Теги: материализм тарих
Год: 1977
Текст
Том 18
К,АЗАК,СТАН КП ОРТАЛЫК, КОМИТЕТ1 жанындагы
ПАРТИЯ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ-КПСС ОРТАЛЫК,
КОМИТЕТ1 жанындагы МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ
ИНСТИТУТЫНЫН, ФИЛИАЛЫ
В.И.ЛЕНИН
18
том
МАТЕРИАЛИЗМ
ЖР)НЦ ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ
«КАЗАКСТАН» БАСПАСЫ
АЛМАТЫ -1977
ЗК2
Л40
л
10102-008
-----------1 — 77
401(07)—77
@ Ңазаңша аудармасы, «Ңаэаңстан» баспасы, 1977.
IX
АЛЕЫ СӨЗ
В. И. Ленин Шыгармалар толык, жинагының он се-
П31ШП1 томына 1908 жылы февраль — октябрьде жазы-
лып, 1909 жылы майда жеке кхтап болып басылып шың-
ңан «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген шы-
гарма, сондай-аң белгшх «Референтке он сураң» енш
отыр, муны 1908 жылы майда Женевадагы рефератта
Богдановтың жэне оның жаңтастарының махистш көз-
ңарастарына ңарсы В. И. Лениннщ тапсыруы бойынша
соз сөйлеген И. Ф. Дубровинский тезистер ретшде пай-
даланган болатын.
«Материализм жэне эмпириокритицизм» — В. И. Ле-
ниншң басты философиялың еңбегь Оның тарихи маңы-
зы маркстш философияны одан эрх дамытуыпда, сол
кезеңде партияның алдына ңойылган түбегейлг филосо-
фиялың сүраңтарга жауап берушде, жаратылыс тану
гылымының ең жаңа жетштштерш философиялың тур-
гыдан ңорытуында болып отыр. Ленин бул еңбепнде
реакциялың буржуазиялың идеалистш философия мен
философиялың ревизионизмд! жан-жаңты сынга алды.
«Материализм жэне эмпириокритицизм» деген еңбек —
марксизм жауларына ңарсы күрестеп болыпевиктш
партиялылыңтың үлпс1, онда жалынды революцияшыл-
дың пен терең гылымилың табиги үштасып жатады.
К. Маркс пен Ф. Энгельстщ шмш творчестволыңпен
дамыта отырып, В. И. Ленин марксизмнщ барлың ңү-
рамдас бөшктерш, оның хппнде диалектикалың жэне
тарихи материализмд!, жаңа тарихи жагдайларга бейтм-
деп, жан-жаңты талдап жасады. Лениншң эрб!р шыгар-
X
АЛГЫ СӨЗ
масы, тпгп ол философиялык, проблемаларга эдеш ар-
налмаса да, даму туралы ең терең эрт жан-жаңты ьгпм
ретшдеп материалистш диалектиканы тарихи жагдай-
га, ңогамдың ом1рд1Ң экономикалың жэне саяси ңубы-
лыстарына талдау жасауга ңолданудың үлпс! болып
табылады.
Энгельс тшт1 табиги-тарихи саланың өзшде бгр за-
манга бара-бар эрб!р жаңалың ашылган сайын мате-
риализм өз формасын созс1з өзгертш отыруга ти1с екенш
атап көрсеткен болатын (ңараңыз: К. Маркс пен
Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармалардың ек! томдыгы,
II том, 1955, 353—354-беттер). Капитализм өз дамуы-
ның империалистш сатысына көппп, жаратылыс тану
гылымында революция басталып, өзгерген тарихи жаг-
дайларда тек В. И. Ленин гана философиялың материа-
лизмге жаңа түр бере бьлдк Диалектикалың материа-
лизмд! одан эр1 талдап жасауда, эшресе марксттк
философиялың ойдың дамуындагы лениндгк кезеңшң
классикалың шыгармасы — «Материализм жэне эмпи-
риокритицизм» кгтабының зор маңызы болды.
«Материализм жэне эмпириокритицизм» ютабын
Ленин Россия тарихының патша самодержавиеш 1905—
1907 жылдардагы революцияны жаныштап, елде ңатал
полициялың террор орнатңан, ңогамдың өмхрдщ барлың
салаларында реакция ңайар т!пп түрган дэу1р!нде
жазды. «Ңүлдыраушылың, берекешздш, жштелштш, ла-
гушылың, ренегаттың күшейдц саясаттың орнына пор-
нография болды. Философиялың идеализмге умтылушы-
лың күшейдц мистицизм контрреволюциялың бешлдщ
бүркеншп болды»,— В. И. Ленин бхршпп орыс револю-
циясы жеңыпске үшыраганнан кейш елдег! жагдайды,
мше, осылай сипаттаган ед1 (Шыгармалар, 31-том, 12-
бет). Контрреволюцияны идеологиялың түргыдан аңтау,
дши мистиканы жаңгырту гылымга, эдебиетке, өнерге
эсерш тиг1зд1. Философияда табигат пен ңогам дамуы-
ның заңдылың сипатын жэне оларды тану мүмкшдйчн
теркке шыгарган идеализмнщ ең реакциялың формала-
ры үстем болды. Буржуазиялың ортада, эсзресе интел-
лигенция топтарында, реакциялың дши-философпялың
агым — «ңүдай 1здемпаздың» кең тарады, бүл агымның
АЛРЫ СӨЗ
XI
0К1Лдер1 орыс халңы «ңудайды жогалтты», енд1г1 м!н-
дет — сол ңудайды «табу» деп пайымдады. Эдебиет пен
онерде дарашылдыңңа табыну, бейсаясатшылдың, «таза
онер», орыс ңогамдык, ойының революциялың-демокра-
тиялың дөстүрлершен бас тарту дэрштелдь Жумысшы
табына жэне оның партиясына жала жабу үшш, маркс-
измнщ теориялың непздерш элшрету үшш контррево-
люциялың күштер мүмкш болгандардыц бэрш штедк
Осындай жагдайда маркстш философияны ңоргау аса
маңызды эр! шүгыл мшдет ретшде алга ңойылды.
В. И. Ленин марксизмнщ идеялың мазмүны байыган
ор1 алуан ңырлы болган сайын түрл! тарихи дэу!рлерде
оның бтресе ол, бтресе бүл ңыры алдыңгы ңатардан кө-
ршедң деп атап көрсеткен болатын. Егер 1905—1907
жылдардагы революция ңарсаңында Маркстщ экономи-
калың 1л1мш россиялың шындыңңа ңолданудың, ал ре-
волюция дэу!ршде — тактика мэселелершщ түбегейл!
маңызы болса, революциядан кейшп жерде маркстш
философия б1р1нш1 орынга ңойылды. «Ңогамдың жэне
саяси реакция уаңытының, революцияның мол сабаң-
тарын «бойга сщ!ру» уаңытының непзп теориялың,
оның 1ппнде философиялың мэселелерд! ңандай да бол-
са жанды багыт үшш алдыңгы орындардың б!рше шы-
гаратын уаңыт болып табылатындыгы тегш емес»
(Шыгармалар, 17-том, 60-бет). Ыршпп орыс револю-
циясы ңарсаңында Ленин либералдың-халыңшылдың
теорияларды бекерге шыгарып, Маркстщ экономикалың
1Л1М1Н Россия жагдайына ңолданды, ал революция жыл-
дарында — б!рден-б1р дүрыс болыпевиктш тактиканы
меныпевиктердщ оппортунизмше ңарсы ңойды, дэл сол
сияңты реакция жылдарында ол марксизмге жасалган
махистш ревизияны талңандап, маркстш философияны
жан-жаңты талдап жасады, тек маркстш философия га-
на пролетарлың партия ңызметшщ, оның стратегиясы
мен тактикасының, оның саяси багытының теориялың
нег1з1 болып ңызмет ете алатынын көрсетш бердй
Россияда өрппген реакция «таза орыстың» ңүбылыс
болган жоң. Империализм заманында барлың елдердщ
буржуазиясы, деп жазды Ленин, демократиядан — эко-
номикада, саясатта, идеологияда — «бүкш багыт бойьш-
XII
АЛГЫ СӨЗ
ша реакцияга» шугыл бет бүрды. XIX гасырдың ая-
гында — XX гасырдың басында Европада «сыншыл
тэжтрибе» философиясы дейтш — эмпириокритицизм,
немесе махизм — кең тарады. Позитивизмнщ б!р түрх
ретшде пайда болган бүл философия материализмнщ
де, сондай-ак, идеализмнщ де сыңаржаңтылыгын бейне
б!р жеңе бтлген «бхрден-бтр гылыми» философия болуга
дэмеленд!, ал 1с жүзшде бүл форманың тасасында
субъективтхк-идеалистхк, реакциялың мэн жатңан едк
Кейб1р корнектх галымдар (А. Пуанкаре, А. Эйнштейп
жэне басңалар) эмпириокритицизмнщ ыңпалына душар
болды. Өздерш «Маркстщ шэк1рттер1м1з» деп санаган
б1рңатар социал-демократтар махизмд! марксизмнщ
диалектикалың-материалист1к философиясын «алмасты-
руга» тшс «гылымның соңгы жаңалыгы» деп үңты;
марксизмнщ философиялың непздерше махиспк реви-
зия жасалуы халыңаралың оппортунизмшң б!р көршкй
ед1. Герман социал-демократиясы лидерлершщ б1р!
К. Каутский марксизмд! махистгк гносеологиямен «то-
лыңтыруга» болады деп есептедт, австриялың социал-де-
мократ Ф. Адлер де дэл осы көзңараста болды. 1908 жы-
лы 31 январьда (13 февральда) А. М. Горькийге жазган
хатында Ленин оппортунизмнщ философиялың идеа-
лизммен байланысты екенш былай деп атап көрсеттк
«Философия ретшдеп материализм олардъщ цай жерш-
де болса да елеусгз. «Ыеие 2еН», ең үстамды жэне б1лг1р
орган, философияга селңос ңарайды, ешңашан да фило-
софиялың материализмнщ батыл жаңтаушысы болган
емес, ал соңгы кезде эмпириокритиктердщ жазгандарын
ешб!р ескертус1з басып отырды... Социал-демократияда-
гы барлың мещандың агымдар көбшесе философиялың
материализммен күреседц Кантңа ңарай, неокантшыл-
дыңңа ңарай, сыншыл философияга ңарай сүйрейдт»
(Шыгармалар, 34-том, 390-бет).
Россияда пролетариаттың жэне оның партиясының
ашың жауларымен (В. В. Лесевичпен, В. М. Черновпен
жэне басңалармен) ңатар социал-демократиялың интел-
лигенцияның бгр тобы да махизмдх уагыздады, бүл топ-
ңа меныпевиктер — Н. Валентинов, П. С. Юшкевич жэ-
не басңалар, сондай-аң болыпевиктерге ңосылган
АЛГЫ СӨЗ
XIII
А. Богданов, В. Базаров, А. В. Луначарский жэне басңа-
лар к!рд1, булар диалектикалың материализмге ревизия
жасау үнпн махизмдх пайдаланды. Бүл ретте Богданов
жэне оның шшрлестер! пролетарлың партияның тек
философиялың принциптерше гана емес, сонымен бтрге
тактикалың принциптерше де ревизия жасамаң болды,
«шаңырымпаздыңтың» сектанттың тактикасын ңоргады,
саяси күрестеп жария мүмкшдтктерд! пайдаланудан
бас тартты. Реакция жылдарындагы идеялың ауа жа-
йылушылың жагдайында марксизмге махистш ревизия
жасау партияның теориялың непздерш элстретуге, про-
летариатты идеялың жагынан ңарусыздандыруга багыт-
талып, елеул! ңауш тугызды, бүл ңауш махистер, ос1-
ресе А. В. Луначарский, дши формада социализм орыс
халңына «жаңыныраң эр! түсшхктхрек» болады деп
есептеп, социализмнен дшнщ жаңа түрш («ңүдай жа-
сампаздың» дейтшд!) жасап алмаң болган жагдапда
тшт1 күшейе түстй Махизмнщ реакциялың мэнш ашу,
марксизмд! ңоргау, диалектикалың материализмшц не-
Г13Г1 мэселелерш түсшд!ру, жаратылыс тану гылымы
ашңан жаңалыңтарга диалектикалың-материалистш тү-
сшш беру ңажет болды. Бүл мшдеттерд! В. И. Ленин
«Материализм жэне эмпириокритицизм» деген штабыи-
да орындап шыңты.
Ленин «Материализм жэне эмпириокритицизмд!»
мүмквдпнше тез!рек бастырып шыгару ңажет деп са-
нады. «...Кггаптың тез!рек шыңңаны сүмдың керек. Мү-
ның шыгуымен, менщ эдебиет жөшндеп гана емес, сая-
сат жөншдеп елеул! мшдеттемелер!м де байланысты»
(Шыгармалар, 37-том, 369-бет). Оның ютапты басты-
рып шыгаруга асыңтырган себеб! — 1909 жылы июпьде
«Пролетарий» газет! кеңейтьпген редакциясының (1с
жүзшде Болыпевиктш орталыңтың) кеңесш өтюзу көз-
делш, сол кеңесте Богдановпен жэне оның жаңтастары-
мен шешупп айңас болуга тшс едй
Марксизмге махистш ревизия жасауга Г. В. Плеханов
та ңарсы шыңты, мүны Ленин маңүлдады. Б1раң Пле-
хановтың махизмд! сынауының өрЫ тар едц оның ең-
бектершде махизмшң жаратылыс тану гылымындагы
дагдарыспен байланысы ескершмед! жэне диалектика-
XIV
АЛГЫ СӨЗ
лың материализмд! баяндауда ңателштер Ж1бершд1. Ол
ол ма, өзшщ фракциялың-меньшевикт!к көзңарастарына
сүйенш, Плеханов махизм мен болыпевизм арасынан
байланыс табуга тырысты, сөйтш бүл арңылы маркстж
теорияны ревизионизмпеп ңоргау тсше елеул! зияп кел-
ттрдь В. И. Ленин бастаган болыпевиктердщ дэйект!
күрес! арңасында маркстш философия саласында реви-
зиопистер толың талңандалды, бүл күресте «Материа-
лизм жэнө эмпириокритицизм» штабы шешупп роль
атңарды. Бүл күрестщ орасан зор халыңаралың маңы-
зы болды, ол II Интернационалдың оппортунист лидер-
лершщ философия саясатпен байланысты емес, партия-
ның эрбтр мүшесшщ философиялың козңарастары —
оның оз 1С1, философияда диалектикалың материалист
болмай-аң, марксист болуга болады-мыс деген пайым-
дауларын тас-талңан етть
Тарихты жэне материалистш диалектиканы материа-
лист1К түргыдан түсшуд! дамыту жэне ңоргау мшдет!
б1ршпп кезекке ңойылган К. Маркс пен Ф. Энгельс за-
манынан өзгеше, XIX гасырдың аягы мен XX гасырдың
басында маркстш философиялың материализм мен диа-
лектикалың-материалистш таным теориясын ңоргаудың
жэне дамытудың философиялың идеализмге ңарсы кү-
ресте шешупп маңызы бар едь Буржуазиялың философ-
тар объективтш реалдылыңты танудың мүмкш емест1-
гш теориялың жагынан дэлелдеуге тырысты, материя
үгымы «есшрдЬ деп пайымдады, гылымның мшдетш
«түйс1ктерге талдау жасаумен» жэне т. б. шектедь Бы-
лымга ңас осы бтр идеалистш философияны махистер
жаратылыс тану гылымының ең соңгы ашылгаи жаца-
лыңтарымен баянды етуге, оны гылымның ең соңгы жа-
ңалыгы деп корсетуге тырысты. В. И. Лепин шын мэ-
пшде Беркли мен Юмпың субъективтш-идеалистгк коз-
ңарастарын ңайта жаңгырту болып табылатын мүндай
эрекеттердщ ңисынсыздыгын дэлелдедь
Ленин махизмнщ элеуметтш, таптың түп тамырларын
ашып берд1, буржуазияның пролетариатңа карсы, оныц
дүниеге козңарасы — диалектикалың жэне тарихи ма-
териализмге ңарсы күресшде махизм сол буржуазияның
АЛГЫ СӨЗ
XV
мүдделерше ңызмет етет1нд1гш көрсетт!. Сонымен б!рге
Ленин марксизмге махистш ревизия жасаудың реакцпя-
лың сипатын б!ржолата эшкереледң Богдановтың «эм-
пириомонизмшщ», Юшкевичтщ «эмпириосимволизм!-
нщ» жэне т. б. идеалистш, антимаркстш мэнш ашып
бердт.
Реакциялың идеалистш философияга ңарсы күресте
В. И. Ленин маркстш философиялың материализмдх
ңоргап ңалды. Оның непзгх ңагидаларып дамыта оты-
рып, Ленин материяга классикалың аныңтама бердң
бүл аныңтама материализмшң идеализммен жоне мета-
физикамен күресшщ бүкш тарихын, жаратылыс тану
гылымының ең соңгы ашңан жаңалыңтарын ңорытты.
«Материя,—деп жазды Ленин,—адамга оның түйсжтер!
арңылы мэл1м болатын, б1здщ түйс1ктер1м1зге тэуелшз
бар бола отырып, сол түйс1ктер1м1з арңылы көппрмес!
алынатын, сурет! түсхрхлетш, бейнесх жасалатын,
объективт1к реалдылыңты белплеу үшш ңолданылатыи
фплософиялың категория» (осы том, 138-бет). Ленпн
материяны ңозгалыспен тыгыз байланыста алып ңарай-
ды, объективтш реалдылың дегешм1здщ өз1 ңозгалушы
материя деп атап көрсетедй Материяның лениндш
аныңтамасы ңазхрп идеалистш философияга ңарсы кү-
ресте маңызды роль атңарады, бүл философияның ошл-
дерң жаратылыс тану гылымының жетштштерш бүрма-
лай отырып, сонымен б!рге болмыстың «рухтың сила-
тын», материяны ңүртудың, оны өздер! ңайдагы бгр
«материялың емес мэн» жэне т. б. ден есептейтш эпор-
гияга айналдырудың мүмкхн екендшш дөлелдеуге ты-
рысады.
«Материализм жоне эмпириокритицизм» кггабыида
философияның нег1зг1 мэселесх — материя мен сананың
араңатынасы туралы мэселеге Ф. Энгельс берген түжы-
рым одан ор! дамытылды. Санага ңатынасы жоншде
материяның алгашңылыгын көрсете келш, Ленин мате-
рияның, болмыс пен сананың, ойлаудың абсолюттхк
ңарама-ңарсылыгы «непзп гносеологиялың моселенщ»
шеңбер1мен шектелетшдпчн, «бүл шектерден тыс ол ңа-
рама-ңарсылыңтың относительдшш! даусыз» (160-бет)
екендхгш атап көрсеттк
XVI
АЛГЫ СӨЗ
Ленинтң сщтрген орасан зор еңбеп — оның субъек-
тивт1к идеализм мен агностицизмге ңарсы күресте дү-
ниеш тануга болатындыгы туралы маркстш ппмдң бей-
нелеу теориясын жан-жаңты дамытңандыгында. Ленин
психикалың нэрсеш, материяның жогаргы жем1С1, адам
миының функциясы болып табылатын сананы материа-
листш түргыдан түсшуд! ңоргап ңалды, ойлау, сана
сыртңы дүниешң бейнелену! екендкш атап көрсеттп Ол
объективтш дүниешң субъективтш бейнес! болып табы-
латын түйсшке тамаша аныңтама берш, символдардың,
немесе иероглифтердщ, агностиктш теориясын —
түйсштер реалды заттардың суреттер! емес, тек шартты
таңбалар гана деп есептейтш осы теорияны — сынга
алды. Бүл теорияны ңаз1рг! буржуазиялың философия-
ның эр түрл1 багыттарының өюлдер! б1здщ заманымыз-
да да уагыздап жүр, сондыңтан Лениннщ осы теорияны
сынауының өте-моте зор маңызы бар.
Ленин танымның күрделң диалектикалың процесш
ашып берд1, диалектика дегешм1здщ өз1 марксизмнщ та-
ным теориясы екендхгш көрсеттй «Материализм жэне
эмпириокритицизм» ютабындагы маркстш таным тео-
риясының мэш туралы лениндш пайымдаулардыц бүкш
барысы Ленин кешшректе, 1914—1915 жылдары, «Карл
Маркс» деген еңбеп мен «Философиялың дэптерлерш-
де» түжырымдаган осы б!р аса маңызды ңагидага алып
келедй «Рылымның басңа салаларының бэршдепдей,
таным теориясында да,— деп жазды ол,— диалектика-
лың түргыдан пайымдау керек, ягни бхздщ танымымыз-
ды дайын жэне өзгермейтш нэрсе деп ойламау керек,
ңайта б1лмеуш1л1ктен бълушлмк ңалай туатынын, толың
емес, дэл емес бппмнщ ңалай толыгыраң, дэл!рек быпм-
ге айналатынын талдау керек» (107-бет). «Материализм
жэне эмпириокритицизм» деген еңбекте аңиңат туралы
1л1мге жасалган талдау адам танымының процесш зерт-
теуге диалектиканы ңолданудың тамаша үлг1с1 болып
табылады. В. И. Ленин аңиңатты 61Л1М дамуының күр-
дел1, ңайшылыңты процес! деп аныңтап, бүл процест! ек!
жагынан алып ңарайды* субъективтш идсализмшң, аг-
ностицизмнщ эр түрл! формаларына ңарама-ңарсы, ол
б1здщ б1л1мдер1м1здщ мазмүнының объективтыплн,
АЛГЫ СӨЗ
XVII
субъект1ге тэуелс1зд1Г1н баса көрсетедг, сонымен бхрге
Ленин таным отпосительдгк аңиңаттың абсолюттш аңи-
ңатңа айналу процес! екендпчи атап көрсетш, бүл арңьь
лы аңиңат туралы диалектикалың-материалистш 1л1мд1
релятивизмге де, метафизикага да ңарсы цояды.
«...Адамның ойлауы,— деп жазды Ленин,— өзшщ таби-
гаты жагынан алганда б!зге относительдш аңиңаттар-
дың жиынтыгынан ңүралатын абсолюттш аңиңатты
б1лд1ре алады жэне б1лд1ред1. Еылым 1лгер1 ңадам бас-
ңан сайын абсолюттш аңиңаттың бүл жиынтыгына
аңиңаттың жаңа дэндер! ңосыла бередң б!раң эрб!р
гылыми ңагида аңиңатының шеп относительдң бкпмнщ
одан эр1 өсушде аңиңаттың шеп б!ресе кеңейш, б!ресе
тарылып отырады» (145-бет).
В. И. Ленин танымның непз! мен маңсаты ретшдеп,
аңиңат критериш ретшдеп практиканың таным проце-
сшдеп маңызын ашып бердц өм!р, практика көзңарасы
таным теориясында б1ршпп эр! непзп көзңарас болуга
ти1с екендпчн, оның материализмге сөзс!з алып келетш-
Д1гш көрсетть В. И. Ленин өзшщ штабында марксизм-
шң аңиңаттылыгы капиталистш елдөрдщ соңгы он жыл-
дыңтарда дамуының бүюл барысымен дэлелденетшдшш
атап көрсеткен болатын. Ал б!здщ заманымызда маркс-
Т1к теорияның аңиңаттылыгы капитал елдершдеп тап
күресшщ дамуымен гана емес, сонымен б!рге дүние жү-
31Л1К социалистш система елдершдеп социализм мен
коммунизм ңүрылысының практикасымен де дэлелденш
отыр. Бүрынгы ревизионистер де, сол сияңты ңаз1рп ре-
визионистер де ңогамдың Даму практикасын бүрмалауга
жэне марксизмге ревизия жасауды аңтауга тырысады.
Маркстш теорияның непздерш ңайта ңарау эрекеттерш
эшкерелей отырып, Ленин сонымен б!рге догматизмге
ңарсы күрестщ маңыздылыгын, марксизмге творчөство-
лыңпен ңарау ңажеттшш корсетп. «Маркстщ теория-
сы — объективт1к аңиңат деген, марксистер ңолдайтын
бүл шюрден туатын,— деп жазды ол,— б!рден-б1р ңоры-
тынды мынау: Маркс теориясының жолымен жүрсек, 613
объективтш аңиңатңа барган сайын көб!рек жаңын-
дай түсем1з (оны еш уаңытта сарңа алмаймыз); ал уан-
дай да болсын басца жолмен жүрсек, 613 шатасудан, өть
XVIII
АЛГЫ СӨЗ
р!ктен басңа дэнеңеге жете алмаймыз» (155-бет). Табп-
гат пен ңогам заңдарын объективт! түрде тану мүмкш-
дтг! терең непзделген «Материализм жэне эмнириокрп-
тицизм» ютабының бүкьл мазмүны адам парасатының
ңүдхрет! мен күшше деген сен1мге толы. В. И. Лениннщ
гылыми, диалектикалың-материалистш таным теория-
сын талдап жасауы диалектикалың материализмд! твор-
честволыңпен дамытудың тамаша үлг1с1 болып табы-
лады.
XIX гасырдың аягында — XX гасырдың басында жа-
ратылыс тану гылымында нагыз революция басталды;
рентген сэулелер! (1895), радиоактивтшш ңүбылысы
(1896), электрон (1897), радий (1898) жэне т. б. ашыл-
ды; ал электронның ңасиеттер! зерттелген кезде оның
массасының жылдамдыңңа тэуелд! өзгерш отыратынды-
гы байңалды. Гылымның дамуы элемнщ сол кезге дейш
ңолданылып келген физикалың көр1шс1 сипатының оркч
тар екендтн корсеттй Бүрынгы, классикалың физикада
ңалыптасңан б!рңатар үгымдар ңайта ңарала бастады,
бүл физиканың өкьлдер!, өдетте, стихиялың, саналы
емес, кобшесе метафизикалың материализм позицияла-
рында болды, ал мүндай материализм түргысынан ңара-
ганда ашылган физикалың жаңалыңтарды түсшдгруге
болмайтын сияңты коршдй Классикалың физика фило-
софиялың категория ретшдеп материяны оныц ңүрылы-
сы туралы белгш! б!р түсшштермен метафизикалың
түргыдан б1рдейлеуге сүйендй Ал бүл түсшштер түбь
ршен өзгерген кезде, идеалист-философтар, сондай-аң
жекелеген физиктер материяның «гайып болатындыгы»
туралы айтып, материализмнщ «ңисынсыздыгын» дэлел-
деп, гылыми теориялардың объективтш маңызын терк-
ке шыгарып, гылымның маңсаты тек ңана ңүбылыстар-
ды баяндау жэне т. б. деп есептейтш болды.
В. И. Ленин ашылган гылыми жаңалыңтарды идеа-
листж түргыдан түсшд!ру мүмкшдт объективтш реал-
дылыңты тану процесшщ озшде екенднлн, ол мүмкш-
Д1КТ1 гылымның 1лгер1 басуыныц өз1 тугызатындыгын
атап көрсеттй Мэселен* эпергияның саңталу жоне басңа
түрге айналу заңын В. Оствальд «энергетизмд!» непздеу
үшш, материяның «гайып болатындыгын» жэпе оиың
АЛГЫ СӨЗ
XIX
энергияга айналатындыгын дэлелдеу үшш пайдаланды.
Атомга терең үңыу, оның элементарлың ңүрамдас бө-
лгктерш ажыратып көрсетуге эрекет жасау физикалың
бЫмдердх дамытуда математиканың ролш күшейте тү-
суге жетюзд!, ал мүның өз1 жаңсы ңүбылыс едй Алайда
физиканы математикаландыру, сондай-аң релятивизм
принциш, 613Д1Ң б1л1мдер1м1здщ относительдш принциш
дүниенщ физикалың көр1н1С1 түбегейл! түрде өзгерген
дөухрде физикада дагдарыс тууына жэрдемдестң сөйтш
«физикальщ» идеализмшң гносеологиялык ңайнар көз-
дер! болды. Шыпында, физидада ашылган жаңалыңтар,
В. II. Лениннщ көрсеткеншдей, диалектикалың мате-
риализмд! бекерге шыгармаганы былай түрсын, ңайта,
керкшше, оны растай түст1, жаратылыс тану гылымы-
ның бүкы дамуы осы диалектикалың материализмге
ңарай жаңындап келген едк Физиканың күрдел! даму
жолын, оның дүрыс философиялың теория жолындагы
стихиялың тздешстерш сипаттай келш, В. И. Ленин бы-
лай деп жазды: «Ңаз1рп физика... б!рден-б1р дүрыс ме-
тодңа жэне жаратылыс тану гылымының б1рден-б!р дү-
рыс философиясына тура жолмен келе жатңан жоң, бү-
ралаң жолдармен келедң сапалы түрде келе жатңан
жоң, стихиялы түрде келедң өзшщ «түпю маңсатын»
көре отырып келе жатңан жоң, оган ңармана жаңындап,
теңселе басып, кейде тшт1 шегшшектей отырып келе-
Д1» (356—357-беттер).
XIX гасырдың аягы мен XX гасырдыц басында бас-
талган табигатңа көзңарастардагы терең монд! төңкерш
ңогамдың-саяси реакцияның күшекнмен түстас келдц
мүның өз1 капитализмнщ өз дамуының жаңа империа-
лист!к сатысына көшушен туган едк Осы жагдайда
идеалист1К философия, физикадагы революцияны пайда-
ланып, материализмд! жаратылыс тану гылымынан
ыгыстырып шыгаруга, ашылган жаңалыңтарды озшщ
гносеологиялың түргыдан түсшд!руш физикага күштеп
таңуга, гылым мен дшд! ымыраластыруга эрекет жаса-
ды. «Ңаз1рг1 физика дагдарысының мэн1,— деп жазды
Ленин,— еск! заңдар мен непзг! принциптерд! ңирату-
да, санадан тыс объективтш реалдылыңты лаңтырып
тастауда, ягни материализмд! идеализммен жөне агнос-
XX
АЛГЫ СӨЗ
тицизммен ауыстыруда болып отыр» (292-бет). Бүл
«ауыстыру» капиталис/пк ңогамда галымның турмыс
жагдайының өз1-аң оны идеализм мен дшге ңарай итер-
мелейтшдтпмен де оңайлай түскен едь
В. И. Ленин физикадагы дагдарыстың мэнше талдау
жасап ңана ңоймай, сонымен б!рге одан шыгудың жо-
лын да белгыеп бердц ол жол — физиктердщ диалекти-
калың материализмд! игеру! едк СССР-де жэне басңа
социалист1к елдерде жаратылыс тану гылымының да-
муы, капиталиспк елдердеп прогресппл галымдардың
еңбектер! Лениннщ болжамын растап бердк
«Материализм жэне эмпириокритицизм» штабында
жаратылыс тану гылымының ашңан жаңалыңтары фи-
лософиялың түргыдан ңорытылган, Ленин бүл жаңа-
лыңтарга ойлаудың негүрлым прогрестш методымен
ңаруланган философ ретшде ңарады, ал маман физик-
терге дэл осы метод жеткпеген едк Бүл метод — мате-
риалисттк диалектика, табигаттың объективык диалек-
тикасы тек ңана соның категорияларында дүрыс бейне-
лене алады. Бүл метод, метафизикага да, релятивизмге
де ңарама-ңарсы, Лениннщ сөздер!мен айтңанда, мате-
рияның ңүрылысы мен ңасиеттер! туралы б!здщ бьтхм-
дер1М1здщ шамаластың, относительдш сипатта болуын,
табигатта абсолюттш ңырлардың болмауын, ңозгалушы
материяның бгр ңалыптан екшпп ңалыпңа түсуш, жо-
не т. б. ңажет етедъ
Материалистгк диалектикага сүйене отырып, Ленин
материяның сарңылмайтындыгы туралы ңагида үсынды.
«Атом сияңты,— деп жазды ол,— электрон да сарңыл-
майды, табигат шекстз, ол мэңп өмър суред1, осы таби-
гаттың адамның санасы мен түйсптнен тыс өмгр суруш
наң осы б1рден-б1р үз1ЛД1-кес1лд1, б!рден-б1р сөзстз мо-
йындау — диалектикалың материализмнщ релятивистш
агностицизм мен идеализмнен айырмашылыгы, мше,
осы» (298-бет). Лениннщ бүл терең мэнд! тамаша ойы
гылымның одан эр! дамуымен (жасанды радиоактивт!-
Л1ктщ, атом ядросы күрдел! ңүрылымының ашылуымен,
«элементар» бөлшектердщ ңаз1рг1 теориясымен жэне
т. б.) жан-жаңты дэлелдендк
АЛГЫ СӨЗ
XXI
В. И. Ленин өзшщ кттабында материяның жэне оның
ңозгалу формаларының сапа жагынан алуан түрлхлш
туралы мэселе, себептшш принциш, материяның бар
болуының непзп формалары ретшдег! кещстш пен уа-
ңыттың объективтгк реалдылыгы туралы мэселе сияңты
жаратылыс тану гылымының философиялың проблема-
ларын да талдады. Бүл лениндтк идеялар жаратылыс
тану гылымының, эс!ресе физиканың дамуындагы түтас
бтр кезеңд! диалектикалың материализм позициялары-
нан ңорытудың нэтижесх ед1, ал бүл кезең бтздщ зама-
нымызда да гылым мен техникада болып жатңан төңке-
рхстщ бастауы болды.
В. И. Ленин «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген ютабында диалектикалың материализм мен тари-
хи материализмнщ ажырамас б!рл1гш көрсетт!, тарихи
материализмнщ непзг! ңагидасын, бэршен бүрын — ңо-
гамдың санага ңатынас жөшнде ңогамдың болмыстың
айңындаушы роль атңаратындыгы туралы ңагиданы да-
мытты. Ленин тарихи материализмд! Богдановтың бол-
мыс пен сананың б1рдейл1г1 туралы идеалистш теория-
сына, сондай-аң ңогамдың дамудың өзше тэн ерекше
заңдылыңтарын «элеуметтш энергетикамен», жараты-
лыс тану гылымының биологиялың жэне басңа заңды-
лыңтарымен алмастыру жөншдеп махистердщ гылым-
га жат эрекеттерше ңарсы ңойды.
В. И. Ленин махизмнщ дшмен терең байланысын
ашып берд1, философиялың багыт ретшдеп идеализм
дшд1 саңтаудың жэне ңолдаудың маңызды ңүралы
екендхгш көрсетть Эмпириокритицизмд! жан-жаңты
зерттеудщ, оны идеализмнщ басңа түрлер!мен салыс-
тырудың нэтижесшде В. И. Ленин мынадай ңорытын-
дыга келдк идеализм «...фидеизмтң тек сэндң нэзш
формасы гана, ал фидеизмнщ ңүралы сай, орасан зор
үйымдары бар жэне ол философиялың ойдың титтей де
болсын солңылдаңтыгын өз пайдасына жарата отырып,
бүңарага үнем! ыңпал етедЬ (409-бет). «Материалпзм
жэне эмпириокритицизм» — дүниеге дэйект! гылыми
көзңарасңа — диалектикалың жэне тарихи материа-
лизмге непзделген, дшд! ңоргаудың ңандай да болсын
XXII
АЛГЫ СӨЗ
формасымен ымырага келмейтш пролетарлыц жауын-
гер атеизмшң шыгармасы.
Марксизмге махистш ревизия жасауга царсы күрес-
те В. И. Ленин гылымның партиялылыгының, филосо-
фияның партиялылыгыпың маркстш принңишн бапыта
түстк Ленин өз кхтабында буржуазпялыц филосо-
фияның терминологиялыц айла-шаргылармен жэне
«оңымыстылыц» схоластикамен бүркемеленген жалган
бейпартиялылыгып эшкереледь Ол антагонистш, таптыц
цогамда философияның дамуы, эдетте, тшсшше про-
гресппл жэне реакцияшыл таптардың мүдделерш б1л-
д!ретш непзп философиялыц еш багыттың — мате-
риализм мен идеализмшң күресше эсер етпей цоймай-
тындыгын корсетш бердй Идеализмшң гылымга жат
екендшш ашып корсету арцылы Ленин маркстш
философияда жогары дамытылган материалистш фило-
софиялыц дэстүрд! (Демокриттен Фейербах пен Черны-
шевскийге дешнп дэстүрд!) идеализмге царсы цояды.
В. И. Ленин философия тарихына «Платон мен Демо-
крит тенденцияларының немесе багыттарының» күрес!
деп царайды, ең жаңа философия бүдан еш мың жыл
бүрын цалай партиялыц болса, дэл солай партиялыц,
философиялыц идеялардың дамуы саяси күрес практи-
касымен табиги байланысты, философиядагы «бейпар-
тиялыц» адамдар — саясатта да үм1тс1з топастар деп
атап корсетедй
Реакцияшыл буржуазиялыц галымдар туралы Ленин
былай деп жазды: «Бүл профессорлар химияның, тарих-
тың, физиканың арнаулы салаларында мейлшше цүнды
еңбектер бере алады, б!рац философия туралы сөз бол-
ганда олардың ешцайсысынъщ ешбър сөзше сенуге бол-
майды» (391-бет). Капитализмд! күйреуге душар ететш
цогамдыц даму заңдылыңтарының объективт! түрде
зерттелушен цорңатын буржуазия өзшщ «приказчикте-
ршен» бүл зерттеудщ цорытындыларын бүрмалауды,
капиталистш ңүрылыстың «мэңгыпгш», «мызгымайтын-
дыгын» дэлелдеуд! талап етедк Наң сондыңтан да бур-
жуазиялыц партиялыц объективплшке, гылымилыңца
ңас. Алайда адамзатты цанаудан азат етуге мшдетп жэ-
не адамзаттың бүюл мэдени мүрасының, сонымен б!рге
АЛГЫ СӨЗ
ХХШ
буржуазиялың ңогам жасаган мэдени мүраның да, зац-
ды иесх болып табылатын пролетариат өткен заманның
мэдениетш игермей тура алмайды. «Мүның екеу! жөнш-
де де марксистердщ мшдетц— деп жазды В. И. Ленин,—
бүл «приказчиктердщ» ңолы жеткен табыстарын
игере жэне ңайта өңдей бглу... сөйтш олардың реакция-
лың тенденциясын жоя бълу, өз багытымызды жүргхзе
жэне бгзге дүшпан күштер мен таптардың букгл батыты-
мен күресе б!лу болып табылады» (391-бет). Лепин алга
ңойган бүл ек1 бөл1мд1 түтас бтр мшдетт! орындау ком-
мунистш цогам орнату жолындагы күресте мацызды
роль атңарады. Коммунизм орнату процесшде, ол ңара-
ма-ңарсы ңогамдың ек! система: социализм мен капита-
лизм өм1р сүрш отырган жагдайда жүзеге асырылып
жатңандыңтан, бүл мшдеттщ еюшш жагы — буржуа-
зиялың идеологияга ңарсы күрес, В. И. Ленин дамытңан
революциялың пролетарлың партиялылың принциш аса
маңызды роль атңаратын күрес ерекше маңызды.
Лениннщ «Материализм жэне эмпириокритицизм» де-
ген кттабы болыпевикттк партияны идеялың жагынаи
ңаруландыруда, оппортунизмшң барлың формалары мен
түрлерше ңарсы, Россияның жүмысшы ңозгалысында
марксизмд! бүрмалаушылар атаулының бэрше ңарсы
күресте аса көрнект! роль атңарды. Онда В. И. Ленин
диалектикалың материализмнщ логикалың сындар-
лылыгын, дэйектшгш баса көрсеттЕ «Кесек болаттан
ңүйылган бүл марксизм философиясының,— деп жазды
ол,— бтрде-бтр непзп ңагидасын, б!рде-б1р елеул! бөл!-
мш бөлектеп алуга болмайды, объективтш аңиңаттан
ауытңымай түрып, буржуазиялың реакциялың өт!р1ктщ
ңүшагына юрмей түрып бүлай етуге болмайды» (372-
бет). В. И. Лениннщ бүл тамаша сөздер! маркстш фило-
софиялың ойдың бүк^л даму барысымен, оның империа-
листш буржуазияның дүниеге реакциялың көзңарасына
ңарсы жещмпаз күрешмен дэлелдещц.
В. И. Лениннщ ютабы б!здщ заманымызда да бур-
жуазиялың идеология мен ңаз1рг1 ревизионизмге ңарсы,
маркстш теорияның тазалыгы жолындагы күрестө ком-
мунистш жэне жүмысшы партиялардың айбынды ңаруы
болып отыр. Ол осы замапгы ңогамдың өм!р ңүбылыста-
XIV
АЛГЫ СӨЗ
рын гылыми терең, марксисше ажырата бхлудх, оның
даму заңдылыңтарын ашып көрсетудң осы непзде тап
күресшщ стратегиясы мен тактикасын жасауды, рөви-
зионизмшң таптың жэне гносеологиялың тамырларыи
аша быуд! үйретедь Ревизионистердщ марксизмге ңар-
сы күрестеп айла-шаргыларын эшкерелей келш, Ленин
былай деп жазды: «Марксизмдх барган сайын шебер
бүрмалау, антиматериалистгк цпмдердх марксизмге бар-
ган сайын шебер боямалау,— саяси экономияда да, так-
тика мэселелершде де, гносеология мен социологияда
да, жалпы философияда да ңаз1рп ревизионизм, мше,
осылай сипатталып отыр» (377-бет). Бүл лениндш нүс-
ңаулардың осы замангы ревизионистерге ңарсы күрес
жүрпзу үшш өте-мөте зор маңызы бар. Лениннщ кттабы
осы замангы буржуазиялың философия мен социология-
га ңарсы күрес жүрпзуде үлп болып отыр, онда реак-
цияшыл буржуазия идеологтарының марксизмд!
«сынаудагы» ңогамдың даму заңдылыңтарын биология-
лың, психологиялың жэне басңа «факторлармен» ал-
мастыру, марксизм елемейдьмю дейтш адамның жеке
басын жалган гуманизм түргысынан ңоргау, марксизм-
Д1 «дамытамыз» деген желеумен оны бүрмалауга үмты-
лу жэне басңа непзг! тэсыдер! мен методтары эшкере-
ленген.
Диалектикалың материализм жаратылыс тану гылы-
мының б!рден-б1р дүрыс философиясы, ең дэйект! жэне
гылыми ойлау методы екендМн В. И. Ленин көрсетш,
жаратылыс тану гылымының одан эр! дамуы дэлелдеп
берд1. Лениншң еңбегх көптеген прогресппл галымдар-
дың оздер! шүгылданатын 61Л1М салаларында дүрыс жол
табуына, олардың идеалистш философиядан 1ргеш ау-
лаң салып, дүниеге гылыми, диалектикалың-материалис-
Т1к көзңарас позицияларына көшуше көмектестк Ленин-
нщ XIX гасырдың аягы мен XX гасырдың басындагы
жаратылыс тану гылымының дамуына жасаган талда-
уының, жаратылыс тану гылымының жетктштерш фи-
лософиялың түргыдан терең ңорытындылауының, физи-
кадагы дагдарысңа сипаттайа берш, одан ңүтылу жолын
белплеушщ ашылган гылыми жаңалыңтардың ңаз1рп
идеалистш түргыдан бүрмалануына ңарсы, диалектика-
АЛГЫ СӨЗ XXV
лың материализмнщ жаратылыс тану гылымында же-
щске жету! жолында, гылымның одан эрх хлгер! баса
беру! жолында күресу үппн аса зор маңызы бар.
«Материализм жэне эмпириокритицизм» — маркстхк
философияның дүниеге диалектикалың-материалист!к
көзңарасты меңгеру үппн орасан зор маңызы бар үлы
шыгармасы; В. И. Лениннщ философиялың еңбег! 613-
дщ заманымызда да реакцияшыл буржуазиялың фило-
софия мен социологияга ңарсы, ревизионизм мен догма-
тизмге ңарсы күрес 1с1не, дүниеш тану жэне революция-
лың жолмен өзгерту шше ңызмет ете бередк
КЛСС Орталыц Комитетл жанындагы
Марнсизм-ленинизм институты
1
РЕФЕРЕНТКЕ ОН СҮРАҢ1
1908 ж. 15(28) майдан
ертерек жазылган
Бгргншг рет 1925 ж. Лениннгц
III жинатында басылган
Ңолжазба бойынша басылып
отыр
[3
В. И. Лениннщ «Референтке он сүраң»
деген ңолжазбасының б1р1нш1 бет!.—1908 ж.
Кгшгрейтглген
5
1. Маркспзм философиясы диалектикалыц материа-
лизм екенш референт мойындай ма?
Егер мойындамаса, онда Энгельстщ бүл жөншдеп сан-
сыз көп мэлтмдеместн ол нелштен бхрде-бхр рет талда-
мады?
Егер мойындаса, онда махистер өздершщ диалектика-
лык, материализмд! «ңайта ңарауын» неге «марксизм
философиясы» деп атайды?
2. Философиялың системаларды Энгельстщ материа-
лизм жэне идеализм деп непзгх ею жшке бөлгенш, оның
бер жагында жаңа философиядагы Юм батытын Зн-
гельстщ материализм мен идеализмшң аралыгы, солар-
дың ортасында ауытңып жүрупп деп есептеп, бүл багыг-
ты «агностицизм» деп атаганын жэне кантшылдыңты
агностицизмшң бтр түрх деп жариялаганын референт
мойындай ма?2
3. Диалектикалың материализмнщ таным теориясы-
ның непзге алатыны — сыртңы дүниеш жэне адамның
басында оның бейнеленуш мойындау екенш референт
мойындай ма?
4. Энгельстщ «өзтмен-өз! заттардың» «б]*зд1к заттар-
га» айналуы туралы шшрш референт дүрыс деп б!ле
ме?3
5. Энгельстщ «дүниенщ шын б1рл1г1 оның материялы-
лыгында» (АпИ-Ойкг1п$, 2-басылуы, 1886 ж., 28-
бет, I бөл1м. § IV дүние схематикасы туралы) дегенш
референт дүрыс деп бые ме?4
6
В. И. ЛЕНИН
6. Энгельстщ «материясыз ңозгалыстың мүмюн емес-
т1г1 сияңты, ңозгалыссыз материя да мүмкш емес» (Ап-
1М)йЬг1П£, 1886, 2-басылуы, 45-бет, § 6 натурфилософия,
космогония, физика жэне химия туралы) дегенш рефе-
рент дүрыс деп бхле ме?5
7. Себепть/пк, ңажетттк, заңдылың идеясы жэне т. б.
табигат заңдарының, шын дүниенщ адам басында бей-
нелену! екешн референт мойындай ма? Элде осылай де-
генде Энгельс дүрыс айтпады ма (АгШ-ВйЬгш^, 8. 20—
21, § III — априоризм туралы, жэне 8. 103—104, § XI—
ерштЬпк пен ңажеттглхк туралы)6.
8. Мах имманенттш мектептщ басшысы Шуппенщ
шюрше өзшщ ңосылатынын быдхргеш, тштх оган озь
нщ соңгы, басты философиялың еңбегш арнаганы рефе-
рентке мэлгм бе?7 Попшылдъщты ңоргаушы, жалпы ал-
ганда философиядагы барып түрган реакционер Шуппе-
нщ нагыз идеалистш философиясына Махтың осылай
ңосылып кеткешн референт ңалай түсшд1ред1?
9. Бүпн Богдановты (Рахметовтың 1зшше) идеалист
деп жариялап отырган өзшщ кешеп жолдасы («Очерк-
тер» жагынан) меныпевик Юшкевич душар болган «уа-
ңига» туралы референт неге үндемед!?8 Петцольдт өзшщ
соңгы кхтабында9 Махтың б!рсыпыра шэюрттерш идеа-
листердщ ңатарына ңосңаны референтке мэл!м бе?
10. Мына фактшг — махизмнщ болыпевизмге ешб!р
ңатысы жоң екешн, Лениннщ махизмге талай рет ңарсы
шыңңанын10, меньшевиктер Юшкевич пен Валентинов-
тың «таза» эмпириокритиктер екешн референт растай
ма?
7
МАТЕРИАЛИЗМ
ЖЭНЕ ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ
Б1Р РЕАКЦИЯЛЫҢ ФИЛОСОФИЯ
ЖӨНШДЕГ1 СЫН ЗАМЕТКАЛАР11
1908 ж. февралъ — октябръде
жазылган; IV тараудыц
1-параграфына цосымша 1909 ж.
мартта жазылган
1909 ж. майда Москвада
«Звено»
баспасы жеке кгтап етгп
басып шытартан
1909 ж. шыццан кгтаптыц
текстг бойътша, 1920 ж.
шыццан кгтаптыц текстгмен
салыстырылып басылып отыр
2 18-том
вл. ильинъ.
МАТЕР1АЛИЗМЪ
и
ЭМПИРЮКРИТИЦИЗМЪ
КРИТИШК1Я замИки объ одной
реакцюнной философю.
ИЗДНН1Е „ЗВЕНО"
МОСКВА
1909
В. И. Лениншц «Материализм жэне эмпириокритпцизм»
деген кттабыныц екнпш басылуыпыц мүңабасы. — 1920 ж.
Кгшгре йтглген
9
Б1Р1НШ1 БАСЫЛУЫНА АЛРЫ СӨЗ
Марксист болгысы келген бтрсыпыра жазушылар бхз-
де үстхмтздег! жылы марксизм философиясына ңарсы на-
гыз жорың бастады. Жарты жылга жетпеитш уаңыттың
тппнде көбшесе жэне түгелшен дерлш диалектикалык,
материализмге шабуыл жасауга арналган төрт штап жа-
рык, көрдп Бүган жататындар: ең алдымен «Марксизм
философиясы жөншдеп (? марксизм философиясына
ңарсы деп айту керек ед1) очерктер», СПБ., 1908, База-
ровтың, Богдановтың, Луначарскийдщ, Берманның,
Гельфондтың, Юшкевичтщ, Суворовтың маңалалар жи-
нагы; одан соң: Юшкевичтщ — «Материализм жэне
сыншыл реализм», Берманның — «Ңаз1рг1 таным тео-
риясы түргысынан алгандагы диалектика», Валентинов-
тың — «Марксизмнщ философиялык, түжырымдары» де-
ген ютаптары.
Маркс пен Энгельс өздершщ философиялың көзңарас-
тарын диалектикалың материализм деп ондаган рет ата-
ганын бүл адамдардың бэршщ де бьлмеух мүмкш емес.
Саяси көзңарастарының үлкен айырмашылыңтарына
ңарамастан, диалектикалың материализмге дүшпандың
арңылы б1р1гш отырган осы адамдардың бэрх сонымен
ңатар философияда өздерш марксист деп атагылары ке-
ледИ Энгельстщ диалектикасы — «мистика», дейд! Бер-
ман. Энгельстщ көзңарастары «еск!рд1»,— деп салады
Базаров сөз арасында, мүны өзшөн-өзх белплг нэрсе
сияңты етш,— кеуделерш керш, «ңаз1рг1 таным теория-
сына», «ең жаңа философияга» (немесе «ең жаңа пози-
2*
10
В. И. ЛЕНИН
тивизмге»), «ңазхрп жаратылыс тану гылымының фило-
софиясына» немесе тштх «XX гасырдагы жаратылыс та-
ну гылымының философиясына» сүйенетш бхздщ батыл
жауынгерлер материализмдг бекергө шыгарып ңойыпты.
Ыздегх диалектикалың материализмд! ңүртушылар осы
бейне бхр ең жаңа ь/пмдердщ бэрше сүйенш, ппмхрхк-
пестен тура фидеизмге* дейш барады (бул бэршен де
горх Луначарскийдщ жазгандарында аның айтылады,
б!раң тек жалгыз оның жазгандарында гана емес!13),
бхраң өздершщ Маркс пен Энгельске козңарастарын ть
келей аныңтауга келгенде, олардың батылдыгының ңан-
дайы болсын, өз сешмдерш ңад!рлеушщ ңандайы
болсын б1рден жогалып кетедь 1с жүзшде—диалектика-
лың материализмнен, ягни марксизмнен, б!ржолата
безедп Сөз жүзшде — үдайы бүлтарып, мэселенщ мэнше
соңпай кетуге, өздершщ шегшгендггш жасыруга тыры-
сады, жалпы алганда материализмшң орнына материа-
листердщ эйтеу!р б!реуш ңоюга тырысады, Маркс пен
Энгельстщ толып жатңан материалистш мэл^мдемелерш
тура талдаудан үзьлдькесьлд! бас тартады. Мүның өзң
бгр марксистщ тауып айтңанындай, нагыз «т!зе бүккен
бүл1к». Мүның өз1 — КЭД1МГ1 философиялың ревизио-
низм, өйткеш марксизмнщ нег1зг1 көзңарастарынан ше-
гшу!мен, өздершщ безген көзңарастарымен ашың, тура,
батыл жэне айңын «есеп айырысуга» ңорңып немесе ол
ңолынан келмей жаман аты шыңңандар — тек осы реви-
зионистер гана. Маркстщ есюрген көзңарастарына орто-
докстердщ ңарсы шюр б1лд1руше тура келгенде (мэсе-
лен, Мерингтщ кейб!р тарихи ңагидаларга ңарсы шы-
гуына тура келгенде14),— бүл шюрлер ңай уаңытта
болса да айңын эр! толың айтылды, сондыңтан ешкгм
еш уаңытта мүндай эдеби шкарлерден еюүшты еш
нэрсе тапңан емес.
Алайда, «Марксизм философиясы «жөшндегЬ очерк-
терде» шындыңңа үңсайтын б!р сөйлем бар. Бүл — Лу-
начарскийдщ: «мүмкш, 613» (ягни, с!рэ, «Очерктерге»
ңатысушылардың бэр!) «адасып жүрген шыгармыз, 61-
раң 1зденш жүрм1з» (161-бет) деген сөздерк Бүл сөй-
* Фидеизм деген1м!з — бш1мн1Ң орнына д1нд1 алатын немесе д!нге
жалпы белгйп маңыз беретш 1л1м12.
Б1РШШ1 БАСЫЛУЫНА АЛГЫ СӨЗ 11
лемшң бхршнп жартысында абсолюттш аңиңат, екшш!-
сшде относительдхк аңиңат бар екенш, муны оңушылар-
дың назарына үсынылып отырган штапта мен толың
көрсетуге тырысып көремш. Ал ңазтрп айтайын деге-
шм: егер бхздщ философтар марксизм атынан сөйлемей,
б1рнеше «1зденупп» марксист атынан сөйлесе, онда
олар өздерше де, марксизмге де көб!рек ңурмет көрсе-
тер ед1.
Ал маган келетш болсаң, мен де философияда «1зде-
нуппмш». Атап айтңанда: марксизм деген болып, масңа-
ра шатаң, былыңңан, реакциялың б1рдемелерд1 алга
тартып отырган адамдардың ңай жагынан шатасып
отырганын 1здеп табуды мен осы заметкаларда өз1ме
мшдет етш ңойып отырмын.
Автор
Сентябрь, 1908 жыл.
12
ЕКШШ1 БАСЫЛУЫНА АЛГЫ СӨЗ
Бул басылуының, текстегх кейбтр жеке түзетулер бол-
маса, бүрынгы басылуынан айырмашылыгы жоң. Мен
бүл басылуын, орыс «махистергмен» болган айтысңа ңа-
рамастан, марксизм философиясымен, диалектикалың
материализммен, сондай-аң жаратылыс тану гылымы-
ның ең соңгы жаңалыңтарынан жасалган философия-
лың ңорытындылармен танысуга керектг ңүрал есебшдө
пайдасыз болмас деп үмытенемш. Ал ендх А. А. Богда-
новтың өз1м танысуга мүмкшдМм болмаган соңгы
шыгармаларына келсек, бүл жөншде В. И. Невский жол-
дастың төменде басылып отырган маңаласы ңажеттт маг-
лүмат бередт15. «Пролетарлың мэдениет»16 деген болып,
А. А. Богдановтың буржуазиялың, реакциялың көзңа-
растарды жүзеге асырып отырганына В. И. Невский
жолдастың жалпы алганда тек насихатшы ретшде гана
емес, сонымен ңатар, эсхресе партия мектебшщ ңайрат-
керт ретшде де жүмыс хстей отырып, көз жетюзуше то-
лың мүмкшдМ болды.
Н. Ленин
2 сентябръ, 1920 жыл.
13
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
МАТЕРИАЛИЗМД1 КЕЙБ1Р «МАРКСИСТЕР»
1908 ЖЫЛЫ, КЕЙБ1Р ИДЕАЛИСТЕР
1710 ЖЫЛЫ ЦАЛАЙ БЕКЕРГЕ ШЫГАРДЫ
Материализмдг бекерге шыгарумен тшелей немесе
жанамалап шугылданбаган ңазхргх заманның бгрде-бхр
философия (сол сияңты теология) профессорыныц табы-
ла ңоймайтынын философиялың эдебиетпен азды-көптх
таныс эрбтр адам бхлуге тихс. Материализм бекерге шы-
гарылды деп жүз рет, мың рет жариялады жэне оны эл!
күнге дешн жүз б!ршпп рет, мың б1ршпп рет бекерге
шыгаруда. Бхздщ ревизионистердщ бэр! де материализм-
Д1 бекерге шыгарумен шүгылдануда, бүл ретте олар, 613
материалист Энгельстщ, материалист Фейербахтың көз-
ңарастарын, И. Дицгеннщ материалистш көзңарасын
емес. тек материалист Плехановтың көзңарасын гана
бекерге шыгарамыз демек болады,— сөйтш олардың:
материализмд! «ең жаңа», «ңаз1ргЬ> позитивизмнщ17,
жаратылыс тану гылымының, т. с. түргысынан бекерге
шыгарамыз дегшер! келедк Ңалаган адамдардыц жога-
рыда аталган кгтаптардан жүздеп алуына болатын ци-
таттарды келттрш жатпай-аң, мен Базаровтың, Богда-
новтыц, Юшкевичтщ, Валентиновтың, Черновтың* жэ-
не басңа махистердщ материализмд! соңңылайтын
дэлелдерш еске салып өтемш. Негүрлым ңысңа эр1 ңа-
рапайым, оның үстше орыс эдебиетше сщш кеткен сөз
болгандыңтан, «махистер» деген сөздх мен барлың жерде
де «эмпириокритиктер» деген сөзбен б!рдей ңолданбаң-
* В. Чернов. «Философиялың жэне социологиялың этюдтер», Моск-
ва, 1907. Базаров пен К° сияңты, бул автор да Авенариуст! мейлшпте
жаңтаушы жэне диалектикалың материализмнхң жауы.
14
В. И. ЛЕНИН
пын. Эрнст Мах эмпириокритицизмшң ңазтрп ең белгпп
ӨК1Л1 екеш философиялың эдебиетте жалпы танылган
нэрсе*, ал Богданов пен Юшкевичтщ «таза» махизмнен
шегшушхң тек екшпп дэрежелх гана маңызы бар, бүл
төменде көрсеыледк
Олар бхзге: материалистер мүлде мүмкш емес, тапуга
болмайтын б1р нэрсе — «өзшдш заттар», «тэж!рибеден
тыс», б1здщ танымымыздан тыс материя бар деп есеп-
тейдң дейдй «Тэж1рибеден» жэне танымнан тысңары
жатңан ол дүниелш б!рдеңе бар деп есептеп, материа-
листер нагыз мистицизмге бой үрады, дейдь Материя
б1здщ сез1м мүшелер!м1зге эсер ету! арңылы түйсштер
тугызады дегенд! айтып, материалистер «белгнйз» нар-
сеш, жоң нэрсеш неызге алады, өйткеш олардың өздер!
б1здщ сез1м1м1зд1 — танымның б!рден-б1р ңайнар коз1
деп жариялайды, дейдк Материалистер «кантшылдың-
ңа» бой үрады (Плеханов — «өзшдпс заттарды», ягни
б1здщ санамыздан тыс заттарды бар деп есептеп), олар
дүниен! «ңосарлайды», «дуализмд!» уагыздайды, ойтке-
ш, олардың айтуынша, ңүбылыстардың ар жагында та-
гы да өз1нд1к зат бар, сез!мнщ тшелей деректершщ ар
жагында басңа б!рдеңе, элдеңандай бтр фетиш, «пүт»,
абсолют, «метафизиканың» түп непз! түр, дшнен айны-
майтын б!рдеңе (Базаров айтңандай, «ңасиетт! мате-
рия») бар, дейдь
Махистердщ материализмге ңарсы келтхретш дэлел-
дер1, мше, осындай, жогарыда аталган жазушылар бүл
дэлелдерд! ңайталап, түрлппе ңүбылтып айтып жүр.
Бүл дэлелдер жаңа дэлелдер ме жэне шынында да
«кантшылдыңңа бой үрган» тек бгр гана орыс материа-
лисше ңарсы айтылып отыр ма, мүны тексеру үшш 613
бтр еск1 идеалистщ, Джордж Берклидщ, шыгармасынан
толың цитаттар келтгрш көрешк. Б1здщ заметкаларга
арналган юрхспеге мүндай тарихи аныңтама өте-мөте
ңажет, өйткеш Берклиге жэне оның философиядагы ба-
гытына төменде сан рет сытеме жасауымызга тура ке-
* Мөселен, мына кхтапты ңараңыз: Гж ВлсКат<1. Ндпг^зууаИ. «ОЬег
(Ие ЬеЬге Нише’8 уоп йег НеаИШ йег АиРепсНпее», Вг1.„ 1904, 8. 26
(Д-р Рихард Гёнигсвалъд. «Сыртңы дүниенщ реалдылыгы туралы Юм-
ның 1л1м1». Берлин, 1904, 26-бет. Ред.).
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
15
лед1, өйткеш махистер Махтың Берклиге көзңарасын
да, Берклидщ философияльщ багытының мэшн дө те-
ртс түсшедк
Епископ Джордж Берклидщ «Адам танымының нег1з-
дерх туралы трактат»* деген атпен 1710 жылы шыңңан
шыгармасы мынадай шкхрмен басталады: «Адам таны-
мының объектълерш шолган эрбхр ктсхге бүл объекттлер-
дщ не шынымен сез1м арңылы ңабылданатын идеялар
(Шеаз) екеш, не эмоциялар мен аңылдың эсерлерш бай-
ңай отырып тугызатын идеяларымыз, не болмаса, аңыр-
аягында, ес жэне ңиял арңылы тугызылатын идеялар
екеш айңын... Мен көру түйст арңылы жарың туралы
жэпе түстер туралы, олардың түрлппе дорежелер! мен
түрлер! туралы идеялар тугызамын. Сипау түйспч арңы-
лы ңаттылың пен жүмсаңтыңты, жылылың пен салңын-
дыңты, ңозгалыс пен кедерпш ңабылдаймын... Шс
түйс1Г1 арңылы шстерд! айырамын; дэм түйсМ арңылы
дэмд1 сеземш; есту түйспт арңылы дыбыстарды айыра-
мын... Түрл1 идеялар б1р-б1р!мен ңабат келш байңала-
тын болгандыңтан, оларды б!р атпен атап, ңандай да
болсын б1р зат деп есептейдк Мэселен, белгпп б!р түс,
дэм, шс, форма, консистенция б1р1гш (1о £о !о§е!Ьег)
байңалганда,— мүны жеке б!р зат деп бшш, алма деген
сөзбен атайды; идеялардың екшпп бтр жиынтыгы
(соПесНопз оГ Йеаз) тас, агаш, ютап жэне басңа сондай
сез1мд1к заттар болып табылады...» (§ 1).
Беркли шыгармасының бхршпп параграфының мазмү-
ны осындай. Б1з мынаны есте үстауымыз керек: Беркли
өз философиясының нетзше «ңаттылыңты, жүмсаңтың-
ты, жылылыңты, салңындыңты, түстерд!, дэмдерд!, шс-
терд!» жэне т. б. алады. Берклидщ шшршше, зат дегеш-
М1з— «идеялардың жиынтыгы», бүлай дегенде ол
дерекшз ойларды емес, наң жогарыда көрсеплгендерд!,
айталың, сапаларды немесе түйсштерд! идея деп бгледй
Мүнан эр1 Беркли бүл «идеялардан немесе таным
объектьлершен» басңа, соларды ңабылдайтын нэрсе,—
* Сеогде Вегке1еу. «ТгеаПзе сопсегп1п& 1Ье Рг1пс1р1ез о£ Нишап
Кпо\ү1е<1£е», уо1. I оГ Л^огкз, еЛНей Ьу А. Егазег, ОхГогй, 1871. Орысша
аудармасы бар (Джордж Беркли. «Адам танымының нег1здер1 туралы
трактат», Шыгармаларының I томы, бастырган А. фрейзер, Оксфорд,
1871. Ред.).
16
В. И. ЛЕНИН
«аңыл, рух, жан немесе мен» (§ 2) бар, дейдк «Идея-
ларды» ңабылдайтын аңылдан тыс «идеялар» бола ал-
майтыны өзшен-өз1 түсшпгп,— деп ңорытады философ.
Бүган көз жеткхзу үшш: бар болу деген сөздщ мэнше ой
Ж1берудщ өз1 жеткхлшт!. «Мен өз!м жазу жазып отырган
столды бар десем, ол менщ бүл столды көрш, түйсшш
отырганымды көрсетед!; ал егер мен өз1мнщ бөлмемнен
шыгын кетсем, онда да стол бар дер ед!м, бүлай деген-
де — егер мен өз1мнщ бөлмемде болсам, мен ол столды
көре алар ед!м, деп айтар ед1м...». Өз шыгармасының
3-нараграфында Беркли осылай дейд! де, өз1 материалис-
тер ден атаган адамдармен сол арада-ак, айтыс бастайды
(18, 19 жөнө басңа нараграфтар). Заттарды эйтеу!р 61-
реудщ ңабылдайтынына олардың ңатынасын ескерме-
шнше, олардың абсолютт! түрде бар екеш туралы ңалай-
ша сөз ңылуга болады? — бүл маган мүлде түсшшшз,
дейд1 ол. Бар болу — ңабылдану деген сөз (1Ье1г, ягни
заттар еззе 18 регсъръ, § 3,— философия тарихы жөшн-
дег1 оңулыңтарда Берклидщ цитатңа алынып жүрген
наңыл сөз1). «Үйлер, таулар, өзендер, ңысңасы, сез!мдш
заттар, өздерш нарасаттың ңабылдайтынынан өзгеше
түрде, табиги немесе реалды түрде бар болып отыр деген
ппардщ жүрт арасында басым болуы таңданарлың»
(§ 4). Бүл шк1р — «көрше көзге ңайшылың»,—дейд!
Беркли.— «Өйткеш, жогарыда айтылган объектшер, 613
сез1М арңылы ңабылдайтын заттар емей немене? ал б!з-
дщ ңабылдайтынымыз өз1М1здщ менппкт! идеяларымыз
немесө түйс1ктер1М1з (Шеаз ог зепзаНопз) емей немене?
сондыңтан, ңандай да болсын ңабылданбаган идөялар
немесе түйсштер, немесе олардың комбинациялары бар
болуы мүмкш деу барып түрган сораңылың емес пе?»
(§ 4).
Идеялар коллекцияларын Беркли енд! өз1 үшш б!рдей
магыналы көршген туйсгктер комбинациялары дегеп сөз
т1ркес1мен алмастырып, материалистерд! одан эр! ба-
руга, бүл комплекстщ... ягни түйсштердщ бүл комбина-
циясының ңандай да болсын түп непзш 1здеуге үмты-
лып, «сораңылың» 1стейд1 деп айыптайды. 5-параграфта
материалистерд! абстракциямен э^ре болады деп айып-
тайды, өйткеш, Берклидщ пппршше, түйсшп объектщен
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
17
бөлу — бос абстракция. Екшпп басылуында 5-параграф-
тың аягы алынып тасталган-ды, сол жершде Беркли бы-
лай дейд!: «Шынында, объект пен түйсхк екеу! бтр нэр-
се (аге Ше заше 1йш§), сондыңтан олардың б!рш екш-
ппсшен абстракциялауга болмайды». «(лздер,— деп
жазады Беркли,—идеяларды аңылдан тыс ойсыз суб-
стапцияда болатын заттардың көппрмелерх немесе бей-
нелер! (гезешЫапсез) болуы мүмкш дерЫздер. Мен бү-
ган: идеяның идеядан басңа еш нэрсеге үңсауы мүмкш
емес; бтр түс пен бгр түлга сол түс пен сол түлгадан бас-
ңа еш нэрсеге үңсай алмайды, деп жауап беремш... Мен
былай деп сүраң ңоямын: бтздщ идеяларымызда
суреттер! немесе түсшштерх берхлш отыр-мыс деген
чэлг1 жорамал түпнүсңаларды немесе сыртңы заттарды
б1з ңабылдай аламыз ба, жоң па? Егер ңабылдай ала-
тын болсаң, онда бүлардың идеялар болганы, онда 613-
дщ б1р адым да 1лгер1 баспаганымыз; ал ңабылдай
алмаймыз десещздер, онда мен ктмге болса да: түс
көзге көршбейтш б!рдеңеге үңсайды, ңаттылың немесе
жүмсаңтың сипау түйсМ арңылы байңауга болмайтыи
б!рдеңеге үңсайды, т. т. деудщ ңандай магынасы бар?
деп сүраң ңоямын» (§ 8).
Б1зге эсер етпейтш, б!зден тыс заттар болуы мүмкш
бе деген мэселеде Базаровтың Плехановңа ңарсы кел-
т!рген «дэлелдершщ» Берклидщ өз1 аттарын атамаган
материалистерге ңарсы келырген дэлелдершен түк
айырмашылыгы жоң, мүны оңушының өз1 көрш отыр.
«Материя немесе денелш субстанция» (§ 9) бар деген
ойды Беркли бекерге шыгарам деп тшт! уаңыт өтшзуге
түрмайтын «ңайшылың», «өрескелдш» деп есептейдп
«Б1*раң,— дейд! ол,— материя бар деген ппм (1епе1), С1-
рэ, философтардың аңыл-ойын эбден билеп алуы себептх
жэне мүның өз1 соншама толып жатңан зиянды ңоры-
тындылар тугызатыны себепт!, мен бүл соңыр сешмд!
толың эшкерелеп, түб1р1мен ңүрту үппн эңымеш үзаңңа
созып, жалыңтырсам да, еш нэрсеш ңалдырмай сөз ңы-
луды жөн көремш» (§ 9).
Берклидщ ңандай зиянды ңорытындылар туралы ай-
тып отырганын 613 ңаз!р көрем!з. Б1з өуел! оның мате-
риалистерге ңарсы келттрген теориялың дэлёлдерш тек-
18
В. И. ЛЕНИН
серш шыгайың. Объект1лерд1ң «абсолютт!» бар болуын,
ягни заттардың адам танымынан тыс бар болуын терхске
шыгара отырып, Беркли өз душпандарының көзңараста-
рын турадан-тура: олар «өзшдгк затты» бар деп таниды-
мыс деп баяндайды. 24-параграфта Беркли өз! бекерге
шыгарып отырган бул шюр «сезъмдък объектълердщ
өзшдък (оЬ]*ес1з т Шетзе^Уез) немесе ацылдан тыс аб-
солютт1 бар болуын» мойындайды деп курсивпен жаза-
ды (цитат келыршген басылымның 167—168-беттер!).
Бүл арада философиялың көзңарастардың непзп ек!
багыты философия классиктершщ б1здщ заманымызда-
гы «жаңа» системаларды ойлап шыгарушылардан айыр-
машылыгын көрсететш туралыңпен, айңындыңпен жэнө
аныңтыңпен белпленген. Материализм «өзшдш объек-
тшерд!» немесе аңылдан тысңары объектшерд! бар деп
таниды; идеялар мен түйсштерд! сол объектглердщ кө-
ппрмелер! немесе бейнелерх деп быед!. Буган ңарама-
ңарсы 1Л1м (идеализм): «аңылдан тыс» объектглер бол-
майды; объектыер — «түйсштердщ комбинациялары»,
дейдЕ
Бүл сөздер 1710 жылы, ягни Иммануил Канттың
тууынан 14 жыл бүрын жазылган, ал б!здщ махистер—
бейне б1р «ең жаңа» философияга сүйөнш — «өзшддк
заттарды» мойындау материализмге кантшылдыңты
жүңтыргандыңтың немесе оны кантшылдыңпен бүрма-
лагандыңтың салдары деген жаңалың ашып отыр! Ма-
хистердщ ашңан «жаңалыңтары» — олардың непзп фи-
лософиялың багыттардың тарихынан масңара наданды-
гының салдары.
Олардың мүнан кейшг! «жаңа» шюрх бойынша, «ма-
терия» немесе «субстанция» деген үгымдар — сын түр-
гысынан ңаралмаган еск1 көзңарастардың ңалдыгы. Кор-
Д1Ң13 бе, Мах пен Авенариус философиялың ойды алга
бастырыпты, анализд! тереңдетшт! жэне элг! «абсолют-
терд1», «өзгермейтш мэндерд!» жойыпты, т. т. Мүндай
шюрлерд! алгашңы деректеме бойынша тексеру үппн
Берклид! алып ңарасаңыз болганы, с1з бүл шюрлердщ
зор дэмемен ойдан шыгарылган өт!р1к екенш көрешз.
Материя—«попепШу» (жоң мэн, ж§68), материя —
жоц нэрсе (§ 80), деп Беркли мейлшше айңын айтады.
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
19
«Басңа адамдар «жоң нэрсе» деген сөздх ңандай магы-
нада ңолданса,— дейд! Беркли материалистердт кеке-
тш,— схздер де, егер өздерщхз соншама ңуштар болса-
ңыздар, «материя» деген сөздх сондай магынада ңолда-
на берщхздер» (цитат келНрьлген басылым, р. 196 —
197). Эуел1,— дейд1 Беркли,— журт түстер, шстер жэне
т. б. «шынында бар» деп сещц,— соңынан бүл көзңарас-
тан бас тартты да, олар б!здщ түйс1ктер1м1зге байланыс-
ты гана бар болып отыр деп мойындады. Б1раң бүл еск!
ңате үгымдар аңырына дейш жойылып бггкен жоң: саң-
талып ңалган «субстанция» үгымы (§ 73) — епископ
Беркли 1710 жылы б!ржолата эшкерелеген дэл сондай
«соңыр сешм» (р. 195). Бүл «метафизикалың» үгымдар-
ды тек «ең жаңа позитивизм» мен «ең жаңа жаратылыс
тану гылымы» гана жоя алды деген Авенариуске, Пет-
цольдтке, Махңа жэне К°-ге шынымен сенген ңалжың-
бастар б1зде 1908 жылы да табылып отыр.
Ал осы ңалжыңбастар (оның пшндө Богданов): адам-
ның санасынан тыс бар болып отырган заттардың адам
санасында ңайдагы бхр «бейнелену!» туралы сөз ңыла-
тын, айтңандары үдайы бекерге шыгарылып келген ма-
териалистердщ Шмшдеп «дүниеш ңосарлаудың» ңате-
Л1пн наң осы жаңа философия түсшдхрш берд! деп,
оңушыларды сенд1рмек болады. Жогарыда аталгап
авторлар осы «ңосарлау» жайында үшы-ңиыры жоң
эсерл! сөздер жазды. ¥мытшаңтыгынан немесе надан-
дыгынан олар бүл тапңан жаңалыңтарының сонау 1710
жылы ашылганын ауызга алмады.
Беркли былай деп жазады: «Б1здщ оларды (идеялар-
ды немесе заттарды) тануымыз — сез1мд]*к объектшер-
дщ бар болуы ею түрлг (ЬлгоГоШ), атап айтңанда: б1р! —
интеллигибелъдгк немесе аңылда бар болуы, екппшсх —
реалдъщ, аңылдан тыс»* (ягни санадан тыс) «бар болуы
деген жорамал арңылы өте-мөте күңпрттелш, шатасты-
рылды, ең ңатерл! адасушылыңңа багытталды». Сөйтгп
Беркли аңылга сыймайтын нэрсеш аңылга салып ойлау
мүмкш дейтш осы «өрескел» шк1рд1 келеке ңылады!
«Өрескелдштщ» түп непз1,— эрине, «заттар» мен «идея-
ларды» б1р-б1ршен айырушылың (§ 87), «сыртңы объек-
тьлер болады» деупплш. Дэл осы түп непз, Берклидщ
20
В. И. ЛЕНИН
1710 жылы ашңанындай, Богдановтың 1908 жылы ңай-
та ашңанындай, фетишке жэне путңа нануды тугызады.
«Материяның немесе ңабылданбайтын заттардың бо-
луы,— дейд! Беркли,— атеистер мен фаталистердщ бас-
ты т!рег1 болып ңана ңойган жоң, сонымен бгрге пүтңа
табынушылыңтың алуан түрл! формаларының бэр! де
осы принципке сүйенш отыр» (§ 94).
Бүл арада бгз сыртңы дүниенх бар деп есептейтш
«өрескел» хлтмнен туатын «зиянды» ңорытындыларга,
осы 1Л1МД1 теория жүзшде гана бекерге шыгарып ңой-
май, сонымен ңатар оны жаңтаушыларды дүшпан ретш-
де ңатты ңудалауга епископ Берклид! мэжбүр еткен
ңорытындыларга кездесш отырмыз. «Атеизмнщ жэне
дшд1 тершке шыгарушылыңтың дшшздшке непзделген
түжырымдарыпың бэрң— дейд! ол,— материя туралы
немесе денелш субстанция туралы ипмге сүйенш ңү-
рылган... Материялың субстанция ңай заманда болса да
атеистердщ ңандай үлы досы болып келгенш айтып жа-
тудың ңажет! жоң. Олардың сораңы системаларының
бэр! соншама айңын, соншама ңажетт! түрде материя-
лың субстанцияга тэуелдц ол осы ырегшен айрылса-аң
болганы — олардың бүюл козңарасы күйремей ңоймай-
ды. Сондыңтан атеистердщ бейшара жеке секталары-
ның орескел тмдерше ерекше көщл бөлш жатуымыз-
дыц ңажет! жоң» (§ 92, ңитат келырыген басылым,
203—204-беттер).
«Материя табигаттан аластатылатын болса, ол толып
жатңап скептиктш жэне дшшздхк түжырымдарды, үшы-
ңиыры жоң таластарды жэне шатасңан мэселелерд! өз1-
мен б!рге ала кетед!» (Махтың 1870 жылдары ашңан
«ойды үнемдеу принңиш»! Авенариустщ 1876 жылы
ашңан «философия дегешм1з күпгп негүрлым аз жүмсау
принцишмен дүние туралы ой толгау» дегеш!), «бүл
таластар мен шатасңан мэселелер теологтар мен фило-
софтар үшш көзге шыңңан сүйелдей болып келдң мате-
рия адамзатты ңисапсыз бейнетке душар етт1, егер, 613-
дщ оган ңарсы келырген дэлелдер1м1з тшт! жеткшшт!
түрде дэлелд! емес деп танылган күйде де (мешң шш-
р1мд1 бшплерщ келсе, мен бүл дэлелдерд! эбден айңын
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
21
деп есептеймш), бэр1б1р мен аңиңат, дүние жөне дш
достарының бэршщ бул дэлелдердщ жетк1л1кт1 деп та-
нылуын тьлеуге непзх бар деп сенемш» (§ 96).
Епископ Беркли шюрш ашың айтңан, ңарабайырлау
айтңан! Бхздщ заманымызда «материяны» философия-
дан «үнемдшшпен» аластау жөшндеп дэл сол шюрлер-
Д1 аңгал адамдар «ең жаңа» философия деп есептеу!
үппн элг1 шюрлер анагүрлым айлалы жоне «жаңа» тер-
минологиямен шатастырылган формада айтылып отыр!
Б1раң Беркли өз философиясының тенденңиялары жө-
шнде ашың айтып ңана ңойган жоң, сонымен ңатар
оның идеалистш жалаңдыгын бүркемелеуге, оны өрес-
келдштен аулаң жөне «аңылга» сыйымды философия
етш көрсетуге тырысңан. Б1здщ философиямыз,— дедт
өз философиясының ңазхр субъективтш идеализм жэне
солипсизм деп аталып, айыпталатынын сезген ол содан
ңорганып,— 613Д1Ң философиямыз «613Д1 табигаттагы
ешңандай заттан ада ңылмайды» (§ 34). Табигат ңала-
ды екен, реалдың заттардың жоң нэрселерден айырмасы
да ңалады,— тек ңана «бүлардың екеу! де санада бола-
ды». «Сез1м арңылы немесе ойлау арңылы өз1м!з бше
алатын ңандай да болсын заттың бар екенше мен тшт!
де таласпаймын. Көз1ммен көрш отырган, ңолыммен
үстап отырган заттар бар,— реалды түрде бар, бүган
ешб1р күмэным жоң. Б1з тек бтр затты гана жоң дейм!з,
ол — философтардъщ (курсив Берклидш!) материя не-
месе денелш субстанция деп атайтын заты. Оны жоң
деу былайгы адамзатңа ешңандай зиян келт1рмейд1,
адамзат оның жоңтыгын еш уаңытта байңамайды. бү-
лай деп айтуга батылым барады... Өзшщ дшнен безген-
Д1гш дөлелдеу үшш атеиске бүл бос атаудың елес! шы-
нымен-аң керек...».
Бүл шюр 37-параграфта айңыныраң айтылган, опда
Беркли өзшщ философиясы денел!к субстанцияларды
жояды деген айыптауга былай деп жауап бередк «егер
субстанция деген сөзд1 эдеттег! (уи1§аг) магынасында,
ягни сез1мд1к сапалардың, үзындыңтың, берпотктщ,
салмаңтың жэне т. с. комбинаңиясы деп түсшсек, онда
меш бүл субстанцияларды жояды деп айыптауга бол-
майды. Ал егер субстанңия деген сөзд! философиялың
22
В. И. ЛЕНИН
магынада — санадан тыс (болатын) акциденциялардың
немесе сапалардың непзх есебшде түсшсек,— онда мен:
еш уаңытта болмаган, тшт! циялда да болмаган нэрсеш
жою туралы айту мүмкш болса, мен ол субстанцияны
жоямын деп шынымен мойындаймын».
Берклидщ шыгармаларын бастырган, бүл шыгарма-
дарга өз тарапынан ескертулер жазып ңосңан, беркли-
пплдхкт! жаңтаушы, идеалист, агылшын философы
Фрейзер Берклидщ тмш «табиги реализм» деп (цитат
келт1ршген басылым, р. X) текке атамаган. Бүл ңызык,
терминологияны ңалайда атап өткен жөн, өйткеш бүл
терминология шынында Берклидщ реализмге боямалан-
гысы келетшш көрсетедг Бүдан былайгы баяндауымыз-
да 613 «ең жаңа» «позитивистердЬ талай рет кездесть
рем1з, олар дэл осы айланы немесе бояманы басңа фор-
мада, басңа мэндег! сөзбен ңайталап отырады. Беркли
реалдың заттардың бар екешн теркке шыгармайды!
Беркли бүюл адамзаттың шюршен ңол үзбейдП Беркли
«тек ңана» философтардың шмш, ягни сыртңы дүниеш
жэне оның адам санасында бейнеленуш мойындауды
шынымен жэне батыл түрде өзшщ барлың пайымдаула-
рының нег131 етш алатын тапым теориясын теркке шы-
гарады. Ңай уаңытта болса да осы, ягни материалиспк,
таным теориясын неызге алып келген жэне непзге алып
отырган (көбшесе санасыз түрде) жаратылыс тану гы-
лымын Беркли теркке шыгармайды. «Идеялардың сана-
мызда б!рге болуы жэне дэйекттп... жөшндеп тэж!ри-
бем1зден» (Беркли—«таза тэж!рибе» философиясы) *
«613 ңаз1рг1 жагдайымыздан едэу!р өзгеше жагдайга түс-
сек, неш сезген болар едп< (немесе: неш көрген болар
ед1к) деген мэселе туралы дүрыс ңорытынды жасай
аламыз. Жогарыда айтылганга байланысты өзшщ ма-
ңызын жэне өзшщ дүрыстыгын эбден дэйект! түрде саң-
тай алатын табигатты танудың» (тыңдаңыз!) «мэш, М1-
не, осында»,— дегенд! оңимыз 59-параграфтан.
Сыртңы дүниеш, табигатты — б13дщ аңылымызда ңү-
дай тугызатын «түйсштердщ комбинациясы» деп есеп-
тешк. Осыны мойындаңдар, осы түйсштердщ санадан
* Өз1п1Ң алгы сөзшде Фрейзер: Локк сияңты, Беркли де «тек ңана
тэнирибеге сүйенед!» дегенд! ңатты жактайды (р. 117).
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
23
тыс, адамнан тыс «непздерш» хздеуд! ңойыңдар — сон-
да өз1м жасаган идеалистгк таным теориясының шең-
бершде мен де букъл жаратылыс тану гылымын, оның
ңорытындыларының бүкм маңызы мен дүрыстыгын мо-
йындаймын. Өз1мнщ «дүние мен дшнщ» пайдасына шы-
гаратын ңорытындыларым үппн маган наң осы шеңбер,
тек осы шеңбер гана керек. Берклидщ шюр! осындай.
Идеалист1к философияның мэтн жэне оның ңогамдың
маңызын дүрыс көрсететш бүл шюрге 613 кешшрек, ма-
хизмнщ жаратылыс тану гылымына козңарасы туралы
сөз ңылган кезде кездесем!з.
Ал енд1 ең жаңа нозитивист жэне сыншыл реалист
П. Юшкевичтщ XX гасырда епископ Берклиден алгая
тагы да бгр ең соңгы жаңалыгын атап өтелш. Бүл жа-
ңалың — «эмпириосимволизм». Берклидщ «үнататын
теориясы» — «универсалдың табиги символизмнщ» (ци-
тат келНрыген басылым, р. 190) немесе «табигат симво-
лизмшщ» (Ыа1ига1 ЗушЬоИзт) теориясы,— дейд!
А. Фрейзер. Егер 1871 жылы шыңңан басылымда осы
сөздер болмаса, онда агылшын философы фидеист Фрей-
зер мүны ңаз1рп математик жэне физик Пуанкаре мен
орыс «марксис!» Юшкевичтен үрлап алган деп сезште-
нуге болар едН
Фрейзерд! сүйсшд1рген Берклидщ теориясын епископ-
тың өз1 мына сөздермен баяндаган:
«Идеялардың байланысы» (Беркли үппн идеялар мен
заттардың б!р нэрсе екенш үмытпаңыздар) «себептщ
салдарта ңатынасы болуын керек ңылмайды, тек белп-
нщ немесе таңбаның ңалай болганда да белгъ салынтан
затңа ңатынасы болуын гана керек ңылады» (§ 65).
«Салдардың тууына эсер ететш немесе жэрдемдесетш
себеп категориясы (ипбег Ше поНоп о! а саизе) түргы-
сынан ңараганда тшт1 түсшуге болмайтын жэне б1зд1
зор орескелд1кке жетелейтш заттардың,... егер оларды
б1здщ хабардар болуымыз үшш салынган белп немесө
таңба деп ңарасаң, өзшен-өз! толың түс1шкт1 болатыны
осыдан айңын көршш отыр» (§ 66). Беркли мен Фрей-
зердщ шюршше, осы «эмпириосимволдар» арңылы 613Д1
хабардар етупп, эрине, ңүдайдан басңа ешк!м де емес.
24
В. И. ЛЕНИН
Ал Берклидщ теориясындагы символизмнщ гносеоло-
гиялың маңызы сол: «заттарды денелш себептермен тү-
сшдтруге дэмеленетш» «доктринаның» (§ 66) орнып
символизм басуга титс.
Себептшк туралы мэселеде 613 философиялың ект ба-
гытты көрш отырмыз. Бхреух «заттарды денелш себеп-
термен түсшд1руге дэмеленед!»,— мүның «өрескел» жэ-
не епископ Бөркли бекерге шыгарган «материя доктри-
насымен» байланысты екеш аның. Екшпп багыт «себеп
угымын» «бьздщ хабардар болуымыз үшш» (ңудайдың
хабардар ету! үшш) салынган «белп немесе таңба»
үгымына саяды. Махизмнщ жэне диалектикалың мате-
риализмнщ бүл мэселеге ңалай ңарайтынын талдаганда
б1з XX гасырдың костюмш киген осы ек! багытты кө-
рем13.
Одан соң, реалдылың туралы мэселе жөшнде тагы да
мынаны айта кету керек: заттардың санадан тыс бар бо-
луын мойындаудан бас тарта отырып, Беркли реалдың
пен жалгандыңты б!р-б1ршен айыру үшш критерий та-
буга тырысады. Ол 36-параграфта былай дейдк адам-
ның аңылы өзшщ ңалауынша тугызатып «идеялар»
«өз1М1з сез1м арңылы ңабылдайтын идеяларга ңараганда
солгын, элс1з, түрлаусыз. Бүл соңгы идеялар, табигат-
тың белпл! ережелер! немесе заңдары бойынша ойымыз-
га тоңылып ңалатын болгандыңтан, адам аңылынан гөр!
ңүд1ретт1рек эр! даналыраң бтр аңылдың эсер! бар еке-
нш дэлелдейдк Мүндай идеялар, былайша айтңанда,
алдыңгы идеяларга ңараганда анагүрлым реалды бола-
ды; олай болса, бүл идеялар негүрлым айңыныраң, тэр-
тштелген, б!р-б1ршен дараланган идеялар жэне бүл
идеялар өздерш ңабылдайтын аңылдың жалган елестер!
емес...». Басңа бтр жершде (§ 84) Беркли реалдың үгы-
мын белгы! б1р сез1мд1к түйсштерд! бтр мезгшде көп
адамның ңабылдауымен байланыстыруга тырысады. Мэ-
селен, айталың, б!реулер б!зге су шарапңа айналады де-
се, солардың айтңанындай судың шарапңа айналуы ре-
алды ма деген мэселеш ңалай шешуге болады? «Егер
стол басында отыргандардың бэрг ол шарапты көрсе,
оның шсш сезсе, шарапты шпп, оный^ дэмш татса, ша-
рапты ппудщ салдарын өз басынан кеппрсе, онда, ме-
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
25
шңше, бүл шараптың реалдылыгында күмэн болмас
ед1». Ал Фрейзер былай түсшдхред!: «Ңиялдатъъ объек-
тхлер мен эмоцияларды тек жеке-жеке быуден немесө
тек адамның өз басының быушен басңаша, нак, сол се-
зъмдък идеяларды эр түрл! адамдардың бтр мезггтде 61-
лу! бүл арада алгашңы идеялардың реалдылытыныц
дэлел! ретшде ңаралады».
Бүдан Берклидщ субъективтш идеализмш ол жеке
адамның ңабылдауы мен коллективтш ңабылдаудың
арасындагы айырмашылыңты елемейд! екен деп түсшу-
ге болмайтыны көршш түр. Мүның кергсшше, ол осы
айырмашылыңты реалдылың критериш етш алуга ты-
рысады. «Идеяларды» ңүдайдың адам аңылына типзген
эсершен тугызып, Беркли бүл арңылы объективтш идеа-
лизмге келедк дүние менщ түсштм емес, ал «табигат
заңдарын» да, «коб!рек реалдың» идеяларды азыраң ре-
алдың идеялардан айыру заңдарын да тугызатын бхр жо-
гаргы рухани себептщ нэтижес!, т. т., дейдь
Өзшщ козңарастарын ерекше түсшшп етш баяндау-
га тырысңан «Гилас пен Филоноус арасындагы үш эң-
пме» (1713 ж.) деген екшпп бтр шыгармасында Беркли
оз1нщ доктринасы мен материалистш доктрина арасын-
дагы ңарама-ңарсылыңты былай баяндайды:
«С1здер» (материалистер) «сияңты мен де: б1зге сырт-
ңы б1р нэрсе эсер ететш болса, 613 тысңары (б!зден тыс-
ңары) күштердщ, б!зден өзгеше ырпплш иесше бИкен
күштердщ бар екенш мойыпдауымыз керек деймш. Б1-
раң бүл арада 613 осы ңүд!ретт1 ырпплш иес! не деген
мэселеге келгенде ажырасып кетем!з. Мен: бүл рух дей-
мш, с1здер: бүл материя дейшздер немесе мен ңандай
екешн бьлмейтш (ңандай екенш стздер де бымейшздер
деп айта аламын) үппшш бгр табигат дейшздер...» (ци-
тат келыршген басылым, р. 335).
Фрейзер былай деп түсшд1редк «Бүкш мэселенщ тү-
й1ш, мше, осында. Материалистердщ шюршше, сезхмдш
ңүбылыстарды материялъщ субстанция, немесе ңандай
екеш белг1с1з «үппшш б!р табигат» тугызады; Беркли-
дщ шшршше, оны Рационалды Ерш тугызады; Юм мен
позитивистердщ шшршше, бүл сез1мдш ңүбылыстардың
ңайдан туатыны мүлде белышз, сондыңтан б!з оларды
26
В. И. ЛЕНИН
тек факт есебшде, индукция жолымен, эдет бойынша
ңорыта аламыз».
Материалист Энгельс айңын сипаттаган философия-
дагы наң сол непзп «багыттарга» агылшын берклипшп
Фрейзер бул арада өзшщ дэйект! идеалистш козңарасы
тургысынан келш отыр. Өзшщ «Людвиг Фейербах» де-
ген шыгармасында Энгельс философтарды «үлкен ек!
лагерьге»: материалистерге жэне идеалистерге бөледь
Фрейзерге ңараганда, бүл екх багыттың көб!рек да-
мыган, алуан түрл! жэне мазмүны бай теорияларын
ескерген Энгельс материалистер мен идеалистердщ ара-
сындагы негхзп айырмашылың мынада деп бшедк ма-
териалистердщ шюршше, табигат — алгапщы, рух —
соңгы, ал идеалистердщ шюршше, керйлнше. Дүниеш
тану немесе ңалай болганда да оны толың тану мүмкш
емес дейтш Юм мен Кантты жаңтаушыларды Энгельс
материалистер мен идеалистердщ аралыгына ңойып,
оларды агностиктер деп атайды18. Өзшщ «Л. Фейербах»
деген шыгармасында Энгельс бүл соңгы терминдх тек
Юмды жаңтаушыларга гана (Фрейзердщ «позитивис-
тер» деп атагандарына жэне өздерш «позитивистер» деп
атауды үнататындарга) ңолданады, бхраң «Тарихи мате-
риализм туралы» деген маңаласында Энгельс «неокант-
шыл агностиктщ»^ көзңарасы туралы тура ашып айта-
ды, неокантшылдыңты20 агностицизмнщ бтр түрх деп
есептейд!*.
Ыз Энгельстщ бүл өте-мөте дүрыс эр! терең магына-
лы пайымдауына (махистер арсыздыңпен елемей отыр-
ган пайымдауына) бүл арада тоңтала алмаймыз. Бүл
туралы кейшхрек толың сөз болады. Эз1рге 613 осы маркс-
Т1к терминологияны жэне ңарама-ңарсы ек1 көзңарас-
тың: дэйект! материалист пен дэйектт идеалистщ непзп
философиялың багыттарга көзңарастарының осылай б!р
жерден шыңңанын атап өтумен шектелем1з. Бүл багыт-
тарды (бүдан былайгы баяндауда бүл багыттармен үне-
* Ег. ЕпёеН. «ОЬег Ыз^опзсЬеп Ма1ег1а11зти8», «Меие геИ»21, XI.
«Г§., ва. I (1892—1893), Ыг. 1, 8. 18 (Фр. Энгелъс. «Тарихи материализм
туралы», «Жаңа Заман», XI жыл шыгуы. I том (1892—1893), № 1, 18-
бет. Ред.). Агылшын -йлшен Энгельстщ өз! аударган. «Тарихи мате-
риализм» (СПБ., 1908, 167-бет) деген жинаңтагы орысша аудармасы
дэл емес.
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
27
М1 кездесш отыруымызга тура келед!) айңын сипаттау
үппн XVIII гасырдың Берклиден басңаша жолды таң~
дап алган ең тр! философтарының көзңарастарын ңысңа-
ша көрсетш өтейш.
«Адам танымы жөншдеп зерттеу» деген шыгармасы-
ның скептиктш философия туралы тарауында (12-та-
рау) Юмның пайымдауы мынадай: «Адамдардың та-
биги инстинктх тартып түргандыңтан немесе олар өз се-
зхмше сенуге алдын ала бешм болгандыңтан, мынаны
айңын деп есептеуге болады: 613 ешб!р ойланбастан не-
месе тшт1 ойланбай түрып-аң, өз1м1здщ ңабылдауымыз-
га тэуелстз, өз1м1з жоң болып кетсек те жэне сезе ала-
тын басңа да жан иелершщ бэрт жоң болып кетсе де не-
месе ңүрыса да, өм!р сүретш сыртңы дүние (ех!егпа1
шпуегзе) бар деп жорамалдаймыз. Тнгп жануарлар да
осындай шюрд! басшылыңңа алып, өздершщ барлың ой-
ларында, жоспарларында, эрекеттершде сыртңы объек-
тшерге осындай нанымын саңтайды... Бхраң барлың
адамдардың бүл жалпыга б1рдей жэне бастапңы тюрш
ең жещл (зИ^Мез!) философияның өз!-аң дереу бүзады,
бүл философия б1зге былай деп үйретедк б1здщ аңылы-
мыз еш уаңытта да бейнеден немесе ңабылдаудан басңа
еш нэрсеш игере алмайды, ал сез1м аңыл мен объект!-
нщ арасында ңандай да болсын тура ңатынас (1п1егсоиг-
зе) орната алмай, тек сол бейнелерд! б1зге жетюзетш ка-
налдар (1п1е18) гана болып табылады. Б1з өз1м1з көрш
түрган столдың жанынан алысыраң кетсек, ол б!зге к!ш-
кенө болып көршедң б!раң б!зге тэуелшз реалдың стол
өзгермейдң демек, б!здщ аңылымыздың аңгарганы тек
столдың бейнес! (Ш1а§е) гана, одан басңа еш нэрсе де
емес. Парасаттың айңын аңгартңандары осылар; соп-
дыңтан 613 «мынау стол», «мынау агаш» дегенде, 613
айтатын заттар (ех1з1епсез) аңылымыздың ңабылдаган-
дарынан басңа еш нэрсе де емес екешне эрб!р пайым-
дайтын адам ешңашан күмэнданбаган... Б1здщ аңылы-
мыздагы ңабылдаулар не аңылдың өз энергиясынан, не
ңандай болса да б!зге көршбейтш жэне белгшз рухтыц
эсершен, не б!зге одан да гөр! белг1С1з басңа бхр себеп-
тен тумай, ңабылдауларга үңсас бола түрса да (егер
бүлай болуы мүмкш болса), олардан мүлде басңаша
28
В. И. ЛЕНИН
сыртңы заттардан тууга тшс екенш ңандай айгаңпен
дэлелдеуге болады?.. Бул мэселеш ңалай шешуге бола-
ды? Осыган уңсас басңа мэселелердщ бэрх сияңты бул
мэселеш де, элбетте, тэяирибе арңылы шешуге болады.
Бхраң бул жөшнде тэяирибе еш нэрсе айтпайды, айтуы
да мүмкш емес. Аңыл еш уаңытта ңабылдаудан басңа
ешб!р затты бымейдг жэне ол ңабылдаулар мен объек-
т1лерд1ң араңатынасы жөшнде ңалай еткенде де ешңан-
дай тэж!рибе жасай алмайды. Сондыңтан мүндай ара-
ңатынас бар деп үйгаруда ешңандай логикалың непз
жоң. Сез1мдер1м1здщ шындыгын дэлелдеу үшш Ңүд1-
ретт1 Күштщ шындыгына сүйену—тшт! ойда жоң жер-
ден мэселеге соңпай кеткендш болады... Сыртңы дүние
туралы мэселе көтеред! екенб!з, онда 613 мүндай Күш-
тщ бар екенш дэлелдей алатын айгаңтарымыздың бэрг-
нен айрыламыз»*.
«Адамның жаратылысы туралы трактаттың» IV бөль
мшщ «Сез1мдер жөшндегх скептицизм туралы» II бөле-
гшде де Юм дэл осы шюрд! айтады. «Б1здщ ңабылдау-
ларымыз — б1здщ б!рден-б1р объект1лер1м1з» (Ренувье
мен Пильонның французша аудармасы, р. 281, 1878
жыл). Түйсштерд! заттардыц, рухтың жэне т. т. эсер!
тугызады деп түшщцруден бас тартуды, ңабылдаулар-
ды, б!р жагынан, сыртңы дүниенщ эсерң екшпп жагы-
нан, ңүдайдың немесе белпс1з рухтың эсер! деуден бас
тартуды Юм скептицизм деп атайды. Юм шыгармасы-
ның французша аудармасына алгы сөз жазган автор,
Махңа жаңын багыттагы философ (мүны төменде көре-
М1з) Пильон (Р. РШоп): Юм субъект пен объектшх
«түрл1 ңабылдаулардың топтарына», «сананың элемент-
терше, эсерлерге, идеяларга жэне т. б.» саяды, эңпме
тек «осы элементтердщ топтарга жштелу! мен комбина-
циясы» туралы гана болуга тшс, деп дүрыс айтады**.
Сол сияңты, тауып айтылган жэне дүрыс айтылган «аг-
* Иаигд Ните. «Ап Епдшгу сопсегшп£ Нитап Ппс1ег81;ап(1т£'>,
Еззауз ап(1 ТгеаПзез, уо1. II, Ьопй., 1822, рр,. 150—153 (Давид Юм.
«Адам танымы жөншдег! зерттеу», Очерктер мен трактаттар, II том,
Лондон, 1822, 150—153-беттер. Ред.).
** РзусЪо1о£1е де Ншпе. ТгаИё йе 1а па!иге Гшташе е!с. Тгай. раг
СЬ. Вепошчег е! Г. РШоп, Раг18, 1878. 1п1гос1исНоп, р. х. (Юмның пси-
хологиялың зерттеулер!. Адамның жаратылысы ^уралы трактат, т. т.
Ш. Ренувье мен Ф. Пильонның аудармасы, Париж, 1878. Шртспе,
X бет. Ред.).
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
29
ностицизм» деген сөзд1 шыгарушы агылшын юмис! Гек-
сли де өзшщ Юм туралы штабында: Юм «түйсштер-
Д1» — «сананың ең алгашңы, бөлуге болмайтын ңалпы»
деп танып, түйсштер объектыердщ адамга эсер етушен
туа ма элде аңылдың творчестволың күппнен туа ма де-
ген мэселеде оншама дэйектх болмай отыр, деп атап көр-
сетедь «Реализм мен идеализмд! ол (Юм) б!рдей мүм-
кш болатын гипотезалар деп бгледх»*. Юм түйсштерден
эр! аспайды. «Ңызыл жэне көк түстер, гүлдщ икй, бү-
лар — жай ңабылдаулар... Ңызыл гүл б1зде күрделх
(сошркх хшргеззюп) ңабылдау тугызады, бүл ңабыл-
дауды гүлдщ ңызыл түс1, и1с1 жэне басңалар деп жай
ңабылдауларга бөлуге болады» (бүл да сонда, рр. 64—
65). Юм «материалистш позицияны» да, «идеалистш
позицияны» да (р. 82) ыңтимал деп бгледк «ңабылдау-
лар коллекциясы» Фихтенщ «мен» дегепшен тууы да
мүмкш, реалдың бгр нэрсенщ (геа! 8оте1Ыл§) «суретх
немесе ең болмаганда символы» болуы да мүмкш. Юм-
ның көзңарасын Гексли осылай түсшд1ред1.
Материалистерге келетш болсаң, онда энциклопедис-
тердщ22 басшысы Дидроның Беркли туралы шюр! мы-
надай: «Идеалистер деп тек өздершщ бар екенш жэне
өз тпшпзде алмасып отыратын түйсштердщ бар екенш
гана мойындап, басңа еш нэрсеш бар деп танымайтын
философтарды атайды. Менщше, бүл — тек көрсоңыр-
лар гана тугыза алатын сораңы система! Ал бүл систе-
ма бэршен де өрескел болса да, оны бекерге шыгару бэ-
ршен де ңиын болып отыр, бүл тштг адамзаттың аңылы-
на үят келт1ред1, философияга үят келттредт»**. Сөйтш,
Дидро ңаз1рг1 материализмнщ көзңарасына (идеализмдх
бекерге шыгару үшш тек дэлелдер мен силлогизмдер
гана жетк1лшс1з, бүл арада мэселе теориялың дэлелдер-
де емес деген көзңарасына) жаңындап келш, идеалист
Беркли мен сенсуалист Кондильяктщ ңагидаларының
б1р-б1рше үңсас екепш көрсетедь Түйсштер — б1здщ
б1Л1М1М1здщ б1рден-б1р ңайнар көз1 деген көзңарастан
* Тк. Них1еу. «Ните», Ьопй., 1879, р. 74 (Т. Гексли. «Юм», Лон-
дон, 1879, 74-бет. Ред.).
** СЕиүгез сотр1ё!ез Де ПШего!, ёй. раг I. Аззёга!, Раг18, 1875, үо1.
Т, р. 304 (Дидро. Шыгармалар толың жипагы, Ж. Ассез бастыргап,
Нариж, 1875, 1 том, 304-бет. Ред.).
30
В. И. ЛЕНИН
мүндай өрескел ңорытындылар шываруга жол бермеу
үппн Кондильяк, Дидроның тюршшө, Берклидщ көз-
ңарасын бекерге шыгарумен айналысуы керек едк
«Даламбер мен Дидроның эңпместнде» Дидро өзшщ
философиялың көзңарастарын былай баяндайды:
«...Фортепианода түйсше алатын ңабшет, ес бар ден үй-
гарыңдар, сонда, айтыңдаршы, бүл фортепиано, оның
клавиштерш басып, схз орындаган арияларды сол кезде
өз1 ңайталамас па едх? Б1з — түйсше алатын, есте ңал-
дыра алатын ңабьлетг бар аспаппыз. Б1здщ сез1мдер1-
М1з — клавиштер, айналамыздагы табигат осы клавиш-
тер1м1зд1 басып отырады жэне бүл клавиштер1м1з көп
ретте өздтнен ңозгалып отырады; с!з бен мен тэр1зд1
болып ңүрылган фортепианоның 1ппнде, менщше, мше,
осындай эрекет болып отырады». Даламбер: мүндай фор-
тепианоның өзше тамаң таба алатын жэне кшткене фор-
тепианоларды дүниеге келттре алатын ңабшет! болуы ке-
рек ңой, деп жауап бередЕ— Сөз бар ма,— дейд! бүган
Дидро. Ендеше, жүмыртңаны мысалга алыңыз. «Бүл
жүмыртңа бүк1л теология ппмшщ жэне жер бетшдеп
храм атаулының талңанын шыгарады. Бүл жүмыртңа
не нэрсе? Өзше үрың енгенге дейш түйсше алмайтын
масса, ал үрың енгеннен кейш не болады? Одан соң да
түйсше алмайтын масса болып ңала бередц өйткеш бүл
үрыңтың өз1 де тек инерттң жай сүйың зат ңана. Бүл
масса басңа ңалыпңа, түйсше алатын, өм!р сүре алатын
ңалыпңа ңалай көшед1? Жылылың арңылы көшедк Ал
жылылың неден туады? Ңозгалыстан туады». Жүмырт-
ңаны жарып шыңңан жондхкте с1здег1 эмоциялардың
бэр! болады, ол жэнд1к с!здщ 1стеген эрекеттерщ1здщ
бэрш 1стейд1. «Декартпен б!рге стздер де бүл жай гана
елштеу машинасы деп пайымдай аласыздар ма? Б1раң
онда Ыздерге жас балалар ңарңылдап күлер ед1, ал фи-
лософтар шздерге: егер бүл машина болса, С1здер де дэл
сондай машинасыздар, деп жауап берер едЕ Егер С1здер:
бүл жэндштер мен өздерщ1здщ араларыңызда тек ңа-
лыптасу жөншде гана айырма бар деп мойындасаңыз-
дар, онда бүл тауып айтңандарыңыз, ойлап айтңандары-
ңыз болады, бүл айтңандарыңыз дүрыс болады: б!раң
онда бүдан өздерпцзге ңарсы ңорытынды шыгады, ол
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
31
ңорытынды, атап айтңанда, мынау: белпл! бтр түрде
ңалыптасңан инертп материядан, өуелг басңа бтр инерт-
Т1 материяның, одан кейш жылылыңтың жөне ңозга-
лыстың эсер^мен түйсш, пршыпк, ес, сана, эмоция,
ойлау ңабълет! туады». Екшщ б!р1,—дейд! одан эр! Дид-
ро:— не жүмыртңада бхр «жасырын элемент» болады,
дамудың белгш! бтр сатысында бүл өлемент белпсхз
жолмен жүмыртңага енед!, бүл элементтщ кещсттк ала-
тын-алмайтыны, материялың немесе эдей! жасалатын
элемент екеш белпсхз деп тану керек. Бүлай деу аңыл-
га сыймайды жэне ңайшылың, өрескелдш тугызады. Не
болмаса «бэрш түсшдхрш беретш жай жорамал, атап
айтңанда, түйсшу ңабхлетх — материяның бэршде бола-
тын жалпы ңасиет немесе оның ңалыптасуының жем1с1
деген жорамал» жасау керек болады. Даламбердщ: бүл
жорамал шын мэншде материямен үйлеспейтш сапаны
бар деп санайды гой деген ңарсы шюрше Дидро былай
деп жауап бередк
«Жалпы алганда заттардың мэнш, материяның да
мэнш, түйсштщ де мэнш бълмейтш болсаңыз, түйсшу
ңабыетшщ шынында материямен үйлесе алмайтынын
С1з ңайдан бьлешз? Ңозгалыстың жаратылысын, ңандай
да болсын денеде ңозгалыстың бар екенш, оның бгр де-
неден екшпп денеге көшуш С1з жаңсыраң түсшешз бе?»
Даламбер бүган: «Түйшктщ де, материяның да жараты-
лысын бшмесем де, мен түйсшу ңабхлетшщ ңарапайым,
түтас, бөлшбейтш сапа екенш, субъекпмен немесе
бөлшетш субстратпен (зпррб!) үйлеспейтш сапа екенш
быемш»,— дейдк Оган Дидро былай дейдк «Метафизи-
калың-теологиялың сандыраң! Ңалайша? Материя сапа-
ларының бэр1, оның б1зге түйс^к арңылы белгпп болатын
формаларының бэр! өздершщ мэш жагынан бөлшбей-
тшш ңайтш көрмейшз? Саңылаусыздыңтың үлкен не-
месе К1Ш1 дэрежедепс! болуы мүмкш емес. Дөңгелек
дененщ жартысы болуы мүмкш, б!раң дөңгелектштщ
жартысы болуы мүмкш емес...». «Себептщ салдармен
байланысын түсшд!ре алмасаңыз да, бүл салдардың ңа-
лай туатынын көрш отырганда, физик болыңыз да бүл
салдардың туынды екенш мойындауга көшщз. Логика-
лы болыңыз, сөйтш, бар болып отырган жөне бэрш тү-
32
В. И. ЛЕНИН
С1нд1рш беретш себептщ орнына түс1шкс13, салдармен
байланысы одан да гөр! түсш1кс1з, үшы-ңиыры жоң то-
лып жатңан ңиыншылыңтар тутызып, бүлардың б!реуш
де шешпейтш басңа б!р себепт! тыңпаламаңыз». Далам-
бер бүган: «Ал егер мен осы себепт! непзге алсам
ше?» — дейдЕ Дидро: «Элемде, адамда да, жануарда да,
тек бтр гана субстанция бар. Ңолсырнай агаштан жасал-
ган, адам еттен ңүралган. Шымшың еттен ңүралган; му-
зыкант — басңаша ңалыптасңан еттен ңүралган; б1раң
екеушщ де тег! бтр, формациясы б!р, атңаратын мшдет-
тер! де, көздейтш маңсаттары да бгр»,— дейдк Далам-
бер: «Ал С13Д1Ц ек1 фортепианоңыз арасындагы дыбыс-
тың үйлесух ңалай аныңталады?»—дейдк Оган Дидро
былай дейд!: «...Түйсшу ңабьлетх бар аспап немесе жа-
нуар пэлендей дыбыс артынан одан тыс пэлендей нэти-
же туатынын, өзше үңсас басңа да сезетш аспаптар не-
месе басңа да жануарлар жаңындайтынын немесе алыс-
тайтынын, талап ңоятынын немесе үсыныс жасайтынын,
жараңат салатынын немесе мэпелейтшш тэж!рибеден
көрдң сөйтш бүл салдарлардың бэр! оның есшде немесө
басңа жануарлардың есшде белгь/п дыбыстармеп салыс-
тырылады; адамдардың арасындагы ңарым-ңатынаста
дыбыс пен ңимылдан басңа еш нэрсе жоң екенш ескерь
Ң1з. Ал менщ системамның бүкы күппне бага беру үшш
бүл системаның алдында жеңуге болмастай ңиыншылың,
дененщ бар екенше ңарсы Беркли алга көлденең тарт-
ңан ңиыншылың, түрганын да ескерщгз. Сезетш форте-
пианоның жер жүзшдеп б!рден-б1р бар фортепиано
жалгыз менмш, элемнщ бүюл гармониясы тек менде
гана, деп жынданган кез1 де болган»*.
Бүл сөздер 1769 жылы жазылган болатын. Осымен,
өз1М1здщ аздаган тарихи аныңтамамызды тамамдайың.
«Жынданган фортепианомен» жэне адамның пшнде бо-
латын дүние гармониясымен «ең жаңа позитивизмд!»
талдаганда эл1 талай рет кездесу1М1зге тура келедк
Эз1рге тек бтр гана ңорытынды жасайың: «ең жаңа»
махистер материалистерге ңарсы епископ Беркли кел-
Бүл да сонда, II том, рр. 114—118.
К1Р1СПЕ ОРНЫНА
33
тхрген дэлелдерден басңа бтрде-бхр, тштх бтрде-бтр дэлел
келттрген жоң.
Күлшлх нэрсе ретшде айтып өтелш: бүл махистердгң
б!р1 — Валентинов — өз позициясының жалгандыгын
сэл-пэл сезген соң, өзшщ Берклимен жаңындыгының
«13111 ЖаСЫруГа» ТЫрЫСТЫ, СӨЙТШ ОНЫҢ МүНЫСЫ Т1ПТ1
адам күлерлш болып шыңты. Оның кттабының 150-беть
нен мынаны оңимыз: «...Мах туралы сөз ңылып, Беркли-
ге сьлтегенде б1з: ңай Беркли туралы сөз болып отыр?
деп сүраймыз. Эдетте солипсист деп есептелетш (Вален-
тинов: жүрт есептейтш, депс! келед!) Беркли туралы
ма, элде ңүдайга бэр! аян екенш, бэрг бтр ңүдайдан еке-
шн ңуаттайтын Беркли туралы ма? Жалпы айтңанда
(?), философияга салынып, атеизмге шүйлхгетш епис-
коп Беркли туралы ма, элде ойлы аналитик Беркли ту-
ралы ма? деп сүраймыз. Солипсист Берклиге жэне дши
метафизиканы уагыздайтын Берклиге Махтың шынын-
да ешб!р ңатысы жоң». Не себепт! оган «ойлы анали-
тик» идеалист Берклидх материалист Дидродан ңоргау-
га тура келгеш жөшнде өзше өз1 айңын жауап бере
алмай, Валентинов шатасып отыр. Дидро неызг! филосо-
фиялың багыттарды айңын түрде б1р-б!рше ңарсы ңой-
ды. Валентинов бүл багыттарды шатастырып, сонымен
ңатар 613Д1 адам күлерлгктей етш жүбатпаң болады:
«...Берклидщ идеалистш көзңарастарына Махтың «жа-
ңындыгын»,— деп жазады ол,— мүндай жаңындың
болган күнде де, 613 философиялың ңылмыс деп есепте-
мейм1з» (149). Философиядагы б1р-б!р1мен ымырага
келмейтш непзп ек1 багытты шатастыру,— ңалайша
«ңылмыс» болады? Мах пен Авенариустщ күлл! быпр-
сшу! осыган келш саяды гой. Б1з енд! осы быпрсшу-
лерд1 талдауга к1ркем1з.
34
I ТАРАУ
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ
МЕН ДИАЛЕКТИКАЛЫҢ МАТЕРИАЛИЗМНЩ
ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ. I
1. ТҮЙС1КТЕР ЖЭНЕ ТҮЙС1КТЕРДЩ КОМПЛЕКСТЕР1
Мах пен Авенариус өздертшң таным теориясының не-
Г13Г1 ңагидаларын алгашңы философиялың шыгармала-
рында ашың, түсхшктх жэне айңын баяндаган. Бүл
жазушылардың кейшнеп енгхзген түзетулерх мен өзге-
ртстерш талдауды одан орх баяндауга дейш ңалдыра
түрып, олардың осы шыгармаларын алып ңаралың.
«Рылымның мшдетң— деп жазды Мах 1872 жылы,—
тек ңана мынадай болуы мүмкш: 1. Түстшктер арасын-
дагы байланыстың заңдарын зерттеу (психология).—2.
Түйстктер арасындагы байланыстың заңдарын ашу
(физика).— 3. Түйшктер мен түсппктер арасындагы
байланыстың заңдарын түсшдхру (психофизика) »*. Бүл
эбден түсш1КТ1.
Физиканың зерттейтшт — бтздщ түйс1ктер1М13 бейне-
лер1 болып табылатын заттардың немесе денелердщ ара-
сындагы байланыс емес, түйсштер арасындагы байла-
ныс. 1883 жылы да өзшщ «Механика» деген ютабында
Мах сол шк1рд1 ңайталайды: «Түйсгктер — «заттардың
символдары» емес. Ңайта «зат» — б!ршама түраңты
түйсштер комплексшщ ойдагы символы. Заттар (дене-
лер) емес, түс, дыбыс, ңысым, кең1ст1к, уаңыт (б!здщ,
* Е. Маск. «Пхе ОезсЫсЫе ип(1 Ые ЛҮигге! <1ез 8а1геэ уоп (1ег ЕгЬа1-
1ип£ йег АгЬеИ». УоНга^ егеЬаИеп 1п (1ег К. ВоЬгп. ОеэеПэсЬаТ!; йег
Л¥188еп8сЬаТ1;еп ат 15. Ыоу. 1871. Рга£, 1872, 8. 57—58 (Э. Мах. «Жү-
мыстың саңталу принцит, оның тарихы мей ңег1з1». Корольдщ боге-
малың гылыми ңогамында 1871 ж. 15 нояорьде оңылган баяндама,
Прага, 1872, 57—58-беттер. Ред.).
Н.ЛЕНИН
МАТТ&РИААИЗМ и
мпимвклтицизи
Ж.ЯИ*ММЕСКИЕ Л А Н Е ТГ К И
О £ О Д Н О Й <>ЕАКЦИОНИОЙ
Ф> И А О с О ф И И
^Г(П) А ТРФТГГВГПНГРаа^ПГ МЗДАТПВА1Ь^1В(^
В. И. Лениннш «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген ютабының бтршпп басылуының муңабасы.—1909 ж.
Кгшгрейтглген
... ДИАЛЕКТ. МЛТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
35
эдетте, түйсштер деп атайтынымыз) дүниешң нагыз
элементтеръ болып табылады»*.
Он ек! жылга созылган «ойлаудың» жемгсх болган осы
«элементтер» деген сөзсымаң жайында кешшрек айта-
мыз. Ңазхр мынаны атап өтутмхз керек: Мах бүл арада
турадан-тура: заттар немесе денелер түйсштердщ ком-
плекстерх деп танып отыр, сөйтш ол өзшщ философия-
лың көзңарасын түйсштерд! заттардың «символдары»
(заттардың бейнелер! немесе көршктер! деп айту дэл1-
рек болар ед1) деп танитын ңарама-ңарсы теорияга мей-
лшше айңын түрде ңарама-ңарсы ңойып отыр. Соңгы
айтылган теория — философиялыц материализм. Мэсе-
лен, Маркстщ атаңты серт жэпе марксизмнщ непзш
салушы материалист Фридрих Энгельс өзшщ шыгарма-
ларында заттар туралы жэне олардың ойдагы суреттерх
немесе көршхстер! (Сейапкеп-АЬЬИйег) туралы үнемх
жэне ңай жерде болса да айтып отырган, оның бер жа-
гында бүл ойдагы суреттердщ, басңадан емес, түйсштер-
ден туатыны өзшен-оз! түсхшкть «Марксизм философия-
сының» бүл непзп көзңарасы бүл философия туралы
сөз ңылатын эрбтр адамга, эстресе баспасөз бетшде бүл
философия атъшан шюр б1лд1рупп эрб!р адамга мэл1м
болуга ти1с ед1. Б1раң б1здщ махистер өте-мөте шатас-
тыргандыңтан, жүртңа мэл1м нэрсеш ңайталап айтуга
тура келш отыр. «Анти-Дюрингтщ» бхршпп парагра-
фын ашсаң: «...заттар жэне олардың ойдагы көрш1сте-
рь..»** дегенд! оңимыз. Немесе философиялың бөл1мшщ
бхршпп параграфынан мынаны оңимыз: «Ой бүл прин-
циптерд! ңайдан алады?» (бшм атаулының непзп
принциптер! туралы айтылып отыр). «Өзшен өз1 ала
ма? Жоң... Болмыстың формаларын ой еш уаңытта өзь
нен өз1 ала алмайды жэне өзшен өз1 шыгара алмайды,
тек сыртңы дүниеден гана алады... Принциптер — зерт-
теудщ бастама пункп емес» (материалист болгысы
келетш, б!раң материализмд! дэйект! түрде ңолдана ал-
* Е. Маск. «О1е МесЬап1к 1п Шгег ЕпГтскШп^ МйЬтзсЬ-кгШзсЬ
ааг^ез^еШ», 3. АиПа^е, Ье1рг., 1897, 8. 473 (Э. Мах. «Механика. Оның
дамуының тарихи-сын очерк!», 3-басылуы, Лейпциг, 1897, 473-бет. Ред.).
** Ег. Еп§е1з. «Неггп Еи&еп ПйЬг1П£8 Пт^гМгип^ йег У^йззепзсЬаН»,
5. АиПа^е, 81иН^., 1904, 8. 6 (Фр. Энгелъс. «Евгений Дюринг мырза-
ның гылымда жасаган төңкер!с1», 5-басылуы, Штутгарт, 1904, 6-бет.
Ред.).
36
В. И. ЛЕНИН
майтын Дюрингтщ айтңанындай), «ңайта оның ңоры-
тынды нэтижес! болып табылады; бүл принциптер таби-
гатңа жэне адамзат тарихына ңолданылмайды, ңайта со-
лардан алынып абстракцияланады; табигат, адамзат
принциптерге бешмделмейдц ңайта, керкшше, принцип-
тер табигат пен тарихңа сэйкес келетшдштен гана дурыс
болады. Зат жөншдеп бхрден-бхр материалистш көзңа-
рас осындай, ал Дюрингтщ ңарама-ңарсы көзңарасы —
шын араңатынасты асты-үстше келттретш, шын дүниеш
ойдан ңүрастыратын идеалистш көзңарас...» (бүл да
сонда, 8. 21)23. Материализмнен титтей де болса шеп-
нш, идеализмге ңарай ауытңыганы үппн Дюрингп аяу-
сыз эшкерелегенде Энгельс осы «бтрден-бтр материалис-
Т1К көзңарасты», ңайталап айтамыз, ңай жерде болса да
үнем! ңолданып отырады. «Анти-Дюринг» пен «Людвиг
Фейербахты» аз да болса көңш ңойып оңыган эрбхр
адам Энгельстщ заттар туралы жэне ол заттардың адам-
ның басындагы, бгздщ санамыздагы, ойымыздагы жэне
т. б. суреттер! туралы айтңаны жайында ондаган мысал-
дар кездест1ред1. Энгельс: түйсштер немесе түсшш-
тер — заттардың «символдары» демейдц өйткеш дэйект!
материализм бүл жерде «символ» орнына «бейнелерд!»,
суреттерд! немесе көршшт! ңоюга тшс, мүны 613 кезшде
толың көрсетем1з. Ал ңаз!р б!зде материализмнщ белпл!
бтр түжырымы туралы сөз болып отырган жоң, мате-
риализмнщ идеализмге ңарама-ңарсылыгы туралы, фи-
лософиядагы непзп ек! батыттыц айырмашылыгы тура-
лы сөз болып отыр. Түйс1К пен ой заттардан туа ма?
Элде заттар түйсш пен ойдан туа ма? Энгельс
бхршпп, ягни материалистш, багытты ңуаттайды. Мах
екшпп, ягни идеалистш, багытты ңуаттайды. Заттарды
түйсштердщ комплекстер! деп танитын Э. Махтың 1л1-
М1 — субъективтш идеализм екенш, берклипплдшт!
эншейш ңайта мыжу екенш,—бүл даусыз айңын фактш!
ңандай жалтару да, ңандай софизм де (мүны 613 эл! өте
көп кездест1рем1з) жоңңа шыгара алмайды. Егер дене,
Мах айтңандай, «түйсштердщ комплекстер!» болса не-
месе, Беркли айтңандай, «түйсштердщ комбинацияла-
ры» болса, онда бүдан бүюл дүние.—тек менщ түсхш-
пм гана деген ңорытынды тумай ңоймайды. Мүндай
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
37
ңагиданы непзге алсаң, онда өзтмнен басңа адамдар бар
деген ңорытындыга келуге де болмайды: бул — нагыз
солипсизм. Мах, Авенариус, Петцольдт жэне К° мунан
ңаншама ат-тонын ала ңашса да, 1с жүзшде ең сораңы
логикалың өрескелдштер жасамайынша, олар солип-
сизмнен ңүтыла алмайды. Махизм философиясының бүл
нег1зг1 элементш бүдан да айңыныраң түсшдхру үшш
Махтың шыгармаларынан кейб!р ңосымша ңитаттар
келт^решк. «Түйс1ктерд1 талдауынан» (орысшага аудар-
ган Котляр, бастырган Скирмунт. М., 1907) мына б!р
мысалды алып ңарайың:
«Б1здщ алдымызда өтк!р үшты 8 деген дене түр де-
Л1К. Б1з өтк1р үшңа жанасңанымызда, оны денем!зге ти-
г1зем1з, өтк1р үш денем1згө ңадалады. Ңадалганын сез-
бей-аң, 613 өтюр үшты көре аламыз. Б1раң ңадалганын
сезгенде 613 ол өтк!р үшты табамыз. Сөйтш, 613 көрш
отырган өтюр үш түраңты ядро, ал ңадалу — жагдайга
ңарай ядрога байланысты болуы да, болмауы да мүмкш
кездейсоң нэрсе. Мүндай ңүбылыстар жиьлене келе,
жүрт, аңыр аягында, заттардың барлыц ңасиеттерш —
осындай түраңты ядролардан туатын жэне б!здщ де-
нем1з арңылы б!здщ Л/ем-ге типзшген «эсерлер» деп
ңарауга дагдыланады,— б1здщ «туйсъктер» деп атап
отырганымыздың өз1 осы «эсерлер»...» (20-бет).
Басңаша айтңанда: жүрт материализм көзңарасын
жаңтауга, түйсштерд! — денелердщ, заттардың, таби-
гаттың б1здег1 сез1м мүшелерше эсер етушщ нэтижес!
деп есептеуге «дагдыланады». Философиялың идеалис-
терге зиянды бүл «дагдыны» (бүюл адамзат жэне бүкьл
жаратылыс тану гылымы таныган эдеттН) Мах өте-мөте
жаңтырмайды, сондыңтан ол мүны соңңының астына
ала бастайды:
«...Б1раң бүл ядролар мүнысымен оздершщ бүкьл се-
З1мдш мазмүнынан ада болып, жалаң абстракт символ-
дарга айналады...».
Еск1 эуен, аса ңүрметт! профессор мырза! Мүныңыз
материя — жалаң абстракт символ деген Берклид! сөз-
бе-сөз ңайталагандың, Б1раң ш жүзшде Эрнст Махтың
оз1 тырдай жалаңаш ңалып отыр, өйткөш егер ол: б1зге
тэуелсхз бар болатын объективтш реалдылыңты «сез!м-
38
В. И. ЛЕНИН
Д1к мазмун» деп мойындамаса, онда Махта тек «жалаң
абстракт» Мен гана ңалады, ңалайда үлкен эршпен жэ-
не күрсивпен жазылган Мен гана=«дүниеде тек жал-
гыз мен бармын деп ңиялдайтын жынды фортепиано»
гана ңалады. Егер сыртңы дүние бхздщ түйсштертмтздщ
«сез1мд1к мазмүны» болмаса, онда «философиялың» бос
жалтарумен айналысатын осы жалаң А/ем-нен басңа еш
нэрсе болмайды. Түк өнбейтш аңымаңтың 1с!
«...Онда дүниенщ тек б!здщ түйс1ктер1м1зден гана ңү-
ралатыны дүрыс болып шыгады. Ал онда 613 өз1м1здщ
түйсштер1м1зд1 тана б1лем1з, сондыңтан опдай ядролар
бар деп, сол сияңты олар өзара б1р-б1рше эсер етед! деп,
одан тек түйсштер туады деп үйгару мүлде ңажетшз,
ершкендш болып шыгады. Мундай көзңарастың тек
жартыкеш реализм үшш немесе жартыкеш критицизм
үшш гана жаңсы болуы мүмкш».
Б1з Махтың «антиметафизикалың ескертпелершщ» 6-
параграфын толыгымен жазып келырдш. Ол муның бэ-
рш басынан аягына дейш Берклиден үрлап алган. «Б1з
тек өз1м1здщ түйсштер1м1зд1 гана түйсшш отырамыз»
дегеннен басңа б!р де шюр, ең болмаганда ойдың б!р
үшңыны да жоң. Мүнан тек б!р гана ңорытынды, атап
айтңанда — «дүние тек менщ түйсштер!мнен гана ңүра-
лады» деген ңорытынды шыгады. Махтың «менщ» деген
сөздщ орнына «б!здщ» деген сөзд1 ңоюы заңсыз. Басңа-
ларды «жартыкеш» деп айыптайтын Мах осы «б1здщ»
деген сөзбен-аң өзшщ «жартыкепитгш» көрсетш отыр.
Өйткеш сыртңы дүние бар деп «жорамалдау», ине маган
тэуелшз бар болып отыр, менщ денем мен иненщ үпь
б1р-б!рше өзара эсер етед! деп «жорамалдау» «ергккен-
дш» болса, егер осы жорамал түгелдей шын «ңа&етшз
жэне ершкендш» болса, онда, ең алдымен, басңа адам-
дарды бар деп «жорамалдау» да ңажетшз, ершкендш бо-
лып шыгады. Тек Мен гана бармын, ал басңа адамдар-
дың бэрң сол сияңты бүкш сыртңы дүние ершкен «ядро-
лардың» ңатарына жатады. Бүл түргыдан ңараганда
«бъздщ» түйс1ктер1м1з туралы айтуга болмайды, ал Мах
бүл туралы айтып отырса, бүл оның өрескел жартыкеш-
Т1Г1Н гана көрсетедт. Мүның өз1 Махтың философиясы
... ДПАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
39
автордың өз1 де сенбейтш тек ершкендш, бос соз екенш
гана дэлелдейдк
Махтың жартыкептгш, оның шатасңандыгын көрсе-
тетш өте-мөте айңын мысал мынау. Сол «Түйсштердг
талдаудың» XI тарауының 6-параграфынан мынаны
оңимыз: «Егер мен бхр нэрсеш түйсшш отырган уаңыт-
та, мен өз1м немесе басңа б!реу өр түрл! физикалың жэ-
не химиялың ңүралдардың жэрдем1мен мешң миымды
баңылай алатын болса, онда белплх б!р түйсштердщ ор-
ганизмде болып жатңан ңандай процестермен байланыс-
ты екенхн аныңтауга болар ед1...» (197).
Өте жаңсы! Демек, б!здщ түйс1ктер1м1з жалпы алган-
да оргапизмде, жеке алганда миымызда болып жатңан
белг1л1 б1р процестермен байланысты болганы гой? Иэ,
Мах эбден аның осылай деп «жорамалдайды» — жара-
тылыс тану гылымы түргысынан ңараганда бүлай деп
жорамалдамау ңисынсыздау болар едк Эйтсе де, сабыр
етщ1з,— бүл бхздщ философ ңажетстз, ершкендш деп
жариялаган «ядролар бар жэне олар өзара б!р-б1рше
эсер етед1» деген «жорамалдың» дэл өз1 гой! Ызге: де-
нелер — түйсштердщ комплекстер! дейдц одан эр! бару,
түйсштерд! денелердщ б1здеп сез1м мүшелерше эсер
етушщ нэтижес! деп санау метафизика болады. Беркли
айтңандай, ершкендш, ңажетстз жорамалдау, т. т. бола-
ды — деп Мах б1зд1 сенд!ред1. Б1раң ми дене емес пе.
Олай болса, ми да түйсштердщ комплекс! болганы гой.
Ендеше, түйсштер комплексшщ жэрдем! арңылы мен
(ал мен де басңа еш нэрсе емесшн, түйсштер комплек-
С1мш). түйсштер комплексш түйсшед! екенмш. ППркш
философия-аң емес пе! Эуел! түйсштерд! «дүниенщ на-
гыз элементтер!» деп жариялайды жэне осының негь
зшде «гажайып» берклипплдшт! ңүрады,— ал одан ке-
йш: түйсштер организмдег! белпл! б!р процестермеп
байланысты деген ңарсы көзңарастарды бүркеп экеп
от.к1зед1. Бүл «процестер» «организм» мен сыртңы дү-
пие арасындагы заттардың алмасуымен байланысты
емес пе екен? Егер сол организмнщ түйсштер! оган бүл
сыртңы дүние туралы объективт! түрде дүрыс түсшш
бермесе, онда заттардың мүндай алмасуы бола алар ма
ед1?
3 18-том
40
В. II. ЛЕНИН
Мах оз!не мүндай ңолайсыз сүраңтарды ңоймайды,
берклиш1лд1кт1ң үзшдыерш стихиялы түрде материа-
лист1К таным теориясы көзңарасьшда түрган жараты-
лыс тану гылымының көзңарастарымен беталды салыс-
тырады... Сол параграфта Мах: «Кейде: «материя» да
(органикалың емес) түйсшбей ме? деген сүраң ңойыла-
ды...»— ден жазады.. Олай болса, органикалыц материя-
ның түйсшетш! туралы тшт! күмон жоң емес ие? Олай
болса, түйсштер алгашңы нэрсе емес, материяның
ңасиеттершщ бгрг болып табылмай ма? Мах берклиппл-
Д1кт1ң барлың орескелдштершен асып түсш отыр!.. «Ма-
терияны — барлың нэрсенщ, органикалың нэрсенщ де,
органикалың емес нэрсешң де нег131 болып отырган
тъкелей жэне күмэнсыз бар реалдыц деп быетш дагды-
лы, кең ор!с алган физикалың түсшштерге сүйенетш
болсаң,— дейд! Мах,— онда бүл сүраңтың ңойылуы өте
орынды»... Дагдылы, кең өр!с алган физикалыц түсшш-
тер бойынша материя — тшелей реалдылың деп есепте-
лед1, оның б1р жагында сол реалдылыңтың бтр түршде
(органикалың материя) түйсшу ңасиет! айңын көргнш
отыр деген Махтың осы шын мэншде аса багалы мойын-
дауын есте үстау керек... «Ал мүндай жагдайда,—дейд!
одан эрг Мах,— материядан ңүралгап жаратылыста
түйсш ңалайда кенеттен пайда болуга тшс, немесе
түйсгк, былайша айтңапда, осы жаратылыстың 1ргета-
сының өзшде болуга тшс. Ыздщ көзңарасымызша, бүл
мэселе түпю непзшде жалган. Б1здщше, материя ал-
гашңы нэрсе емес. Ңайта мүндай алгашңы нэрсе эле-
менттер (белпл! б!р магынада түйсштер деп аталатын
элементтер) болып табылады»...
Сонымен, органикалың материядагы тек белпл! бгр
процестермен гана «байланысты» болса да, түйсштер ал-
гашңы нэрсе болып табылады екен! Осындай өрескел-
дшт1 айта отырып, Мах түйсш ңайдан «туады» деген
мэселенщ шепплмегеш үшш материализмд! («дагдылы,
кең өр!с алган физикалың түшшкп») айыптагандай бо-
лады. Бүл — фидеистер мен олардың ңүйыршыңтары-
ның материализмд! «бекерге шыгаруының» үлпсымагы.
Шеппмш табу үшш эл1 жеткыпкт! дерек жиналмаган
мэселеш басңа бтр философиялың көз^арас «шеше» ме?
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАЫЫМ ТЕОРПЯСЫ
41
Иаң сол параграфта Махтың өзк «бул мшдет («органи-
калың дүниеде түйсштер ңапшама кең ортс алган» деген
мэселеш шешу) дербес алынган бтрде-бхр ретте шеппл-
мегенд!ктен, бүл мэселеш шешуге болмайды» деп отыр-
ган жок, па?
Демек, бүл мэселе жөшпде материализм мен «мах-
измнщ» арасындагы айырмашылың мынадай. Мате-
риализм жаратылыс тану гылымымен толык, келхсе оты-
рып, алгашңы нэрсе етш материяны алады, сананы, ой-
ды, түйсштг соңгы нэрсе деп есептейдх, өйткеш айңын
көршетш түйсш тек материяның жогаргы формалары-
мен (органикалың материя) гана байлаиысты, сондың-
тан «материя ңүрылымының өзшщ тргетасында» түйсш-
ке үңсайтын ңабыет бар деп тек жорамалдауга гана бо-
лады. Дидроның жогарыда бхз келырген болжауын
былай ңойганда, мэселен, немтстщ белгт жараты-
лыс зерттеуппс! Эрнст Геккельдщ, агылшын биологы
Ллойд Морганның жэне басңалардың жорамалы осын-
дай. Махизм бүган ңарама-ңарсы, идеалистш, көзңарас-
ты ңуаттайды жэне бхрден-аң магынасыздыңңа экелш
соңтырады, ойткеш ол, 1-ден, түйсхктщ белгкп бтр түрде
ңалыптасңан материядагы тек белплт бтр процестермен
гапа байланысты болуына ңарамастан, алгашңы етш
түйс1кт1 алады; ал, 2-ден, наңты улы ЛГем-нен басңа Т1-
р1 тгрпплш иелер! мен жалпы алганда басңа «комплекс-
тер» бар деп жорамалдауы арңылы өзшщ: денелер —
түйсяктер комплекстер! деген непзп ңагидасын бүзып
отыр.
Бхрсыпыра аңгал адамдар пэлендей бтр жаңалың, пэ-
лендей б1р жаңа табыс деп ойлайтын (мүны кейш көре-
М1з) «элемент» деген сөзсымаң шындыгына келгепде
ешб1р магынасы жоң терминмен мэселеш тек ңаиа ша-
тастырады, мэселе шепплгендей немесе алга ңадам жа-
салгандай алдамшы елес тугызады. Бүл елес алдамшы,
ойткеш тшт1 түйсшбейд! дейтш материяның сол атом-
дардан (немесе электрондардан) ңүралган, сонымен
б1рге айңын коршетш түйсшу ңабшет! бар материямен
ңалай байланысатынын 1с жүзшде эл1 де зерттеген үстг-
пе зерттеу керек. Материализм эл! де болса шепплмеген
мэселеш айңын түрде алга ңояды, сөйтш оның шепплу!-
42
В. И. ЛЕНИН
не себеппп болады, одан эрт эксперименттш зерттеулер
жасай беруге итермелейд!. Махизм, ягни шатасңан идеа-
лизмнщ б!р түр! «элемент» деген бос сөзбен жалтару ар-
ңылы мэселеш былыңтырып, дүрыс жолдан бүрып эке-
тед1.
Махтың соңгы, жиынтың жэне ңорытынды филосо-
фиялың шыгармасының бхр жерш, бүл идеалистш жал-
тарудың бүктл жалгандыгын корсететш жерш келттре-
шк. «Таным жэне адасушылың» деген шыгармадан мы-
наны оңимыз: «Ңандай да болсын физикалыц элементт!
түйсштерден, ягни психикалъщ элементтерден ңүрасты-
рып жасаудың (аиГгиЬаиеп) түк ңиындыгы болмай
отырганда, ңазтрп физикада ңолданылатын элементтер-
ден, ягни массалар мен ңозгалыстардан (бүл элемент-
тердщ, тек осы дербес гылымга гана ңолайлы ңатыи
ңалган — ЗкггЬеИ — түршде) ңүралган ңандай да бол-
сын б!р психикалык эсерленудг ңалай көз алдына келть
руге ((Заг81е11еп) болатынын тшт! ңиялдауга да бол-
майды (181 кетпе Мб^НсЬкеИ аЬгизеЬеп)»*.
Каз1рг1 коптеген жаратылыс зерттеупплершщ үгымы-
ның ңатып ңалгандыгы туралы, олардың метафизика-
лың (создщ маркстш магынасында, ягпи антидиалекти-
калың) козңарастары туралы Энгельс талай рет мейлш-
ше айңып түрде айтңан болатып. Релятивизм мен
диалектика арасындагы араңатынасты түсшбей, немесе
б!лмей, Мах дэл осы жерге келгенде сүршгенш 613 кейш
көрем1з. Ыраң ңаз!р эңпме бүл туралы болып отырган
жоң. Бүл арада б!зге керег! — шатасңан, жаңа сияңтан-
ган, терминологияны ңолданганына ңарамастан, Мах-
тың идеализмъ ңандай айңындыңпен көршш отырганын
атап оту. Байңадыңыз ба, ңандай болса да бгр физикалың
элементт! түйсштерден, ягни психикалың элемент-
терден ңүрастырудың түк ңиындыгы жоң екен! Солай,
мүндай ңүрастырулар, эрипе, ңиын емес, өйткеш бүл —
тек сөз жүзшдег! ңүрастырулар гана; фидеизмд! дэрш-
теуге ңызмет ететш ңүргаң схоластика. Махтың өзшщ
* Е. Мас1г. «Егкепп1п18 ипй 1гг1ит», 2. АиТ1а£ё, 1906, 8. 12, Аптег-
кип£ (Э. Мах. «Таным жэне адасушылың», 2-басылуы, 1906, 12-бет,
ескерту. Ред.).
... ДИАЛЕНТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
43
шытармаларын имманенттөрге арнаганына, имманент-
тер, ягни ең реакциялың философиялык, идеализмд! жаң-
таушылар Махты ңушагып жайып ңарсы алатынына
осы айтылгандардан кейш таңдануга болмайды. Эрнст
Махтың «ең жаңа позитивизмг» тек екг жүз жыл гана
кеппгш ңалды: «түйсштерден, ягни психикалың эле-
менттерден», солипсизмнен басңа еш нэрсе «ңүрастыру-
га» болмайтынын Беркли элдеңашан жетюлшп түрде
көрсеткен болатын. Ал материализмд! алсаң, — Мах
«дүшпанын» тура жэне айңын атап көрсетпей, бүл жер-
де де озшщ көзңарастарын материализмге ңарама-ңарсы
ңойып отыр,— бүл ретте материалистердщ нагыз көз-
ңарастарын б!з жогарыда Дидроның мысалынан көрдш.
Бүл козңарастардың млп: түйсшп материяның ңозга-
лысынан тугызуда немесе оны материяның ңозгалысы
деп тануда емес, ңайта түйсштщ ңозгалушы материяның
ңасиеттершщ бтрх деп танылуында. Бүл мөселе жошндө
Энгельс Дидроның козңарасын жаңтады. «Түрпайы» ма-
териалистер Фогт, Бюхнер жоне Молешотт, былайша
айтңанда, бауыр өтт! ңалай болш шыгаратын болса, ми
да ойды дэл солай бөлш шыгарады деген көзңарасңа
ойысты, наң сондыңтан да олардан Энгельс бойын аулаң
салды. Б]'раң озшщ козңарастарын үнем! материализмге
ңарсы ңойып келген Мах, элбетте, үст!ртш философия-
ның басңа да үсыртш профессорлары сияңты, үлы ма-
териалистердщ борш, Дидроны да, Фейербахты да,
Маркс — Энгельстг де елемейдн
Авенариустщ бастапңы жэне непзп көзңарасын
сипаттау үппн, оның оз бепмен жазган алгашңы фило-
софиялың еңбепн: «Философия дегешмгз күпгп негүр-
лым аз жүмсау принциш бойынша дүние туралы ой
толгау» («Таза тэжхрибеге сын жөншдеп Пролегомен-
дер») деген 1876 жылы шыңңан еңбегш алып ңаралың.
Богданов озшщ «Эмпириомонизмшде» (I штап, 2-басы-
луы, 1905, 9-бет, ескерту) «Махтың көзңарастарының
дамуына философиялың идеализм непз болды, ал Аве-
нариуске эуел бастан-аң реалистш реңк тэн едп>,— дей-
Д1. Богдановтың мүны айтңан себеб! — ол Махтың сөзь
пе нанып ңалды; ңараңыз: «Түйсштерд! талдау», орыс-
ша аударма, 288-бет. Б1раң Богданов Махңа бекер
44
В. И. Л Е Н И Н
нанды, сондыңтан оның айтңаны аңиңатңа мүлде ңай-
шы келдк Кертсшше, Авенариустщ идеализм! жогарыда
аталган 1876 жылгы еңбегшде өте айңын көршгеш сои-
шалың, мүны 1891 жылы Авенариустщ өз! де мойыи-
дауга мэжбүр болды. «Адамның дүние туралы үгымы»
деген кггабыиа жазгап алгы созшде Авенариус былай
дейдк «Менщ «Философия жэне т. б.» деген алгашңы
жүйел! еңбеымд! оңыган адам салган жерден-аң мет
«Таза тэжтрибеге сындагы» моселелерд! ең алдымеп
идеалистж түргыдан түсшдтруге талаптануы тшс деп
үйгарады» («Бег тепзсЬИсйе АҮеШэе^гШ» 1891, Үог-
чгог1, 8. IX*), б!раң «философиялың идеализмнен түк
өнбейтшдгг!» меш «оз1мнщ бүрынгы жолымның дүрыс-
тыгына күмэндануга мэжбүр етт!» (8. X). Философия-
лың эдебиетте Авенариустщ осы идеалистш бастапңы
козңарасы жалпы жүртңа танылган болатын; фрапцуз
жазушыларынан Ковеларттың созш келт!рейш, ол Аве-
нариустщ «Пролегомендершдег!» философиялың козңа-
расы— «монистш идеализм»** дейдң нем!с жазушыла-
рынан Авенариустщ шэюртх Рудольф Виллидщ созш
келНрейш, ол: «Авенариус өзшщ жас кезшде — эшресе
өзшщ 1876 жылгы еңбегшде — бүтшдей теориялың-та-
ным идеализм! дегеннщ ыңпалыпда болды (^апх ]‘т
Ваппе)», дейд1***.
«Пролегомендерде» Авепариустщ озк «тек туйык-
т1 тана бар деп ойлаута болады» (немшше екшпп басы-
луы, 10 жэне 65-беттер; цитаттардагы курсивтщ борх
бэздшт) деп тура айтып отырганда, оның «Пролегомен-
дершдеп» идеализмш жоң деу күлкнп нэрсе болар едй
Өз ецбегшщ 116-параграфының мазмүнын Авенариус
осылай баяндайды. Сол параграфты толың келпрешк:
«Ыз бар нэрсен! (немесе: шын бар нэрсеш, баз 8е1еп-
йе) түйсше алатын субстапция деп таныдың; субстан-
ция түсш ңалады...» (байңадыңыз ба, «субстанция» жоң
жэне ешңандай сыртңы дүние де жоң деп ойлау «күпгп
* — «Адамның дүние туралы угымы», 1891, алгы сөз, IX бет. Ред.
** Р. Уап Саиюе1аег1. «Ь’етр1г1осгШс18те» в «Кеүце Мёо-8со1а8Н-
ңие»24, 1907, февраль, 51-бет. (Ф. Ван Ковеларт. «Неосхоластикалың
Шолудагы» «Эмпириокритицизм». Ред.).
*** ВидоЦ \Уг11у. «ве£еп (Не ЗсЬи^ехзЬеИ. Е1П£ КгШк йег РЫ1о-
зорЫе». Мйпскеп, 1905, 8. 170 (Рудолъф Вилли. «Мектеп аңылгөйлЬ
гше ңарсы. Философияга сын», Мюнхен, 1905, 170-бет. Ред.).
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
45
аз жүмсатады», «үнемдтрек» болады екен!) «...түйс1к
ңалады: сондыңтан шьш бар нэрсеш түйсш деп ойлауы-
мыз керек», оның неызшде түйсшке жат басңа ештеце
жоң (шсЫз ЕшрПпйип^зЬзез).
Сөйтш, түйсш «субстанциясыз» бар болады екен, яг-
ни ой мисыз бар болады екен! Шынында да, осы мисыз
философияны ңоргайтын философтар бар ма? Бар. Про-
фессор Рихард Авенариус осындай философтардың б1р1
болып саналады. Деш сау адамның мүны шын көру!
ңаншама ңиын болганымен, бүл мисыз философияны
ңоргаушылыңңа б!раз тоңталып өтуге тура келедк Сол
шыгармасының 89—90-параграфтарында Авенариус мы-
надай шк1р айтады:
«...Ңозгалыс түйспт тугызады деген ңагида ңүр елес
тэр1зд1 тэж!рибеге непзделген. Ңабылдау жеке б!р акть
С1 болып отырган бүл тэж1рибенщ мэш мынада болса
керек: ңозгалыстың таралуы (ттркену) нэтижесшде
жэне басңа материялың жагдайлардың (мэселен, ңан-
ның) көмепмен түйсш белгпп бхр субстанңияда (мида)
туатып көршедй Алайда — оның тууы еш уаңытта тше-
лей (зеШз!) байңалмаган болса да — жорамалданып
отырган тэж^рибеш ңай жагынан болса да шын тэж!ри-
бе етш ңүрастыру үшш ңозгалыстың таралуы арңылы
белыл! б!р субстанңияда туады дейтш түйсштщ одан
бүрын ңай түрде болса да бүл субстанцияда болмага-
нын, ең болмаганда, эмпирикалың жолмен дэлелдеп
корсету керек; демек, түйшктщ пайда болуын таралган
ңозгалыстың тарапынан болатып жаралу акт1С1 арңылы
түсшбейшше, басңаша түсшуге болмайды. Сөйтш, ңай-
дагы б!р жаралу актшш көрсете отырып, бүшл былайгы
тэжтрибеге ңайшы келетш жэне табигатты үгынудың
(Ыа1игап8сЬаиипё) бүдан басңа жолдарының бэрш тү-
бегейл! өзгертетш фактш! тек сонда гана — ңазтр түйсхк
бар болып отырган жерде бүрын ешңандай да, тшт! аз
да болса ешңандай түйсш болмаганын дэлелдегенде га-
на аныңтауга болар едй Ыраң мүндай дэлелдх ешңандай
тэжгрибе бере алмайды, оны ешңандай тэж!рибемен бе-
руге болмайды да; кершшше, субстанция мүлде түйсш-
<13 ңалыпта болады, ол кешн түйсшед! деу — тек гипо-
теза гана. Ал бүл гипотеза б1здщ танымымызды оңайла-
46
В. П. Л Е П II Н
ту, айңындау орнына, оны ңйындатады, күңпрттендь
редг.
Егер таралган ңозгалыс арңылы субстанцияда — сол
мезплден бастап түйсшетш субстанцияда — түйсш туа-
ды-ъ1ыс дейтш тэж!рибе, ңадагалаңңырап ңараганда,
цүр елес болып шыңса, онда, с!рэ, тэжхрибенщ цалган
мазмүнында түйсштщ ең болмаганда б!ршама мөлшер-
де цозгалыстың жагдайларынан туатынын бтлдтретш
жеткппкт! материал болуы керек, атап айтцанда: нац-
ты бар, б!рац жасырын не өте аз не болмаса басца се-
бептермен б1здщ санамыз жетпсйтш түйсш цозгалыс-
тың таралуы себепт! босап шыгатынын не жогарылай-
тынып, немесе үгымды болатынын б1лд1ретш жеткшшт!
материал болуы керек. Б1рац тэж!рибенщ бүл цалган
б!р бөлек мазмүны да тек елес цана. Егер 613 цозгалушы
субстанция А-дан басталатын, б!рцатар аралыц орталыц-
тар арцылы таралып, түйсше алатын субстанция В-га
жететш цозгалысты идеалдыц байцау арцылы цадагала-
сац, онда 613 көп болганда В субстанциясындагы түйсш-
тщ келш жеткен цозгалысты цабылдаумеп цатар дамып
немесе жогарылап отыратынын көрем1з,—б!рац 613 му-
ның цозгалыс нэтижесшде тугапып коре алмаймыз...».
«Ең жаңа» эмпириокритиктш философияның мейлш-
ше бейшаралыц софизмдерд! дэлел цылып отырганын
оцушыга көрсету үшш 613 Авенариустщ материализмдт
терюке шыгармац болган бүл дэлелш эдеш толыц кел-
т1рдш. Идеалист Авенариустщ шюрх мен Богдановтың...
материалистък пппрш салыстырып көрешк, ең болма-
ганда, Богдановтың материализмге опасыздыц жасага-
ны үппн оны жазалау ретшде салыстырып көрейш!
Элдецашан өткен заманда, осыдан табаны күректей
тогыз жыл бурын, Богданов жартылай «табиги-тарихн
материалист» (ягни ңаз!рг1 жаратылыс зерттеупплердщ
басым көппплш! стихиялы түрде цолдайтын материа-
листш таным теориясын жацтаушы) болган уацытта,
шатасцан Оствальд Богдановты тек жартылай гана ша-
тастырган уацытта, Богданов былай деп жазды: «Ерте
заманнан бастап осы кезге дейш сипаттама психология-
да сана фактыерш үш топца бөлуштң болып келедк
түйсштер мен түсшштер саласы, сез1м саласы, ниеттер
... ДИЛЛЕКТ. МЛТЕРНЛЛПЗМШҢ ТЛНЫМ ТЕОРПЯСЫ
47
саласы... Сыртңы немесе 1шк1 дүние ңүбылыстарының
санада дербес алынган бейнелеръ б1ршш1. топңа жатады...
Егер мүндай бейнеш турадан-тура сыртңы сез!м мүшеле-
рх арңылы оган сэйкес сыртңы ңүбылыс тугызган бол-
са — онда мүндай бейне «түйсш» деп аталады»*. Мүнан
сэл кейш: «түйсш... санада сыртңы ортадан сыртңы се-
31М мүшелер! арңылы бершетш ңандай да болсын бтр
түртк1Н1ң нэтижес! ретшде туады» (222). Немесе тагы
да: «Түйсштер сананың өм!р сүрушщ непзң оның сырт-
ңы дүниемен тшелей байланысы болып табылады»
(240). «Түйсшу процесшде ңадам басңан сайын сыртңы
ттркенудщ күпп сана фактхсше айналып отырады»
(133). Тшт1 1905 жылы да, Оствальд пен Махтың ип
комеп арңасында Богданов философияда материалистш
козңарастан идеалистш көзңарасңа көшш үлгерген кез-
де де, ол «Эмпириомонизмде» (үмытшаңтыңпеп!) былай
деп жазды: «Жүртңа мэл!м, жүйкепщ үшңы аппара-
тында жүйке тогының эл1 жеткппкт! зерттелмеген, 61-
раң ңандай болса да мистицизмнен аулаң «телеграф-
тың» формасына айналатын сыртңы ттркену энергиясы
ең алдымен «томенп» деп аталатын орталыңтарда-
гы — ганглиоз, омыртңа жүлындары, субкортикал орта-
лыңтарындагы — нейрондарга барып жетед!» (I штап,
2-басылуы, 1905, 118-бет).
Профессорлың философия шатастырмаган эрбтр жа-
ратылыс зерттеуппс! үшш, сол сияңты эрб!р материа-
лист үшш де: түйсш — шынында сананың сыртңы дү-
пиемен тшелей байланысы, сыртңы ттркену күппнщ
сава факпсше айналуы болып табылады. Сыртңы ттр-
кену күшшщ мүндап сана факпсше айналуын эрб!р
адам сан миллион рет байңады жэне шынында ңадам
басңан сайын байңап отырады. Идеалистш философия-
1гың софизм! сол: ол түйсшН сананың сыртңы дүниемен
байланысы деп танымайды, ңайта сананы сыртңы дү-
ниеден болш түратын ңоршау, дуал деп таниды, түйсш-
т1 сыртңы ңүбылыстың түйсшке сэйкес бейнеш деп та-
нымайды,— «б1рден-б1р шын бар нэрсе» деп таниды.
Тшт1 епископ Беркли айта-айта жауыр ңылган бүл еск!
1 Л. Богданов. «Табпгатңа тарихп көзңарастыц негГзг! элементтерЬ,
1899, 216-бет.
48
В. И. ЛЕНИН
софизмге Авенариус тек сэл гана өзгер!с енпздх. Түйсш-
т1ң белпл! түрде ңалыптасңан материямен минут сайын
О31М13 байңап отыратын байланысының барлың шартта-
рын 613 эл1 түгел б1лмейм1з, сондыңтан 613 тек жалгыз
түйс1кт1 гана бар деп танимыз,— Авенариустщ софизмң
мше, осыган келш саяды.
Эмпириокритицизмнщ идеалистш непзп ңагидала-
рын сипаттап бтру үшш бүл философиялың агымның
агылшын жэне француз өюлдер! жайында ңысңаша ай-
тып өтелш. Агылшын Карл Пирсон туралы Мах тура-
дан-тура былай дейдк «барлың маңызды мэселелерде
оның гносеологиялың (егкепп^шзкгШзсйеп) көзңарас-
тарына ңосыламын» («Механика», цитат келНрьлген
басылым, IX бет). К. Пирсон да өз тарапыпан Махтың
козңарасына ңосылатынын б1лд1ред1*. Пирсонның шкь
ршше, «реалдың заттар» «сез1мд1к ңабылдаулар» (зеп-
8е 1трге8810П8) болып табылады. Сез1мд1К ңабылдау-
лардан тыс заттар бар деп танудың ңапдайын болса да
Пирсон метафизика деп жариялайды. Пирсон материа-
лизммен (ор1 Фейербахты, эр! Маркс — Энгельст! бйт-
месе де) мейлшше батыл күресед!,—күрескенде келНр-
ген дэлелдершщ жогарыда талдангандардан айырмасы
жоң. Ыраң Пирсопныц бүл ретте материализмге ешб!р
боямалана ңойгысы (бүл орыс махистершщ мамандыгы
гой) келмейтшдШ сонша, Пирсонның... абайсыздыгы
сонша, ол өзшщ философиясы үшш «жаңа» ат ойлап
шыгармастан, өзшщ көзңарастарын да, Махтың козка-
растарын да тура шдеалистък» көзңарастар (цитат кел-
Нрьлген басылым, р. 326) деп жариялайды! Өзшщ аргы
тегш Пирсон тура Беркли мен Юмнан бастайды. Мах-
тың философиясына ңараганда, Пирсонның философия-
сы анагүрлым сындарлы жэне ойластырылган филосо-
фия, мүны 613 төменде талай рет көрем!з.
Француз физиктер! П. Дюгем мен Анри Пуанкареш
ңостайтынын Мах эдеш атап көрсетед!**. Бүл өте-мөте
шатасңыш жэне дэйекс1з жазушылардың философия-
* Каг1 Реагзоп. «Тйе Өгатшаг о£ Зстепсе», 2пс1 ес!., Ьопй., 1900, р.
326 (Карл Пирсон. «Гылым грамматикасы», 2-басылуы, Лондон, 1900,
326-бет. Ред.). ♦
** «Түйсштерд! талдау», 4-бет. «ЕгкешШнз ипй 1гг1ит»-н1ң, 2-басы-
луына жазылган алгы сөзд! салыстырыңыз.
... ДПАЛЕКТ. МЛТЕРПАЛ1ТЗМШҢ ТАПЫМ ТЕОРПЯСЫ
49
лың көзңарастары жайында жаңа физика туралы тарау-
да айтуымызга тура келедй Бул арада Пуанкарентң зат-
тарды — «түйсштер топтары»* деп танитынын, Дюгем
де сөз арасында осындай шктр айтатынын** атап өтудщ
өз1 де жеткШкт!.
Енд1 өздершщ бастапңы көзңарастарының идеалистш
сипатын мойындай отырып, Мах пен Авенариустщ өз-
дершщ кейшг! шыгармаларында ол көзңарастарын ңа-
лайша түзеткендерше көшелш.
2. «ДҮНИЕ ЭЛЕМЕНТТЕР1ШҢ АШЫЛУЫ»
Цюрих университетшщ приват-доцент! Фридрих Ад-
лер осындай атпен Мах туралы кттап жазды, бүл —
Маркстщ 1Л1мш махизммен толыңтыргысы келетш бтр-
ден-б1р дерлш нем!с жазушысы***. Эд1лднтн айту
керек, бүл аңгал приват-доцент, озшщ аңңаулыгымен
махизмге пайдасынан зияны көп ңызмет көрсетедк
Ңайткенде де мэселе: Мах шынында да «дүние элемент-
терш ашты ма»? деп айңын өр1 ңатты ңойылып отыр.
Егер ашңан болса, онда, элбетте, тек мүлде артта ңал-
гап, надан адамдар гана осы уаңытңа дейш материалист
болып ңала беру! мүмкш. Немесе бүл ашңан жаңалыгы
Махтың бүрыпгы философиялың ңателерге ңайта ора-
лып согуы ма?
Жогарыда оз1м1з көрдш. Мах 1872 жылы, ал Авена-
рпус 1876 ж. таза идеалистш козңараста болады; олар-
дың шктршше, дүние — б!здщ түйсптмхз. 1883 жылы
Махтың «Механикасы» шыңты, Мах ютабының бхршпп
басылуына жазган алгы созшде наң Авенариустщ
* Непгг Рогпсатё. «Ьа үа1еиг с!е 1а бстепсе», Рапз, 1905 (орысл.а
аудармасы бар), ра881т (Анри Пуаннаре. «Гылымның ңүндылыгы»,
Нариж. 1905, Ырңатар жертнде. Ред.).
** Р. ПглКет. «Ьа 1Ьёопе рЬузхдие, зоп оЬ]е1 е! за з1гис!иге», Р..
1906. Салыстырыңыз: рр. 6, 10 (П. Дюгем. «Физика теориясы, опьщ
зерттеГтн! жэне ңурылысы», Париж, 1906. 6, 10-беттер1н салыстыры-
н.ы.з. Рсд.).
*** ГпедггсК Ж АсИег. «Ше ЕпШескипц' йег ХУе11е1етеп1;е (Хи
Е. МасЬз 70. 6еЬигШа&)», «Бег КатрЬ25, 1908, N 5 (ГеЬгиаг). «Т1ю
||ИегпаНопа1 8ос1а1181 Ве^1е^»2б-те аударылгап. 1908, М 10 (АргП)
(Фридрих В. Адлер. «Дүние элементтершТң ашылуы (Э. Махтың
/кстшс жасңа толуына)», «Борьба», 1908, № 5 (февраль). «Халыңара-
лык Социалистш Шолуда» аударылган, 1908, № 10 (апрель). Ред.).
< ьчл Адлердщ б!р маңаласы «Тарихи матерпализм» деген жннаңта
<>рыс тыше аударылып басылган.
50
В. И. ЛЕНИН
«Пролегомендерше» сштемө жасай отырып, өзшщ фи-
лософиясына «оте-моте жаңын» (зейг уепуапсИе) шюр-
лерд1 ңүттыңтайды. Элементтер туралы «Механикада»
мынадай ппйр бар: «Бүкхл жаратылыс тану гылымы
эдетте 613 туйсъктер деп атайтын элементтердщ ком-
плекстерш тек ңана суреттей алады (пасйЬПбеп ипд
УогЫМеп). Эңпме осы элементтердщ байланысы тура-
лы болып отыр. А (жылылың) мен В (от) арасындагы
байланыс физиката жатады. А мен N (жүйке) арасын-
дагы байланыс физиологияга жатады. Жеке алтанда,
бүл екг байланыстың екеу! де жоң, бүл байланыстар б!р-
ге жасайды. Бүл байлаиыстардың ңайсыб!реуш 613 тек
уаңытша гана ескермей түра аламыз. Сойтш, тшт! таза
механикалың процестер де, тег!, эр уаңыт физиология-
лың процестер болып табылатын болса керек» (цитат
келт1ршген немкше басылым, 8. 499). «Түйсштерд! тал-
дауда» да осындай шюр айтылган: «...«Элемент», «эле-
менттер комплекс!» деген создермен ңатар немесе со-
лардыц орнына: «түйсш», «түйсштер комплекс!» деген
сөздер ңолданылса, онда мүндай реттердщ бэршде де—
элементтер тек осы байланыста тана» (атап айтңанда:
А, В, С-ның К, Ь, М-мен байлапысы, ягни «эдетте дене-
лер деп аталатын комплекстердщ» «613 оз1м1здщ денем1з
деп атайтын комплекспен» байланысы), «осы ңаты-
наста, осы функциялың тэуелдкпкте туйсък болып табы-
лады, деп бшу керек. Басңа функциялың тэуелдглште
бүл элементтер сонымен ңатар — физикалың объектй
лер» (орысша аудармасыныц 23 жэне 17-беттер1). «Егер
613, мэселен, түстщ өзше түсш түрган жарың көзше
(басңа түстерге, жылылыңңа, кещстшке жэне т. б.)
тэуелдшшше назар аударсаң, онда түс — физикалың
объект. Ал егер оның көз торына (К, Ь, М ...элементте-
рше) тэуелдШгше назар аударсаң, онда бүл — психоло-
гиялыц объект, туйсш» (бүл да сонда, 24-бет).
Сонымен, дүние элементтершщ ашылуы мынаган ке-
лш саяды:
1) бар нэрсенщ бэр! түйсш деп жарияланады,
2) түйсштер элементтер деп аталады,
3) элементтер физикалың жэне психикалың элемент-
тер болып бөлшедң психикалың элементтер адамның
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
51
жүйкесше, жалпы алгапда адамның организмше тэуел-
дх; ал физикалың элементтер оларга тэуелд! емес;
4) физикалың элементтердщ байланысы мен психи-
калың элементтердщ байланысы бтршен бтрт бөлек бол-
майды деп жарияланады; олар тек ңана бхрге болады;
5) бул байланыстардың ңайсыб!реуш тек уаңытша
гана ескермеуге болады;
6) «жаңа» теорияда «сьщаржаңтылың»* жоң деп жа-
рияланады.
Шынында бүл арада сыңаржаңтылың жоң, бтраң
ңарама-ңарсы философиялың козңарастарды б1р-б1р‘шсп
мүлде байланыссыз былыңтыргандың бар. С1з тек цаиа
түйсштердг непзге алады екенс1з, онда стз «элемент»
деген сөзсымаңпен оз идеализмпцздщ «сыңаржаңтылы-
гын» түзей алмайсыз, ңайта хст! былыңтыра түсеслз,
бүгежектеп өз теорияңыздан өзпцз ңашасыз. С1з сөз
жүзшде физикалың пен психикалың арасыпдагы**, ма-
териализм (алгашңы етш — табигатты, материяны ала-
тын) мен идеализм (алгашңы етш — рухты, сананы,
түйсгкт! алатын) арасындагы ңарама-ңарсылыңты жоя-
сыз, ал 1с жүзшде с1з бул ңарама-ңарсылыңты дереу
ңайтадан ңалпына келырешз, өзщ1здщ непзп ңагида-
ңыздан шегшу арңылы астыртын ңалпыпа келт!рес1з!
Өйткеш, егер элементтер түйсштер болып табылатын
болса, онда менщ жүйкелер!ме, менщ санама тэуелсъз
«элементтердщ» болуын бтр секундңа да ңабылдауга
правоңыз жоң. Ал егер с!з: менщ жүйкелер!ме, менщ
түйсштер1ме тэуелшз, мешң көз торыма эсер ету арңы-
лы гана түйсш тугызатын физикалың объект!лер бола-
тынын мойындасаңыз, онда бүл өзщ1здщ «сыңаржаң»
идеализмпцзден масңара болып безш, «сыңаржаң» ма-
териализмшң көзңарасына көшкешщз болады! Егер бгр
нэрсенщ түс1 тек көз торына байланысты гана (с!зге
жаратылыс тану гылымының мойындатып отырганын-
* Мах «Түйсштерд! талдауда» былай дейдх: «Эдетте элемснттердх
түйсштер деп атайды. Бүлай деп белгых б!р сыңаржаң теорияны айта-
тындыңтан, б!з ңысңасынан элементтер туралы айтуды жөн көре-
м!з» (27—28).
** «Сонда Мен-нщ жэне дүниешң арасындагы, түйсштщ немесе
ңүбылыстыц жэне заттыц арасындагы ңарама-ңарсылың жойылады,
сөйтш барлың 1с тек элементттердх бтрптруде болып ңалады»
(«Түпсштерд! талдау», 21-бет).
52
В. И. Л Е Н И Н
дай) түйстк болып табылатын .болса, онда жарыңтың
сэулесх көз торына түсш, заттың түсш түйсшд!ретш бо-
лады. Демек, бхзден тыс, б1зге жэне б1зд!ң санамызга
тэуелс13 материяның ңозгалысы бар болып шыгады, ай-
талың, көз торына эсер етш, адамга белпл! бтр түст!
түйсшдтретш белпл! үзындыңтагы, белпл1 жылдамдың-
тагы эфир толңындары бар болып шыгады. Жаратылыс
тапу гылымының көзңарасы да дэл осындай. Жараты-
лыс тану гылымы: белпл! б!р түсп түрлппе түйсшу
адамның көз торынан тыс, адамнан тыс жэне оган тэ-
уелс!з бар болып отырган үзындыгы эр түрл! жарың тол-
ңындарынан туады деп түсшдхредь Материализм — м1-
не, осы: материя б1здеп сез!м мүшелерше эсер етш,
түйс1к тугызады. Түйсш мига, жүйкеге, көз торына
жэне т. б., ягни белпл! түрде ңалыптасңан материяга
тэуелдй Материяның бар болуы түйсшке тэуелд! емес.
Материя — алгашңы. Түйсш, ой, сана — ерекше түрде
ңалыптасңан материяның ең жогаргы жемкТ Жалпы
алганда материализмнщ, атап айтңапда Маркстщ —
Энгельстщ көзңарастары осындай. Мах пен Авенариус
«элемент» деген сөзсымаңты ңолданып, материализмд!
астыртын сүйреп өтшзедк бүл «элемент» деген сөзсы-
маң олардың теориясын субъективтш идеализмнщ «сы-
ңаржаңтылыгынан» ңүтңаратын сияцты, психикалың
нэрсен! коз торына, жүйкеге жэне т. б. тэуелд! деп бшу-
ге, физикалың нэрсеш адам организмше тэуелшз деп
бшуге мүмк1нд1к беретш сияцты. Элбетте, «элемент» де-
геп созсымаңты ңолдану айласы 1с жүзшде барып түр-
гаи бейшаралың софизм болып шыгады, өйткеш Мах
пен Авенариустщ шыгармаларын оңыган материалист
салган жерден-аң: «элементтер» деген не? деп сүраң
ңояды. Жаңа сөз ойлап шыгару арңылы философияның
непзп багыттарынан жалтаруга болады деп ойлау, шы-
нында, балалың болар едй Не эмпириокритиктердщ
бэршщ де, Махтың да, Авенариустщ де, Петцольдттщ
де* жэне т. б. айтып жүргешндей, «элемент» дегешм1з
* Тозерк Ре12о1<И. «Е1п1йЬгиП£ 1п (Ие РЬПозорЫе йег гетеп ЕгГаИ-
гип£/>, В(1. I, Ье1рг., 1900, 8. 113 (Иосиф Петцолъдт. «Таза тэжгрибе
фплософиясына к1р1спе», I том, Лейпциг, 1900, 113-бет. Ред.): «Онан
эр! бөл1нбейтш ңарапайым ңабылдаулардың жай магынасындагы
түнспчтер элемент деп аталады» (Д^аЬгпеИтип^еп).
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
53
туйсък,—онда, мырзалар схздердщ философияңыз өз со-
липсизм1нщ жалаңаштыгын пегурлым «объективт!» тер-
минологияның ки^мгмен бүркеуге тырысып, арам тер
болатын идеализм болады. Не «элемепт» түйсш емес.—
онда шздердщ «жаңа» созсымагыңызда тук матына
жоц, онда бүл ңүргаң сөзге мөз болгандың болады.
Мөселен, орыстың алгашңы жэне ең көрнект! эмпи-
риокритип В. Лесевичтщ* сипаттауыпша, эмиириокри-
тицизмшң ең жаңа табысын бхлдхрупп Петцольдтт!
алып ңараңыз. Элементтерге түйсштер деп аныңтама бе-
ре келш, ол сол көрсетыген шыгармасының екшпп то-
мында былай дейдг. ««Түйсштер — дүниенщ элементте-
рТ> деген ңагидадагы «түйсш» деген сөздг — тек ңана
субъективтш б!р нэрсеш көрсететш, сондыңтан дүниенщ
дагдылы көрш1с1н иллюзияга (уегПйсЫл^епйез) айнал-
дыратын жеңы сөз деп быуден саңтану керек»**.
К1мнщ жанына не батса, ол соны айтады! Егер
түйсштер дүниенщ элементтер! деп есептелсе, дүниешц
«гайып болатынын» (үегПйсЪН^! 81с11) немесе иллюзия-
га айналатынын Петцольдт сезш отыр. Сондыңтан
ңайырымды Петцольдт: түйспт тек ңана субъективтш
б!р нэрсе деп ңабылдамау керек деген ескертумен шке
жещлдш келНрмек болады! Ал мүның өз1 тшт1 адам кү-
лерлш софизм емес пе? Түйсшп 613 түйсш деп «ңабыл-
даганнан», не бүл сөздщ магынасын созгылауга тырыс-
ңаннан ктщ мэш өзгере ме? Адамда түйсштщ жүмысты
дүрыс атңарып түрган жүйкелермен, көз торымен, ми-
мен жэне т. б. байланысты болуы, сыртңы дүниенщ б!з-
дщ түйсйчм1зге тэуелшз бар болуы, мше, осы факт ңүр
сөзд1ң магынасын созгылаганнан жойыла ңоя ма? Егер
С1здщ жалтаргыңыз келмесе, субъективизм мен солип-
сизмнен шындап «саңтангыңыз» көлсе, онда с!зге ең
алдымен өз философияңыздың неызп идеалистш ңаги-
даларынан саңтану керек; өз философияңыздың идеа-
листш багытын (түйсш, одан кейш сыртңы дүние) ма-
териалистш багытпен (сыртңы дүние, одан көшн
* В. Лесевич. «Гылыми» (сэнге айналган, профессорлың, эклекти-
калың деп оңыңыздар) «философия деген не?», СПБ., 1891, 229 жэне
247-беттер.
** Петцолъдт. В(1. 2, Ьрг., 1904, 8. 329 (2-том, Лейпциг, 1904,
329-бет. Ред.).
54
В. И. ЛЕНИН
туйсхк) ауыстыру керек; «элемент» деген магынасыз,
шатасңан бояма сөзд! тастап, турасынан: түс—физика-
лың объектшщ көз торына эсер етушщ нэтижес! =
түйс1К материяның б1здеп сез!м мүшелерхне эсер ету1-
нщ нэтижес! деу керек.
Енд1 Авенариустх алып ңаралың. «Элементтер» тура-
лы мэселе жөшнде оның «Психологияның зерттейтшх
деген угым туралы ескертпелер»* деген соңгы (оның
философиясын түс1ну үппн ең маңызды еңбеы де, с!рэ,
осы болар) еңбегшде ең багалы шюр айтылган. Мүнда
автор, айтңандайын, өте «көрнею» кесте келНрген
(XVIII томның 410-бетшде), 613 соның непзгг жерш
келт!рш отырмыз:
I. Заттар немесе заттык, нэр-
селср ......................
II. Ойлар немесе ойлык, нэр-
селер (ОейанкспйаПез)........
«Элементтер, элементтердщ
комплекстерк
денелж заттар.
денелж емес заттар, еске тү-
схрулер мен фантазиялар».
«Элементтер» жөншде берген түсшштершщ бэршен
кейш Махтың айтңандарын («Түйсштерд! талдау»,
33-бет) осы кестедепмен салыстырып ңараңыздар:
«Түйсштерд! депелер тугызбайды, ңайта элементтердщ
комплекстер! (түйсштердщ комплекстер!) денелердхңү-
райды»,— дейд! Мах. Идеализм мен материализмшң
сыпаржаңтылыгынан асып түскен «дүние элементтер!-
шң ашылуы» деген, мше, осы болады! Эуелх бхздк «эле-
мепттер» = жаңа бхр нэрсе, б!р мезгшде физикалың
та, психикалың та бола алатын нэрсе деп сещцрмек бо-
лады, ал кейш ептеп түзетусымаң енпзедк материя (де-
нелер, заттар) мен психикалыңты (түйсштер, еске түс1-
рулер, фантазиялар) материалистш жолмен тше ажы-
рату орнына, заттың элементтер мен ойлың элементтер
туралы «ең жаңа позитивизмнщ» 1Л1мш экелш тыңпа-
лайды. Адлердщ (Фриц) «дүние элементтершщ ашы-
луынан» үтңаны тым аз екен!
* П. Аиепаггиз. «Ветегкип^еп хит Ве£гШ йез Оееепз^апйез йег Рзу-
сЬо!о&1е» «У1ег1;е1|а11Г88с11гШ; Шг 'ийззепзсЬаГШсЬе РЫ1озорЫе»27-де,
Вй. XVIII (1894) жэне XIX (1895) (Р. Авенариус. «Гылыми Филосо-
фпя Үшайлыгындагы» «Психологияның зерттейтпп деген үгым туралы
ескертпелер», XVIII том (1894) жэне XIX том (1895). Ред.).
...ДНАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
55
Богданов, Плехановңа ңарсы шыгып, 1906 жылы бы-
лай деп жазды: «...Философияда мен оз1мдх махиспш
дей алмаймын. Жалпы философиялың концепцияда мен
Махтың тек б!р гана шюрш — тэжтрибе элементтершщ
«физикальщ» жэне «психикалың» нэрселерге ңатынас
жөншдегх бейтараптылыгы туралы, бүл сипаттамалар-
дың тек тэжхрибенщ байланысына гана тэуелдтп ту-
ралы түсхшгш алдым» («Эмпириомонизм», III к!тап,
СПБ., 1906, ХЫ бет). Бүл дшдар адамныц: мен оз1мд1
дшд1 жаңтаушымын дей алмаймын, өйткеш мен дшдт
жаңтаушылардан «тек б!р гана нэрсеш»: ңүдайга сену-
Д1 алдым дегешмен б!рдей. Богдановтың Махтан алган
«тек б1р гана нэрсес!»—махизмшң дэл негъзгъ ңатесъ,
бүкш осы философияның непзп ңателМ. Богдановтың
эмпириокритицизмнен шепнуц бүган Богдановтың өз1
үлкен маңыз берген,— шынында тпт екшпп дэрежеде-
Г1 жэне Мах ңостаган эр! Махты ңостайтын (бүл туралы
төменде толыгыраң сөз ңыламыз) эр түрл! эмпириокри-
тиктер арасындагы үсаң, жеке, дара айырмашылыңтар-
дың шегшен аспайтын шепшс. Сондыңтан, Богданов
озш махистерге ңосңанга ашуланганда, ол мүнысымен
тек Богданов пен басңа махистердщ бэрше ортаң норсе-
ден материализмнщ ңандай тубърлъ айырмашылыңтары
бар екенш түсшбегендшш гана көрсетть Эңпме Богда-
новтың махизмд! ңалай дамытңанында, немесе ңалай
түзеткеншде, не болмаса ңалай нашарлатңанында емес.
Эңпме Богдановтың материалистш көзңарасты тастап,
мүнысымен өзш өз1 лажсыз шатастырганында жэне
идеалистш адасушылыңңа үшыратңанында болып отыр.
Жогарыда өз1М1з көрдш, 1899 жылы Богданов: «Ал-
дымда түрган адамның өз1м тшелей көрш отырган бей-
нес1 түйс1к болып табылады»* деп жазган кезде дүрыс
көзңараста едЕ Богданов өзшщ осы есю көзңарасын сы-
паган жоң. Ол Махтың сөзше беталды сенш, оның: тэ-
ж1рибешң «элементтер!» физикалың жэне психикалың
иэрселерге ңатынас жөншде бейтарап дегешн ңайталай
бердй «Эмпириомонизмнщ» I штабында (2-басылуы,
90-бет) Богданов былай деп жазды: «Ең жаңа позитивтш
+ "Табигатңа тарихи көзңарастың нег!зг1 элементтерЬ, 216-бет.
Жогарыда келпршген цитаттарды салыстырыңыз.
56
В. И. ЛЕНИН
философияның аныңтаганындай, психикалың тэяирибе-
шң элементтер! физикалың тэяирибенщ элементтертмен
б1рдей болгандыңтан, олар жалпы тэжтрибе атаулыпың
элементтертмен бтрдей». Немесе 1906 жылы (III кхтап,
XX бет): «ал «идеализмге» келеттн болсаң,— «физика-
лың тожтрибе» элементтершщ «психикалың» тэжхрпбе-
нщ элементтертмен немесе элементарлың түйстктермен
б!рдей деп танылуы даусыз факт, осыган сүйенш ңана
ол туралы сөз ңылуга бола ма»,— деп жазды.
Богдановтың философия жөншдег! сэтшздгктершщ
бэрң мше, дэл осыдан туып отыр,— бүл—Богданов пен
барлың махистерге ортаң кемпплш. «Физикалың тэжЬ
рибенхң элементтерш» (басңаша айтңанда, физикалың
пэрсеш, сыртңы дүниеш, материяны) түйстктермен б1р-
дей деп танып отырганда идеализм туралы сөз ңылуга
болады жэне сөз ңылу керек те, өйткеш бүл берклиппл-
д1ктен басңа еш нэрсе емес. Бүл жерде ең жаца фило-
софияның да, ПОЗИТИВТ1К философияның да, даусыз фак-
тшщ де жүрнагы жоң, мүнда тек есюрш, эбден тозыгы
жеткен идеалистш софизм гана бар. Ал егер Богданов-
тан: физикалың нэрсе түйсштермен б!рдей деген осы
«даусыз фактпи» ңалайша дэлелдеп корсете аласың, деп
сүрасаң, опда идеалистердщ: мен тек оз түйс1ктер1мд1
гана түйсшем; «сана-сез1мшң белпс!» (сИе Апзза^е йез
8е1Ьз1Ьел¥ир18еш8 — Авенариустщ «Пролегомендерш-
де», немюше екшпп басылуының 56-бет1, §93); немесе
«б1здщ тэж1рибем1зде» («613 түйсшетш субстанциялар-
мыз» дегепд! көрсететш) «субстанциялыңтан гөр1
түйсш б1зге айңыныраң мэл!м нэрсе» (бүл да сонда, 55-
бет, §91), т. б., т. т. жэне т. с. деген ежелг! эуешнен бас-
ңа ешб1р дэлел ести алмайсыз. Богданов (Махтың айт-
ңанына сенш) реакциялың философиялың жалтаруды
«даусыз факт» деп 61ЛД1, өйткеш түйсштх сыртңы дүние-
нщ бейнес! деп танитын көзңарасты — 1899 жылы Бог-
данов ңостаган жэне жаратылыс тану гыльшы осы күн-
ге дейш ңостап отырган көзңарасты — бекерге шыгар-
гандай б1рде-б1р факт келпршген жоң жэне келттрыту!
мүмкш де емес. Физик Мах өзшщ философиялың ада-
суында «ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымынан» тшт1 ла-
...ДНАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
57
гып кеттг; Богданов байңамаган бүл елеул! жагдай ту-
ралы кейшде б!зге элг көн эңпме ңылуга тура келедк
Богдановтың жаратылыс зерттеупплердщ материа-
лизмшен Махтың шатасңан идеализмшо тез ауып кетуь
не себепнп болган жагдайлардың бгрг (Оствальдтщ ың-
палынан басңа) — тэжтрибенщ тэуелдх ңатарлары мен
тэуелсхз ңатарлары туралы Авенариустщ 1Л1М1. «Эмпи-
риомонизмнщ» I штабында Богдановтың өзх 1стщ жа-
йын былай баяндайды: «Төж1рибенщ мэл1меттер! белгШ
б1р жуйке жуйесънщ жайына тэуелдъ алыиса, ол мэль
меттер сол адамның психикалыу дуниесъ болып табыла-
ды; тэж1рибешң мэл1меттер1 мундай жайта тэуелсъз тур-
де алынса, онда бул мэл1меттер физикалыу дуние болып
табылады. Сондыңтан Авенариус тэж!рибенщ бул ек1
саласын тэж1рибенщ тэуелдъ цатары жэне тэуелсъз уа-
тары деп атайды» (18-бет).
Ңырсың мынада болып отыр: осы тэуелс1з (адамның
түйс1г1не тэуелс1з) «ңатар» туралы шм — материа-
лизмд! тыңпалагандың,— денелер түйсштер комп-
лекс1, түйсштер физикалың пэрсенщ «элементте-
р1мен» «б!рдей» дейтш философияның түргысы-
нан ңарагапда заңсыз, беталды, эклектика жолымен
тыңпалагандың. Өйткеш с1з: жарың коз1, жарың тол-
ңыпдары адамга жэне адампың санасына тэуелыз бар
болады, түс сол жарың толңындарының көз торыпа эсер
етуше тэуелд! болады деп таныгандыңтан, с!з 1с жүзшде
материалистш көзңарасңа көшш, барлың «түйсштер
комплекстер1мен» ңоса, ең жаңа позитивизм тапңан
элсменттермен ңоса, тагы сол сияңты орескелдштермен
ңоса идеализмнщ «даусыз фактклершщ» бэрш туп негъ-
зше дейгн циратып отырсыз.
Ңырсың мынада болып отыр: Богданов (Россия ма-
хистершщ бэр1мен б!рге) Мах пен Авенариустщ бастап-
ңы идеалистш көзңарастарына ой Ж1бермед1, олардың
иег!зг1 идеалистш ңагидаларын аныңтап алмады, сон-
дыңтан ол, Мах пен Авепариустщ кейшнен материа-
лизмд! астыртын тыңпаламаң болган өрекетшщ заң-
( ыздыгын, эклектикалыгын байңамады. Ал оныц бер
жагында, Мах пен Авенариустщ бастапңы идеализм!
философиялың эдебиетте жалпы жүртңа ңанша мэл!м
58
В. И. ЛЕНИН
болса, эмпириокритицизмнщ кейшнен материализм жа-
гына бүрылуга тырысңаны да жалпы жүртңа сонша мэ-
Л1м. Жогарыда 613 шыгармасынан цитат келырген фран-
цуз жазушысы Ковеларт: Авенариустщ «Пролегоменде-
рш» «монистгк идеализм» деп быедт, «Таза тэжхрибеге
сынын» (1888—1890) —«абсолютт! реализм» деп, ал
«Адамның дүние туралы үгымын» (1891)—бүл өзгергс-
Т1 «түсшдхруге» тырысңандың деп бгледк Бүл жерде
реализм деген терминнщ идеализмге ңарама-ңарсы ма-
гынада ңолданылып отырганын ескертш өтелш. Эн-
гельстщ 1зшше меп бүл магынада тек цана материализм
деген сөзд! ңолданамын жэне мүны б1рден-б!р дүрыс
терминология деп есептеймш, мүны эстресе «реализм»
деген сөзд1 позитивистер жэне материализм мен идеа-
лизмнщ арасында ауытңып жүрген өзге де шатасушы-
лар тоздырып, юрлеткендштен де осылай деп есептей-
мш. Бүл жерде мына жагдайды көрсетш өтсек, сояың
өз1 де жетк^лшт!: Ковеларт мынадай даусыз фактш! —
«Пролегомендерде» (1876) Авенариустщ түйсшт! бгр-
ден-б1р шын бар нэрсе, ал «субстанцияны» — «ойды
үнемдеу»! принциш бойынша өздггшен түсш ңалатын
нэрсе деп таныганын, ал «Таза тэж!рибеге сында» физи-
калың нэрсеш тэж1рибепщ тэуелсгз цатары деп, ал пси-
хикалың нэрсеш, демек, түйспт де — тэж1рибенщ тэ-
уелд1 ңатары деп таныгапын айтып отыр.
1876 жылы «бүтшдей» идеалист болган Авенариус
кейшнен, б!здщ санамызга тэуелшз сыртңы дүниешң
бар екешн ңабылдап, «аңгал реализмд!» (жогарыда ци-
тат келНрыген шыгарманың сол жершде),— ягни адам-
зат стихиялы, санасыз түрде ңолдап отырган материа-
листш көзңарасты осы идеализм ь/шпмен «табыстырды»
(Аиз^ЫсЬ) деп Авенариустщ шэк1рт1 Рудольф Вилли
де мойындап отыр.
«Авенариус — эмпириокритицизмнщ непзш салушы»
деген кгтаптың авторы Оскар Эвальд: бүл философия
өзшде б1р-б!рше ңайшы идеалистш жэие «реалистш»
(материалистш деу керек ед!) элементтерд! (элемент
деген сөздщ махистш магынасындагы емес, адам баласы
ңолданатын* магынасындагы элементтерд!) б1р1кт1ре-
Д1,— дейд1. Мэселен, «абсолюттш (түрдр ңарау) аңгал
...ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
59
реализмд! мэңгь/пк етер едң относительдш — айрыңша
идеализмдх түраңты деп жариялар едт»*. Авенариустщ
абсолюттхк түрде ңарау деп атаганы Махтың б1здщ де-
нем1зден тысңары «элементтердщ» байланысы дегешне,
относительдш деп атаганы — Махтың б!здщ денем!зге
тэуелд! «элементтердщ» байланысы дегенше сэйкес ке-
лед1.
Б1раң осы талданып отырган мэселеде б±з үппн
Вундттың шк1р1 өте-мөте көңш аударарлың, жогарыда
аталган жазушылардың көппплхгх сияңты — Вундттың
өз1 де шатасңан идеалистш көзңараста, б!раң эмпирио-
критицизмд! басңалардың бэршен де ңүнттаңңырап тал-
даган сол болар. П. Юшкевич бүл жөшнде былай дейдк
«Таңырңанарлың нэрсе сол, Вундт эмпириокритицизмд!
материализмшң соңгы тишнщ негүрлым гылыми фор-
масы деп есептейд!»**, ягни рухани нэрсеш денелш про-
цестердщ функциясы деп танитын материалистер тиш-
нщ негүрлым гылыми формасы деп есептейд! (оз
жанымыздан ңосып айта кетелш, Вупдт бүл материа-
листерд! спинозизм28 мен абсолюттш материализм ара-
сында түргандар деп атайды***).
В. Вундттың пш1р1 тым таңырңанарлыңтай болуының
жөш бар. Б1раң бүл арада бэршен де «таңырңанарлың
нэрсе» — Юшкевич мырзаның философия жошндег! өз1
сөз ңылган кыаптар мен маңалаларга ңалай ңарайтыны.
Бүл — б1здщ махистердщ 1ске ңалай ңарайтындыгьшың
эдеттег! үлпсымагы. Гогольдщ Петрушкасы ютапты
оңып, эрштерден үнемг сөз ңүралатынына таңырңайды
екен. Юшкевич мырза Вундттың жазганын оңып, оның
Авенариуст! материалист деп айыптаганына «таңырңай-
ды». Егер Вундттың айыптауы терёс болса, онда мүны
бекерге шыгару керек емес пе? Егер оның айыптауы
дүрыс болса, онда материализмнщ эмпириокритицизмге
* Оекат Еи>а1(1. «ШсЬагй Аүепагшз а!з Ве^гйпйег йез ЕтричокгИшз-
шиз», Вг1., 1905, 8. 66 (Оскар Эвалъд. «Рихард Авенариус —эмпирио-
критицизмшң непзш салушы», Берлин, 1905, 66-бет. Ред.).
** П. Юшкевич. «Материализм жэне сыншыл реализм». СПБ., 1908,
15-бет.
*** IV. УУипсВ. «ПЬег па1уеп ип(1 кгШзсЬеп КеаИзшиз» «РЬПозо-
рЫзсЬе 81и(Пеп»29-де, Вй. XIII, 1897, 8. 334 В. Вундт. «Философиялың
Зерттеулердег!» «Аңгал жэне сыншыл реализм туралы», XIII том,
1897, 334-бет. Ред.).
60
В. И. Л Е Н II Н
ңарама-ңарсы екешн түсшдхру керек емес пе? Юшкевич
мырза идеалист Вундттың айтңанына «таңырңайды»,
ал тсттң жайын аныңтауды бүл махист мүлде артың жү-
мыс деп есептейдх (мүмкш, «ойды үнемдсу» принциш
бойыпша осылай деп есептейтш болар)...
Эңпме мынада: Вундттың Авенариуст! материалист
деп айыптаганын оңушыларга жеткхзш, ал Вундттың
эмпириокритицизмшң б!р жагын материализм, екшпп
жагын идеализм деп есептегешн, бүл екх жагының бай-
ланысыи жасанды байланыс деп есептегенш жасырып,
Юшкевич 1стщ жайын мулде бурмалап жгберд1. Не бүл
джентльмен озшщ оңыгапын мүлде түсшбейдц но ол
Вундт арңылы өзш орынсыз маңтагысы келюн: үспртш
нрофессорлар бхздердх де ңайдагы б!р шатасңандар деп
есептемейд!, материалистер деп есептейд] депс! келген.
Вупдттың жогарыда аталган маңаласы — оуел! имма-
ненттш мектепт], одан кейш эмпириокритиктерд! жЬгик-
теп талдауга арналган үлкен кггап (300 беттен асады).
Вундт бүл еш мектепт! неге б1р1кт!рген? Бхршпргеи
себебк ол бүларды жацын тума деп есептейд!,—ал Мах.
Авенариус, Петцольдт жэне имманенттер ңостаган бүл
ппирдщ эдтл ппир екеш созс1з, мүпы 613 томенде коре-
М1з. Жогарыда аталган маңаласының б^ршпн бол!мшде
Вундт иммапенттердщ — идөалистер, субъективистер,
фидеизмд! жаңтаушылар екенш корсетедь Бүл да эбден
эд1Л шюр екенш төменде көрем!з, б!раң Вундт бүл шш-
р!н, өз1 идеалист жэне фидеист болгандыңтан, орынсыз
нэз1к сөздермен келттрш, ескертулер жасап, орынсыз
профессорлың оңымыстылыңңа салынган ауыр тьдмен
баяндаган. Ол имманенттерд! кшэлаганда, оларды идеа-
лист болганы жэне фидеизмд! жаңтаганы үппн кшөла-
майды, олардың осы үлы принциптердн оның шюршше,
дүрыс корсетпегеш үшш кшэлайды. Мүнан кейш Вундт
маңаласының екшпп жэне үшшпп бөл!мдер1н эмпирио-
критицизмге арнаган. Мүнда ол эмпириокритицизмнщ
аса маңызды теориялың ңагидаларын («тэж!рибеш» үгу
жэне «принцишчк координация», бүл жөншде б!з төмен-
де сөз ңыламыз) имманенттермен бърдей деп бшетшш
толың ашып аитңан (сПе ешр1покгШзсЬе ш ОЬегетзНт-
тип£ тИ бег 1ттапеп1еп РЬПозорЫе апщтпй, Вундт-
...ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
61
тың маңаласы, 8. 382). Авенариусттң басңа теориялың
ңатидалары материализмнен алынган, сонымен, түтас
алтанда эмпириокритицизм — «эр түрл! ңүрамдас бөлтм-
дер! б1р-б1р1мен мулде байланыстырылмаган (ап з1сй
ешапбег үоШ§ ке1его§еп зшс1, 56-бет) «ала-уула коспа»
(Ьип1е М18сЬип§, жогарыда аталган маңала, 8. 57),—
дейдЕ
Авенариустщ-Махтың быламыгы шпндеп материа-
листш жүрнаңтардың санына Вундт непзшеп алганда
Авенариустщ «тэуелсгз тършллгк цатары» туралы 1Л1м1н
ңосады. Егер с!з «С системасын» (бппмпазданып жаца
терминдермен амалдауга жаны ңүмар Авенариус адам-
пың миын пемесе жалпы жүйке жүйесш осылай белг!-
лейд]) негхзге алсаңыз, егер психикалың с1здщше ми-
дың функциясы болып табылса, опда бүл «С системасы»
«метафизикалың субстанция» болып шыгады (жогарыда
аталган маңалапың 64-бет1), олай болса, шздщ 1Л1МЩ13
матсриализм болып шыгады,— дейд! Вундт. Бүл арада
коптеген идеалистер мен барлың агностиктер (кантшыл-
дар мен юмистер де соның шпнде) материалистерд! ме-
тафизиктер деп атайтынын айтып оту керек, ойткеш
адамныц санасына тэуелшз сыртңы дүниеш бар деп та-
ну оларга тэж1рибенщ шепнен шыгып кеткенд1к сияңты
болып көршедь Бүл терминология туралы жэне маркс-
изм түргысынан ңараганда оның толыгымен ңате екеш
туралы б1з ти1ст1 жершде соз ңыламыз. Енд1 б!зге Аве-
париустщ (оның сол шюрш басңа сөздермен айтңан
Махтың да) сол «тэуелстз» ңатар бар деп жорамал-
дауы — эр түрл1 партиялардың, ягни философиядагы эр
түрл1 багыт философтарының жалпы мойындауы бойын-
ша — материализмнен алынтанын атап өту ңажет. Егер
С1з: бар нэрсенщ бэр! — түйсш немесе денелер түйсш-
тердщ комплекстер! дегещц непзге алсаңыз, онда слз,
ӨЗЩ13ДЩ непзп ңагидаларыңыздың бэрш, «өзпцздщ»
философияңыздың бэрш бүзбайынша,— физикалың. нэр-
се б1здщ санамызга тэуелсгз бар болады, түйсш белпл!
түрде ңалыптасңан материяның функциясы болып табы-
лады деген ңорытыпдыга келе алмайсыз. Мах пен Авена-
риус өздершщ философиясында негтзг! идеалистш ңаги-
далар мен жеке материалистш ңорытындылардың басын
62
В. И. ЛЕНИН
ңосып отыр, өйткеш олардың теориясы, Энгельстщ жи-
реншшен өте орынды айтңанындай, «эклектикалың ңа-
тыңсыз быламыңтың»30 үлгйя болып табылады*.
Махтың 1906 ж. 2-рет басылган «Таным жэне адасу-
шылың» деген ең соңгы философиялың шыгармасында
осы эклектицизм өте-мөте айңын коршш отыр. Жогары-
да өз1м1з көрд1к, Мах сол шыгармасында былай дейд!:
«түйсштерден, ягпи психикалың элементтерден ңандай
да болсын физикалың элемент ңүрудың ешбхр ңиынды-
гы жоң»,— жэне дол сол штаптан мынадай сөздерд!
оңимыз: «11-дан (= ит§тепгип£, ягни «б13Д1‘ң денем1з-
дщ кең1ст1к шекарасы», 8еИе 8) тысңары тэуелд!л1к-
тер—сөздщ ең кең магынасында физика болып табыла-
ды» (8. 323, §4). «Бүл тэуелдшштерд! таза түршде алу
үшш (геш егЬаИеп) баңылаушының, ягни II 1ш1нде
жатңан элементтердщ эсерш мүмкш болганынша жою
керек» (бүл да сонда). Солай. Солай. Эуел! шымшың те-
Ң1зд1 ортеймш деп лаңап таратты, ягни психикалың
элементтерден физикалың элементтер жасамаң болды,
б!раң физикалың элементтер «б!здщ денем!здщ шппде
жатңап» психикалың элементтердщ шегшен тыс жат-
ңан болып шыңты! Несш айтасың, философия-аң
емес пе!
Тагы б1р мысал: «Мейлшше таза (идеалды, 'соПкот-
тепез) газ, мейлшше таза сүйың зат, мейлшше икемд!
дене болмайды; өзшщ жорулары факылерд! беталды
оңайлата отырып, сол фактшерге тек шамалап ңана сэй-
кес келетшш физик быедц ол жоюга болмайтын бүл
ауытңу туралы быш отырады» (8. 418, § 30).
Бүл жерде ңандай ауытңу (АЬ\Уе1сЬип§) туралы сөз
болып отыр? Неден не ауытңиды? Ой (физикалың тео-
рия) факылерден ауытңиды. Ал ойлар, идеялар деген
не? Идеялар — «түйсштердщ 1здер1» (8. 9). Ал фактхлер
* «Людвиг Фейербахңа» 1888 жылы февральда жазылган алгы сөз.
Энгельстщ бул сөздер! жалпы алганда нем1стщ профессорлың фило-
софиясы туралы айтылган. Марксист болгысы келетш махистер,
Энгельстщ бүл ойының маңызы мен мазмүнына ой япберё бшмей^
кейде: «Энгельс ол кезде Махты эл1 бшмейтш едь> (Фриц Адлер,
«Тарихи материализм», 370-бет) деген дэрменсхз сылтауды бетке устай-
ды. Бүл ппйрдщ нег|з! не? Энгельстщ Мах пен Авенариустен цитат
келтхрмеген! ме? Басңа непз жоң, ал бүл нег!з түкке түрмайды,
өйткен! Энгельс эклектиктердщ ешцайсысын да атымен аталмайды, ал
1876 жылдан бер! «гылыми» философияныц үшайлыиын шыгарын
ьелген Авенариуст! Энгельстщ б1лмеу! мүмкш емес.
.. ДИАЛЕКТ. МАТЕРПАЛПЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
63
деген не? Фактмер дегешм1з — «түйс1ктерд1Ң комплекс-
тер1»; сонымен, түйсштердщ 1здерш1ң түйсштердщ
комплекстершен ауытңуын жоюга болмайды.
Бүл не деген соз? Бүл — Мах өз теориясын умытып
отыр деген сөз жэпе физиканың эр түрл! мэселелер! ту-
ралы айта бастаганда, Мах ңарапайым тклмен, идеалис-
тш жалтармасыз, ягни материалисше пайымдайды деген
сөз. «Түйсштер комплекстершщ» бэр1, элп берклиппл-
дш шатпаңтың бэр! күл-талңан болады. Физиктердщ
теориясы б1зден тыс жэне б1зге тэуелшз бар болып отыр-
ган денелердщ, сүйык. заттардың, газдардың бейнелену!
болып шыгады, соның өзшде бүл бейнелену, эрине, ша-
малас бейнелену болады, б!раң бүл шамаластыңты неме-
се оңайлатушылыңты «беталды» деп атау дүрыс емес.
Беркли мен Юмның шэшрттер! «тазартпаган» бүюл жа-
ратылыс тану гылымы түйспт ңалай таныса, бүл жерде
Мах та 1с жузшде дэл солай танып отыр, ягни түйсшт!
сыртцы дуниенщ бейнесъ деп танып отыр. Махтың оз
теориясы — субъективтш идеализм, ал объективткпк
момент! керек болган кезде Мах ешб!р ңысылып-ңымты-
рылмастан-аң өзшщ шшрлерше ңарама-ңарсы теория-
ның, ягни материалистш таным теориясының ңагидала-
рын ңоса ңояды. Махистердщ материализмге царсы ку-
ресше тълектес, философиядагы дэйект! идеалист жэне
дэйект! реакционер Эдуард Гартман: Махтың филосо-
фиялың позициясы — «ацгал реализм мен абсолюттш
иллюзионизм Д1 ңосып былыңтыргандың (N 1с111ип1ег-
зсйеМип^) »* дегенде, аңиңатңа өте-мөте жаңындай тү-
сед1. Онысы дүрыс. Денелер — түйсштердщ комплекс-
тер! жэне т. б. дейтш 1л1м абсолюттш иллюзионизм, яг-
ни солипсизм болып табылады, өйткеш бүл түргыдап
ңараганда, бүшл дүние — менщ иллюзиямнан басңа еш
нэрсе емес. Ал Махтың 613 атап откен шшрц оның бас-
ңа да б!рңатар жеке шшрлер! сияңты, «аңгал реализм»
деп аталатын реализм, ягни жаратылыс зерттеупплер-
ден санасыз, стихиялы түрде алына салган материалис-
тш таным теориясы болып табылады.
* Едиатд, ъоп Нат1тапп. «П1е Л^еКапвсЬаиип^ йег тоДегпеп РЬузхк»,
Ьрг., 1902, 8. 219 (Эдуард фон Гартман. «Ңаз1рп физиканьщ дүниеге
көзңарасы», Лейпциг, 1902, 219-бет. Ред.).
64
В. И. ЛЕНИН
Авенариус жэне оның 1зш басып келе жатңан профес-
сорлар мундай былыңтыруды «принциптш координация»
теориясымен бүркеуге тырысады. Бтз ңаз1р осы теория-
ны талдауга көшемхз, б!раң эуел1 Авенариуст! материа-
лист деп айыптау туралы мэселепх тамамдап алайың.
Вундттың шюрш түсшбей таңырңаган Юшкевич мырза
Авепариустщ ең жаңын шөтлрттерт мен оныц жолын
ңугандар бүл айыптауга ңалай ңараганын не өз! бшмедц
не оңушыга быдгрмедп Ал оиың бер жагыпда, егер 613
Маркс философиясының, ягни материалнзмшң, эмпп-
риокритицизм философиясына козңарасы туралы мэсе-
леге көң1л бөлетш болсаң, опда 1стщ мөн-жайын аның-
тау үшш мүны б!лу ңажет. Одан соң, егер махизм
шатасңаидың, материализмд! идеализммен былыңтыр-
гандың болса, онда материализмге икемделгеш үппн
ресми идеалистер сыртңа тебе бастаганда, бүл агым
ңалай ңарай бет алганын — егер осылай деп айту мүм-
кш болса — быу ңажет.
Айтңандайын, Авенариустщ негүрлым таза жэне ор-
тодокс ек1 шэюрт! — И. Петцольдт пен Фр. Карстаньен
Вупдтңа жауап бердп Авенариуст! материалист деп
айыптау — немк профессорып масңаралайтын айыптау
деп ызаланып, Петцольдт кеудесш ңагып, бүл айыптау-
га ңарсы шыңты, ңарсы шыңңанда неш дэлелге келНр-
Д1 — деп ойлар едщ1з?.. Авенариустщ «Пролегоменде-
рш» дэлелге келНрдң бүл шыгармада субстанция үгымы
жоңңа шыгарылыпты-мыс! Нагыз идеалистш шыгарма-
ларды да, беталды алына салган материалистш ңагида-
ларды да жатңызуга болатын ңолайлы теория! Авена-
риустщ «Таза тэж!рибеге сыны» бүл тмге — ягни ма-
ториализмге, эрине, ңайшы келмейдц сол сияңты оның
тура ңарама-ңарсы 1Л1мге, спиритуалистш ш1мге, ңайшы
келетш жер! де аз, деп жазды Петцольдт*. Бажап ңор-
гау-аң емес пе! Эклектикалың ңатыңсыз быламың деп
Энгельс дэл осыны атаган болатын. Өзш махист деп
мойындагысы келмейтш, оны жүрт марксист деп та-
нуын (философияда) плейтш Богданов та Петцольдттщ
ыңгайына көшш отыр. Оның ойынша, «эмпириокрити-
* 7. Ре/го/йЛ «Е^пШЬгип^ 1п И1е РЬПозорЫе Дег ге!пец ЕгТаЬги炙,
ва. I, 8. 351. 352.
...ДИАЛЕКТ. МАТЕРНАЛИЗМПЩ ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
65
цизмшң... материализмге де, спиритуализмге де, жалпы
алганда, метафизиканың ңандайына болса да ңатысы
жоң»*, «аңиңат... ңаңтыгысушы багыттар» (матерва-
лизм мен спиритуализм) «арасындагы «төц ортада»
емес, ңайта бул екеушен тысңары жатыр»**. Ал 1с жү-
З1пде Богдаповңа аңиңат болып коршген норсе — ша-
тасңандың, материализм мен идеализм арасында ауыт-
ңушылың.
Вундтңа ңарсы шыгып, Карстаньен: «таза тэжхрибе
сынына мүлде жат» «материалистш моменгп тыңпалау-
шылыңңа (ип1ег8сЫеЪип£)» мүлде ңосылмаймын деп
жазды***. «Эмпириокритицизм —иат’здо/7 V (көбшесе)
үгымдардың мазмүнына козңарас жоншдег! скепти-
цпзм». Махизмнщ бейтараптыгын мейлшше атап көр-
сеткеи бул сөздерде аз да болса шындың бар: Мах пен
Авенариустщ өздершщ бастапңы идеализмше ешлзген
түзетулер! түгелшен матөриализмгө жарым-жартылай
икемделгендш болып отыр. Сыртңы дүние — менщ
түйсшм деген Берклидщ дэйекп көзңарасы орнына,
кейде Юмныц менщ түйс1ктер1мнщ ар жагында б!р
нэрсе бар ма, деген мэселеш жоңңа шыгарамын дейтш
көзңарасы келш шыгады. Ал агностицизмнщ бүл көзңа-
расы материализм мен идеализм арасыпда ауытңушы-
лыңңа апарып соңпай ңоймайды.
3. ПРИНЦИПТ1К КООРДИНАЦИЯ
ЖЭНЕ «АҢГАЛ РЕАЛИЗМ»
Авенариустщ принциптш коордипация туралы кпмг
оның «Адамның дүние туралы үгымында» жэне «Ес-
кертпелершде» баяндалган. «Ескертпелер» кешшрек
жазылган, мүнда Авенариус «Таза тэж1рибеге сыпда-
гыдан» жэне «Адамныц дүние туралы үгымындагыдан»
басңа бтр нэрсеш емес, дэл солардагыны баяндайтынын,
* «Эмпириомонизм», I ютап, 2-басылуы, 21-бет.
** Бүл да сонда, 93-бет.
*** Гг. Сагз^апЗеп «Бег ЕтрхгюкгШг^зшиз, хи^1е1с!1 ете ЕгиНйегипя
аиГ Л¥. ЛҮипйГз АиГяа^е». «ЛЧегЬеЦакгззсЪгШ Шг ^УХбзепзсЬаННсНе
РЬПозорЫе», 1аЪг&. 22 (1898) 88. 73 жэне 213 <Фр. Катэстапъен.
«Эмпириокритпцизм, мүнымен бтрге — В. Вундттың маңаласына жа-
уап», «Гылыми Философия Үптайлыгы», 22-жыл тпыгуы (1898), 73
жэне 213-беттер. Ред.).
66
В. И. Л ЕН Я Н
баяндаганда, рас, бтраз өзгешерек баяндайтынын атап
көрсетед! («Ветегк.»*. 1894, 8. 137, цитат келпршген
журналда). Бул шмшң мэшс1— «бъздъң Мен-ъщ (без
1с11) жэне ортаныц айрылмас (ипаиПбзИсйе) координа-
циясы» (ягни өзара байланысы) туралы ңагида (8. 146).
Соның аргынша Авенариус: «Философия тштмен айтңан-
да: «Мен жоне Мен-емес» деп айтуга болады»,— дейдй
Екеуш де, б1зд!ң Мен-^х де, ортаны да, 613 «эр уаңытта
б1р жерден табамыз» (1шшег еш 2и8атшеп-Үог§еГип-
бепез). «Мэлтм пэрсеш: (немесе 613 табатын нэрсет:
с1ез Үог^еГипбепеп) ңапша толың суреттесең де, ол су-
рет кейб1р Мен-с\ъ (о1ше еш 1сй), сол ортаныц иесън-
с1з,— ең болмагапда сол табылган нэрсеш (немесе
мэлхм нэрсенк баз Үог^еГипбепе, 8. 146) сурет-
тейтш Лен-С13 «ортаны» көрсете алмайды». Бул
ретте Мен — координацияның орталың мушесг, ор-
та — ңарсы мушес1 (Ое£еп§11ес1) деп аталады. (Ңара-
ңыз: «Бег тепзсШсйе \Уе11Ье^г1И». 2-басылуы, 1905,
83—84-беттер, 148 жэне одан кейшп параграфтар.)
Авенариус бул 1л1м арңылы ацтал реализм дегеннщ,
ягни оздершщ бар-жогыпа, ортаныц, сыртңы дүниенщ
бар-жогыпа ой жгбермейтш адамдардыц боршщ кэд1мп,
философиялың емес, ацгал козңарасыныц бүюл ңүп-
дылыгын танимын деп дэмеленсд!. Авенариусп ңос-
тайтынын бшд1рш, Мах та озш «аңгал реализмшң»
ңоргаушысы деп көрсетуге тырысады («Түйсштерд!
талдау», 39-бет). Россия махистершщ бэр! де, мүны
шынында «аңгал реализмдЬ ңоргагандың деп танып,
Мах пен Авенариустщ айтңанына нанды: Мен-нщ бар
екеш, ортаның бар екеш танылып отыр гой — с!зге ен-
Д1 бүдан артың не керек? — дейдь
Нагыз барып түрган ацталдың юмде екенш аныңтап
алу үшш алысыраңтан бастайың. Б1р философтың оңу-
шымен белпл! эңпмес! мынау:
«Оцушы: Заттар системасы болуга тшс (кэд1мп фило-
софияның ппаршше), ал сана заттардан келш тууга
тшс».
«Философ: Сен ңаз!р адамның аңыл-парасаты, шын
* — «Ветегкип^еп гит Ве£гШ аез Ое^еШапаез Дег^РзусЬоТо^е».
Ред.
...ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
67
санасы түргысынан сөйлемей.., көстби философтарша
сөйлеп отырсың...
Жауап беруден бурын жаңсылап ойлап алып, сен ма-
ган мынаны айтшы: сен бтр затты бьлгенде немесе кор-
генде сонымен ңатар оны танисың ба немесе оны тану
арңылы көресщ бе, олде басңаша ма?..»
«Оңушы: Егер мен 1стщ мэшне жаңсылап ой ж!бер-
сем, мен сешмен келшуге тишшн».
«Философ: Енд! сен өз атыңнан, өз кокейщдепш, ко-
кейщде түрган нэрсеш айтып отырсың. Өзщнен озщ
асып түсуге, озщ ңамти алатыннан (немесе ңусыра ала-
тыннан) артың ңамтуга тырыспа, атап айтңанда: сапа
жэне зат (курсив философтш!), зат жэне сана; немесе
дэл1рек айтңанда: жеке алганда олардың екеу! де жоң,
тек кейшнен зат жэне сана болып бөлшетш, созс!з
субъективт1к-объективт1к жэне объективтш-субъектив-
тш болып табылатын пэрсе гана бар».
Эмпириокритицизмнщ принциптш координациясы-
ның, еңжаңа позитивизмнщ «аңгал реализмд!» ец жаңа
түрде ңоргауының бүюл мэш, мше, осында! «Айрыл-
мас» координация идеясы бүл жерде мейлшше айңын
баяндалган жэне, атап айтңанда, мүның оз! адамның
«кэс1би философтардың» сэуегейлштерх бүзбаган кэдщ-
Г1 көзңарасын шынымен ңоргагандың сияңты болып кө-
ршетш түргыдан мейлшше айңын баяндалган. Ал оның
бер жагында, жогарыда келырьлген эңпме субъектив-
т1к идеализмнщ классик өк1Л1 — Иоганн Готлиб Фихте
жазган жэне 1801 жылы басылып шыңуан шыгармадан
алынып отыр*.
Мах пен Авенариустщ талданып отырган ь/пмшде
субъективтш идеализмд! басңа сөздермен ңайталап ай-
тудан басңа түк жоң. Олардың: материализм мен идеа-
лизмнен жогары көтерыдш, заттан санага царай ба-
ратын козңарас пен оган керх көзңарастың ңарама-ңар-
сылыгын жойдың дейтш дэмелер! — жаңгыртылган
* Зокапп СоШгеЪ РгсМе. «8оппепк1агег ВепсМ ап Даз &гбреге
РиЬИкит йЬег йаз е1£еп1Нс11е ЛУезеп йег пеиез1;еп РЬНозорЫе.— Ет
УегвисЬ <Не Ьезег гит Уегз1;еЬеп ги гчлг1п&еп», ВегИп, 1801. 88. 178—180
(Иоганн Готлиб Фихте. «Ең жаңа философияның шын мэнш ңалың
жүртшылыңңа айдай аның етш баяндау.— Оңушыларды түс!нуге көн-
Д1ру эрекет!», Берлин, 1801, 178—180-беттер. Ред.),
68
В. И. ЛЕНИН
фихтеш1лд1кт1ң ңургаң дэмеси Фихте де: «мен» мен
«ортаны», сана мен затты «айрылмастай етш» байланыс-
тырдым гой, адам өзшен өзг асып түсе алмайды деген
долелмен мэселеш «шентм» гой деп ойлайды. Басңаша
айтңанда, Берклидщ: мен тек өзтмнщ түйсштертмд! гапа
түйсшем, менщ түйстмнен тыс «өз1мен өз1 объектшер»
бар деп жорамалдауга правом жоң деген дэлел! ңайта-
ланган. Б1р шюрд! Берклидщ 1710 жылы бтр түрлх
айтуынан, Фихтепщ 1801 жылы екшпп түрл! айтуыяап,
Авенариустщ 1891—1894 жылдары үппнш! түрл! ай-
туынан 1ст1ц мэш, ягни субъективтш идеализмшң непз-
11 философиялың багыты түк өзгермейдк Дүние — менщ
түйс1пм; Л/ен-емест! б1здщ Мен «үйгарады» (жасайды,
тугызады); зат санамен айрылмастай тыгыз байланыс-
ты; б1здщ Мен-нщ жэне ортаның айрылмас коорди-
нациясы — эмпириокритицизмнщ принциптш коор-
динациясы; — мүның бэр! бтр ңагида, мүның бэр! —
жарнамасы аздап боямаланган немесе ңайта боялган сол
еск! ңоңыс.
Мүндай философия ңоргайтын сияңты болып көрше-
тш «аңгал реализмге» сллтеме жасау — пагыз түкке
түрмайтып софизм. Жындыханада жатып шыңпагап ие-
месе идеалист философтардыц пимшс шрштар болмаган
эрб!р деш сау адампың «ацгал реализм!» сол: заттар,
орта, дүние б1здщ түйс1пм1зге, б1здщ санамызга, 51здщ
Мен-тъ жэне жалпы алганда адамга тэуелша бар бола-
ды. Мепщ биштх, аласаны, сарыны, ңаттыны жэне т. б.
сезген түйс1ктер1мшц жай комплекстер! емес, б!зде бас-
ңа адамдар б1зге тэуелсгз бар болады деген бүлжымай-
тын сешм тугызган тэжърибенщ өз1 (сөздщ махистш
магынасыпдагы емес, адам ңолданатын магыпасындагы
тэж1рибе), осы тэжърибенщ өз1 б!зде: заттар, дүние, орта
бтзге тэуелшз бар болады деген сешм тугызады. Ыздщ
түйс1ктер1м1з, б1здщ санамыз — сыртңы дүниенщ бейне-
с1 гана, сондыңтан бейнеленетш нэрсес1з бейпелёну де
болмайды, ал бейнеленетш нэрсе бейпелеупп нэрсеге
тэуелшз бар болады. Материализм адамзаттыц «аңгал»
сешмш О31Н1Ң таным теориясының нег!з1 етнт саналы
турде алып отыр.
...ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
69
«Принциптш координацияга» мундай бага беру мате-
риализмшң махизмге бүрыннан ңарсы болган сешмшщ
нэтижест емес пе? Тшт! де олай емес. Материализмге
ешб1р эуестпл жоң, тшн оны жек коретш жэне
идеализмнщ белгцп б!р системаларын ңабылдайтын
маман-философтар да Авенариус пен К°-шң принциптш
координациясы — субъективтш идеализм екешн мойын-
дайды. Мэселен, Вундттың таңырңанарлың пппрш Юш-
кевич мырза түсшбедң сол Вундт турасынан былай
дейдн мэл!м нэрсеш, не 613 тауып отырган нэрсеш су-
реттегенде, Авепариустщ кейб!р Мен-с,1з, байңаушысыз
немесе суреттеуппшз толык, суреттеуге болмайды екен
дейтш теориясы —«шын тэжтрибенщ мазмүнын ол тура-
лы шшрлермен жөшяз былыңтыргандың». Жаратылыс
тану гылымы тшт! ңандай байңаушыдан болса да абст-
ракцияланады, дейд! Вундт. «Ал мүндай абстракцияның
мүмкш болуының себеб! тек мынау гана: тэж!рибеш ба-
сынан кеппрупп индивидт! тэжтрибенщ эрб!р мазмүны-
нан көру (Ыпгийепкеп, сөзбе-сөз аударганда—ойдан ңо-
су) ңажеттглпл, имманенттш философияның ңостауымен
эмпириокритицизм философиясы ңабылдаган бүл ңажет-
Т1Л1К, жалпы алганда эмпирия жүзшде дэлелденбегеп
жэне шын тэж!рибенщ мазмүнын ол туралы пппрлер-
мен жөнс13 былыңтырудан туатын жорамал болып та-
былады» (цитат келттршген маңала, 8. 382). Өйткеш
өздершщ Авенариуске ңызу тшектестштерш өздерх ай-
тып отырган — мүны төменде көремтз — имманенттер
(Шуппе, Ремке, Леклер, Шуберт-Зольдерн) субъект
пеп объектшщ «айрылмас» байланысы жөншдеп дэл
осы идеяны непзге алады. Ал Авенариустщ философия-
сын талдамастан бүрын В. Вундт: имманенттш филосо-
фия тек берклиш1ЛД1кт1 «модификациялагандың» ңана
екешн, имманенттер Берклиден ңаншама ңашса да, сөз
жүзшдег! айырмашылың «философиялың Шмдердщ»,
атап айтңанда: берклипплдштщ немесе фихтепплдштщ
«терещрек мазмүнын» бтзден к жүзшде көлегейлемеуге
тию екенш толың көрсеттх*.
* Цитат келт!р1лген маңала, § С: «Имманептттк философия жэне
Берклидтң идеализмЬ, 88. 373, 375. Салыстырыңыз: 386 жэне 407. Бүл
тургыдан ңараганда солипсизмнщ тумай ңоймайтындыгы туралы:
70
В. II. ЛЕНИН
Авенариустщ «Таза тэяирибе философиясын» талдай
келш, агылшын жазушысы Норман Смит бүл ңорытын-
дыны анагурлым айңын жэне батыл баяндайды:
«Авенариустщ «Адамның дүние туралы үгымы» де-
ген шыгармасымен таныс адамдардың көшшлнй оның
сыны (идеализмд! сынауы) ңаншама дэлелдх болса да,
с!рэ, оның ПОЗИТИВТ1К нэтижелер! ңур иллюзия екенш
мойындаса керек. Егер 613 оның тэж!рибе теориясын
журттың бул теорияны түсшпс! келетшдей етш, атап
айтңанда, нагыз шып реалистш (£епшпе1у геаИзКс)
теория деп түсшд1рмек болсаң, онда бүл теория ңандай
түрде болса да айңын баяндауга келмейдк оның барлың
маңызы субъективизмд! теркке шыгарумен шектелш
ңалады: бүл теория субъективизмд! түкке асырмай тас-
тайды-мыс. Ыраң 613 Авенариустщ техникалың термин-
дерш негүрлым түс1шкт1 тыге аударсаң,— онда бүл
мистификацияның түп негхзш көрем1з. Авенариус басты
шабуылын өз теориясы үппн ңаушт! болып отырган
элс1з пунктке» (ягни идеалистш пунктке) «багыттау ар-
ңылы жүрттың назарын өз позициясының элс1з пунктте-
ршен басңа жаңңа аударып Ж1беред1»*. «Тожщибе» де-
ген терминнщ комесктп Авенариустщ пайымдаулары-
ның он бойында огап кои пайда келнредп Бүл термии
(ехрепепсе) б!ресе тож!рибе жасайтып адам магыпа-
сында ңолданылады: б!ресе тож1рибе жасалатып норсе
магынасында алынады; б)*здщ УИеи-шң (оГ 1Ье 8еИ) теп
туралы сөз болганда, бүл терминнщ соңгы магыпасы
баса көрсетшед!. «Тэж1рибе» деген терминнщ бүл еш
магынасы практикада оның маңызды ек! түрде: абсо-
лютт1 түрде жэне относительд! түрде ңаралатын болып
бөлшуше сэйкес келедЬ> (Авенариустщ осылай еюге бо-
лушщ маңызын мен жогарыда көрсеткенмш); «жэне
бүл ек! көзңарас 1С жүзшде оның философиясында ымы-
рага келырымеген. Өйткеш ол: ой тэж1рибеш мүлтшшз
толыңтырып отырады деген ңагиданы» (баңылап оты-
рушы Мен туралы ой ортаның толың суреттелупг мүл-
т1кс1з толыңтырып отырады) «заңды деп тапңанда, ол
* Иогтап 8тг1к. «Аүепапиз’ РЬПозорйу оГ Риге Ехрепепсе» в
«Мгпй»31, үо1. XV, 1906, рр. 27—28 (Норман Смит. «Двенариустщ таза
төяЯрибе философиясы», «Мыслъ» журналында басылган, XV том, 1906,
27—28-беттер. Ред.).
... ДНАЛЕКТ. МАТЕРПАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
71
б1здщ Мен-те (1о 111 е 8еИ) ңатынастан тыс еш норсе
болмайды-мыс деген өзшщ пайымдауымен жаиастыра
алмайтын жорамал жасайды. Материялык, денелердщ
бгзге сезшмейтш элементтерге» (Мах пен Авенариус ой-
дан шыгарган элементтер туралы емес, жаратылыс тану
гылымы тапңан материялың элементтер туралы, атом-
дар, электрондар жэне т. б. туралы соз болып отыр) «бо-
лшушен туатын немесе ешб!р адам баласы болмаган кез-
деп жерд! суреттеуден туатын наңты реалдылыңты
мүлт1КС1з толыңтыру,— мүның өз1, турасын айтңаида,
тож!рибеш толыңтыргандың болмайды, б!з тэж!рибе жа-
сайтып нэрсеш толыңтыргандың болады. Бул — Авепа-
риус айтңап координацияныц б1р-б1ршен болшбейтш
буындарыныц тек б!реуш гапа толыңтыргапдың болады.
Бүл б1зд! тек еш уаңытта тэж!рибе жасалмаган (тэжь
рибе объекпс! болмаган, Ъаз по1 Ьееп ехрепепсес!) нэр-
сеге гана емес, 613 сияңты прпплш иелер! еш уаңытта,
ешңандай түрде тэж1рибе жасай алмайтын нэрсеге экеп
соңтырады. Б1раң дэл осы жерде Авенариуст! тэж!рибе
деген терминшщ ешүштылыгы ңүтңарады. Авенариус:
сез1мд1к ңабылдау тэж!рибенщ ңаншалыңты аңиңат
формасы болса, ой да тэж1рибенщ сопшалыңты аңиңат
(нагыз, §епшпе) формасы деп пайымдайды, сойтш ол
субъективтш идеализмнщ тозыгы жеткен (йшс-тап)
еск1 дэлелше, атап айтңанда: ой мен реалдылыңты б!р-
б]’ршен болуге болмайды, ойткеш реалдылыңты тек ой
арңылы гана ңабылдауга болады, ал ой ойлаушының
бар болуып ңажет етед! деген дэлелше ңайта оралады.
Сонымен, реализм элдеб!р ерекше түрде, тереңнен ңайта
тугызылып отырган жоң, ңайта ең дөрею (сгидез!) түр-
де субъективтш идеализм ңайта тугызылып отыр,—Аве-
вариустщ позитивтш шшрлершщ түпкышт! нэтижеск
мше, осындай» (р. 29).
Фихтенщ ңатесш бүтшдей ңайталаган Авенариустщ
мистификациясы бүл жерде тамаша айңын эшкереленш
отыр. Белпл1 б!р наңты мэселелерге көше бастап едш,
«тэж!рибе» деген созсымаң арңылы материализм (Смит-
тщ реализм деу! орынсыз) мен идеализмшц ңарама-
ңарсылыгы жойылды дейтш атышулы шюр б!рден-аң
4 18-том
72
В. И. Л Е II И Н
аңыз болып шыга келди Адам жаралганга дешн, ңандай
да болсын түйсшетш тхрпплш иес1 жаралганга дешн
жердщ болгандыгы туралы мэселе, мше, осындай. Бүл
туралы бхз ңаз!р толыгыраң сөз ңыламыз. Ал бүл жерде
613 Авенариустщ, оның жалган «реализмшщ» бет-пер-
десш жүлган адам тек оның теориясыиа ңарсы шыңңан
Н. Смит ңана емес, сонымен б!рге «Адамның дүние ту-
ралы үгымының» жарыңңа шыгуын аңтал реализмд1
растатандъщ деп ңызу ңүттыңтаган имманент В. Шуппе
екенш де айтып өту1м1з керек*. Эңпме мынада: мундай
«реализмге», ягпи материализмд! Авенариустщ бүлайша
мистификациялауына В. Шуппе эбден келгсед!. Мүндай
«реализмге» ңол созуга, ЬосЬуегеЬг!ег Негг Со11е§е (аса
ңүрметт! эрштес мырза),— деп жазды В. Шуппе Авена-
риуске,— С1здщ ңандай правоңыз болса, мен де оган өр
уаңыт сондай правомен ңол созып келд1м, өйткеш ма-
ган, имманентке, субъективтш идеалиссщ деп жала
жапты. «Менщ ойлауды үгуым... аса ңүрметт! эрштес
мырза, С1здщ «Таза тэж!рибе теорияңызга» тамаша үй-
лесед! (уег1:га§1 81сЬ УоНгеИНсЬ)» (384-бет). «Коорди-
нацияның ек1 мүшесг арасындагы байланыс пен ажыра-
мастыңты» 1с жүзшде тек б1здщ Мен гана (баз 1сЬ, яг-
ни дерексхз, фихтелш, сапа-сез!м, мидап болектелген ой)
тугыза алады. «Өзщ1з жойгыңыз келген нэрсеш с!з 1Ш1-
щзден бар деп үйгардыңыз» (388-бет),— деп жазды
Шуппе Авенариуске. Мистификатор Авенариуст! оның
айтңандарын турадан-тура жэне айңын түрде бекерге
шыгарган Смиттщ ңаттыраң эшкерелегенш, немесе
Авенариустщ ңорытынды еңбеп туралы соншама дэрш-
теп шк1р айтңан Шуппенщ ңаттыраң эшкерелегенш бүл
жерде кесш айту да ңиын. Философияда Вильгельм
Шуппенщ арңадан ңаңңаны саясатта Петр Струвенщ
немесе Меныпиков мырзаның арңадан ңаңңанынан еш-
б1р артың емес.
Сол сияңты, материализмге бершш кетпегеш үшш
Махты дэрштеген 0. Эвальд та принциптш координа-
* В. Шуппенщ Р. Авенариуске жазган ашың хатын мынадан
ңараңыз: «У1ег1е1|аЬг88с11гШ Гйг упззепзсЬаПИсЬе РИПозорЫе», Вй. 17,
1893, 88. 364—388.
... ДПАЛЕКТ. МАТЕРПАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
73
ция туралы былай дейдк «Егер орталык, мүше мен ңар-
сы мүшенщ өзара ңатынасы ңашып ңүтылуга болмай-
тын гносеологиялың ңажетплгк деп жарияланса, «эм-
пириокритицизм» деген сөз ңаншама бадырайган ]*р!
өршпен жазылса да,— бүл абсолюттш идеализмнен еш-
б1р айырмашылыгы жоң көзңарасты жаңтагандың бола-
ды». (Бүл термин дүрыс емес; субъективтш идеализм
деу керек едц өйткеш Гегельдщ абсолюттгк идеализм!
табигатты абсолюттхк идеяның тек «басңаша болмысы»
деп есептеп, адам жоң кездеп жердщ, табигаттыд, фи-
зикалың дүниенщ бар болганын мойындайды.) «Керь
сшше, егер бүл координацияны дэйектх түрде үстама-
саң, ңарсы мүшелерге өз тоуелсхздхгш берсек, опда
метафизикалың мүмкшдштердщ бөрң эшресе трансцен-
дентальдың реализм жагына, б!рден шыга келедЬ (ци-
тат келырыген шыгарманың 56—57-беттер1).
Эвальд деген бүркенппк атты жамылып жүрген
Фридлендер мырза материализмд1 метафизика жэне
трансцендентальдың реализм деп атайды. Идеализмнщ
бхр түрш өз1 жаңтай отырып, ол махистер мен кантшыл-
дардың: материализм — метафизика, «басынан аягына
дейш барып түрган өрескел метафизика» (134-бет) де-
генше толыгынан ңосылады. Материализмнщ «транс-
цензусы» мен метафизикалылыгы жөшнде ол — База-
ров пен б!здег1 барлың махистердщ шюрлесх, сондыңтаи
бүл туралы б1зге кейш ерекше сөз ңылуга тура келедк
Ал бүл арада идеализм мен материализмнен асып түс-
пек болган жалган оңымыстылың ңүргаң дэменщ 1с жу-
зшде ңалай түкке аспай ңалганын, мэселенщ ымырага
келмейтшдей ңатаң түрде ңойылып отырганын тагы да
атап өтудщ маңызы зор. «Ңарсы мүшелерге тэуелс!зд1к
беру» (жалтарып отырган Авенариустщ безеп отыргап
тшнен адамның дагдылы тшше аударсаң) табигатты,
сыртңы дүниеш адамның санасы мен түйсптне тэуелд!
емес деп есептегендш болып табылады, сонда муныц оз1
материализм болып шыгады. Таным теориясып объект
адамның түйсИмен айрылмас байланыста («түйсштер-
дщ комплекстер1» = денелер; «дүние элементтер!» —
психикалың жагы мен физикалың жагынан б!рдей; Аве-
нариус координациясы жэне т. с.) деген ңагидага непз-
4*
74
В. И. ЛЕНИН
деп ңүру — сөзстз идеализмге ңарай ңулдырау деген сөз.
Авенариустщ, Шуппенщ, Эвальдтщ жэне басңалардың
күшеншектеп шыгарган, мэселеш эдеш күңпрттещңре-
тш жэне ңалың жүртшылыңты философиядан ңагыс ңал-
дыратын жалган оңымыстылың терминологиясының
ңойыртпагынан, ңүнттаңңырап ңарасаң, оп-оңай аның-
тап алуга болатын ңарапайым эр! даусыз аңиңат, мше,
осындай.
Авенариус теориясының «аңгал реализммен» «ымы-
раласуы», сайып келгендс, оның шэюрттерш де күмэн-
дандырды. Мэселен, Р. Вилли былай дейдк Авенариус
«аңгал реализмге» келш ттрелдт-мш деген дагдылы па-
йымдауды сшп ^гапо заИз* деп түсшу керек. «Догма
есебшде аңгал реализм адамнан тыс (аиВегрегзопИсЪе)
бар болатын, өздершщ сезтм-сипау түйст арңылы
ңабылданатын түршде бар болатын өзшдш заттарга се-
нуден басңа еш нэрсе болмас ед!»**. Басңаша айтңанда:
«аңгал реализммеп» өырш емес, шын кел1ст1р1лш жа-
салган б!рден-б1р таным теориясы,— Виллидщ шкхрш-
ше,— материализм! Ал Вилли, элбетте, материализмд!
ңабылдамайды. Б1раң ол: Авенариус «Адамның дүние
туралы үгымында» «төж1рибепщ» б1рл1г1н, «мен» менор-
таның б1рл1г!н «б!рңатар күрдел! жэне 1шшара мүлде
жасанды ңосалңы жөпе дөнекер үгымдар арңылы» (171)
ңалпына келтГргенш мойындауга мэжбүр болып отыр.
«Адамның дүние туралы үгымы» Авенариустщ бастап-
ңы идеализмше ңарсы еңбек болгандыңтан, оның «бү-
тшдей аңылдың аңгал реализм! мен мектептш филосо-
фияның теориялың-таным идеализмш ымыраластыру
(ешез Аи5§1е1с11е8) сипаты бар. Б1раң мүндай ымыра-
ластырудан тэж!рибенщ (Вилли: Огипс1егГа11гип£, ягни
неызп төжГрибенщ дейдг, тагы да бтр жаңа сөзсымаң!)
б1рл1Г1 мен түтастыгы ңалпына келед! дегенд! мен өз!м
ңостамас ед!м» (170).
Багалы мойындау! Авенариустщ «тэж!рибес1» идеа-
лизм мен материализмд! ымыраластыра алмады. Мек-
тептш тэж1рибе философиясының орнына одан үш есе
* Сөзбе-сөз: күд!кт1; шүбэлы, мүлде дэл матынасында емес. Ред.
К. УҮШу. «Ое^еп (Ие 8с11и11¥е1з11еИ;». 8. 170.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
75
көп шатасңан «непзп» тэж1рибе философиясын алу
үппн Вилли, шрэ, мектептък тэяирибе философиясын ңа-
былдамай отырса керек...
4. АДАМ ЖАРАЛГАНГА ДЕЙ1Н
ТАБИГАТ БОЛДЫ МА?
Бүл мэселенщ Мах пен Авенариустщ философиясы
үппн өте-мөте зэрл! мэселе екешн 613 жогарыда көрдш.
Жер бетшде адам да, жалпы алганда тхрх т1рппл1К иеле-
р1 де болмаган жэне болуы мүмкш де емес уаңытта
жердщ осы ңалпында бар болганын жаратылыс тану гы-
лымы толың ңуаттап отыр. Органикалың материя — ке-
йшг1 ңүбылыс, үзаң дамудың жем1с1. Демек, түйсшетш
материя болмаган кезде ешңандай «түйсштер комплекс-
тер!» болмаган,— Авенариустщ 1Л1М1 бойынша, ортамен
«айрылмас» байланыста болыпты дейтш ешңандай Мен
болмаган. Материя — алгашңы, ой, сана, түйсш — өте
жогары дэрежеде дамудың жемкь Жаратылыс тану гы-
лымы стихиялы түрде ңостап отырган материалистш
таным теориясы, мше, осындай.
Эмпириокритицизмнщ көрнект! өкшдер! өздершщ тео-
риясының жаратылыс тану гылымына осылайша ңайшы
келетшш байңады ма екен? деген сүраң туады. Байңа-
ды, сондыңтан бүл ңайшылыңты ңандай шктрлермен тү-
зету керек деген мэселеш турасынан ңойды. Бүл мэселе
жөншдег! үш көзңарастың — Р. Авенариустщ өзшщ,
одан кейш оның шэюрттер! — И. Петцольдт пен Р. Вил-
лид1ң көзңарастарының материализм түргысынан ңара-
ганда ерекше маңызы бар.
Авенариус жаратылыс тану гылымына ңайшы келу-
ппл1КТ1 координациядагы «потенциялың» орталың мүше
теориясы арңылы жоюга тырысады. Координация —
Мен-нщ жэне ортаның «айрылмас» байланысы екешн
613 бшем1з. Бүл теорияның бадырайып түрган орескел-
Д1гш жою үшш «потенциялың» орталың мүше деген
үгым ңолданылады. Мэселен, адамның үрыңтан жеплу-
1н ңалай түсшу керек? Егер «орталың мүше» эмбрион
болып табылса, онда орта ( = «ңарсы мүше») бар ма?
Эмбриондың С системасы — «болашаң дара орта жөшн-
76
В. II. Л Е Н II Н
дег1 потенциялык, орталың мүше»,— деп жауап беред!
Авенариус («Ескертпелер», көрсеттлген маңаланың
140-бет!). Потенциялың орталың мүше еш уаңытта ноль-
ге тең емес,— тшп оны тудырушылар (еПегКсЬе Вез-
(апсНеПе) элх жоң болып, тудырушылар бола алатып
«ортаның ңүрамдас болштер!» гана бар болганда да
нольге тең емес (8. 141).
Сөйтш, координация ажыратылмастай екен. Өз фило-
софиясының негтздерш, түйстктер мен олардың комп-
лекстерш ңоргап ңалу үшш эмпириокритик мшдеттг
түрде осылай дейдй Адам — бүл координацияның орта-
лың мүшесх. Ал адам жоң кезде, ол ол1 тумаган кезде,
сонда да орталың мүше нольге тең емес, ол тек ңана
потенциялыгу орталың мүше болып шыгады! Мүндай ш-
к!рлерд1 айтатын философңа ңүлаң ңоятын адамдардыц
ңалайша табылатынына тек ңана таңңалуга болады!
Метафизика атаулының (ягни фидеизм атаулының) бэ-
рше б!рдей эсте ңарсы емеспш деп ескертетш Вундт та
бүл жерде координация атаулыны жоятын «потенция-
лың» деген сөзсымаң арңылы «тэж!рибе деген үгымның
мистика жолымеп күңпрттелгенш» мойындауга мэжбүр
болып отыр (цитат кслпрыгеп маңала, 379-бет).
Шынында да, мүшелершщ блр! потенциялың болган-
дыңтан айрылмас коордипация деп есептелетш коордп-
нация туралы ңалайша шындап соз ңылуга болады?
Ал мүның өз1 мистика емей немене, тура фидеизмшң
табалдырыгы емей немене? Егер болашаң орта жөшнде-
Г1 потенциялың орталың мүше бар десек, онда өткен ор-
та жөшндеп, ягни адам өлгеннен кейшгг орта жөншдеп
потенциялың орталың мүше бар деуге неге болмайды?
С1з: Авенариус өзшщ теориясынан мүндай ңорытывды
жасаган жоң дершз. Иэ, б!раң бүдан өрескел эр! реак-
циялың теория жаңсарып кете ңойган жоң, ңайта ңор-
ңаң теорияга айналды. Авенариус 1894 ж. бүл теорияны
аңырына дейш айтпады немесе оны аңырына дейш ай-
тудан, оны дэйект! түрде ойластырудан ңорыңты, ал
Р. Шуберт-Зольдерн нац теологиялың ңорытындылар
жасау үппн 1896 ж. дэл осы теорията сүйендң мүны 613
кейш көрем1з; оның мүнысын мацулдатан Мах 1906
жылы: Шуберт-Зольдерн «өте жаңын» (махизмге өте
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
77
жаңын) «жолдармен» келед! дедх («Түйсштердх тал-
дау», 4-бет). Ашык, атеист Дюринг өзшщ философия-
сында дэйекы бола алмай, фидеизмге саңылау ңалдыр-
ганы үшш оның соңына түсуге Энгельстщ толың право-
сы болды. Ңалай болганда да, 70-жылдары теологиялың
ңорытындылар жасамаган материалист Дюрингт! фиде-
измге саңылау ңалдырганы үшш Энгельс бтрнеше рет
кшэлады жэне өте эдш кшэлады. Ал бтзде өздерш
марксист деп есептеудт ттлейтш жэне фидеизмге мейлш-
ше жаңын түрган философияны бүңара арасына тарата-
тын адамдар табылады.
«...Б1здщ ңазхрп ортаның,— деп жазды Авенариус
сол шыгармасында,— уаңыт жагынан алганда адам жа-
ралганга дейшгт дэутрлерт туралы мэселеш көтеруге
жаратылыс тану гылымының наң эмпириокритицизм
түргысынан ңараганда правосы жоң сияңты болуы мүм-
кш» (8. 144). Авенариустщ жауабы: «бүл туралы сү-
раган адам өзш өз1 ойдан ңоспай отыра алмайды» (З1с11
Ыпгигийепкеп, ягни өзш осының басы-ңасында деп ой-
лау). «1с жүзшде,—дейд1 одан эр! Авенариус,—жара-
тылыс зерттеушшщ б1лпс1 келгеш (ол бүл туралы өзше
өз1 жетк1л1кт1 айңын есеп бермесе де) шынында тек мы-
нау гана: егер мен өз1мд1 байңап отырушы деп ойласам,
т1р1 т1рппл1К иелер! немесе адам пайда болганга дейш
жер немесе дүние ңандай болды екен, мэселен, 613 же-
Т1лд1р1лген аспаптардың көмепмен өз1м1здщ жерден
басңа планетаның немесе тшт! басңа күн системасының
тарихын байңап отырсаң, ңандай болар едЬ>.
Заттың б1здщ санамызга тэуелшз бар болуы мүмкш
емес; «осы затты бшуге үмтылатын парасат есебшде ңай
уаңытта болса да б!з өз1м1зд1 өз1М1з ойдан ңосамыз».
Адам жаралганга дейшп зат атаулыга, табигатңа
адам санасын «ойдан ңосу» ңажеттйпп туралы бүл тео-
рияны мен б1ршнп абзацта «ең жаңа позитивист»
Р. Авенариустщ сөздер!мен айттым, ал екшпп абзацта
субъективтш идеалист И. Г. Фихтенщ сөздер!мен айт-
тым*. Бүл теорияның софистикасының айңындыгы сон-
* 7. О. РгсМе. «ВегепзТоп Дез «Аепе8]*аети8»», 1794, ЗатШсИе
\¥егке, В(1. I, 8. 19 (И. Г. Фихте. ««Энезпдемге» рецензия», 1794,
Шыгармалар жинагы, I том, 19-бет. Ред.).
78
В. II. Л Е Н И Н
ша, оны талдап жатудың өзх ерсн Егер 613 өз1м1зд1 «ой-
дан ңоссаң», онда б!здщ басы-ңасында болуымыз ъ;иял
болып шыгады, ал жердщ адамнан бурын болгандыгы
шын. Шынында адам, былайша айтңанда, жердщ оттай
жанып турган ңалпын баңылап туруы мумкш емес, сон-
дыңтан адамды сол кезде оның басы-ңасында болды деп
«ойлау» обскурантизм болады,— егер мен: өз1мд1 баңы-
лап турушы деп «ойдан ңоссам», мен тозаңты байңаган
болар ед1м деген долелмен тозаңты бар деп жаңтап шы-
гуым ңандай обскураптизм болса, бүл да дэл сондай
обскурантизм болады. Эмпириокритицизмд! жаратылыс
тану гылымымен «ымыраластырудың» мэш сол: жара-
тылыс тану гылымы мумкш емес деп тапңан нэрселерд!
Авенариус мей1р1мд1л1к 1степ, «ойдан ңоспаңшы» бола-
ды. Жер бетшде ешңандай Т1рппл1ктщ, ешңандай
түйсжгщ, ешңандай «орталың мүшенщ» болуы мумкш
емес кезде де жердщ болганына азды-көпт! 61Л1М1 бар,
азды-көпт! ес1 дүрыс адамдардың ешңайсысы күмэн-
данбайды, ал, олай болса, Мах пен Авенариустщ: жер —
түйсштердщ комплекс! («денелер — түйсштердщ комп-
лекстерЬ), немесе «психикалың жагы мен физикалың
жагы б1рдей элементтердщ комплекс!», не болмаса «ор-
талың мүше еш уаңытта иольге тең болмайтыи ңарсы
мүше» деген ңорытынды шыгаратып теориясы түгелдей
философиялың обскурантизм, субъективтш идеалпзмд!
ңисынсыз сандыраң дэрежесше жетюзгендш болып та-
былады.
И. Петцольдт Авенариустщ үстаган позициясыиың
өрескелдггш көрш, өз! де үялды. Өзшщ «Таза тэж!рибе
философиясына юрншесшде» (II том) ол бүл шыгарма-
сының түтас бгр параграфын (65-параграфын) «жердщ
бүрынгы (немесе: ертедеп,— Ггййеге) дэу!рлершщ шьш
болганы туралы мэселеге» арнады.
«Авенариустщ кпмшде,— дейд! Петцольдт,— Мен
(даз 1с11) Шуппедегщен басңаша роль атңарады» (613-
дщ философияны уш адам: Авенариус, Мах жэне Шуп-
пе жасады деп Петцольдттщ талай рет тура ашып айт-
ңанын ескертш өтелтк), «б!раң сонда да оның теориясы
үппн, с1рэ, эл1 едэу!р роль атңаратын болса керек»
(Авенариусте де к жүзшде бэр! тек осы Мен-тъ гана ке-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРПАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
79
лш ырелед! деп Шуппешң оны ошкерелегеш Пет-
цольдтке эсер еткен болса керек; Петцольдт өзшш коз-
ңарасын түзетюс! келедх). «Авенариус б!р кезде былай
дед1,— дейд! мүнан эр! Петцольдт:—«Б1з, эрине, өл1
адам аягы баспаган б!р жер бар деп ойлай аламыз, б!раң
мүндай ортаны бар деп ойлауга (курсив Авенариустш!)
мүмкшдш болуы үшш, ол үшш осы ойдың иес1 (курсив
Авенариустш!) — б1здщ Мен (1ск-Веге]сппе1е8) деп
атайтынымыз ңажет» («У1ег1е1]’а11Г88с11пИ Гйг \Ү18зеп-
зсйаГШсЬе РйПозорЫе», 18. Вс1., 1894, 8. 146, Апшег-
кип§)».
Петцольдт бүган ңарсы былай дейдк
«Алайда, жалпы алганда, 613 мүндай жер бар деп ой-
лай аламыз ба, гносеологиялың жагынан маңызды мэ-
селе эсте онда емес, ңайта ол мынада: ңандай да бол-
сын дара ойга тэуелсхз ондай жер бар ма немесе болган
ба деп ойлауга праволымыз ба».
Дүрысты дүрыс деу керек. Адам Нлесе ңандай тозаң-
ты, ңандай жын-шайтанды болса да бар деп ойлай ала-
ды жэне «ойдан ңоса» алады, Луначарский тштк.. жүм-
сартып айталың, дши үгымдарды да32 «ойдан ңосты»;
61’раң таным теориясының мшдетшщ оз1 — мүндай
«ойдан ңосулардың» реалды еместпчн, ңиял екендпчп,
реакцияшылдыгын көрсету болып табылады.
«...Өйткеш ойлау үшш С системасы (ягни ми) керек,
мүның өз1 Авенариус үппн де, мен ңоргап отырган фи-
лософия үшш де өзшен-өз! түсгшктк..».
Дүрыс емес. Авенариустщ 1876 жылгы теориясы —
мисыз ойдың теориясы. Оның 1891 —1894 жылдардагы
теориясында да идеалистш магынасыздыңтың осындай
элементх бар, мүны 613 ңаз!р көрем!з.
«...Б1раң бүл С системасы жердщ, айталың, екшпп
дэу1р1 (ЗекипбагхеП) болуынъщ шарты (курсив Пет-
цольдтт1К1) болып табыла ма»? Авенаруистщ мен цитат-
ңа келырген шюрш — жаратылыс тану гылымының
шыныпда неш тьлейтш! жэне б1зд1ң байңаушыны ңалай
«ойдан ңоса» алатынымыз туралы шшрш — келтхрш,
Петцольдт бүган былайша ңарсы шыгады:
«Жоң, 613 мынаны б1лг1м1з келедк мен жерд! кеше не-
месе осыдан бгр минут бүрын бар деп калай ойласам,
80
В. И. ЛЕНИН
сол сияңты 613 мунан көп заман бурынгы жерд! болган
деп солай ойлауга праволымыз ба. Немесе, шынында,
кезшде жермен б!рге, өз дамуының ең төменп сатысын-
да болса да, ңандай да болсын б!р С системасы бар
болуы керек деп, ең болмаса, ойлауга праволы болуы-
мызды жердщ бар болуының шарты (Виллидгц тшеге-
ншдей) деп тануымыз керек пе?» (Виллидщ бул пдея-
сы туралы бхз ңаз!р соз ңыламыз).
«Авенариус: мэселен! көтерген адам өзш жоң деп ой-
лай алмайды (81сЬ АУе^бепкеп, ягни өзш бул жерде жоң
деп ойлау) немесе өзш ойдан ңосудан ңашып ңутыла
алмайды (з1с11 Ыпгихндепкеп, ңараңыз: «Адамның дү-
ние туралы угымы», немтсше б1ршпп басылуы, 8. 130)
деген шк1р арңылы Виллидщ адам таңданарлың ңоры-
тындысына соңпай кетедь Б1раң бул арңылы Авенариус
мундай Мен туралы мэселе көтерген немесе ой тугыз-
ган адамның дара Мен-үя жан-жануарсыз жер туралы
жай ойлау акпсшщ шарты емес, ол кезде жер болды
деп ойлауга праволы болуымыздың шарты етш ңояды.
Егер бул Мен-тъ соншалыңты зор теориялың маңыз
бермесек, онда бул жалган жолдардан оңай ңүтылуга
болады. Кең1ст1к пеп уаңыт жагыпап алгапда б1зден ңа-
шың жатңап заман жоншдеп белпл! бгр көзңарастар-
мен есептесе отырып, таным теориясы жалгыз-аң талап
ңоюга ти1с, бул — ол заман туралы ой аңылга ңонатын
болсын жэне бгр магынада (егпдеиИ^) аныңталатып
болсын; басңасының бэр! — арнаулы гылымдардың ий»
(II том, 325-бет).
Петцольдт себептппк заңын б!р магынада аныңталу
заңына айналдырды жэне мундай заңның априорлытын
озшхң теориясына енпздң 613 муны төменде көрем!з.
Муның мэшс1 — Авенариустщ субъективтш идеализм!
мен солипсизмшен («б1здщ Мен-тъ шамадан тыс зор ма-
ңыз беред!» делшед! бул профессорлың жаргонда!)
Петцольдт кантшылдың идеялар арңылы ңүтылмаң бо-
лады деген сөз. Авенариустщ 1Л1мшдеп объективтш мо-
менттщ Жетк1л1кс1зд1г1, оның шмш жерд! (объектх-
Н1) — т1р1 Нрпплш иелер! (субъект) пайда болганга де-
Й1н көп бурын болгап деп жариялаган жаратылыс тану
гылымының талаптарымен ымыраластырудың мүмкш
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРПАЛПЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
81
еместтг! Петцольдтт! себепткпкке (б!р мэнд! аныңты-
лыңңа) жармасуга мэжбүр еттЕ Жер болгап, өйткеш
жердщ адам жаралганга дейш болуы жердщ ңазтрп бар
болуымен себепткпк жагынан байланысты. Бхршппден,
себепткгпк ңайдан туган? Априори,— дейд! Петцольдт.
Екшппден, Луначарскийдщ тозаң, жын-шайтан жэне
«ойдан ңосулар» туралы түсшштерг де себепткпкке бай-
ланысты емес пе? Үппнппден, «түйсштер комплекстерт-
нщ» теориясын Петцольдт ңалай болганда да талңапдап
отыр. Петцольдт өзшщ Авенариустен тапңан ңайшылы-
гын шеше алмады, ңайта одан бетер шатасты, өйткеш
мэселенщ тек бтр гана шеппм! болуы мүмкш: б!здщ са-
намызда бейнеленш отырган сыртңы дүниеш б!здщ са-
памызга тэуелстз бар деп тану керек. Мэселеш осы ма-
териалистш жолмен шешу гана шынымен жаратылыс
тану гылымына үйлесед! жэне тек осылайша шешу га-
на Петцольдт пен Махтың себешплш туралы маселеш
идеалистш жолмен шешуш тер!ске шыгарады, бүл тура-
лы 613 ерекше сөз ңыламыз.
Үппнпп эмпириокритик, Р. Вилли, 1896 жылы «Оег
ЕтрнюкгШтлзтиз а1з етпзЛ^ ^ззепзсЬаИИсЬег 81апс1-
рипк!» («Эмпириокритицизм — б!рден-б1р гылыми көз-
ңарас») деген маңаласында Авенариустщ философиясы-
на кездескен бүл ңиыншылың туралы б1ршпп рет мэсе-
ле көтердь Мүнда Вилли: адамдар жаралганга дейшгх
дүниеш ңайтем!з? деп сүрайды да*, оган эуел! Авена-
риустен кейш 1ле жауап берш: «613 өз1М1зд1 откен за-
манга ойша көш1рем1з»,— дейдк Б1раң ол мүнан кейш:
тек адамның гана тэж!рибесш тэжърибе деп түсшу эсте
мшдетт! шарт емес,— дейдк «Өйткеш, 613 жануарлар-
дың өм!рш жалпы тэж!рибеге байланысты түрде алып
отыргандыңтан, жануарлар дүниесш — бүл тшт! өте
үсаң ңүрт болса да — жабайы адамдар (МИтепзсЬеп)’
есебшде алып ңарауымыз керек» (73—74). Сөйтш, адам
жаралганга дейш жер ңүрттың «тэж1рибес1» болып ке-
лшт1, ол ңүрт Авенариустщ «координациясы» мен Аве-
нариустщ философиясын ңоргап ңалу үппн «орталың
мүшенщ» ңызметш атңарыпты! Барып түрган магына-
* «Ү1ег€е1^аЬгззсЬгШ Шг тззепзсЬаНПсЪе РИЯозорЫе», 20-том, 1896,
8. 72.
82
В. И. ЛЕНИН
сыздың екеш былай турсын (ңуртта жер туралы геолог-
тардың теорияларына үйлесетш идеялар бар дейдт),
оның үстше б1зд1ң философңа түк көмег! де тимейтш
мүндай ппирден Петцольдттщ ат-тонын ала ңашканына
таңдануга болмайды, өйткеш жер адам жаралганга де-
йш гана емес, жалпы алганда тгрт т1рпплш иелерхшң
бэр1 жаралганга дейш де болган.
Екшш1 рет Вилли бүл туралы 1905 жылы сөз ңылды.
Бүл жолы ол өлг1 ңүртты алып тастапты*. Б1раң Пет-
цольдттщ «б!р мэнд1л1к зацы» осы заңды тек ңана «ло-
гикалың формализм» деп быетш Виллидң эрине, ңана-
гаттандырмады. Адам жаралганга дешшт дүние туралы
Петцольдтше ңойылган мэселе,— дейд! автор,— б1зд1,
с1рэ, «тагы да аңылга сыйымды дейтш өзшдш заттар-
га» (ягни материализмге! Шынында ңандай ңорңыныш
едИ) апарып соңтыратын болса керек. Т1рпплш жоң кез-
де өткен миллиондаган жылдар деген не? «Уаңыттың
өз1 де өз1нд1к зат емес пе екен? Эрине, уаңыт өзшдш зат
емес!** Ал олай болса, онда адамнан тыс заттар дегеш-
М1з — тек түсшштер гана, өз1м1з төң1рег1м1зден табатын
б!рнеше үзшдппң комепмен адамныц тугызатып ңиялы-
ның бөлшектер! гана. Шынында да, неге солай болмас-
ңа? Философ Т1рппл1к тасңыпынап пелштен ңорңуга
тшс?.. Мен оз1ме оз1м: системаларды ойластырып бас
ңатыруды таста, өзщ басыңнан кеппрш отырган жэне
тек б!р өз! гана баңытңа жетшзетш кезеңдц дэл сол ке-
зеңд1 (ег^геИе беп Аи^епЬИск) пайдаланып ңал дей-
мш» (177-178).
Солай. Солай. Не материализм, не солипсизм,— ңан-
шама даурыңса да, Р. Вилли адам жаралганга дейшг!
табигат туралы мэселеш талдаганда, мше, осыган келш
Т1релд1.
Ңорытынды. Өздершщ философиясын жаратылыс та-
ну гылымымен ымыраластырмаң болып, солипсизмпщ
кем-кетпчн жамап-жасңамаң болып, терлеп-тепшш ең-
бек еткен үш эмпириокритик сэуегеймен таныстың.
Авенариус Фихтенщ дэлелш ңайталады жэне шын дү-
ниенщ орнына ңиял дүниесш экелш ңойды. Петцольдт
* П. УУг11у. «6е&еп (Не 8сИи1д¥е 1811611», 1905, 88. 173—178.
** Бүл туралы махпстермен кей1п1рек ерекше эцгшелесемтз.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ц ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
83
Фихтенщ идеализмшен ңашыңтап, Канттың идеализмь
не жаңындай түстн «Ңурттан» түк шыгара алмай сэтшз-
дшке үшыраган Вилли ңолын б!р-аң с1лтеп, абайсызда
шындыңты айтып ңойды: не материализм, не солипсизм
пемесе тшт1 ңаз!рг! кезеңнен басңа еш нэрсеш танымау
керек, дед1.
Енд1 б1зге өз ел1М1здщ махистер! бүл мэселеш цалай
түсшгенш жэне ңалай баяндаганын оңушыга көрсету
гана ңалып отыр. «Марксизм философиясы «жөншдегъ»
очерктердщ» 11-бетшде Базаров былай дейдк
«Б1зге енд1 оз1м1здщ сешмд! Уас1етесит*-шң» (Пле-
ханов туралы сөз болып отыр) «бастауымен солипсизм
тозагының аңыргы жэне ең ңорңынышты сферасына,
Плехановтың сещцруше ңараганда, эрб!р субъективтпс
идеализм дүниеш көз алдына ихтиозаврлар мен археоп-
терикстердщ меңзеу! түршде елестетуше тура келетш
сферага түсу гана ңалды. «Жерде адамның тым ертеде-
Г1 аргы тег1 прпплш еткен дэу!рге,— мэселен, екшпа
дэу!рге ой ж1берешк,— деп жазады Плехансв.— Ол кез-
де кещстш, уаңыт жэне себептШк не күйде болган? де-
ген сүраң туады. Ол кезде бүлар нешң субъективтш
формалары болды? Ихтиозаврлардың субъективтш фор-
малары болды ма? Ол кезде юмшң аңыл-ес! табигатңа
оз заңдарын орындатып отырды? Археоптерикстщ аңыл-
ес! ме? Канттың философиясы бүл сүраңтарга жауап
бере алмайды. Сондыңтан бүл философия ңаз!рп гы-
лымга мүлде үйлеспейтш философия ретшде теркке
шыгарылуы керек» («Л. Фейербах», 117-бет)».
Бүл жерде Базаров Плехановтан келт1р1лгеп ңитатты
оте маңызды сөйлемнщ алдынан үзш тастайды, мүны
ңаз1р корем1з; ол сөйлем мынау: «Идеализм: субъекткйз
объект жоң, дейдй Жердщ тарихы объектшщ субъект
пайда болганга дейш едэу!р бүрын, ягни айтарлыңтай
дэрежеде санасы бар организмдер пайда болганга дейы
едэу!р бүрын болганын корсетедй.. Даму тарихы мате-
риализмнщ аңиңаттыгын дэлелдейдй).
Базаровтан келырйлген цитатты жалгастыра берелш:
«...Б1раң Плехановтың өзшдш заты 1здегеп жауабы-
“ — жол с1лтеуш1М13Д1Ң. Ред.
84
В. II. ЛЕНИН
мызды бере ала ма? Плехановгпа да бхз озшдйк заттар
болып табылатын заттар туралы ешбтр түсшш ала ал-
майтынымызды еске түсхрешк,— 613 тек ол заттардың
корппстерш гана, бхздеп сезхм мүшелерше олардың ти-
пзетш эсершщ нэтижелерш гана б!лем1з. «Бүл эсерден
басңа олардың ешңандай корпйс! болмайды» («Л. Фей-
ербах», 112-бет). Ал ихтиозаврлар заманында ңандай
сез1м мүшелер! болды? Ихтиозаврлар мен солар сияңты-
лардың гана сез!м мүшелер! болгапы аның. Ихтиозавр-
лардың түсшжтер! гапа ол кезде озшдш заттардың шын,
реалдың көршктер! болды. Олай болса, Плехановша да,
«реалдың» непзде ңалгысы келген палеонтолог еюнпп
дэу!рдщ тарихын ихтиозаврлардың мецзеу! түршде жа-
зуга ти1С. Олай болса, мүнда да, солипсизммен салыс-
тырганда түк алга басңандың жоң».
Толыгынан алганда (цитаттың үзаң болганы үшш
оңушыдан кеппрхм сүраймыз, б!раң үзаң цитат келНр-
меуге болмады) махистщ пппр! осындай, оның бүл шкь
рш шатасңандыңтың тамаша үглг1с1 ретшде мэңп есте
ңалдырган жон болар едй
Базаров Плехановты сөзшен үстап алдым деп ойлай-
ды. Егер өзшдш заттардың б1здеп сез!м мүшелерше
эсер етуден басңа ешңапдай корппсд болмаса, онда екш-
ш! дэу!рде ол заттардың ихтиозаврлардыц сез1м мүше-
лерппң «көршхсшен» басңа түрде болмаганы гой. Осы
да материалистщ шюр! болыл па?! Егер «коршк»—
«озшдш заттардың» сез!м мүшелерше эсер етушщ пэ-
тижес! болса, онда мүнан: ңандай да болсып сезхм
мүшелерше тэуелсгз зат жо/г деген ңорытынды туа ма??
Б1раң б!р секундңа болса да, Базаров Плехановтыц
создерш шынында «түсшбепт!» (бүлай деу ңапшама
орескел болса да), Плехановтың сөздер! огап комесш бо-
лыпты дел1к. Тпит солай-аң бола ңойсып. Онда 613 мы-
надай сүраң ңоямыз: Базаров Плехановңа ңарсы шыгып,
ор кошректенш отыр ма (Плехановты махистердщ өзде-
р! материализмнщ б!рден-б1р окпи деп мадаңтап отыр
гой!) немесе материализм туралы мэселеш аныңтамаң
болып отыр ма? Егер Плехановтыц сөздер! с!зге түсшш-
С1з немесе б!р-б1рше ңайшы келетш жэне т. с. сияңты
болып көршсе, онда с!з басңа материалистерд! неге ал-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
85
мадыңыз? Оларды бьимегендштен алмадыңыз ба? Бграң
падандың дэлел емес.
Егер Базаров материализмшң неызгх ңагидасы —
сыртңы дүниеш, заттардыц б1здщ санамыздан тыс жөне
оган тэуелсхз бар болатынын тану екешн шынымен бьл-
месе, онда муның өз1 шынында да нагыз барып түрган
сораңы надандың болып шыгады. 1710 жылы Берклидщ
материалистердк б1здщ санамызга тэуелс!з бар жэне
осы сана бейнелейтш «өз1мен өз1 объектшерд!» бар деп
танисыңдар деп кшэлаганын оңушыга ескертш өтелш.
Эрине, Берклид! немесе материалистерге царсы К1МД1
болса да жаңтауга эрюмнщ-аң ерю бар, бүл даусыз, 61-
раң материалистер туралы сөз ңылганда, букъл материа-
лизмнщ нег1зг1 ңагидасын бүрмалау немесе елемеу —
мэселеш адам айтңысыз шатастыргандың болып табыла-
тыны да даусыз.
Плехановтың: идеализм үшш субъект!с1з объект бол-
майды, ал материализм үшш объект субъектшщ сана-
сында азды-көпт! дүрыс бейнелене отырып, субъектгге
тэуелс!з бар болады дегеш дүрыс па? Егер бүл айтңапы
дүрыс болмаса, онда марксизмд! титтей де болса ңад1р-
лейтш адам Плехановтың бул ңатесш корсетуге тшс ед1,
материализм туралы жэне адам жаралгапга дейшп та-
бигат туралы мэселе жошнде Плехановпен емес, басңа
б!реумен, Маркспен, Энгельспен, Фейербахпен есептесу!
керек ед1. Егер Плехановтың бүл айтңаны дүрыс болса
немесе, ең болмаганда, егер с!з одан ңате таба алмаган
болсаңыз, онда с!здщ мэселенг шатастыруга, материа-
лизмнщ идеализмнен өзгешелпл туралы ңарапайым тү-
сшштерд! былыңтырып, оңушыны адастыруга эрекет
етущ1з эдебиеттег! эдешлздш болады.
Ал бүл мэселеге Плехановтың айтңан эрб!р сөзше ца-
рамастан көщл бөлетш марксистер үшш б!з Л. Фейер-
бахтың пшхрш келт1рем1з; жүртңа мэл1м, Л. Фейербах
материалист болган (бэлхпм, Базаровңа мэл!м емес шы-
гар?), Маркс пен Энгельс Гегельдщ идеализмшеи озде-
ршщ материалистш философиясыиа келгепде осы Фей-
ербах арңылы келгеш де мэл1м. Фейербах Р. Гаймго
ңарсы былай деп жазган болатын:
«Адамның немесе сапаның объекпс! болып табылмай-
86
В. II. Л Е II II Н
тын табигат, эрине, спекуляциялың философия үппн не-
месе, ец болмаганда, идеализм үшш Канттың айтңан
өзшдш заты болып табылады» (б1здщ махистер Каит-
тыц айтңап өзшдш затын материалистер айтңан озшдш
затпеи шатастырып отырсанын кейшде толың эңг!ме
етем^з), «реалдылыңсыз абстракция болып табылады,
б1раң паң сол табигаттың оз1 идеализмшң түбше жетедй
Жаратылыс тапу гылымы, ец болмаганда жаратылыс
гылымдарының ңаз]’рг1 халшде, б1зд1 ңажетт! түрде мы-
надай пунктке—адампыц Нрпплш етуше жагдай болма-
ган кезге, табигатты, ягии жерд1 коретш, аңгаратын
адам болмаган кезге, демек табигат адамга еш ңатысы
жоң нэрсе болган кезге (аЬзо1и( иптепзсйИсйез Шезеп)
бастап экеледй Идеализмшң буган: б!раң бул табигат
сешң ойыңдагы табигат ңой (уоп сИг ^ейасЫе) деп
ңарсы дау айтуы мүмкш. Эрине, солай, б!раң мунан:
Сократ пен Платон менщ ойымдагы адамдар болмаса,
олар мен үшш жоң адамдар дегеннен Сократ пеи
Платои кезшде мешяз ом!р сүрмед! деген ңорытынды
шыгаруга болмайтыны сияңты, белпл! бгр дэу!рде бүл
табигат та шыпымен болган жоң дегеп ңорытынды шы-
гаруга болмайды»*.
Адам жаралгапга дсйшп табигат түргысыпап Фейер-
бах материализм мен идеализм туралы, мше, осындай
пппр айтңап. «Ең жаңа позитивизмд!» бшмесе де, бү-
рыигы идеалистш софизмдерд! жаңсы бшген Фейербах
Авенариустщ софизмш («байңаушыны ойдан ңосу») те-
р!ске шыгарды. Ал Базаров идеалистердщ сол софизмш
ңайталап: «егер мен онда (адам жаралганга дешшй дэ-
у!рде жер бетшде) болсам, дүниегп пэлендей сипатта
көрген болар ед1м» («Марксизм философиясы жөншде-
г1 очерктер», 29-бет) дегеннен басңа тпт түк айтпай
отыр гой. Басңаша айтңанда: егер мен корше орескел
жэне жаратылыс тану гылымына ңайшы келетш жора-
* Ь. ГеиегЪасй. ЗатШсЬе ЛУегке, Ьегаиз^. үоп Во1т ипД 1о<11, Вапй VII,
81цЩаг1, 1903, 8. 510; немесе Каг1 Сгйп. «Ь. ГеиегЬаск т зетет
ВпейгесЬзе! ипй ^ТасЫаР, зо^че т еетег рЬПозорЫзсйеп СЬагаЫе-
геп1дү1ск1ип£», I. Вапй, Ьрг., 1874, 88. 423—435 (Л. ^Фейербах. Шыгар-
малар жинагы, бастырган Болин мен Иодль, VII том, Штутгарт, 1903,
510-бет; немесе Карл Грюн. «Л. Фейербах, оның жазысңан хаттары мен
эдеби мурасы, сондай-аң оның философпялың дамуына талдау», I том,
Лейпциг, 1874, 423—435-беттер. Ред.).
... ДИЛЛЕКТ. МАТЕРИЛЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 87
мал жасасам (адам жаралганга дейшг! дэутрд! адам бай-
ңай алады-мыс), онда мен оз философиямның бас-аягын
үштастыра алады екенмш!
Сондыңтан Авенариустщ, Петцольдттщ жэне Вилли-
Д1ң басын ңатырган «ңиындың» туралы да жумган ау~
зын ашпаган, оның үстше бэрш бтр жерге үйш-төгш, ма-
териализм мен солипсизмшң арасында айырмашылың
жоңтай етш оңушыны барьшша шатастырган Базаров-
тың 1ст1 ңаншалыңты б1лет1ш немесе оның эдеби тэсьл-
дерг туралы шшр айтуга болады! Идеализм «реализм»
ретшде көрсетьлген, ал материализм сез1м мүшелерше
эсер етуден тысңары заттардың болуын мойындамайды
делшген! Иэ, иэ, не Фейербах материализм мен идеа-
лизмнщ арасындагы ңарапайым айырмашылыңты б1л-
меген, не Базаров пен К° философияның жүртңа мэл1м
аңиңаттарын мүлде жаңадан ңайта жасаган.
Немесе тагы да Валентиновты алыңыз. Базаровңа,
эрине, ңатты сүйсшген бүл философтың создерш тың-
дап көрщ1з: 1) «Берклей субъект пен объектшщ относи-
тельд! бар болуының коррелятивтш теориясының непзш
ңалаушы болып табылады» (148). Б1раң бүл Беркли-
дщ идеализм! болып табылмайды екен, тшН олай емес
екен! Бүл «ойлы анализ» екен! 2) «Авенариус бүл тео-
рияның нег1зг1 ңагидаларын пегүрлым реалистш түрде,
озппң эдеттег! идеалистш түсшдхрушщ (тек түсшдтруь
шң гана!) формаларынан басңаша (!) түжырымдаган»
(148). Корш отырсыздар гой, мистификация сэбилерд!
ңармагына түс1рпс1 келедП 3) «Танымның бастама
пунктше Авенариустщ козңарасы: эрб!р индивид өзш
белпл! бтр ортадан табады, эйтпесе индивид пен орта бтр
координацияның байланысты жэне б1р-б!ршен айрыл-
майтын (!) мүшелер! ретшде алынады» (148). Тамаша!
Бүл идеализм емес екен,— Валентинов пен Базаров ма-
териализм мен идеализмнен жогары котерпшт, объект
пен субъектшщ «айрылмайтындыгы» мейлшше «реа-
листш» екен. 4) «Бүган кершшше айту: орталың мү-
ше — индивид сэйкес келмейтш ңарсы мүше болмайды
деу дүрыс па? Түшшктг (!), дүрыс емес... Архей зама-
нында жасыл ормандар болды... б!раң адам болган жоң»
(148). Демек, айрылмайтындыңты айыруга болады
88
В. И. ЛЕНИН
екен! Бул «түспнкт!» емес пе? 5) «Солай бола түрса да,
таным теориясы түргысынан ңараганда, объект туралы
мэселе — жеке озш алтанда өрескел мөселе» (148). Со-
лай болмаганда ше! Түйсшетш организмдер болмаган
кезде, заттар ңалай дегенмен де түйстктермен бгрдей
«элементтердщ комплекстер!» болды гой! 6) «Имманент-
тш мектеп, Шуберт-Зольдерн мен Шуппе арңылы,
бүл (!) ойларга жарамсыз форма берш, солипсизмшң
түйыгына келш тхрелд!» (149). «Бүл ойлардың» өзшде
солипсизм жоң болганы гой, ал эмпириокритицизм —
Авенариуске бүйрепмхз бүрады деп өттрш айтатын им-
маненттердщ реакциялың теориясып осте ңайталаган-
дың емес екен гой!
Махист мырзалар-ау, бүл философия емес, байланыс-
сыз сөздердщ ттзбеп гой.
5. АДАМ МИ АРҢЫЛЫ ОЙЛАЙ МА?
Базаров бүл сүраңңа: ми арңылы ойлайды, деп мей-
лшше батыл жауап бередп Ол былай деп жазады: «Егер
Плехановтың: «сана — материяның ппк! (? Базаров)
ңалпы» дегеп тезисш негүрлым ңанагаттапарлың фор-
мада алсаң, мөселен, «эрбтр психикалың процесс — ми
процесшщ функциясы» деп алсаң, онда бүган Мах та,
Авенариус те дау айтпайды...» («Марксизм философия-
сы «жөншдег!» очерктер», 29).
Тышңанга мысыңтан күштх аң жоң. Орыс махистер!-
не Плехановтан күштх материалист жоң. Сана — мате-
рияның ппк1 ңалпы деген материалистш тезист! шыгар-
гап, шынында да, тек Плеханов т^ана ма немесе оны ец
алдымен шыгарган Плеханов па? Ал егер Плехановтың
материализмге берген түжырымы Базаровңа үнамаса,
онда ол Эпгельспен, Фейербахпен есептеспей, неге Пле-
хановпен есептесед!?
Өйткеш махистер шындыңты мойындаудан ңорңады.
Олар материализммен күресш отыр, ал онысын Плеха-
новпен күресш отырган сияңты етш көрсеткыер! келе-
дг, мүнысы ңорңаңтың жэне принципшз тэсы.
Енд1 эмпириокритицизмге көшелш. Ой — мидың
фупкциясы екенше Авенариус «дау айтпайды». База-
... ДПЛЛЕКТ. МЛТЕРПЛЛПЗМН1Ң ТЛНЫМ ТЕОРПЯСЫ
89
ровтың бул создер! шылги оттрш. Авеиариус материа-
листзк тезиске дау айтуы былай турсын, оның үстше наң
сол тезист! бекерге шыгарудың түтас «теориясын» жа-
сап отыр. «Адамның дүпие туралы үгымында» Авенари-
ус былай дейдк «Б1зд1ң миымыз — ойдың мекеш, түра-
гы, тугызушысы емес, ойдың ңүралы немесе органы, иес!
немесе субстраты жэне т. б. емес» (3. 76,—«Түйсштерд!
талдаудың» 32-бетшде Мах бүл создерд! тьтектестшпен
цитатңа келпрген). «Ой — миды мекендеупн пемесе
овың эм1рппс1 емес, мидың жарым-жартысы немесе
б!р жагы жэне т. б. емес, ал мүнымен ңатар ой мидың
жемхс! де емес, тшт! физиологиялың функциясы немесе
Т1ПТ1 жалпы ңалпы да емес» (бүл да сонда). Аве-
нариус Ө31Н1Ң «Ескертпелершде» бүдан да батылыраң
айтңан: «түсшштер» «мидың (физиологиялың, психика-
лың, психофизикалың) функциялары емес» (§ 115, ци-
тат келт1р1лген маңала, 8. 419). Түйсштер «мидың псп-
хикалың функциялары» емес (§ 116).
Сонымен, Авенариусше, ми ойлау органы емес, ойлау
мидыц функциясы емес. Энгельстщ айтңапдарын алып
ңарайың, сонда 613 б!рден-аң бүган тшелей ңарама-ңар-
сы айтылган, айңын материалистш түжырымдарды ко-
рекпз. «Ой мен сана,— дейд! Энгельс «Анти-Дюринг-
те»,— адам миының жемктер!» (пемшше бесшпп ба-
сылуы, 22-бет)33. Бүл шыгармасында осы шюр сап рет
ңайталанган. «Людвиг Фейербах» деген шыгармасында
Фейербахтың көзңарастары жэие Энгельстщ көзңарас-
тары былайша баяндалган: «031М13 сез1м арңылы ңабыл-
дайтын, оз1м1з ом1р сүрстш заттың (81оП11сН) дүние —
б1рден-б1р шын дүние», «б!здщ санамыз бен ойымыз,
ңаншама сез!мнен тыс болып көр!нсе де, заттың, денелш
оргапның, мидың жем1с1 (Еггеи^шз) болып табылады.
Материя рухтың жем1с1 емес, ңайта рух — материяның
жогары жем1с1 гана. Бүл, элбетте, таза материализм»
(незпсше 4-басылуы, 18-бет). Немесе 4-бет1нде: табигат
процестершщ «ойлайтын мида» бейнеленуг34, т. б., т. с.
Авенариус бүл материалистш көзңарасты «мидың ой-
лауын» «жаратылыс тану тылымыныц фетишизмл» деп
атап, теркке шыгарады. («Адамның дүние туралы угы-
мы», немкше 2-басылуы, 70-бет). Демек, бүл пунктте
90
В. И. ЛЕНИН
жаратылыс тану гылымымен тшт1 де келтсе алмаганын
Авенариус ешб!р иллюзиясыз мойындап отыр. Махтың
жэне барлың имманенттердщ мойындаганы сияңты, ол
да жаратылыс тану гылымының стихиялы түрде, сана-
сыз түрде материалистш көзңараста турганын мойын-
дайды. «Үстем психологиямен» ешбгр келгсе алмайты-
нын ол мойындайды жэне муны тура ашып айтады
(«Ескертпелердщ» 150-бетшде жэне басңа көптегеп
беттершде). Бүл үстем психология орынсыз «интроек-
ция» жасайды—б1здщ философтың жанын ңинап, жаңа-
дан ойлап шыгаргап соз! осындай,— ягни мига ойды
ешчзедх немесе б!зге түйсштерд! енпзедъ Эмпириокри-
тицизм таласатын ңагида (Аппакте) осы «ек! созде»
(б1зге = ш пп8),— дейд1 сол шыгармасында Авенариус.
«Көршетшд!, т. б. осылай адамга енггзу (НтешуеНе-
§'игщ)—б1зд1ң интроекция дейтш1м!з осы» (8. 153,
§45).
Интроекция «менщ алдымда» (уог Ш1Г, 8. 154) деудщ
өрнына «менде» деп, «ортаның (реалдың) ңүрамдас бө-
легш ойдың (идеалдың) ңүрамдас бөлегше айналды-
рып», «дүние туралы табиги үгымнан» (паШгПсЬег АУеП-
Ье§гШ) «принципт!» түрде тартыншаңтайды (бүл да
сонда). «Мэл1м пэрседен (пемесе: 613 тапңан нэрседен,
1Ш Үог§еГштс1епеп) озш еркш жэне айңын көрсетш
отырган амеханикалың» (психикалың дегеннщ орнына
алып отырган жаңа сөз!) «нэрсеш интроекция орталың
жүйке жүйесшде белпс13 сырмен жасырынып түратын
(Авенариус «жаңаша» сөйлеп: латенттешп түратын,—
дейд!) б1р нэрсеге айналдырады» (бүл да сонда).
Эмпириокритиктер мен имманенттер «аңгал реализм-
Д1» атышулы жаңтау кезшде оз1м!з көрген мистифика-
ция тагы да алдымыздан щыгып отыр. Авенариус Тур-
геневтщ шыгармасындагы алаяңтың35: өз басыңда бар
деп бшетш кемшыпктерге ңарсы коб!рек айңайлай түсу
керек дейтш кеңес! бойынша 1с 1степ отыр. Авенариус
идеализммен күрескен сияңты болып көршуге тырыса-
ды: эдетте жүрт интроекциядан философиялың идеа-
лизмд! тугызады, сыртңы дүниеш түйсшке, түсппкке ай-
налдырады, т. б. дегещц айтады. Ал мен болсам, сыртңы
дүниеш адамныц миына ешлзбей, «ацгал реалпзмд!», бү-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
91
к1л бар нэрсенщ, «Мен»-ъш\ де, ортаның да, бтрдей реал-
дылыгын ңоргаймын депст келедй
Атышулы координацияны талдаганда ңандай софис-
тиканы көрсек, бул арада да дэл сондай софистиканы
көрш отырмыз. Идеализмге ңарсы шыңңансып, оңушы-
ның назарын басңа жаңңа аударган Авенариус ш жүзш-
де сэл өзгеше сөздермен наң сол идеализмд! ңоргап
отыр: ой мидың функциясы емес, ми ойдың органы емес,
түйсштер жүйке жүйесшщ функциясы емес, жоң,
түйсштер — б1р жагынан тек психикалың, еюнпп жагы-
нан («61рдей» элементтер болса да, дегенмен) физика-
лың «элементтер»,— дейдк Шатасңан жаңа терминоло-
гиясы арңылы, жаңа «теорияны» б!лд1ретш сиякты бо-
лып көршген ңисынсыз жаңа сөзсымаңтары арңылы
Авенариус тек ңана б!р орында айналшыңтап, өзшщ не-
Г13Г1 идеалистш ңагидасына ңайта оралды.
Ал егер бтздщ орыс махистер! (мэселен, Богданов)
«мистификацияны» байңамаса, идеализмд! «жаңадан»
жаңтагандыңты оны бекерге шыгаргандың деп б!лсе,
маман-философтардың эмпириокритицизмд! талдауынан
Авенариус идеяларының ңисынсыз терминологияны
алып тастаганда ашылатып мэтне дурыс бага бершге-
шн корем1з.
1903 жылы Богданов былай деп жазды («Ңогам пси-
хологиясынан» деген жинаңтагы «Авторитарлың ойлау»
деген маңала, 119 жэне одан кешнп беттер):
«Рихард Авенариус рух пен дене дуализм! дамуының
ең сындарлы эр! толың аяңталган философиялың карти-
насын жасап бердк Оның «интроекция туралы 1Л1м1нщ»
мэш мынау» (б1з басңа адамдардың эсерленуш, ягни
басңа адамның психикалың жайып тек гипотеза бойын-
ша гана шамалап тек физикалың денелерд! гана тше-
лей байңаймыз). «...Басңа адамның эсерлену! оның
1ш1нде болгандыңтан, оның организмше енпзшгендш-
тен (интроекциялангандыңтан) гипотеза ңиындай түсе-
Д1. Бүл енд1 керекшз жэне тшп толып жатңан ңайшы-
лыңтар тугызатын гипотеза болады. Авенариус дуализм-
шң, одан кейш философиялың идеализмшң дамуындагы
рет1мен келш отырган б!рсыпыра тарихи кезеңдерд! ба-
яндап, бул ңайшылыңтарды үнемх көрсетш отырды; —
92
В. 11. ЛЕНИП
б!раң бүл арада б!здщ Авенариуске еру1м!здщ к,ажет!
жоц...». «Интроекция рух пен дене дуализмшщ түсшдхр-
мест болып отыр».
«Интроекция» идеализмге ңарсы багытталган дегенге
панып, Богданов профессорлың философияның ңарма-
гына 1лшш ңалды. Богданов материализмге ңарсы жүм-
салган улы т1лд1 байңамай, иптроекцияга Авенариустщ
озппң берген багасыпа беталды нанды. Интроекция ой
мидың функциясы скепш, түйсштер адамның орталың
жүйке жүйесппң фупкциясы екепш теркке шыгарады,
ягни материализмд! күйрету үппп физиологияның ең
ңарапайым аңиңатып тершке шыгарады. «Дуализм»
идеалистък жолмен (Авенариустщ идеализмге ңарсы бү-
К1л дипломатиялың ашу-ызасына ңарамастан) бекерге
шыгарылган болды, өйткеш түйсш пен ой соңгы нэрсе
емес, материяның туындысы емес, алташцы нэрсе болып
шыңты. Объектшщ субъект1с1з бар болуын, материяның
ойсыз бар болуын, б!здщ түйс1ктер1м1зге тэуелшз
сыртңы дүниешң бар болуын Авенариус ңаншалың-
ты «бекерге шыгарса», ол бүл арада дуализмд! тек сон-
шалыңты гана бекерге шыгарып отыр, ягни идеалистък
жолмеи бекерге шыгарып отыр: агаштыц козге көрш-
ген бейпес! мепщ коз торымпыц, жүйкелер!м мен миым-
ныц фупкциясы екепш орескел түрде тершке шыгару
Авенариуске б!здщ «Мен»-^\ де, агашты да, ягни орта-
ны да, ңамтып отырган «толың» тэж1рибенщ «айрыл-
мас» байланысы туралы теорияпы ныгайту үшш керек
болды.
Интроекция туралы 1л1м — идеалистш былшылды та-
рататын эр! жаратылыс таиу гылымына ңайшы келетш
шатасңандың, ойткеш жаратылыс тану гылымы ой ми-
дың функциясы болып табылады, түйсштер, ятни сырт-
цы дуниенщ бейнелерт заттардың б!здщ сез1м мүшеле-
р1м1зге эсер етушен туып, б1зде бар болып отыр дегеп
пш1рд1 сөзс1з ңуаттайды. «Рух пен дене дуализмш» ма-
териалистш жолмен жоңңа шыгарудың (ягни материа-
листш монизм) мэш мынау: рух денеге тэуелстз бар
болмайды, рух — соңгы нэрсе, мидың функциясы, сырт-
ңы дүниенщ бейнелёнук «Рух пен дене дуализмш»
идеалистш жолмен жоңңа шыгарудың (ягни идеалистш
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
93
монизм) мэш мынау: рух дененщ функциясы емес, олай
болса, рух алгапщы нэрсе, «орта» жэне «Мен» сол бхр
«элементтер комплекстершщ» айрылмас байланысында
гана бар болады. Егер эклектицизмдт, ягни материализм
мен идеализмд! магынасыз шатастыргандыңты есепке
алмасаң, «рух пен дене дуализмш» жоцңа шыгарудың
б1р-б1рше тура ңарама-ңарсы осы ек! эдкшен басңа, еш-
ңандай үшшпп эдштщ болуы мүмкш емес. Авенариус-
тщ дэл осындай шатастыруы Богданов пен К°-ге «мате-
риализм мен идеализмнен тыс аңиңат» болып көршдь
Б1раң маман-философтар орыс махистершдей аңгал
жэне нангыш емес. Рас, материализмд! бекерге шыгару
жөншде немесе, ең болмаганда, материализм мен
идеализмд! «ымыраластыру» жөншде бүл штаттагы
профессор мырзалардың эрңайсысы «өз» системасын
ңоргайды,— б!раң оздерше ңарсылармен айтысуга кел-
генде, олар материализм мен идеализмпщ түрлппе «ец
жаңа» жэпе «ерекше» системалардагы байланыссыз
бөлшектерш именбей эшкерелейдк Ырнеше жас интел-
лигент Авенариустщ ңармагына шшгенмен, Вундт
сияңты кэр! торгай оңайлыңпен алдана ңойган жоң.
Авенариуст! интроекция туралы 1л1м1н1ц антиматериа-
лист1к тенденциясы ушш мацтап, идеалист Вундт жэдь
гөйс1ген Авенариустщ бет-пердесш, тштх, эдепстз жүлып
тастады.
«Егер,—деп жазды Вундт,— эмпириокритицизм түр-
пайы материализмд!: мида ой «бар» немесе ми ойды
«тугызады» деген сөздердщ көмепмен тшы наңты
байңау мен суреттеу арңылы сипаттауга болмайтып
ңатынасты б1лд1ред1 деп кшэласа» (В. Вундт адам ми-
дың көмегшс^з ойлайды дегещц «факт» деп танитын
болар!), «...бүл кшэлауының, элбетте, нег1з1 бар» (ци-
тат келырглген маңала, 8. 47—48).
Солай болмаганда ше! Идеалистер материализмге ңар-
сы шыңңанда, эрдайым жартыкеш Авенариус пен жар-
тыкеш Махңа ңосылып ңарсы шыгады! ПИркш не ке-
рек,— дейд! одан эр! Вундт,— бүл интроекция теориясы
«Т1рппл1ктщ тэуелшз ңатары туралы ппммен ешб!р бай-
ланысты емес, оның бүл ппмге сырттан мейлшше жа-
санды түрде кешшрек ңосылганы айңын» (8. 365).
94
В. II. Л Е Н II Н
Интроекция,— дейд! 0. Эвальд,—«эмпириокритицизм-
нщ өз ңателерш бүркеу үшш ңажет болатын фикциясы
гана» (1. с.*, 44). «Б1з гажап цайшылыңты байңап отыр-
мыз: б1р жагынан, интроекцияны жоңңа шыгару жэне
дүние туралы табиги үгымды ңалпына келыру дүниеге
ңайтадан наңты реалдың сипат беруге тшс; ешпп жа-
гынан, принциптш координация арңылы эмпириокрити-
цизм ңарсы мүше мен орталың мүшенщ абсолюттш ара-
ңатынастылыгыпыц нагыз идеалистш теориясына ңа-
рай бастайды. Сойтш, Авепариус түйыңтан шыга алмай
шырң айналады. Ол идеализмге ңарсы жорыңңа аттап-
ды да, онымен ашың белдесуге келгсндс, ңаруын тастап,
идеализм алдында т!зе бүктк Ол объектшер дүниесш
субъектппң өктемдшшен ңүтңармаң болды да, бүл дү-
ниеш ңайтадан субъектше ңосаңтап байлап бердй Оның
1С жүзшде сынап ңүртңаны — идеализмнщ нагыз дүрыс
гносеологиялың көршш! емес, идеализмге жасалган ке-
лемеж» (1. с., 64—65).
Норман Смит былай дейдк «Авенариустщ жт-жш
цитатңа келт1р1летш, ми ойдың түрагы да емес, органы
да емес, иес! де смсс дсгеп создер! бүл еш жаңтың ңа-
тынасып апыңтау үшш тск 613 гана ңолданатын б!рден-
б!р терминдерд! тсршке шыгаргапдың болады» (цитат
келырыгеп маңала, р. 30).
Вундт маңүлдаган интроекция теориясына ашың спи-
ритуалист Джемс Уордтың** тыектес болып отырганына
да таңдануга болмайды, өйткеш Уорд «натурализм мен
агностицизмге» ңарсы, өстресе Т. Гекслиге ңарсы (жет-
К1Л1КТ1 дэрежеде тиянаңты жэне батыл материалист бол-
маганы үшш емес, Энгельс Гекслид! осы үшш мшеген
болатын, ңайта) оның агностицизмшде, шынында, ма-
териализм жасырынып келгеш үшш үнем1 күрес жүргь
зш отыр.
Айта кетелш, агылшын махис! К. Пирсонның филосо-
фиялың эд1с-айла атаулыны ңолданбай-аң, интроекция-
ны да, координацияны да, «дүние элементтершщ ашы-
* — 1осо сИа!о — цитат келттрыген жерде. Ред.
** Затпеь \¥агс1. «ЫаЬкаИзт апй А^позНстзт», Згс1 ей., Ьопс!., 1906,
үо1. II рр. 171, 172 (Джемс Уорд. «Натурализм жэне агностицизм»,
3-басылуы, Лондон, 1906, II том, 171, 172-беттер. Ред.).
... ДПАЛЕКТ. МАТЕРПАЛИЗМНЩ ТАИЫМ ТЕОРИЯСЫ
95
луын» да мойындамай-аң, мундай «жамылгыдан» жур-
дай махизмшң болмай ңалмайтын нэтижесше, атап айт-
ңанда: таза субъективттк идеализмге келш отыр. Пир-
сон ешңандай «элементтерд!» бшмейдъ Оның алгашңы
жэне соңгы соз1 —«сез1мд1к ңабылдаулар» (йепзе-штр-
геззюпз). Адам ми арңылы ойлайтынына ол ешб!р кү-
мэнданбайды. Сондыңтан бүл тезис .(гылымга б!рден-
б1р сэйкес келетш тезис) пен оның философиясының
бастама пунктт арасындагы ңайшылың бадырайып коз-
ге түсш отыр. Ыздщ сез1мд1к ңабылдауларымызга то-
уэлс1з бар болатын бгр нэрсе есебшдеп материя үгымы-
на ңарсы күресш, Пирсон тас-талңан болады (оның
«Рылым грамматикасының» VII тарауы). Берклидщ бар-
лың дэлелдерш ңайталай келш, Пирсон: материя — түк
емес,— деп жариялайды. Ал мидың ойга ңатынасы ту-
ралы сөз болганда, Пирсон батыл түрде: «Материялың
механизммен байланысты ерш пен санадан сол меха-
низмс1з ерш пеп санага үңсайтын еш нэрсе тугыза ал-
маймыз»*,— дейдй Пирсон тшН оз зерттеулершщ ти1ст1
б!р бөлегшщ жиыптыгы есебшде мынадай тезис үсына-
ды: «Б1здщ жүйке жүйем!з сияңты жүйке жүйесшен
тысңары сана бар деуде ешңандай магына жоң; бүкш
материя саналы деу ңисынсыз» (б!раң бүюл материя-
ның шын мэшнде түйсшке үңсайтын ңасиетң бейнелену
ңасиет! бар деп жорамалдау ңисынды), «материядан
тыс сана немесе ерш бар деп пайымдау одан да ңисын-
сыз» (бүл да сонда, р. 75, 2-тезис). Пирсон шектен тыс
шатастырды! Материя — сез!мдш ңабылдаулардың топ-
тарынан басңа дэнеңе де емес; бүл оның ңагидасы; бүл
оның философиясы. Демек, түйсш пен ой — алгашңы
нэрсе; материя — соңгы нэрсе. Жоң, материясыз сана
болмайды, тшт1, жүйке жүйесшсхз де сана болмайды-
мыс! Ягни сана мен түйсш соңгы нэрсе болып шыгады.
Су жердщ үстшде түр, жер киттщ үстшде түр, кит су-
дың үстшде түр. Бүл былыңты Махтың «элементтер!»,
Авенариустщ координациясы мен интроекциясы ешб!р
жоя алмайды, ңайта кпми-философиялың балдыр-батпаң
арңылы мэселеш күңпрттенд1ред1, 1здерш жасырады.
’* «Тке Сгаттаг о/ 8с1епсе», 2пс1 есГ, ЬопсГ, 1900, р. 58.
96
В. И. ЛЕНИН
Толып жатңан эр ңилы «ноталдар», «секуралдар»,
«фиденциалдар», т. б. тугызган Авенариустщ ерекше
терминологиясы да дэл осындай балдыр-батпак, болып
табылады, бул туралы б1р-ек! сөз айтсаң та жетк1Л1КТ1.
Бтздег! орыс махистер! үялганнан бүл профессорлың
сандыраңңа көбшесе соңпай кетедң тек анда-санда гана
оңушыны (оны састыру үпин) ңайдагы б!р «экзистен-
циал» деген жэне т. б. создермен атңылап ңояды. Ал аң-
гал адамдар бүл созсымаңтарды ерекше бтр биомехани-
ка деп таныса, «сырлы» создерд! өздер! де тэу!р көретш
нем1с философтары Авеиариуске күледй «Эмпириокри-
тицизм системасыныц схоластикалың сипаты» деп ата-
ган параграфында Вундт: «нотал» (по1н8 = белг1л1) де-
сец де немесе пэлендей-түгендей нэрсе маган белпл! де-
сең де, мүлде бэртбтр, дейд!. Шынында да, бул — барыл
түрган саңылаусыз схоластика. Авенариустщ шын бе-
р!лген шэюрттершщ бтрт Р. Виллидщ мүны ашыңтан-
ашың мойындауга батылы жеттк «Авенариус биомеха-
никаны арман еттң— дейд! ол,— б!раң мидың т^рпплшш,
Авенариустщ ңолданбаң болган эд1с1 арңылы емес, 1с
жүзшде ашылатын жаңалыңтар арңылы гапа түсшуге
болады. Авенариустщ биомехапикасы ешңандай жаңа
байңауларга мүлде сүйенбейдц оныц озгеше белг1с1 —
үгымдардың таза схемалың ңүрамалары; оның үстше
мүндай ңүрамаларда тшт1 белгт б!р перспективаны
ашатын гипотезалардың да сипаты болмайды,— мүның
өз1 б1зден алыстагы көршшт! көлегейлейтш би!к жар
сияңты жай спекуляция шаблондары (Ыоззе ВрекиПёг-
зсйаЫонен) »*.
Орыс махистер! көп үзамай Европаның буржуазия-
лың философтары киш тоздырган еск! ңалпаңңа сүңта-
натын модашылдарга үңсап ңалатын болады.
6. МАХ ПЕН АВЕНАРИУСТ1Ң С0ЛИПСИЗМ1 ТУРАЛЫ
Эмпириокритицизм философиясының бастау пункт!
жэне непзп ңагидасы — субъективтш идеализм екенш
613 жогарыда көрд1к. Дүние — б!здщ түйс1г1м1з,— «эле-
* В. ХУШу. «бе^еп (Ие Зсйи^етзйеИ», 8. 169. Эрине, педант Пет-
цольд бүлай мойындамайды. Ол филистерше мэз болып, Авенариустщ
«бпологиялың» схоластикасын мыжп беред! (I том, II тарау).
... ДИЛЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
97
мент» деген сөзсымаңпен, «тэуелстз ңатар», «координа-
ция» жэне «интроекция» теорияларымен күңырттенд!-
рыген, б!раң ешб1р өзгерттлмеген непзн ңагида, мше,
осы. Бүл философияның орескелдпт сол—ол солипсизм-
ге, тек философтыңңа салынушы индивидт! гана бар деп
танушылыңңа апарып согады. Ал бтздеп орыс махистер!
оңушыларды: Махты «идеалист жэне тшт! солипсист»
деп «айыптау» — «шектен шыңңан субъективизм» деп
сещцруге тырысады. «Түйсштерд! талдауга» жазган
алгы созшде, XI бетте, Богданов осылай дейд! жэне
мүны бүк1Л махистер тобы неше түрлх эуенге салып
ңайталап отыр.
Мах пен Авенариус солипсизмнен ңандай жамылгы
бүркенетшш талдай келш, 613 ендх тек мынаны гана ңо-
са айтуымыз керек: пайымдаулардагы «шектен шыңңап
субъективизм» түгелдей Богданов пен К° жагында бо-
лып отыр, ойткеш философиялың эдебиетте мейлшше
эр түрл! багыттардагы жазушылар махизмтң непзн
күнэсын, ол ңандай жамылгылардың астында жатса да,
элдеңашан эйплеген болатын. Ыздщ махистердщ бгл-
местшнщ «субъективизмш» жетюлпт корсететш ш-
юрлерд! жай жинацтаумен шектелешк. Бүл арада мы-
наны айта кетелш: маман-философтардың бэрг дерлш
идеализмшң эр ңилы түрлерше плектес: идеализм 613-
дер үшш — марксистер үшш — кшэ болганымен, олар
үппн тшт1 де кшэ емес, б!раң олар идеализмнщ бгр сис-
темасына озде|ине дэйектхрек коршген екшпп бгр идеа-
лист1к системаны ңарсы ңойып, Махтың шын филосо-
фиялың багытының ңандай екенш корсеттп
Авенариустщ тмдерш талдауга арналнан «Эмпирио-
критицизмд! жасаушы» деген ютабында 0. Эвальд үо-
1еп8-по1еп8* озш солипсизмге апарып үрындырады (1. с.,
61—62-беттер).
Махтың шэюрт! Ганс Клейнпетер «Егкепгйгнз ипй
1гг1шп»-ге жазган алгы сөзшде өзшщ Махты костайты-
нын былай деп ерекше ескертедк «Теориялың-таным
идеализмшщ жаратылыс тапу гылымы ңойган талаптар-
га үйлесетшдшше мысал» (эклектиктер үшш бэрх де
’• — ершс1зден-ер1ксдз. Ред.
98
В. И. ЛЕНИН
«үйлесе бередт»!), «жаратылыс тану гылымы солипсизм-
ге тоңталмай-аң, оган өте жаңсы сүйене алатындыгына
мысал дэл осы Мах бола алады» («АгсЫу £йг 8уз1етаН-
бсйе РЬПозорЫе»36, Ванй VI, 1900, 8. 87).
Махтың «Түйсштердт талдауын» талдай келш,
Э. Люкка былай дейдк егер түс1шспеупшпктерд1 (М1В-
үег81ап(1п188е) есепке алмасаң, онда «Мах нагыз идеа-
лизмд! ңуаттайды». «Өзшщ берклиппл екенш Махтың
ңалайша мойындамайтынына аңыл жетпейдЬ («Кап1-
51ид1еп»37, Вапд VIII, 1903, 88. 416, 417).
Реакцияны жан-тэшмен жаңтайтын кантшыл — сол
алгы созде Мах ңостаган (Махтың бүрын ойлаганынан
гөр! шшрлердщ «негүрлым жаңыныраң туыстыгы»: 8.
X, ^огягог!*, «Егк. и. 1гг1.», 1906) В. Иерузалем: «дэ-
йект! феноменализм солипсизмге апарып соңтырады»,—
сондыңтан ептеп Канттың да кейб!р шюрлерш алу ке-
рек! (ңараңыз: «Бег кгШзсЬе ТйеаИзпшз ипс! сИе геше
Ьо£1к», 1905, 8. 26**).
Р. Гёнигсвальд: «...имманенттер мен эмпириокритик-
тер үшш альтернатива: не солипсизм, не Фихте, Шел-
линг немесе Гегель рухындагы метафизика» («ОЬег сИе
ЬеЬге Ните’8 үоп с1ег ВеаИШ йег АирешИп^е», 1904, 8.
68***).
Агылшын физип Оливер Лодж материалист Геккель-
Д1 мшеп-сынауга арнаган штабында, жүртңа мэлхм нэр-
седей, жол-жөнекей «Пирсон мен Мах сияңты солипсис-
тер» туралы айтып өткен (81г ОИуег Ьой^е. «Ьа У1е еЬ
1а таНёге», Р., 1907, р. 15****).
Агылшын жаратылыс зерттеупплершщ органы —
«Ха1иге» («Табигат»)38 махист Пирсон жөншде геометр
Э. Т. Диксонның сөз1мен эбден аның шюр айтты, бүл ш-
к!рд1 жаңа шюр болгандыңтан емес, орыс махистер!
Махтың философиялың былыгын аңгалдыңпен «жараты-
лыс тану гылымының философиясы» (Богданов,
«Түйсштерд! талдауга» жазылган алгы сөздщ XII жэне
* — X бет, Алгы сөз. Ред.
** — «Сыншыл идеализм жэне таза логика», 1905, 26-бет. Ред.
*=** — «Сыртңы дүниенщ реалдылыгы туралы Юмнын 1л1м1», 1904,
68-бет. Ред.
**** — Оливср Лодж. «Өм1р жэне материя», Париж, 1907, 15-бет. РеО.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
99
басңа беттер!) деп ңабыл алгандыңтан да келтхру керек
болып отыр.
«Пирсонның бүкш шыгармасының непзң— деп жаз-
ды Диксон,— бтз сез1мд1к ңабылдаулардан (зепзеыгпр-
ге881опз) басңа еш нэрсеш тшелей б!ле алм^йтын бол-
гандыңтан, өз1м1з эдетте объективтш немесе сыртңы
заттар есебшде сөз ңылатын заттар — сез1мд1к ңабыл-
даулар топтарынан басңа еш нэрсе емес деген ңагида.
Б1раң профессор Пирсон басңа саналардың бар екендь
Г1н мойындайды, мойындаганда өзшщ ютабын соларга
арнауымен үнс1з мойындап ңана ңоймай, тшт! кпабы-
ның көп жершде мүны тшелей мойындап отыр». Пирсон
басңа сананың бар екеш туралы ңорытынды жасаганда,
басңа адамдар денесшщ ңимылын байңай отырып, ана-
логия бойынша ңорытынды жасайды: басңа сана реалды
болса, онда менен тысңары басңа адамдар да бар болып
шыгады! «Эрине, сыртңы заттармен ңатар басңа сапалар
да реалды емес, бүлар тек мешң ңиялымда гана бар деп
пайымдайтын дэйекп идеалистщ көзңарасын мүндай до-
лелмен бекерге шыгара алмас едш; б1раң басңа адамдар
санасының реалдылыгын мойындау — басңа адамның
санасы туралы өз1м1з пайдаланып ңорытынды жасайтын
ңүралдардың, ягни... адам денес! сыртңы көршмлшң ре-
алдылыгын мойындау болады». Бүл ңиындыңтан шыгу-
дың жолы — б1здщ сез1мд1к ңабылдауларымызга б!зден
тыс объективтш реалдылың сэйкес келед! деген «гипо-
тезаны» мойындау. Бүл гипотеза б1здщ сез!мд1к ңабыл-
дауларымызды б!рсыдыргы дүрыс түсшдгредй «Басңа
адамдар сияңты, бүган профессор Пирсонның өз1 де се-
нетшдплне мен шындап күмэндана алмаймып. Ал егер
оган мүны аның мойындауга тура келсе, онда ол өзшщ
«Рылым грамматикасының» эрб!р бетш дерлйк лажсыз-
дап ңайта жазган болар едЬ>*.
Махты мэз ңылатын идеалистш философияны жара-
тылыс зерттеупплердщ ойлылары осылайша келемеж
ңылып ңарсы алады.
Аңырында, нем1с физиг! Л. Больцманның шшрш кел-
т^рейш. Мүмкш, Фр. Адлер сияңты, махистер де: ол —
* «Ма1иге», 1892, ЛЫу 21, р. 269.
100
В. И. ЛЕПИН
еск1 мектептщ физиг! дегещц айтар. Б1раң цазгр эңпме
осте физиканың теориялары туралы емес, пепзп фило-
софиялың мэселе туралы болып отыр. «Гносеологиялың
жаңа догмалармен эуестенген» адамдарга ңарсы шы-
гып, Больцман былай деп жазды: «Б1з тура сез1мдш
ңабылдаулардан тугыза алатын түсшштерге сенбеу бү-
рышы аңгал сешмге тшелей ңарама-ңарсы келетш үш-
ңарылыңңа экелш соңтырды. Б1зге тек сез1мдш ңабыл-
даулар гана бершген, одан эр! аттап басуга правомыз
жоң, деседъ Б1раң егер бүл адамдар дэйект! болса, онда
олар мунан кейш: б!зге озхмхздщ кешеп сез1мдш ңабыл-
дауларымыз берьтген бе?—деген сүраң ңоюга тшс болар
ед1. Б1зге тшелей бершгеш тек б!р гапа сез!мдш ңабыл-
дау немесе тек бтр гана ой, — атап айтңанда, б!здщ ңа-
з!рг1 сэтте ойлаган ойымыз. Демек, егер дэйектх болсаң,
онда тек өз1мнщ Л/е«-1мнен басңа адамдардың бар еке-
нш гана емес, өткеп уаңыттагы түсшштердщ бэрш де
теркке шыгару керек»*.
Мах пен К°-нщ «жаңа» сияңты болып көршген «фе-
номенологиялың» козңарасын бүл физиктщ философия-
лың субъективтш идеализмнщ тозыгы жеткен орескел-
Д1Г1 деп мшеу1 оте дүрыс.
Жоң, Махтың пепзп ңатсс! болып табылатын солип-
сизмд! «байңамаган» адамдардың козш «субъективтш»
шел ңаптаган.
* Ьи(1юг§ ВоИхтапп. «Рори1аге ЗсЬпПеп», Ьрх., 1905, 8. 132, Салыс-
тырыңыз: 88. 168, 177, 187, т. б. (Людвиг Болъцман. «Көпнплшке ар-
налган маңалалар», Лейпциг, 1905, 132-бет, 168, 177, 187 жэне басңа
беттер!н салыстырыцыз. Ред.).
101
II ТАРАУ
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ
ЖЭНЕ ДИЛЛЕКТИКАЛЫҢ МАТЕРИАЛИЗМШҢ
ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ. II
1. «Ө31НД1К ЗАТ»,
НЕМЕСЕ В. ЧЕРНОВ ФР. ЭНГЕЛЬСТ!
БЕКЕРГЕ ШЫГАРМАҢ БОЛАДЫ
«Өзшдш зат» туралы бтздщ махистердщ көп жазганы
сонша, егер оның бэрш бтр жерге жинаса, онда басыл-
ган ңагаз таудай болар ед1. «Өзшдш зат»—Богданов пеп
Валентинов, Базаров пен Чернов, Берман мен Юшкевич
үшш нагыз Ьё1е потге*. Олардың «өзшдш затңа» ңарсы
ңолдаибаган «ңатты» сөздерц оган ңарсы айтпаган ма-
загы ңалган жоң. Осы сорлы «өзшдш затңа» бола, олар
юммен арпалысып отыр? Бүган келгенде Россия мах-
изм1н1ң философтары саяси партияларга бөлше бастай-
ды. Марксист болгысы келген махистердщ бэрт Плеха-
новтың «өзшд1к затына» ңарсы шыгып, Плехановты:
шатасып, кантшылдыңңа ойысып кеттң Энгельстен
аулаң кеттх деп айыптайды. (Олардың бхршпп айыбы ту-
ралы төртшпп тарауда, екшпп айыбы туралы осы тарау-
да сөз ңыламыз.) Халыңшыл, марксизмнщ барып түр-
ган ңас дүшпаны, махист В. Чернов мырза «өзшдш
зат» үшш Энгелъске ңарсы тура жорыңңа шыңты.
Марксизмге деген ашың душпандың Виктор Чернов
мырзаны бул жолы б1здщ партиялас жолдастардан жэ-
не философия жөншдеп оппоненттерден гор! анатурлым
принңишшл эдебиетпп душпанга айналдырганын мо-
йынга алу уят болса да, оны жасырып ңалу күнэ болар
ед139. Өйткеш марксист болгысы келетш махистердщ
Энгельст! дипломаттыңпен бтр шетте ңалдырып, Фейер-
бахты мүлде елемей, тек ңана Плехановтың төщрегшде
* Сөзбе-сөз: ңара албасты, күбыжың, жексүрын нэрсе. Ред.
102
В. И. Л Е Н И II
айналшыңтап турып алуы — тек ңана арам ниетпеи
(немесе оның үстше материализммен таныс болмаган-
дыңтан?) тстелген 1с. Мүныц оз! наң сол бгр орынды
таптап түрып алу, 1ш пыстыратын, түкке түргысыз
ңырңысу, Энгельстщ козңарастарын тшелей талдаудан
ңорңаңтыңпен жалтарып, оның шэюртше беталды тихсу
болады. Бүл ңысңаша заметкалардың мшдет! махизмнщ
реакцияшылдыгып жэпе Маркс пен Энгельс материа-
лизмшщ дүрыстыгып корсету болгандыңтан, 613 маркс-
ист болгысы келетш махистердщ Плехановпен эуресзя
былай ңойып, эмпириокритик В. Черпов мырза бекерге
шыгармаң ' болган Эпгельстщ тура озше жүгшешк.
В. Черновтың «Философиялың жэпе социологиялың
этюдтершдеп» (М., 1907—б!рен-сараны болмаса, басңа-
ларыныц бэр! 1900 жылга дейш жазылган маңалалар
жинагы) «Марксизм жэне трансцендентальдың филосо-
фия» деген маңаласы тура Маркст! Энгельске ңарсы
ңою эрекетшен жэне Энгельст! «аңгал-догмашылдың
материализмге» салынды, «мейлшше дөрек! материалис-
тш догмашылдыңңа» салынды (29 жэне 32-беттер) деп
айыптаудан басталады. Энгельстщ Канттыц өзшдш за-
тына ңарсы жэне Юмныц философиялың багытына ңар-
сы айтңап тюрш В. Черпов мырза «жетюлпт» мысал
деп жариялайды. Б1з де Эпгельстщ сол шюршеи бас-
тайың.
Өзшщ «Людвиг Фейербах» деген шыгармасында Эп-
гельс материализм мен идеализмд! непзп философия-
лың багыттар деп жариялайды. Материализм табигат-
ты алгашңы нэрсе, рухты соңгы нэрсе деп таниды, бол-
мысты б1ршпп орынга, ойды екшпп орынга ңояды.
Идеализм керйлнше деп есептейдй Идеализм мен
материализмнщ «эр түрл! мектептершщ» философтары
бөлшген «ек1 үлкен лагерьдщ» осы түб1рл! айырмашы-
лыгын Энгельс ең маңызды шарт етш ңойып, идеализм
мен материализм деген сөздерд! басңа магынада ңолда-
натын адамды тура «шатастырушы» деп айыптайды.
«Бүюл философияның ең жогаргы мэселес!», «бүюл
философияның, эс!ресе ең жаңа философияның түбегей-
Л1 үлы мэселес! — ойдың болмысңа ңатынасы, рухтың
табигатңа ңатынасы туралы мэселе», — дейд! Энгельс.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЛСЫ
103
Осы непзг! мэселе жөншде философтарды «еш үлкен
лагерьге» бөлш, Энгельс непзг! философиялыц мэселе-
шң «екшш жагы да бар» екенш көрсетед!, атап айтңан-
да: «б1зд1ң айналамыздагы дүние туралы ойларымыз-
дың сол дүниешң өзше ңатынасы ңандай? Б1здщ ойы-
мыз шын дүниеш тани ала ма, шын дүние туралы
түсш1ктер1м1з бен үгымдарымызда 613 шындыңтың дү-
рыс бейнеленуш ңүрай аламыз ба»*.
«Философтардың орасан көшшлпт бүл сүраңңа маңүл-
дап жауап беред!»,— дейд! Энгельс, бүлардың ңатарына
ол материалистердщ бөрш, сонымен б!рге ең дэйект!
идеалистерд! де, мэселен, абсолюттш идеалист Гегельд!
де ңосады. Гегель шын дүниеш мэңплш алдындагы бтр
«абсолюттш идеяның» жүзеге асуы деп есептейд!, оның
бер жагында адамның рухы шын дүниеш дүрыс танып,
шын дүниеден жэне шын дүние арңылы «абсолюттш
идеяны» таниды деп есептейдь
«Б1раң мүнымен ңатар» (ягни материалистермен жэ-
не дэйект! идеалистермен ңатар) «дүниеш тану немесе
тым болмаса сарңа тану мүмкшдшше дауласатын б!рсы-
пыра басңа философтар бар. Ең жаңа философтардың
1ш1нде Юм мен Кант осылардың ңатарына ңосылады,
философиялың дамуда бүлар да аса елеул! роль атңар-
ды...»40.
В. Чернов мырза Энгельстщ осы сөздерш келпрш,
дүрсе ңоя бередь «Кант» деген сөзге ол мынадай ескер-
ту жасайды:
«1888 жылы Кант сияңты, эс1ресе Юм сияңты фило-
софтарды «ең жаңа» философтар деп атау тшт! таңыр-
ңарлың нэрсе болды. Бүл кезде Когеннщ, Лангенщ,
Рильдщ, Лаастың, Либманның, Герингтщ жэне басңа-
лардың аттарын естшен дүрысыраң болар едк Б1раң, ша-
масы, Энгельс «ең жаңа» философияга күшт! болмаса
керек» (33-бет, 2-ескерту).
* Ег. Еп§е1з. «Ь. ЕеиегЬасЬ» е!с., немтсше 4-басылуы, 8. 15. 1905 ж.
Женевада шыңңан орысша аудармасы, 12—13-беттер. Г. В. Чернов
8р1е£е1Ы1с1 деген сөзд! «айнадагы бейнелену» деп аударып, Плеханов
Энгельстщ теориясын «едэугр элсгретгп» көрсетед! деп оны кшэлайды:
орысша «айнадагы бейнелену» демей, тек ңана «бейнелену» деп айта-
ды-мыс дейд!. Бүл — мшегштк; 8р1е^е1Ы1с1 нем!сше эшейш АЬЫШ
(бейнелену, бейнелеу, бейне. Ред.) магынасында да ңолданылады.
5 18-том
104
В. И. ЛЕНИН
В. Чернов мырза алган бетхнен ңайтпайды. Экономи-
калың мэселелерде де, философиялык. мэселелерде де ол
Тургеневтщ кейшкерх Ворошиловңа41 ңатты уңсайды:
«галымдардың» аттарын малданып, бгресе надан Каут-
скийд!*, б!ресе надан Энгельст! ңуртпаң болады! Бтраң
бтр жаман жерт сол, Чернов мырза атап отырган бедел-
Д1лердщ бэр! де — сол неокантшылдар; Энгельс өзшщ
«Л. Фейербах» дегеп шыгармасының дэл сол бетшде
оларды — Каит пен Юмиың элдеңашан бекерге шыга-
рылган ыпмдершщ ол!гш ыртлтуге тырысңан теориялың
реакционерлер деп атады. Эпгельс өзшщ жогарыда кел-
ттрьтгеп шюршде дэл сол беделд! ( махизм үшш) шатас-
ңан профессорлардың көзңарасын бекерге шыгарып
отырганын батылсынган Чернов мырза түсшбеген!
Юм мен Кантңа ңарсы Гегельдщ өзьаң «өте күпт»
дэлелдер келырдң ал Фейербах бүл дэлелдерд! магына-
сының тереңдггшен гөр! өтюрлт күпгпрек шюрлермен
толыңтырды деп корсете келш, Энгельс одан эр! былай
дейдк
«Басңа да философиялың жалтарыстардың (немесе
оттрштердщ, 8с11ги11еп) бор! сияңты, бүл жалтарыстар
да практикада, атап айтңапда, эксперимепт пен индуст-
рияда пагыз үз1лд1-кес1лд1 түрде бекерге шыгарылады.
Егер 613 табигаттың белгип б!р ңүбылысыи үгынуымыз-
дың дүрыстыгын дэлелдегенде, сол ңүбылысты өз1м1здщ
жасайтындыгымызбен, ол ңүбылысты оның өз жагдай-
ларынан тудыратындыгымызбен, оның үстше оны өз
маңсаттарымызга ңызмет ңылуга көнд1ретшд1г1м1збен
дэлелдей алсаң, онда Канттың үстатпайтын» (немесе
аңыл жетпейтш: ипГабзЬагеп — бүл маңызды сөз Пле-
хаповтың аудармасында да, В. Чернов мырзаның аудар-
масында да түсш ңалыпты) ««өзшдш заты» ңүрып б1те-
Д1. Жануарлар мен өшмдштердщ денесшде жасалатын
химиялың заттар, органикалың химия бүларды б!ршен
соң б1рш жасап шыгарганга дешн, сол «өзшдш заттар»
күйшде ңала бердң кейш «өзшдш зат» «б1зд1к затңа»
айналды, мэселен, ңаз!р бгз маренаның бояуын, ализа-
ринд1, далада өсетш марена тамырынан алмаймыз, одан
* В. Илъиннгц «Аграрлың мэселес!», 1-бөлхм, СПБ., 1908, 195-бет (ңа-
раңыз: В. И. Ленин. Шыгармалар толың жинагы, 5-том, 157-бет. Ред.).
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
105
элдеңайда арзан жэне оңай жолмен тас көмтрдтң ңара
майынан жасап шыгарамыз» (аталган шыгарманың
16-бет1)42.
Осы шюрдх мысалга келт!ре отырып, Б. Чернов мыр-
за тшт1 тас-талңан болады, Энгельс байгусты тшт1 жеп
ңоя жаздайды. Тыңдай берхщз: «Тас көм!рдщ ңара
майынан «элдеңайда арзан жэне оңай жолмен» ализа-
рин алуга болатынына, эрине, неокантшылдардың еш-
ңайсысы таңданбайды. Б1раң ализаринмен ңатар сол
ңара майдан дэл сондай арзан жолмен «өзшдш затты»
бекерге шыгаратын дэлел тауып алуга болады деу,—
бүл, эрине, тек неокантшылдар үшш гана емесг басңа-
лар үшш де ңүлаң есымеген тамаша жаңалың болып
көршед!».
«Энгельс, С1рэ, Канттың шюршше «өзшдш затты» та-
нуга болмайтынын бьгпп алган соң, бүл теореманы керт
айналдырып ңайта ңүрган жэне танылмаган нэрсешң
бэр! Ө31НД1К зат деп үйгарган болуы керек...» (33-бет).
Махист мырза, ңүлаң салыңыз: өпрш айтңанда да
шамадан тыс кетпеу керек ңой! С1з тшт! не туралы ай-
тылып отырганын бшместен, Энгельстен келырьлген ци-
татты «талңандамаң» боласыз, сөйтш оны наң сол сэтте,
жүрттың көзшше бүрмалайсыз!
Б1ршппден, Энгельс «өзшдш затты бекерге шыгара-
тын дэлел табады» дегешщз дүрыс емес. Канттың үс-
татпайтын (немесе тануга болмайтын) өзшдш затын бе-
керге шыгаратынын Энгельс тура ашып айтты. Чернов
мырза заттардың б!здщ санамызга тэуелшз бар екеш
туралы Энгельстщ материалистш көзңарасын шатасты-
рып отыр. Екшппден, егер Канттың теоремасы: өзшдш
затты тануга болмайды десе, онда бүган «кер1» теорема:
танута болмайтын нэрсе — өзшдш зат болып шыгады,
ал Чернов мырза тануга болмайтын деген сөзд1 таныл-
маган деген сөзбен ауыстырып, бүл ауыстыру арңылы
Энгельстщ материалистш көзңарасын тагы да шатасты-
рып, өңш айналдырганын түсшбей отыр!
В. Чернов мырза үстхртпт философияның реакңионер-
лерш өзше басшы етш алган ед1, ал бүлардың оны ша-
тастырганы соншалың, ол жогарыда келпршген мысал-
5*
106
В. И. ЛЕНИН
дан тук те тусшбей, Энгельске ңарсы өре түрегелш,
шаптыга бастады. Бул жерде 1ст1ң мош неде екенш
махизмшң өкшне түсшд!рш көрелш.
Юм мен Канттың екеуше де ңарсы екенш Энгельс
тура ашып айтты. Оның бер жагында, Юм ешңандай
«тануга болмайтын озшдш зат» туралы тшт! сөз ңылган
емес. Бүл ек! философңа ортаң нэрсе не? Ортаң норсе
сол: олар «ңүбылысты» ңүбылатын нэрседен, түйсгкт!
түйс1Н1летш нэрседеп, б!зд1к затты «озшдш заттан»
принциптъ турде бөлектеп отырады, соның өзшде Юм
«өзшдш зат» туралы оштеңе быпс! келмейдң «өзш-
Д1К зат» туралы ойдың озш философияга лайыңсыз деп
есептейд!, «метафизика» (юмистер мен каптшылдардың
айтатынындай) деп есептейдц Кантңа келсек, ол «өзш-
Д1к затты» бар дейдң б1раң оны — «тануга болмайтын»
зат, ңүбылыстан принциптш айырмашылыгы бар зат,
принципшде басңа салага, «ол дүниелш» (^епзеИз) нэр-
се саласына жататын зат, быпм арңылы емес, наным ар-
ңылы б!луге болатын зат деп жариялайды.
Энгельстщ бүган ңарсы шыгуының мэшс1 неде? Тас
көм1рдщ ңара майында ализарин бар екешн 613 күш ке-
ше б1лмейтш едш. Бүгш б!з оны б1лдш43. Олай болса,
мынадай сүраң туады: кеше тас ком1рдщ ңара майында
ализарин болды ма?
Эрине, болды. Бүган күмэнданудың ңандайы болса да
ңаз!рг1 жаратылыс тану гылымын ңорлагандың болар
ед1.
Ал егер кеше тас көм!рдщ ңара майында ализарин
болган болса, онда мүнан гносеологиялың маңызды үш
ңорытынды шыгады:
1) Б1здщ санамызга тэуелшз, б1зд1ң түйс1г1м1зге тэ-
уелс!з, б1зден тыс заттар бар, өйткеш тас көм1рд1ң ңара
майында кеше ализариннщ болганы даусыз, сол сияңты
кеше ализариншң бар екеш туралы б1здщ түк бймеге-
Н1М13 де, бүл ализариннен ешңандай түйсш алмаганы-
мыз да даусыз.
2) Ңүбылыс пен өзшдш заттың арасында ешңандай
принциптш айырмашылың жоң, болуы да мүмкш емес.
Тек танылган нэрсе мен эл! танылмаган нэрсенщ ара-
сында гана айырмашылың бар, ал бүл екеушщ арасын-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
107
да ерекше бтр шек бар деген, өзшдхк зат ңүбылыстардың
«ар жагында» жатыр (Кант) деген немесе кейб!р жак,-
тары эл1 танылмаган, б!рак. б!зден тыс бар болып отыр-
ган дүние (Юм) туралы мэселеден бойды аулаң салып,
ек1 арага ңандай болса да бгр философиялың ңоршау
ңоюга болады, ңою керек те деген философиялың жал-
ган ңорытындылар — осылардың бэрх бос былшыл,
ЗсЬгпПе, жалтаргандың, өттрш.
3) Рылымның басңа салаларыныц бэршдепдей, та-
ным теориясында да диалектикалың тургыдан пайымдау
керек, ягни бтздщ танымымызды дайын жэне өзгермей-
тш нэрсе деп ойламау керек, ңайта бшмеупплтктен бшу-
ППЛ1К ңалай туатынын, толың емес, дэл емес бтлхмнщ
ңалай толыгыраң, дэлтрек бнпмге айналатынын талдау
керек.
Адамиың танымы бьлмеупплштен туып дамиды деген
көзңарасты ңуаттаганпан кейш, с!з мынаны көрешз: тас
көм1рдщ ңара майынан ализариннщ табылуы сияңты
ңарапайым миллиондаган мысалдар, тек гылым мен тех-
никаның тарихындагы гана емес, барша жүрттың жэне
эрб1р адамның күнделштх өм1ршдег1 миллиондаган бай-
ңаулар адамга «өзшдш заттың» «б1зд!к затңа» айнала-
тынын, б1здег1 сез1м мүшелер! ңайсыб!р заттардың
сырттан типзген эсерш сезген уаңытта «ңүбылыстар»
туатынын көрсетед!, ңандай болса да бтр кедерп б!зге
бүрыннан бар болып отырган б!р заттың б1здеп сез1м
мүшелерше эсер ету мүмкшдплн жойган кезде бүл «ңү-
былыстар» жоң болып кететшш көрсетедЕ Мүнан туа-
тын жэне тумай ңоймайтын б!рден-б1р ңорытынды —
адам өм1ршщ практикасында жүрттың бэр! жасайтын
ңорытынды жэне материализм өз гносеологиясына сана-
лы түрде непз етш алган ңорытынды мынау: б!зден тыс
жэне б1зге тэуелшз нэрселер, заттар, денелер бар, б1здщ
түйс1ктер1м1з — сыртңы дүниенщ бейнелер!. Махтың
бүган кер! теориясы (денелер — түйМктер комплексте-
р!) — бейшаралыңтан туган идеалистш былшыл. Ал
Чернов мырза Энгельст! «талдаймын» ден, өзшщ воро-
шиловтың ңасиеттерш тагы да көрсетш алды: Энгельс-
тщ ңарапайым мысалы оган «таңырңарлың нэрсе жэне
аңгалдың» болып көршдП Профессорлың эклектицизмд!
108
В. И. ЛЕНИН
дэйект! материалистш таным теориясынан айыра бьт-
мей, ол тек жалган оңымыстылардың ойдан шыгарган
сандыраңтарын гана философия деп есептейдк
Чернов мырзаның будан былайгы шктрлершщ бэрш
талдап жатудың мүмкшдхп де жоң, ңажет! де жоң: бул
да (атом — материалистер үшш өзшдхк зат деген сияң-
ты!) зор дэмелт былшыл. Бул арада тек бтздщ таңыры-
бымызга ңатысы бар (жэпе кейб!реулерд1, схрэ, шатас-
тырган) шюрш, Маркстщ Энгельстен айырмашылыгы
бар-мыс деген ппирш атап өтелш. Эңпме Маркстщ
Фейербах жөншдег! екшшЛ тезист жэне Плехановтың:
Б1е88еШ§кеИ* деген сөзд! аударуы туралы болып отыр.
Ол 2-тезис мынау:
«Адамның ойлауында заттың аңиңат бола ма деген
мэселе — тшт! де теория мэселес! емес, практикалың
мэселе. Адам өз ойлауының аңиңаттылыгын, ягни шын-
дыгын, ңуатын, бул дүниелш екенш практикада дэлел-
деуге ти1с. Практикадан оңшауланган ойлаудың шынды-
гы немесе шын еместМ туралы талас — таза схоласти-
калың мэселе»44.
Плеханов «ойлаудың бүл дүниелш екенш дэлелдеу»
(сөзбе-сөз аударма) деудщ орнына: ойлау «ңубылыстар-
дың бер жагына тоңтамайтыпын» дэлелдеу деп аудар-
ган. Сондыңтан В. Чернов мырза: «Энгельс пен Маркс-
тщ арасындагы ңайшылың оп-оңай жойыла ңалды»,
«Энгельс сияңты Маркс те өзшдш заттарды тануга
болатынын жэне ойлаудың ол дүниелш екенш айтып-
ты-мыс» (жогарыда аталган шыгарма, 34, ескерту) деп
даурыгады.
Аузын ашңан сайын үшы-ңиыры жоң шатасуды үйш-
төге беретш Ворошиловпен ктес болсаң, мше, осылай
болады! Материалистердщ бэр! де өзшдш заттарды та-
нуга болады дейтшш б1лмеущ1з надандың ңой, Виктор
Чернов мырза. Ойлаудың «заттың аңиңаттылыгы» (^е-
^епзЪашШсйе ДҮайгйеИ), ойлау ацицат бейнелейтш зат-
тардың ( = «өзшдш заттардың») бар болуынан басца
ештеме де емес екенш ойламай, тезистщ сол б1р1ншъ
сөйлемшен аттап өтущ1з надандың немесе шектен шың-
— бул дүниел1к. Ред.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
109
ңан салаңтың ңой, Виктор Чернов мырза. Плехановтьщ
өз сөзтмен жазганынан (Плеханов аударган жоң, өз сө-
31мен жазып берд!) ойлаудың ол дуниелгк екенш
Маркстщ ңоргаганы келш «туады»-мыс деупцз мүлде
сауатсыздың ңой, Виктор Чернов мырза. Өйткеш адам-
ньщ ойын «ңубылыстардың бер жагына» тек юмистер
мен кантшылдар гана тоңтатады. Барлың материалис-
тердщ, оның 1ппнде епископ Беркли ңуртпаң болган
(«ЬЩиспеш» ңараңыз) XVII гасыр материалистерГнщ
көзңарасынша, «ңубылыстар» — «б1зд1к заттар» немесе
«өз1мен өз1 объектьлердщ» көимрмелеръ. Маркстщ өзш
быпс! келген юсГге Плехановтың өз соз1меп айтып бер-
геш, эрине, мшдет емес, б!раң Ворошиловша омыраулай
бермей, Маркстщ шюрше ой ж!беру — мшдет.
Өздерш социалистер деп атайтын адамдар Маркстщ
«тезистерше» ой Ж1берг1с1 келмей немесе ой Ж1бере ал-
май отырганда, кейде буржуазиялың жазушылардың,
философия жөшндеп мамандардың, элплерден адалы-
раң болып шыгатыны атап өтуге түрарлыңтай. Мен
Фейербахтың философиясын зерттеген жэне осыган бай-
ланысты Маркстщ «тезистерш» талдап көрген осындай
б!р жазушыны бхлемш. Бул жазушы — Альберт Леви,
ол өзшщ Фейербах туралы штабының екшпп бол1мшщ
үшшпп тарауын Фейербахтың Маркске типзген эсерш
ңарастыруга арнаган*. Леви Фейербах туралы барлың
жерде б!рдей дурыс айтңан-айтпагапына, эдеттеп бур-
жуазиялың көзңарас тургысынан Маркст! ңалай сына-
ганына тоңталмастан, 613 Маркстщ атаңты «тезистерт-
нщ» философиялың мазмунына Альберт Левидщ берген
тек бгр гана багасын келпрешк. Б1ршш1 тезис жөншде
А. Леви былай дейдк «Маркс, бхр жагынан, бүшл бү-
рынгы материализмге жэне Фейербахңа ңосылып, зат-
тар туралы б!здщ түс1шктер1м1зге б!зден тыс реалдың
жэне жеке (дербес, сИзПпсГз) объекттлер сэйкес келед]
деп таниды...».
Оңушының көрш отырганындай, тек маркстш мате-
* А1Ъег1 Ьёъу. «Ъа рИЯоборЫе де ГеиегЬасЬ е! еоп тПиепсе зиг 1а
НПёгаЫге аПетапйе», Раг1з, 1904 (Алъберт Леви. «Фейербахтың фило-
софиясы жэне оның нем!с эдебиетше эсерЬ, Париж, 1904. Ред.), рр.
249—338 — Фейербахтың Маркске эсерц рр. 290—298 — «тезистердЬ
талдау.
110
В. И. ЛЕНИН
риализмтң гана емес, сонымен ңатар материализм атау-
лынъщ бэршщ, «букгл бурынгы» материализмшң непзгт
позициясы: бтзден тыс реалдың объекттлер бар, б!здщ
түс1шктер1м1з сол объектьлерге «сэйкес келед!» деген
позициясы Альберт Левиге б!рден айңын болып отыр.
Жалпы алганда бук1л материализмге ңатысы бар бүл
элшпеш тек Россия махистер! гана бымейдЕ Леви одан
эр1 былай дейдк
«...Екшпп жагынан, Маркс материализм белсенд!
күштердщ» (ягни адам практикасының) «маңызын ба-
галау 1с1мен шүгылдануды идеализмге берш ңойды деп
өкшедт. Маркстщ шюршпе, бүл белсенд! күштерд! де
материалисттк системага ңосу үшш оларды идеализмнен
тартып алу керек; б!раң, элбетте, бүл күштерге реалдың
жэне сез1мдш сипат беру керек, идеализм бүл күштерде
ондай сипат бар деп тани алган жоң. Сонымен, Маркстщ
ойы мынадай: б!здщ түсш1ктер1м!зге б!зден тыс реал-
дың объектьлердщ сэйкес келетпп сияңты, б1здщ фено-
мендш эрекет1м1зге б1зден тыс реалдың эрекет, заттар-
дың эрекет! дэл солай сэйкес келедц бүл магынада ал-
ганда, адамзат абсолюттш нэрсеге тек теориялың таным
арңылы гана емес, практикадагы эрекет арңылы да ңа-
тысып отырады; сойтш адампыц бүшл эрекет! тео-
риямен ңатар жүрш отыруга мүмкшдш беретш ңасиет
пен мэртебеге ие болады: осыдан бастап революциялың
эрекет метафизикалың маңыз алады...».
А. Леви — профессор. Ал эжептеу!р профессордың
материалистерд! метафизик деп сөкпеу! мүмкш емес.
Идеалист, юмист жэне кантшыл профессорлардың ой-
ынша материализм атаулының бэр! — «метафизика»,
өйткеш материализм феноменнщ (ңүбылыстың, б1здш
заттың) аргы жагында б1зден тыс реалдың нэрсе бар
дейдц сондыңтан А. Левидщ: Маркстщ ойынша адам-
заттың «феномендш эрекетше» «заттардың эрекет!» сэй-
кес келедц ягни адамзат практикасының феномендш
(бүл сөздщ Юм мен Кант түсшетш магынасында) ңана
емес, сонымен ңатар объективтш-реалдың маңызы бар
деу! шынында дүрыс. Практика критеришшң Махта бтр
түрл1, Марксте екшпп түрл! маңызы бар, мүны б!з ти-
1ст1 жершде (§6) толың көрсетем!з. «Адамзат абсолюттш
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 111
нэрсеге ңатысып отырады», муның мэшск адамның
танымы абсолюттш аңиңатты (төменде 5-параграфты
ңараңыз) бейнелейдң— адамзаттың нрактикасы бхздщ
түсшхктертмтзд! тексере келш, олардың абсолюттш аци-
ңатңа сэйкес келетшдерш растайды деген сөз. А. Леви
одан эр1 былай дейдк
«...Бүл пунктке жеткеннен кейш Маркс, эрине, сын-
шылардың ңарсылыгына кездеседи Ол өзшдш заттарды
бар дейдң булар жөншде б1здщ теория осы өзшдш-зат-
тардың адамдагы көпирмес! болып табылады, дейдң с!з-
ге көппрменщ дүрыс болуын ңамтамасыз ететш не?
Адамның ойы с1зге объективттк аңиңатты көрсететшш
дэлелдейтш не? деген эдеттеп ңарсылыңтан ол бүлта-
рып кете алмайды. Бүл ңарсылыңңа Маркс екшпп тези-
сшде жауап бередп (р. 291).
Маркстщ өзшдш заттарды бар деп танитынына
А. Левидщ б1р минут та күмэнданбайтынын оңушы кө-
рш отырган болар!
2. «ТРАНСЦЕНЗУС» ТУРАЛЫ,
НЕМЕСЕ В. БАЗАРОВ ЭНГЕЛЬСТ! «ӨҢДЕМЕК» БОЛАДЫ
Марксист болгысы келетш орыс махистер! Энгельстщ
ең үзшдькесшд! жэне айңын мэл!мдемелершщ бъръне
дипломаттыңпен соңпай кетсе, мүның есесше оның
екшшъ б!р мэл1мдемесш олар тшт! Черновша «өңдед!».
Цитаттардың магынасын бүзгандыңты жэне бүрмала-
гандыңты түзету мшдет! ңаншама жалыңтыратын мш-
дет, ңаншама ауыр мшдет бола түрса да,— орыс махис-
тер! туралы сөз ңозгамаң болган адам ол мшдеттен ңү-
тыла алмайды.
Базаровтың Энгельст! өңдеу! мынадай.
«Тарихи материализм туралы»* деген маңаласында
Энгельс агылшын агностиктер! (Юмның багытындагы
философтар) туралы былай дейдк
«...Б13Д1Ң бүкш 61л1м1м1з 613 Ө31М13Д1Ң сез1мдер1м!з ар-
* «Социализмтң утопиядан гылымга ңарай дамуының» агылшын
тыпндеп аудармасына жазылган алгы сөз, оны Шеие 2еИ»-те нем!с
Т1л1не аударган Энгельст1ң өзц XI, 1 (1892—1893, № 1), 8. 15 жэне
кей1нг]лер1. Ңателеспесем, орысша аудармасы б!реу-аң: «Тарихи мате-
риализм» жинагында басылды, 162 жэне одан кей!нг1 беттер!. Цитатты
«Марксизм философиясы «жөнгндегг» очерктердтң» 64-бет1нде Базаров
келт!рш отыр.
112
В. И. ЛЕНИН
ңылы алатын деректерге (МШейин^еп) непзделетппне
613Д1Ң агностик келтседь..».
Сонымен, агностик те (юмист) туйсгктердъ непзге
алатынын, бхлхмнщ ңандай болса да басңа бтр ңайнар
көз1 бар деп танымайтынын б1зд1ң махистерге ескертш
ңояйың. Агностик — пагыз «позитивист» екешн «ең жа-
ңа позитивизмд!» жаңтаушылар бшш ңойсын!
«...Б1раң,— дейд1 ол (агностик) тагы,— б1здщ сез1м-
дер!м1з б1зге ңабылдайтын заттарының дурыс суретте-
рш (АЬЫМег) беретшш б!з ңайдан б1лем1з? Мүнан кейш
ол б1зге заттарды немесе олардың ңасиеттерш сөз ңыл-
ганда, ол, шынында, сол заттардың өздерш немесе олар-
дың ңасиеттерш сөз ңылмайтынын, бул жайында айңын
еш нэрсе бые алмайтынын, тек сол заттардың оның се-
з1мдерше тийзген эсерлерш гана сөз ңылатынын айта-
ды...»45.
Энгельс бул жерде философиядагы ңандай ек1 багыт-
ты б1р-б1рше ңарсы ңойып отыр? Б1р багыт—сез1мдер1-
М1з б1зге заттардың дурыс суреттерш бередң б!з нац сол
заттарды быш отырамыз, сыртңы дүние б1здег1 сез1М
мүшелерше эсер етед! деген багыт. Бул — материализм,
ал агностик материализмд! ңостамайды. Агностиктщ
багытының мэн1 не? Мэш сол: агностик түйсштерден
эр1 аспайды, ол ^убылыстардың бер жатында тоцтап т$а-
лады, түйсштердщ ар жагында ңандай да болсын
«аның» нэрсе бар деп танудан бас тартады. Нат$ сол зат-
тар туралы (ягни өзшдш заттар туралы, материалистер
айтңандай, Беркли дауласңан «өз!мен өз1 объектыер»
туралы) 613 аның еш нэрсе б!ле алмаймыз, — агностик-
тщ үзшдБкесшд! айңын мэл1мдейт1ш осы. Демек, Эп-
гельс айтңан таласта материалист: өзшдш заттар бар
жэне оларды тануга болады, дейдъ Агностик: өзшдш
заттар туралы аның еш нэрсе бше алмаймыз деп, озш-
дш заттар туралы ойдың өзш жолатпайды.
Мынадай сураң туады: агностиктщ Энгельс баянда-
ган көзңарасы мен Махтың көзңарасы арасындагы ай-
ырмашылың неде? «Элемент» деген «жаңа» сөзсымаңта
ма? Б1раң атаулар ттзбегх философиялың багытты өзгер-
те алады деп ойлау, «элементтер» деп аталган түйсш-
тер түйсш болудан ңалды деп ойлау — барып түрган
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
113
балалың болып шыгар едП Элде айырмашылың белгтлх
б!р элементтер бгр байланыста физикалың нэрсе болады,
екшпп байланыста психикалың нэрсе болады деген
«жаңа» идеяда ма? Ырак, Энгельс айтңан агностик те
«наң сол заттардың» орнына «эсердЬ> экелш тыңпала-
ганын С1з байңамадыңыз ба? Демек, шындытына келген-
де, агностик те физикалың жэне психикалың «эсерлер-
Д1» б1р-б1ршен ажыратып айтады! Айырмашылың тагы
да тек атаулар ызбегшде тана болып отыр. Мах: дене-
лер дегенгмгз — түйсштер комплекстер! дегенде, Мах
берклиппл болып отыр. Ал Мах өзшщ ңатесш «түзе-
тш»: «элементтер» (түйсштер) бтр байланыста физика-
лың элемент, екшпп байланыста психикалың элемент
бола алады дегенде, Мах агностик, юмист болып отыр.
Өзшщ философиясында Мах осы ею батыттан эрх ас-
пайды, сондыңтан мен шынында материализмнен де,
идеализмнен де «асып түст!м» деп шатасңан Махтың
сөзше тек нагыз аңгалдар гана сенут мүмкш.
Энгельс юмизмнщ жеке өкшдерш сынамай (кэс!би
философтар өздершщ шпнен кейб!реулердщ терминоло-
гияга немесе дэлелдемеге енпзген титтей өзгерктерш
де ерекше система деп атауга мейлшше бешм болады),
юмизмнщ багытын тутас алып сынап, өзшщ баянда-
уында жеке адамдардың аттарын эдейт атамаган. Энгельс
жеке мэселелерд! сынамайды, 1стщ мэшн, юмистердщ
бэрг материализмнен алшаутайтын неггзгъ мэселеш
алып сынайды, сондыңтан Милль де, Гексли де, Мах та
Энгельстщ сынына үшырайды. Б1з: материя —- үнем1
түйсшу мүмкшд1Г1 (Дж. Ст. Милльдщ шюршше) десек
те, немесе материя — «элементтердщ» — түйсштердщ
азды-көпт1 түраңты комплекстер! (Э. Махтың шшрш-
ше) десек те,— 613 агностицизмнщ немесе юмизмнщ
шегшен аспаймыз; Энгельстщ агностицизмд! баяндауы:
агностик түйсштердщ ңайнар көз! немесе олардың түп-
нүсңасы, т. т. туралы еш нэрсеш аның б1ле алмаймын
деп, сол түйсштерден өр! аспайды деу! бүл ек1 козңарас-
тың немесе, дэл!рек айтңанда, бүл ек! түжырымның
екеуш де масцаралап отыр. Ал егер Мах бүл мэселе жө-
шнде өзшщ Милльмен келюе алмаганына тым зор ма-
ңыз бөрш отырса, оның себеб! наң мынада: Энгельс
114
В. И. ЛЕНИИ
штаттагы профессорларга мшездеме бере келш, оларга
непзгт жартыкеш көзңарастан безу орнына, оны түзет-
кен болып, атаулардың ызбегш өзгертш, ИоЬкпаскег,
босңа эуре болып отырсыздар, мырзалар, деп едт, Эн-
гельс берген осы мшездемеге Мах дол келш отыр!
Маңаласының басында өзшщ материализмш агности-
цизмге ашың жэне үзьлдькесьлд! ңарсы ңойган Эн-
гельс — материалист Энгельс — жогарыда баяндалган
дэлелдерд! ңалай бекерге шыгарып отыр?
«...Сөз жоң,— дейд1 ол,— бүл көзңарас, тегц тек бтр
гана дэлелмен бекерге шыгаруга ңиын согатын көзңа-
рас. Бтраң адам дэлел келпрместен бүрын эрекет кте-
ген гой. «Эуел! 1с ктелген». Адампың даналыгы ңпын-
шылыңты ойлап шыгарудан көп бүрын адамның эрекет!
ол ңиыншылыңты жеңген болатын. ТЬе ргоо£ о£ 1Ье рпй-
с1ш£ 15 ш 1Ье еа1ш£» (пудингп дэлелдеу үшш немесе
оны сынап-байңау, тексеру үшш оны жеп көру керек).
«Б1р заттың өз1м1з ңабылдаган ңасиеттерше орай, оны
өз1м1з үппн түтынган кезде, дэл сол кезде, 613 өз1м1здщ
сез1мдш ңабылдауларымыздың аңиңаттыгын немесе
жалгандыгын ңатес1з сынап-байңаймыз. Егер бүл ңа-
былдауларымыз жалган болса, онда сол затты пайдала-
ну мүмкш деген пайымдауымыз да жалган болмай ңал-
майды, сондыңтан ондай затты пайдалануга жасалган
эрекеттщ ңандайы болса да сэтс1зд1кке үшырамай ңой-
майды. Ал егер бтз маңсатымызга жетсек, егер зат 613-
дщ ол туралы түсшгг1М1зге сэйкес келетшш, бүл зат
оны түтынудан күткешм!здей нэтиже беретшш аныңта-
саң,— онда осы шеңберде алганда зат жэне оның
ңасиеттер! туралы ңабылдауларымыздың өз1м1зден тыс
бар болатын шындыңңа сэйкес келетшднлне б!здщ дү-
рыс дэлел1м1з болады...».
Сөйтш, материалистш теория, заттарды оймен бейне-
леу теориясы, бүл арада мейлшше айңын баяндалган:
б1зден тыс заттар бар. Б1зд1ң ңабылдауларымыз бен тү-
сшштер1м13 — сол заттардың бейнелерь Бүл бейнелерд!
практика арңылы тексерем!з, олардыц ңайсысы аңиңат,
ңайсысы жалган екенш практика арңылы айырамыз.
Б1раң Энгельстщ шшрш одан эр! тагы да тыңдап көре-
шк (Энгельстен немесе Плехановтан келпршген цитатты
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 115
Базаров осы жерде тоңтатады, өйткеш ол тшт! Энгельс-
тщ озтмен есептесудт де керексшбейтш болса керек).
«...Ал егер, кертсшше, озтмтздтң ңате тстегет-пмхзд!
аныңтасаң, онда көп узамай-аң ңателесутмтздщ себебш
көбшесе таба аламыз; сынап байңауымыздың непзше
алынган ңабылдаудың өзт не толың болмай, үсттрт бол-
ганын, не басңа ңабылдаулардың нотижелерше тстщ
жагдайымен үйлеспейтш түрде байланысты болганын
аныңтаймыз» («Тарихи материализмдеп» орысша ау-
дармасы дүрыс емес). «Ал 613 оз1М1здщ сез1мдер1м1зд1
тшсшше дамытып, оларды пайдаланып отырганымызда,
б1з өз1м1здщ эрекет1м]’зд1 дүрыс табылган жоне дүрыс
пайдаланылган ңабылдаулар ңойган шекте үстап отыр-
ганымызда,— бүл уаңыттың 1шшде 613 эрңашан: өз!м1з-
дщ штеген эрекет1м1здщ табысты болуы ңабылдашан
заттардың заттың (^е^епзЪашШсЬ) тегше б!здщ ңабыл-
дауларымыздың сэйкес келушщ (ОЬегешзИттип^) дэ-
лел! деп есептейтш боламыз. Б1здщ гылыми-тексертлген
сез1мд1к ңабылдауларымыз б1здщ миымызда сыртңы дү-
ние туралы теп жагынан шындыңтан алшаңтайтын тү-
сшштер тугызады деп, немесе сыртңы дүние мен б!здщ
сез1мдш ңабылдауларымыз арасында туа быкен үйлес-
пеуштк бар деп лажсыз мойындаган уаңытымыз, б!здщ
бүган дешнп б1лу1м1зше, ешңашан да болып көрген жоң.
Б1раң дэл осы жерге келгенде жаңа кантшыл агнос-
тик шыга келед! де, былай дейдк..»46.
Б1з неокантшылдардың дэлелдерш талдауды кешнге
ңалдыра түрамыз. Барлың жерде жэне барлың уаңытта
махистердщ бэр! ңандай материализмге ңарсы күресш
отырган болса, Энгельс бүл арада дэл сол материализм-
Д1 баяндап отырганын аз да болса 1ске ңаның адамның
немесе, тшт1, жай зер салгыш адамның түсшбеу! мүм-
кш емес екешн көрсетш өтем1з. Ал енд! Базаровтың
Энгельст! ңандай эдшпен өңдемек болганын ңараңыз:
«Бүл арада Энгельс, шынында, Канттың идеализмше
ңарсы шыгып отыр...» — деп жазады Базаров цитаттың
613 көрсеткен бтр бөлеп жөшнде.
Дүрыс емес. Базаров шатастырып отыр. Цитаттың Ба-
заров келырген жэне 613 толыгыраң келт!рген үз1нд!сш-
де кантшылдың туралы да3 идеализм туралы да тук ай-
116
В. И. ЛЕНИН
тылматан, Егер Энгельстгң маңаласын Базаров шыны-
мен толың оңып шыңңан болса, онда Энгельс неокант-
шылдың туралы жоне Канттың бүкы багыты туралы
тек келесъ абзацта тана, 613 цитатты үзген жерден бас-
тап сөз ңылганын Базаровтың көрмеу! мүмкш емес. Ал
егер Базаров өз1 цитатңа келНрген үзшдш! зер салып
оңып шыгып, оны ойластырган болса, онда бүл арада
Энгельс бекерге шыгарып отырган агностиктщ дэлелде-
ршде идеалистштен де, кантшылдыңтан да тук те жоң
екенш Базаровтың кормеу! мүмкш емес, өйткен! идеа-
лизм философтың: заттар — б!здщ түйсштер1м1з деген
жершен басталады; ал кантшылдың философтың: өзш-
дш зат бар, б!раң оны тануга болмайды деген жершен
басталады. Базаров кантшылдыңты юмизммен шатас-
тырып алды, ал оның мүны шатастырган себебц өз1
жартылай берклиштл, махистер сектасындагы жартылай
юмист болгандыңтан, ол кантшылдыңңа ңарсы юмистш
оппозиция мен материалистш оппозицияның айырма-
шылыгын түсшбеген (ңалай түсшбегеш кейш толың ай-
тылады).
«...Б1рак, не пайда!— дейд! одан эр1 Базаров, — оның
дэлелдер! Канттыц философиясыпа ңарсы ңандай дэре-
жеде багытталган болса, Плехановтың философиясына
ңарсы сондай дэрежеде багытталган. Ортодокс-Плеха-
новтың мектебшде, мүнан бүрын Богдановтың айтңа-
нындай, сана жөншде ңатерл! түсшйшеупплш болып
отыр. Барлың идеалистерге сияңты, Плехановңа да се-
31МД1К мэл1м нэрсенщ, ягни сезыетш нэрсенщ бэрт
«субъективтш» сияңты болып көршедх, тек факт жүзш-
де мэл1м нэрсеге гана сүйену солипсист болу сияңты бо-
лып көршед!, реалдың болмысты тек бүкш тшелей мэ-
Л1м нэрсенщ шегшен тысңары гана табуга болатын
сияңты болып көршедк..».
Бүл тштен Черновтың ыңгайымен, оның Либкнехт
нагыз орыс халыңшылы деп сещцрмек болган ппбршщ
ыңгайымен кеткендш! Егер Плеханов Энгельстен ңол
үзген идеалист болса, онда Энгельст! жаңтагансыган с1з
неге материалист емессхз? Бүл тштх бейшара мистифи-
кация гой, Базаров жолдас! Махистш «тгкелей мэлгм
нэрсе» деген сөзсымаң арңылы с1з агностицизм, идеа-
... ДНАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 117
лизм, материализм арасындагы айырматпылыңты тпатас-
тыра бастадыңыз. «Тшелей мэлтм нэрсе», «факт жүзш-
де мэл1м нэрсе» дегендер — махистердщ, имманенттер-
дщ жэне философиядагы өзге де реакционерлердщ
шатастыруы екешн, агностик (ал кейде Махтың козңа-
расынша идеалист те) материалистщ китмш киш шыга-
тын маскарад екенш түсшсещзшк Материалистщ пшь
ршше, сыртңы дүние «факт жүзшде мэлтм», б!здщ
түйс1ктер1м1з сол сыртңы дүниенщ бейпес! болып табы-
лады. Идеалистщ шюршше, түйсш — «факт жүзшдө
мэл1м», ал сыртңы дүние «түйсштер комплекс!» деп та-
нылады. Агностиктщ пш1р1нше де, түйсш — «тшелей
мэл1м», б!раң агностик одан эр1 бармайды: материалис-
тердщ сыртңы дүниеш реалды деп б1луше де ңосылмай-
ды, идеалистердщ дүниеш б!здщ түйсптмхз деп б!лу1не
де ңосылмайды. Сондыңтан С1здщ: «реалдың болмысты»
(Плехановша) «тек букгл тъкелей мэлгм нэрсенщ шеп-
нен тысңары гана табуга болады» деген сөзщхз — с!здщ
махистш позицияңыздан тумай ңоймайтын магынасыз-
дың. Егер С1з тшеген позицияңызда болуга, соның шпн-
де махистш позицияда болуга да праволы болсаңыз,
мүның жөш бгр басңа, ал Энгельс туралы сөз ңылганнан
кейш, оның айтңанын бүрмалап, бүзып айтуга праволы
емесс1з. Ал Энгельстщ сөздершен айдан аның көршетш
нэрсе мынау: материалистердщ шюршше, реалдың бол-
мыс адамның «сез!мдш ңабылдауларының», адамның
эсерлер! мен түсшштершщ шегънен эръде жатыр, ал аг-
ностиктердщ шюршше, бүл ңабылдаулардың шеггнен
эр1 шыгуга болмайды. Базаров Махтың, Авенариустщ
жэне Шуппенщ: «тшелей» (немесе факт жүз!нде) мэ-
л1м нэрсе ңабылдайтын 71/в^-д1 жэне ңабылданатын ор-
таны атышулы «айрылмас» координацияга б1ршт1ред1
екен дегенше нанып, бүл сандыраңты оңушыга сезд!р-
мей, материалист Энгельске таңа ңоймаң болады!
«...Энгельстен келт!р1лген жогарыдагы үзшдшх Эн-
гельс бүл идеалистш үгыныспаушылыңты ең түсшшт!
жэне жүртңа үгымды түрде жою үппн эдеш жазган
сияңты...».
Авенариустщ мектебшде Базаровтың болганы текке
кетпеген екен! Базаров Авенариустщ мистификациясын
118
В. И. ЛЕНИН
жалгастыра бередк идеализммен( идеализм туралы бүл
арада Энгельс түк айтпаган) күрескен болып, идеалис-
т1к «координацияны» астыртын өтюзш жтберуге тыры-
сады. Дэмещз зор-аң екен, Базаров жолдас!
«...Агностик: бтздщ субъективтш сез1мдер1м1з бтзге
заттар туралы дүрыс түсшш беретшш ңайдан бшемтз?
деген сүрак, ңояды...»
Шатастырып отырсыз, Базаров жолдас! «Субъектив-
тък» сезхмдер сияңты магынасыздыңты Энгельс өз1 де
айтпайды жэне тшт! өзшщ дүшпаны — агностиктт де
мүндай магынасыздыңты айтты демейдк Б1з жын-шай-
танның көзңарасы түргысыпан емес, адамның көзңара-
сы түргысынан пайымдап отыргандыңтан, адамның се-
31мшен басңа, ягни «субъективтш» сезхмнен басңа се-
З1м болмайды. С1з тагы да Энгельске махизмд! экелш
таңбаң боласыз: агностик сез1мдерд1, дэл!рек айтңанда:
түйсштерд! тек цана субъективтш деп есептейд! (агнос-
тик мүны есептеп отырган жоц!), ал 613 Авенариус
екеу1м1з объектш! субъекымен «координациялап», ай-
рылмастай етш байланыстырдың демек боласыз. Дэме-
щз зор-аң екен, Базаров жолдас!
«..Ал С1з нен1 «дүрыс» деп атайсыз,— деп ңарсы шы-
гады Энгельс.— Б1здщ практикамыз арңылы не растал-
са, сол дүрыс; демек, б!здщ сез1мдш ңабылдауларымыз-
ды тэж!рибе растаса, онда б!здщ бүл ңабылдауларымыз
«субъективтш» емес, ягни беталды, немесе иллюзиялың
ңабылдаулар емес, сол ңалпында алганда дүрыс, реал-
дың ңабылдаулар...».
Шатастырып отырсыз, Базаров жолдас! Б1здщ түйсш-
тер1м1зден, ңабылдауларымыздан, түсшштер1м1зден тыс
заттардың бар екеш туралы мэселеш с1з б!здщ «дэл
сол» заттар туралы түсшштер1м1здщ дүрыстыгының
критериш туралы мэселемен алмастырып отырсыз, не-
месе дэл!рек айтңанда: б1ршпп мэселеш еюшш мэселе-
мен көлегейлеп отырсыз. Ал Энгельс заттардың сурет-
телушщ дүрыстыгына агностиктщ күмэндануы гана
емес, сонымен б!рге агностиктщ: дэл сол заттар туралы
сөз ңылуга бола ма, олардың бар екенш «аның» б!луге
бола ма деген күмэны да өзш агностиктен алшаңтататы-
нын тура жэне ашың айтты. Мүндай бүрмалаудың Ба-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 119
заровңа не ңажетт болды? Оның ңажетт сол: Базаров ма-
териализм үппн (материалист болгандыңтан Энгельс
үшш де) неггзгъ мэселеш — б!здщ санамыздан тыс, се-
з1м мүшелерше эсер ету арңылы түйстк тугызатын
заттардың бар екеш туралы мэселеш күңпрттещцрпст,
шатыстыргысы келедт. Бүл мэселеш маңүлдап шешпе-
шнше, материалист болу мүмкш емес, б!раң бтзге сез!м-
дер1м1з арңылы бершетш суреттердщ дүрыстыгының
критериш туралы мэселеге эр түрл! көзңарастарда болып
та материалист болуга болады.
Агностикпен таласта б1здеп сез1мд!к ңабылдаулар
«тэжърибе» арңылы расталады-мыс деген өрескел эр! дө-
рек1 түжырымды Энгельске таңып, Базаров тагы да ша-
тастырып отыр. Энгельс ол сөзд! ңолданган жоң жэне
бул арада ңолдануы мүмкш де емес, өйткеш идеалист
Берклидщ де, агностик Юмның да, материалист Дидро-
ның да тэж!рибеге сүйенетшш Энгельс б1лд1.
«...Б1з практикада заттармен ңандай мөлшерде 1стес
болсаң, зат туралы жэне оныц цасиеттерг туралы б1зд1ц
тусш1ктер1м1з бъзден тыс бар шындыцца сондай мөлшер-
де дэл келедъ. «Дэл келу» дегешм!з «иероглиф» болудан
сэл басңашараң. Дэл келу дегешм!з: белгь/п бтр шекте
сез1мд1к түсшш б!зден тыс бар шындың болып табыла-
ды (курсив Базаровпш) деген сөз...».
Кел1ст1рш-аң аяңтады деген осы! Энгельстщ шюр!
Махтың шюрше сэйкес өңделш, ңуырылып, махистш
түздыңпен бершш отыр. Тек б!здщ аса ңүрметт! аспаз-
дар ңаңалып ңалып жүрмегей.
«Сез1мд1к түсшш б1зден тыс бар шындың болып та-
былады» екен!! Махизмнщ непзп өрескелдт, непзп
шатасуы мен өттрпл дэл осы, бүл философияның басңа
сандыраңтарының бэр! осыдан туды, барып түрган ре-
акционерлер, попшылдыңты уагыздаушылар, имманент-
тер Махпен, Авенариуспен осы үшш ауыз жаласады.
Шетш пункттерд! орагытып өтш, ңаншама жалтарса да,
ңаншама эдш-айлага салса да, ңандай дипломаттың кте-
се де, В. Базаров аңыр аягында аңдамай сөйлеп, өзшщ
бүкы махистш жаратылысын эшкерелеп алды! «Сез1м-
Д1К түсшхк б1зден тыс бар шындың болып табылады»
деу юмизмге немесе т1пт1 «координация» түманында бой
120
В. И. ЛЕНИН
тасалаган берклишллдгкке цайта оралу деген сөз. Бүл—
агностиктгң идеалистш өт1р1Г1 немесе жалтаруы гой, Ба-
заров жолдас, өйткенх сезтмдтк түстшк бхзден тыс бар
шындың емес, тек сол шындыңтьщ бейнесъ гана. С1з
орыстың: дэл келу деген сөзшщ екхүшты магынасына
жармасңыңыз келе ме? «Дэл келу»— бүл жерде «сөйкес
келу» емес, «дэл өз! болу» деп, тстщ мэнше түсшбегеп
оңушыны сенд1ргщ1з келе ме? Мүның өз1 Энгельстщ пь
юрш Махтың шк1р1 етш өңш айналдыру эрекетшщ бэ-
рш цитаттың магынасын бүзуга сүйенш ңүргандың бо-
лады, одан басңа түк те емсс.
Немкше түпнүсңасын алып ңарасацыз, С1з «зНштеп
тК», ягни сэйкес келедң үндесед! деген сөздерд! коре-
С1з — соңгы сөз дэлме-дэл аударьщган, өйткеш 5Нт-
те — үн деген сөз. «ЗНттен тй» деген сөздер «дэл
өз1 болу» магынасындагы дэл келу бола алмайды. Эн-
гельс өз пайымдауының бүкы өн бойында үнем! «сез!м-
Д1К түсш1КТ1» б1зден тыс бар шындыңтың бейнесъ (АЬ-
Ь11д) есебшде сөз ңылганын, демек, «дэл келу» деген
сөзд1 орысша тек ңана сэйкес келу, үндесу деген, т. с.
магынада ңолдануга болатынын немтсше бшмейтш, 61-
раң Энгельст! аз да болса кощл ңойып оңыгап оңушы
да тшт1 айңын көред! жэне айңын кормеу! мүмкш емес.
«Сез1мд1к түшшк б1зден тыс бар шындың болып табы-
лады» деген шшрд! Энгельстщ шюр! деу — махистш
бүрмалаудың, агностицизм мен идеализмд! материализм
деп көрсетш, тыңпалаудың керемет үлг1с1, ендеше База-
ровты бэйгщен үзд1к келд! демеске болмайды!
Мынадай сүраң туады: аңылынан адаспаган, ес1 бү-
тш, деш дүрыс адамдар «сез1мд1к түсшш (ңандай шек-
те болса да бэртбтр) б!зден тыс бар шындың болып та-
былады» деп ңалай айта алады? Жер — б1зден тыс бар
шындың. Оның б1здщ сез1мд1к түс1шг1М1збен «дэл ке-
луЬ> де (дэл өз1 болуы магынасында), онымен айрылмас
координацияда болуы да, басңа байланыста түйсшпен
б1рдей «элементтер комплекс!» болуы да мүмкш емес,
өйткеш адам да, сез1м мүшелер! де жоң кезде де, мате-
рияның түйсшу белг1С1 азды-көпт! айңын көршетшдей
жогары формада ңалыптасңан материя жоң кезде де
жер болган.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
121
Эңпме мынада: бхз бгршшх тарауда талдаган теорйя-
лар — «координация», «интроекция», дүниешң жаңадап
ашылган элементтерт туралы ауыр азаппен ойлап шы-
гарылган теориялар элгх ткхрдщ күллт идеалистгк
өрескелдиш бүркеу үшш ңызмет хстеп отыр. Базаров-
тың байңамай, абайсызда айтып салган түжырымының
тамашалыгы сол — ол түжырым шектен тыс орескел-
дшт1 айңын ашып бередт, эйтпесе оны жалган оңымыс-
тылың, жалган гылыми, профессорлың мылжыңның
үйшдюшен ңазып шыгаруга тура келер едт.
Жарайсыз, Базаров жолдас! Б1з С1зге көзщ1здщ ттрт-
сшде-аң ескерткпп орнатамыз: ескерткшттщ бхр жагына
С1здщ наңыл сөз1Ң1зд1, екшпп жагына — орыс марксис-
тер! арасындагы махизмд! жерлеген орыс махисше де-
ген сөздерд! жазамыз!
Жогарыда келырглген цитаттагы Базаров сөз ңылган
еш пункт туралы: агностиктёр (оның 1шшде махистер)
мен материалистердщ практика критериш туралы жэне
бейнелеу (немесе: бейнелену) теориясы мен символдар
(немесе иероглифтер) теориясының айырмашылыгы ту-
ралы ерекше сөз ңыламыз. Ал ңаз!р Базаровтан тагы да
б1раз цитат келырешк:
«...Ал бүл шектердщ ар жагында не бар? Бүл туралы
Энгельс түк айтпаган. «Трансцензус» жасагысы келеть
иш, Плехановтың таным теориясына непз болган сез!м
арңылы мэл1м дүниеден тысңары шыңңысы келетшш
Энгельс еш жерде сезд1рмейдк..».
Ңай «бүл» шектердщ ар жагы? Мах пен Авенариус-
тщ Л/ен-Д1 жэне ортаны, субъект пен объектш! айрыл-
мастай етш б1р1кт1ред1-м1с дейтш «координациясының»
ар жагы ма? Базаровтың ңойып отырган сүрагының
озшде магына жоң. Егер ол мэселеш адамша ңойган
болса, онда сыртңы дүние адамның түйс!ктер1, ңабыл-
даулары, түсшштер! «шегшщ ар жагында» жатңанын
ол айңын көрген болар едъ Б1раң «трансцензус» деген
сөз Базаровты тагы да үстап берш отыр. Бүл — кант-
шылдар мен юмистерге тэн ерекше «жалтарыс», цубы-
лыс пен өз1нд1к зат арасына принципгък шек ңойган-
122
В. И. ЛЕНИН
дың. Ңубылыстан немасе, ттлесещз, бтздхң түйстм1зден,
ңабылдауымыздан, т. б. ңабылдаудан тыс бар затңа кө-
шу — трансцензус болып табылады, ал бул трансцензус-
ты 61л1м үппн емес, наным үппн ңолданамыз, дейд!
Кант. Оган ңарсы шыгып, Юм трансцензусты тшы ңол-
дануга болмайды, дейдй Юмистер сияңты, кантшылдар
да материалистерд! — б!р саладан принципт! түрде өз-
геше екшпп салага зацсыз көшетш (латынша — !гап$-
сепзиз) трансценденталдың реалистер, «метафизиктер»
деп атайды. Материализмд! «метафизика», «трансцен-
зус» деп осылай айыптаушылыңты мың түрл! ңүбыл-
тып, үдайы ңайталай берупшпктг Кант пен Юмның
реакциялың багытындагы ңаз!рп философия профессор-
ларынан кездесыре берес!з (ең болмаганда Ворошилов-
Чернов атап өткен ес1мдерд1 мысалга алыңыз). Базаров
реакцияшыл профессорлардың сөздерш де, ой жүйесш
де ңагып алып, мүнысын «ең жаңа позитивизмнщ» аты-
нан маңтаныш етедП Ал 1стщ мэш эл1 де мынада:
«трансцензус» идеясының өз1, ягни ңүбылыс пен өзшдш
зат арасына принциптгк шек ңою идеясының өз1 — аг-
ностиктердщ (оның 1шшде юмистер мен кантшылдар-
дың) жэпе идеалистердщ сапдыраң идеясы болганды-
гында. Б]*з мүпы Эпгельстщ ализарип туралы келпрген
мысалы арңылы түсшд1рдш, енд1 Фейербах пен И. Диц-
геннщ сөздер!мен де түшщцрш көрелш. Б1раң эуел! Ба-
заровтың Энгельст! өңдеуш тамамдайың:
«...Энгельс өзшщ «Анти-Дюрингшщ» бтр жершде се-
31МДШ дүниеден тыс «болмыс» дегетм^з — «оПепе Бга-
£е», ягни мэселе, ал ол мэселеш шешу үшш жэне тштт
ңою үшш б1здщ ешңандай мэл1мет1м1з жоң».
Бүл дэлелсымаңты Базаров нем!с махис! Фридрих
Адлердщ тзшше ңайталап айтып отыр. Бүл соңгы мы-
сал да «б1зден тыс бар шындың болып табылатын» «се-
З1мдш түсшштен» жаман болмаса, артың бола ңоймас.
«Анти-Дюрингтщ» 31-бетшде (немкше бесшпп басы-
луы) Энгельс былай дейдк
«Дүниенщ болмысы оның б1рл1гшщ алгы шарты бола
түрса да, дүниешң б1рл1п оның болмысында емес, өйт-
кеш дүниенщ бърыцтай болуы үшш ең эуел! оның бар
болуы ңажет. Болмыс жалпы алганда — б!здщ көз1М1з
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШЦ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 123
жеткен жерден (СезкЫзкгетз) эр! ңарай ашык, турган
мэселе (оИепе Рга^е). Дүниешң шын бхрлтгг — оның
материялылыгында, ал дүниешң материялылыгы б!р-еш
ауыз айлалы сөзбен дэлелденбейдң философия мен жа-
ратылыс тану гылымының үзак, жэне ңиын дамуы ар-
ңылы дэлелденед!»47.
Б1здщ аспаздың мына жаңа паштетше ңарай ңойы-
ңыз: Энгельс бтздщ көз1м1з жеткен жердщ ар жагында-
гы болмыс туралы, ягни, мэселен, Марстагы адамдар-
дың болмысы жэне т. б. туралы айтады дейдн Мүндай
болмыс шынында да ашың түрган мэселе екеш айңын.
Ал Базаров цитатты ңасаңана толың келырмей, Эн-
гельстщ шюрш өз сөз!мен айтып, «сез1мд1к дуниеден
тыс болмыс» туралы мэселеш ашың түрган мэселе
сияңты етш көрсетедП! Бүл — барып түрган магынасыз-
дың, сөйтш бүл жерде Базаров өз! сенш дагдыланган
философия профессорларының көзңарасы Энгельске та-
ңылып отыр, ал ондай профессорларды И. Дицген поп-
шылдыңтың немесе фидеизмнщ дипломды малайлары
деп эд1л атаган болатын. Шынында да, фидеизм «сез!м-
дш дүниеден тыс» бгр нэрсе бар деп санайды. Жараты-
лыс тану гылымын ңостайтын материалистер мүны
үзшдькесшд! тершке шыгарады. «Материализм мен
идеализмнен тыс аңиңатты тапңан» профессорлар, кант-
шылдар, юмистер (оның шпнде махистер) материализм
мен идеализмнщ арасына ңыстырыла кетш, бүл ашың
түрган мэселе гой деп екеуш «б1Т1ст1ред1». Егер Энгельс
эйтеу!р бгр кезде осы сияңты б!р нэрсе айтңан болса, он-
да өзщд1 марксиспш деп атау үят, масңара болар едЕ
Б1раң осы да жетер! Базаровтан бар болганы жарты
беттей цитат келырдш, соның өзшде шытырман былың-
ңа кездестш, сондыңтан махистш ойдың барлың бүлта-
лаңтарын термелеп жатпай-аң, осы айтылгандармен
шектелуге мэжбүр болдың.
3. Л. ФЕЙЕРБАХ пен И. ДИЦГЕН Ө31НД1К ЗАТ ТУРАЛЫ
Б1здщ махистердщ: материалистер Маркс пен Энгельс
өзшдш заттардың (ягни б!здщ түйс1ктер1м1зден, түсБ
шктер!м1зден, т. б. тыс заттардың) бар екенш, оларды
124
В. И. Л Е Н И Н
тануга болатынын терхске шыгарыпты-мыс, олар ңубы-
лыс пен өзшдш зат арасында ңандай да болсын б!р
принципт1к шек бар деп б!лшт1 деген шюрлершщ ңан-
шалыңты өрескел екешн көрсету үшш 613 енд! Фейер-
бахтан б!рнеше цитат келырейш. Б1здщ махистердщ
бейшаралыгы сол: олар диалектиканы да, материализм-
Д1 де бшместен, диалектикалың материализм туралы ре-
акцияшыл профессорлардың айтңандарын ңайталап ай-
туга К1р1ст1.
«Өзш идеализм деп атайтын ңаз1рг1 философиялың
спиритуализм,— дейд! Л. Фейербах,— өзшше ңират-
тым деп ойлап, материализмге мынадай кшэ тагады:
материализм дегешщз — догматизм, ягни материализм
сез^мдш (зшпИсЬеп) дүниеш даусыз (аиз§етасЫ),
объективтш аңиңат деп танып, соны неызге алады, ол
аңиңатты өзшдш (ап 81сЬ) дүние, ягни б!зс1з бар дүние
деп санайды, ал шынында дүние — рухтың жем1с1 гана»
(ЗашШсЬе Жгке, X. Вапб, 1866, 8. 185*).
Шамасы, бүл түс!шкт1 болса керек? Өзшдш дүние —
б1зс1з бар дүние. Епископ Беркли бекерге шыгармаң
болган XVII гасырдың материализм! сияңты, Фейер-
бахтың бүл материализм! б!здщ санамыздап тыс «өз1-
мен оз1 объектклер» бар деп таниды. Фейербахтың «Ап
81сЬ»-1 (өз1мен өз1 немесе «өзшдш») Канттың «Ап
81сЬ»-ше тшелей ңарама-ңарсы: «озшдш затты» «реал-
дылыгы жоң абстракция» деп таниды деп Кантты айып-
таушы Фейербахтан келт!р1лген жогарыдагы цитатты
еске түс1рщ13. Фейербахтың шюршше, «өзшдш зат» —
«реалдылыгы бар абстракция», ягни б1зден тыс бар, та-
нуга эбден боларлыңтай, «ңубылыстан» принципт! түр-
де ешңандай айырмашылыгы жоң дүние.
Ңүбылыстар дүниесшен өзшдш дүниеге ңайдагы б!р
«трансцензуст!» ңолдану, поптар ойлап шыгарган, олар-
дан философия профессорлары ңагып алган ңайдагы бтр
түпс1з шыңырауды ңабылдау ңандай өрескелдш екешн
Фейербах өте өтюр тшмен айңын түсщцрш бередк Сон-
дай түсшд1рулердщ бтрг мынау:
— Шыгармалар жинагы, X том, 1866, 185-бет. Ред.
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
125
«Эрине, фантазия туындылары да табигаттың туын-
дылары, өйткеш, адамның барлык, басңа күштер! сияк,-
ты, фантазия күпп де, сайып келгенде, (2и1еШ) өзшщ
непз!, жаратылысы жагынан табигаттың күпп болып
табылады, б!рак. солай бола түрса да адам — күннен, ай-
дан, жүлдыздардан, тастардан, жануарлар мен өстмдш-
терден, ңысңасы,— адамның өз1 табигат деген жалпы
терминмен атайтын жаратындылардың (А¥езеп) боршен
өзгеше ырпнлш иесң ал олай болса, адамның күн, ай,
жүлдыздар туралы жэне басңа табигат жаратындыла-
рының (ЫаШгмезеп) бөрг туралы түсппктер! (ВПдег)
табигаттың туындылары бола түрса да, дегенмен басца
туындылар, адам түсшштершщ бүл басңа туындылар-
дың табигаттагы заттарынан айырмашылыгы бар»
(А¥егке, Вапб VII., 81иН^., 1903, 8. 516).
Б1здщ түсш1ктер1м1зд1 тугызатын заттардың бтздщ
түсш1ктер1м1зден айырмашылыгы бар, өзшдш заттың
б1здш заттан айырмашылыгы бар, ойткеш адам өзшщ
түсшштершде бейнеленетш табигаттың тек б!р бөлшеп
гана болатыны сияңты, б1здш зат та өзшдш заттың тек
б!р бөлеп немесе бгр жагы гана.
«...Түз табигаттың ңандай туындысы болса, менщ дом-
Д1 сезетш жүйкем де табигаттың сондай туындысы, бь
раң мүнан: түздың домң тура өзш алганда, оның объек-
тивтш ңасиет! болып табылады деген,— түйсштт тугы-
затын зат болып отыргандыңтан (181) түз да өз1мен өз1
(ап ипд Гйг 81сЪ) зат болып табылады деген, түздың
дэмш түйс1кс1з-аң б1летш1М1з сияңты, ттлге түздың дэ-
мшщ сезтлушен туган түйсш түздың ңасиет! болды (дез
ойпе Етрйпбип^ §е<1асЫеп 8а1гез) деген ңорытынды
шыгаруга болмайды...». Бүл создерден бтрнеше бет бү-
рыныраң былай дейдк «Дэм ретшде алганда ащы-
лың — түздың объективтш ңасиетшщ субъективтш бел-
Г1С1» (514).
Түйсш дегешм1з б1зден тыс, объективтш түрде бар
болып отырган өзшдш заттың б1здеп сез1м мүшелерше
осер етушщ нэтижес! — Фейербахтың теориясы -осын-
дай. Түйсш — объективтш дүниешң, ап ипд Шг шсй
дүниенщ субъективтш бейнеск
126
В. И. Л Е Н И Н
«...Күн, жүлдыз, өстмдтк, жануар, тас сияңты, адам
да табигаттың жаратындысы (№1иг\уе8еп), б!рак, солай
бола түрса да адамның табигаттан айырмашылыгы бар,
олай болса, адамның басы мен жүрегшдеп табигаттың
адамның басындагыдан тыс, адамның жүрегшдепден
тыс табигаттан айырмашылыгы бар.
...Адам дегетм1з, идеалистердщ өздершщ мойында-
уынша, «субъект пен объектшщ б1рдейл1г1» талабы
жүзеге асып отыргап б!рден-б1р зат; өйткеш адам деге-
н1м1з мепщ жаратылысыммен теңдпт жэне б1рл1п ешб!р
күмэпсыз болып отыргап зат... Ал 61’р адам екшпп адам
үппн, тшт1 ең жацын адамы үшш де ңиял объектк!
емес пе, түсшш объектнл емес пе? Эрб1р адам екшпп
адамды өз! үңңан магынада, өзшше (ш ипд пасЬ зешеш
8шпе) түсшбей ме?.. Ал егер, тштң бтр адам мен екш-
Ш1 адам арасында, бтр ой мен екшпп ой арасында еле-
меуге болмайтын айырмашылың болса, онда ойлай ал-
майтын, адамга ңатысы жоң, б!збен б!рдей емес өз!мен
өз1 болатын жаратынды (ДҮезеп ап з!сЬ) мен б!здщ
ойымыздагы, түсш1г1м1здег1, угымымыздагы дэл сол
жаратындының арасында ңандай зор айырмашылың
болуы керск?» (бүл да сонда, 518-бет).
Ңубылыс пеп озшдш зат арасыпдагы жүмбаң, күрделң
айлалы айырмашылыңтың ңандайы болса да — басынан
аягына дейш философиялың сандыраң. 1с жүзшде
«өзшдш заттың» ңубылысңа, «б1зд1к затңа» оп-оңай эр!
ап-айңын айналып отыратынын эрб!р адам сан миллион
рет байңады. Бул айналу — танымның өзи Б1з тек
түйсштерд! тана бшетш болгандыңтан, б!з түйсштердщ
ар жагында не бар екенш б1ле алмаймыз дейтш махизм
«1л1м1» — идеалистш жэне агностиктш философияның
софизм!, оның тек туздыгы гана өзгертшген.
Иосиф Диңген —- диалектикашыл материалист. Оның
өз пппрш б1лд1ру эд1С1 көбшесе дэл болмайтынын, оның
көбшесе шатасып кететшш, эр түрл! аңылсыз адамдар
(оның 1Ш1нде Евгений Диңген), эрине, б!здщ махистер
де Диңгеннщ сол шатасңан жерлерше жармасып келге-
нш 613 төменде көрсетем!з. Б1раң элп адамдар Дицген-
нщ философиясының басым багытын талдауга, мате-
риализмд! бөтен элементтерден айңын бөлш алуга ты-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
127
рыспады немесе муны 1стеу олардың ңолынан кел-
медЕ
Өзшщ «Ми жүмысының мош» деген шыгармасында
(1903 ж., немгсше басылым, 65-бет) Дицген былай дей-
де ««Өз1нд1к зат» есебщде дүниеш мысалга алайың;
«өзшдък дүниенщ» жэне б!зге көриап отырган дүниешң,
дүние ңүбылыстарының б!р-б1ршен айырмашылыгы
бүтшнщ бөлшектен айырмашылыгынан артың емес еке-
шн түсшу ңиынга түспейд!». «Он миль жолдың бүкгл
жолдан айырмашылыгы ңанша болса, ңүбылыстың
ңүбылатын норседен айырмашылыгы да сонша, одан
артың та емес, кем де емес» (71—72). Бүл арада еш-
ңандай принциптш айырмашылың, ешңандай «транс-
цензус», ешңандай «жаратылысынан үйлеспеушыпк»
жоң, болуы да мүмкш емес. Б1раң айырмашылың, орине,
бар, сез1мд1к ңабылдаулардың шеггнен шытып, б!здеи
тыс заттардың бар екенш бктуге ңарай көшупплш бар.
«Социалистщ таным теориясы саласына экскурсия-
ларында» (1903 ж. немкше басылым, «К1ешеге рЫ1о-
зор11. ЗсйгШеп»48, 199-бет) Дицген былай дейдк «Эрбтр
тож1рибе, Кантңа ңосыла айтар болсаң, ңандай тож1ри-
бенщ болса да шегшен тыс жатңан норсешң бтр бөлеп
екенш 613 б!летш боламыз (еНаЬгеп, сынап байңай-
мыз) ». «Өзшщ монш танып болган санага орб!р бөлшек,
мейл! ол тозаңның немесе тастың, немесе агаштың б!р
бөлшег! болса да, орб!р бөлшек ацырына дейш тануга
болмайтын бтр норсе (ОпаизкеппШсйез), ягни орб!р
бөлшек адамның тану ңабшет! үшш сарңылмайтын ма-
териал, демек, ол тож!рибенщ шегшен тыс жатңан бхр
норсе» (199).
Көрдщ1з бе: Кантца цосыла айтып, ягни тек ңана тү-
сшд1ру маңсатына бола, ңарсы ңоюга бола, Канттың
цате жоне шатасңан терминологиясын ңабылдап, Диц-
ген «тож1рибенщ шегшен» шыгуды мойындап отыр.
Бүл — махистердщ материализмнен агностицизмге көш-
кенде жармасатын: 613 «тож!рибен1ң шегшен» шыңңы-
мыз келмейд!, б!здщше, «сез!мдш түстшк б1зден тыс
бар шындың болып табылады» деген сылтауыпың жаң-
сы мысалы.
128
В. И. Л Е Н И Н
«Жөнс1з мистика,— дейд! Дицген, дэл осындай фило-
софияга ңарсы шырып,— абсолюттш аңиңатты отно-
сительдш аңиңаттан гылымга сүйенбей бөлектейдь Бүл
мистика көршш отырган зат пен «өзшдш заттан», ягни
ңүбылыс пен аңиңаттан, б!р-б1ршен 1о1е сое1о (бүтшдей,
басынан аягына дейш, принципт! түрде) өзгеше жөне
ешңандай ортаң категорияга юрмейтш екг категорияны
тугызады» (8.200).
Махист скешп мойыпдагысы келмейтш, философияда
Ө31Н1Ц марксист деп тапылуын т!лейтш орыс махис!
Богдановтыц ңаншалыңты коп быстшше жөне тапңыр-
лыгына енд1 өзпДз бага бере бершдз.
«Негүрлым сын көзбен ңарайтын материалистер пан-
психизм мен панматериализмнщ арасындагы «ңаң орта-
ны» үстады» («Эмпириомонизм», II ютап, 2-басылуы,
1907 ж., 40—41-беттер); «бүл материалистер «озшдш
затты» созс1з тануга болмайтындыгынан бас тартып, со-
нымен ңатар оны «ңүбылыстан» принципт! турде (кур-
сив Богдановтш!) айырмашылыгы бар, сондыңтан ңай
уаңытта болса да ңүбылыста тек ңана «бүлыцгыр та-
нылатын», мазмүпы жагыпап (ягни, шамасы, тож!рибе-
нщ элсмспттсршдсй болмайтын «элсмспттср» жагынан)
тэжГрибсдеп тысңары түрган, б!раң тож1рибенщ форма-
лары деп аталатыпдардыц, ягпи уаңыттыц, кещстштщ
жэне себептшштщ шеңбершде түрган зат деп есептейдк
XVIII гасырдагы француз материалистершщ жэне ең
жаңа философтардан — Энгельстщ жэне оның орыс 13-
басары Бельтовтың көзңарасы, шамамен айтңапда,
осындай».
Бүл — шатасңан шюрлердщ түтас бтр шумагы.
1) Беркли дауласңан XVII тасъърдыц материалистер!
«өз1мен өз1 объектшерд!» созс1з тануга болады, өйткеш
б1здщ түсш1ктер!м1з, идеяларымыз — «аңылдан тыс»
бар сол объекплердщ тек көппрмелер! немесе бейнелер!
гана деп есептейд! («К1р1спен1» ңараңыз). 2) Өзшдш
зат пен ңүбылыс арасындагы «принциптш» айырмашы-
лыңңа ңарсы Фейербах, одан кейш И. Дицген батыл
дауласады, ал Энгельс «өзшдш заттардың» «б!здш зат-
тарга» айналатыны туралы ңысңаша мысал келырш,
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
129
элг1 шюрд! түкке асырмай тастады. 3) Аңырында, ма-
териалистер өзшдш заттарды «ңай уаңытта болса да
ңубылыста тек ңана бүлыңгыр танылатын заттар» деп
есептейдд деу — барып түрган сандыраң; мүны 613 Эн-
гельст1ң агностиктщ көзңарасын бекерге шыгаруынан
көрдш; Богдановтың материализмд! бүрмалаган себе-
61 — ол абсолюттш аңиңаттың относительдш аңиңатңа
ңатынасын түсшбед! (бүл туралы кейш сөз ңыламыз).
Ал «тэяирибеден тыс» өзшдхк затңа жэне «тэж!рибе
элементтерше» келсек, бүл енд! махистш шатасудың бас-
талатын жер1, бүл туралы 613 жогарыда жеткхлхктх сөз
ңылдың.
Реакцияшыл профессорларга ерш, материалистер ту-
ралы тшт1 ешб1р ңисыны жоң сандыраңты ңайталай
беру,— 1907 жылы Энгельстен безу,— 1908 жылы Эн-
гельстщ шюрш агностицизмге лайыңтап «өңдеуге» ты-
рысу,— Россия махистершщ «ең жаңа позитивизм» фи-
лософиясы, мше, осындай!
4. ОБЪЕКТИВТХК АҢИҢАТ БАР МА?
Богданов: «менщше, марксизм ңандай да болсын
аңиңаттың сөзс1з объективтппгш теркке шыгарады,
ңандай да болсын мэңплш аңиңаттарды теркке шыга-
рады» («Эмпириомонизм», III кгтап, IV—V беттер) деп
мэл1мдейд1. Сөзсгз объективтшк деген не? Сол шыгар-
масында Богданов тек «белпл! бтр заман шепндег!
объективтш аңиңатты» гана тануга көнш, «мэңп жа-
сайтын аңиңат» дегешм!з — «сөздщ абсолюттш магына-
сындагы объективтш аңиңат» дейдъ
Бүл арада ек1 мэселе көрше көзге шатастырылып
отыр: 1) объективтш аңиңат бар ма, ягни адамның тү-
сшштершде субъектше тэуелс!з, адамга да тэуелс!з,
адамзатңа да тэуелс1з мазмүн бола ала ма? 2) Егер бол-
са, онда объективтш аңиңатты быццретш адамның түсБ
нштер! оны б!рден, түтасынан, сөзс1з, абсолютт! түрде
б1лд1ре ала ма немесе тек шамамен, относительд! түрде
гана б1лд1ре ме? Бүл екшпп мэселе — абсолюттш аңи-
ңат пен относительдш аңиңаттың араңатынасы туралы
мэселе.
130
В. И. Л Е Н И Н
Екшгш моселе жөшнде Богданов тура айтып, айңын
өр! аның жауап бередн абсолютт!к аңиңат бар деудщ
титтей де болса ишарасын терхске шыгарады жэне аб-
солюттш аңиңатты бар дегеш үппн Энгельстт эклекти-
цизмге урынды деп айыптайды. А. Богдановтың Эн-
гельстен мундай эклектицизм тапңаны туралы бтз кейш
ерекше сөз ңыламыз. Ал ңаз!р б1ршпи мөселеге тоңта-
лайың, бул мэселеде де Богданов, тура айтпаганмен,
объективтш аңиңат жоң дегендт байңатып отыр,— өйт-
кеш объективтш аңиңатты теркке шыгармай-аң, адам-
ның ңайсыб!р түсшштершдеп относительдш элементт!
тертске шыгаруга болады, ал объективтш аңиңаттың бар
екенш тернже шыгармайынша, абсолюттш аңиңатты
терюке шыгаруга болмайды.
«Бельтов айтңан магынада объективтш аңиңаттың
критериш жоң, аңиңат дегешм1з идеологиялың форма —
адам тэж1рибес1н1ң үйымдастырушы формасы...» — деп
жазады Богданов одап кешшрек, IX бетте.
Бүл арада «Бельтов айтңан магынаның» да түк ңаты-
сы жоң, өйткеш эңг!ме тшт! де Бельтов туралы болып
отырган жоң, философияның непзп мэселелершщ б1рх
туралы болып отьтр, бүл арада аңиңат критерийшщ де
түк ңатысы жоң, аңиңат критерийш сөз ңылгапда бүл
мэселеш, объективтш аңиңат бар ма? деген мэселемен
араластырмай, өз алдына ерекше сөз ңылу керек. Бог-
дановтың объективтш аңиңатты жоң деп есептеу! түсь
шктк егер аңиңат тек цана идеологиялың форма болса,
онда субъектпе, адамзатңа тэуелстз аңиңаттың болуы
мүмкш емес, өйткеш Богданов пен б!здер адам идеоло-
гиясынан басңа идеологияны б1лмейм1з. Богдановтың
объективтш аңиңатты жоң деп есептейтш! оның сөзшщ
екшпп жартысынан айңыныраң көршш отыр: егер аңи-
ңат адам тэж!рибесшщ формасы болса, онда адайзатңа
тэуелс1з аңиңаттың болуы мүмкш емес, объективтш аңи-
ңаттың болуы мүмкш емес.
Богдановтың объективтш аңиңатты теркке шыгаруы
агностицизм жэне субъективизм болып табылады. Бүл
теркке шыгарудың өрескелдп! тек бтр гана табиги-та-
рихи аңиңаттың жогарыда келырьлген мысалынан-аң
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 131
айңын көршш отыр. Жаратылыс тану гылымы өзшщ
жер адамзат жаралганга дейш де болган дейтш пайым-
дауының аңиңат екенше күмэндандырмайды. Материа-
листш таным теориясына бул эбден үйлеседк бейнелеу-
пнлерге тэуелсгз бейнеленушшщ (сыртңы дүниенщ са-
нага тэуелстздп!) бар болуы — материализмнщ неызг!
ңагидасы. Жаратылыс тану гылымының жер адамзат
жаралганга дейш де болды деген пайымдауы — объек-
тивт1К аңиңат. Жаратылыс тану гылымының бүл ңаги-
дасы махистердщ философиясымен жэне олардың аңи-
ңат туралы 1Л1м1мен ымырага келмейдк егер аңиңат
адам тэж1рибес1шң үйымдастырушы формасы болса, он-
да ңандай да болсын адам тэж!рибесшен тысңары жер
болган дейтш пайымдау аңиңат пайымдау бола алмайды.
Б1раң бүл аз. Егер аңиңат тек адам тэж!рибесшщ
үйымдастырушы формасы гана болса, онда, айталың,
католицизм49 1л1м1 де аңиңат болады гой. Өйткеш като-
лицизм «адам тэж!рибесшщ үйымдастырушы форма-
сы» екенд1Г1не ешб!р күмэн жоң. Өз теориясының
мүндай өрескел өырш екенш Богдановтың өз1 де сездц
сондыңтан өз1 түскен батпаңтан шыгуга оның ңалай
эуре болганын корудщ ерекше мэш бар.
«Эмпириомонизмшң» 1-к1табынан мынаны оңимыз:
«Объективтыпктщ нег131 коллективтш тэж!рибе сала-
сында болуы керек. Б1з тэж!рибенщ б!зге де, басңа
адамдарга да б!рдей өм1рл1к маңызы бар мэл1меттерш,
өз ңызмет1м1зд1 ңайшылыңсыз ңүруга тек 613 гана непз
етш алмай, б!здщ б1лу1м1зше, басңа адамдар да ңайшы-
лыңңа үшырамау үшш непз етш алуга тшс мэл!меттер-
Д1 объективтш мэл1меттер деп атаймыз. Физикалың дү-
ниенщ объективтш сипаты мынада: бүл дүние тек мен
үшш гана бар емес, жүрттың бэр! үшш бар болып
отыр» (дүрыс емес! физикалың дүние «жүрттың бэрше»
тэуелсъз бар болып отыр) «жэне мен үшш ңандай ай-
ңын маңызы болса, менщ б1лу!мше, жүрттың бэр! үшш
де сондай айңын маңызы бар. Физикалың ңатардың
объективтшгп — оның жалпыта б1рдей маңыздылыгын-
да» (25-бет, курсив Богдановтшх). «Өз тэж1рибем!зде
б!зге кездесетш физикалың денелердщ объективтшт,
132
В. И. Л Е И И Н
сайып келгенде, эр түрл! адамдардың айтңан шюрлерш
өзара тексеру жэне сэйкестендтру непзшде аныңтала-
ды. Жалпы алганда, физикалың дүние дегешмхз — элеу-
метт1к-сэйкестенд1р1лген, элеуметтш-үйлеспршген, ңыс-
ңасы, элеуметтък-^йымдастырылтан тэжгрибе» (36-бет,
курсив Богдановтпн).
Бүл түб!ршен ңате, идеалистш аныңтама екенш, фи-
зикалың дүние адамзатңа, адамның тэяприбесше тэуел-
С1з бар екешп, физикалың дүние ешңандай «элеуметт!-
лштщ» жэне адам тэж!рибесшщ ешңандай «үйымда-
суының» болуы мүмкш емес уаңытта да бар болганын,
т. б. ңайталап жатпаймыз. Б1з ещц махистш философия-
ны екшпп жагынан эшкерелеуге тоңталамыз: махистш
философия объективтыпкт! аныңтаганда, бүл аныңтама-
га «жалпыга б!рдей маңызы» бар екеш күмэнсыз дши
1Л1м жэне т. б. дөп келетшдей етш аныңтайды. Тагы да
Богдановты тыңдап көрейш: «Объективтш тэж!рибе өс-
те «элеуметтш» тэж!рибе емес екенш оңушыга тагы да
ескертш өтелш... Элеуметтш тэж!рибе түгелдей элеу-
меттш түрде үйымдастырылудан эл! ңашың жатыр, бүл
тэж!рибеде эр түрл! ңайшылыңтар эр уаңытта да бола-
ды, сопдыңтан оның бтр болштер! екшпп бөлштер!мен
үйлеспейд!; першер мен үй аруаңтары белгпп бтр ха-
лыңтың немесе сол халыңтыц белгмп бтр тобының, мэсе-
лен, шаруалардың, элеуметтш тэж1рибес1 саласында
болуы мүмкш; б!раң бүган бола оларды элеуметтш-үй-
ымдастырылган немесе объективтш тэж!рибеге ңосуга
болмайды, өйткеш олар коллективтш тэж!рибенщ ңалган
жагымен үйлеспейд! жэне оның үйымдастырушы фор-
маларымен, мэселен, себештлш желпймен сыйыспай-
ды» (45).
Пертлер, үй аруаңтары, т. с. жөншдеп элеуметтш тэ-
ж1рибеш Богдановтың өзшщ объективтш тэж!рибеге
«ңоспаганы», эрине, б!зге өте үнайды. Б1раң, жаңсы
ниетпен, фидеизмд! терхске шыгару рухында жасалган
бүл түзетусымаң Богдановтың бүшл позициясындагы
непзг! ңатеш титтей де түзете алмайды. Богдановтың
объективтшшке жэне физикалың дүниеге берген аның-
тамасы 1ске аспайды, өйткеш гылыми ппмдепге ңара-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
133
ганда «жалпыга б!рдей маңыздыльщ» дши ппмде молы-
раң: адам баласының көшпкпп элг күнге дши хлхмд! үс-
тап келедк Католицизм өзшщ гасырлар бойгы дамуы
арңылы «элеуметтш түрде үйымдастырылды, үйлесть
р1лд1, сэйкестенд1р1лд1»; «себептыпк пзбегше» ол ешб!р
даусыз «съшып кетедг», өйткеш дш атаулы себепс1з ту-
ган жоң, ңаз1рг1 жагдайда халың бүңарасында дшдердщ
саңталуы эсте кездейсоң емес, философия профессорла-
рының дшге бешмделу! эбден «заңды». Егер осы кү-
мэнсыз жалпыга б!рдей маңызы бар жэне күмэнсыз жо-
гары дэрежеде үйымдасңан элеуметтш-дши тэж!рибе
гылым «тэж1рибес1мен» «үйлеспесе», онда бүл екеушщ
арасында принциптш, түб1рл1 айырмашылың — объек-
тивт1к аңиңатты бекерге шыгарганда Богданов жойып
Ж1бсрген айырмашылың — болганы. Фидеизм немесе
попшылдың гылыммен үйлеспейд! деп Богданов өзш
ңапшама «түзетпек» болса да, Богдаповтың объективтш
аңиңатты теркке шыгаруының фидеизммен бүтшдей
«үйлесетш!» дегенмен де даусыз факт болып ңалады.
Ңаз1рг1 фидеизм тшт1 де гылымга ңарсы емес; ол тек
гылымның «шамадан тыс дэмесше» гана, атап айтңан-
да, объективтш аңиңат жөншдеп дэмесше ңарсы. Егер
объективтш аңиңат бар болса (материалистердщ ойла-
ганындай), егер жаратылыс тану гылымы сыртңы дү-
пиеш адамның «тэж1рибес1» арңылы бейнелеп, объек-
тивтш аңиңатты тек бтр өз1 гана таба алатын болса, онда
ңандай да болсын фидеизм, сөзс1з теркке шыгарылады.
Ал егер объективтш аңиңат болмаса, аңиңат (оиың
1шшде гылыми аңиңат та) тек адам тэж!рибесшщ үй-
ымдастырушы формасы гана болса, онда мүнымен поп-
шылдыңтың нег1зг1 ңагидасы дүрыс деп танылганы,
попшылдыңңа жол ашылганы, дши тэж!рибенщ «үйым-
дастырушы формаларына» орын берклгеш болады.
Мынадай сүраң туады: объективтш аңиңатты терюке
шыгару өзш махист деп есептег1с1 келмейтш Богданов-
тың өзшщ ойлап тапңаны ма, элде мүның өз1 Мах пен
Авенариус 1Л1мшщ непздершен туып отыр ма? Бүл сү-
раңңа тек соңгы магынада гана жауап беруге болады.
Егер жарың дүниеде тек түйсш ңана бар болса (Авена-
риус, 1876 ж.), егер денелер түйсштердщ комплекстер!
134
В. И. Л ЕН И Н
болса (Мах «Түйсштердх талдауда» осылай дейдт), онда
мүның объективтйк аңиңатты терхске шыгаруга экелш
соңпай ңоймайтын философиялың субъективизм екеш
даусыз. Ал егер түйсгктер — бхр байланыста физикалың
болатын, екшпп байланыста психикалың болатын «эле-
менттер» деп аталса, онда мүның өз! эмпириокритицизм-
нщ негхзгх бастама пунктш тертске шыгармай, ңайта
шатастыра түсетппп 613 жогарыда көрдйк. Авенариус
пен Мах 61'здщ б1Л1м1м1здщ ңайнар коз1 түйсйктер деп
есептейдй Демек, олар эмпиризмнщ (барлың 61Л1М тэж1-
рибедеп туады) козңарасып пемесе сепсуализмнщ (бар-
лың 61Л1М түйс1ктердеп туады) козңарасын ңуаттайды.
Ыраң бүл көзңарас, оны ңандай «жаңа» созбен («эле-
менттер») сэндегенмен, философиядагы нег1зп ек!
багыттың, идеализм мен материализмнщ, айырмашылы-
гын жоймайды, ңайта олардың арасында айырмашылың
болуына алып келедй Солипсист те, ягни субъективтш
идеалист те, материалист те б!здщ б1Л1М1М1здщ ңайнар
көз1 түйсйктер деп тани алады. Беркли де, Дидро да
Локктан үлг1 алган. Таным теориясының б1ршпп ңаги-
дасы б1здщ б1Л1М1М1здщ б!рден-б1р ңайнар көз1 түйсштер
болып табылады деген ңагида екош даусыз. Осы б1ршпп
ңагиданы дүрыс деп таиып, Мах маңызы зор екшпп
ңагиданы: адамга опың түйсштер! арңылы белпл! бол-
ган немесе адам түйсштершщ ңайнар коз1 болып отыр-
ган объективтш реалдылың туралы ңагиданы шатасты-
рып отыр. Түйсштерд! непзге алганда, солипсизмге
(«денелер — түйсштердщ комплекстер! немесе комбина-
циялары») экеп соңтыратын субъективизм багытына тү-
суге де болады жэне материализмге (түйсштер — дене-
лердщ, сыртңы дүниенщ бейнелер!) бастап апаратын
объективизм багытына түсуге де болады. Ыршпп көзңа-
рас бойынша — агностицизм немесе одан сэл эр!рек
субъективтш идеализм бойынша — объективтш аңиңат-
тың болуы мүмкш емес. Екшпп көзңарас, ягни материа-
лизм бойынша, объективтш аңиңатты бар деп танудың
мэш зор. Ек1 тенденция туралы немесе, дэл!рек айтңан-
да, эмпиризм мен сенсуализмнщ ңагидаларынан тууы
мүмкш ек1 ңорытынды туралы осы ежелп философия-
лың мэселеш Мах шешкен де жоң, жойган да жоң, одан
„, ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
135
асып та түскен жоң, ңайта «элемент» деген, т. с. сөздер-
Д1 шатпаңтап, мэселеш шатастырды, Богдановтың
объективтш аңиңатты теркке шыгаруы —- махизмнен
жалтаргандың емес, ңайта сол бүюл махизмнен лажсыз
туатын нотиже.
Энгельс Ө31Н1Ң «Л. Фейербах» деген шыгармасында
Юм мен Кантты «дүниеш тану немесе, ең болмаганда,
сарңа тану мүмкшдйше дау айтатын» философтар деп
атайды. Демек, Энгельс Юм мен Кантты б1р-б1ршен
айыратын көзңарасты емес, олардың екеуше б!рдей ор-
таң көзңарасты б1ршпп орынга ңойып отыр. Бүл ретте
Энгельс «бүл көзңарасты (Юм мен Канттың көзңара-
сын) бекерге шыгаратын үз1лд1-кес1лд1 шк1рд1 кезшде
Гегельдщ айтңаңын» көрсетед! (немкше тортшпп ба-
сылуының 15—16-беттер1)50. Бүл жөшнде оның не де-
генш көрсетш өту орынсыз болмас деп ойлаймын, ма-
териализмдъ «эмпиризмнщ дэйект! системасы» деп жа-
риялай келш, Гегель былай деп жазды: «Эмпиризм
жалпы алганда сыртңы нэрсеш (баз АиВегИсЬе) аңиңат
нэрсе деп таниды, ал егер мүнан кейш эмпиризм сезуге
болмайтын б!р нэрсе болуы мүмкш десе, ол мүны тану-
га болатынын теркке шыгарады (зо11 с1осЬ еше Егкепп!-
шз йеззеШеп (й. Ь. йе8 БЬегзшпИсЬеп) шсЫ зЪаН йпйен
коннеп), сөйтш тек ңабылдауга болатынды гана (йаз
бег А¥аЬгпеЬгпип£ Ап^еЬбгще) мойындау керек деп
есептейдк Бтраң бүл непзп ңагида өзшщ дэйектт да-
муында (БигсЬГйЬгип^) кейшнен материализм деп
аталган козңарасты тугызды. Бүл материализм бойын-
ша, материя, жеке алып ңараганда, аңиңат объективтш
нэрсе болып табылады» (йаз лтаЬгЬаН ОЬ]екИүе)*.
Барлың 61л1м тэж1рибеден, түйсштерден, ңабылдау-
лардан туады. Бүл солай. Б1раң мынадай сүраң туады:
объективтък реалдылъп? «ңабылдауга жата ма», ягни ңа-
былдаудың ңайнар көз1 болып табыла ма? Егер иэ деп
жауап берсещз, онда с!з — материалист болганыңыз.
Егер жоң деп жауап берсещз, онда — өзшдгк затты та-
* Не§е1. «Епгук1орасНе дег рЬПозорЫвсЬеп Л^тззепзсЬаНеп 1гп СггипД-
П88е», ЛҮегке, VI. Вапй (1843), 8. 83. Салыстырыңыз: 8. 122 (Гегелъ.
«Фплософпялың тылымдар энциклопедиясының ңысңаша очеркЬ, Шы-
гармалар, VI том (1843), 83-бет. Салыстырыңыз: 122-6ет, Ред.).
6 18-том
136
В. II. Л Е Н И II
нуга болатындыгын, уаңыттың, кещстхктщ, себептипк-
Т1ң объективттлтгш теркке шыгарсаңыз да (Кантша),
немесе өзшдш зат туралы тшт! ойлаудың ңажет! жоң
десещз де (Юмша), бэртбтр, с!з дэйекшз боласыз жэне
субъективизмге, агностицизмге үрынбай ңоймайсыз.
Ендеше с1здщ эмпиризмщ1зд1ң, с!здщ төж1рибелш фи-
лософияңыздыц дөйекс1зд1г1 — с1здщ тэж1рибедег!
объективтш мазмунды, тэж!рибе арңылы танудагы
объективтш аңиңатты тер!ске шыгаратындыгыңызда бо-
лып отыр.
Тэж1рибе арңылы мэл1м болган объективтш реалды-
лыңты бар деп бшгсшмгз үшш, б!здщ түйс1ктер]м1здщ
объективтш, адамга тэуелшз ңайнар коз! бар деп быге-
шм1я үшш Кант пен Юмның багытын жаңтаушылар
(Юмның багытын жаңтаушыларга Мах пен Авенариус
те ңосылады, өйткеш олар нагыз берклипплдер емес)
б1здерд1, материалистерд!, «метафизиктер» деп атайды.
Кантшылдар мен юмистер б1зд1ң түйсштер!м1здщ ңай-
нар көз1 болып табылатын объективтш реалдылыңты
жоң дегеш үшш б!здер, материалистер, Энгельстщ 1зш-
ше, оларды агностиктер деп атаймыз. Агпостик — грек
созк а грекше — жоц; £поз18 — б1лу дегеп сөз. Агнос-
тик: б!здщ түйсштер1м1з арңылы бейпслепстш, бейпес!
жасалатып объективтш реалдылыңтың бар-жогын б1л-
меймгн, мүны быгуге болмайды деп жариялаймын, дейд1
(агностиктщ позициясын баяпдап берген Энгельстщ
жогарыда айтылган сөздерш ңараңыз). Агностиктщ
объективтш аңиңатты теркке шыгаруы, першер, үй
аруаңтары туралы, католиктердщ эулиелер! жэне басңа
солар сияңтылар туралы ппмге төзш отыруы, мещан-
дарша, филистерлерше ңорңып-бүгып төзш отыруы осы-
дан туады. Мах пен Авенариус зор дэмемен «жаңа»
терминологияны, «жаңа» сияңтанган көзңарасты алга
тартып, 1с жүзшде шатасып, жаңылысып, сол агностик-
тщ айтңанын ңайталап отыр: бтр жагынан, денелер —
түйсштердщ комплекстер! дейд! (нагыз субъективизм,
нагыз берклишшдш); екпшп жагынан, егер түйсштерд!
элементтер деген атпен атасаң, онда оларды б1здег1 се-
зтм мүшелерше тэуелшз бар деп ойлауга болады дейдП
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 137
Б1з — өз1м1здетт сез!м мүшелершщ айгаңтарына об-
ден сенетш философтармыз, дүние б!зге ңандай болып
көршсе, 613 оны шынында сондай, алуан түрл! үнге, бо-
яуга, т. с. толы дүние деп есентейм!з, ал материалистер
дүниеш үнс1з, бояусыз, өл! нэрсе деп б1лед1, дүние
жеке өзш алганда, б!зге ңандай болып көршетшшен оз-
геше, т. т. деп б1лед1 дегенд! таңылдап айта беруд! ма-
хистер тэу!р көредк Мэселен, И. Петцольдт өзшщ «Таза
тэяприбе философиясына юркпе» деген шыгармасында
да, «Позитивистш түргыдан ңарагандагы дүние пробле-
масы» (1906) деген шыгармасында да осылайша таң-
паңтауды пысыңтай бередк «Жаңа» идеяга таңданган
Виктор Чернов мырза да Петцольдтке ерш, муны айтып
салады. Ал шындыгына келгенде махистер — субъекти-
вистер жэне агностиктер, өйткеш олар б1здег1 сез!м мү-
шелершщ айгаңтарына жеткълъктъ сенбейдц сенсуализм-
Д1 дэйектыпкпен 1ске асырмайды. Олар б!здщ түйсште-
р1М1здщ ңайнар көз1 болып отырган объективтш, адамга
тэуелс1з реалдылыңты бар деп танымайды. Олар түйсш-
терд! сол объективтш реалдылыңтың айнымайтын суре-
Т1 дёп есептемейд!, сөйтш жаратылыс тану гылымына
турадан-тура ңайшы келш, фидеизмге жол ашады.
Кер1С1нше, материалистщ шюршше, дүние б!здщ ойла-
ганымыздан гөр! анагүрлым бай, ңызыңты, алуан
түрл!, өйткеш гылым 1лгер1 ңарай ңадам басңан сайын
дүниенщ жаңа сырларын аша бередй Материалистщ
шюршше, б1здщ түйсштер1м1з—б!рден-б1р жэне аңыргы
объективтш реалдылыңтың бейнелерң— аңыргы деген-
де, реалдылың аңырына дейш мэл!м болып б]’тт1 деген
магынада емес, одан басңа реалдылың жоң жэпе болуы
мүмкш емес деген магынада айтылып отыр. Бүл көзңа-
рас тек фидеизм атаулыга гана емес, сонымен ңатар
объективтш аңиңатты жын-шайтандар мен албастылар
жөншдеп 1л1мнен айыра алмай, кобшесе айыргысы кел-
мей, б1здщ түйсштер1м!здщ ңайнар коз1 болып табыла-
тын объективтш реалдылыңты танымай, азаптанып
ңиюластырган сөздер арңылы жалпыга б!рдей маңызы
бар, элеуметтш үйымдасңан нэрсе деген, т. б., т. с. спяң-
6*
138
В. И. ЛЕНИН
ты объективтш нэрсе угымын «тугызатын» профессор-
лың схоластикага да еспт бтржолата жауып тастайды.
«Догматиктердщ» — бейне б!р «ең жаңа гылым» мен
«ең жаңа позитивизм» бекерге шыгарган материя угы-
мынан айрылмайтын материалистердщ «есюрген» коз-
ңарастарына махистер жаңтырмай күлген болады. Ма-
терияның ңүрылысыпа ңатысы бар физиканың жаңа
теорияларып оз алдына бөлек сөз ңыламыз. Б1раң, ма-
хистердщ ктейтшшдей, материяның белгып бтр ңурылы-
сы жөпшдеп 1л1мд1 гносеологиялың категориямеп
шатастыру,— материяның жаңа түрлершщ (мэселеп,
электрондардың) жаңа ңасиеттер! туралы мэселеш та-
ным теориясының есш мэселешмен, бтздщ б1Л1М1м1здщ
ңайнар көздер! туралы, объективтш аңиңаттың бар
екенд1г! туралы мэселемен, т. с. шатастыру мүлде орын-
сыз. Мах «дүниенщ элементтерш ашты»: ңызыл, жасыл
түстердң ңаттылыңты, жүмсаңтыңты, ңатты дауысты,
үзындыңты, т. с. ашты дейд! б1зге. Б1з: адам ңызыл
түст1 көргенде, ңаттылыңты сезгенде, т. с. адамга объек-
тивтгк реалдылың мэл1м бе, жоң па? деп сүраң ңоямыз.
Философияның бүл еск1, өте есш мэселесш Мах шатас-
тырып отыр. Егер объективтш реалдылың адамга мэл1м
емес десещз, опда с!з Махпеп б!рге субъективизм меи
агностицизмге созшз сыргисыз, имманепттердщ, ягни
философиядагы Меныпиковтардың өзщ1з лайың көрген
ңүшагына барып юрешз. Егер объективтш реалдылың
адамга мэл1м десещз, онда бүл объективтш реалдылың
үшш философиялың үгым керек, бүл үгым элдеңашан,
тшт1 элдеңашан белпленгеп, бүл үтым — материя. Ма-
терия деген1м1з — адамга оның түйсштер! арңылы мэ-
Л1м болатын, б1здщ түйс1ктер1м1зге тэуелс!з бар бола
отырып, сол түйс1ктер]М]3 арңылы коппрмес! алынатын,
сурет! түсдршетш, бейнес! жасалатын, объективтш ре-
алдылыңты белгыеу үшш ңолданылатын философиялың
категория. Сондыңтан мүндай үгымның «есюруЬ мүм-
кш деу — жас баланыц былдыраты болып табылады,
сэнге айналган реакциялыц философияның дэлелсымаң-
тарын магынасыз ңайталай бергендш болады. Филосо-
фия дамуының ек! мың жылы 1*ппнде идеализм мен
... ДИЛЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
139
материализмшң күрес! еск1рд1 ме? Платоп мен Демо-
криттщ философиядагы тенденциялары немесе багытта-
рының күрес! еск1рд1 ме? Дш мен гылымның күрес! ес-
к1рд1 ме? Объективтш аңиңатты терхске пшгару жэне
оны бар деп бтлудщ арасындагы күрес есшрд! ме? Се-
з1мнен тыс 61Л1МД1 жаңтаушылар мен оган ңарсылардың
арасындары күрес есюрд! ме?
Материя деген үгымды ңабылдау немесе ңабылдамау
туралы мэселе — өзшдег! сез1м мүшелершщ айгаңтары-
на адамның сену! туралы мэселе, б1здщ танымымыздың
ңайпар көз1 туралы мэселе, философия пайда .болганнан
бер! алга ңойылып, талңыга салынып келе жатңан мэ-
селе, профессор-клоундардың мың түрл! ңубылтатын
мэселес!, б!раң көру жэне сипау түйсштер!, есту жэне
шскеу түйсштер! адам танымының ңайнар көз1 бола ма
деген мэселешң есшрмейпш сияңты, бүл да есшрмейтш
мэселе. Б1здщ түйс!ктер1м1зд1 сыртңы дүниешң бейне-
лер! деп есептеу — объективтш аңиңатты бар деп 61-
лу — материалистш таным теориясының көзңарасын
ңостау — бүлардың бэр! б!р нэрсе. Мүны мысал арңы-
лы көрсету үппн, бүл мэселенщ ңаншалыңты айңын
екешн оңушыга көрсету үшш Фейербахтан жэне фило-
софия жөшндег! жетектш еш шыгармадан цитат келтт-
рш ңана отейш.
«Түйсш объективтш ңүтңарушының ж!берген шжш,
хабары (Үегкйпбип^) екенш мойыпдамау — ңандай па-
сыңтың»*,— деп жазган болатын Л. Фейербах. Көрш
отырсыздар, оның ңолданган терминологиясы огаш, жан
түрпйгерлш болса да, философиялың багыты мейлшше
айңын: түйсш адамга объективтш аңиңатты ашады.
«Мешң түйс1Г1м субъективтш, б!раң оның непз! немесе
себеб! (Огипб) объективтш» (8. 195) — материализм
аңыргы (аиз^етасЫе), объективтш аңиңат болып та-
былатын сез1мдш дүниеш непзге алады деген Фейербах-
тың жогарыдагы цитатымен салыстырып ңараңыз.
Сенсуализм,— деп оңимыз 613 Франктщ «Философия-
лың сөздйшен»**,— «танымды түйсшке сайып», б!здщ
* РеиегЪаск. ЗатШсЬе ХУегке. X., Вапй, 1866. 88. 194—195.
** «П1сНоппа1ге йез зсхепсез ркПозорЫдиез», Рапз, 1875 («Филосо-
фиялың гылымдар сөзднч», Париж, 1875. Ред.).
140
В. И. Л Е II И Н
идеяларымыздың бор!н «сезтм тэяирибесшен» тугыза-
тын 1Л1м. Сенсуализм субъективтш (скептицизм51 мен
берклипплдш), моральдың (эпикуреизм52) жэне объек-
тивт1к болады. «Объективтш сенсуализм дегешм1з —
материализм, өйткен!, материалистердщ пппршше, ма-
терия немесе денелер — б!здщ сез1мдер!м1зге эсер ете
алатын б!рден-б1р объектшер болып табылады» (а1£е!п-
дге по8 8еп8).
«Егер сенсуализм,— дейд! өзшщ «Философия тари-
хы» деген шыгармасында Швеглер,— аңикатты немесе
шын бар нэрсеш тек сез!мдер арңылы гана тануга бола-
ды десе, онда бул ңагиданы тек объективт! түрде тужы-
рымдау гана ңалады (эңпме Франциядагы XVIII
гасырдың ашындагы философия туралы болып отыр),
сонда материализмнщ: тек сез!мд1к нэрсе гана бар; ма-
териялың болмыстан басңа болмыс жоң дегеп тезис!
келш шыгады»*.
Оңулыңтарга енш үлгерген осы ап-айңын аңиңатты
б1здщ махистер умытып та үлгерштк
5. АБСОЛЮТТ1К ЖЭНЕ ОТНОСИТЕЛБД1К АҢИҢАТ,
НЕМЕСЕ ЭНГЕЛЬСТЩ А. БОГДАНОВ АШҢАН
ЭКЛЕКТИЦИЗМ1 ТУРАЛЫ
Богдапов бул жаңалыгын 1906 жылы «Эмпириомо-
низмшц» III кггабына жазган алгы сөзшде ашты, «Эн-
гельс өзшщ «Анти-Дюринпнде»,— деп жазады Богда-
нов,— аңиңаттың относительдппгш мен элгшде ңай
магынада сипаттасам, сол магынада дерлък шюр айта-
ды» (V бет) — ягпи мэңплж аңиңат атаулыны теркке
шыгару, «ңандай да болсын аңиңаттың сөзшз объектив-
Т1Л1Г1Н тершке шыгару» магынасында шюр айтады. «Өзь
нщ бүкш сыңагы арңылы ңайдагы бтр болымсыз «мэңгь
Л1к аңиңаттарды» бар деп бшш, Энгельстщ батылсыз-
дың көрсету! дурыс емес» (VIII бет). «Бул жерде
Энгельстщ жасаганы сияңты эклектиктш ескертулер тек
дэйекс1зд1ктен гана туады...» (IX бет). Энгельстщ эк-
лектицизмш Богдановтың ңалай бекерге пгыгарганы ту-
ралы б1р мысал келпрейж. Тарих гылымында мэңгппк
* Пг. А1Ьег1 8сКгоед1ег. «ОезсЫсЫе Дег РИПозорЫе 1т Птгф», 15-1е
АиП., 8. 194 (Д-р Алъберт Швеглер. «Философия тарихының очерк!»,
15-басылуы, 194-бет. Ред.).
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
141
аңиңаттарды табуга дэмелепетш адамга немен шектелу-
ге, ңандай ПайЬеИеп, «ңалжыңмен» ңапагаттануга тура
келетшш Дюрингке түсшд^ре келш, Энгельс «Анти-Дю-
рингте» («МЭҢГ1Л1К аңиңаттар» туралы тарауында): «На-
полеон 1821 жылы 5 майда өлд1», дейдк Ал Богдапов
Энгельске былайша ңарсы шыгады: «Бул не ңыл-
ган «аңиңат»? Оның «мэңплпт» ңай жершде? Б1рен-са-
ран сирек кездесетш, мүмкш, тшт! б!зд1ң үрпаң үшш
де ешб!р реалдың маңызы бола ңоймайтын араңатынас-
ты апыңтау ңандай эрекеттщ болса да бастамасы бола
алмайды, ешңайда бастап апара алмайды» (IX бет).
VIII бетте де: ««Р1аШ1еИеп»-д1 «АУаЬгЬеЙеп» деп атау-
га бола ма? «Ңалжың» аңиңат бола ма? Аңиңат
дегешмгз — тож^рибешң жанды үйымдастырушы фор-
масы, аңиңат өз1м1здщ эрекет!м1зде 613Д1 бгр жаңңа бас-
тайды, өм1рл1к күресте б!зге сүйешш болады», дейдк
Эпгельстщ айтңанын бекерге шыгару орнына, Богда-
новтың тацпац айтып отырганы осы ек! цитаттан эбден
айңын көршедЬ Егер сен «Наполеонның 1821 ж. 5 май-
да олгешн» ңате немесе дэл емес дей алмасаң, онда мү-
ны аңиңат деп б1лгенщ. Егер сен: бүл келешекте бекер-
ге шыгарылуы мүмкш дей алмасаң, онда бүл аңиңатты
мэңг1Л1К аңиңат деп быгенщ. Аңиңат — «тэянрибепщ
жанды үйымдастырушы формасы» деген сияңты сөздер-
Д1 ңарсы дэлел деп есептеу — беталды цурастыра салтан
сөздердъ философияга балагандың болады. Жердщ гео-
логияда баяндалган тарихындай тарихы болды ма не-
месе жер жет! күннщ ппшде жаралды ма? Эйтеу!р бгр
жаңңа «бастайтын», т. с. «жанды» (бүл не деген соз?)
аңиңат туралы айтылган бос сөздермен бүл мэселеден
жалтару ңалайша орынды бола алады? Жердщ тари-
хып, адамзаттың тарихын б1лу1м1здщ ңалайпта «реал-
дың маңызы жоң»? Бүл эншешн бэтуасыз сандыраң
емес пе, оны Богданов өзшщ шегшгендъггн бүркеу үшш
ңолданып отыр. Өйткеш оның мүнысы — Энгельстщ
мэңг1Л1к аңиңаттар бар деп есептеуш эклектицизм деп
дэлелдемек болуы, сонымен ңатар, Наполеонның шы-
пында 1821 жылы 5 майда өлгенш, бүл ацицагты келе-
шекте терюке шыгады деу өрескелд!к болатынын бекер
142
В. И. ЛЕНИН
дей алмай, даурыңпа сөздермен моселеден жалтаруы
шегшгендтк болады.
Энгельсттң келттрген мысалы өте ңарапайым, сондың-
тан мэңшпк, абсолюттш болып табылатын, тек жынды-
лардың гана (Энгельстщ мысалы сияңты, «Париж —
Францияда» деген басңа б!р мысалды келыруге болады)
күмэндануына болатын аңицаттардъщ мундай ондаган
мысалдарын к1м болса да оп-оңай ойлап шыгара алады.
Энгельс бул арада «ңалжыңды» неге сөз ңылады? Оның
себебк абсолюттш аңиңат пен относительдш аңиңаттың
арасындагы ңатынас туралы мэселеге диалектиканы
ңолдана бшмеген догматик, метафизик болган материа-
лист Дюрингтт Энгельс келемеж ңылады, оның көзңа-
расын бекерге шыгарады. Материалист болу — бтзге се-
31м мүшелер! арңылы белгып болатын объективтш аңи-
ңатты бар деп быу деген сөз. Объективтш, ягни адамга
жэне адамзатңа тэуелшз аңиңатты бар деп б!лу, ңалай
болганда да, абсолюттш аңиңатты бар деп быгендшбо-
лады. Материалист-метафизик Дюрингт! материалист-
диалектик Энгельстен айырып отырган да—осы «ңалай
болганда да» деген сөз. Жалпы гылым атаулының, со-
ның 1ш1нде тарих гылымының аса күрдел! мэселелер!
жөншде Дюринг: аңыргы, түпшлштң мэңгшш аңиңат
деген сөздерд! оңга да, солга да ңолдана бердъ Энгельс
оны келеке ңылды: эрине,— дед! Энгельс жауабында,—
мэңылш аңиңаттар бар, б!раң жай заттар жөншде үлкен
сөздерд! (§е\уаШ§е А¥ог!е) ңолдану аңылсыздың. Мате-
риализмд! 1лгер1 бастыру үшш мэңгхлш аңиңат деген
сөзбен ойнайтын пасыңтыңты ңою керек, абсолюттш
аңиңат пен относительдш аңиңаттың араңатынасы тура-
лы мэселеш диалектика түргысынан ңойып, шеше б!лу
керек. Мүнан отыз жыл бүрын Дюринг пен Энгельс 61-
р!мен б!р1, мше, осыган бола күрескен едй Ал Энгельс-
тщ дэл сол тарауда абсолюттш аңиңат пен относитель-
дш аңиңат туралы мэселеге берген түшшгш «байцамай»
кетуге ңулыгы жеткен Богданов,— материализм атау-
лыта айдап аның ңагиданы үсынганы үшш Энгельст!
«эклектицизмге» бой урды деп айыптауга ңулыгы жет-
кен Богданов,— сол Богданов мунысымен өзшщ мате-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАЫЫМ ТЕОРИЯСЫ
143
риализмд! де, диалектиканы да мүлде бшмейтшдптн
тагы да көрсетш бердь
«Анти-Дюрингтщ» жогарыда көрсеттлген тарауьшың
бас жагында (IX тараудың I бөлтм!) Энгельс былай деп
жазады: «Адам танымы нөтижелершщ жалпы алганда
суверендш маңызы жэне аңиңат деп аталуга даусыз пра-
восы (Апзргисй) бола ала ма, ал болса, ңандай нөти-
желершщ суверендш маңызы бар жэне аңиңат деп ата-
луга даусыз правосы бар деген мөселеге т!релш
отырмыз» (нем1сше бесшпп басылуы, 8. 79). Сонымен,
Энгельс бул мэселеш былай шешедк
«Ойлау суверендыпы өте-мөте суверенсгз ойлайтын
б!рңатар адамдарда болады; аңиңат болуга сөзс!з право-
сы бар таным б!рңатар относительдш (релятивтш) ада-
суларда болады; булардың екеу! де» (абсолютт]’ аңиңат
таным да, суверендш ой да) «тек адамзат мэңг! ом!р
сүрген жагдайда гана толың жүзеге асады, басңаша жү-
зеге асуы мүмкш емес.
Б1з > бүл арада өз1м1зге жогарыда кездескеп ңайшы-
лыңты — адам ойлауының ңажеттткке байланысты
б1зге абсолюттш болып көршетш сипаты жэне бүл силат-
тыц тек тар шеңберде гана ойлайтып жеке адамдарда
болуы арасындагы ңайшылыңты тагы да көрш отыр-
мыз. Бүл ңайшылың б!ршен кейш бтрт жалгаса беретш
адамзат урпаңтарының, ең болмаганда, 613 үппн прак-
тикада ушы-ңиыры жоң ңатарында гана шепплу! мүм-
кш. Бул магынада алганда, адамныц ойлауы ңашпалың-
ты суверенд! болса, соншалыңты суверенс!з, сондыңтан
оның тану ңабьлет! де ңаншалыңты шектеул! болса, соп-
шалыңты шектеус!з. Өзшщ жаратылысы» (немесе ңу-
рылысы, Ап1а£е), «мшдетң мүмкшдхп, түпк! тарихи
маңсаты жагынан алганда адамның ойлауы суверенд!
жэне шектеус1з; жеке жүзеге асуы жагынан алганда,
белг!Л1 б’ф уаңыттагы өмтр шындыгы жагынан алганда
адамның ойлауы суверешиз жэне шектеул!» (81)*.
* Салыстырыңыз: В. Чернов, жогарыда аталган шыгарманың 64 жэне
одан кей1нг1 беттерГ Махист Чернов мырза өз1н махист деп мойында-
гысы келмейт!н Богдановтың позициясын толыгынан ңостайды. Айыр-
машылың мынада гана: Богданов өз1нщ Энгельспен кел1спеу1н
кездейсоңтың т. б. деп бүркемелеуге тырысады, ал Чернов эңпме ма-
терпализммен де, диалектикамен де күресу туралы болып отырганын
сезедь
144
В. И. Л ЕНИ Н
«Моңгипк аңиңаттар жөшнде де 1стщ жайы дол осыи-
дай»53,— дейд! одан эр! Энгельс.
Бул пайымдаудың релятивизм туралы, б1здщ бШмь
м1здщ махистердщ бор! баса көрсетш жүрген отпоси-
тельд!к припциш туралы моселе жөшнде зор мацызы
бар. Махистердщ 6эр1 де — 613 релятивистермтз деп
оцештейд),— б1раң орыс махистерц немгстердщ аптңа-
нын ңайталап, релятивизмнщ диалектикага ңатынасы
туралы моселеш тура жопе айңын ңоюга ңорңады неме-
се ңоя б1лмейд1. Богдановтың (барлың махистер сияң-
ты) шюршше, б1здщ 61Л1М1М13Д1 относительд! деп тану
абсолюттш аңиңатты тштг аз да болса бар деп быуге
жол ^алдырмайды. Энгельстщ шшршше, относительдш
аңиңаттардан абсолюттш аңиңат ңуралады. Богдапов —
релятивист. Энгельс — диалектик. «Анти-Дюрингтщ»
сол тарауындагы Энгельстщ маңызы кем соңпаптып та-
гы да бтр пайымдауы мынау.
«Керегар ңарама-ңарсылыңтарда ңозгалушы логика-
лың категориялардың бор! сияңты, аңиңат пеп адасудың
оте-мөте шектеул! саланың шегшде гана абсолюттш ма-
ңызы бар; мүны 613 жогарыда көрдш; егер диалектика-
ның бастауларымен, оныц наң керегар ңарама-ңарсы-
лыңтардың боршзң жеткшшшздпч туралы соз ңылатын
алгашңы ңагидаларымен аз да болса таныс болса, муны
Дюринг мырза да бшген болар едь Аңиңат пен адасу-
дың ңарама-ңарсылыгын жогарыда айтылган тар сала-
ның шегшен тыс ңолдансаң, бул ңарама-ңарсылың
относительдш (релятивтш) ңарама-ңарсылыңңа, демек,
П1к1р б1лд1рудщ дэл гылыми эд1С1 үшш жарамсыз ңара-
ма-ңарсылыңңа айналады. Ал егер бул ңарама-ңарсы-
лыңты, абсолюттш ңарама-ңарсылың есебшде, жогарыда
айтылган саланың шегшен тыс ңолданбаң болсаң, опда
613 мүлде сэтшздшке үшыраймыз: ңарама-ңарсылыңтың
ек! полюсшщ эрңайсысы өзшщ ңарама-ңарсылыгына
айналып кетедң ягни аңиңат адасушылыңңа айналады,
адасушылың аңиңатңа айналады» (86)54. Мүнан кейш
Бойльдың заңы (газдың колем! ңысымга кер! пропор-
циялы) мысалга келырьлген. Бүл заңдагы «аңиңаттыц
дэш» тек белпл! шекте гана абсолюттш аңиңат болып
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
145
табылады. Заң «тек шамамен алганда гана» аңиңат бо-
ла алады.
Сойтш, адамныц ойлауы өзшщ табигаты жагынан
алгапда бтзге относительдш аңиңаттардың жиынтыгы-
нан ңүралатын абсолюттш аңиңатты бьлдтре алады
жоне б1лд1ред1. Гылым 1лгер1 ңадам басңан сайын абсо-
лютт1к аңиңаттың бул жиынтыгына аңиңаттың жаңа
дэндер! ңосыла бередц б!раң орб!р гылыми ңагида аңи-
ңатының шеп относительдц бкпмнщ одан эр! өсушде
аңиңаттың шеп б!ресе кеңейш, б!ресе тарылып оты-
рады. «Абсолюттш аңиңатты,— дейд! И. Дицген «Экс-
курсиялар» деген шыгармасында,— 613 көре аламыз,
ести аламыз, шскей аламыз, сипан сезе аламыз, сөз жоң
тани да аламыз, б!раң ол танымга толыгымен сыйып
кетпейд! (£еЫ тсМ аиГ) » (5. 195). «Сурет затты толың
көрсетпейпш, суретпп өзшщ моделшен артта ңалып
ңоятыпы өзшен-оз1 түсппктх... Сурет модельге ңалай
«дэл келе» алады? Шамамен, деуге болады» (197). «Та-
бигатты жэне оның бөлшектерш 613 тек относительд!
(релятивт!) түрде гана б!ле аламыз; өйткеш эрб!р бол-
шекте, оның табигаттың тек относительдш бөлшег! гана
екепше ңарамастан, абсолюттш пэрсенщ табигаты, та-
ным арңылы сарңа б1луге болмайтын, оз1мен өз1 болатын
табиги бүтшшң табигаты (дез Ыа^иг^апгеп ап 81сЬ)
бар... Табигат ңүбылыстарының ар жагында, относи-
тельдш аңиңаттардың ар жагында өзш адамга толың
ашпайтын универсалдың, шекс1з, абсолюттш табигат
бар екенш ңайдан б1лем1з?.. Мүндай б1Л1мд! ңайдан ала-
мыз? Бүл 61Л1М б1зге туа бггкен. Бүл быпм б!зге сапамеп
б1рге быкен» (198). Осы соңгы шюр — Дицгеншң кө-
меск! шюрлершщ бтрг; бүл көмеск! шюрлер Кугельман-
га жазган бтр хатында Маркст! Дицгеннщ көзңараста-
рыпдагы шатасңандыңты атап көрсетуге мэжбүр еткеп
болатын55. Тек осындай тер!с жерлерш көрсете отырып
ңана диалектикалың материализмнеп айырмашылыгы
бар Дицгеннщ ерекше философиясы туралы соз ңылуга
болады. Б1раң Диңгеннщ өз1 шыгармасының сол бетън-
де-ац өзшщ ңатесш былайша түзейдп «Егер мен шекшз,
абсолюттш аңиңат туралы бппм бтзге туа быкен десем,
бүл 61л1м б!ртүтас жэне б!рден-б1р а ргтоН быпм десем,
146
В. И. Л ЕНИ Н
оның туа бтткен бЫм екешн тэжтрибе де растайды»
(198).
Диалектикалың материализм бойынша, относительдш
аңиңат нен абсолюттш аңиңаттың арасында оте алмас-
тай шек жоң екеш Энгельс пен Дицгеншң осы айтңан-
дарының бэршен айңып коршш тур. Богданов: «ол (еск!
материализмнщ дүниеге көзңарасы) заттардыц мэнш
айыратын сөзшз объективтгк таным (курснв Богданов-
т1к1) болгысы келш, өрб!р идеологияның тарихи шарт-
тылыгына ңайшы келедт» («Эмпириомоиизмшң» III кь
табы, IV бет) деп жазганына ңараганда муны мүлде
түсшбеген. Ңаз1рг1 материализмшң, ягни марксизмшң,
түргысынан ңараганда, 61’здщ б1Л1м1м1здщ объективтш,
абсолюттш аңиңатңа жаңындау шектер! тарихи шартты
нэрсе, б!раң бүл акиңаттың бар екеш кумэнсыз, бүл
аңиңатңа жаңындай түсетш!м1з күмэпсыз. Суреттщ нүс-
ңасы тарихи шартты нэрсе, б!раң бүл суреттщ объек-
тивт1 түрде бар модельд! бейнелеп отырганы күмэнсыз.
Заттардың мэшн б!лу жолында тас көм!р ңара майын-
дагы ализаринд! табу немесе атомдагы электрондарды
табу дэрежесше ңай уаңытта жэне ңандай жагдайда
жеткешм1з тарихи шартты пэрсе, 61’раң мүндай жаңа
табыстардың эрңайсысы «созслз объективтш танымның»
1лгер1 басңап ңадамы екеш’ күмэнсыз. Ңысңасы, эрб!р
идеология тарихи шартты нэрсе, б!раң эрб!р гылыми
идеологияга (мэселен, дши идеологиядан өзгеше) объек-
тивт1К аңиңат, абсолюттш табигат сэйкес келетшх
күмэнсыз. С1з: относительдш аңиңат пен абсолюттш аңи-
ңаттың бүл айырмашылыгы айңын емес дерс!з Мен с1з-
ге былай деп жауап беремш: бүл айырмашылың гылым-
ның догмага, бүл сөздщ ең жаман магынасындагы дог-
мага айналдырылуына, ңатып, ңүрысып ңалган жансыз
б!рдеңеге айналдырылуына бөгет жасарлыңтай дэреже-
де гана «айңын емес», 61‘раң сонымен ңатар бүл айыр-
машылың фидеизм мен агностицизмнен, философиялың
идеализмнен жэне Юм мен Канттың 1збасарларының со-
фистикасынан мейлшше батыл эр! б!ржолата 1ргеш’ ау-
лаң саларлыңтай дэрежеде «айңын». Бүл арада с1з
байңамаган шек бар, оны байңамай, с!з реакциялың фи-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 147
лософияның батпагына баттыңыз. Бүл шек — диалек-
тикалың материализм мен релятивизм арасындагы шек.
Мах, Авенариус, Петцольдт: б!з — релятивистермтз
деп жар салады. Чернов мырза жэне марксист болгысы
келетш бтрнеше орыс махис! де оларга ерш: 613 — реля-
тивистермтз деп ңайталайды. Иэ, Чернов мырза мен ма-
хист-жолдастар, шздердщ ңателерпцз де дэл осында.
Өйткеш релятивизмд! таным теориясының нег131 етш
алу — өзщд1 не абсолюттш скептицизмге, агностицизмге
жэне софистикага, не субъективизмге лажсыз байлап
беру болады. Таным теориясының нег131 ретшдег! реля-
тивизм б1здщ б1Л1М1М1здщ относительдипгш б1лш ңана
ңоймайды, сонымеп б!рге ңандай болса да объективтш,
адамзатңа тэуелсхз түрде бар болып отырган, б1здщ от-
носительдш танымымыз жаңындай түсетш олшемд! не-
месе модельд! тер!ске шыгарады. Жалац релятивизм
түргысынан ңарагаида кез келгеп софистикапы аңтауга
болады, Наполеонныц 1821 жылы 5 майда олгенш неме-
се өлйегенш «шартты» нэрсе деп есептеуге болады, гы-
лыми идеологиямен (бгр жагынан «ңолайлы» болатын)
ңатар дши идеологияга (екшпп жагынан өте «ңолайлы»
болатын) жол беруд! адам үппн немесе адамзат үшш
жай «ңолайлылың» деп жариялауга болады, т. б.
Тшт1 Гегельдщ түшщцргеншдей, диалектика өз1не ре-
лятивизмнщ, терютеудщ, окептицизмшц жүрнаңтарын
-ңосады, б!раң оны релятивизмге экеп саюга болмайды.
Маркс пен Энгельстщ материалистш диалектикасында
релятивизмшң бар екеш даусыз, б!раң ол релятивизм
емес, ягни бүл диалектика б!здщ б1Л1мдер1м1здщ бэрш
относительд! деп таныганда, объективтш аңиңатты те-
ртске шыгару магынасында емес, 613Д1Ң б1Л1мдер1м1здщ
осы аңиңатңа жаңындай түсу шектерпйц тарихи шарт-
тылыгы магынасында таниды.
Богданов курсивпен: мэңг1Л1к аңиңаттар ретшдег!
«Мундай догматика мен мундай статикага дэйект1
марксизм жол бермейдъ» («Эмпириомонизм», III к!тап,
IX бет) деп жазады. Бүл шатасңандың. Егер дүние мэң-
Г1 ңозгалатын жэне дамитын материя (марксистердщ
ойлайтынындай) болса, бүл материя жетшш келе жат-
ңан адам санасында бейнеленетш болса, онда бүл жерде
148
В. И. ЛЕПИН
«статиканың» ңандай ңатысы бар? Эңпме тштт де
заттардың өзгермейтш мэш туралы жэне өзгормейтш
сана туралы болып отырган жоң, эңгтме табигатты бей-
нелейтш сана мен сана бейнелейтш табигат арасыпдагы
сэйкестгк туралы болып отыр. Осы мэселе жоншде, тек
ңана осы мэселе жоншде «догматика» деген терминпеп
ерекше сипаты бар философияның и1с1 шыгады: бул —
идеалистер мен агностиктердщ материалистерге царсы
күресте ңатты үпатып ңолданатын сөзсымагы, 613 мүны
эжептэу!р «ңарт» материалист Фейербахтың мысалы-
нан-аң көрд1к. Сойтш, атышулы «ең жаңа позитивизм»
түргысынан материализмге ңарсы айтылган шюрлердщ
бэр! де түкке түргысыз, эбден тозыгы жеткен есю-ңүс-
ңы болып шыгып отыр.
6. ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫНДАГЫ НРАКТИКА КРИТЕРПЙ1
Б1з жогарыда Маркстщ 1845 жылы, Энгельстщ 1888
жэне 1892 жылдары практика критерийш материалнзм-
нщ таным теориясының непзше енпзгенш көрдщ56.
Фейербах туралы 2-тезисте Маркс: «заттың» (ягни
объективтш) «аңиңат адампың ойлауыпа сэйкес келе
ме» дегеп моселеш практикадап тыс ңою схоластика
болып шыгады дейдй Энгельс: басңа да философиялың
жалтарулар (8с11ги11ен) сияңты, канттың жэне юмдың
агностицизмд! бэршен де артың бекерге шыгаратып нэр-
се практика,— деп ңайталайды. Агностиктерге ңарсы
шыгып, Энгельс: «б!здщ эрекет1м1здщ табысты болуы
613Д1Ң ңабылдауларымыз бен ңабылданатын заттардың
заттың» (объективтш) «теп арасында үйлес1м (сэйкес-
Т1к, ОЬегетзНгптип^) бар екешн дэлелдейд!», дейд!57.
Махтың практика критериш туралы пайымдауын осы-
мен салыстырып көрщ!з. «Күнделпт ойлау мен дагды-
лы сөйлеу кезшде, эдетте, булдыр, иллюзия сияңты
нэрсе шындъщца ңарсы ңойылады. Ңарындашты көз ал-
дыңа экелш ңарасаң, ол түзу көршедх, ал жаптайтып су-
га батырсаң, ңарындаш шлш көршедх. Соңгы жагдайда
«ңарындаш ишп турган сияцты, б1рагу шындытында ол
түзу», дейд]’. Б1раң б!з б1р фактхш шындың деп атап,
екшшъ фактшх иллюзия дэрежесше дейш томендеткен-
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМИЩ ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
149
де, 613 ңандай непзге сүйенемтз?.. Эдеттен тыс реттерде
де эдеттегпне ңүбылыстар тууын күтш, табиги ңател!к
жасаганымызда бтздщ күткешм1з, эрине, болмай шыга-
ды. Алайда бүган фактчлер айыпты емес. Мүндай рет-
терде иллюзия туралы сөз ңылудың нрактика түргысы-
нан ңараганда мэш бар, ал гылым түргысынан ңараган-
да түк мэш жоң. Сондай-ак, шынында дүние бар ма,
элде ол түс сияңты б1зд1ң иллюзиямыз гана ма деген
екшщ б!ршде сөз болатын мэселешң де гылым түргы-
сынан ңараганда түк мэш жоң. Б1раң нагыз кел1сс!з тус-
тщ өз1 де басңа фактшердщ ңандайынан болса да кем
соңпайтын факт» («Түйсштерд! талдау», 18—19-бет-
тер).
Тек ңисынсыз түс ңана емес, ңисынсыз философия-
ның да факт болуы эбден жөн. Эрнст Махтың филосо-
фиясымен танысңаннап кешн бүган күмэндануга бол-
майды. Ең жаман софист болгапдыңтан, ол адамның
адасуларын, адамзаттың першерге, үй аруаңтарына, т. с.
нану сияңты алуан түрл! «ңисынсыз түстерш» гылыми-
тарихи жэне психологиялың түргыдан зерттеуд! аңиңат
нэрсе мен «ңисынсыз нэрсеш» гносеологиялың түргыдан
айырумен шатастырып отыр. Егер бтр экономист: капи-
талист бүк1л пайдасын жүмысшының «соңгы сагатта-
гы» еңбегшен алады дейтш Сениордың теориясы жэне
Маркстщ теориясы,— екеу! б!рдей факт, сондыңтан бүл
теориялардың ңайсысы объективтш аңиңатты корсетедң
ңайсысы буржуазияның соңыр сешмдер! меп оның про-
фессорларының сатылгыштыгын көрсетед! деген мэселе-
нщ гылыми түргыдан ңараганда мэш жоң дсй ңалса,
Махтың шатасңаны да дэл осы сияңты болып шыгады.
Тер! илеупп И. Дицген гылыми, ягни материалистгк та-
ным теориясын «дши нанымга ңарсы универсал ңүрал»
(«Юетеге рйПозорЫзсЬе ЗсЬгШеп», 8. 55*) деп б1лд1,
ал штаттагы профессор Эрнст Махтың шюршше, мате-
риалистш таным теориясы мен субъективтш-идеалпстш
таным теориясы арасындагы айырмашылыңтың «гылым
түргысынан ңараганда мэш жоң» көршедП Материа-
лизмшң идеализм мен дшге ңарсы күресшде гылым бей-
— «К111п-г1р1м философиялың еңбектер», 55-бет. Ред.
150
В. И. Л ЕН И Н
партиялың болады деу — муның өзх тек жалтыз Махтың
гана емес, ңазтргг буржуазиялың профессорлардың бэ-
ртшң де, сол И. Дицгеншң тауып айтңанындай, «азап-
танып ойдан шыгарган идеализм!меп халыңты аңымаң
ңылатын» осы «дипломды малайлардың» (бул да сонда,
8. 53) бор1шң де өте-мөте жаңсы көретш идеясы.
Муның өз1 барша журтңа жэне эрб!р адамга иллю-
зияны шындыңтан бөлектеп беретш практика крите-
рийш Э. Мах гылым шегшен тыс, таным теориясы шегь
нен тыс ңоятын дэл сол профессорлардың азаптанып
ойдан шыгарган идеализм! болып табылады. Гносеоло-
гиялың непзп мэселеш практикадап тыс шепшек бол-
ган эрекетт! «схоластика» жэне «философиялың жалта-
ру» деп жариялап, Маркс пен Энгельс материалиелтк
таным теориясының дурыстыгын адамның практикасы
дэлелдеп отыр, дедк Б1раң Махтың шюршше, практика
бтр басңа да, таным теориясы бгр басңа, екшппсш б!р1н-
нпсше тэуелд! етпей-аң, бүл екеу!н ңатар ңотога болады.
Өзшщ «Таным жэне адасушылың» деген соңгы шыгар-
масында (немшше екшпп басылуының 115-бет!) Мах
былай дейдп «Таным дегешмзз биологиялың жагынан
пайдалы ([бгбегпсЗез) психикалың эсерлену». «Тек сэт-
т1л1к ңапа танымды адасудап боле алады» (116). «Үгым
дегешмхз физикалың жүмыс гипотезасы» (143). Маркс-
ист болгысы келетш б1здег! орыс махистер! таңданарлың
аңгалдың көрсетш, Махтың мүндай сөздерш оның
марксизмге жацындай тусуънщ дэлел! деп есептейд!.
Б1раң Бисмарк жүмысшы ңозгалысына, немесе епископ
Евлогий демократизмге ңалай жаңындай түссе, бүл жер-
де Мах та марксизмге солай жаңындай түседх. Махтың
мүндай ңагидалары оның гносеологияда белпл! б!р ба-
гытты ңалап алганын көрсетпейд!, ңайта оның идеалис-
Т1К таным теориясымен ңатар койылады. Егер таным
адамга тэуелшз объективтш аңиңатты бейнелесе, тек
сонда гана, ол биологиялың жагынак пайдалы бола ала-
ды, адамның практикасында, ырпплшт! саңтау, түрд!
саңтау 1сшде пайдалы бола алады. Материалистщ тю-
ршше, адам практикасының «сэтт!» болуы б1здщ тү-
сшштер1м1з бен б!з ңабылдайтын заттардың объективтш
тегшщ сэйкес келетшш дэлелдейдк Солипсистщ шшрш-
... ДИЛЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
151
ше, таным теориясынан болек ңараута болатын прак-
тикада матан керектщ бэрх — «сэтт1Л1К». Егер практика
критерийш таным теориясының непзше енпзсек, будан
созслз материализм келш туады,— дейд! марксист. Прак-
тика материалистш бола берсш, ал теорияның жөш бас-
ңа,— дейд1 Мах.
«Түйсштерд! талдауда» Мах былай деп жазады: «Б1р
затңа ңолымызды созганда, дене жоншде түсш1пм1з
болгандыңтан ңол соза аламыз, сол сияңты практикада
б!р ңимыл 1стегенде де, Мен жөншде түсш1Г1М1з болган-
дыңтан 1стей аламыз. Күншң шыгуын үнем! көрш оты-
ратынымыз сияңты, физиологиялың жагынан алгапда
613 үнем! эгоист жэне материалист болып ңаламыз. Б1-
раң теориялың жагынан алганда 613 эсте бул козңараста
болмауымыз керек» (284—285).
Бүл жерде эгоизмд! экеп ңыстырудың ешб1р жон-жо-
сыгы жоң, ойткеш бүл эсте гносеологиялың категория
емес. Күншң жерд! айналатыны сияңты болып коршуь
шң де түк ңатысы жоң, өйткеш таным теориясында б!з
үшш критерий болып отырган практикага астрономия-
лың зерттеулер, ашылган жаңалыңтар жэне т. б. прак-
тикасын да ңосу керек. Сонда б!зге Махтың адам озшщ
практикасында толыгынан жэне ылги материалистш та-
ным теориясын басшылыңңа алады деген багалы мойын-
дауы ңалады; ал «теория жүзшде» практикага соңпай
кетуге тырысушылың Махтың тек жалган оңымысты-
лың-схоластикт1к жэне азаптанып ойдан шыгарылган
идеалистш эрекеттерш гана б1ЛД1ред1.
Агностицизм мен идеализмге орын эз!рлеу үшш прак-
тиканы гносеологиядагы талңылауга жатпайтын бтр
лэрсе ретшде бөлш көрсетуге тырысңан бүл эрекеттер
эсте жаңалың емес, мүны нем1с классикалың филосо-
фиясы тарихынан алынган мынадай мысалдан көруге
болады. Канттан Фихтеге баратын жолда Г. Э. Шульце
деген бар (философияның тарихында ол Шульце-Энези-
дем деп аталады). Ол өзш Юмның (ал ертедег! фило-
софтардан — Пиррон мен Сексттщ) 1збасарымын деп
атап, философиядагы скептиктш багытты ашыңтан-
ашың жаңтайды. Ол өзшдш зат атаулыны, объективтш
б1л1м болуы мүмкшдшш үзыдькесьлд! теркке шыгара-
152
В. И. Л Е II II н
ды, 613Д1Ц «тэяирибеден» эрт, түйсштерден эр! барма-
уымызды батыл талап етедц соның өзшде басңа ла-
герьдеплердщ: «Т1рнпл1к эрекетше ңатысатын кезшде
скентик объективтш заттардыц бар екенш даусыз пэрсе
деп бшетшдштен, осымен сэйкес 1с 1степ, аңиңат крите-
рпйш мойындайтындыңтан,— скептиктщ оз эрекетт
оның скептицизмш бекерге шыгаратын ең жаңсы жэне
ец айңын айгаң болып табылады»* деп ңарсы дау айта-
тынын да болжайды. Шульце бүган ызаланып мынадай
жауап ңайтарады: «Мүндай дэлелдер тек ңара халыңңа
(РбЬе1, 8. 254) гана лайың, өйткеш менщ скептицизм!м
философияның шегшен аспайды, т!рппл1к практикасын
соз ңылмайды» (255).
Сол сияңты, субъективтш идеалист Фихте де «мэселе
эрекет жасауга келш ырелгенде б1зд1ң бор1м1з, тшп ең
батыл деген идеалист те лажсыз мойындайтын (з!с11
аиМг1П£[) реализмге, заттардың бар болуы б!зге мүлде
тэуелс1з жэне бгзден тысңары деп есептейтш реализм-
ге» (А^егке, I, 455) идеализм философиясы шегшде
орыи тауып берг1с1 келедк
Махтың ең жаңа позитивизм! Шульңе мен Фихтеден
алыс үзап кете ңоймапты! КүлкШ жайт реттнде айта ке-
тешк, тышңанга мысыңтан күпгп аң жоң дегендешн,
Базаровңа бүл моселе жөншде тагы да жер жүзшде
Плехановтан күштт жан жоң. Сыртңы дүниенщ бар еке-
нше «нану» «философияның лажсыз зако Ү11а1е»-С1
(өм1рдег1 сеюрнм) «болып табылады-мыс» («Л. Фейер-
бахңа жазылган ескерту», 111-бет) деген шынында да
ңисынсыз сөздерд! жазган «Плехановтың сальтовитал-
дың философиясын» («Очерктер», 69-бет) Базаров келе-
ке ңылады. Юмнан кейш ңайталанып айтылган «напу»
деген сөз, тырнаңшаның 1шше алынса да, Плехановтың
терминдерд! шатастырып отырганын көрсетедң оган та-
лас жоң. Б1раң Плехановтың бүл жерде ңандай ңатысы
бар?? Базаров басңа материалист!, ең болмаганда Фейер-
бахты неге мысалга алмады? Оны б1лмеу1 себепт! гана
* С. Е. 8ски1хе. «Аепезхйетиз ойег йЬег сКе Гипс1атеп1е йег үоп йет
РгоГ. Ке1пЬо1й 1п Тепа §е11еГег1еп Е1етеп1агрЫ1озорЫе», 1792, 8. 253
(Г. Э. Шулъце. «Энезидем, немесе Иена профессоры Рейнгольд баяи-
даган элементарлың философияның нег!здер1 туралы», 1792, 253-бет.
Ред.).
... ДИЛЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
153
мысалга алмады ма? Бтраң надандың дэлел емес. Маркс
пен Энгельс сияңты, Фейербах та таным теориясы-
пың негхзп мэселелершде, Шульценщ, Фихтешң жэне
Махтың козңарасы тургысынан ңараганда, жөншздш
1степ, практикага «сеюрш түседт». Идеализмд! сынай
келш, Фейербах идеализмшң мэшн Фихтеден алын-
ган жэне бүюл махизмге оңдырмай соңңы беретш
мынадай айңын цитатпен баяндайды. «Сен,— деп жазды
Фихте,— заттарды озщ көзбен көрш, ңүлаңпен естш,
сипап сезгендштен, оларды шын бар, б!зден тыс бар деп
топшылайсың. Б1раң көру, сипап сезу, есту тек түйсштер
гана гой... Сен заттарды емес, тек озщнщ түйсштерщд!
гана түйсшесщ» (Фейербах, АМегке, X. Вапб, 8. 185).
хАл Фейербах оган мынадай ңарсы дау айтады: адам
абстракт Мен емес, не еркек, не эйел, сондыңтан дүние
түйсак пе деген сүраңты басңа адам менщ түйсшм бе
немесе б!здщ ңарым-ңатыпасымыз практикада мүпың
кершшше екенш көрсете ме? деген сүраңпен теңеуге бо-
лады. «Идеализмнщ түб1рл1 ңатесшщ өз1 де мынада:
идеализм дүпиенщ объективтшпп мен субъективткпг!
туралы, шын екеш немесе шын еместпл туралы мэселе-
П1 тек теория түргысынан гана ңарап, шешед!» (189,
бүл да сонда). Фейербах адам практикасыныц бүкш
жиыитыгын есентеуд! таным теориясының непзше ала-
ды. Эрине,— дейд! ол,— б!здщ Мен-кщ де, ботен Сен-
нщ де реалдылыгын нрактикада идеалистер де мойын-
дайды. Идеалистердщ шюршше, «бүл көзңарас,— сне-
куляция үшш емес, тек пршмпк үшш гана жарамды
козңарас. Б1раң өм!рге ңайшы келетш, ол1мпщ, денеден
болектенген жанның көзңарасын аңиңаттың козңарасы
етпек болатыи спекуляция,— мүндай снекуляция жап-
сыз, жалган спекуляция болып табылады» (192). Бтз
түйсшуден бүрып тыныс аламыз: 613 ауасыз, тамаңсыз,
сусынсыз өмхр сүре алмаймыз.
«Демек, дүниенщ идеалдылыгы немесе реалдылыгы
туралы мэселе талданганда тамаң, сусын туралы сөз бо-
ла ма? — деп даурыгады зыгырданы ңайнаган идеа-
лист.— Ңандай парыңсыздың! Ңысыр эңпмеде матерпа-
ллзмд! нагыз өрескел магынада ңолдану үшш гылыми
магьшада материализмд! философия кафедрасы мен тео-
154
В. И. Л Е Н И Н
логия кафедрасынан барынша жазгырудың жаңсы оде-
Т1н ңандай жөнстз бүзгандың» (195). Фейербах та
субъективтш түйсшп объективтш дүниеге теңеу «пол-
люцияны бала тууга теңеу болып табылады» деп дауры-
гады (198).
Бүл кекесш онша сыпайы кекесш емес, б1раң, сез1’м-
дш түсш1г1м1з б1здеп тыс бар шындың болып табылады
деп үйрететш философтардың лаңңандыгын бүл кекесш
козге шүңып корсетш бередк
Өм1рдщ, практикапың козңарасы таным теориясы-
ның ең б1ршпп жэпе непзп козңарасы болуы керек.
Сондыңтан омтрдщ, практиканың козңарасы профессор-
лың схоластиканың үшы-ңиыры жоң өтхрштерш б!рден
лаңтырып тастап, материализмге созс!з бастап алып ба-
рады. Эрине, сонымен ңатар мынаны да үмытпау керек:
практика критериш 1стщ мэшс! жагынан алганда ешңа-
шан адамның ңандай түсшшш болса да толытынан ңу-
аттай алмайды немесе бекерге шыгара алмайды. Бүл
критерий де адам бкгпмшщ «абсолютке» айналуына жол
бермейтшдей дэрежеде «айңын емес», сонымен ңатар
ол идеализм мен агпостицизмнщ барлың түрлер!мен
аяусыз күрес жүрпзетшдей дэрежеде айңын. Егер б]*з-
дщ практикамыздың ңуаттаганы б!рден-б1р, аңыргы,
объективтш аңиңат болса,— онда мүпан бүл аңиңатңа
жетюзетш б!рден-б1р жол — материалистш козңарасңа
сүйенетш гылым жолы деген ңорытынды шыгады. Мосе-
лен, Богданов Маркстщ аңша айналысы теориясын тек
«б1здщ заманымыз үшш» гана объективтш аңиңат деп
тануга келшедх, ал бүл теорияны «тарихтан жогары
түрган объективтш» аңиңаттыңңа таңуды «догматизм»
деп атайды («Эмпириомонизм», III штап, VII бет). Бүл
тагы да шатасңандың. Бүл теорияның практикага сой-
кес келуш келешектег! жагдайлардың ңандайы болса
да озгерте алмайды, мэселен, Наполеон 1821 жылы 5
майда олд! деген аңиңаттың мэңгылк аңиңат болуы се-
бепт1 озгерте алмайды. Б1раң практика критериш,— яг-
ни барлың капиталистш елдердщ соңгы он жылдыңтар
1шшдеп дамуының барысы,— Маркстщ ңогамдың-эко-
номикалың теориясының белгш б!р бөлегшщ, түжыры-
мының, т. б. объективтш аңиңатын емес, жалпы алгапда
... ДИАЛЕКТ. МАТЕРИАЛИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ 155
оның бук1л ңотамдың-экономикалың теориясының
объективтш аңиңатын дэлелдеп отыргандыңтан, бул
жерде марксистердщ «догматизм!» туралы сөз ңылу бур-
жуазиялың экономияга орынсыз жеңхлдхк жасау болып
табылатындыгы даусыз. Маркстщ теориясы —- объек-
тпвтш аңиңат деген марксистер ңолдайтын бул шюрден
туатын б1рден-б1р ңорытынды мынау: Маркс теориясы-
ның жолымен жүрсек, 613 объективтш аңиңатңа барган
сайын көб1рек жаңындай түсем!з (оны еш уаңытта сар-
ңа алмаймыз); ал цандай да болсын басца жолмен жүр-
сек, 613 шатасудан, оырштен басңа дэнеңеге жете ал-
маймыз.
156
III ТАРАУ
ДИАЛЕКТИКАЛЫЦ МАТЕРИАЛИЗМ
МЕН ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ
ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ. III
1. МАТЕРИЯ ДЕГЕН НЕ? Т0Ж1РИБЕ ДЕГЕН НЕ?
Осы сураңтардың алгашңысын идеалистер, агностик-
тер, оның шпнде махистер де, материалистерге үдайы
ңойып келедт; екшпп сураңты материалистер махистер-
ге ңоюмен келедк Бул арада 1стщ мош неде екенш түст-
нуге орекет жасап көрешк.
Материя туралы моселе жөншде Авенариус былай
дейдк
«Тазартылган «толың тож1рибепщ» 1шшде «физика-
лың» норсе — метафизикалың абсолютпк үгымдагы
«материя» жоң, ойткеш бүл үгымдагы «материя» тек
абстракция гана: ңандай да болсын орталың мүшеден
абстракциялаганда материя ңарсы мүшелердщ жиын-
тыгы болар ед1. Принциптш координацияда, ягнп «то-
лың тожгрибеде», орталың мүшешз ңарсы мүшенщ бол-
майтыны (ипйепкЬаг) сияңты, метафизикалың абсолют-
Т1к үгымдагы «материя» да барып түрган магынасыздың
(ЫпсИп^)» («Ветегкшщеп», 8. 2*, жогарыда аталган
журналда, § 119).
Бүл балдыр-батпаңтан б!р-аң норсе көр1вш отыр: Аве-
нариус физикалың норсеш немесе материяны абсолют
жопе метафизика деп атайды, өйткеш оның принциптш
координация (немесе одан да гөр! жаңаша: «толың то-
жгрибе») теориясы бойынша, ңарсы мүшеш орталың
мүшеден, ортаны Л/ем-нен, Мен-еместг Мен-нев. бөлуге
болмайды (И. Г. Фихтешң айтңанындай). Бүл теория
* — «Ветегкип^еп гит Ве^гШ йез Ое^еп^апйез йег Р8ус1ю1о£1е»,
8. 2 («Психологияның зерттейткп туралы ескертпелер», 2-бет). Ред.
...ЭМПИРП0КРПТИЦИЗМН1Ң ТЛНЫМ ТЕОРИЯСЫ
157
түрш озгерткен субъективтш идеализм екенш 613 жо-
гарыда рет! келгенде айтңанбыз, Авенариустщ «матс-
рияга» жасап отырган шабуылдарының сипаты да об-
ден айңын: идеалист психикадан тоуелбз физикалың
нэрсешң болмысын теркке шыгарады, сондыңтан фило-
софияның мүндай болмысңа арнап жасаган үгымын к.а-
былдамайды. Материя — «физикалың» норсе (ягни
адамга негурлым таныс жоне тшелей молтм норсе, оның
бар екенше жындыханалардың тургындарынан басңа
ешк1м де күмонданбайды),— муны Авенариус терюке
шыгармайды, ол тек ортаның жоне ЛГен-пщ айрылмас
байланысы туралы «өзшщ» теориясын ңабылдауды гана
талап етедн
Мах дол осы шктрд! философиялың ңүбылтуларга сал-
май-аң, түсш1КТ1рек етш айтады: «Бтздщ материя дей-
Т1ШМ13 — тек элементтердщ («түйсгктердщ») белпл! б!р
заңды байланысы гана» («Түйсштердг талдау», 265-
бет). Мах мүндай кестмд! пайымдауды айтңанда өзш
дүниеге кэдшп козңараста «батыл төңкерк» жасайтын-
дай көредт. 1с жүзшде бүл есшрш, тозыгы жеткен жэне
өзш «элемент» деген сөзсымаңпен бүркемелеген субъек-
тивтш идеализм.
Аңырында, материализммен жанталаса күресупп
агылшын махис! Пирсон былай дейди «Сез1мдш ңабыл-
даулардың азды-көпт! түраңты белпл! төптарын сүрып-
таи алып, олардың басын ңосып, материя деп атауга
гылыми түргыдан ңарсылың болуы мүмкш емес — сөй-
тш, 613 Дж. Ст. Милльдщ: материя — үдайы түйсшу
мүмкшд1Г1 деген аныңтамасына мейлшше жаңындай
түсем1з,— б1раң материяга бертлген мүндай аныңтама
материя ңозгалыстагы зат дегенге мүлде үңсамайды»
(«ТЪе Сгатшаг о£ 8с1епсе», 1900, 2пй ей., р. 249*). Бүл
создерде «элементтер» бүркемеленбеген, сойтш идеа-
лист агностикке тура ңол созып отыр.
Эмпириокритиңизмшң непзш салушылардың бүл ш-
шрлершщ бэр! түгелшен тек бгр гана моселенщ — ой-
лаудың болмысңа ңатынасы, түйсштщ физикалың нэр-
сеге ңатынасы туралы ежелг! гпосеологиялың моселе-
— «Гылым грамматикасы», 1900, 2-басылуы, 249-бет. Ред.
158
В. И. ЛЕНИН
Н1ң төщрегшен айналып шыңпайды, муны оңушының
өз1 көрш отыр. Мунда «ең жаңа жаратылыс тану гылы-
мына» немесе «ең жаңа позитивизмге» аз да болса жа-
пасатын бхр норсе бар деп бтлу — орыс махистершщ ас-
ңан аңңаулыгының салдары. Жогарыда 613 көрсеткен
философтардың бөр! де, б1реулер! турасынан, б1реулер!
бүкпелеп, материализмшң нег!зг1 философиялың багы-
тын (болмыстан ойлауга, материядан түйсшке) идеа-
лизмн1Ң огап кер! багытымен алмастырады. Олардың
материяны тергске шыгаруы — теориялың-таным мэсе-
лелерш 613Д1Ң түйс1ктер1м1’зд1ң сыртңы, объективтш ңай-
нар козш, б1здщ түйс1ктер1м1зге сойкес келетш объек-
тивт1К реалдылыңты теркке шыгару магынасында шеш-
кенд1к. Керпйнше, идеалистер мен агностиктер теркке
шыгарып отырган философиялың багытты мойындау
мынадай аныңтамалармен түжырымдалады: материя де-
гешм1з — б1здег1 сез!м мүшелерше осер етш, түйсш ту-
гызатын норсе; материя дегешм!з — б1зге түйстк арңы-
лы мол1м объективтш реалдылың, т. т.
Тек Бельтовпен гана таласып отыргансып, ал Энгельс-
ке ңорыңңанынан соңпай өтш Богданов мүндай аныңта-
маларга ыза болады; оның шюршше, мүндай аныңтама-
лар — философиядагы б!р багыт материяны — алгашңы
норсе, рухты соңгы порсе деп таниды, екшпп багыт рух-
ты — алгашңы норсе, материяны соңгы норсе деп тани-
ды деген «формуланы» (Энгелъстщ формуласы деуд!
б1зд1ң «марксист» үмытып кеткен) «жай ңайталагандың
болып табылады-мыс» («Эмпириомонизм», III, XVI бет).
Богдановтың «бекерге шыгаруын» Россия махис-
тершщ бор1 ңуана-ңуана ңайталайды! Ал оның бер жа-
гында гносеологияның соңгы еш үгымына екеушщ ңай-
сысы алгашңы болып есептелетшш көрсетуден басңа
аиыңтама беруге болмайтынын бүл адамдар сол ойлан-
са оздерьаң бьлген болар едк «Аныңтама» беру деген
нё? Бүл — ең алдымен, белгьтп бгр үгымды басңа, негүр-
лым кещрек үгымга келыру деген соз. Моселен, есек —
жануар деп аныңтама бергешмде, «есек» деген үгымды
мен негүрлым кещрек үгымга келыремш. Енд! мынадай
сүраң туады: болмыс пен ойлау, материя мен түйсш,
физикалың пен психикалың деген үгымдардан басңа, та-
...ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
159
ным теориясы ңолдана аларлыңтай негурлым кеңтрек
үгымдар бар ма? Жоң. Бул айтылгандар — мейлшше
кең, ең кең угымдар, шынында (атаулар тгзбегшдегг эр-
уашан болуы мүмкш өзгер1стерд1 есепке алмасаң) бүган
дейш гносеология бүл угымдардан эр! асңан емес. Мей-
лшше кең угымдардың бүл ею «ңатарына» екеушщ бгрх
алгашңы болып алынады деп «жай ңайталамайтын»
«аныңтама» берьлуш тек дүмшелер немесе барып түрган
аңылсыздар гана талап ете алады. Материя туралы жо-
гарыда айтылган үш шюрд! алыңыз. Олардың бэр! неге
келш ттрелед!? Олардың бэрп бүл философтар орталың
мүшеден ңарсы мүшеш тугызу ретшде, психикалың нэр-
седен, немесе Л/ем-нен физикалың нэрсеш, немесе орта-
ны тугызады,— немесе түйстктен материяны тугыза-
ды,— немесе сез1мд1к ңабылдаудан материяны тугызады
дегенге келш преледк Шынында да Авенариус, Мах
жэне Пирсон непзп үгымдарга «аиыңтама» бергенде,
өздершщ философиялың багытының батдарын көрсет-
кеннен басңа ңандай да болсын б!р «аныңтама» бере
алып па ед1? Л/ен-нщ не екендшше, түйсштщ не екендь
гше, сез1мд1к ңабылдаудың не екендтне олар басңа
аныңтама, ңандай да болсын бгр ерекше аныңтама бере
алып па ед1? Махистердщ материалистерден материяга
аныңтама бергенде: материя, табигат, болмыс, физика-
лың нэрсе — алгашңы, ал рух, сана, түйсш, психика-
лың нэрсе — соңгы деп ңайталамайтын аныңтама беруд!
талап ету! барып түрган магынасыздың екенш түсшу
үшш сүраңты айңын ңоюдың өз1 жетш жатыр.
Маркс пен Энгельстщ данышпандыгы тагы да мына-
дан көршдк олар жаңа сөзсымаңтарды, түсшшыз тер-
миндерд!, ңайдагы бтр «измдердЬ тыңпалайтын жалган
оңымыстылың айланы өте жек кордц шшрлерш тура
эр1 түсшшп етш айтып: философияда материалистш
жэне идеалистш багыттар бар, ал олардың арасында
агностицизмнщ эр түрл! сарындары бар, дедь Ңүнның
«жаңа» теориясын, рентаның «жаңа» теориясын, т. с.
шыгармаң болып электену ңандай рухани ңайырптылың
болса, философияда «жаңа» көзңарасты таппаң болып
электену де сондай рухани ңайыршылың.
160
В. И. Л Е Н II Н
Авенариустхң шэк1рт! Карстаньеншң айтуынша, Аве-
нариус жай б!р эңпмеде: «Мен физикалың нерсеш де,
психикалың нэрсеш де бымеймш, тек үшшпп нэрсеш
тана б1лем1н», дептк Б1р жазушының бул үппнпп нэр-
сеш ңалай үгута болатынын Авенариус айтңан жоң ңой
деген ескертпесше Петцольдт: «Оның мүндай үгымды
неге айтпаганын 613 б1лем1з. Үппнпп нэрсе үшш ңарсы
үгым (Ое£епЬе£тШ — салыстырмалы үгым) жоң...
Үшшпп нэрсе пе? дегеп сүраң ңисынсыз ңойылган» деп
жауап берд! («ЕшГй11гип£ ш сНе РЫ1озорЫе йег гешеп
ЕгГаЬгип^», II, 329*)- Соңгы үгымды аныңтауга болмай-
тыпын Петцольдт түсшедп Б1раң «үппнпп нэрсеге» с1л-
теме жасау тек ңана жалтаргандың екенш ол түсшбей-
Д1, өйткеш физикалың нэрсешң не екенш, психикалың
нэрсешң не екешн эрңайсымыз да бшемГз, ал «үшшпп
норсенщ» не екенш ңазГрп уаңытта ешңайсымыз да б1л-
меймГз. 1с жузшде Мен-%1 алгашңы (орталың мүше), ал
табигатты (ортаны) соңгы (ңарсы мүше) деп жариялай
отырып, Авенариус жогарыда айтылган жалтарумен 1зш
жасыргысы келд1.
Эрине, материя мен сананың ңарама-ңарсылыгынып
да тек өте шектелген саланың шектершде гана абсолют-
Т1к маңызы бар: бүл ретте алгашңы деп пеш, соңгы деп
неш есептеу керек деген пепзп гпосеологиялың мэселе-
шң шегшде гана абсолюттш маңызы бар. Бүл шектер-
ден тыс ол ңарама-ңарсылыңтың относптельдгяк! дау-
сыз.
Енд1 тэжГрибе деген сөздщ эмпириокритиктш филосо-
фияда ңалай ңолданылатынына зер салайың. «Таза тэ-
жГрибеге сынның» бГршпп параграфы мынадай «жора-
малды» баяндайды: «б!здщ ортаның кез келген бөлег1
адам индивидтерше мынадай ңатынаста болады: егер
элг1 ортаның б!р бөлег! адам индивидшщ алдына тар-
тылса, онда адам өзшщ тэж!рибес1 туралы: мыналарды
тэж1рибе арңылы быемш; мыналар — тэж!рибе; немесе:
тэж!рибеден туган, тэж!рибеге тэуелд! дейдп> (орысша
аудармасының 1-бет1). Сөйтш, тэж!рибеге сол б!р баягы
Мен жэне орта деген үгымдар арңылы аныңтама берг-
— «Таза тэяирибе философиясына к1р!спе», II том, 329-бет. Ред.
...ЭМППРИОКРНТПЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРПЯСЫ
161
лед1, соның озшде олардың «айрылмас» байлапысы ту-
ралы «1Л1м» кезх келгенге дейш бүркеул! ңала түрады.
Одан соң. «Таза тэяирибешң синтездш үгымы»: «атап
айтңапда, бүюл ңүрамына тек ортаның бөлшектер! гана
алгы шарт болатын мэл1мдеме ретшдеп тэж1рибепщ
синтездш үгымы» (1—2). Егер ортаны адамның «мэл]’м-
демелерше» жэне «шюрлерше» тэуелшз бар деп есепте-
сек, онда тэяприбеш материалистж түргыдан түсшуге
мүмкшдш туады! «Таза тэяирибешң анализдш үгымы»:
«атап айтңанда, өз тарапынан тэяирибе болмайтын еш
нэрсе ңосылмаган, демек, тэяприбеден басңа еш нэрсе
болмайтын мэл!мдеменщ үгымы» (2). Тэ5К1рибе деге-
шм13 тэж1рибе. Ңайтерсщ, осындай жалган гылыми сан-
дыраңты нагыз терең ойга балайтын адамдар да бар-ау!
Мүның үстше мынаны айта кету керек: «Таза тэж!ри-
беге сынның» II томында Авепариус «тэж!рибеш»
психикалъи^ нэрсенщ «арпаулы оңигасы» ретшде алын
ңарайды, ол тэж!рибеш басЬйаЙе УУегЬе (заттың нэрсе-
лерге) жэне ^ейапкепЬаЙе УҮег1е (ойлың нэрселерге)
боледң бүл соңгылары «кең магынадагы тэж!рибеге» ңо-
сылады деп есептейдң «толың тэж1рибеш» принциптш
координациямен («Ветегкип^еп») б!рдей деп санайды.
Б1р сөзбен айтңанда: «не тклесең, соны сүрайсың» деген-
ге келедк «Тэж1рибе» философиядагы матсриалистш
багытты да, идеалистш багытты да бүркейдц олардың
шатастырылуын ңолпаштайды. Егер б1здщ махистер
нангыштыгымен «таза тэж!рибеш» шынга балап отырса,
философиялың эдебиетте эр түрл! багыттардың окшдер!
Авенариустщ бүл үгымды жөн-жосыңсыз пайдаланга-
пын б!р ауыздан айтып отыр. «Таза тэж!рибенщ не еке-
ш,— дейд! А. Риль,— Авенариустщ шыгармасында
аныңталмай ңалады, сондыңтан оның: «таза тэж!рибе
дегешм1з — өз тарапынан тэяирибе болмайтын еш нэр-
се ңосылмаган тэж!рибе» деу! көрше көзге түйыңтан
шыга алмай айнала беруш1Л1к» («Зуз^етаНзсЬе РЫ1о-
зорЫе», Ьрг., 1907, 8. 102*). Авенариустщ таза тэж!ри-
бес1,— деп жазады Вундт,— б1ресе кез келген ңиял, бг-
ресе «заттылың» сипаттагы шк!р болып шыгады («РЫ-
— «Системалы Философия», Лейпциг, 1907, 102-бет. Ред.
162
В. И. Л Е И и Н
1о8орЫзсЬе 81ис11еп», XIII. Вапс1, 8. 92—93*). Авена-
риус тэянрибе үгымын созгылай беред1 (8. 382). «Бүк1л
осы философияның мэш: тэянрибе жоне таза төяирибе
деген терминдерге дэл аныңтама берслуше байланысты.
Авенариус мундай дэл аныңтама бермейдЬ,— деп жа-
зады Ковеларт («Веуне Хёо-8со1а8Ндие», 1907, £ёуг.,
р. 61**). «Тэж1рибе деген терминшң аның болмауы
Авенариустщ» идеализммен күрескен болып, сол идеа-
лизмд! өтюзш Ж1беруше «жаңсы көмектеседЬ>, дейд!
Норман Смит («М!пс1», уо1. XV, р. 29***).
«Мен салтанатты түрде мэл!мдеймш: мешң филосо-
фиямның 1шк1 мэи1, рухы мынада: адамда тэж!рибеден
басңа жалпы еш нэрсе болмайды; адам неш бшсе де, оны
тек тэж1рибе арңылы гана бгледп..» Бул юсшщ таза тэ-
Ж1рибе философының нагыз өз! екеш рас емес пе? Бүл
сөздердщ авторы — субъективтш идеалист И. Г. Фихте
(«8опп. Вег. е!с.», 8. 12****). «Тэж1рибе» үгымының
түсшд!р1луше ңарай философтардың классикалың мате-
риалистер жэне идеалистер болып бөлшген! философия
тарихынан мэл1м. Ңаз1рг1 уаңытта эр түрл1 сарындарда-
гы профессорлың философия озшщ реакцияшылдыгын
«тэж1рибе» жотпдег! таңпаң создермеп бүркейд!. Бар-
лың иммапепттер тэж!рибеге сүйснедъ Өзшщ «Таным
жэне адасушылың» дегеп шыгармасының 2-басылуына
жазган алгы созшде Мах профессор В. Иерузалемшц кь
табын маңтайды, ал бүл ютаптан б!з: «Ең алгаш жарал-
гап ңүдай деп тану ешңандай тэж!рибеге ңайшы кел-
мейд1» («Бег кгЬ. 1(1. е!с.» 8. 222*****) дегеп создерд!
оңимыз.
«Тэж1рибе» деген созсымаң арңылы материализм мен
идеализм арасындагы «есюрген» айырмашылыңты ба-
са-көктеп кетуге болады деген Авенариус пен К°-ге на-
нып ңалган адамдар жөншде тек ңана аяныш б!лд1руге
* — «Философиялың Зерттеулер», ХШ том, 92—93-беттер. Ред.
** — «Пеосхоластикалың Шолу», 1907, февраль, 61-бет. Ред.
*** — «Ой», XV том, 29-бет. Ред.
**** — «8оппепк1агег ВепсМ ап баз ^гббеге РиЬИкит йЬег (1аз
е1^еп1Исйе Л^езеп йег пеиез1еп РИНозорЫе», 8. 12 («Ең жаңа филосо-
фияның шын мэн1н ңалың жүртшылыңңа айдай аның етш баяндау»,
12-бет). Ред.
***** — «Бег кгШзсЬе ТйеаИзтиз ипб (Ие гете Ьо£1к», 8. 222 («Сын-
шыл идеализм жэне таза логпка», 222-бет). Ред.
...ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
163
болады. Егер Валентинов пен Юшкевич таза махизмнен
аздап шепнген Богдановты «тэжтрибе» деген создт жон-
жосыңсыз пайдаланады деп айыптаса, онда ол мырза-
лар бүл жерде тек оздершщ надандыгын гана көрсетш
отыр. Бүл жөшнен Богданов «айыпты емес»: ол тек ңа-
на Мах пен Авенариустщ шатасуын бас иш ңабылдады.
«Сана жэне тшелей психикалың тож1рибе — бтрдей
үгымдар» («Эмпириомонизм», II, 53), ал материя «тэжь
рибе емсс», ол «мэлтм нэрсенщ бэргн тугызатын мэлгм-
с1з пэрсе» («Эмпириомонизм», III, XIII) дегенде Бог-
дапов тэжтрибеш идеалистерше түсшдтред!. Эрине, «тэ-
ж1рибе» деген созсымаң арңылы идеалистш система-
сымаңтар жасап шыгарган адамдар одан бүрын да
болган*, одан ксшн дс болмаң. Тэж1рибенщ шегшен
шыгуга талпыну 1с жүзшде «тек бос абстракцияларга
жэне элементтершщ бэр1, дегенмен, сол тэж!рибедеп
алылган ңарама-ңайшы бейнелерге» (I, 48) тап ңылады
деп реакцияшыл философтарга ңарсы шыңңанда, Бог-
данов адамнан тыс жэне адамның санасыпа тэуелшз бар
нэрсеш адам санасының бос абстракцияларына ңарсы
ңояды, ягни тэж1рибеш материалистш түргыдан түсш-
д1ред1.
Сол сияңты Мах та идеализм көзңарасын (денелер —
түйсштердщ немесе «элементтердщ» комплекстер!) не-
пзге ала түрса да, көп ретте ауытңып кетш, «тэж!рибе»
деген сөзд1 материалистерше түсшд!ред1. «Механика»
деген шыгармасында (немкше 3-басылуы, 1897, 8. 14)
Мах: «Философияны өз жаныңнан шыгармай (тсЬЛ
аиз Ш18 ЬегаизрЫЬзорЫегеп), тэж!рибеден алу ке-
рек»,— дейд1. Бүл арада тэж!рибе философияны өз жа-
нынан шыгарушылыңңа ңарсы ңойылып отыр, ягни тэ-
ж^рибе адамга тысңары жаңтан мэл1м объективтгк нэр-
се ретшде түшщцршш отыр, материалистш түргыдан
түсшд1р1лш отыр. Тагы б!р мысал: «Табигатта б1здщ
байңайтындарымыз, түсшбесек те жэне талдап кормесек
* Англияда Бельфорт Бакс жолдас бүган көптен жаттыгып келед!.
опың «ТИе Коо15 оГ НеаШу» («Реалдылыңтың тамырлары». Ред.) деген
ьчтабының француз рецензент! жаңында оган: «тэнарибе сана дегсн
создщ орнына алынган тек ек!нш1 сөз гана», одан да ашыңтан-ашың
идеалист болсаңызшы!—деп мысңылдады («Кеуие йе РИПозорЫе»58,
1907, № 10, р. 399).
164
В. II. Л Е Н И Н
те, бтздтң түс1н1ктер1м1зде саңталып ңалады, сөйтш 613-
Д1ң бүл түсш1ктер1м1з оте жалпы жэне түраңты (з1агк-
$(еп) түрде табигаттың процестерше елштеп отырады
(пасйаЬшеп). Бүл тэж!рибе арңылы 613 запасңа
(8сЬа!г )ие боламыз, ал ол запас б1зде ылри эз!р түра-
ды...» (бүл да сонда, 8. 27). Бүл арада табигат — алгаш-
ңы нэрсе, түйсш пеп тэж!рибе — туынды деп танылып
отыр. Егер Мах гпосеологияның непзп мэселелершде
үнем1 осы козңараста болса, онда ол адамзатты толып
жатңан жэне аңымаңтың идеалистш «комплекстерден»
ңүтңарган болар ед1. Үппшш мысал: «Ойдың тэж!рибе-
мен тыгыз байлапыстылыгы ңаз1рп жаратылыс тану
гылымын тугызады. Тэж1рибе ойды тугызады. Ой одан
эр! дамытылып, тагы да тэж!рибемен салыстырылады»,
т. т. («Егкепп1ш8 ипс! 1гНиш», 8. 200*). Бүл арада Мах-
тың арнаулы «философиясы» лаңтырылып тасталып
отыр, сөйтш автор стихиялы түрде тэж!рибеге материа-
листш түргыдан ңарайтын жаратылыс зерттеупплердш
эдеттег! көзңарасына кошш отыр.
Ңорытынды: махистер өздершщ системаларына пег1з
етш алатын «тэж!рибе» деген сөз элдеңашаннан берг
идеалистш системаларды бүркеуге ңызмет ететш ңүрал
болып келд1, ал ңаз!р Авепариус пен К°-нщ эклектика-
лың жолмеп идеалистш позициядан материализмге өтуь
не, материализмнен идеалистш позицияга отуше ңызмет
ететш ңүрал болып отыр. Бүл үгымның эр түрл1 «аның-
тамалары» философиядагы Энгельс айңын ашып бергеп
непзг! ек1 багытты гана корсетед].
2. «ТЭЖ1РИБЕ» ҮГЫМЫ ЖӨШНДЕП
ПЛЕХАНОВТЫҢ ҢАТЕС1
«Л. Фейербахңа» (1905 ж. басылуы) жазган алгы со-
зшщ X—XI беттершде Плеханов былай дейд!:
«Немштщ б1р жазушысы: эмпириокритицизмше, тэ-
жгрибе дегешмгз эсте таным ңүралы емес, ол тек зерт-
телетш зат ңана, дейдй Егер бүл осылай болса, оида
эмпириокритицизмд! материализмге ңарсы ңоюдың мэш
болмайды, сондыңтан эмпириокритицизм материализм-
* — «Таным жэне адасушылың», 200-бет. Ред.
...ЭМШ1РИОКРИТИЦИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
165
тң орнын басуга тшс деп сөз ңозгау мүлде даурыңпалы
бос сөз болып шытады».
Бул — басыпан аятына дейш шатасңандың.
Авенариустщ ең «ортодокс» 1збасарларының б!р1
Фр. Карстаньен өзшщ эмпириокритиңизм туралы маңа-
ласында (Вундтңа жауабы): ««Таза тэжтрибеге сып»
тургысынан алганда, тэжтрибе дегенхмгз тавым ңүралы
емес, тек зерттелетш зат ңана»*, дейдт. Демек, Плеха-
новтың шюршше, Фр. Карстаньеннщ козңарастарын
материализмге ңарсы ңоюдың мэш болмайды екен!
Фр. Карстаньен Авенариустщ шюрш созбе-сөз дерлш
ңайталап айтңан, ал Авенариус озшщ «Ескертпелерш-
де» тэж!рибен1 б1зге мэл1м нэрсе, 613 табатын нэрсе
(баз Уог^еГипбепе) деп есептеп, өзшщ бүл үгымып тэ-
ж!рибеш «танымның» үстем, шын мэшнде мүлде мета-
физикалың теориялары магынасындагы «таным ңүра-
лы» (1. с., 8. 401) деп бьлетш көзңарасңа батыл ңарсы
ңояды. Авепариустщ 1зшше Петңольдт то озшщ «Таза
тэж!рибе философиясына юркпе» деген шыгармасында
наң соны айтады (I том, 8. 170). Демек, Плехановтың
тюршше, Карстаньеннщ, Авенариустщ жэпе Пет-
цольдттщ көзңарастарын материализмге ңарсы ңоюдың
мэн1 болмайды екен! Плеханов не Карставьен мен К°-
нщ жазгандарын «түгел оңып шыңпаган», не «немктщ
б!р жазушысына» сүйенген дэлелш үзын ңүлаңтан естЬ
ген.
Ең көрнект! эмпириокритиктердщ Плеханов түсшбе-
ген пайымдауы не? Карстаньен: Авенариус өзшщ «Таза
тэж!рибеге сын» деген шыгармасында зерттелетш зат
рстшде тэж1рибен1, ягни ңандай да болсын «адам шктр-
лерш» алады депс! келедь Карстаньен (цитат келНрш-
ген маңала, 8. 50) былай дейдк бүл шюрлер реалды
ма немесе олар, мэселен, елестерге жата ма, бүл арада
Авенариус мүны зерттемейдң ол, мэселенщ мэш’не ой
Ж1бермей, тек адамның алуан түрл! шюрлерш, идеалис-
т1к ткърлерш де, материалистък пъкърлерш де (8. 53)
топ-топңа боледц б!р жүйеге келыредң формальды түрде
* «У1еНе11аЬг88сЬг1П; Гйг -ипззепзсЬаНВсЬе РЬПозорЫе», ТаЬг^. 22,
1898, 8. 45 («Гылыми Философия Үшайлыгы», 22-жыл шыгуы, 1898,
'»5-бет. Ред.).
166
В. И. Л Е Н И Н
сүрыптайды. Карстаньеншң бул көзңарасты «негхзшен
скептицизм» (5. 213) деп атауы оте дурыс. Айтпаңшы,
бул маңаласында Карстаньен өзшщ ңымбатты устазын
Вундттың оны масңаралап (немтс профессорының түр-
гысынан) материалист деп айыптауынан ңортайды.
Карстаньеннщ ңарсы жауабының мош мынадай: егер
б1з «тож1рибе» туралы сөз ңылсаң, материализмге бас-
тайтын немесе бастай алатын кэд1мг! дагдылы магынада
сөз ңылып отыргап жоңпыз, адамның «айтңан шюрле-
ршщ» борш тож!рибе есебшде зерттеу магынасында соз
ңылып отырмыз, олай болса, озпцз ойлаңызшы, 613 ңа-
лайша материалист боламыз! Карстаньеп мен Авенари-
ус тож1рибеш таным ңуралы деп б1летш көзңарасты ма-
териалистш көзңарас деп есептейд! (мүмкш, бул негүр-
лым дагдылы да болар, б!раң сонда да дурыс емес, муны
613 Фихтенщ мысалынан көрдш). Интроекция жоне ко-
ординация теорияларымен есептеспей, миды ой органы
деп ңасарысңан «үстем» «метафизикадан» Авенариус
басын алып ңашады. Б1з табатын немесе б1зге мэл!м
нэрсе (баз Уог^еГипбепе) деп Авенариус дэл Мен-шң
жэне ортаның айрылмас байланысын айтады, мүның өз1
«тэж!рибеш» шатастырып идеалистерше түсшд!руге
алып барады.
Сонымен, «тэж!рибе» деген сөзд1 философиядагы ма-
териалистш багыттың да, идеалистш багыттың да, сөз
жоң, бетке үстауы мүмкш, сол сияңты мүны юмистш
багыттың да, кантшылдың багыттың да бетке үстауы
мүмкш, б!раң тэж1рибеш зерттелетш зат* деп аныңтау
да, таным ңүралы деп аныңтау да бүл жөншде эл1 еш
нэрсеш шешпейдЕ Дербес алганда, Карстаньепшң
Вундтңа ңарсы айтңан ескертпесшщ эмпириокрити-
цизмд! материализмге ңарсы ңою туралы мэселеге еш-
ңандай да ңатысы жоң.
Күлк1Л1 жайт ретшде айта кетелгк, Богданов пен Ва-
лентинов, бүл пункт жөншде Плехановңа жауап берген-
де, мэселеге ңаныңтыгы жагынан өздершщ түк артың-
* Плехановңа, мүмк!н, Карстаньен: «зерттелет!н зат» демей, «таным-
га тэуелстз таным объект!с1» деп айтңан сияңты болып көртнген болар?
Онда бүл шынында да материализм болар едГ Бхраң Карстаньен де,
жалпы эмпириокрнтицизммен таныс адамдардың ешңайсысы да булай
деп айтңан емес, айта алмайды да.
... ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
167
шылыгы жоң екетн көрсеттк Богданов: «онша айңын
емес» (III, Х1-бет), «бул тужырымды ажырата б!лу жэ-
не шартты ңабылдау немесе ңабылдамау эмпириокрнти-
цистердщ өз 1С1» дейдк Ттмд! позиция: мен махист
емеспш гой, сондыңтан ңайдагы бгр Авенариустщ неме-
се Карстаньеннщ тэжтрибе туралы ңандай магынада
айтңанын аныңтап жату менщ мшдеым емес дег!с1 ке-
лед1! Богданов махизмд! (махистердщ «тэж^рибе» жө-
тпндег! шатасуын да) пайдалангысы келедц б!раң ол
үшш жауапты болгысы келмейдй
«Таза» эмпириокритик Валентинов Плехановтыц ес-
кертуш коппрш алды да, Плехановтыц жазушыны ата-
маганын, штщ мош неде екенш түсшд1рмеген1н жүрт
алдында мысңылдап, канкан биш билеп берд! (цитат
келт1р1лген ютаптыц 108—109-беттер!). Бүл ретте осы
эмпириокритик философтыц өз1 Плехановтың ескертуш
«кемшде үш рет оңып шыңңанын» (стрэ, түк түсшбеген
болса керек) мойындай отырып, моселенщ мэш жөншде
тук жауап бермедк Ңайран махистер-ай!
3. ТАБИГАТТАГЫ СЕБЕПТ1Л1К
ПЕН ҢАЖЕТТ1Л1К ТУРАЛЫ
Ңайсыб1р ең жаңа «измшң» философиялың багытын
аныңтау үшш себептШк туралы мэселешң ерекше ма-
ңызы бар, сондыңтан б!з бул мэселеге толыгыраң тоңта-
луымыз керек.
Бүл пункт жоншде материалистш таным теориясын
баяндаудан басталың. Л. Фейербах өзшщ көзңараста-
рын, эшресе жогарыда айтылган Р. Гаймге ңарсы жауа-
бында айңын б1лд1рд1.
«Оның (Фейербахтың) көзңарасынша,—дейд! Гайм,—
табигат пен адам парасаты б!р-б1рше мүлде жанаспай-
ды, сөйтш бүл екеушщ арасында ңай жагынан болса
да өтуге болмайтын терең ор ңазылады. Гайм бүлай деп
кшэлау үшш менщ «Дшшң мэш» деген шыгармамвың
48-параграфына сүйенед!, бүл параграфта былай делш-
ген: «табигатты тек табигаттың өз1 арңылы гана үгуга
болады, табигаттың ңажетпп адамның тйиегшен немесе
логикадан, метафизикадан немесе математикадан туган
7 18-том
168
В. И. ЛЕНИН
ңажетык емес, б!з табигат ңубылыстарын адамда бола-
тын уңсас ңубылыстармен салыстырсаң та, табигатты
өз1М1зге түс1шкт1 ету үшш, табигатңа адамныц, мэселен:
тэртш, маңсат, заң деген сөздерт мен үгымдарын
ңолдансаң та, т1Л1М1здщ мэш бойынша табигатңа бүл
создерд! ңолдануга мэжбүр болып отырсаң та, адамдың
ешңандай өлшемге келмейтш б!рден-б1р нэрсе — осы та-
бигат». Бүл не деген сөз? Мүны айтңанда мен: табигат-
та ешңандай тэртш жоң, өйткеш, мэселен, күзден кейш
жаз шыгуы мүмкш, көктемнен кейш ңыс түсу! мүмкш,
ңыстан кешн күз болуы мүмкш депм келд! ме? Маңсат
жоң, өйткеш, мэселен, өкпе меи ауа арасында, жарың
пен көз арасында, дыбыс пен ңүлаң арасында ешңандай
үйлес^мдыш жоң депм келд! ме? Тэртш жоң, өйткеш,
мэселен, жер бтресе эллипс бойынша, б!ресе шеңбер бо
йынша ңозгалады, кейде күнд1 б!р жылдың шпнде, кей-
де ширек сагаттың пшнде айналып шыгады депм келд!
ме? Неткен магынасыздың! Бүл үзшдще мен не айтпаң
болдым? Бүл үз1нд1де мен табигатңа тшст! нэрсе мен
адамга тшсп нэрсешң арасындагы айырмашылыңтан
басңа түк те айтңым келген жоң; бүл үзшдще тэртш,
маңсат, заң туралы создер меп түсшштерге табигатта
бар нэрсешң ешңайсысы сэйкес келмейд! деп айтылма-
ган, бүл үзшдще тек ой мен болмыстың бтрдейлМ гана
теркке шыгарылган, табигатта тэртштщ жэне т. б. дэл
адамның басындагыдай немесе сез1мшдепдей болуы те-
ршке шыгарылган. Тэртш, маңсат, заң — сөзден басңа
еш нэрсе емес; табигат ңүбылыстарын түсшу үппн адам
осы сөздер арңылы ол ңүбылыстарды өз тшне аудара-
ды; бүл сөздер магынасыз емес, объективтш мазмүнсыз
емес (П1сЫ 8шп-с1. Ь. £е£еп81ап(11о8е А¥ог!е); б!раң солай
бола түрса да, түпнүсңаны аудармадан ажырата б!лу
ңажет. Тэртш, маңсат, заң адамның үгымында бтр еркш
нэрсеш б1лд1ред1.
Теизм табигаттагы тэртштщ, маңсатңа сэйкестштщ
жэне заңдылыңтың кездейсоңтыгынан турадан-тура: бү-
лар өздтнен туган нэрсе деген, табигаттан өзгеше жэне
өзш жеке алганда (ап 81сЬ) шым-шытырың (сНззоЫе),
ешңандай айңындыгы жоң табигатңа тэртш, маңсатңа
сэйкестш жэне заңдылың енпзетш б!р нэрсе бар деген
... ЭМПИРИОКРПТИЦПЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
169
ңорытынды шыгарады. Теистердщ шшршше, пара-
сат...— табигатңа ңайшы келетш, табигаттың мэнш
мүлде түсшбейтш парасат. Теистердщ шктршше, пара-
сат табигатты екг текке бөледт,— б1р! материялың тек,
екшппс! формальдың немесе рухани тек» (ХУегке, VII.
Вапб, 1903, 8. 518-520*).
Сонымен, Фейербах табигатта объективтш заңдылың
бар, объективтш себептшш бар, мүны адамның тэртш,
заң жэне басңалар туралы түсшштерт тек шамамен ал-
ганда гана дүрыс бейнелейдт деп есептейдт, Фейербах-
тың табигаттың объективтш заңдылыгын мойындауы
б1здщ санамызда бейнеленетш сыртңы дүниенщ, нэрсе-
лердщ, денелердщ, заттардың объективтш реалдылыгын
мойындауымеп тыгыз байланысты болып отыр. Фейер-
бахтың көзңарасы — дэйект! материалистш көзңарас.
Себептшш туралы мэселе жөншде басңа көзңарастардың
бэрш, дүрысыраң айтңанда, басңа философиялың багыт-
ты, табигаттагы объективтш заңдылыңты, себептхлштх,
ңажетттл^кт! тершке шыгаруды Фейербах эдшетт! түрде
фидеизм багытына жатңызады. Мүның өз1 шынында да
айңын нэрсе, өйткеш себептыпк туралы мэселедег!
субъективистш багыт, табигаттагы тэртшт! жэне ңажет-
Т1ЛШТ1 сыртңы объективтш дүниеден тугызбай, санадан,
парасаттан, логикадан жэне т. с. тугызу — адамның па-
расатын табигаттан болектеп ңана ңоймайды, парасатты
табигатңа ңарсы ңойып ңана ңоймайды, сонымен б!рге
парасатты табигаттың б!р бөлег! деп есептеудщ орнына,
табигатты парасаттың бър бөлегг етедй Себептшш тура-
лы мэселедег! субъективистш багыт — философиялың
идеализм (Юмның да, Канттың да себептыш теорияла-
ры осы философиялың идеализмшң б!р түрше жатады),
ягни б1раз элшреген, сүйылган фидеизм. Табигаттың
объективтш заңдылыгын жэне адамның басында бүл
заңдылыңтың шамамен алганда дүрыс бейнеленетшш
мойындау материализм болып табылады.
Энгельст! алсаң, егер мен ңателеспесем, оган себепт!-
лш туралы мэселе жөшнде өзшщ материалистш көзңа-
расын эдеш басңа багыттарга ңарсы ңоюга тура келген
* — Шыгармалар, VII том, 1903, 518—520-беттер. Ред.
7*
170
В. И. ЛЕНИН
жоң. Энгельске муның ңажет! де болган жок,, өйткеш ол
жалпы сырщы дүниешң объективтш реалдылыгы тура-
лы мунан гөрт түбегейлт мэселеде барлык, агностиктер-
ден тргестн б!ржола аулаң салды. Ал табигатта объек-
тивт1к заңдылың, себептыпк, ңажеттыпк бар екешне
Энгельс титтей де күмэнданган емес, бүл оның филосо-
фиялың шыгармаларын аз да болса көң!л ңойып оңыган
адамга айңын болса керек. Б1раз мысал келырумен шек-
телешк. «Анти-Дюрингтщ» б1ршпп параграфыпың өзш-
де-аң Энгельс былай дейдк «Ңүбылыстың жеке жаңта-
рын» (немесе дүние ңүбылыстарының жалпы көршкь
нщ бөлшектерш) «б!лу үппн, 613 оларды лажсыздан
өздершщ табиги (паШгИсй) немесе тарихи байланысы-
нан бөлектеп алып, эрңайсысын өз алдына жекелеп оның
ңасиетше ңарай, оның ерекше себептер! мен салдарла-
рына ңарай зерттеуге тшст1м1з» (5—6). Бүл табиги бай-
ланыс, табигат ңүбылыстарының байланысы объективтт
түрде бар, бул айңын. Энгельс, эс!ресе себеп пен салдар
жөншдеп диалектикалың көзңарасты атап көрсетедк
«себеп пен салдар — өздерш дербес алганда тек мэл1м
болып отырган жеке оңигага ңолданганда гана маңызы
бар болатын түсшштер; ал бул жеке оңиганы 613 бүюл
түтас дүниемен жалпы байланысты ңалпында алып
ңарасаң-аң, бул түсшштер универсалдың озара эсер тү-
сшшше ңосылып, б1р-б1р1мен уштасып, араласып кетедң
осы өзара эсерде себеп пен салдар үнем! орын ауысты-
рып отырады; бул арада немесе ңаз!р себеп болган нэр-
се, басңа жерде немесе басңа уаңытта салдар болып
шыгады жэне керюшше болып отырады» (8). Олай бол-
са, себеп пен салдар туралы адамның үгымы табигат ңү-
былыстарының объективтш байланысын эрдайым аздап
оңайлатады, ол байланысты тек шамамен гана бейнелей-
Д1, дүниенщ түтас б!рыңгай проңесшщ белпл! бгр жаң-
тарын эдеш бөлектеп отырады. Егер ойлау мен сана
«адам миының жем1С1 жэне адамның өз! табигаттың
жем1с1» екенш ескерсек,— дейд! Энгельс,— онда б1здщ
ойлау заңдары табигат заңдарына сэйкес келед! деп
есептеу1м1з эбден түсшшт! болады. Эрине, «айналып
келгенде өздер! де табигат жем1стер1 болып табылатын
адам миының жемютер! табигаттагы басңа байланысңа
... ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
171
(^аЫггизаштепЬап^) ңайшы келмейдц ңайта оган сэй-
кес келед!» (22)59. Дүние ңубылыстарының табиги,
объективтш байланысы бар екешне күмэндануга бол-
майды. Материализмшң жүртңа мэл!м ңагидаларын
ерекше түсшдтрш жатуды ңажет деп есептемей, Энгельс
«табигаттың заңдары» туралы, «табигаттың ңажеттнпг!»
(Ма1игпо1\уеп(И^ке11еп) туралы үнем! айтып отырады.
Сондай-аң, бтз «Людвиг Фейербахтан» да мына сөз-
дерд1 оңимыз: «сыртңы дүние мен адам ойлауы ңозгалы-
сының жалпы заңдары 1шк1 мэш жагынан б!рдей, ал
өздершщ көрш1С1 жагынан өзгеше болып келедц өйтке-
ш адам басымен бүл заңдарды саналы түрде ңолдана
алады, ал табигатта — бүл кезге дешн көбшесе адамзат
тарихында да — бүлар кездейсоңтың сияңтылардың
шекс1з ңатарының арасынан, сыртңы ңажеттьтш форма-
сында, санасыз түрде өздерше жол тауып отырады»
(38). Сондыңтан Энгельс есю натурфилософияны ол
«өзше эз1р мэл1м емес шын байланыстарды» (табигат
ңүбылыстарының байланыстарын) «идеалды, фантазия-
лың байланыстармен» ауыстырды деп айыптайды
(42)60. Энгельс табигатта объективтш заңдылың, себеп-
Т1Л1К, ңажетт1Л1К бар деп быетшш айңын айтңан, соны-
мен ңатар ол белгып б!р үгымдарда бүл заңдылыңты
б1здщ, ягни адамның шамалап бейнелеушщ относитель-
Д1 сипатын да атап көрсетедй
И. Дицгенд! сөз ңылганда 613, ең алдымен, б!здщ ма-
хистердщ 1ст1 шекс!з бүрмалауларының б!рш атап көр-
сетуге тшсшз. «Марксизм философиясы «жөншдег!»
очерктердщ» авторларының бтрх Гельфонд мырза б!зге
былай дейдк «Диңгеншң дүниеге көзңарасының непзп
пункттерш мынадай ңагидалармен ңорытуга болады:
«...9) б1з заттарда болуга тшс деп отырган себепт! тэ-
уелд!л1к, шынында, заттардың өздершде болмайды»
(248). Бул— басынан аятына дейш сандырац. Өзшщ
көзңарастары материализм мен агностиңизмнщ ңойырт-
пагынан ңүралган Гельфөнд мырза И. Дицгеннщ көзңа-
расы жөншде шлмлръкпестен өт1р1к айтып отыр. Махис-
тердщ жүрегш ңуанышңа бөлейтш жэне И. Дицгенд!
онша дэйекп философ емес деп есептеуге эрб!р мате-
риалист! мэжбүр ететш шатасушылың, көмескнпк, ңате-
172
В II. Л Е Н II Н
лш, эрине, И. Дицгенде аз емес. Алайда себепплш ;-кө-
шндег! материалистш көзңарасты турадан-тура тер!ске
шыгарады деп материалист И. Дицгснд! кшэлау тек
Гельфондтардың гана, тек орыс махистергнщ гана ңо-
лынан келедк
Өзшщ «Ми жүмысының мэш» деген шыгармасында
(1903 ж. немшше басылуы) И. Дицген былай дейдк
«Объективтш гылыми таным — себепт! нанымнан, спе-
куляциядан тздемейд!, тэж!рибеден, индукциядан 1здей-
дх, а рпоп емес, ңайта а роз1ег1ог1* 1здейд1. Жаратылыс
тану гылымы — себепт! ңубылыстардан тыс, ңубы-
лыстардың ар жагынан 1здемейд1, ңайта ңубылыстардан
немесе ңубылыстар арңылы 1здейдЬ> (5. 94—95). «Се-
бептер — ойлау ңабшетшщ жем1С1. Б1раң себептер оның
тек өзшен гана тумайды, ойлау ңабшет! себептердг ту-
гызганда сез1мдш материалмен б!рлесе отырып тугыза-
ды. Сез^мдш материал осы ретпен туган себепт! объек-
тивт! түрде бар етедк Аңиңаттан оның объективтш ңу-
былыстың аңиңаты болуын талап ететш1м1з сияңты, 613
себептен оның шын себеп болуын, оның объективт!
түрде бар салдардың себеб! болуын талап етем1з»
(8. 98—99). «Заттың себеб! дегешм!з оның байланысы»
(8. 100).
Гельфонд мырзаның айтңан шюршщ шындыцңа тура
царама-царсы екеш осы айтылгандардан көршш отыр.
И. Дицген баяндаган материализмшң дүниеге көзңарасы
«себепт! тэуелд1л1к» «заттардың өздершде» болады деп
есептейдк Себепылш туралы мэселеде материалистш
багыт пен идеалистш багытты шатастыру Гельфонд
мырзага махистердщ ңойыртпагын тыңпалау үппн ке-
рек болып отыр.
Осы идеалистш багытты талдауга көшелш.
Авенариус философиясының бүл мэселе жөшндеп
бастама пункттерш өзшщ «Философия дегешм!з күпт
негүрлым аз жүмсау принциш бойынша дүние туралы
ой толгау» деген алгашңы шыгармасында айңын айтып
бердъ Бүл еңбектщ 81-параграфынан мынаны оңимыз:
«Ңозгалыс тугызатын бтр нэрсе есебшде күшт! түйсш-
— тэнпрпбеге дей!н емес, ңайта тэяирибеден кейтн. Ред.
ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
173
бейшше (тэяирибе арңылы танымайынша: егГайгеп), б!з
ңандай болса да бтр ңозгалыстың ңажетт1л1г1н де түйсш-
беймтз... Б1з түйсшетш (егГайгеп) нэрселердщ бэр! —
бхршен соң б1р1 келш отыратын нэрселер». Б1з Юмның
түйс1к, тэж1рибе б!зге ешңандай ңажеттппк жөншде дэ-
неце б1лд1рмейд1 дейтш көзңарасын ең таза түршде кө-
рш отырмыз. Тек түйсш ңана бар деп есептейтш («ойды
үпемдеу» принциш бойынша) философтың басңаша ңо-
рытынды жасауы мүмкш де емес. Одан эр! мынаны
оңимыз: «Себепт1л1к туралы түсшйк, салдарды аныңтау-
га ңолданылатын интегралдың ңүрамды бөл1мдер есе-
бшде күш пен ңажеттппкт! немесе күштеуд! керек ңы-
латын болгандыңтан, олар жоң болса, себептппкт! де
түсшуге болмайды» (§ 82). «Салдарларды күту ыңти-
малдыгының дэрежес! есебшде ңажеттййк ңала бередЬ>
(§ 83, тезис).
Бул — себептппк туралы мэселедег! эбден айңын
субъективизм. Ал егер азды-көпт! дэйект! болып ңа-
латын болсаң, онда объективтш реалдылыңты б!здщ
түйс1ктер1м1здщ ңайнар көз! деп танымайынша, бүдан
басңа ңорытындыга келуге болмайды.
Махты алайың. Кггабының «себептЫк жэне түешд!-
ру» туралы жазылган арнаулы тарауында («^агше^ей-
ге», 2. АиПа^е, 1900, 8. 432—439)* Мах былай дейдк
«Юмның сыны (себептштк үгымына берген сыны) кү-
шшде ңалады». Кант пен Юм себептппк проблемасын
эрңайсысы эр түрлх шешед! (Мах басңа философтармен
есептеспейд! де!); Юмның шеппмше «613 ңосыламыз».
«Логикалыц (курсив Махт1К1) ңажеттыпктен басңа еш-
ңандай ңажеттыпк, мэселен, физикалың ңажеттзлш,
жоң». Мүның өз1 Фейербах батыл күрескен көзңарастың
наң өзь Өзшщ шк1р! Юмның шк1р1мен бтр тектес еке-
шн теркке шыгару Махтың ойына да К1рш шыңпайды.
Юмның агностицизмш Маркс пен Энгельстщ материа-
лизм1мен «б1ршт1руге болады» деп пайымдауга тек орыс
махистершщ гана батылы барды. Махтың «Механика»
деген шыгармасынан мынаны оңимыз: «Табигатта себеп
* — Маск, Е. «О1е Рг1пг1р1еп дег ЛУагте^еЪте», 2 АиНа^е, 1900, 8.
632—439 (Мах, Э. «Жылу туралы 1Л1мнщ принциптёр!», 2-басылуы,
1900, 432—439-беттер). Ред.
174
В. И. ЛЕНИН
те жоң, салдар да жоң» (8. 474, 3. АиПа^е, 1897). «Се-
бепттлтк заңының барлың формалары субъективтш ум-
тылыстардан (ТпеЬеп) туатынын талай рет айтңанмын;
табигат үнпн оларга сэйкес келудщ ңажет! жоң» (495).
Бүл арада мынаны айтып өту керек: б1здег1 орыс ма-
хистер! адам таңданарлың аңгалдың жасап, себептыш
заңы жөншдеп барлың шюрлердщ материалистш неме-
се идеалистш багыты туралы мэселеш сол заңның
белпл! б!р түжырымы туралы мэселемен алмастырады.
Олар немгс эмпириокритик-профессорларының: «функ-
циялың араңатынас» десещз, бүл «ең жаңа позитивизм-
Д1» ашңандың болады, бүл «ңажеттыпк», «заң» деген
жэне т. с. сөздердщ «фетишизмшен» ңүтңарады дегеш-
не нанды. Бүл, эрине, барып түрган бос сөздер ед1, сон-
дыңтан 1стщ мэнш түк өзгертпейтш мүндай сөз ауыс-
тырушылыцца күлуге («РЬПозорЫзсйе 81исНеп»-дег1 ци-
тат келт1р!лген маңала, 8. 383 жэне 388) Вундттың да
толың правосы болды. Махтың өз! себепплш заңыпың
«барлың формалары» туралы сөз ңылып, «Таным жэне
адасушылың» деген шыгармасында (2-басылуы, 8. 278)
өзшен-өз1 түсшшт! мынадай ескерту жасайды: зерттеу
нэтижелерш өлшеуге келетш шамалар арңылы б1лд]’ру-
ге мүмкшдш болганда гана функция үгымы «элемент-
тердщ тэуелдшшш» дэл!рек б!лд1ре алады,— ал бүл
тшт1 химия сияңты гылымдарда да тек 1шшара гана
мүмкш болып отыр. Профессорлардың ашңан жаңалың-
тарына сенгпп махистер1м1здщ көзңарасы түргысынап
ңараганда, тэртш, заңдылың үгымдарын жэне т. с. үгым-
дарды белгып б!р жагдайларда математика жолымен
айңындалган функциялың араңатынас арңылы бщцтруге
болатынын Фейербах (Энгельс туралы айтпаганның
өзшде) бшмеген болар!
Философиялың багыттарды б(р-б1ршен ажырататып
шын маңызды теориялың-таным мэселес! — б!здщ се-
бепткпк байланыстарын суреттеу1м1з дэлдштщ ңапдай
дэрежесше жеткендггшде емес, бүл суреттеулерд! мате-
матикалың дэл формуламен б1лд]’руге болатын-болмай-
тындыгында емес, табигаттың объективтш заңдылыгы
немесе б1здщ аңылымыздың ңасиеттер!, аңылдыц белп-
Л1 бтр априорлың аңиңаттарды жэне т. т. тану ңабшеп
... ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
175
613Д1Ң элг! байланыстарды тануымыздың ңайнар көз!
болатын-болмайтындыгында. Материалистерд! — Фе-
йербахты, Маркс пен Энгельстт агностиктерден (юмис-
терден) — Авенариус пен Махтан б!ржолата бөлш отыр-
ган нэрсе, мше, осы.
Махты дэйект! деп айыптау күнэ болар ед1, ол оз1
шыгармаларының кей жерлершде «жай» жаратылыс
зерттеупп ретшде, ягни стихиялың материализм көзңа-
расы түргысынан шк!р айтып, өзшщ Юмды ңостайты-
нын жөне оз1н1Ң себепткпк жөншдеп субъективистш
теориясын жш «умытып кетедЬ. Мэселен, Мах «Меха-
никада»: «Табигат 613Д1 өзшщ ңубылыстарынан б!ртек-
Т1Л1К табуга үйретедЬ, дейд! (французша аудармасы,
р. 182). Егер 613 табигаттың ңубылыстарынан б1ртект1-
лш табатын болсац, онда бул б1ртекткпк б1здщ аңылы-
мыздан тыс, объективт! түрде бар болып шыңпай
ма? Жоң. Табигаттың б^ртектппп туралы сол моселе жө-
ншде Мах былай дейдк «Жартылай гана байңалган фак-
тыерд! ойда толыңтыруга итермелейтш күш — ассоциа-
ция күпп. Ңайталап отырудың арңасында бүл күш
ныгаяды. Сонда ол б!зге өз1м1здщ ерк!м1зге жэне жеке
факт1лерге тэуелс!з күш, ойларга да, фактьиерге де
(курсив Махт1к1) багыт берш, екеушщ де заңы ретшде,
оларды б1р-б1р1мен сэйкесырш отыратын күш сияңты
болып көршедп Осындай заңга сүйенш болжамдар жа-
сай аламыз деп есептеу1м1з, мүның өз1 тек ңана (!) 613-
дщ ортаның жеткппкт! дэрежеде б1ртект1л1гш көрсете-
дх, б1раң болжамдардың нэтижел! болуының ңажеттълг-
гш эсте көрсетпейд!» («А¥агше1еЬге», 8. 383).
Ортаның, ягни табигаттың б1ртект1Л1гшен басца б1р
ңажеттткы 1здеуге болады жэне 1здеу керек екен! Оны
ңайдан 1здеу керек, бүл — адамның таным ңабшетш та-
бигаттың жай бейнелену! деп мойындаудан ңорңатын
идеалистгк философияның ңүпиясы. Өзшщ «Таным жэ-
не адасушылың» деген соңгы шыгармасында Мах тшт!
табигат заңын — «күтуге шек ңою» (2-басылуы, 8. 450
жэне кейшплер!) деп атайды! Солипсизм ңалайда бой
бермейдц
Дэл сол философиялың багыттагы басңа жазушылар-
дың позициясын алып ңарайың. Агылшын Карл Пирсон
176
В. И. ЛЕНИН
өзтне тэн туралыңпен былай дейдк «Рылым зацдарының
сыртңы дүниешң факттс! болуынан гөр! адам аңылының
жем1с1 болуы анагурлым басым» («ТЬе Огаттаг о?
8с1енсе», 2ш1 ей., р. 36). «Табигатты адамның тэщркл
(зоуегещп) дейтш аңындар да, материалистер де, адам-
ның өз естел1ктер! мен ойлары ңаншальщты дэрежеде
оның таным ңабшеттершщ жем!с1 болса, элп аңындар
мен материалистер өздерш шаттандыратын ңүбылыс-
тардың тэрт1б1 мен күрделппп де, кем болганда, сонша-
лыңты дэрежеде адамның таным ңабшеттершщ жем1с1
екенш тым жш үмытып кетед!» (185). «Табигат заңы-
ның кең ңамтитын сипатының болуы — адам аңылы
тапңырлыгының нэтижес!» (1Ь.*). «Адам— табитат за-
ңын жасаушы», делшген үппнпп тараудың 4-парагра-
фында. «Табигат адамга заңдарды белгшеп беред! деп
пайымдаудан гөр1, заңдарды табигатңа адам белгтлеп
беред! деп пайымдау анагүрлым мэнд!» десе де, бүл
аса ңүрметт! профессор, дегенмен, күшнш: бүл ал-
гашңы (материалистш) көзңарас «сорымызга ңарай,
б1здщ заманымызда өте көп тарап отыр» деп мойын-
дайды (р. 87). Себептшш туралы мэселеге арналган IV
тараудың 11-параграфы Пирсонның тезисш былайша
түжырымдайды: «Ңажеттгмк цабылдаулар дуниесше
емес, утымдар дуниесше жатады». Мынаны айта кету
керек: Пирсонның пнаршше, ңабылдаулар немесе се-
з1мд1к эсерлер б!зден тысңары бар болып отырган шын-
дыңтың өз1 «болып табылады да». «Ңабылдаулардың
белгш! бгр ңатарлары ңайталанып отыратын бтркелю-
л1кте, ңабылдаулардың мешеулшшде ешңандай 1шк1 ңа-
жеттш1к жоң; б!раң ңабылдауларда мешеулш болуы
ойлайтын ырпплш иелершщ өм!р сүрушщ ңажетт! шар-
ты болып табылады. Демек, ңажеттшш ңабылдаулардың
өздершде емес, ойлайтын Нршыпк иесшщ жаратылы-
сында болады; ол таным ңабшетшщ жем1с1 болып табы-
лады» (р. 139).
Э. Махтың «оз1» талай рет толыгымен ңостаган б!здщ
махист табигат адамга заңдарды белгшеп бермейд!, заң-
дарды табигатңа адам белгшеп беред! деген таза кант-
шылдың идеализмге аман-сау келш отыр! Эңпме
* — Ппает — бүл да сонда. Ред.
... ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
177
Кантңа ерш, априорлылың туралы 1л1мд1 ңайталауда
емес,— бул философиядагы идеалистпс багытты аныңта-
майды, сол багыттың ерекше б!р тужырымын аныңтай-
ды,— эңпме парасаттың, ойлаудың, сананың бүл жерде
алгашңы, табигаттың соңгы екендггшде. Парасат таби-
гаттың бтр бөлшеп, оның ең жогары жемтстершщ б!р1,
табигат процестершщ бейнелену! деп танылмай, ңайта
табигаттың өз1 адамның журтңа мол1м код1мг1 жай па-
расатынан, И. Дицген айтңандай, «өлшеус1з», ңупия,
ңүд^реттш парасатңа өзшен-өз! айналатын парасаттың
б!р бөлшеп деп танылады. «Заңдарды адам табигатңа
белплеп бередЬ деген кантшылдың-махистш форму-
ла — фидеизмнщ формуласы. Егер Энгельстщ рухты ал-
гашңы нөрсе деп танымай, табигатты алгашңы норсе
деп тану — материализмнщ өзше тон непзп белгкй де-
ген сөздерш оңыганда б!здщ махистердщ көздер! ша-
расынан шыга жаздаса, онда муның өз1 олардың шын
маңызды философиялың багыттарды профессорлардың
оңымыстылыңңа, жүмбаң сөзсымаңтарга эуестенупшиг!-
нен ажырата алмайтынын көрсетедн
Өзшщ ек1 томдың еңбегшде Авенариустщ көзңарасын
баяндап, оны дамытңан И. Петцольдт махизмнщ реак-
ңиялың схоластикасының тамаша үлг1С1 бола алады.
«Эл1 де болса, Юмнан соң 150 жыл өткеннен кейш де,—
дейд! ол,— субстанциялың пен себептыпк ойлаудың жь
герш ңум ңылып отыр» («Таза тэж!рибе философиясы-
на к1р1спе», I том, 31-бет). Органикалык материясыз
түйспт тапңан, мисыз ойды тапңан, объективтш заңды-
лыңсыз табигатты тапңан солипсистер, элбетте, бэршен
де «ж1герл1» болып отыр! «Себептьлштщ аңыргы, 613 эл1
атамаган тужырымында, ңажеттыпкте немесе табигат-
тыц цажетттмгшде бүлдыр жэне мистикалың б!р нэр-
се» — «фетишизм», «антропоморфизм» идеясы жэне
т. с. бар (32 жэне 34). Фейербах, Маркс, Энгельс, бей-
шара мистиктер-ай! Үнем! табигаттың ңажетттн сөз
ңылып келш ед1, оның үстше Юмның багытын жаңтау-
шыларды теориядагы реакционерлер, деп атап келш
ед1... Петцольдт «антропоморфизмнщ» ңандайынан бол-
са да жогары болып шыңты. Ол, ңандай да болсын кө-
меск1Л1КТ1, «фетишизмнщ» ңандай да болсын жүрнагын,
178
В. И. ЛЕНИН
т. с., т. т. жоятын улы «бър мэндългк заңын» тапты. Мы-
салы: күштердгң параллелограммы (8. 35). Оны «дэлел-
деп көрсетуге» болмайды, оны «тэж1рибенщ фактш!»
деп мойындау керек. Бхрдей итершген дене түрлппе
жылжиды деп санауга болмайды. «Б1з табигаттың мүн-
дай көмескппгше жэне озбырлыгына жол бере алмай-
мыз; бхз одан айңындыңты, заңдылыңты талап етуге
ти1ст1м1з» (35). Солай. Солай. Б1з табигаттап заңды-
лыңты талап етем1з. Буржуазия өзшщ профессорлары-
нан реакцияшыл болуды талап етедЕ «Б1здщ ойымыз
табигаттан айңындыңты талап етедц ал табигат бүл та-
лапңа эрдайым багынады, 613 тшт! оның бүл талапңа
белпл! б!р магынада лажсыз багыпатыпын корем!з»
(36). Б1р денеш АВ сызыгын бойлата итерш Ж1берген-
де, ол дене /)-га ңарай, /'-га, т. б. ңарай жылжымай,
С-га ңарай ңозгалатыны нелштен?
«Тагигат мүмкш болатын толып жатңан басңа баеыт-
тардың б!реуш неге таңдап алмайды?» (37). Себеб! ол
багыттар «көп мэндЬ> болар ед1, ал Иосиф Петцольдт
ашңан эмпириокритиктхк үлы жаңалың б1р мэнд1л1кт1
талап етедь
«Эмпириокритиктер» ондаган параң ңагаз бетш осын-
дай адам айтңысыз сандыраңпен толтырады!
«...Б1зд1ң ңагидамыз жеке тэж!рибелердщ жиынтыгы-
нан күш алмайды, керкшше, б!з табигаттан бүл ңагида-
ны мойындауды (зеше ОеИигщ) талап етем!з деп сан
рет атап көрсеткен болатынбыз. Шынында да, ол ңаги-
да заң болмастан бүрын-аң 613 үппн принцип, б!з шын-
дыңты тану үппн ңолданатын принцип, ягни постулат
болып отыр. Ол ңагиданың жеке тэж!рибе атаулыга
тэуелшз, былайша айтңанда, априорлың күпп бар. То-
сыннан ңараганда, таза тэж!рибе философиясына апри-
орлың аңиңатты уагыздап, бүл арңылы нагыз нэтижешз
... ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
179
метафизикага ңайта оралу лайың емес сияңты. Б1раң
бхздхң априори — психикалың та емес, метафизикалың
та емес, тек ңана логикалың априори» (40). Эрине, ап-
риорид! логикалың деп атаса-аң болганы, будан мундай
идеяның реакциялыгы түгел жойылып, ол идея «ең
жаңа позитивизмнщ» шыңына жетед! екен!
Одан эр1 И. Петцольдт 613Д1 былай деп үйретедк пси-
хикалың ңүбылыстардың б!р мэнд! айңындыгы болуы
мүмкш емес: фантазияның рол1, үлы өнер табыстары-
ның маңызы, т. б. бүл жерде ерекше жагдай тугызады,
ал табигат заңы немесе рух заңы «ешңандай ерекшелш-
терге» көнбейд! (65). Б1з бүл арада кездейсоңтың пен
ңажетткпктщ айырмашылыгының относительдыпп жа-
йында маглүматы жоң нагыз метафизикт! көрш отыр-
мыз.
Бэлк1м, маган тарихтагы оңигалардың дэлелденуш
немесе поэзия шыгармаларында характердщ жет!лу се-
бептерш көрсетупплер болар, дейд! одан эр! Петцольдт.
«Егер б1з зер салып ңарасаң, б!р мэндппктщ жоңтыгын
көрем1з. Ңатысушылары белпл! б!р психикалың жаг-
дайларда б»асңаша эрекет ктейтшш 613 көре аларлың-
тай б1рде-б1р тарихи оңига, б!рде-б1р драма жоң» (73).
«Психика саласында бтр мэндыштщ жоң болуы былай
түрсын, 613 оның болмауын шындыңтан талап етуге
(курсив Петцольдттпп) праволымыз. Сөйтш, б!здщ шь
М1М13 постулат дэрежесше ...көтерьтедц ягни ңандай да
болсын алдыңгы тэж!рибешң ңажетт! шартының, логи-
калъщ априоридщ дэрежесше котершед!» (курсив Пет-
цольдттпп, 8. 76).
Өзшщ «К1р1спе» деген шыгармасының ек! томыпың
екеушде де жэне 1906 ж. шыңңан «Позитивистш түр-
гыдан ңарагандагы дүние коршйл»* деген к1ташпасын-
да да Петцольдт осы «логикалың априорид!» одан эр1
ңолданады. Ыз енд! б!лд1рмей кантшылдыңңа сыргып
кеткен, аздап түсш бояп, барып түрган реакциялың
М. Ре1хо1д1. «Баз ТУсКргоЫет уоп розИМзПзсИет 81апс1рипк1е аиз>>,
Ьрг., 1906, 8. 130 (И. Петцолъдт. «Позитивистш түргыдан ңарагандагы
дүние проблемасы», Лейпциг, 1906, 130-бет. Ред.): «Эмпиризм түргы-
сынан ңараганда да логикалың априори болуы мүмкш: себептШк — 613-
д!ң ортаның тэж!рибел1к (егГайгип£8ша|М£, тэиирибеден алыиган) тү-
раңтылыгы үш!н керек логпкалың априори».
180
В. И. ЛЕНИН
шмд! уагыздап отырган узд!к эмпириокритиктщ екш-
Ш1 мысалын көрш отырмыз. Бул да кездейсоң нэрсе
емес, ойткенг «позитивизм» туралы ңандай лешрме соз-
дермен бүркесе де, Мах пен Авенариустщ себептнпк
туралы 1Л1м1 непзшен нагыз идеалистш өНрш. Юмның
себептыш теориясы мен Канттың себепплш теориясы
арасындагы айырмашылың — агностиктердщ арасында-
гы екшпп дэрежел! айырмашылың, табигаттың объек-
тивт1к заңдылыгын теркке шыгару арңылы агностиктер
өздерш белгы! б!р идеалистш ңорытындылар жасауга
урындырмай ңоймайтып непзп мэселеде: сол заңды-
лыңты терхске шыгаруда табыса ңалады. И. Петцольдт-
теп гөрг аздап «уяты бар», имманенттермен туыстыгына
үялатын эмпириокритик Рудольф Вилли, мэселен, Пет-
цольдттщ «б!р мэнд1Л1к» теориясын «логикалың форма-
лизмнен» басңа түк бермейтш теория ретшде түгелдей
бекерге шыгарады. Б1раң Петцольдттен безгенде
Р. Вилли өзшщ позициясын жаңсарта ала ма? Ешб1р
жаңсартпайды. Өйткеш ол Канттың агностицизмшен
безгенде, Юмның агностицизмш ңуаттау үшш гана бе-
зедк ««Ңажеттшш»,— деп жазады Р. Вилли,— «транс-
ценденталдың» сипаттама емес, таза логикалың сипат-
тама (Мегкта1) екенш, немесе таза сөз жүзшдеп
(5ргас11Пс11) сипаттама екенш 613 көптен бер1, Юм за-
манынан бер! б!лем13, мен таза сөз жүзшдеп сипаттама
деуд1 тэу!р1рек көремш жэне солай дед!м де» (К. А¥П1у:
«Ое^еп б1е ЗсйиКуеГзйеП», Мйпсй., 1905, 8. 9Г. сГ. 173,
175*).
Ңажетплш жөншдеп материалистш көзңарасымызды
агностик «трансценденталдың» көзңарас деп атайды,
өйткеш Вилли бекерге шыгармай, тек тазартып ңана
отырган кантшылдың жэне юмистш «мектеп аңылгөйл!-
Г1» түргысынан ңараганда б!зге тэж!рибе арңылы мэл!м
болган объективтш реалдылыңты мойындаудың ңан-
дайы болса да заңсыз «трансцензус» болып табылады.
Б1з эңпме ңылып отырган философиялың багыттагы
фрапцуз жазушыларынан 1р1 физик, үсаң философ Анри
Пуанкаре наң сол агностицизм соңпагына түсе бередг,
* — Р. Вилли. «Мектеп аңылгөйлпчне ңарсы», Мюнхен, 1905, 91-бет;
салыстырыңыз: 173, 175-беттер. Ред.
... ЭМППРИ0КРИТИЦПЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
181
оның ңатесш П. Юшкевич, эрине, ең жаңа позитивизм-
шң ең жаңа табысы деп жариялады, «ең жаңа» екент
соншалың, тштң тагы да бгр жаңа «изм» ңажет болды,
ол — эмпириосимволизм. Пуанкаренщ шюршше, (жал-
пы алганда оның көзңарасын жаңа физика туралы та-
рауда сөз ңыламыз), табигаттың заңдары — символдар,
шарттылыңтар, буларды адам «т}олайлылыц» үшш ой-
лап шыгарады. Пуанкаре «бгрден-бтр нагыз объективттк
реалдылың — дүниешң 1шк1 үйлешмдкпг!» дейдд бүлай
дегенде ол жалпы мэш бар, адамдардың көпшшп не-
месе барлыгы мойындайтын нэрсеш объективтш нэрсе
деп атайды*,— ягни барлың махистер сияңты, объек-
тивтш аңиңатты таза субъективистш түргыдан жойып
Ж1беред1,— ал «үйлешмдтк» туралы ол бгзден тыс бола
ма деген сүраңңа: «б!зден тыс болмайтыны күмэнсыз»
деп кесш жауап бередй Агностицизмнщ есюрш, тозыгы
жеткен философиялың багытын жаңа терминдердщ еш-
б!р өзгертпейтш! мүлде айңын, өйткеш Пуанкарепщ
«ерекше» теориясының мэш табигаттың объективтш ре-
алдылыгы мен объективтш заңдылыгын терхске шыгару-
га (ол тшт1 дэйект! болмаса да) саяды. Сондыңтан, есш
ңателердщ жаңа түжырымдарын ең жаңа табыстарга
балайтын орыс махистершен өзгеше, нем!с кантшылда-
рының мүндай көзңарастарды: философияның мацызды
мэселес! жөшнде өздершщ жагына, агностицизм жагы-
на көшкендш деп ңүттыңтауы эбден түсшштй Кантшыл
Филипп Франк былай деп жазады: «Француз матема-
тиг1 Анри Пуанкаре теориялың жаратылыс тану гылы-
мының көптеген негүрлым жалпы ңагидалары (инерция
заңы, энергияның саңталу заңы, т. с.), эмпириялың не-
месе априорлың екенш айту көбшесе ңиынга согапын
ңагидалары, адамның ңалауына тэуелд! тек шартты дэ-
лелдер гана болгандыңтан, шынында элп екеуше де
жатпайды деген көзңарасты жаңтайды». «Сонымеп,—
деп шаттанады кантшыл,— ең жаңа натурфилософия
күтпеген жерден сыншыл идеализмнщ непзп шк1рш,
атап айтңанда, адам дүниеге ала келген шеңберд! тэж1-
* Непгг Рогпсагё. «Ьа Уа1еиг йе 1а 8с1епсе», Раг1з, 1905, рр. 7, 9
(Анри Пуанкаре. «Гылымның ңүндылыгы», Парнж, 1905, 7, 9-беттер.
Ред.). Орысша аудармасы бар.
182
В. И. ЛЕНИН
рибе тек ңана толтырады деген шкгрдх ңайта жаңгыр-
тып отыр...»*
Азды-копт1 б1лг!р философтар муны сыншыл идеа-
лизмн1Ң козңарасына көшкендш деп ашың жэне тура
айтып отырганда, ңайдагы б!р «символизм теориясын»
шын жаңалыцца балап отырган б1здщ Юшкевичтер мен
К°-нщ ңаншалыңты аңгал екешн оңушыларга айңын
корсету үшш 613 жогарыдагы мысалды эдеш келпрдш!
Өйткеш бүл козңарастың мэш Канттың түжырымдарын
М1ндетт1 түрде ңайталауда емес, Юм мен Канттың екеу!-
не де ортац непзп идеяпы мойындауда: табигаттагы
объективтш заңдылыңты терюке шыгаруда жэне «тэжь
рибе шарттарының» ңайсысып болса да, принциптердщ,
постулаттардың, ңагидалардың ңайсысын болса да
табигаттан тугызбай, субъект1ден, адамның санасынан
тугызуда болып отыр. Энгельс: ютщ мэш белпл! б!р фи-
лософтың толып жатңан материализм немесе идеализм
мектептершщ ңайсысына ңосылатындыгында емес, та-
бигаттыц, сыртңы дүниешң, ңозгалушы материяның, не-
месе рухтың, парасаттың, сананың, т. с. алгашңы нэрсе
болып алынатын-алынбайтындыгында дегенде, дүрыс
айтңан ед162.
Бшпр кантшыл Э. Люкканың бүл мэселе жошнде ма-
хизмд! философиядагы басңа багыттарга ңарсы ңойып,
оган берген сипаттамасы мынау. Себептшш туралы мэ-
селе жөшнде «Мах толыгынан Юмга ңосылады»**.
«П. Фолькман ойлау ңажеттшггш табигаттагы про-
цестердщ ңажеттштнен тугызады, оның бүл көзңара-
сы — Махңа ңарама-ңарсы жэне Кантпен келке оты-
рып, ңажеттшш фактшш мойындайтын козңарас,—б!раң
ол Кантңа ңарама-ңарсы, ңажеттшштщ ңайнар көз1 ой-
лауда емес, табигат процестершде деп бшед1» (424).
П. Фолькман — гносеология мэселелер! жөншде коп
жазатын жэне жаратылыс зерттеушшердщ орасан зор
көпшш1Г1 сияңты материализмге, б!раң дэйексзз, жас-
ңаншаң, көмеск! материализмге бешм физик. Табигат-
* «Аппа1еп бег МаШгрЬПозорЫе» 61, VI. В., 1907, 88. 443, 447.
** Е. Ьиска. «Паз ЕгкепгПшзргоЫет ипй МасЬ.8 «Апа1узе <1ег ЕтрПп-
йищгеп»» «КапШи(Иеп»-де, VIII. Вй., 8. 409 (Э. Люкка. «Таным проб-
лемасы жэне Махтың «ТүйЫктерд! талдауы»» «Кантшылдың Зерттеу-
лерде», VIII том, 409-бет. Ред.).
... ЭМПИРИ0КРИТИЦПЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
183
тың ңажетт1Л1Г1н мойындау жэне ойлау ңажеттыпч та-
бигаттан туады деу — материализм. Ңажеттппк, себен-
Т1Л1К, заңдылың, т. б. ойлаудан туады деу — идеализм.
Жогарыда келт!р1лген цитаттың жалгыз кемш жер! —
Мах ңажеттыш атаулының ңандайын болса да терхске
шыгарады дегендш. Мах жоншде де, материализмнен
б!ржола ңол үзш, идеализмге ңарай лажсыз ңүлдила-
ган бүкы эмпириокритиктш багыт жөншде де бүлай
деуге болмайтынын 613 жогарыда көрдш.
Б1зге енд1 орыс махистер! туралы эдеш б!рнеше сөз
айту керек болады. Олар марксист болгылары келедң
Энгельстщ материализмд! Юмның багытынан батыл
ажыратып, ж1гш ашңанын олардың бэр! де «оңыды»,
Мах пен Авенариус Юмның багытын үстаганын олар
Махтың өзшен де, оның философиясымен азды-көпт1 та-
ныс адамдардың ңайсысынан болса да ест!д1, ест1меу1
мүмкш де емес, сойте түрып олардың бэр! де себептыш
туралы мэселе жөншде юмизм мен материализм туралы
ундемеуге тырысады! Олар эбден шатасып отыр. ЕИрне-
ше мысал келНрейш. П. Юшкевич мырза «жаңа» эмпи-
риосимволизмд! уагыздап отыр. «Көплд1р түстң ңатты-
ны жэне басңаларды түйсшу» де «осы таза тэж!рибенщ
мэл1меттер! сияңтанган нэрселер» жэне «бос ңиял неме-
се шахмат ойыны сияңты таза парасаттан туган нэрсе-
лер» — осылардың бэр! «эмпириосимволдар» («Очерк-
тер», 179-бет). «Дүние тану эмпириосимволистш сипатта
болады, ол дами келе, барган сайын негүрлым жога-
ры дэрежеде символданган эмпириосимволдарга жаңын-
дай беред1». «Табигат заңдары дейтшдер элг! эмпирио-
символдар болып табылады...» (1Ь.). «Нагыз реалдылың
деп аталып жүрген, өз1мен өз1 болатын болмыс, бүл —
символдардың шегше жеткен инфиниттш» (Юшкевич
мырза керемет оңымысты адам!) «системасы», б!здщ
61Л1М1М13 осы системага жетуге үмтылады» (188). «Б1з-
дщ танымымыздың нег131 болып отырган» «мэл1м нэр-
сенщ тасңыны» «иррационалды», «иллогикалы» (187,
194). «Уаңыттың, кеңштштщ, массаның жэне жараты-
лыс тану гылымындагы басңа да неНзг! үгымдардың
заттыгы, субстанциялыгы ңаншалың аз болса», энергия-
ның «заттыгы, субстанциялыгы да соншалың аз: энер-
184
В. И. Л Е Н И Н
гия — констанция, эмпириосимвол, басңа эмпириосим-
волдар сияңты, ол да мэлхм нэрсешң иррационалдың
тасңынына парасат, Логос, енпзетш адамның негхзп
плегш белг1Л1 б!р уаңытңа дейш ңанагаттандырып оты-
рады» (209).
Бул ала-ңула, бадырайган, «ең жаңа» термипология-
ның ңиңымдарыпан тшлген арлекип костюмш кигеп
субъективтш идеалистщ шюршше, сыртңы дүние, та-
бигат, оның заңдары,— осылардың бэр! б1здщ танымы-
мыздың символдары. Мэл1м нэрсенщ тасңынында аңыл-
га сыйымдылың, тэртш, зацга үйлешмднпк жоң: б!здщ
танымымыз оган парасат енпзедЕ Аспап денелер!—адам
танымының символдары, жер де — адам танымыпыц
символы. Егер жаратылыс тану гылымы: жер адамныц
жэне органикалың материяның жаралу мүмкшдшшеп
коп бүрын болган деп үйретсе, 613 мүның бэрш ңайта-
дан жасаган боламыз гой! Планеталардың ңозгалу тэр-
т1бш б1з енг1зем1з, бүл — б!здщ танымымыздың жем!с1.
Сондыңтан, мүндай философия адамның парасатып та-
бигатты тугызушыга айналдыратынын сезш, Юшкевич
мырза «Логосты», ягни абстракциядагы парасатты, па-
расатты емес, Парасатты, адам миының функциясып
емес, ми атаулының бэршен бүрын болган б!р нэрсеш,
ңүдай жаратңан б!р нэрсеш парасатпен ңатар ңояды.
«Ең жаңа позитивизмшң» ең жаңа табысы фидеизмнщ
еск! формуласы болып отыр, бүл формуланы Фейербах
элдеңашан эшкерелеген болатын.
А. Богдановты алайың. 1899 жылы, эл! жартылай ма-
териалист болып жүрген кезшде, аса 1рх химик, б!раң
өте шатасңан философ Вильгельм Оствальдтщ ыңпалы-
на түсш, ендьенд! бүлталаңтай бастаган кезшде, Богда-
пов былай деп жазган болатын: «Ңүбылыстардың жал-
пы себепттк байланысы — адам танымының соңгы, ец
жаңсы табысы; бүл байланыс — жалпыга ортаң заң, фи-
лософтың сөздер1мен айтңанда, адам парасаты табигатңа
белплеп берген зацдардың ең жогаргысы» («Нег1зг1
элементтер жэне т. б.», 41-бет).
Ол кезде Богдановтың өз шюрш шмге сүйенш айтңа-
нын алла бшсш. Бтраң «марксист» сенгпптшпен ңайта-
лаган «философтыц создерЬ Канттыц сөздер! екеш —
... ЭМПИРПОКРИТИЦИЗМПЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
185
факт. Үнамсыз-ак, оңига! Мүны Оствальдтхң «жай» ың-
палынан болды деп түсшдхруге де болмайтындыңтап, бүл
оңига одан бетер үнамсыз оңига болып отыр.
1904 жылы, табиги-тарихи материализмнен де, Ост-
вальдтен де безш үлгерген Богданов: «...Ңазтрп позити-
визм себептхлгк заңын — ңүбылыстарды түсшу арңылы
б1р-б!р1мен үзбей жалгастыру эд1С1 гана, тэяирибеш ко-
ординаңиялаудың формасы гана деп есептейд!» («Ңогам
психологиясынан», 207-бет) деп жазды. Ңаз1рп позити-
визм — «таным» атаулыдан, адам атаулыдан бүрын бол-
ган жэне олардан тыс болып отырган табигаттың объек-
тивтхк ңажетт1Л1гш терхске шыгаратын агностицизм
екенш Богданов не бымеген, не бысе де бүл туралы
эдеш үндемеген. Нем1с профессорларының «ңаз1рп по-
зитивпзм» деп атаганын Богданов оларга сенш ала
салган. Аңырында, 1905 жылы, алдыңгы сатылардап да,
эмпириокритиктш сатыдан да өтш, «эмпириомонистш»
сатыда түрган кезшде, Богданов былай деп жазды:
«Заңдар эсте тэж!рибе саласына жатпайды, ...олар тэжь
рибеде мэл1м болмайды, ңайта тэж!рибен1 үйымдастыру,
опы мшс13 б1рл1кке жарасымды етш үндесНру амалы
есебшде заңдар ойлаудан туады» («Эмпириомонизм», I,
40). «Заңдар дегешм1з — таным абстракциялары; пси-
хологиялың заңдарда психикалың ңасиеттер ңашпа аз
болса, физикалың заңдарда да физикалың ңасиеттер
сонша аз» (1Ы<1.).
Сөйтш, күзден кейш ңыс, ңыстан кейш көктем туады
деген заң б1зге тэж!рибеде мэл1м болмай, үйымдасты-
ру, үйлестхру, үндесНру амалы есебшде ойлаудан туа-
ды екен гой... неш немен үндесыру керек, Богданов
жолдас?
«Эмпириомонизмнщ мүмкш болатын себеб1 тек ңана
мынадан: таным тэж1рибенщ толып жатңан ңайшылың-
тарын жоя отырып, ол үппн жалпыга ортаң үйымдасты-
РУ формаларын жасай отырып, элементтердщ бастап-
ңы шым-шытырың дүниесш ңатынастардың туынды,
тэртштелген дүниешмен ауыстыра отырып, тэж1рибеш
белсенд! түрде үйлест!редЬ> (57). Бүл дүрыс емес. Та-
ным жалпыга ортаң формалар «жасай» алады-мыс, бас-
тапңы шым-шытырың орнына тэртш орната алады-мыс
186
В. И. ЛЕНИН
жөне т. с. деген идея — идеалистш философияның идея-
сы. Дүние дегешмхз — материяның заңдылыңпен ңозга-
луы, сондыңтан табигаттың ең жогаргы жемхсх болып
отырган б1здщ танымымыз бүл заңдылыңты тек ңана
бейнелей алады.
Ңорытынды: «ең жаңа» реакңияшыл профессорлар-
дың айтңандарына беталды нанып, бхздщ махистер се-
бептшш туралы мэселеде Кант пен Юм агностицизм!-
нщ ңателерш ңайталап отыр, бүл Шмдердщ марксизм-
ге, ягни материализмге ңалай сөзс1з ңайшы келетшш
де, өздершщ идеализмге ңарай ңалай ңулдилап бара
жатңанын да сезбестен ңайталап отыр.
4. «ОЙДЫ ҮИЕМДЕУ ПРИНЦИП1»
ЖЭНЕ «ДҮНИЕШҢ Б1РЛ1Г1» ТУРАЛЫ МЭСЕЛЕ
«Мах, Авенариус жэне көптеген басңа адамдар таным
теориясының непзше алган «күпт негурлым аз жум-
сау» принциш... күмэн жоң, гносеологиядагы «маркс-
т1к» тенденция болып табылады».
«Очерктердщ» 69-бетшде В. Базаров осылай дейдь
Марксте де «үнемдеу» бар. Махта да «үнемдеу» бар.
Бул ек! «үнемдеудщ» арасында титтей де болса байла-
ныстың бар екеш шынында да «күмэнсыз» ба?
Авенариустщ «Философия дегешм1з күшт! негурлым
аз жумсау принциш бойынша дүние туралы ой толгау»
деген шыгармасы (1876) бул «принципт!» ңолданганда
«ойды үнемдеу» үшш тек туйсгк цана бар деп жария-
лайтындай етш ңолданады, муны жогарыда кордш. Сол
үнемдеу үшш себегтлш те, «субстанция» да («маңгаз-
дану үшш» профессор мырзалардың материя деген
негурлым дэл эр! айңын сөздщ орнына тэу!р көрш ңол-
данатын сөз!) «жойылды» деп жарияланады, ягни мате-
риясыз түйсш, мисыз ой болып шыгады. Бул барып тур-
ган сандыраң субъективтгк идеализмдъ тек туздыгын
гана өзгертш өтюзш ж!беруге тырысңандың болып та-
былады. Атышулы «ойды үнемдеу» мэселес! жөншден
бул неггзг1 шыгарманың наң осындай сипатын филосо-
фиялың эдебиетте журттыц бэр1 бъледъ, муны жогарыда
кордш. «Жаңа» жалауды бетке устаган субъективтш
... ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
187
идеализмд! бхздхң махистер байңамаса, олардың мунысы
адам күлерлж нэрсе.
Оның бер жагында «Түйсштерд! талдауда» (орысша
аудармасының 49-бет1) Мах өзшщ осы мэселе жөншде-
г1 1872 ж. еңбегше сытеме жасайды. Ол шыгармасын-
да да Мах таза субъективизмнщ көзңарасын, дүниеш
түйслктер деп тану көзңарасын уагыздады, мүны 613
жогарыда көрдш. Сонымен, бүл эйпл! «принципт!» фи-
лософияга енпзген непзп ек! шыгарма идеализмд! уа-
гыздайды! Мүның себеб! не? Себеб! сол, егер ойды
үнемдеу принцишн шынында да «таным теориясының
негъзше» алсаң, бүл принцип субъективттк идеализмнен
басңа еш нэрсеге апарып соңпайды. Тек мен жэне мешц
түйс1ктер!м гана бар деп «ойлау» бэршен де «үнемдй
рек»,— мүншама өрескел үгымды гносеологията енпз-
геннен кейш осылай болып шыгатыны даусыз.
Атом бөлшбейд! деп «ойлау» «үнемд1рек» пе немесе
атом оң жэне терк электрондардан ңүралган деп «ой-
лау» «үнемд1рек» пе? Орыс буржуазиялың революция-
сын либералдар жасайды деп ойлау «үнемд!рек» пе не-
месе бүл революция либералдарга ңарсы жасалады деп
ойлау «үнемд1рек» пе? Бул арада «ойды үнемдеу» кате-
гориясын ңолданудың өрескелдшш, субъективизмш көру
үшш элг1 сүраңтарды ңоюдың өз! де жеткШктк Адам-
ның ойы объективтш аңиңатты дурыс бейнелесе, оның
дүрыстыгының критериш практика, эксперимент, ин-
дустрия болса, адамның ойы сонда «үнемд!» болады.
Объективтш реалдылыңты теркке шыгарганда гана, яг-
ни марксизмшң негъздерш теркке шыгарганда гана та-
ным теориясында ойды үнемдеу туралы шындап соз
ңылуга болацы!
Егер 613 Махтың ең соңгы шыгармаларына көз сал-
саң, оның бүл ЭЙПЛ1 принципт! тусшдъруъ бастан-аяң
осы принципт! толың теркке шыгару болып шыңңапын
көрем1з. Мэселен, «Жылу туралы 1Л1Мшде» Мах гылым-
ның «экономикалың теп» туралы өзппң жаңсы көретш
идеясына ңайта оралады (немкше екшпп басылуының
366-бет1). Б1раң ол дэл сол арада-аң: 613 шаруашылың-
пен айналысңанда шаруашылыңтың мүддес! үппн айна-
лыспаймыз дейд! (366; 391-бетте ңайталанган): «гылы-
188
В. И. ЛЕНИН
ми шаруашылыңтың маңсаты — дүниенщ мүмкш болта-
нынша толың... тыныш... суретш беру» (366). Ал бүлай
болганда, «үнемдеу принциш» тек гносеологияның не-
пздершен гана емес, шын мэншде жалпы гносеология
атаулыдан аласталады. Рылымның маңсаты дүниешң
дүрыс (тыныш деудщ бүл арада тшт! түк ретх жоң) су-
ретш беру деу материалистш ңагиданы ңайталагандың
болады. Бүлай деу бтздщ танымымыз жөшнде дүниенщ
объективтш реалдылыгын, сурет жөшнде модельдщ
объективтш реалдылыгып мойыпдау болып шыгады.
Мундай байланыстагы ойдың унемд1л1г1 — ойдың дү-
рыстыгы деген сөздердщ орнына алынгап мүлде ңола-
пайсыз, адам күлерлш бос сөз. Мах бүл арада эдеттеп-
сшше шатасып отыр, ал махистер осы шатасушылыңңа
ңарап, ңүлдың үрып отыр!
«Таным жэне адасушылыңтың» «Зерттеу жолдарыныц
мысалдары» деген тарауынан мынадай сөздердт оңимыз:
«Кирхгофтың толың жэне ең ңарапайым түрде сурет-
теу! (1874), факт жүзшдепш экономикалың жагынан
бейнелеу (Мах 1872), «ойлауды болмыспен үйлесыру
жэне ой процестерш б1р-б1р1мен үйлесттру» (Грассман
1844),— мүның бэр! аздап өзгерген түрде сол бтр ойды
бглдхред!».
Ал мүның оз1 шатасушылыңтың үлг!с1 емес пе? 1872
жылы Мах «ойды үнемдеуден» тек цана түйсштер бар
деген ңорытынды шыгарды (бүл көзңарасты кешн оның
өз1 де идеалистш көзңарас деп мойындауга тшст! бол-
ды), мше сол «ойды үнемдеу» ойлауды болмыспен үй-
лесыру ңажеттн ! туралы математик Грассманның нагыз
материалистш шюрше теңгер1лед1\ ең ңарапайым түр-
деп суреттеуге (объективтък реалдылыңты суреттеу, ал
объективтш реалдылыңтың бар екешне күмэндану
Крихгофтың ойына да келген жоң!) теңгерыедъ
«Ойды үнемдеу» принципш булай ңолдану — Махтың
философиядагы К1С1 күлерлш ауытңуларының үлпш га-
на. Ал егер К1С1 күлерлш немесе 1арзи8 болып отыргап
осындай жерлерш алып тастасаң, онда «ойды үнемдеу
принципшщ» идеалистш сипаты айңындала түседь Мэ-
селен, кантшыл Гёнигсвальд Махтың философиясымен
шк!р таластырганда, оның «үнемдеу принципш»
... ЭМППРПОКРПТПЦПЗМШҢ ТЛНЫМ ТЕОРИЯСЫ
189
«кантшылдык, идеяларының шеңберше» жауындатан-
дыц ретшде ууттыутайды (Бг. В1сЬагс1 НбпщзхуаМ.
«Хиг КгШк дег МасЬзсЬеп РЬПозорЫе». ВгЬ, 1903, 8.
27*). Шынында да, бгзге түйс!ктер1м1з арңылы мэл1м
болып отырган объективтш реалдылыңты мойындама-
саң, онда «үнемдеу принциш» субъектгден тумай, ңай-
дан туады? Эрине, түйсштердө ешңандай «үнемдеугш-
л1к» жоң. Демек, ойлау түйсште болмайтын б!р нэрсеш
тугызады! Демек, «үнемдеу принциш» тэяирибеден
( = түйс1ктерден) тумайды, тэяирибе атаулыдан бүрын
болады, Канттың категориясы есебшдеп тэиирибешң
логикалың шарты болып табылады. Гёнигсвальд
«Түйс1ктерд1 талдаудың» мынадай жерш цитатңа кел-
тхрген: «б1здщ өз1м1здщ дене ңуатымыз бен жан ңуаты-
мыздың тепе-тең болуына ңарай, 613 табигатта болып
жатңап процестердщ тепе-теңдМ, б!р мэнд! айңындыгы
жэне б1ркелк1л1г1 туралы ңорытынды жасай аламыз»
(орысша аудармасының 281-бет1). Мүндай ңагидалар-
дың субъективтш-идеалистш сипаты бар екеш, априо-
ризмд! айтуга дейш барган Петцольдтке Махтың жа-
ңын екеш шынында да күмэнсыз.
Идеалист Вундт, «ойды үнемдеу принциш» жөншде
айта келш, Махты «өщ айналдырылган Кант» деп өте
тауып айтңан («Зуз^ешаНзсЬе РЬПозорЫе». Ьрх., 1907,
8. 128**): Кант эуел! априори, одан кейш тэж!рибе дей-
Д1. Мах эуел1 тэж!рибе, одан кейш априори дейдц өйт-
кеш Махтың көзңарасы бойынша, ойды үнемдеу прин-
циш 1СТ1Ц шын мэшсшде априоризм принциш болып
табылады (130). Байланыс (УегкпйрГип^) не «табигат-
тың объективтш заңы» есебшде заттарда болады (Мах
мүны батыл түрде жоңңа шыгарады), «не суреттеудщ
субъективтш принциш болып табылады» (130). Махтың
үнемдеу принциш — субъективтхк принцип, сондыңтан
ол принцип когпгЫ хү!е аиз йег ПзШе ^езскоззеп — эр
түрл! магыналарда бола алатын телеологиялың принцип
сияңты, ңайдан екеш белпшз, дүниеге келе ңалады
(131). Көрш отырсыздар: философиялың терминологиЯ'
* — Д-р Рихард Гёнигсвалъд. «Махтың философиясына сын жөнШ-
де». Берлин, 1903, 27-бет. Ред.
** — «Спстемалы фплософия», Лейпциг, 1907, 128-бет. Ред.
190
В. И. ЛЕНИН
ның мамандары «жаңа» сөзсымаң субъективизм мен
объективизмнщ, идеализм мен материализмнщ ңарама-
ңарсылыгын жояды деген сөзге нануга даяр туратын
б1здщ махистердей аңгал емес.
Аңырында, өзш өзт ешб1р жалтаңсыз спиритуалистш
монист деп атайтын агылшын философы Джемс Уордты
мысалга алайың. Ол Махпен айтыспайды, ңайта, керь
сшше, өзшщ материализммен күресут үшш физикадагы
бүкы махистш агымды пайдаланады, 613 мүны төменде
көрем1з. Сойтш ол ашыңтан-ашың: Махтың «ңарапа-
йымдылың критерий!» «объективтш емес, көбшесе
субъективтш болып табылады» («Ма1пга118ш апс! А§-
побНшзт», V. I, Зг(1 ей., р. 82*) дейдЕ
Гносеологияның непз! есебшде ойды үнемдеу прип-
ципшщ нем1с кантшылдары мен агылшын спиритуа-
листерше үнайтынына жогарыда айтылгандардың бэ-
ршен кейш таңдануга болмайды. Марксист болгысы
келетш адамдардың материалист Маркстщ саяси эконо-
миясын Махтың гносеологиялың экономиясымен жа-
ңындастырмаң болып отырганы — нагыз адам күлерлш
нэрсе.
Бүл жерде «дүниенщ б1рл1г1» туралы б1рнеше сөз ай-
тып өтудщ рет1 бар. Бүл мэселеде б!здщ махистердщ
шектен тыс шатасңанын П. Юшкевич мырза жүз рет,
мың рет айңын көрсетш бердь Дүниенщ б1рл1п ойлау-
дың б1рл1гшен туады деген Дюрингке ңарсы шыгып,
Энгельс «Анти-Дюрингте» былай дейдк «Дүниенщ шын
б1рл1Г1 оның материялылыгында, ал дүниенщ материя-
лылыгы б1р-ек1 ауыз сүрңиялың сөздермен дэлелденбей-
Д1, философия мен жаратылыс тану гылымының үзаң
уаңыт, ңиын жолмен дамуы арңылы дэлелденед!»
(8. 31)63. Юшкевич мырза осы сөздерд! цитатңа келтБ
рш, бүган былай деп «ңарсы шыгады»: «Бүл арада ең
алдымен «дүниешң б1рл1г1 оның материялылыгында»
деп пайымдаудың шын магынасы не екеш айңын емес»
(цитатңа келпршген штаптың 52-бет1) дейдъ
Шынында да, гажап емес пе? Материализмнщ ең ңа-
рапайым ңагидаларын өзше «айңын емес» деу үппн
— «Натурализм жэне агностицизм». I том, 3-басылуы, 82-бет. Ред.
.. ЭМППРИ0КРИТПЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
191
марксизмнщ философиясы туралы бүл субъект журт
алдында аузына келгенш шатпаңтайдн! Дюрингт! мы-
салга келтгру арңылы Энгельс мынаны көрсетш берд!:
азды-көпт1 дэйект! философия дүниешң бхрлптн не ой-
дан туады дейдт,— онда бүл философия спиритуализм
мен фидеизмге ңарсы шыгуга дэрменшз болады («Анти-
Дюринг», 8. 30), мүндай философияның дэлелдер! де, соз
жоң, сүрңиялың ңүргаң сөз болып шыгады,— немесе
дүниешң б1рл1г1 б1зден тыс бар, гносеологияда элдеңа-
шаннан бер! материя деп аталып келе жатңан жэне
жаратылыс тану гылымы зерттеп отырган объективтш
реалдылыңтан туады дейдй Мүндай ңагиданы «айңыи
емес» деп отырган субъекымен сөйлесуден пайда жоң,
ойткеш бүл арада «айңын емес» дегенде, ол эдеш
Энгельстщ мүлде айңын материалистш ңагидасына шыи
мэшсшде жауап беруден жалтарып, сүрңиялың 1стеу
үшш осылай деп отыр, сонымен ңатар «болмыстың
принциптш б1ркелк1л1г1 мен байланыстылыгы туралы
пепзп постулат» жөншде (Юшкевич, цитат келпрыген
штаптың 51-бет1), «ңагидалар» ретшдеп постулаттар
туралы нагыз дюрингтш сандыраңты ңайталайды, бүл
постулаттар туралы «оларды тэж!рибеден туган деу дэл
болмас ед1, өйткеш ол постулаттар тек зерттеудщ неп-
зше алышанда гана гылыми тэж!рибе жасауга болады»
(бүл да сонда) дейдй Бүл — басынан аягына дейш был-
шыл, өйткеш егер бүл субъект баспасөзд! титтей де
болса ңүрметтесе, онда ол тэж!рибеден алынбаган, олар-
сыз тэж1рибе жасау мүмкш емес ңагидалар болуы мүм-
шн деген идеяныц жалпы алганда идеалистък, жеке
алганда кантшылдыц сипаты бар екенш көрген болар
ед1. Юшкевич мырзалардың «философиясы» деген1М13
эр түрл1 штапсымаңтардан алынган жэне материалист
Дицгеннщ бадырайып түргаи ңателер!мен жөрмелген
создердщ жиынтыгы.
Байсалды эпириокритиктердщ б!р1 — Иосиф Пет-
цольдттщ дүниенщ б1рл1п туралы мэселе жоншдег! ш-
шрлерш алып ңараган жөн болар. Оның «К1р1спе» де-
ген шыгармасының 2-томының 29-параграфы былай ден
аталган: «Таным саласында б1ркелк1л1лшке (ешйеИ-
НсЬ) үмтылу. Барлың болып жатңапжың бйр мэндшп
192
В. И. ЛЕНИН
постулаты». Оның шк1рлер1шң үлгыерх мынадай: «...Та-
биги маңсатты тек б1рл1ктен гана табуга болады, ол
маңсаттың шегшен тыс ешңандай ойлау болмайды, де-
мек, бүл маңсатта ой, егер ол тшстх саладагы барлың
факттлерд! ескеретш болса, тыныштың табады» (79).
«...Табигат б1рл1к галабына тшт! де эрдайым сэйкес ке-
ле бермейтш! күмэнсыз, б!раң дэл сол сияңты табигат,
дегенмен, ңаз!рдщ озшде-аң көп ретте тыныштъщ тала-
бына сай келш отырганы да күмэнсыз, сондыңтан б1здщ
бүрынгы зерттеулер1м1здщ бэрше сүйенш, келешекте
табигат барлың реттерде бүл талапңа сай келу! эбден
ыңтимал деп есептеу керек. Сондыңтан жан жүйесшщ
факт жүзшдеп ңалпын бгрлхкке үмтылу деп атаганнан
гөр! түраңты ңалыпңа үмтылу деп атаган дүрысыраң
болады... Түраңты ңалып принциш ыгерыеп, тереңдей
беред1... Геккельдщ протистер дүниесш өшмдштер мен
жануарлар дүниес!мен ңатар ңоюды үсынуы ңате ше-
ппм, өйткеш бүл үсыныс бүрынгы б!р ңиыншылыңтың
орнына жаңадан ек1 ңиыншылың тугызады: бүрын өс1м-
Д1ктер мен жануарлар арасындагы шектщ өз1 күмэнды
ед1, ал енд1 протистерд! өшмдштерден де, жануарлардан
да айңын айыруга болмайды... Шамасы, мүндай ңалып
түпкткт! ңалып (епс1§йШ§) болмауы керек. ¥гымдар-
дың мүндай еклуштылыты ңалай болганда да жойылуга
тшс, тшт1, басңа амал болмагаңда, мамандардың өзара
келшш, көпш1Л1К дауыспен шешу! арңылы болса да
жойылуга ти1С» (80—81).
Бэлюм, осы да жетер? Эмпириокритик Петцольдттщ
Дюрингтен тук артыңшылыгы жоң екеш айңын. Б1раң
ңарсыласың жөншде де эдш болу керек: Петцольдттщ
эрб!р шыгармасында философиялың багыт есебшде ма-
териализмд! батыл жэне бгржолата бекерге шыгарып
отыруга жетерлштей болса да гылыми адалдыгы бар.
Ңалай дегенмен де, ол материализмд! бетке үстап, непз-
Г1 философиялың багыттардың ең ңарапайым айырма-
шылыгын «айңын емес» деп жариялайтындай мүсэшр-
л1кке жеткен жоң.
... ЭМППРИ0КРИТ1ЩИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
193
5. КЕҢ1СТ1К ПЕН УАҢЫТ
Объективтш реалдылыңты, ягни бтздщ саиамызга
тэуелстз ңозгалушы материяны бар деп мойыпдай оты-
рып, материализм уаңыт пен кещстштщ объективтш
реалдылыгын да сөзшз мойындауы керек, материализм-
шң ең алдымен кантшылдыңтан айырмашылыгы сол:
кантшылдың бул мэселеде идеализмд! жаңтайды, уаңыт
пен кең1ст1кт! объективтш реалдылың емес, адамның
тану формалары деп есептейдЕ Мейлшше алуан түрл!
багыттардагы жазушылар, азды-көпт1 дэйект! ойшыл-
дар философиялың непзп ек! багыттың бүл мэселеде де
түб1рл1 айырмашылыгы бар екенш барынша айңын тү-
сшедк Материалистерден басталың.
«Кең^стш пен уаңыт,—дейд! Фейербах,—ңүбылыстар-
дың жай формалары емес, олар болмыстың... непзг!
шарттары (АМезепзЬесНп^ип^еп)» (АМегке, II, 332). Б1з
түйсштер арңылы танып отыратын сез!мд1к дүниеш
объективтш реалдылың деп бше отырып, Фейербах ке-
ң1ст1к пен уаңытты феноменалисше (Мах өз1 туралы
осылай дер ед1) немесе агностикше (Энгельс айтңан-
дай) түсшуд! де теркке шыгарады: заттардың пемесе
денелердщ — жай ңүбылыстар емес, түйсштердщ комп-
лекстер! емес, ңайта б!здщ сез1М1М1зге эсер ететш
объективтж реалдылыңтар екеш сияңты, кещстш пен
уаңыт та — ңүбылыстардың жай формалары емес, бол-
мыстың объективтш-реалдың формалары. Дүниеде ңоз-
галушы материядан басңа еш нэрсе жоң, ал ңозгалушы
материя кещстш пен уаңыттың шпнде ңозгалмайынша
басңаша ңозгала алмайды. Кещстш пен уаңыт туралы
адамның түсшпл — относительдш түсшш, б!раң осы
относительдш түсшштерден абсолюттш аңиңат ңүрала-
ды, осы относительд1к түсшштер дами келш, абсолюттж
аңиңат багытымен шгер! басады, абсолюттш аңиңатңа
жаңындай түседь Материяның ңүрылысы мен ңозгалу
формалары туралы гылыми бтмдердщ өзгергп түруы
сыртңы дүниешң объективтш реалдылыгын бекерге шы-
гармайтыны сияңты, кещстш пен уаңыт туралы адам
түсшштершщ өзгерш түруы да сол кещстш пен уаңыт-
194
В. И. ЛЕНИН
тың объективтхк реалдылытын оншама бекерге шыгар-
майды.
Дөйекспз, шатасңан материалист Дюрингп эшкерелей
отырып, Энгельс оны уаңыт утымыныц өзгеру! туралы
(философиядагы мейлшше алуан турл1 багыттардың
ңазхрп азды-көпт1 зрх философтары үшш даусыз мэсе-
ле) сөз ңылган жершен устайды; муны сөз ңылганда
Дюринг мына сураңтарга айңын жауап беруден жалта-
рады: кещст^к пемесе уаңыт реалдың нэрсе ме немесе
идеалдың нэрсе ме? кещстш пен уаңыт туралы б!здщ
относительд1к түсппктер1м1з болмыстың объективтш-
реалдың формаларыпа жацындагандыц па? Элде бүлар
дамып отырган, үйымдасып отыргап, үйлесш отырган,
т. б. болып отырган адам ойының жем1с1 гана ма? Фи-
лософияның шын түбегейл! багыттарын б!ргб1ршен
айыратын нег1зп гносеологиялың мэселе осында, тек
ңана осында болып отыр. «Дюринг мырзаның басында
ңандай үгымдардың өзгерш жатңандыгында б!здщ жү-
мысымыз жоң,— деп жазады Энгельс.— Эңпме уаңыт
утымы туралы болып отырган жоң, шын уаңыт туралы
болып отыр, Дюринг мырза мүнан ешңандай ретте оп-
оңай» (ягни үгымдардың өзгергшгпп жөншдеп ңүргаң
сөздермен) «ңүтыла алмайды» («Анти-Дюринг», немш-
ше 5-басылуы, 8. 41)64.
Бүл тпгп Юшкевич мырзалар да мэселенщ мэнш түс1-
не алатындай айңын емес пе? Уаңыттың объективтш
реалдылыгы туралы ңагиданы тура мойындаудан немесе
теркке шыгарудан уаңыт пен кещстш утымдарыныц
өзгеру! туралы ңүргаң сөздермен цутыла алмайсыц де-
генде, Энгельс жалпы жүрт таныган жэне материалис-
тердщ ңайсысына болса да өзшен-өз! түсшшт! ңагида-
ны — уаңыттың шындыгы, ягни объективтш реалдылы-
гы туралы ңагиданы Дюрингке ңарсы ңояды. Эңпме
уаңыт пен кещстш туралы үгымдарымыздың өзгеруш,
дамуын зерттеудщ ңажеттпчн де, гылыми маңызын да
Энгельстщ бекерге шыгаргандыгында емес, эңпме гно-
сеологиялың мэселеш, ягни жалпы алганда адамның
61Л1М1 атаулының ңайдан туатыны жэне оның маңызы
туралы мэселеш дэйект! түрде шешутм^зде болып отыр.
Азды-көпт1 зейшд! идеалист философ,— ал Энгельс
... ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТЛНЫМ ТЕОРИЯСЫ
195
идеалистер дегенде классикалың философияның данытп-
пан-дэйект! идеалистерш айтңан ед1,— уаңыт пен кеңхс-
Т1К туралы утымдарымыздың дамуын оп-оңай бтлед!
жэне мунысымен идеалист болуын ңоймайды, мэселен,
уаңыт пен кещстштщ дамып отыратын угымдары бүл
екеушщ де абсолюттш идеясына жаңындай бередх деп
есептейд!, т. т. Уаңыт пен кещстш туралы дамып оты-
ратын угымдарымыз объективтш-реалдың уаңыт пен
кең!ст1КТ1 бейнелейдг; ол угымдар, басңа реттердепдей,
бул ретте де объективтш аңиңатңа жаңындай түсед! деп
үзыд^-кесыд! жэне ашыңтан-ашың мойындамасаң, онда
философияда фидеизм атаулыга, идеализм атаулыга ңас
дэйект! көзңараста бола алмайсың.
Дюрингке аңыл айтып, Энгельс: «Болмыс атаулының
бэршщ нег^зп формалары — кещстш пен уаңыт; кещс-
тштен тыс болмыс бар деу ңандай зор магынасыздың
болса, уаңыттан тыс болмыс бар деу де сондай зор магы-
насыздың болып табылады» (бүл да сонда) дейдъ
Бүл сойлемпщ б1ршпп жартысында Энгельс Фейер-
бахтың айтңанын сөзбе-соз дерлш ңайталаган, ал сөй-
лемнщ екшпп жартысында теизмнщ зор магынасыздың-
тарына ңарсы Фейербахтың соншалыңты ойдагыдай
жүрпзген күресш ескерткен, Энгельске бүлай етудщ
ңажет болуының себеб! не? Себебц б!ресе дүниенщ «түп-
К1 себебше», б!ресе «алгашңы түртюге» (ңүдай деген
үгымды басңа сөзбен айтңандың, дейд! Энгельс) барып
ырелмейшше, Дюринг өз философиясында бас-аягыи
үштастыра алмаган, бүл Энгельстщ шыгармасының сол
тарауынан көршш те түр. Б1здщ махистердщ марксист
болгысы келгеншен гөр! Дюрингтщ шын ниетхмен ма-
териалист жэне атеист болгысы келгеш кем түспеген
болар, б1раң ол идеалистш жэне теистш магынасыздың-
тың ңандай да болсын непзш жоятын философиялың
көзңарасты дэйект! түрде ңолдана бълмедъ. Уаңыт пен
кещстштщ объективтш реалдылыгын мойындамаган-
дыңтан — немесе, тым болмаса, айңын жэне аның мо-
йындамагандыңтан (өйткеш Дюринг бүл мэселеде ауыт-
ңып, шатаса берд1), Дюринг кездейсоң емес, лажсыздан
томен ңарай ңүлдырай отырып, «түпк1 себептерге», «ал-
гашңы түртшлерге» дейш жеттң өйткеш ол уаңыт пен
196
В. И. Л Е Н И Н
кещстштщ шепнен шытып кетуге бөгет жасайтын
объективтш критерийден айрылып ңалды. Егер уаңыт
пен кең1ст1к тек угым тана болса, онда буларды тугыз-
ган адамзат олардыц шегшен шытута праволы болар
едң сондыңтан буржуазиялың профессорлар осы шектеи
шыгудың заңдылыгын жаңтаганы үшш, орта гасырлың
«магынасыздыңты» т!келей немесе жанамалай ңоргага-
ны үппн реакцияшыл үюметтерден жалаңы алып түру-
га праволы болар едЕ
Энгельс уаңыт пен кещстштщ объективтш реалдылы-
гын теркке шыгару теория жагыпан — философияда
шатасңандың, практика жагынан — фидеизм алдында
Т1зе бүккещцк немесе дэрмениздш екенш Дюрингке
көрсетш бердк
Енд1 «ең жаңа позитивизмнщ» бүл жөншдеп «1л1мш»
байңап көрщ1з. Мах: «Кещстш пен уаңыт — түйсштер
ңатарларының тэртшке салынган (немесе үйлест!р1л-
ген, \УоЫ§еогс1пе(е) системалары» («Механика», нем!с-
ше 3-басылуы, 498-бет) дейдк Бүл — денелерд! түйсш-
тер комплекс! деп санайтын ь/пмнен лажсыз туатын
нагыз идеалистш магынасыздың. Адам өзшщ түйсш-
тер1мен б!рге кещстш пен уаңытта өм!р сүрмейдң ңайта
кещстш пеп уаңыт адамда өм!р сүредц адамга тэуелд!
болады, оларды адам тугызады,— Махтың шюршше,
мше, осылай болып шыгады. Ол идеализмге ңарай ңүл-
дырап бара жатңанын сезедц сондыңтан «ңарсыласады»,
толып жатңан ескертулер жасайды, Дюринг сияңты, мо-
селет кещстш пен уаңыт туралы үгымдарымыздың
өзгерппптг!, относительд1п, т. с. жөншдеп шүбалаңңы
шшрлермен (эстресе «Таным жэне адасушылың» де-
ген шыгармасын ңараңыз) бастырып тастауга тыры-
сады. Б1раң бүл оны ңүтңара алмайды, ңүтңаруы мүмкш
де емес, өйткеш бүл мэселеде идеалистш позицияны
тек кещстш пен уаңыттың объективтш реалдылыгын
мойындаганда гана шынымен жеңуге болады. Ал Мах
бүган, тшт1, жолагысы келмейдк Ол уаңыт пен кещстш-
тщ гносеологиялың теориясын релятивизм принцишне,
тек осы принципке гана ңүрады. Мүндай принципке
ңүру, асылында, басңа еш нэрсеге емес, тек субъектив-
тш идеализмге гана апарып согады: мүны 613 абсолют-
... ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
197
Т1К жэне относительдш аңиңат туралы соз ңылганда-аң
аныңтаган болатынбыз.
Өзшщ ңагидаларынан лажсыз туатын идеалистш ңо-
рытындыларга ңарсыласңан Мах кещстхк угымы тэжь
рибеден туды деп Кантпен таласады («Таным жэне
адасушылың», немхсше 2-басылуы, 8. 350, 385). Ал егер
объективттк реалдылың бхзге тэжтрибе арңылы мэлхм
болмаса (Мах осылай деп үйретедг), онда Кантңа ңар-
сы айтылган бүл дэлел Кантңа да, Махңа да ортаң аг-
ностицизм позициясын зэрредей де жоя алмайды. Егер
кең1ст1к үгымы өзхмхзден тыс объективтж реалдылың-
тың бейнес! болмай, 613 оны тэж!рибеден тугызатын
болсаң, онда Махтың теориясы идеалистш теория болып
ңалады. Адам жэне адам тэжхрибесх пайда болганга
дешн табигаттың сан миллион жылмен есептелетш уа-
ңытта болгандыгы бүл идеалистш теорияның ңисынсыз
екенш көрсетедк
«Физиологиялың жагынан алганда,— дейд! Мах,—
уаңыт пен кещстш багдарлау түйсштер! болып табыла-
ды, бүл түйсштер сез1м түйс1ктер1мен б!рге биология-
лың жагынан тшмд! бешмделу реакцияларына жол
ашады (АизЮзип^). Физикалың жагынан алганда, уа-
ңыт пен кең1ст1к физикалың элементтердщ б1р-б!рше
тэуелдшМ болып табылады» (бүл да сонда, 8. 434).
Релятивист Мах уаңыт угымын эр түрл! ңатынастарда
ңараумен ңанагаттанады! Дюринг сияңты, ол да б!р
орыпда айналшыңтай бередк Егер «элементтер» түйсш-
тер болса, онда физикалың элементтердщ адамнан тыс,
адам жаралганга дейш, органикалың материя жаралган-
га дейш б!р-б1рше тэуелд! болуы мүмкш емес. Егер
уаңыт пен кещстшт! түйсшу адамга биологиялың жа-
гынан ти1мд1 багдар бере алатын болса, онда тек бүл
түйсшу адамнан тыс объективтък реалдылыуты бейнеле-
генде гана осындай багдар бере алады: егер адамның
түйс1ктер1 оган орта туралы объективт1к-дурыс түсшш
бермесе, онда адам сол ортага биологиялың жагынан
бешмделе алмас едъ Кещстш пен уаңыт туралы 1л1м
гносеологияның непзг! мэселесднщ: б!здщ түйсттерЕ
М1з денелер мен заттардың бейнес! ме, немесе денелер
б1здщ түйс1ктер1м1здщ комплекс! ме деген мэселенщ
198
В. И. ЛЕНИН
шепплухмен тыеыз байланысты. Мах осы ек! шеппмнщ
арасында тек ңана шатасып жүр.
Ңазтрг! физикада,— дейд! ол,— Ньютонның абсолют-
Т1к уаңыт пен кещсык жөншдеп (8. 442—444), тек оз-
дерш гана алгандагы уаңыт пен кещстш жөншдег!
көзңарасы саңталып келедк «Б1зд1ңше», бүл көзңарас
магынасыз сеюлдц— дейд! Мах одан эр1, дүниеде мате-
риалистердщ жэне материалистш таным теориясыныц
бар екенш, с!рэ, байңамай. Алайда практикада бүл көз-
ңарас зиянсыз (ипзсЬасШсЬ, 8.442) болды, сондыңтан
үзаң уаңыт сыпалмады.
Материалистш козңарастың зияпсыздыгы туралы аң-
галдыңпен айтылган бүл ескертпе Махты үстап бердИ
Б1ршппден, идеалистер бүл көзңарасты «үзаң уаңыт»
сынамады деу дүрыс емес; идеалистш таным теориясы
мен материалистш таным теориясының бүл мэселе жө-
ншдеп күресш Мах мүлде елемей отыр; ол бүл ек(
көзңарасты тура жэне айңын баяндаудан жалтарып
отыр. Екшпиден, өз1 ңарсы болган материалистш көзңа-
растарды «зиянсыз» деп танып, Мах, асылында, ол коз-
ңарастардың дүрыстыгын мойындап отыр. Өйткеш тер!с
көзңарас ңалайша гасырлар бойына зиянсыз козңарас
болып келд!? Мах өзшщ керегше жаратпаң болган
практика критериш ңайда ңалды? Уаңыт пен кещстш-
тщ объективтш реалдылыгына материалистш козңарас-
тың «зиянсыз» болатын себеб! тек ңана мынадан:
жаратылыс тану гылымы уаңыт пен кещстштщ шегшен,
материялың дүниенщ шегшен шъщпай, бүл кэсшт!
реакциялың философияның профессорларына бередь
Мүндай «зиянсыздың» дүрыстыңпен б!рдей.
Махтың уаңыт пен кещстш жөншдеп идеалистш көз-
ңарасы «зиянды» көзңарас болып отыр, өйткеш бүл көз-
ңарас, б1ршппден, фидеизмге кең жол ашады, ал, екш-
ппден, Махтың өзш реакциялың ңорытындылар жасау-
га цызыцтырады. Мэселен, 1872 жылы Мах былай деп
жазды: «химиялың элементтерд! мшдетт! түрде үш өл-
шеулг кещстштег! нэрсе деп ойламау керек» («ЕгЬа1-
бег АгЬеИ». 8. 29*, 8. 55-те ңайталанган). Бүлай
— «Жүмыстың саңталу принциш», 29-бет. Ред.
.. ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМШҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
199
ету «өз1ңе өзщ ңажетстз шек ңойгандың» болады. «Таза
ойдан туатын заттарды (йаз Ыозз СтейасЫе) дыбыстыц
белгш! бхр би1кт1г1 тургысынан ойлаудың ңажет!
жоңтыгы сияңты, оларды кещстш тургысынан, ягни кө-
ршетш нэрсе мен түйЫшлетш нэрсеге байланысты ой-
лаудың да ңажет! жоң» (27). «Осы уаңытңа дейш
электрдщ ңанагаттанарлың теориясының жасалмаганы
мүмкш, электр ңүбылыстарын үш өлшеулт кещстштеп
молекулалың процестерден туады деп түсшд!руге ты-
рысңандыңтан болар» (30).
1872 ж. Мах ашыңтан-ашың жаңтаган айңын эр! ша-
таспаган махизмнщ түргысынан ңараганда, бүл шюрдщ
ешб1р дауы жоң: егер молекулаларды, атомдарды, ңыс-
ңасы,— химиялың элементтерд! түйсшуге болмайтын
болса, онда бүлар «тек ңана ойдан туатын заттар» (баз
Ыо88 Оес1асЫе) болады. Ал егер осылай болса, егер ке-
ң1ст1к пен уаңытта объективтш-реалдың маңыз болма-
са, онда атомдарды кецъстък түргысынан бар деп эсте
мшдетт! түрде ойламау керек екеш айңын! Материя
ңозгалып жүретш 3 өлшеул! кещстшпен физика мен
химия «өзше өз1 шек ңоя берсш»,— солай бола түрса
да, электрд! түсщщру үшш оның элементтерш 3 өлшеу-
Л1 емес кещстштен 1здеуге болады дег1с1 келедН
Мах бүл ңисынсыз шюрш 1906 жылы ңайталап отыр-
са да («Таным жэне адасушылың», 2-басылуы, 418-
бет), б1здщ махистер ептыпк жасап, оның бүл шюрше
соңпай кетед1,— соңпай кету! түсшшт! де, өйткеш мүны
сөз ңылган болса, оларга кещстш жөншдеп идеалистш
жэне материалистш көзңарастар туралы мэселеш жал-
тармастан жэне ңарама-ңарсылыңтарды «ымыраласты-
руга» эрекеттенбестен, тшесшен ңоюга тура келер едк
Сол сияңты, имманенттш мектептщ басшыларыныц
б!р1—Антон фон Леклердщ сол кездщ өз1нде, 70-жылда-
ры, Махтың мүлде атагы шыңпай түрган кезшде, тшт!
«ортодокс физиктер» оның маңалаларын басудан бас
тартңан кезде, Махтың дэл осы шюрш материализмнен
тамаша безгендш жэне идеализмд! мойындагандың деп,
жанталаса 1лш ала жөнелгеш де түсхшктН Өйткеш ол
кезде Леклер «имманенттш мектеп» деген «жаңа» атау-
ды эл1 ойлап шыгарган жоң ед1, немесе бүл атауды
8 18-том
200
В. И. ЛЕНИН
Шуппе мен Шуберт-Зольдерппен не болмаса И. Ремке-
ден алып пайдаланван жоң едт, ол өзш сышыл идеа-
лист деп тура атайтын едг*. Фидеизмд! жалтарыссыз
жаңтаушы, оны өзшщ философиялың шыгармаларында
тшелей уагыздаушы осы Леклер мундай создер! үшш
Махты улы философ, «создхң ең жаңсы магынасында
революционер» (8. 252) деп дереу жария еттт, ал оның
бүл айтңаны т1пт1 дүрыс та едь Махтың шюр! — жара-
тылыс тапу гылымы лагершен фидеизм лагерше көш-
кепд1К. Жаратылыс тапу гылымы электр атомын, элект-
ропды 1872 жылы да, 1906 жылы да үш өлшеул! кещс-
тштеп 1здед1, 1здеп келед! жоне тауып та жатыр, ең
болмаганда царастырып жатыр. Жаратылыс тану гылы-
мы өз1 зерттеп отырган заттың тек 3 өлшеул! кещстште
гана бар .екенше, тпгп де басңаша емес екенше, олай
болса, сол заттың бөлшектер! де, тшт1 613 көре алмай-
тындай үсаң болса да, сол 3 өлшеул! кещстште «мш-
детт! түрде» бар екенше ешб!р шүбэланбайды. 1872
жылдап бер! откен отыз жылдан астам уаңыттың 1шш-
де материяның ңүрылысы туралы мэселеде гылым ора-
сан зор, гажайып табыстарга жеттц осы уаңыттың
шпнде кең1СТ1К пен уаңыт жөшндеп материалистш
көзңарас «зиянсыз» болып, ягни ол бүрьшгысынша жа-
ратылыс тапу гылымымеп үпдес болып ңала бердц ал
Мах пеп К°-шң бүган ңарсы көзңарасы позицияны
фидеизмге берш ңойган «зиянды» көзңарас болды.
Өзшщ «Механика» деген шыгармасында Мах ойдагы
п олшеулх кең1ст1’ктер туралы мэселеш зерттеупп мате-
матиктерд! ңоргайды, ңоргаганда олардың зерттеулерг-
нен «масңара» ңорытындылар шыгады-мыс деген айып-
таудан ңоргайды. Бүл эбден эдшетт! ңоргау екеш дау-
сыз, б1раң бүл ңоргауда Махтың ңандай гносеологиялыц
позицияда болып отырганына ңараңыз. Ең жаңа мате-
матика,— дейд! Мах,— ойдагы кещспк есебшде п ол-
шеул1 кең!СТ1к туралы оте маңызды эр1 пайдалы мэселе
ңойып отыр, б1раң «шын жагдай» (еш чупкКсйег Ра11)
* Ап1оп ъоп Ьес1агг. «Оег КеаИзтиз йег тойегпеп МаЫт^ззепзсЬаН
1т ЫсЫе бег уоп Вегке1еу ипй Кап! апЕеЬаЬгНеп ЕгкеппПНзкгШк»,
Рга£. 1879 (Антон фон Леклер. «Танымга Беркли мен Канттың сынауы
тургысынан ңарагапда ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымының реализм!»,
Прага, 1879. Ред.).
...ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНТҢ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
201
тек ңана 3 өлшеул! кещстш болып ңалады (3-басылуы,
483—485-беттер). Сондыңтан «тозаңты ңайда ңоярын
бымей ңиналатын көптеген теологтар», сол сияңты спи-
риттер де төртшпп өлшеуден өздерше пайда таппаң бо-
лып, босңа эуреленедт (бул да сонда) дейдк
Өте жаңсы! Мах теологтар мен спириттерге серш бол-
гысы келмейд! екен. Б1раң өзшщ таным теориясында
Мах олардан хргесш ңалай аулаң салып отыр? Тек 3 ол-
шеулх кещстштх гана шын кещстш деп бшу! арңылы
ма! Егер кещстш пен уаңыттың объективтш реалдылы-
гын мойындамасаң, онда теологтар мен К°-ден ңоргану-
ың ңандай ңоргану болмаң? Демек, спириттерден 1ргеш
аулаң салу керек болган уаңытта материализмшң дэ-
лелдерш үн-түнс1з ңолдану эд1сш пайдаланган болып
шыгасыз гой. Өйткеш материалистер шын дүниеш, 613
түйсшетш материяны, объективт1к реалдылың деп та-
ныгандыңтап, олардың мүпан: адампың уаңыт пен ке-
Ң1ст1к шегшен асып кететш ойдан шыгаргандарының
ешңайсысы, ңандай маңсат көздесе де шындыцка жат-
пайды деген ңорытынды шыгаруга праволы. Ал с1здер,
махист мырзалар, материализммен күрескенде, «шын-
дыңтың» объективтш реалдылыгын терюке шыгармаң
боласыздар, б!раң сөйте түрып, дэйекп, аңырына дейш
тайынбас, ашың идеализммен күресуге келгенде, объек-
тивтш реалдылыңты астыртын сүйреп экелш, ңайтадан
тыңпалайсыздар! Егер уаңыт пен кещстштщ относи-
телъдък, релятивтш үгымында относительдтктен басңа
еш нэрсе болмаса, егер осы относительдш үгымдар бей-
нелейтш объективтш ( = адамга да, адамзатңа да тэ-
уелс!з) реалдылың болмаса, оида адамзат, адамзаттың
көппплш! уаңыт пен кещстштен тыс жаратындылар бар
деп үгуга неге праволы болмайды? Егер Мах электр
атомдарын немесе жалпы атом атаулыны 3 өлшеул! ке-
щстштен тыс 1здеуге праволы болса, онда адамзаттың
КӨШШЛ1Г1 атомдарды немесе моральдың непздерш 3 өл-
шеул1 кещстштен тыс 1здеуге неге праволы болмайды?
«Жүкт1 эйелд1 төртшпп өлшеудщ жэрдем!мен босан-
дыруга комектесетш акушер эл1 болган емес»,— деп
жазады Мах сол шыгармасында.
8*
202
В. И. ЛЕНИН
Тамаша дэлел, тек бхздхң сезхмдш дүниенщ объектив-
т1к аңиңатын, объективтгк реалдылыгын практика кри-
терий1 дэлелдейд! деп бшетшдер үшш гана тамаша дэ-
лел. Егер б1здщ түйс1ктер1м1з б!зге тэуелшз бар болып
отырган сыртңы дүниенщ объективтш дүрыс бейнесш
беретш болса, онда акушерге сүйенген, адамның бүшл
практикасына сүйенген бүл дэлел кэдеге жарайды. Ал
онда философиялың багыт ретшде бүк!л махизм түкке
түрмайды.
Өзшщ 1872 жылгы еңбегше сүйенш, Мах одан эр!
былай дейдк «Бүл мэселе жоншде менщ айтңандарым
мен жазгандарымды пайдаланып, ешшмшң де нендей
б!р былыңты (сНе Коз(еп етег Зрик^езсЫсЫе Ьезке!-
1еп) ңоргамайтынына сенемш».
Наполеон 1821 жылы 5 майда өлмед! дегенге сенуге
болмайды. Ңаз1рдщ өзшде-аң имманенттердщ пайдасы-
на ңызмет еткен жэне ңызмет етш отырган махизмнщ
«былыңтың» пайдасына ңызмет етпесше сенуге болмай-
ды!
Махизмнщ тек имманенттерге гана емес, басңаларга
да ңызмет ететшш 613 төменде көрем1з. Философиялың
идеализм — бүркемеленген, түсш бояган былыңтың өзк
Эмпириокритицизмнщ нем1с өшлдерше ңараганда, осы
философиялың агымның шшрлерш ашыгыраң айтатын
француз, агылшын өшлдерш алып ңараңыз. Пуанкаре:
кещстш пен уаңыт үгымдары — относительдш үгымдар,
олай болса (материалист еместер үшш бүл шынында да
«олай болса»), «бүларды» (бүл үгымдарды) «б1зге та-
бигат бермейд! (немесе таңбайды, 1трозе), оларды таби-
гатңа 613 берем!з, ойткеш 613 мүны ңолайлы деп таба-
мыз» (1. с., р. 6) дейдь Мүның өз! немш кантшылдары-
ның масайрауын аңтамай ма? Мүның өз! Энгельстщ
дэйект! философиялың 1л1мдер не табигатты, не адам-
ның ойын алгашңы нэрсе деп тануга тшс деген шшрш
растамай ма?
Агылшын махис! Карл Пирсонның көзңарастары эб-
ден айңын. «Б1з кещстш пен уаңытты реалды түрде бар
деп айта алмаймыз,— дейд! ол,— кең1ст!к пен уаңыт
заттарда емес, б!здщ заттарды ңабылдау эд1с1м1зде (оиг
тойе) болады» (1. с., р. 184). Бүл тура жэне ашың ай-
...ЭМПИРИОНРИТИЦИЗМШҢ ТЛНЫМ ТЕОРИЯСЫ
203
тылган идеализм. «Кещстш сияңты, уаңыт та ңолданы-
латын эдктердщ (сөзбе-сөз аударганда: жоспарлардың,
р!апз) бтрх; сурыптаушы улы машина, адамның таным
ңабшеп, элг1 эд!с арңылы өзшщ материалын тэртшке
(аггагщез) салып отырады» (бул да сонда). Эдетте дэл,
айңын болып келетш тезистершде К. Пирсонның баян-
даган ңорытынды п1к1р1 мынау: «Кещстш пен уаңыт
ңубылыстар дүниесшщ (рйепошепа! луогМ) реалдылың-
тары емес, б1здщ заттарды ңабылдауда ңолданатьш эд1с-
тер!м1з (модустар, шобез). Өзшщ мэшс! жагынан (ез-
зепНаИу) б1здщ ңабылдауларымыздың мазмүнымен
шектелш отыргандыңтан, кещстш пен уаңыт шекс!з
нэрсе де емес, шекс1з бөлше беретш нэрсе де емес»
(р. 191, кещст^к пен уаңыт туралы V тараудан шыгарыл-
ган ңорытындылар).
Материализмшң ңалтңысыз адал жауы Пирсон өзшщ
философиясы үшш ерекше жарнама ойлап шыгармай-
ды, ңайта өзшщ философиялың багытын ңай классик-
терден бастаганын, ягни Юм мен Канттан бастаганын
ешб!р тайсалмай тура айтады (р. 192), ңайталап айта-
мыз, өзшщ Пирсонмен толың келюетшш Мах талай рет
мэл1мдеген болатын, өзшщ Махпен келюетшш Пирсон
да тура айтып отыр!
Ал егер кещстш пен уаңыт туралы мэселеш махизм
«жаңаша» шепш дегенге нанган аңңау адамдар Рос-
сияда табылса да, агылшын эдебиетшде, бтр жагынан,
жаратылыс зерттеупплер, екшпп жагынан, идеалист-
философтар махист К. Пирсон жөншде өздершщ
позицияларын б!рден жэне эбден айңын белплеп алды.
Мэселен, биолог Ллойд Морган: «Жеке өзш алганда
жаратылыс тану гылымы ңүбылыстар дүниесш байңау-
шының аңылы жөншде сыртңы нэрсе, оган тэуелшз
нэрсе деп есептейд!», ал профессор Пирсон «идеалистхк
позицияны» үстап отыр, дейд!*. «Кещстш пен уаңыт
таза объективтш категориялар деп тануга жаратылыс
тану гылымының гылым ретшде, мешңше, толың непз!
бар. Эңпме тек сез!мд1К ңабылдаулар, жинаңталган се-
31мд1к ңабылдаулар, ңабылдаулардың белплх б!р фор-
«^айига! 8с1епсе»65, уо1. I, 1892, р. 300.
204
В. И. ЛЕНИН
малары туралы болып отырганын оңушыга түсшдхрш
жатпай-аң, биолог организмдердхң кеңктште бөлшуш,
геолог организмдердщ уаңытта бөлшуш алып ңарасты-
руга, мешңше, праволы деп ойлаймын. Мүның борг,
мүмкш, жаңсы да шыгар, бхраң физика мен биологияда
мүның жөш жоң» (р. 304). Ллойд Морган — Энгельс
«үялшаң материализм» деп атаган агностицизмнщ өкь
Л1, мүндай философияның тенденциялары ңаншама
«ымырашыл» болганымен, Пирсонның көзңарастарын
жаратылыс тапу гылымымеп ымыраластыру мүмкш бол-
мады. Пирсонпың шюршше, «оуел! аңыл кещстште,
одан кейш кеңхстш аңылда» болып шыгады,— дейдг
екшпп б!р сыншы*. К. Пирсонды жаңтаушы Райль
(К. Л. Ку1е) бүган былай деп жауап бердк «Кещстш
пен уаңыт туралы Канттың атымен байланысты 1л1м —
епископ Беркли заманынан бер! адамның танымының
идеалистш теориясының аса маңызды пайдалы табысы
екенше күмэн болуы мүмкш емес. Ал Пирсонның «Еы-
лым грамматикасы» деген шыгармасының ең тамаша
сипаттарының бгрг сол: Кант шмшщ непзг! аңиңатты-
лыгын толың мойындауды да, оны ңысңаша болса да
айңын баяндап беруд! де 613, бэлюм, алгаш рет осы
агылшын галымының шыгармасынап көрш отырган
шыгармыз...»**.
Сонымен, уаңыт пен кещстш туралы мэселе жөншдеп
Мах 1Л1МШ1Ң идеалистш сипаты бар екенше Англияда
махистердщ өздер! де, олардың жаратылыс зерттеупплер
лагершдеп ңарсыластары да, маман-философтар лаге-
ршдеп жаңтастары да ешб1р кумэнданбайды. Мүны
марксист болгысы келген б1рпеше орыс жазушысы гана
«байңамады».
Мэселен, В. Базаров «Очерктердщ» 67-бетшде: «Эн-
гельстщ б!рсыпыра жеке көзңарастары, мысалы, опың
«таза» кещстш пен уаңыт туралы түсшпл енд! есшрш
ңалды»,— деп жазды.
Несш айтасың! Материалист Энгельстщ көзңарастары
есшршп де, ал идеалист Пирсон мен шатасңан идеа-
* «Г. М. ВепИеу «ТИе РЬПояорТиса! КеҮ1е5¥»66-те Пирсон туралы,
үо1. VI, 5, 1897, 8ер1;етЬ., р. 523 (Дж. М. Бентли «Философиялың Шо-
луда» Пирсон туралы, VI том, 5, 1897, сентябрь, 523-бет. Ред.).
** В. Ву1е «Ма1;ига1 8с1епсе»-де Пирсон туралы, Аи&. 1892, р. 454.
...ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
205
лист Махтың көзңарастары ең жаңа көзңарас бола ңа-
лыпты! Бул арада бэршен де күлкипс! сол — уаңыт пен
кещстш жөшндеп көзңарастардың, атап айтңанда:
олардың объективтхк реалдылыгын мойындаудың немесе
тертске шыгарудың, элп жазушының келесх сөйлемшде
айтылатын «дуниеге козуарастъщ бастама пуктесше»
ңарсы ңойылып, «жеке көзцарастардың» ңатарына жат-
ңызылуы мүмк1н екешпе Базаров тшт! күмэнданбайды.
Өткеп гасырдың 80-жылдарындагы немхс философиясы
соз болгапда Эпгельс талай рет айтңан «эклекти-
калың ңатыңсыз быламыңтың» айңын үлпсң мше, осы.
Өйткеш Маркс пен Энгельстщ дүниеге материалистш
көзңарасының «бастама нүктесш» олардың уаңыт пен
кещстштщ объективтш реалдылыгы жөшндег! «жеке
көзңарасына» ңарсы ңою — Маркстщ экономикалың
теориясының «бастама нүктесш» оның ңосымша ңүн
жөншдеп «жеке көзңарасына» ңарсы ңою ңандай өрес-
кел магынасыздың болса, наң сондай өрескел магына-
сыздың. Энгельстщ уаңыт пен кещстштщ объективтгк
реалдылыгы туралы 1л1мш, оның «өзшдш заттардың»
«613Д1К заттарга» айналуы туралы 1Л1мшен, оның объек-
тивт1К жэне абсолюттш аңиңатты, атап айтңанда: б!зге
түйсш арңылы мэл1м болатын объективтш реалдылыңты
мойындауынан, — оның табигаттың объективтш заңды-
лыгын, себепт1Л1Г1н, ңажетттгш мойыпдауынан болш
алу,— түтас философияпы ңойыртпаңңа айпалдыргап-
дың болады. Барлың махистер сияңты, Базаровтың да
сүршген жер! мынау: ол адамның уаңыт пен кещстш
туралы үгымдарының озгеретшдкш, бүл үгымдардың
тек ңапа относительдш сипатта болатындыгын адам мен
табигат тек уаңыт пен кещстште гана өм!р сүред!, ал
уаңыт пен кещстштен тыс, попшылдың ойлап шыгарган
жэне адамзаттың надан жэне езшген бүңарасының
ңиялындагы заттар — д1мкэс ңиял, философиялың идеа-
лизмнщ жалтарысы, жарамсыз ңогамдың ңүрылыстың
жарамсыз туындысы деген фактшщ өзгермейтшдпнмен
шатастырып алды. Заттың ңүрылысы туралы, тамаңтың
химиялың ңүрамы туралы, атом мен электрон туралы
гылыми 1л1м күн санап еск1ру1 мүмкш жэне еск1ред1 де,
б!раң адам оймеп ңоректене алмайды, тек бтр гапа пла-
206
В. И. ЛЕНИН
тондың махаббатпен бала тумайды деген аңиңаттың
ескхру! мүмк1н емес. Ал бүл аңиңаттарды теркке шыга-
ру ңандай өрескел, шггей ппрхген, жалган болса, уаңыт
пен кең1ст1кт1ң объективтш реалдылыгын теркке шы-
гаратын философия да сондай өрескел, нптей ппргген,
жалган. Фарисейлердщ платондың махаббатты уагыз-
дауы ңандай еюжүздшш болса, идеалистер мен агнос-
тиктердщ амал-айласы да жалпы жэне бүтшдей алганда
сондай ек!жүзд1Л1к!
Уаңыт пен кещстш туралы үгымдарымыздың относи-
тельдШн мен бүл моселе жоншде материалистш жэне
идеалистш багыттардың гпосеология шепндеп абсолют-
тгк ңарама-ңарсылыгы арасындагы айырмашылыңты
көрсету үшш тым еск! жэне тым таза «эмпириокритик-
тен», атап айтңанда, юмист Шульце-Энезидемнен тагы
да б1р ерекше цитат келпрешн, ол 1792 жылы былай
деп жазды:
«Егер түсшштерден «б!зден тыс заттар» жөншде ңо-
рытынды жасасаң, онда «кещстш пен уаңыт шынында
б1зден тыс жэне реалды түрде бар нэрсе болып шыгады,
өйткеш денелердщ болмысын тек ңаз1рп бар (уогЬап-
бепеп) кещстштеп нэрсе деп, ал өзгерктердщ болмы-
сын тек ңаз]’рп бар уаңыттагы пэрсе деп ңана ойлауга
болады» (1. с., 8. 100).
Дэл солай! Материализмге жэне оган аз да болса же-
щлд1к беруге үзыдькеЫлд! ңарсы шыга отырып, Юм-
ның 1збасары Шульце 1792 жылы кещстш пен уаңыт
туралы мэселенщ б!зден тыс объективтш реалдылың
туралы мэселеге ңатынасын суреттейдң бүл ңатынасты
1894 жылы материалист Энгельс ңалай суреттесе (Эн-
гельстщ «Анти-Дюрингке» жазган ең соңгы алгы сөзш-
де 1894 жылгы 23 май деп көрсеплген), дэл солай
суреттейд!. Мүның өз1 — уаңыт пен кещстш туралы тү-
сшштер1м1з жүз жыл бойына өзгерген жоң, бүл түсшш-
тердщ дамуы туралы өте көп жаңа материал жиналган
жоң деген сөз емес (Ворошилов-Чернов та, Ворошилов-
Валентинов та Энгельстщ көзңарасын бекерге шыгармаң
болганда осы материалга с1лтейд1), мүның өз1,— б!здщ
махистер ңандай «жаңа» жалган аттарды ңолданып кер-
безденсе де, непзп философиялың багыттар болып табы-
...ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМП1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
207
латын материализм мен агностицизмнщ арацатынасы
өзгерген жоң деген сөз.
Идеализм мен агностицизмнщ ескг философиясына
Богданов та «жаңа» жалган аттардан басңа тук те ңос-
пайды. Физиологиялың кещстхк пен геометриялың ке-
Ң1СТ1К арасындагы немесе сез1мд1к ңабылдау кещстт
мен абстракт кещстш арасындагы айырмашылың тура-
лы Геринг пен Махтың шюрлерш ңайталап айтңанда
(«Эмпириомонизм», I, 26), Богданов Дюрингтщ ңате-
С1н бүтшдей ңайталайды. Эр түрл! сез1м мүшелер! арңы-
лы адам кещстшт! наң ңалай ңабылдайды жөне үзаң
тарихи даму арңылы бүл ңабылдаулардан кещстш тура-
лы абстракт үгымдар ңалай туады дегеп мэселе б1р бас-
ңа да, адамзатңа тэуелшз объективтш реалдылың адам-
заттың бүл ңабылдаулары мен бүл үгымдарына сэйкес
келе ме дөген мэселе б!р басңа. Бүл соңгы мэселе б!р-
ден-б!р философиялың мэселе бола түрса да, Богданов
б1ршш1 мэселеге ңатысы бар егжей-тегжейл! зерттеулер-
ге белшесшен батып, соңгы мэселеш «байңамады», сон-
дыңтан да Энгельстщ материализм1н Махтың шатасңан
шюрлерше айңын ңарсы ңоя бымедк
Кещстш сияңты, уаңыт та — «эр түрл! адамдар тэжь
рибесшщ элеуметтш үндесушщ формасы» (бүл да сон-
да, 34-бет), олардың «объективтыпл» — «жалпы мэндг-
Л1Г1» (бүл да сонда).
Бүл — шылги өт!рш. Адамзаттың көппплш бөлеп тэ-
ж1рибесшщ элеуметтш үндесушщ белг1С1 болып отыр-
ган Д1ннщ де жалпы мэш бар. Б1раң, мэселен, жерд!ң
өткен тарихы туралы жэне дүниенщ жаратылуы туралы
дши 1л1мге ешңандай объективтш реалдылың сэйкес
келмейдк Жердщ элеумет атаулыдан бурын, адамзаттан
бурын, органикалың материядан бурын болганы, белгии,
уаңыт бойы болганы, басңа нланеталарга ңатынасы жө-
ншде белгълг кещстште болганы туралы гылыми 1л1мге,
мше, осы Ш1мге (дш дамуының өрб1р сатысының отно-
сительд! екеш сияңты, бүл 1л1м де гылым дамуының
эрб1р сатысында относительд! бола түрса да) объектив-
тш реалдылың сэйкес келедъ. Богдановтың шшршшө,
кещстш пен уаңыттың эр түрл! формалары адамдардың
тэж1рибесше, олардың таным ңабыетше бешмделетш
208
В. И. Л Е Н И Н
болып шыгады. Ал шындыгында мүлде керкшше: 613-
Д1Ң «тэжтрибемтз» бен бхздщ танымымыз объективтък
кещстш пен уаңытты барган сайын дүрысыраң жөне
терещрек бейнелей отырып, бүларга барган сайын көбх-
рек бешмделе бередх.
6. ЕРКШД1К ПЕН ҢАЖЕТТ1Л1К
А. Луначарский «Очерктердщ» 140-—141-беттершде
Энгельстщ бүл мэселе жоншде «Анти-Дюрингте» айт-
ңан шшрлерш келтхрген жэне осы корсетыген шыгар-
маның титст! «гажап бетшде»* Энгельстщ мэселеш
«таңңаларлыңтай айңын, дэл» сипаттаганына толың ңо-
сылган.
Бүл арада гажап нэрсе шынында да көп. Бэршен де
«гажабы» — Энгельстщ еркшдш пен ңажетткпк туралы
шшрлершщ гносеологиялың маңызын А. Луначарский
де, марксист болгысы келген бгр топ басңа махистер де
«байңамаган». Оңуын оңыгап, көппруш көппрген, б!раң
ненщ не туралы айтылганын түсшбеген.
Энгельс былай дейдк «Еркшдш пен ңажетттктщ
араңатынасын ең алдымен дүрыс түсшген Гегель бол-
ды. Оның шшршше, еркшдш дегешм!з — ңажеттышт!
тану. «Ңажеттшш тек тус1н1кт1 болмаганды^тан тана
дулей ңажетплш болады». Еркшдш табигат заңдарына
жорамал тэуелшздште емес, еркшдш сол заңдарды та-
нуда жэне сол тануга сүйенш, табигат заңдарын жос-
парлы түрде белгш! б!р маңсаттар үшш ңызмет етуге
конд!ру мүмкшдхгшде. Мүның сыртңы табигаттың заң-
дарына да, адамның өзшщ денелш жэне рухани болмы-
сып билейтш заңдарга да ңатысы бар,— бүлар зацдар-
дың еш класы, оларды 613 ең эр! кеткенде тек оз1М1здщ
түсшгпм^зде гана б1р-б1ршен бөлектей аламыз, ал ом!р-
де тйгт1 де бөлектей алмаймыз. Демек, ерш еркшдь
Г1 — 1ст1 жете б1лш шеппм ңабылдауга ңабыеттппк
деген сөз, одан басңа еш нэрсе де емес. Сонымен, белгпп
* Луначарский: «...д!ни экономиканың гажап бет1. Дхнппл емес оңу-
шы күлетш болса да, осылай деймш», дейд!. Луначарский жолдас, с!з
ңандэй иг! ниетте болсаңыз да, шздщ д!нге жарамсаңтанганыңыз к1-
с1н1ң күлк1с1н келт1рмейд1, ңайта жшркешш тугызады67е
...ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
209
бхр мэселе жөншде адамның шк1р1 негүрлым еркш бол-
са, бул П1к1рд1ң мазмуны согүрлым ^а^етть турде анык,-
талатын болады... Еркшдш табигаттыц ңажеттмпктерш
(На1игпо(\Уепс11§;кеИеп) тануга непзделген, б1здщ озь
м1зге жэне сыртңы табигатңа жүрпзшетш үстемдште
болады...» (немкше бесшнп басылуының 112—ПЗ-бет-
тер!)68.
Бүл ппарлердщ бэр! ңандай гносеологиялың ңагпда-
ларга непзделгешн талдап көрелш.
Б1ршш1ден, Энгельс өз пайымдауларының басынан-
аң табигат заңдарын, сыртңы табигаттың заңдарын, та-
бигаттың ңажеттппгш,— ягни Махтың, Авенариустщ,
Петцольдттщ жэне К°-нщ «метафизика» деп жарияла-
гандарының бэрш мойындайды. Егер Луначарский
Энгельспң «гажап» шюрлерше жаңсылап ой Ж1берг1с1
келсе, онда ол табигаттагы заңдылыңты теркке шыга-
ратын немесе бүл заңдылыңты тек ңана «логикалың»
заңдылың, т. т., т. с. деп жариялайтын агностицизм мен
идеализмнен материалистш таным теориясының непзп
айырмашылыгын көрген болар едк
Екшппден, Энгельс еркшдш пен ңажеттыштщ «аның-
тамаларын», бэршен де гөр! реакцияшыл профессорлар
(Авепариус сияңты) меп олардың шэюрттер! (Богданов
сияңты) тым эуес келетш схоластикалың аныңтамалар-
ды табамын деп эуреге түспейдп Энгельс, бгр жагынан,
адамның танымы мен еркш, екшпп жагынан, табигат-
тың ңажетттгш алады да, ңандай да болсын аныңта-
ма, ңандай да болсын дефиниция ойлап шыгарудың
орныпа, турасынан: табигаттың ңажеттппг! — алгашңы
нэрсе, ал адамның ерк! мен санасы — соцгы нэрсе, дейдЕ
Адамның ерк! мен санасы табигаттың ңажеттшггше бе-
шмделуге, лажсыз жэне ңажетт! түрде бешмделуге тшс;
Энгельстщ мүны озшен-өз! түсшшт! нэрсе деп есептеге-
ш сонша, өзшщ көзңарасын түсшд1руге сөздерш шыгын
ңылмайды да. Тек Россия махистер! гана Энгелъстщ ма-
териализмге берген жалпы аныңтамасына шатынып
(табигат — алгашңы нэрсе, сана — соңгы нэрсе: Богда-
новтың бүл жөншде «күмэндануын» еске түс!рщ1з!),
сонымен ңатар Энгельстщ бүл жалпы жэпе непзг!
210
В. И. Л Е Н И Н
аныңтаманы жеке реттерде уолдануларының бърш «га-
жап» жэне «таңңаларлың дэл» деп тауып отыр!
Үшшппден, Энгельс «дүлей ңажеттшштщ» бар екень
не күмэнданбайды. Ол адам танып болматан ңажеттшш
бар деп есептейдь Бүл жогарыда келыршген үзхщцдөн
ап-айңын көршш түр. Ал оның бер жагында, махистер-
дщ көзңарасы бойынша, адам өзх б1лмейт1н нэрсенщ бар
екенш ңалай бъле алады? Танылмаган ңажеттшштщ
бар екенш ңайдап бшедт? Бүл «мистика» емес пе, «ме-
тафизика» емес пе, «фетиштер» мен «пүттарды» мойын-
дагандың емес пе, «Канттың танылмайтын өзшдш за-
ты» емес пе? Егер махистер терещрек ойланса, онда
олар Энгельстщ, бьр жагынан, заттардың объективтш
тегшщ танылатыны туралы жэне «өзшдш заттың» «613-
дхк затңа» айналатыны туралы шюрлершщ, екшпп жа-
гынан, оның танылмаган дүлей ңажеттшш туралы ш-
кгрлершщ мейлшше бърдей екенш байңай алар едх? Эр-
б!р жеке адамның санасының жетшуң бүкш адамзаттың
коллективтш бтмдершщ дамуы танылмаган «өзшдш
заттың» танылган «б1зд1к затңа» айналатынын, таныл-
маган дүлей ңажеттшштщ, «өзшдш ңажеттшштщ», та-
нылган «613ДШ ңажеттшшке» айналатынын б!зге эрб1р
ңадам басңан сайын корсетш отыр. Гносеология жагы-
нан алганда бүл ек! айналудың арасында ешңандай
айырмашылың жоң, өйткеш екеушде де не.Нзг! көзңа-
рас б1реу-аң — атап айтңанда: материалистш көзңарас,
сыртңы дүниепщ жэне сыртңы табигат заңдарының
объективтш реалдылыгын мойындау бар, соның өзшде
адам бүл дүниеш де, бүл заңдарды да эбден тани ала-
ды, б1раң еш уаңытта ацырына дейш тани алмайды. Б1з
ауа райының ңүбылыстарындагы табигат ңажеттппгш
бшмеймхз, сондыңтан 613 лажсыз ауа райының ңүлы-
мыз. Б1раң б1з бүл ңажеттшшт! бглмесек те, оның бар
екенш бълемъз. Оны ңалай бшем1з? Заттардың б1здщ
санамыздан тыс жэне оган тэуелс!з бар екешн ңалай бш-
сек, оны да солай бшем1з, атап айтңанда: б!здщ бш1М1-
М13Д1Ң дамуы арңылы бшем!з, өйткеш б!здщ бш1м1м1з-
дщ дамуы эрб!р адамга сан милл:ион рет мынаны көрсе-
тш отырады: зат б1здег! сез1м мүшелерше эсер еткенде
бшмеупплш бшупплшпен алмастырылады жэне керюш-
...ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМНЩ ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
211
ше: мундай эсер ету мүмкшдпч жойылган кезде бшупп-
Л1К бшмеушышке айналады.
Төртшппден, жогарыда келыршген шкхршде Энгельс
көрше көзге философиядагы «сальто жасау» эдшш ңол-
данады, ягни теориядан практикага секъргп туседг. Б1з-
дщ махистер соңынан ерген оңымысты (жэне аңымаң)
философия профессорларының ешңайсысы «таза гы-
лым» өкшдер! үшш масңаралың болатын мүпдай сешру
ЭД1С1П ешңашан ңолданбайды. Олардың ойынша, таным
теориясы б!р басңа, бүл теорияда ңалай болганда да
айланы асырып, «дефиниңияны» сөз жүзшде ңүрасты-
рып шыгу керек, ал практика тшт! бтр басңа. Энгельс-
тщ пппршше, адамның бүкш жанды практикасы таным
теориясының өзше баса-көктей 1-ирш, аңиңаттың объек-
тивтък критерийш ңолга үстатады: 613 табигаттың заңын
бшш алганша, ол заң б!зден тыс бар бола отырып, б!з-
ден тыс эсер ете отырып, 613Д1 «дүлей ңажеттшштщ»
ңүлы етед1. Б1здщ ерк!м1зге, санамызга тэуелсъз түрде
эсер етш отырган (Маркстщ сан мың рет ңайталап айт-
ңанындай) бүл заңды бшгеннен кейш 613 табигаттың
ңожасы болып аламыз. Адамзаттың практикасында кө-
ршш отыратын табигатңа үстемдш — табигаттың ңүбы-
лыстары меп процестершщ адамның басында объектив-
тш-дүрыс бейнеленушщ нэтижес!, бүл бейнеленудщ
(б1зге практика көрсетш отырган нэрсенщ шегшде)
объективтш, абсолюттш, мэңгшш аңиңат екендпчнщ дэ-
лел1 болып табылады.
Ңорытындысыпда не болып шыгады? Энгельстщ шю-
ршдеп эрб1р ңадам, тшт! эрб!р сөйлем, эрб!р ңагида
дерлш бүтшдей жэне тек ңана диалектикалың материа-
лизмнщ гносеологиясына пепзделш ңүрылган, түйсш-
тер комплекстер! болып табылатын денелер туралы,
«элементтер» туралы, «сез1мдш түсшштщ 61’зден гыс
бар шындыңңа сэйкес келетш!» жэне т. б., т. с. туралы
айтылган бүкш махистш сандыраңты түкке асырмай
тастайтын ңагидаларга неызделш ңүрылган. Бүл 1сте-
гендерше бет! ппм1ршпестен, махистер материализмдг
тастай салып, диалектика туралы тозыгы жеткен пасың-
тыңты ңайталайды (Берман а 1а), сөйте түра диалекти-
калың материализмд! ңолдану реттершщ бгрш ңүшагын
212
В. И. Л Е Н И Н
жайып ңарсы алады! Олар оздертшң философиясын эк-
лектикалың ңатыңсыз быламыңтан алды жэне оңушы-
ның алдына сол быламыңты тарта бередк Олар агности-
цизмнщ б!р түшрш, Махтың идеализмшщ б!р шөюмш
алып, мүны Маркстхң диалектикалың материализмшщ
б]’р түшрхмен ңосады да, бүл ңойыртпаңты марксизмнщ
дамытылуы деп сапдыраңтайды. Гегель мен Маркстщ
мэселеш (сркшд1к лоп ңажеттнпк туралы мэселеш) ңа-
лай шешкепг туралы Махтыц, Авенариустщ, Петцольдт-
тщ жэпе солардыц тобыпдагы басңа да беделдг адам-
дардыц бэршщ түк б|лмеуш махистер мүлде кездейсоң
болган 1с деп ойлайды: оңггме эсте бүл «беделд!» адам-
дардың XIX гасырдагы философияның шын мэншдегг
прогресш мүлде бхлмейтш надан болгандыгында жэне
болып ңалгандыгында емес, философиялың обскурант
болгандыгында жэне болып ңалгандыгында емес, эңп-
ме эншейш олардың пэлен ютаптагы пэлен бетт! оңы-
магандыгында деп ойлайды.
Сондай б!р обскурант, Вена университетшде филосо-
фиядап сабаң беретш нагыз штаттагы профессор Эрнст
Махтың шкгрх мынау:
«Детермипизм пемесе индетерминизм позициясының
дүрыстыгып дэлелдеу мүмкхн емес. Бүл мэселеш тек
М1нс1з гылым немесе дэлелдеуге мүмкш емес гылым га-
на шеше алар едй Бүл арада зерттеудщ бүрынгы табыс-
тарына немесе сотшзджтерше азды-көптг салмагы бар
субъективтш маңыз (зиЬ^екЦуез Ое\У1сЫ) беру1м1зге не-
месе бермеу1м1зге ңарай, заттарды алып ңарауга өзгмгз
ңосатын (гпап ЬегапЬгш^) алгы шарттар туралы сөз
болып отыр. Бхраң зерттеу кезшде эрб!р ойшыл теория-
лың жагынап лажсыздан детерминист болады» («Таным
жэне адасушылың», нем!сше 2-басылуы, 282—283-бет-
тер).
Таза теорияны практикадан ңаңпайлап бөлектеу
обскурантизм емей не? Детерминизмд! «зерттеу» сала-
сымен шектеу, мораль, ңогамдың ңызмет саласында,
«зерттеуден» басңа салалардың бэршде мэселеге «субъ-
ективтш» бага беру обскураптизм емей не? Мен оз
кабинеымде детерминиспш,— дейд! оңымысты педант,
...ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМШҢ ТЛНЫМ. ТЕОРИЯСЫ
213
ал теорияны да, практиканы да ңамтитын, детерминизм-
ге непзделш ңүрылган бүтшдей дүниөго көзңарасты фи-
лософтың ойластыруы туралы түк айтцайды. Еркшд1к
пен ңажетттктщ араңатынасы туралы мөселе теория-
лың жагынан Махңа мүлде түсш1кс1з, сондыңтан ол
аузына келгенш айтады.
«...Эрб1р жаңа табыс б!здщ б1Л1М1М1здщ кемпшпктерш
ашады, тэуелдшштердщ бүган дейш байңалмай келген
ңалдыгын тауып беред!» (283)... Тамаша! Бул «ңал-
дың» б1здщ танымымыз барган сайын терещрек бейне-
леп отырган «өзшдш зат» емес пе? Тшт! де олай емес:
«...Сонымен, теорияда барып түрган детерминизмд!
жаңтаушы да практикада лажсыз индетерминист болып
ңалуга тшс» (283)... Мше, оп-оңай бөлкш ала ңойды:*
теория — профессорлардың, практика — теологтардың
енппшне тидН Немесе теорияда объективизм (ягни
«үялшаң» материализм), практикада — «социологияда-
гы субъективт1к метод»69 болып шыгады. Мещандың-
тың орыс идеологтарының, Лесевичтен Черновңа дейшг!
халыңшылдардың, бүл пасыңтың философияга бүйрег!
бүрганына таңдануга болмайды. Ал марксист болгысы
келген адамдар, Махтың тым орескел ңорытындыларын
үяла бүркемелеп, мүндай сандыраңпен эуестенш кетсе,
бүл енд1 өте-мөте өкшшт.
Ал ерш туралы мэселе жөшнде Мах былыңтырумен,
жартыкеш агностицизммен ңанагаттанып ңоймайды,
одан анагүрлым асып түседЕ.. «Механикадан» мынаны
оңимыз: «Б1здщ аштыңты түйсшу!м1здщ шын мэшсшде
күюрт ңышңылының мырышңа ңосылуга үмтылуынан
айырмашылыгы жоң, б1здщ ерюмгздщ тастыц оз1 жат-
ңан жерше салмагын түырушеп онша айырмашыл^ыгы
жоң». «Сөйтш, адамды аңыл жетпейтш толып жатңан
комеск! атомдарга бөлуд! немесе дүниеден рухани бай-
ланыстар системасын тугызуды ңажет ңылмай-аң, 613»
(ягни мүндай көзңарас жагдайында) «табигатңа жа-
* Мах «Механикада» былай дейдх: «Адамдар өздерппң д1нпплд1к
п!к1рлер1н басңа адамдарга күштеп ңабылдатуга, басңа салага ңатысы
бар мэселелерге ңолдануга тырыспай түрганда олардың бүл д1нш1лд1к
шк1рлер1 тек өз бастарынъщ жеке гсг гана болын ңала беред!» (фран-
цузша аудармасының 434-бет1).
214
В. И. ЛЕНИН
ңындай түсемгз» (французша аудармасының 434-бет1).
Сөйтш, материализмшң («көмеск! атомдар» немесе
электрондар, ягни материялың дүниешң объективтш
реалдылытын тану) ңажет! жоң, дүниеш рухтың «басңа-
ша болмысы» деп танитын идеализмнщ ңажет! жоң, бь
раң дүниеш ер1к деп танитын идеализмнщ болуы мүм-
кш екен! Б1з тек материализмнен тана емес, «ңайдагы
б!р» Гегельдщ идеализмшен де жогарымыз, б!раң 613
Шопенгауэр рухындагы идеализммен жанасудан да ңаш-
паймыз! дейдп Махтың философиялың идеализмге жа-
ңындыгын ескерткеп сайып зэб1рленгенсш, томсырая
ңалатын б!здщ махистер бүл арада да осы өте нэзш мэ-
селе туралы үндемей өте шыгуды артың кордк Оның
бер жагында, философиялың эдебиетте Махтың көзңа-
растары баяндалган еңбектердщ оның \^111епзше1ар11у-
81к-ке, ягни волюнтаристш идеализмге бешмдыМ атап
көрсетшмеген жерш табу ңиын. Оның бүл бешмдышш
Ю. Бауман көрсетт!*,— оган ңарсы шыңңан махист
Г. Клейнпетер де Махтың бүл бешмдышш бекерге шы-
гарган жоң, Клейнпетер: эрине, Мах, «жаратылыс тану
гылымында үстем болып отырган метафизикалың эмпи-
ризмнен» (ягни стихиялың материализмнен) «гөр! Кант
пен Берклиге жаңыныраң» (бүл да сонда, Вс1. 6, 8. 87)
дед1. Махтың ондай бешмдтгш Э. Бехер де көрсеттх,
ол: егер Мах б!р жерде волюнтаристш метафизиканы
маңүлдап, екшпп жерде одан безсе, бүл оның термино-
логиясының беталды ңолданылатынын гана көрсетедг, 1С
жүзшде Махтың волюнтаристш метафизикага жаңын-
дыгы күмэнсыз**, дед1. Бүл метафизиканың (ягни идеа-
лизмнщ) «феноменологияга» (ягни агностиңизмге) ңо-
сындысын Люкка да мойындайды***. Мүны В. Вупдт та
айтты****. Мах «волюнтаристш идеализмге жат емес»
* «АгсЫу Гйг зубГетпаНзсЬе РЬПозорЫе»., 1898, II, Вй. 4, 8. 63
(«Системалы Философия АрхивЬ, 1898, II, 4-том, 63-бет. Ред.), Махтың
философиялың көзңарастары туралы маңала.
** ЕтгсЬ Вескет. «ТЬе РЬПозорЫса! У1е\У8 о! Е. МасЬ» «РЬПозорЫса!
В.еу1ет¥»-де, уо1. XIV, 5, 1905, рр. 536, 546, 547, 548 (Эрих Бехер.
«Э Махтың философиялың көзңарастары» — «Философиялың Шолуда»,
XIV том, 5, 1905, 536, 546, 547, 548-беттер. Ред.).
*** Е. Биска. «Паз ЕгкешНтпзргоЫетп ипй МасЬз «Апа1узе йег ЕтрНп-
йип£еп»» «Кап181ий1еп»-де, Вй VIII, 1903, 8. 400.
**** «8у81ета11зсЬе РЬПозорЫе», Ьрх., 1907, 8. 131.
... ЭМПИРИ0КРИТИЦИЗМН1Ң ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ
215
феноменалист екенш Ибервег-Гейнценщ ең жаца фило-
софия тарихы жөшндеп еңбегх де атап өтедт*.
Ңысңасы, Махтың эклектицизм! жэпо оның идеализм-
ге бешмдхлпй орыс махистершен басңаның бэрше де
айңын.
* «СггипДпР йег СезсЫсМе йег РЬПозорЫе», Вй. 4, 9. АиПа^е, Вг1.,
1903, 8. 250 («Философия тарихының очеркт», 4-том, 9-басылуы, Бер-
лин, 1903, 250-бет. Ред.).
216
IV ТАРАУ
ФИЛОСОФИЯЛЫЦ ИДЕАЛИСТЕР —
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМИЩ СЕР1КТЕР1
ЖЭНЕ МҮРАГЕРЛЕР1
Буган дейш 613 эмпириокритицизмд! жеке алып ңара-
дың. Енд1 оны тарихи дамуы жагынан, философиядаты
басңа багыттармен байлапысы жэне араңатынасы
жатынан алып ңарау керек. Бүл арада Мах пен Авена-
риустщ Кантңа козңарасы туралы мэселе бгршпп орын-
га ңойылады.
1. КАНТШЫЛДЫЦТЫ СОЛДАН ЖЭНЕ ОҢНАН СЫНАУ
Мах та, Авенариус те философия майданына өткен
гасырдың 70-жылдарында, герман профессорлары ара-
сында: «Кантңа ңарай кер! шегшу керек!» деген
уран сэнге айналып турган кезде шыңты. Эмпириокри-
тицизмнщ непзш салушы бул екеу! де өздершщ фило-
софиялың дамуында дэл осы Кантңа сүйендй «Менщ
сын түргысынан ойлауыма дэл оның (Канттың) сын-
шыл идеализм! бастама пункт болгапын мен зор алгыс
сез1М1мен мойыпдауга тшспш,— деп жазады Мах.— Б1-
раң мен оның жолын берш үстап ңала алмадым. Мен
көп үзамай-аң Берклидщ козңарастарыпа ңайта орал-
дым», одан кейш «Юмның көзңарастарына жаңын
көзңарасңа келд1м... Кантңа ңараганда Беркли мен Юм-
ды ңаз!р де анагүрлым дэйект! ойшылдар деп есептей-
мш» («Түйсштерд! талдау», 292-бет).
Сонымен, Канттан бастаса да, Беркли мен Юмныц
жолымен кеткенш Мах эбден апың мойындап отыр. Ен-
Д1 Авенариуст! алып ңарайың.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
217
Өзшщ ««Таза тэяирибеге сын» жөншдеп пролегомен-
дершщ» (1876) алгы сөзшде-аң Авецариус: «Таза тэ-
ж1рибеге сын» дегеп создер Канттьщ «Таза парасат сы-
нына» ңалай ңарайтынымды, «жэне, элбетте, агности-
цизмнщ» Кантңа «ңалай ңарайтынын» көрсетед! дейд!
(8. IV, 1876 ж. басылым). Авенариустщ Кант жөншдегх
бүл антагонизмшщ мэн1С1 педе? Оның мэшса мынада:
Авеяариустщ шшршше, Канттыц «тэж1рибен1 тазар-
туы» жетк!Л1кс1з болган. Бул «тэж1рибен1 тазарту» ту-
ралы Авепариус озшщ «Пролегомендершде» соз ңылады
(56, 72 жэне басңа коптегеп параграфтар). Канттың
тэжтрибе туралы 1Л1’мш Авенариус неден «тазарта-
ды»? Б1ршппден, априоризмнен тазартады. Авенариус
56-параграфта былай дейд!: ««Парасаттың априорлың
угымдарын» артың нэрсе есебшде тэж!рибенщ мазму-
нынан шыгарып тастау, сөйтш, көбше-көп таза тэжъри-
бе жасау ңажет емес пе деген мэселе, менщ б1лу!мше,
бүл арада бхршпп рет ңойылып отыр». Авенариустщ
кантшылдыңты ңажетттк пен себептышт! мойындау-
дан осылайша «тазартңанын» 613 көрдш те.
Екшппден, ол кантшылдыңты субстанция бар деуден
(§ 95), ягни өзшдш зат бар деуден тазартады; Авена-
риустщ шюршше, өзшдш зат «шын тэж!рибешң мате-
риалы арңылы мэл^м болмайды, ңайта оган ойлау арңы-
лы енпзшедЬ.
Авенариустщ өзшщ философиялың багытына берген
бул аныңтамасы Махтың аныңтамасына бүтшдей дэл
келетшш, бар айырмашылыгы тек астарлы сөздершде
гана екенш б!з ңаз!р көрем1з. Б1раң эуел! Авенариустщ
тура өтърък айтып отырганын атап өту ңажет: «тэж!ри-
беш тазарту», ягни Канттың шмш априоризмнен жэне
озшдш зат бар деуден тазарту туралы мэселеш 1876
жылы бъръншъ рет ол ңойыпты-мыс. Шындыгында, нем1с
классикалың философиясының дамуы Канттан кейш ше-
шала кантшылдыңты сынауды, нау Авенариус сынатан
батытта сынауды тугызды. Нем1с классикалың филосо-
фиясында бүл багыттың өшлдер! юмдың агпостицизмд!
жаңтаушы Шульце-Энезидем жэне берклипнлд1КТ1, ягни
субъективтш идеализмд! жаңтаушы И. Г. Фихте болды.
Шульце-Энезидем 1792 жылы Кантты нау сол априо-
218
В. И. ЛЕНИН
ризмге жол бергеш үппн (1. с., 5. 56, 141 жэне басңа
көптеген беттер) жэне өзшдш зат бар дегеш уппн
сынаган болатын. Бхздер, скептиктер немесе Юмды жаң-
таушылар,—дедт Шульце,—«тэжхрибе атаулының шегь
нен» шыгатын өзшдш затты теркке шыгарамыз (8. 57).
Б1з объективтък былмд! терхске шыгарамыз (25); 613
кещспк пен уаңыт б!зден тыс реалды бар болады дегещц
терюке шыгарамыз (100); б!з тэж!рибеде ңажеттшш
(112), себептшш, күш, т. т. бар дегендг бекер дейм1з
(113). Оларда «б!здщ түсппктер1м1зден тыс реалдылың»
бар деуге болмайды (114). Капт 613 басңаша ойлай ал-
майтын болсаң, демек, ойлаудыц априорлың заңы бар
дей отырып, априорлылыңты «догмашылдыңпен» дэлел-
дейдй Шульце Кантңа былай деп жауап бередк «Б1здщ
түс1шктер1м1зден тыс болатын нэрсөшң объективтш те-
Г1н дэлелдеу үшш бул дэлелд! философияда көп уаңыт-
тан бер! пайдаланып келд!» (141). Бүлайша пайымда-
ганда, өз1нд1к заттарга себептшшт! таңа салуга бола-
ды (142). «Тэж1рибе б!зге объективтш заттардың б!зге
эсер ету1 түсшш тугызады деп еш уаңытта айтпайды
(та ег£аЬгеп шеша18) «жэне «б1здщ парасатымыздан
тыс түрган бүл нэрсе б1здщ түйс1г1м1зден (Оешй1) бас-
ңаша өзшд1к зат деп танылуга ти1ст!» деп Кант эсте дэ-
лелдей алган жоң. «Түйсшт! б1здщ бүюл танымымыз-
дың б1рден-б1р непз1 деп ойлауга болады» (265). Кант-
тың таза парасатты сынауы «өзшщ пайымдауларында
ңандай да болсын таным объективтш заттардың б1здег1
сез1м (Оетй1) мүшелерше эсер етушен басталады деген
ңагидага сүйенедц ал одан соң оның бүл сыны сол ңа-
гиданың аңиңаттылыгы мен реалдылыгына таласа бас-
тайды» (266). Кант идеалист Берклид! ешб!р мэселе жө-
ншен де тершке шыгарган жоң (268—272).
Бүл айтылгандардан көретппмгз: өзшдш зат туралы
Канттың 1л1м1н юмист Шульце тер!ске шыгарады, бүл
1л1мд1 дэйект! болмай, материализмге жол бергендш деп,
ягни объективтш реалдылың б!зге түйсш арңылы мэл!м
болып отырады немесе басңаша айтңанда: б1здщ түсь
шктер1М13 объективтш (б!здщ санамызга тэуелс1з) зат-
тардың б1здег1 сез1м мүшелерше эсер етушен туады
дейтш «догмалың» шюрге жол бергендш деп терюке
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
219
шыгарады. Агностик Шульце өзтндш затты бар ден жо-
рамалдау агностицизмге ңайшы келед! жэне материа-
лизмге апарып согады деп агностик Каитты кшэлайды.
Субъективтш идеалист Фихте де Кантты наң осылай,
тек ңана будан да батылыраң сынайды: Канттың бхздщ
МеН-тъ тэуелшз өзхндхк затты бар деп жорамалдауы —
«реализм» (Д¥егке, I, 8. 483), Кант «реализм» мен
«идеализмшң» айырмашылыгын «аның бшмейдх», дейдк
Кант пен кантшылдардың өзшдш затты «объективтш
реалдылыңтың непзх» (480) деп есептейтшш, сөйтш
сыншыл идеализмге ңайшы келетшш Фихте олардың
барып турган дэйекшздпт деп бшедк Кантты реалистш
тургыдан түсшд1рупплерге Фихте: «С1здерше, жер кит-
тщ үстшде түр, кит жердщ үстшде түр. Тек ойда гана
болып отырган шздердщ өзшдш затыңыз б1здщ Мен-ть
эсер етш отыр!» (483) дегещц айтады.
Сөйтш, Канттың «тэж1рибесш» априоризм мен өзш-
дш заттан «б1ршш! рет тазартушы» мен болдым деп,
бүл арңылы философияда «жаңа» багыт тугыздым деп
ойлап, Авенариус мыңтап адасты. Шынында, ол Юм
мен Берклидщ, Шульце-Энезидем мен И. Г. Фихтешң
ескъ багытын жалгастырды. Авенариус жалпы алганда
«тэж!рибен1 тазартып жатырмын» деп ойлады. 1с жү-
зшде, ол тек ңана агностицизмд1 кантшылдыңтан та-
зартты, Ол Канттың агностицизмше (агностицизм деге-
П1М13 — б1зге түйсш арңылы мэл!м болатын объективтш
реалдылыңты тершке шыгару) ңарсы күрескен жоң,
ңайта нетурлым таза агностицизм ушш, Канттың агно-
стицизмге ңайшы келетш, тшт! тануга болмайтын болса
да, интеллигибельдш болса да, ол дүниелш болса да,
өзшдш зат бар дейтш,— тшп априорлың болса да, объ-
ективтш шындыңта болмай, ойда болса да, ңажеттьпш
пен себетгплш бар дейтш жорамалын аластау үшш кү-
рестй Ол Кантпен күрескепде, Кантпен материалистер-
дщ күрескеш сияңты, солдан күрескен жоң, Кантпен
скептиктердщ жэне идеалистердщ күрескен! сияңты,
оцнан күрестй Ол 1лгер1 бастым деп ойлады, ал 1с жүзш-
де Кантты сынау программасына ңарай кер! кетт1, ал
Шульце-Энезидем туралы айта келш, Куно Фишер бүл
программаны мынадай сөздермен дэл сипаттаган бола-
220
В. И. ЛЕНИН
тын: «Таза парасатты» (ягни априоризмд!) «шыгарып
тастап, таза парасатты сынау — скептицизм. Өзшдш
затты шыгарып тастап, таза парасатты сынау — берк-
липплдш идеализм» («Жаңа философия тарихы», немш-
ше 1869 жылры басылым, V том, 115-бет).
Б1з бүл арада бүюл «махиадамыздың», Россия махис-
тершщ Энгельс пеп Маркске ңарсы бүюл жорыгының
ең сораңы оңигаларыпыц б!рше кездесш отырмыз. Бог-
данов пен Базаровтыц, Юшкевич пеп Валентиновтыц
сан ңүбылтып жүртңа жарттялагап ең соңгы жаңалың-
тары сол — Плехапов «озшдш затты аздап тануга бо-
лады деп ымыраластыру арңылы Эпгельстт Кантпен ке-
лтсНруге сэтс1з эрекет» жасайды («Очерктер», 67-бет
жэне басңа көптеген беттер). Б1здщ махистердщ бүл жа-
ңалыгы б1зге нагыз былыңңан шатасушылыңтың, Кант-
ты да, нем1с классикалың философиясының бүюл даму
барысын да мүлде түсшбеупплштщ нагыз түпстз түң-
гиыгын ашып берш отыр.
Кант философиясының нег1зг! белпс! — материализм-
Д1 идеализммен табыстыру, бүл екеуш б1р-б1р!мен кел!с-
т1ру, философиядагы ңарама-ңарсы эр тект! багыттарды
бгр системага б^рптрш үштастыру. Б1здщ түсшштерь-
м1зге б1здеп тыс б±р пэрсе, ңайдагы бтр озпццк зат сэй-
кес келед! деп жорамалдаганда,— бүл арада Кант — ма-
териалист. Бүл өзшдш зат тануга болмайтын, трансцеп-
денттш, ол дүниелш зат деп жариялаганда,— Кант
идеалист болып шыга келедь Б1здщ б1л1мдер1м1здщ
б1рден-б!р ңайнар көз! тэж!рибе, түйстктер деп есепте-
генде, Кант озшщ философиясын сенсуализм жолына
салады, ал сенсуализм арңылы, белгШ б!р жагдайлар-
да, материализм жолына да салады. Кещстшт!, уаңыт-
ты, себептыпкт!, т. т. априорлың деп есептегенде, Кант
өзшщ философиясын идеализм жолына салады. Кант-
тың осы жартыкештт үшш дэйект! материалистер де,
дэйект! идеалистер де (сол сияңты «таза» агностиктер
де, юмистер де) Кантңа ңарсы аяусыз күрес жүрпздь
Материалистер Кантты оның идеализм! үшш кшэлады,
оныц системасының идеалистж белгшерш бекерге
шыгарды, 03ШД1К затты тануга болатынын, оның бүл
дүниелш екенш, өзшдш зат пен ңүбылыс арасында
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
221
принциптш айырмашылык, жоң екенш, себептшнт,
т. с. ойдың априорлың заңдарыпан тутызбай, объектив-
Т1К шындыңтан тутызу керек екенш долелдеп бердк
Агностиктер мен идеалистер Кантты өзшдхк затты бар
дегеш үшш, сөйтш материализмге, «реализмге» немесе
«аңгал реализмге» жол бергеш үшш кшэлады, соның
өзшде агностиктер, өзшдш затпен бхрге априоризмд! де
шыгарып тастады, ал идеалистер меңзеудщ тек априор-
лың формаларын гана емес, жалпы алганда бүшл дү-
ниеш де дэйектх түрде таза ойдан тугызып отыруды
талап етт1 (адамның ойын абстракт Мен-те дейш неме-
се «абсолюттш идеяга» дешн немесе универсалдың ер1к-
ке дейш, т. т. жэне т. с. дейш созгылайды). Сонымен,
б1здщ махистер Кантты скептицизм мен идеализм түр-
гысынан сынаган адамдарды өздерше үстаз етш
алганын «байңамады», ал Кантты мулде царама-царсы
тургыдан сынаган, Канттың системасындагы агности-
цизм (скептицизм) мен идеализмшң ең болмашы эле-
менттерш де теркке шыгарган, озшдш зат объективт!
түрде реалды, оны тануга эбдеп болады, озшдш зат
бүл дүниелш, принципт! түрде оның ңүбылыстан ешб!р
айырмашылыгы жоң, ол адамның дара санасы меп
адамзаттың коллективтш санасының дамуында ңадам
басңан сайын ңүбылысңа айналып отырады деп дэлел-
деген масңара адамдарды көргенде, б!здщ махистер
үстшдеп кшмш жыртып, шашын жүла бастады. Олар
мүның Ө31 материализмд! кантшылдыңпен заңсыз ара-
ластыргандың деп, аттан салды!
Б13Д1Ң махистердщ ңайдагы б!р есшрген материалис-
терге ңараганда, 613 Каптты анагүрлым дэйектң ана-
гүрлым батыл сыпаймыз деп сепд1рмек болган создерш
оңыганымда, эрңашан маган б!здщ ортамызга Пуришке-
вич шрш келш: марксист мырзалар, схздерге ңараганда,
мен кадеттерд!70 анагүрлым дэйектц анагүрлым батыл
сынадым деп айңайлап түрган сияңты болып көршедП
Соз жоң, Пуришкевич мырза, саясатта дэйекп адамдар
кадеттерд! мүлде ңарама-ңарсы түргыдан сынай алады
жэне эрңашан сынайды да, б!раң с!здер кадеттерд! олар
тым демократ болып кетт! деп сынадыңыздар, ал б1здер
оларды жетк1л1кт1 дэрежеде демократ бола алмаганы
222
В. И. ЛЕНИН
үппн сынадың, мүны үмытпаган жөн. Махистер Кант-
ты, ол тым материалист болып кеттт деп сынайды, ал
бтздер оны жеткыткт! дэрежеде материалист бола алма-
ганы үппн сынаймыз. Махистер Кантты оңнан сынайды,
ал б1з — солдан сынаймыз.
Нем1с классикалың философиясының тарихында
юмист Шульце мен субъективтш идеалист Фихте бхрхн-
пп сынның үлпсымагы бола алады. Б1здщ жотарыда
көрген1М13дей, олар каптшылдыңтың «реалистш» эле-
менттерш ңүртуга тырысады. Шульце мен Фихте Кант-
тың озш ңалай сынаса,— XIX гасырдың екшш! жарты-
сындагы немк неокантшылдарын юмист-эмпириокри-
тиктер мен субъективтш идеалист-имманенттер дэл
солай сынады. Бүд арада да Юм мен Берклидщ тек аз-
дап ңана сөзбен түсх боялган багытын көрш отырмыз.
Мах пен Авенариус Кантты кшэлаганда, оны өзшдш
затңа жеткшшт! дэрежеде реалдың түрде, жеткшшт! дэ-
режеде материалистш түрде ңарамаганы үппн кшэлаган
жоң, ңайта сол өзшдш затты бар дегенъ үшш кшэла-
ды;— оны табигаттагы себептшш пен ңажеттшшт! объ-
ективтш шындыңтан тугызудан бас тартңаны үппн К1-
нэлаган жоң, ңайта оны жалпы ңандай да болсын се-
бептыш пен ңажеттшшт! (таза «логикалың» себептшш
пен ңажеттыштен басңасын) бар дегеш үппн кшэлады.
Имманенттер де Кантты юмистш жэне берклипплдш
көзңарас түргысынан сынап, эмпириокритиктердщ 131-
мен кеттп Мэселен, Леклер 1879 жылы өзшщ Махты та-
маша философ деп маңтаган шыгармасында Кантты:
«түрпайы реализмнщ номиналдың ңалдыгы (Ке81с1-
ппт)» болып отырган «өзшдгк зат» үгымы жөншдеп
«дэйекЛздпл жэне реализм жагына бей1мд1Л1г1 (Сопш-
уепг)» үппн кшэлады («Бег Кеа1. дег шос!. Ха1. е1с.»,
8. 9 *). «Ңаттыраң батырып айту үшш» Леклер мате-
риализмд! түрпайы реализм деп атайды. «Б1здщ пш!р1-
м1зше,— деп жазды Леклер,— Кант теориясының
геаИзтиз үи1§аг18 жагына бешм түрган ңүрамдас бөл1м-
* — «Бег ВеаИзтиз йег тпойегпеп МаЬтгупззепзсЬаН 1т ЫсМе Дег
уоп Вегке1еу ипй Кап1 ап^еЬаЬп1еп ЕгкешНтзкгШк», 8. 9 («Танымга
Беркли мен Канттың сынауы түргысынан ңараганда ңазтрп жараты-
лыс тану гылымының реализмт», 9-бет.). Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕЛЛИСТЕР
223
дертң бөрх идеализм тургысынан ңараганда дэйекс1з-
Д1К жэне дүмбыез (ямпЫегЬаЙ) нэтиже ретшде аласта-
луга ти1с» (41). Канттың кпмшдег! «дэйекнздштер мен
ңайшылыңтар идеалистш критицизмд! реалиспк догма-
тиканың шектеп шыңңан орескел ңалдыңтарымен ша-
тастыргандыңтан (УегцШккигщ)» туады (170). Леклер
реалистш догматика деп материализмд! айтады.
Екшпп б!р имманент, Иоганнес Ремке, Кант өзшдш
заты арңылы Берклиден реалистък турде гргеслн аулац
салады деп кшэлады (ЛоЬаппез РеЬшке. «Б1е \¥е1( а1з
АА/аЬгпеЬгпип^ ипд Ве£пИ», Вг1., 1880, 8. 9 *). «Кант-
тың философиялың ңызмет! шынында айтыс сипатында
болды: ол өзшдш заттың жэрдем!мен өзшщ философия-
сын нем1с рационализмше ңарсы» (ягни XVIII гасырда-
гы есш фидеизмге ңарсы) «багыттады, ал таза меңзеу-
дщ жэрдем1мен өзшщ философиясын агылшын эмпириз-
мше ңарсы багыттады» (25). «Мен Канттың өзшдш
затын бет! бүркеул! терең орга теңер ед!м: сырттан
ңараганда түк ңауш жоң сияңты, ал аяң бассаң болга-
ны, б!рден өзшдък дуниенщ шыңырауына ңүлап кете-
сщ» (27). Мах пен Авенариустщ серштер!, имманенттер,
Кантты, мше, осынысы үппн: кей реттерде материализм
«шыңырауына» жаңындайтыны үшш жаңтырмайды!
Ал Кантты солдан сынаудың үлгшер! мынау. Фейер-
бах Кантты «реализм!» үшш емес, идеализм! үппн кшэ-
лап, оның системасын — «эмпиризм непзшдеп идеа-
лизм» (АА/егке, II, 296) деп атайды.
Фейербахтың Кант туралы ерекше маңызды мына бгр
шюрш алайың. «Кант былай дейдк «Егер 613 өз сез1м-
дер1м1з арңылы бшетш заттарды жай ңүбылыстар ретш-
де ңарайтын болсаң,— оларды солай ңарау керек те,—
онда бүл арңылы 613 ңүбылыстардың непзшде өзшдш
зат жатыр деп есептейм^з, өзшдш заттың ңүрылысы ңан-
дай екенш бымесек те, тек оның ңүбылыстарын, ягни
бүл белгпяз нэрсенщ сез1М1М1зге ңандай өдкпен эсер
ететшш (аНшег!) гана бысек те, б!з солай деп есептей-
М1з. Демек, б!здщ парасатымыз ңүбылыстардың болмы-
сын мойындау арңылы өзшдш заттардың болмысып да
* — Иоганнес Ремке. «Ңабылдау мен угым магынасындагы дүние»,
Берлин, 1880, 9-бет. Ред.
224
В. И. Л Е Н И Н
мойындайды; сондыңтан да 613 ңүбылыстарга непз бо-
лып отырган мэнд!, ягни тек ңана ойдаты мэщц бар деп
түсшу тек орынды гана емес, сонымен ңатар ңажет те
деп айта аламыз»»... Канттың өзшдш зат реалдылың
емес, тек ойдагы зат, ойдагы мэн ретшде гана ңарала-
тын п1К1рш мысалга алып, Фейербах өзшщ бүкш сынын
осы шюрге ңарсы багыттайды. «...Демек,— дейд! ол,—
сез!мд1К заттар, тэж1рибе заттары,— парасат үшш аңи-
ңат емес, тек ңубылыстар гаиа...». «Ойдагы мэндер, бай-
ңайсыз ба, парасат уптш птыи объект болып табылмай-
ды екеп! Каиттыц философиясы — субъект пен объект
арасыидагы, мэп мен өм!р сүру, ойлау мен болмыс ара-
сындагы ңайшылың болып табылады. Бул арада мэн —
парасатңа, өмтр сүру — сез!мге тиесыт болып шыгады.
Мэнс13 өм1р сүру» (ягни ңубылыстардың объективтш
реалдылыңсыз өм!р сүру!) «жай ңубылыс болып табы-
лады — бул сез1мд1к заттар; өм!р сүрмейтш мэн—ойда-
гы мэн, ноумендер^ оларды ойдан тугызуга болады жэне
ойдан тугызу керек те, бтраң оларда өм!р сүру жоң —
ңалай дегенмен де б!з уппн осылай—объективтппк жоң;
олар — өз1нд1к заттар, аңиңат заттар, б1раң олар шын
заттар емес... Аңиңатты шындыңтан, шындыңты аңиңат-
тан айыру петкеп ңайшылың десещзшП» (Шегке, II, 8.
302—303). Фейербах Кантты кшэлаганда, оны озшдш
затты бар дегеш үппн кшэламайды, ңайта оның шын
бар екенш, ягни объективтш реалдылың екенш мойын-
дамагапы үппн, оларды «өм!р сүрш отырган мэн» деп,
ягни реалдыльтң деп, шынында бар зат деп есептемей,
тек ой гапа, «ойдагы мэндер гана» деп санаганы үшш
кшэлайды. Фейербах Кантты материализмнен шегшге-
П1 үппн кшэлайды.
Фейербах 1858 ж. 26 мартта Болипге былай деп жаз-
ган болатын: «Канттың философиясы — ңайшылың, ол
лажсыз ңажетт1Л1Кпен Фихтенщ идеализмше немесе
сенсуализмге бастамай ңоймайды»; б^ршпп ңорытынды
«өткен уаңыттпа», екшпп ңорытынды «ңаз1рп уаңыт
пен келешек уаңыттпп» (Огйп, 1. с.*, II, 49). Фейербах-
тың объективтш сенсуализмдң ягни материализмд! жаң-
— Грюн, цптат алыпган жерде. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕДЛИСТЕР
225
тайтынын жо^арыда көрдтк. Канттая агностицизм мен
идеализмге, Юм мен Берклиге! ңарай жаңа бетбүрыс,
тшт1 Фейербахтың көзңарасы тургысынан ңараганда да,
реакциялъщ бетбурыс екеш күмэнсыз. Фейербахтың
жаңсы ңасиеттертмен ңатар, оның кемпплжтерш де—
Маркс пен Энгельс жеңе бшген кемшЬпктерш де ңабыл-
даган, оның нагыз гзбасары Альбрехт Рау Кантты толы-
гынан ӨЗШ1Ң үстазы рухында сынады: «Канттың фило-
софиясы — амфиболия (еюүшты магыналылың), оның
философиясынан — материализм де, идеализм де табы-
лады; Кант философиясының шын мэншщ шлт1 оның
осы еюүшты магыналылыгында. Материалист немесе
эмпирист есебшде Кант б!зден тыс заттардың болмысын
(АА/езепЪеЙ) мойындаудан жалтара алмайды. Б1раң
идеалист есебшде ол жан — сез1мд1к заттардан мүлде
өзгеше бтр нэрсе дейтш соңыр сешмнен арыла
алмады. Шын заттар жэпе ол заттарды танып бшетш
адам рухы бар көршедЕ Онда бүл рух өзшен мүлде өз-
геше заттарга ңалай жуыңтай алады? Кант былай деп
жалтарады: рухтың белпл! б!р дэрежеде а рпоп таны-
мы бар, соның арңасында зат оган ңалай мэл1м болса,
солай мэл1м болуы тшс. Демек, 613 заттарды ңалай тү-
сшсек, солай түсшу1м1з өз1м1здщ ойлап шыгарганымыз
болады гой. Өйткеш, б1здеп рух ңүдайдың рухынан бас-
ңа еш нэрсе емес, олай болса, ңүдайдың дүниеш жоң-
тан бар ңылып жаратңаны сияңты, адамның рухы да
заттардан б!р нэрсе, заттардан мүлде өзгеше б!р нэрсе
жасап шыгарады. Сөйтш, Кант «өзшдш заттар» ретш-
дег! шып заттардың болмысына кешлдш бередЕ Каптңа
жанның ңажет! бар, ойткеш мэңп жасау — ол үшш ңү-
лың постулаты. Жалпы алгапда неокантшылдар жошн-
де, жеке алгапда «Материализм тарихып» бүрмалап,
шатастырган А. Ланге жөншде Рау былай дейдк Мыр-
залар, «өзшдш зат» — Канттың идеализмш Берклидщ
идеализмшен ажырататын нэрсе: ол идеализмнен мате-
риализмге өтетш көшр жасайды.— Канттың философия-
сына менщ айтатын сыным осындай, ңолынан келген
адам бүл сынды бекерге шыгара берсш... Материалист
үшш а рпоп тапымды «өзшдш заттан» ажыратудың түк
ңажет1 жоң: ол табигаттагы түраңты байланыстарды
226
В. И. ЛЕНИН
еш жерде үзбейдт, материя мен рухты б!р-б1ршен мүлде
өзгеше зат деп есептемейдт, тек б!р заттың ек! жагы га-
на деп быед!, сондыңтан рухты затңа жаңындату үшш
ешңандай ерекше ңүйтырңы тэс1ЛД1 керек ңылмайды»*.
Содан соң, жогарыда коргешм!здей, Энгельс Кантты
кшэлаганда, опы дэйект! агностицизмнен шегшгеш
үшш кшэламайды, агпостик болганы үшш кшэлайды.
Энгельстщ шэюрт! Лафарг 1900 жылы кантшылдарга
ңарсы (Шарль Рашгопорт ол кезде каитшылдардың ңа-
тарында болды) былайпта айтысңап болатын:
«...XIX гасырдыц басыпда, революциялың жолмен ңи-
рату тсш аяңтагап соц, б1здщ буржуазия озппң вольтер-
Л1К философиясын тер1ске шыгаруга юртстц Шатобриан
романтикалың бояумен эшекейлегең (реш1иг1игаИ) ка-
толицизм тагы да сэнге айналды, энциклопедистердщ
материализмш аңырына дейш ңирату үшш Себастиан
Мерсье Канттыц идеализмш шеттен алып келдц ал Ро-
беспьер бүл материализмшң насихатшыларын жазала-
ган болатын.
Тарихта буржуазия гасыры деп аталатын XIX гасыр-
дың аяң шеншде интеллигенттер Канттың философия-
сына сүйешп, Маркс пен Эпгельстщ материализмш жан-
шып тастауга тырысып жүр. Бүл реакциялың ңозгалыс
Германияда басталды,— бүл айтңаныма барлың абырой-
ды өздершщ мектебшщ непзш салган Малонга берпсх
келетш б!здщ социалист-интегралистер ренжш жүрме-
сш. Шынында, Малонның өз1 Цюрихте марксизмд! ре-
формалауга юрюкен Хёхбергтщ, Бернштейншң жэне
Дюрингтщ басңа да шэюрттершщ мектебшен шыңты».
(Лафарг өткен гасырдың 70-жылдарының екшпп жар-
тысындагы нем1с социализмшдег! белпл! идеялың ңоз-
галысты айтып отыр 71.) «Жорес пен Фурньер де, б1здщ
интеллигенттер де Канттың терминологиясын эбден иге-
рш алган соң, оны бхздщ алдымызга экеп тартады деп
күту керек... Маркстщ шюршше, «идея мен реалдылың
арасында б1рдейлш бар» деп сенд!рмек болганда, Раппо-
* А1ЬгссЫ Паи. «ЬисГтд ГеиегЬасЬ’8 РЬНозорЫе, сИе Ма1иг£ог8сЬип§
ипс! (Не рЬИозорЫзсЬе КгШк йег Ое^епАУаг!», Ье1рг1£, 1882, 88. 87—89
(Алъбрехт Рау. «Людвиг Фейербахтың философиясы, ңаз1рг1 жараты-
лыс таңу гылымы жэне ңазТрг! философиялың сын». Лейпциг, 1882,
87—89-беттер. Ред.).
ФИЛОСӨФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
227
порт ңателеседи Ең алдымен, мундай метафизикалың
ңүргаң сөздх бхз еш уаңытта ңолданбаймыз. Объект
сияңты идея да реалды, ал идея объектппң мидагы бей-
нес1 болып табылады... Буржуазиялың философиямен
танысуына тура келетш жолдастардың аздап көщлш
көтеру (гёсгёег) үшш, мен спиритуалистердщ миында
мыңтап үялап алган бүл атышулы проблеманың ңандай
екешн баяндап өтейш...
Колбасамен ңоректенетш, күнше 5 франк алатын жү-
мысшы ңожайыны оның аңысын жейтшш, ңожайынның
шошңа ет1мен ңоректенетшш, ңожайынның үры екешн,
колбаса дэмд1 эр! жүгымды тамаң екенш өте жаңсы 61-
лед1.— Тшт1 де олай емес,— дейд1 буржуазиялың со-
фист, оны Пиррон деп, Юм деп немесе Кант деп атаса
да 6эр1б1р,— бүл ретте жүмысшының шк1р! оның жеке
басының шк1р1, ягни субъективтш шшр; ол: ңожайын—
ңамңоршым, колбаса туралган терщен жасалган деп ой-
лай да алар едң өйткеш ол өзшдгк затты бые алмайды...
Бүл жерде мэселе дүрыс ңойылмай отыр, оның ңиьш-
дыгының 031 осы дүрыс ңойылмауында... Объектш!
тану үшш, адам эуел! өзшщ сез1м1 оны алдап отыр ма,
жоң па, соны тексеруге тшс... Химиктер одан. да шгер!
басты, денелердщ шпне үщлд1, оларга анализ жасады,
оларды элементтерше бөлдң содан кейш ңайта ңүрас-
тырды, ягни синтез жасады, денелердщ элементтершеи
денелер ңүрастырды: адам бүл элементтерден өзшщ тү-
тынуына керек заттар жасай алатын болган кезден берң
ол,— Энгельстщ айтңанындай,— өзшдък затты бьлемш
деп есептей алады. Егер христиандардың ңүдайы бар
болса жэне егер ол дүниеш жаратңан болса, ол мүнан
артың еш нэрсе 1стей алмаган болар ед1»*.
Лафаргтың Энгельст! ңалай түсшгенш жэне ол Кант-
ты солдан ңалай сынаганын, кантшылдыңтың юмизм-
нен өзгеше жаңтары үппн емес, ңайта Кант пен Юмге
ортаң жаңтары үшш ңалай сынаганын, өзшдш затты
бар дегеш үшш емес, ңайта өзшдш затңа көзңарасының
жетК1Л1КТ1 дэрежеде материалистш козңарас болмаганы
* Раи1 Ьа/аг§ие. «Ье шаШпаИзтпе йе Магх е1 ГШёаПзше бе Кап1»
1900 ж. 25 февральдагы «Ье 8ос1аН81е»72-де (Полъ Лафарг. «Маркстчң
материализмт жөне Канттың идеализмг»—«Социалист» газетшде. Ред.).
228
В. И± ЛЕНИН
үшш сынаЕанын көрсету маңсатымен 613 осы узын ко-
ппрмеш эдеш келтхрдш.
Аңырында, К. Каутский де өзшщ «Этикасында» Кант-
ты юмизм мен берклипплдшке мүлде ңарама-ңарсы
козңарастың түргысынап сынайды. Канттың гносеоло-
гиясына ңарсы ол былай деп жазады: «Менщ көру ңа-
бшетхмнщ ңасиеттер! мынадай: мен жасылды, ңызылды,
аңты көремш. Ыраң жасылдың ңызылдан басңаша б!р
нэрсе болуы менеп тыс б!р пэрсе бар екенш, заттардың
шынында айырмашылыгы бар екешн дэлелдейдт... Ке-
ң!стш пен уаңыттагы жеке түсппктер арңылы магап мэ-
Л1м болатын заттардың оздершщ араңатынастары меп
айырмашылыңтары..., сыртңы дүниенщ шын араңаты-
настары мен айырмашылыңтары болып табылады; олар
менщ тану ңабшеымнщ сипатына байланысты емес...
мүндай жагдайда» (егер уаңыт пен кещстштщ идеалды-
лыгы туралы Канттың штм! дүрыс болса), «б1зден тыс-
ңары дүние туралы 613 түк те бтле алмагап болар едш,
тшт1 оның бар екенш де б1ле алмаган болар ед!к»
(орысша аудармасының 33—34-беттер1).
Сөйтш, Фейербахтың, Маркс пен Энгельстщ букгл
мектебъ Канттан солга ңарай, идеализм атаулыны, агнос-
тицизм атаулыны толың теркке шыгаруга ңарай бет
алды. Ал б1здщ махистер философиядагы реакциялыц
багытңа, Кантты юмистш жэне берклипплдш көзңарас
түргысынан сынаган Мах пен Авенариуске ерш кеттй
Ңандай да болсын идеялың реакционерге еру,— эрине,
эрбгр азаматтың, эстресе эрб!р интеллигенттщ ңасиетт!
правосы. Бграң егер философияда марксизм негъздершщ
озшен 61’ржолата ңол үзгеп адамдар кейшпен жалтарып,
шатасып, мүлэшмсш: философияда «613 де» марксис-
терм1з, Маркст! толыгынан «дерлш» ңостаймыз, оны тек
аздап ңана «толыңтырдың» деп сещцрмек болса,— бүл
енд1 көрер көзге тым сүйюмшз-аң ңылың.
2. «ЭМПИРИОСИМВОЛИСТ» ЮШКЕВИЧТЩ «ЭМПИРИОКРИТИК»
ЧЕРНОВТЫ ҢАЛАЙ КЕЛЕКЕ ҢЫЛГАНЫ ТУРАЛЫ
«Чернов мырзаның,— деп жазады П. Юшкевич мыр-
за,— агностик позитивист-контист жэне спенсерппл Ми-
хайловскийд! ңалай Мах пен Авенариустщ 1зашары ет-
ФИЛОСОФИЯЛЫЦ ИДЕАЛИСТЕР
229
пек болгапып коргепде, эрипе, күлмей отыра алмайсың»
(1. с., 73-бет).
Бүл арада ең алдымен Юшкевич мырзаның адам таң-
данарлың надандыгына күлмей отыра алмайсың. Бар-
лың Ворошиловтар сияңты, ол озшщ бүл надандыгын
галымдардың сөздертмен жэне олардың аттарымен бүр-
кемелейдь Цитатңа алыпган создер махизмнщ маркс-
измге көзңарасыпа арпалган параграфтап келтгрыш
отыр. Ал бүл туралы соз ете отырып, Юшкевич мырза
Эпгельс үшш (сол сияңты өрб!р материалист үшш де)
Юмпың багытын жаңтаушылар да, Канттың багытын
жаңтаушылар да бхрдей агностиктер екешн бымейдй
Юмды жаңтайтынын тшт! Махтың өз1 де мойындайды,
сондыңтан жалпы агностиңизмд! махизмге ңарсы ңою
философиядан түк бшмегендш болып шыгады. «Агнос-
тикт^к позитивизм» деген сөздер де ңисынсыз, өйткеш
Юмды жаңтаушылар өздерш позитивистерм!з деп атай-
ды. Петңольдтт! өзше үстаз етш алган Юшкевич мырза
оның эмпириокритицизмд! тшелей позитивизмге ңоса-
тынын б1луге ти1С едь Аңырыпда, Огюст Копт пен Гер-
берт Спенсердщ аттарын тыңпалай беру де ңисынсыз,
ойткеш марксизм б!р позитивист пен екшпп позитивис-
тщ арасындагы айырмашылыңты емес, оларга ортаң
нэрсеш, философты материалистен айырмашылыгы бар
позитивист етш отырган нэрсеш теркке шыгарады.
Мүндай сөздердщ жиынтыгын б1здщ Ворошилов оңу-
шыпың «басып айналдыру» үшш, лешрген создермен
оны есшен тандыру үппн, оның назарын 1ст1ц мэнънеи
түкке түрмайтын үсаң-түйекке аудару үшш ңолданып
отыр. Ал 1СТ1Ң мэп1 — позитивизмнщ бүк!л кең агымы
мен материализм арасындагы түбегейл! айырмашылың-
та болып отыр, осы кең агымның иилнде Ог. Конт та,
Г. Спенсер де, Михайловский де, б!рңатар неокантшыл-
дар да, Мах пен Авенариус те бар. Өзшщ «Л. Фейербах-
ында» Энгельс сол көздег! (ягни өткен гасырдың
80-жылдарындагы) кантшылдар мен юмистердщ бэргн
бейшара эклектиктердщ, үсаңшылдардың (Р1о11кпаскег
сөзбе-сөз: босңа эуре болушылар) жэне басңалардың ңа-
тарына ңосып, 1стщ мэнш мейлшше айңын көрсетш
берд173. Бүл сипаттамапың К1мдер туралы айтылуы
230
В. И£ ЛЕНИН
мүмкш жэне кхмдер туралы айтылуга тшс екенш б!здщ
Ворошиловтардың ойлагысы да келмедк Олар ойлай
бымейтш болгандыңтан, б!з оларга б!р көрнею теңеудх
мысал етейш. 1888 жылы да, 1892 жылы да жалпы
кантшылдар мен юмистер туралы сөз ңылганда, Энгельс
ешкъмнщ де атып атамайды74. Энгельс тек өз1 талда-
ган ютапшаны гапа тек Штаркенщ Фейербах ту-
ралы шыгармасын гапа тыге тиек етедк «Штар-
ке,— дейд1 Эпгсльс,— ңаз!р Германияда философ ата-
нып, шу котерш жүргеп доценттердщ шабуылдары мен
Шмдершеп Фейербахты ңоргауга жан сала тырысады.
Нем1с классикалың философиясының азгын үрпагын
быпс! келген адамдар үшш мүның, эрине, маңызы бар;
Штаркенщ өз! үщш мүның ңажет болып көршу! мүмкш.
Ал б1з оңушыны аяйың» («ЬисНущ ГеиегЬасЬ», 8. 2575).
Энгельс «оңушыны аягысы» келдң ягни өздерш фило-
соф деп атап жүрген азгын мылжыңдармен таныс болу
азабынан социал-демократтарды ңүтңаргысы келдп Ал
бүл «азгын үрпаңтың» өкшдер! юмдер?
Штаркенщ штабын (С. N. 8(агке. «ЬисЬущ Реиег-
ЬасЬ», 81и1(£аг1, 1885*) ашып оңып көрсек, үнем! Юм
мен Кантты жаңтаушыларды тыге тиек етш отырганын
көрем1з. Штарке Фейербахты осы ек1 багыттан бөлек-
теп отырады. Бүл ретте Штарке 4. Рилъден, Винделъ-
бандтан, А. Лангеден цитаттар келт1ред1 (Штаркенщ
шыгармасы, 88. 3, 18—19, 127 жэне одан кейшп бет-
тер).
Р. Авенариустщ 1891 жылы шыңңан «Адамның дүние
туралы үгымы» деген ютабының немкше б1ршпп басы-
луының 120-бетш ашсаң, мына сөздерд! оңимыз: «Б1з~
дщ анализ1м!здщ түпк! нэтижес! — көзңарастарда
айырмашылың болуына байланысты, абсолюттш
(с1игс11£еЬепс1) болмаса да,—мэселен, Э. Лаас, Э. Мах,
4. Рилъ, В. Вундт сияңты басңа да зерттеупплердщ
шыгарган ңорытындыларына сэйкес келедп Шопенгау-
эрд1 де салыстырыңыз».
Б1здщ Ворошилов-Юшкевич юмге күлген болып шың-
ты?
* — К. Н. Штарке. «Людвиг Фейербах», Штутгарт, 1885. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
231
Жеке мэселе бойынша емес, эмпйриокритицизмшң
«түпк1 нэтижесь» туралы мэселе бойынша өзхнщ кант-
шылдар Риль мен Лаасңа, идеалист Вундтңа принцип-
Т1К жаңындытына Авенариус титтей де күмэнданбайды.
Махты ол ек! кантшылдың арасында атап өтедк Шы-
нында да, Риль мен Лаас Кантты ңырнап, Юмның эл-
петше келтгрш отырса, ал Мах пен Авенариус Юмды
ңырнап, Берклидщ элпетше келырш отырса, булардыц
бэр! б1р сыбайлас топ емес пе?
Энгельстщ нем1с жүмысшыларын «аяп», оларды бүкш
осы «босңа эуре болушы» доценттердщ сыбайлас тобы-
мен жаңын таныс болудан ңутңаргысы келгенше таңда-
нуга бола ма?
Энгельс нем1с жумысшыларын аяй бхлдх, ал Вороши-
ловтар орыс оңушыларын аямайды.
Кантты Юммен немесе Юмды Берклимен шынында
эклектика жолымен, былайша айтңанда, эр түрл! про-
порцияларда, бүл ңоспаның б!ресе б!р элементше, б!ресе
екшпп элементше артыгыраң маңыз берш б1р!кт1руге
болатынын айта кету керек. Мэселен, тек жалгыз
Г. Клейнпетер гана өзш жэне Махты солипсист (ягни
дэйект! берклиппл) деп ашың мойындайтынын 613 жога-
рыда көрд1к. Керкшше, Мах пен Авенариустщ көзңа-
растарында юмизм бар екешн олардың шэшрттер! мен
жаңтастарының кобк Петцольдт, Вилли, Пирсон, орыс
эмпириокритиг! Лесевич, француз Анри Делакруа* жэне
басңалар баса көрсетедь Философияда Юмды Беркли-
мен б1р1кт1ргеп, б!раң мүндай ңоспаның материалистш
элементтерше салмаң салыңңыраган ерекше грг галым-
нан бхр мысал келпрелш. Бүл — агылшынның атаңты
жаратылыс зерттеуппс! Т. Гексли; «агностик» деген тер-
минд1 шыгарган осы Гексли едң агылшын агностицизмх
туралы сөз ңылганда Энгельс осы Гекслид! ең алдымен
жэне бэршен де гөрх көб!рек айтңан болатын. 1892 ж.
Энгельс бүл сияңты агностиктерд! «үялшаң материалис-
* «В1ЬПо1;Ьёдие би соп^гёз т^егпаНопа! йе рЬИозорЫе», уо1. IV.
Непгг Ве1асгогх. «ПаүН Ните е!; 1а рЬПозорЫе сгШдие» («Халыңара-
лың философиялың конгресс Ытапханасы», IV том. Анри Делакруа.
«Давид Юм жэне сыншьтл философия». Ред.). Автор Авенариуст! жэне
Германиядагы имманенттерд!, Ш. Ренувъею жэне Франциядагы оның
мектебш («неокритицистерд!») Юмды жаңтаушылардың ңатарына ңо-
сады.
9 18-том
232
В. и. Л Е Н И Н
тер» 76 деп атады. Агылшын спиритуалис! Джемс Уорд
өзшщ «Натурализм жэне агностицизм» деген штабында
непзшен алганда «агностицизмнщ гылыми көсем!»
(уо1. II, р. 229) Гекслиге тшсе отырып: «Гекслидщ фи-
зикалың жаңты» (Махтың шюршше, «элементтер ңата-
рын») «алгашңы деп тануга бешмдшИ көп ретте өте
күшт! байңалатыпы соншалың, бүл арада параллелизм
туралы сөз ңылуга бола ңояр ма екен. Гекслидщ мате-
риалист деген атаңты өзшщ шрппкстз агнөстицизмш
масңаралагандың деп быш, бүл атаңты мейлшше ңызу
тер!ске шыгарып отыргапына ңарамастан, мен мүндай
атаңңа Гекслиден гөр! көб!рек лайың басңа жазушыны
бьлмеймш» (уо1. II, р. 30—31) дегенде, Энгельстщ бер-
ген багасын дэлелдейдй Өзшщ шюрш дэлелдеу үшш
Джемс Уөрд Гекслидщ мынадай сөздерш келт1ред1: «Гы-
лымның прөгрес! б!здщ материя жэне себептппк деп
атайтынымыздың өр!сш кеңейте бередң осыган сэйкес
б1здщ рух жэне өздшнен туу деп атайтынымызды б!рте-
б1рте адам ойының барлың салаларынан жоя бередң
мүның ңай уаңытта болса да осылай болып келгешне,
басңа уаңыттагыдан гөр! эсхресе ңаз!р осылай болып
отырганына, гылымның тарихымен таныс эрб!р адам
келшед!». Немесе: «Материяның ңүбылыстарын (фено-
мендерш) рух терминдер! арңылы көрсетсек те, немесе
рухтың ңүбылыстарыи материя терминдер! арңылы кор-
сетсек те, тек өзш гана алганда мүның маңызы жоң —
бүл ек1 түжырымның екеу! де белыл! относительд! ма-
гынада аңиңат» (Махтың шюршше, «элементтердщ от-
носительд! түраңты комплекстерЬ). «Б1раң гылымның
прогрес! түргысынан ңараганда, материалистш термино-
логия ңай жагынан алып ңараганда да тэу!р. Өйткеш ол
ойды дүниенщ басңа ңүбылыстарымен байланыстыра-
ды... ал оган кер! немесе спиритуалистхк терминология
өте-мөте магынасыз (иНег1у Ьаггеп) жэне шатасушы-
лың пен ңараңгылыңтан басңа ештеңеге де экеп сөң-
пайды... Гылым негүрлым алга басңан сайын, табигат-
тың барлың ңүбылыстары материалистш фөрмулалар
немесе симвөлдар арңылы согүрлым кең, согүрлым дэ-
йект1 түрде түсшдхршетшше күмэн бола ңояр ма екен»
(I, 17-19).
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
233
«Түйсштер топтарынан» заңсыз эр! асатын «метафи-
зика» деп материализмд! ңайткенде де таныгысы келме-
ген «үялшаң материалист» Гексли, мше; осылай пайым-
дады. Дэл сол Гексли тагы да былай деп жазды: «Егер
абсолюттш материализм мен абсолюттш идеализмшң 61-
рш лажсыз таңдайтын болсам, мен лажсыздан соңгысын
алар ед1м...». «Б1зге б1рден-б1р айңын мэл1м нэрсе — ру-
хани дүниенщ бар екендпт» (Л. А¥агс1, II, 216, бүл да
сонда).
Наң сол Махтың философиясы сияңты, Гекслидщ фи-
лософиясы да юмизм мен берклипплдштщ ңоспасы. Б1-
раң Гекслидщ берклипплдш шаптыгулары — кездейсоң
нэрсе, ал оның агностицизм! материализмд! бүркемелеу
болып табылады. Махта ңоспаның «бояуы» басңаша, ал
наң сол спиритуалист Уорд, Гекслимен аяусыз ңырңы-
сып отырса да, Авенариус пен Махты (лтипатпен арңа-
сынан ңагады.
3. ИММАНЕНТТЕР — МАХ ПЕН АВЕНАРИУСТ1Ң СЕР1КТЕР1
Эмпириокритицизмд! сөз ңылганда, имманенттш мек-
теп дейтшшң философтарын талай рет тыге тиек ету!-
м1зге тура келдц бүл мектептщ басты өшлдер! — Шуп-
пе, Леклер, Ремке жэне Шуберт-Зольдерн. Ещц эмпи-
риокритицизмнщ имманенттерге көзңарасын жэне
имманенттер уагыздап жүрген философияның мэнш ңа-
растырып көру ңажет.
1902 жылы Мах былай деп жазды: «...Мен ңаз!рг1 уа-
ңытта б!рңатар философтардың, позитивистердщ, эмпи-
риокритиктердщ, имманенттш философия жаңтастары-
ның, сол сияңты жаратылыс зерттеупплердщ өте аз б!р
бөлепшң, б1р1н-б1р1 мүлде бшместен, жаңа жолдар сала
бастаганын, жеке алганда айырмашылыңтары болса да,
бүл жолдардың б!р торапта дерлш тогысатынын көрш
отырмын» («Түйсштерд! талдау», 9-бет). Бүл арада, 61-
ршппден, «жаңа» сияңты көршген, шынында өте еск1,
юмистш-берклипплдш философия жаңтастарына ңосыл-
ган жаратылыс зерттеупплердщ өте аз екенш Махтың
оте-мөте дүрыс мойындап отырганын атап өту керек.
2-ден, Махтың бүл «жаңа» философияны имманенттер
9*
234
В. И. Л Е Н И Н
эмпириокритиктермен жэне позитивистермен ңатар тур-
ган кең атым деп бшушщ өте зор маңызы бар. «Түйсш-
терд! талдаудың» орысша аудармасына (1906 ж.) жаз-
ган алгы сөзшде Мах ңайталап былай дейдк «Ортаң бтр
ңозталыс осылай ашылып отыр» (4-бет)... Тагы бхр же-
ршде Мах: «Мен имманенттш философия багытын үс-
таушыларга өте жаңынмын... Мен бүл штаптан (Шуп-
пенщ «Таным теориясы мен логика очеркх»), ең көп
дегенде азын-аулаң түзетулер енгхзе отырып, ыңылас-
пен ңостамастай еш нэрсе таппадым» (46). Шуберт-
Зольдернд! де Мах «оте жаңын жолмен» келе жатңап
адам деп есептейд! (4-бет), ал Вильгельм Шуппеге тшт1
өзшщ аңыргы, былайша айтңанда, жиынтың философия-
лың еңбегш: «Таным жэне адасушылың» деген еңбегш
арнайды.
Эмпириокритицизмнщ непзш салушылардың екшпп
бтреуң Авенариус, 1894 жылы: Шуппенщ эмпириокри-
тицизмге тшектестМ меш «ңуантып», «ңуат беред!»,
меш мен Шуппенщ арасындагы «айырмашылың» (ЭК-
Гегепг) «тек уаңытша гана болуы мүмкш» (угеПегсЫ
пиг е1п${\¥еПеп посЬ Ье81е11епс1) *,— деп жазгап бола-
тын. Аңырында, И. Петцольдт,— мүның Шмш В. Лесе-
вич эмпириокритицизмнщ ең соңгы табысы деп есеп-
тейдт,— дэл сол ушеугн — Шуппеш, Махты жэне Аве-
нариустт турадан-тура «жаца» батыттың көсемдеръ деп
жариялайды («ЕшГйЬгпп^ ш сИе РЬЛозорЫе йег гешеп
ЕгГаЬгип^», Вс1. II, 1904, 8. 295**, жэне «Э. и7е!1ргоЬ-
1ет», 1906, 8. V жэне 146***). Бүл ретте Петцольдт
Р. Виллиге («Е1пГ.», II, 321) — Шуппе сияңты туысы
болганына үялып, одан принципт! түрде 1ргесш аулаң
салуга тырысңан б1рден-б!р дерлш көрнектт махиске ба-
тыл ңарсы шыгады, бүл үшш Авенариустщ шэюрт! өз1-
нщ ңымбатты үстазынан ескертпе алды. Виллидщ Шуп-
пеге ңарсы маңаласына өзшщ ескертушде Шуппе тура-
* «Ү1еНе1]а11гя8сИгШ Шг лүтздепзсЬаГШсЬе РЬПозорЫе», 1894, 18.
ТаЬг£., НеП I, 8. 29 («Рылыми Философия Үшайлыгы», 1894, 18-жыл
басылуы, I дэптер, 29-бет. Ред ). . .
** — «Таза тэяНрибе философиясына ктртспе», II том, 1904, 295-бет,
Ред
*** _ «па8 ТҮеИргоЫет уоп розИМзНзсЬет 81ап(1рипк1е аиз» 1906,
8. V жэне 146 ( «Позптпштстш тургыдан ңарагандагы дүние проблема-
сы», 1906, V жэне 146-беттер). Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
235
лы жогарыда келт1р1лген сөздерд! жазган Авенариус:
Виллидщ сыны «керегшен, бэлюм, ңаттыраң болды 61-
лем» дегенд! ңоса айтты («Ү1ег(1]5сЬг. I. №. РЬ..», 18.
ЛаЬг§., 1894, 8. 29; Виллидщ Шуппеге ңарсы маңаласы
да осының 1ппнде).
Эмпириокритиктерд1ң имманенттерге берген багасы-
мен таныстың, енд1 имманенттердщ эмпириокритиктер-
ге берген багасымен танысуга көшелпс Леклердщ
1879 ж. берген багасын бхз көрсетш өттш. 1882 жылы
Шуберт-Зольдерн өзшщ «1шшара үлкеп Фихтеш» (ягни
субъективтш идеализмшң атаңты өк1Л1 Иоганн Готлиб
Фихтеш, Иосиф Дицгөнд1К1 сияңты, оның да болымсыз
философ үлы болды), одан кейш «Шупнеш, Леклердң
Авенариустг жэне шпнара Ремкеш» «ңостайтынын» ту-
ра атап айтады, сонымен ңатар мейлшше ңүлшына Мах-
тан («ЕгЬ. б. АгЬ.»*) «табиги-тарихи метафизикага» **
ңарсы цитаттар келт!ред1, Германиядагы реакцияшыл
доценттер мен профессорлардың бэр! де табиги-тарихи
материализмд! табиги-тарихи метафизика деп атайды.
Авенариустщ «Адамның дүние туралы үгымы» жарыңңа
шыңңаннан кешн, 1893 жылы, В. Шуппе «Р. Авена-
риуске ашың хатында» Авенариустщ бүл шыгарма-
сын — Шуппешң өз! де ңоргап отырган «аңгал реализм-
Д1 ңуаттагандың» деп ңүттыңтады. «Менщ ойды түсшу-
1м,— деп жазды Шуппе,— шздщ (Авенариустщ) «таза
тэж!рибең1зге» тамаша дэл келедЬ***. Мүнан кейш,
1896 ж., Шуберт-Зольдерн өз1 «сүйенетш» «философия-
дагы методологиялың багытңа» ңорытынды жасай келш,
өзшщ шыңңан тегш Ф. А. Ланге («Германияда б!здщ
багытымыз наң осы Лангеден басталады») арңылы,
одан эр1 Лаас, Шуппе жэне К°, Авенариус пен Мах, нео-
кантшылдардан Рилъ, француздардан Ш. Ренувье, т. б.
* — «ше ОезсЫсШе ипс1 (Ие №игге1 йез 8а1гез уоп йег ЕгЬаИип?
Дег АгЬеИ» («Жүмыстың саңталу принцнш, оның тарихы мен нег!зЬ>).
Ред.
** Рг. Нгскагд ъоп 8скиЬег1-8о1(1егп. «ПЬег Тгап8сеп(1епг без ОЬ]ес1з
ипй 8иЬ]ес1з, 1882, 8. 37 жэне § 5. Оның мына еңбегш салыстырыңыз:
«СггишПа£еп ехпег ЕгкеппНпзНгеопе», 1884, 8. 3 (Д-р Рихард фон
Шуберт-Золъдерн. «Объект пен субъект1нщ трансцендепттгг! туралы»,
1882, 37-бет жэне § 5. Оның мына еңбегтн салыстырыңыз: «Таным
теориясының негтздерт», 1884, 3-бет. Ред.).
*** «Ү1ег1;е1]аЬг88сЬгШ Шг шзеепзсЬаННсЬе РЬПо§орЫе», 17. 1аЬг£.,
1893, 8- 384.
236
В. И. ЛЕНИН
арңылы Беркли мен Юмнан бастайды*. Аңырында,
имманенттердщ арнаулы философиялың органының
б1ршпп номершде басылган программалың «Ктркпесш-
де» материализмге ңарсы согыс жарияланганына жэне
Шарль Ренувьеге тыектестш бпццршгенше ңоса мына-
ны да оңимыз: «Тштх жаратылыс зерттеупплердщ өз
лагершде де жаратылыс тану гылымдарын меңдеген
философиялың емес рухңа ңарсы, өздершщ мамандыгы
бтр жолдастарыпың өршш келе жатңан менмендггше
ңарсы үг1т жүрпзуд! коздеген б!рен-саран жаратылыс
зерттеупплердщ үш шыга бастады. Мэселен, физик Мах
осындай К1С1 болып отыр... Барлың жерде жаңа күштер
жанданып, жаратылыс тану гылымының мшшздггше
көз жүмып сене берушткт! бүзу үшш жүмыс ктеп
отыр, сөйтш жасырын сырдың түбше жету үшш тагы
да басңа жолдар табуга, аңиңаттың сарайына ену үшш
ңолайлы ес1.к табуга юркш отыр»**.
Ш. Ренувье туралы б!рер сөз айта кетелш. Бүл — нео-
критицистер дейтшдердщ Францияда кең өр!с алган
беделд! мектебшщ басшысы. Оның теориялың филосо-
фиясы — Юмның феноменализм! мен Канттың априо-
ризмшщ ңосындысы. Өз1НД1к зат үзшднкесыд! бекерге
шыгарылады. Ңүбылыстардың байланысы, тэртш, заң
априорлың деп жарияланады, заң үлкен эршпен жазы-
лып, дшнщ непзше айналдырылады. Католик поптар
бүл философияга мэз-мейрам. Махист Вилли ызаланып,
Ренувьеш «екшпп апостол Павел», «нагыз экк! обску-
рант», «ерш бостандыгын казуистиктшпен уагыздаушы»
(«Ое^еп (Не бсйиКүе^зйеИ», 8. 129***) деп атайды. Мше,
имманенттердщ осындай шшрлестер! Махтың филосо-
фиясын кызу цугтыцтайды. Махтың «Механикасы»
француз тшше аударылып шыңңан кезде, Ренувьешң
ңызметкер! эр! шэюрт! Пильон шыгарып түрган «нео-
критицистердщ» органы — «Б’Аппёе РйПозорЫдие»78
былай деп жазды: «Субстанцияны, затты, өзшдш затты
* Вг. ПгскагЛ ъоп 8с1гг{Ъег1-8о1с1егп. «Оаз тепзсйИсйе СИйск ипй
(Пе 8ог1а1е Ега&е», 1896, 88. V, VI (Д-р Рихард фон Шуберт-Золъдерн.
«Адам баңыты жэне элеуметтш мэселе», 1896, V, VI беттер Ред ).
** «геИзсйгШ; Гйг 1ттпапеп1е РЬИозорЫе»77, Вй. I, ВегЦп, 1896,
88. 6, 9.
*** — «Мектеп аңылгөйл1г1не ңарсы», 129-бет. Ред,
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
237
сынауымен Мах мырзаның позитивтш гылымы неокри-
тицист1К идеализммен ңандай дэрежеде үңдесетшш ай-
тып жатудың пайдасы жоң» (15-том, 1904, р. 179).
Орыс махистерше келетш болсаң, олардың бэрт өздерь
шң имманенттермен туыс болганына уялады,— Струве-
нщ, Меньшиковтың жэне К°-нщ салтан жолына эдей!
түспеген адамдардан, эрине, басңа еш нэрсе күтуге де
болмайтын ед1. Тек Базаров ңана «имманенттш мектеп-
тщ кейбтр өкыдерш» «реалистер» деп атайды*. Богда-
нов: «имманенттш мектеп — тек кантшылдың пен эмпи-
риокритицизм арасындагы аралың форма гана» («Эмпи-
риомонизм», III, XXII),—деп ңысңаша (жэне шынында
тергс) мэл1мдейд1. В. Черпов былай деп жазады:
«Жалпы алганда, имманенттер өздершщ теориясының
тек б!р жагымен гана позитивизмге жаңындайды, ал
басңа жаңтарымен оның шеңбершен едэухр шыгып ке-
тед!» («Философиялың жэне социологиялың этюдтер»,
37). Валентипов былай дейдк «имманенттш мектеп бүл
(махистш) шшрлерге жарамсыз форма берш, солип-
сизмнщ туйыгына тхрелд!» (1. с., 149-бет). Өздерщтз
көрш отырсыздар, бүл арада не тыесең, соны сурай-
сың: конституция да, хрен ңосңан ңортпа балың та, реа-
лизм де, солипсизм де бар. Бхздщ махистер имманент-
тер туралы шындыңты тура жэне ашың айтудан ңор-
ңады.
Эңпме имманенттердщ нагыз шектен шыңңан реак-
ционерлер, фидеизмд! тшелей уагыздаушылар, басынан
аягына дейш ңаратүнектг ңуаттайтын адамдар екендь
гшде болып отыр. Өзшщ гносеология жөншдег! негур-
лым теориялың еңбектерш ашъп^тан-ашыц дшд! ңоргау-
га, ңайсыб!р орта гасырлыңты аңтауга апарып ыремей-
тш б1рде-б1р имманент жоң. 1879 жылы Леклер өзшщ
философиясын, «дшпплдш багыттагы аңылдың барлың
талаптарын» «Бег ВеаИзтнз е1с.»,8. 73**) ңанагаттан-
дыратын философия деп ңоргады. 1880 жылы И. Ремке
* «Ңаз1рг1 философиядагы реалистер—каптшылдыңтаң туган имма-
ненттш мектеппң кейб!р өкшдерң Мах — Авенариус мектеб! жэне
олармен туыс көптеген агымдар — аңгал реализмнтң бастама пунктш
терхске шыгаруга тшт1 ешңандай дэлел жоң деп есептейд!». «Очерк-
тер», 26-бет.
** — «Бег ВеаИзшиз Дег шойегпеп Ма^игиНззепзсЬаН 1т ЫсМе (1ег
үоп Вегке1еу ипй Кап! ап^еЬаЬп1еп ЕгкешЯтзкгШк», 8. 73. Ред.
238
В. Ил ЛЕНИН
өзшщ «таным теориясын» протестант пастор Бидерман-
га арнады жэне ютабын сезтмнен тыс ңудайды емес,
«реалдың угым» болып табылатын ңудайды уагыздау-
мен аяңтады (Базаров «кейб!р» имманенттерд! осы үппп
«реалистер» ңатарына ңосңан болар?), соның өзшде ол
«бүл реалдың үгымды объективтещцруге мүмкшдш
беретш де, оны шешетш де — практикалың өм!р», ал
Бидерманның «Христиандың догматикасы» «гылыми
теологияның» үлыс! деп жариялайды (I. Вейшке. «Б1е
АҮеИ а!з АҮаЬгпеЬтип^ иш! Ве^пй», ВегИп, 1880, 8.
312). «Имманенттш философияга арналган журналда»
Шуппе: егер имманенттер трансценденттш нэрсеш тер!с-
ке шыгарып отырса, онда ңүдай мен болашаң өм!р бүл
үгымга өсте жатпайды, деп сещцрмек бөлады («2еИ-
зсЬгШ 1йг 1тшапеп1е РЬПозорЫе», II. Вапй, 8. 52*).
Өзшщ «Этикасында» ол «адамгерпплш заңының...
дүниеге метафизикалың көзңараспен байланысын» ңор-
гап, дшд1 мемлекеттен бөлу туралы «магынасыз сөздер-
Д1» кшэлайды (Бг. А¥ПЬе1т 8сЬирре. «Огипйгй^е йег
Е1Ык ипй ВесЫзрЬПозорЫе». ВгезЬ, 1881, 8. 181,
325**). Өзшщ «Таным теориясының непздер!» деген
шыгармасында Шуберт-Зольдерн б!здщ Л/ем-нщ б!здщ
денем1здщ болмысынан бүрынгы преэгзистенциясын
(бүрын өмтрсүруш) жэне Мен-пи\ денеден кейхнп пост-
эгзистенциясын (кейш өм!р сүруш),ягни жанның мэңп
жасауын (1. с., 8. 82) жэие т. б. ойлап шыгарады. ӨзБ
нщ «Элеуметтш мэселесшде» ол «элеуметтш реформа-
лармен» ңатар Бебельге ңарсы сословиелгк сайлау пра-
восын ңоргап, былай дейдк «ңүдай берген баңытсыздың
болмаса,—баңыт та болмас ед! деген фактш! социал-
демократтар елемейдх» (8. 330), сонымен ңатар ол:
материализм «үстем болып отыр» (8. 242), «б1здщ
заманымызда ол дүниелш өм!рге, тшт! оның тек мүмкш
екещцгше гана болса да, нанган адам аңымаң деп есеп-
телед!» (1Ь.) деп зарланады.
Мше, осындай нем1с Меньшиковтары, Ренувьеден еш-
б!р кем соңпайтын обскуранттар эмпириокритиктермен
* — «Имманентттк Философия Журналы», II том, 52-бет. Ред.
** — Д-р Вилъгелъм Шупие: «Этика мен право философиясының не-
г!здерЬ>, Бреславль, 1881, 181, 325-беттер. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛПСТЕР
239
ым-жымдары б!р болып, ауыз жаласып отыр. Олардың
теорияда туыс екендт даусыз. Имманенттердщ кант-
шылдыгы Петцольдттщ немесе Пирсонның кантшылды-
гынан артың емес. Олар өздерш Юм мен Берклидгң
шэктрттерхмхз деп санайтынын 613 жогарыда көрдш, ал
имманенттерге берыген мундай баганы философиялың
эдебиетте журттың бэр! мойындаган. Мах пен Авенари-
устщ бул серштершщ ңандай гносеологиялың дэлелдер-
Д1 непзге алатынын айңын көрсету үшш имманенттер-
дщ шыгармаларынан б!рнеше теориялың непзы ңагида
келтхрешк.
Леклер 1879 жылы элх «имманенттер» деген атты
ойлап шыгарган жоң ед1, «имманенттер» деген ат, бы-
лайша айтңанда, «тэж1рибелш», «тэж!рибе арңылы
мэл1м» деген магынаны б1лд1ред1 жэне Европаның
буржуазиялың партияларының жарнамалары ңандай
жалган болса, бүл ат та 1рш-ппр1генд1 бүркемелеуге
арналган дэл сондай жалган жарнама болып табылады.
Өзшщ б1ршпп шыгармасында Леклер өзш ашыңтан-
ашың жэне тура «сыншыл идеалист» («Бег КеаИзшнз
е1с.», 8. 11, 21, 206 жэне басңа көптеген беттер) деп
атайды. Бүл шыгармасында ол өзшщ Канттан бастап
Фихте мен Берклиге дейш жүрш өткен жолын айңын
көрсете отырып, Кантты материализмге жол бергеш
үппн сынайды, мүны 613 жогарыда көрдш. Леклер
жалпы алганда материализмге ңарсы, эсхресе жаратылыс
зерттеушълердщ көпш1л1г1нщ материализмге бешмдглъ-
г1не т$арсы, дэл Шуппе, Шуберт-Зольдерн, Ремке сияң-
ты, аяусыз күрес жүрпзедк
«Сыншыл идеализмнщ көзңарасына ңайтып орала-
йың,— дейд! Леклер,— бүкы табигат пен табигаттың
процестершде трансценденттш өмхр» (ягни адамның
санасынан тыс ом!р) «бар демейш, сонда субъект үппн
денелердщ жиынтыгы да, ол өз денесш көрш, оны басңа
өзгерштершщ бэр!мен б!рге сипап түйсшетшдштен,
субъектшщ өз денес! де кещстште байланысты түрде
ңатар өм1р сүрудщ, уаңыттагы б!р 1зд1л1ктщ тшелей мэ-
Л1м болган ңүбылысы болып табылады, сөйтш табигат-
ты түсшд!рудщ бэрх сол ңатар өм!р сүру мен б!р 13Д1Л1К-
тщ заңдарын атап көрсетуге келш саяды» (21).
240
В. И. ЛЕНИН
Кантңа ңарай кер! шепну керек — деген болатын
реакцияшыл неокантшылдар. Фихте мен Берклиге ңа-
рай кер! шегшу керек,— мше, реакцияшыл имманент-
тер, шынында, осылай дейдк Леклердщ шюршше, бар
нэрсенщ бэр! — «туйсъктердщ комплекстеръ» (8. 38),
соныц өзшде бтздщ сез1мдер1м1зге эсер ететш ңасиет-
тердщ (Е1£еп5с11аЙеп) бгр тобы, мэселен, М эршмен,
ал табигаттыц басңа объектыерше эсер ететш екшпп
тобы N эршмен белпленед! (8. 150 жэне басңа беттер).
Бул ретте Леклер табигатты соз ңылганда, оны жеке
адамның емес, «адамзаттыц санасының ңубылысы»
(Вел¥нр18еш8р11апошеп) дөп таниды (8. 55—56). Егер
Леклер бул ютабын Мах физика профессоры болган дэл
сол Прагада бастырып шыгарганын жэне Леклердщ тек
Махтың 1872 жылы шыңңан «ЕгЬаНпп^ йег АгЬеЛ»-нан
гана шаттана отырып цитат келНретшш еске алатын
болсаң, онда фидеизмнщ жаңтасы жэне ашың идеалист
Леклерд! Махтың «ерекше» философиясының нагыз
аргы атасы деп тану керек емес пе? деген сураң ер!кс1з
туады.
Леклердщ айтуынша*, «б!рдей нэтижеге» кел-
ген Шуппеш алатын болсаң, ол, жогарыда көргешм^з-
дей, «аңгал реализмд!» ңоргауга шын дэмеленед! жэне
«Р. Авенариуске ашың хатында»: «менщ (Вильгельм
Шуппенщ) таным теориям бурмаланып, субъективтш
идеализмге айналып кетт!» деп көз жасын көл ңылады.
Имманент Шуппенщ реализмд! ңоргауы деп аталган
дөрек! сурңиялың айланың не екенш оның имманент-
терд! фихтепплдердщ, субъективтш идеалистердщ ңата-
рына ешб!р тайсалмастан ңосатын Вундтңа ңарсы
айтылган мына сөздершен айңын көруге болады («РЫ1о-
зорЫзсЬе 81псНеп», 1. с., 8. 386, 397, 407**).
Вундтңа царсы гиыт.ып, Шуппе былай деген болатын:
«Менщ «болмыс дегешм1з — сана» дейтш ңагидамның
магынасы мынау: сыртңы дүниешз сананың болуы мум-
кш емес, демек, сыртңы дүние санашкң ягни осы екеуь
* «ВеИга^е ги етег тотзНбсЬеп ЕгкеппСтзШеопе», Вгез! , 1882,
8. 10. ( «Монистак таным теориясының очерктерЬ, Бреславль, 1882,
10-бет. Ред.).
** — «Философиялың Зерттеулер», цитатңа алынган жерде, 386, 397.
407-беттер. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
241
нщ абсолюттш байланысында (Хизатгпепдейдпзкеи)
олар бгртутас бастапңы бүтш болмысты ңүрайды, мүны
мен сан рет ескертш, түсшдгрген болатыниын»*.
Бүл сияңты «реализмдег!» барып түрган субъективттк
идеализмд! көрмеу үпин нагыз аңңау болу керек ңой!
Өзтщз ойлаңызшы: сыртңы дүние «сапанш» жөне оны-
мен абсолюттгк байланыста болады! Шынында да, оны
субъективтш идеалистердщ ңатарына досуды «эдет
ңылып», байгүс профессорга жала жауыпты. Мүндай
философия Авенариустщ «принңиптьк координациясы-
на» бүтшдей үйлесе ңалады: Чернов пен Валентиновтың
ңандай ескертулер! мен наразылыңтары болса да бүл
екеуш б!р-б1ршен айырып ала алмайды, бүл ек! филосо-
фияның екеу! де нем1с профессорларының реакциялың
фабрикаттарының музейше б!рге Ж1бер1лед1. Валентинов
мырзаның жете ойламайтындыгына тагы да б!р дэлел
болып отырган к1с1 күлерлш жагдай ретшде мынаны
көрсетш өтешк: ол Шуппеш солипсист деп атайды
(Мах, Петцольдт жэне К° сияңты, Шуппе де: мен со-
липсист емесшн деп ңүдайды ауызга алып, ант-су 1шт1,
бүл таңырыпңа арнап маңалалар жазды),— ал Базаров-
тың «Очерктердег!» маңаласына ңатты сүйсшедП База-
ровтың «сез1мд1к түсгшктщ өз1 б1зден тыс бар шындың
болып табылады» деген наңыл сөз1н немхс тшне ауда-
рып, оны аз да болса зешш бар бгр имманентке Ж1беру-
Д1 ңандай т1лер ед!м. Сонда имманент Базаровтың беть
нен сүйш алган болар ед1 жэне Шуппелер, Леклерлер
жэне Шуберт-Зольдерндер Мах пен Авенариустщ бетх-
нен ңалай сүйш алган болса, имманент те Базаровтың
бетшен дэл солай шөп етюзш сүйш алтан болар едъ
Өйткеш Базаровтың наңыл сөз1 — иммаюенттп; мектеп
шмдершщ алъфасы мен омегасы.
Аңырында, Шуберт-Зольдернге де токдалып өтешк.
«Жаратылыс тану гылымының материализм!», сыртңы
дүниенщ объективтж реалдылыгын мойыпдайтын «мета-
физика»—бүл философтың басты жауы («Таным тео-
риясының нег1здер1», 1884, 8. 31 жэне «Жаратылыс
* \Уг11ге1т 8с1гирре. «П1е 1ттапеп1е РЬПозорЫе ипс! Л¥П11е1т ‘УУшкИ»
«ХеИзсЬгШ Я1г 1ттапеп1е РИПозорЫе», ВапП II, 8. 195 (Вилъгелъм
Шуппе. «Имманенттш философия жэне Вильгельм Вундт» — «Имма-
нентт!к Философия Журналында», II том, 195-бет. Р*ед.).
242
В. И. ЛЕНИН
тану гылымының метафизикасы» деген бүкш II тарау).
«Жаратылыс тану гылымы сананың барлың ңатынаста-
рынан абстракциялайды» (8. 52),— ең үлкен ңырсың,
м!не, осында екен (материализмнщ мэшс! де осында!).
Өйткеш «түйсхктерден, демек, сананың ңалыптарынан»
адам шыгып кете алмайды (8. 33, 34). Эрине,— деп
мойындайды 1896 ж. Шуберт-Зольдерн,— менщ көзңа-
расым — теориялыц-таным солипсизмъ («Элеуметтш мэ-
селе», 8. X), б!раң «метафизикалың» солипсизм емес,
«практикалың» солипсизм де емес. «Б1зге тшелей мэл1м
нэрсе — түйсштер, үдайы өзгерш түратын түйсштердщ
комплекстер!» («ӨЬег Тгапзс. т. т.», 8. 73*).
«Жаратылыс тану гылымы ортаң» (адамзатңа) «сырт-
ңы дүниеш жеке адамдардың 1шк1 дүниелершщ себеб!
деп ңалай таныган болса,— дейд! Шуберт-Зольдерн,—
Маркс те өщцрктщ материалдың процесш ппш процес-
тер мен мотивтердщ себеб! деп дэл солай (жэне сонша-
лыңты жалган түрде) таныды» («Элеуметтш мэселе»,
XVIII бет). Маркстщ тарихи материализмшщ табиги-
тарихи материализммен жэне жалпы философиялың
материализммен байланысы жөншде күмэндану Мах-
тың бүл серхпнщ ойына да келмейдп
«Гносеологиялың солипсизм түргысынан ңараганда,
ешңандай метафизиканың болуы мүмкш емес, ягни ме-
тафизика ңай уаңытта болса да трансценденттш деген
шшрд1 көп адам ңостайды, тшт! көппплш ңостайтып
болар. Аңылга салыңңырап ойлаганда, мен бүл шшрге
ңосыла алмаймын. Мешң дэлелдер!м мынау... Мэл1м
нэрсешң бэршщ т1келей непз! — рухани (солипсистш)
байланыс, бүл байланыстың орталың пункп — даралан-
ган Мен (түсшштердег! дара дүние) жэне оның денесй
Осы Мен болмайынша, басңа дүниешң болуы мүмшн
емес, сондыңтан басңа дүние болмайынша, осы Мен-ищ
болуы да мүмкш емес; дараланган Мен-тш\ жойылуы-
мен б!рге дүние де тас-талңан болады, ал бүл мүмкш
емес,— ал басңа дүниенщ жойылуымен б!рге дараланган
Мен-ть де орын ңалмайды, өйткеш оны дүниеден уаңыт
пен кеңгстхк жагынан бөлектеуге болмайды, тек логика-
— «ОЬег Тгапзсепйепг йез ОЬ]ес18 ипй 8иЬ]еси», 8. 73. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
243
лык жагынан гана бөлектеуге болады. Мем-мен бтрге
бүкы дүние жойылмайтын болгандыңтан, мешң дара-
ланган Л/ен-1м мен өлгеннен кешн де сөзЫз өм!р сүруге
ти1с...» (бүл да сонда, XXIII бет).
«Принциптж координация», «түйыктер комплекстер!»
жэне басңа махистш пасыңтыңтың бөр! тшст! адамдарга
берше ңызмет етш отыр!
«...СолипсисНк түргыдан ңараганда ол дүние (Даз
ЛепзеНз) дегешм1з не? Бүл — мен үшш тек келешекте
мүмкш болатын төж!рибе гана» (1Ь1(1.)... «Эрине, спи-
ритизм, мэселен, өзшщ ^епзеНз-ш дэлелдей алган жоң,
б!раң жаратылыс тану гылымының материализмш еш
уаңытта да спиритизмге ңарсы ңоюга болмайды, өйткеш
бүл материализм, өз1М1з көргендей, «бэрш ңамтитын
рухани байланыстың ( = «принципт1к координация-
ның») 1шшдег1 элемд1к процестщ тек б!р жагы гана
болып табылады» (8. XXIV).
Мүның бэр! «Элеуметпк мэселеге» (1896 ж.) жазыл-
ган наң оол философиялың ктрхспеде айтылган, бүл ш-
ркпеде Шуберт-Зольдерннщ шюр! Мах пен Авенариус-
тщ шк1р1мен унемъ б!р жерден шыгып отыр. Махизм тек
Россияның ат төбелшдей бгр топ махистерше гана б!р-
ыңгай интеллигенттш былшыл үшш ңүрал болуда, ал
өзшщ отанында махизмнщ фидеизмге малай болып
отырганы ашыңтан-ашың айтылады!
4. ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ҢАЛАЙ ҢАРАЙ КЕТШ БАРАДЫ?
Епд1 махизмнщ Мах пен Авенариустен кейшп да-
муына көз Ж1берешк. Олардың философиясы ңырың ңү-
рау б!рдеңе екенш, б1р-б!рше ңайшы келетш жэне б1р-
б1р1мен байланысы жоң гносеологиялың ңагидалардың
жиынтыгы екенш 613 жогарыда көрдш. Ендг 613 бүл фи-
лософияның ңалай жэне ңай жаңңа, ягни ңай багытта
кетш бара жатңанына көз салуымыз керек,— бүл б1здщ
тарихи даусыз фактыерге сүйену арңылы кейб!р «дау-
лы» мэселелерд! шешу1м1зге жэрдемдеседь Шынында
да, ңарастырылып отырган багыт эклектизм болып отыр-
ганда, нег1зг1 философиялың ңагидалар ңабыспай жат-
ңанда ол багытты түрл^ше түсшд1руппл1к болмай ңой-
244
В. И± ЛЕНИН
майды жэне жеке усаң мэселелер жөшнде нэтижес!з
таластар тумай ңоймайды. Б1раң эрбхр идеялың агым
сияңты, эмпириокритицизм де — жанды норсе, осстш,
дамитын нэрсе, сондыңтан бүл философияның шын мэш
туралы негъзгъ мэселеш шешуге, шубалаңңы сөздерден
гөрх, оның белгхлх бгр багытпен даму фактхсх көбтрек
жэрдемдеседн Адамга бага бергенде, оның өз]‘ туралы не
айтңанына немесе пе ойлаганыпа ңарай бага бермейдц
оның юше ңарай бага бередк Философтарга бага
бергенде, олардың оздерше оздер! берген атаңтарына
(«позитивизм», «таза тэж!рибе» философиясы, «мо-
низм» немесе «эмпириомонизм», «жаратылыс тану фи-
лософиясы», т. с.) ңарай бага бермей, непзп теориялың
мэселелерд! ю жүзшде ңалай шешш отырганына ңарай,
шммен ңол үстасып бара жатңанына ңарай, өздершщ
шэюрттер! меш 1збасарларына неш үйрететшше жэне
неш үйреткенше ңарай бага беру керек.
Б1здщ ендпл көщл бөлетш мэселем1з,— мше, осы соң-
гы мэселе. Мах пен Авенариус өздершщ мэщц шшрле-
ршщ бэрш бүдан кемшде 20 жыл бүрын айтңан-ды.
Бүл екеуш түсшпс! келген адамдардың, олардың өздер!
(ең болмаганда өзшщ эрштесшен кейш б!раз өм!р сүр-
ген Мах) 1с1М1зд1 жалгастырушы деп есептеген адамдар-
дың бүл «көсемдерд!» цалай тусънгенъ осы уаңыт шпнде
аныңталмауы мүмкш емес. Дэл көрсету үшш өздерш
Мах пен Авенариустщ шэк1рттер1м1з (немесе олардың
1збасарларымыз) деп атаган адамдарды, Махтың өз! сол
лагерьге ңосңан адамдарды алып ңарайың. Сонда 613
эдебиетпплердщ өрескел агаттыңтарының жиынтыгы
ретшдеп емес, философиялың атым ретшдеп эмпирио-
критицизм туралы түсшш аламыз.
«Түйсштерд! талдаудың» орысша аудармасына Мах-
тың жазган алгы созшде «дэл сол жолмен болмаса да,
соган өте жаңын жолмен» келе жатңан «жас зерттеупп»
есебшде Ганс Корнелиус аталган (4-бет). «Түйсштерд!
талдаудың» текстшде Мах «Авенариус идеяларының мэ-
нш ашңан жэне бүл идеяларды одан эр! дамытңан»
Г. Корнелиустщ жэне басңалардың «шыгармаларын»
тагы да «ыңыласпен көрсетш өткен» (48). Г. Корне-
лиустщ «Философияга юршпе» деген ютапшасын (не-
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕДЛИСТЕР
245
М1сше 1903 ж. басылымы) алсаң, бүл еңбект!ң авторы
да өзшщ Мах пен Авенариустщ 1з1мен жүруге үмтыла-
тынын айтңанын көрем1з (5. VIII, 32). Демек, 613 уста-
зы танытан шэкгрттъ көрш отырмыз. Бүл шэюрт те
түйсш-элементтерден бастайды (17, 24), өзш]Ң тэж1ри-
бемен шектелетшш үзглдькесшд! мэл!мдейд1 (8. VI),
өзшщ көзңарастарын «дэйект! немесе гносеодогиялың
эмпиризм» деп атайды (335), эр! идеализмнщ «сыңар
жаңтылыгын», эр! идеалистердщ де, сондай-аң материа-
листердщ де «догматизмш» мейлшше батыл сөгед! (8.
129), оның философиясынан дүниеш адамның басын-
дагы нэрсе деп танушылың туады-мыс деген, болуы
мүмкш «түс1Н1спеуппл1КТ1>> мейлшше батыл тертске
шыгарады (123), аңгал реализм алдында Авенариустен,
Шуппеден немесе Базаровтан ешб1р кем жарамсаңтан-
байды (8. 125: «көру арңылы ңабылдаудың жэне ңабыл-
дау атаулының орны 613 оны тапңан жерде, ягни
жалган философия эл! жолай ңоймаган аңгал сана тү-
раңтандырган жерде» жэне тек ңана сол жерде),— сөй-
тш, үстазы таныган бүл шэк!рт мэңгъ жасаушылыңңа
жэне ңудайта келш ыреледк Профессорлың кафедрада-
гы бүл урядник, ягни «ең жаңа позитивистердщ» шэ-
шртк материализм адамды автоматңа айналдырады,—
деп даурыгады. «Ол б!здщ шеш1м1м1здщ ерштшггше
сенумен б!рге б1здщ ктеген 1С1М1здщ адамгерпплш жа-
гынан ңүндылыгына берыген бүкы баганы жэне б1здщ
жауапкерш1л1г1м1зд1 элшрететшш айтпасаң та болады.
Дэл сол сияңты, ол ом1р1м13дщ Ө31М13 өлгеннен кейшг!
жалгасы туралы ойлауга да орын ңалдырмайды»
(8. 116). Ютаптың ңорытындысы: тэрбие (шамасы, осы
гылым ңайраткер! аңымаң етш отырган жастардың тэр-
биес1 болса керек) тек 1с-эрекет үшш гана керек болып
ңоймайды, «ең алдымен» «тэрбие ңүрметтеу үшш, кез-
дейсоң дэстүрдщ уаңытша игыпктерш емес, парыз бен
эсемд1ктщ мэңг1Л1К иплштерш, б!здщ шпм1здег1 жэне
б1зден тысңары тэщр рухын (йеш ОбНПсйеп) ңүрметтеу
(ЕЬтГигсМ) үшш керек» (357).
А. Богдановтың: «өзшд1К зат» атаулыны тертске шы-
гарып отырган Махтың философиясында ңүдай идея-
сына, ерш еркшдплне, жанның мэңплггше мулде
246
В. И._ ЛЕНИН
«орын» жок (курсив Богдановтпи) жэпе «болуы да мүм-
кш емес» («Түйсштерд! талдау», XII бет) деген пайым-
дауын осымен салыстырып көрхщзпп. Ал Мах дэл сол
кттапшада (293-бет): «Махтың философиясы жоң», деп
мэлхмдейд!, сөйт1п тек имманенттерд! гана үсынбайды,
Авенариус идеяларының мэнш ашңан Корнелиуст! де
үсынады! Демек, б1ршппден, «Махтың философиясы»
тек фидеизм ңанатыпың астын паналап ңана ңоймай,
сонымен ңатар сол фидеизмнщ өзше дейш жететш
агым екенш Богдапов мулде бълмейдъ. Екшппден, Бог-
дапов философияпың тарихын мулде бълмейдъ, өйткенх
жогарыда көрсетыгеп идеяларды теркке шыгаруды
өзшд1к зат атаулыны тершке шыгарумен байлапыстыру
бүл тарихты ңорлагандың болып табылады. Юмның
дэйект! жаңтастарының бэр! өзшдш зат атаулыны тер!с-
ке шыгарып, наң осы идеяларга орын уалдырып отыр-
ганын Богданов бекер демес пе екен? Өзшдш зат атау-
лыны тер!ске шыгаратын, сөйтш бүл идеяларга орын
ңалдыратын субъективтш идеалистер жөншде Богданов
естгген жоң па екен? Тек сез!мдш болмыс ңана бар,—
дүние дегешм1з ңозгалушы материя,— жүрттың бэрше
жэне эршмге мэл!м сыртңы дүние, физикалың нэрсе —
б1рден-б1р объективтш реалдылың деп үйрететш фило-
софияда гана, ягни материализм философиясында гана
бүл идеяларга «орын болуы мүмкш емес». Осы үшш,
дэл осы үшш Мах үсынган имманенттер де, Махтың
шэк!рт1 Корнелиус те, ңаз1рг! бүкы профессорлың фило-
софия да материализмге ңарсы күрес жүрпзш отыр.
Өздершщ өрескелдгп бадырайта көрсетшгеннен кейш,
б1здщ махистер Корнелиустен безе бастады. Мүндай бе-
зудщ ңүны арзап. Фридрих Адлерге, с!рэ, «ескертьпме-
ген» болса керек, сондыңтан ол соңиалистш журналда
бүл Корнелиуст! оңуды үсынады («Бег КатрЬ, 1908,
5, 8. 235*: «оңуга жещл, оте багалап үсынуга түратын
шыгарма»). Бүл тшелей реакңионер философтарды жэ-
не фидеизмд! уагыздаушыларды махизм арңылы жүмыс-
шыларга үстаз етккя келгендш емес пе!
Корнелиустщ өт1р1гш Петцольдт ескертус1з-аң бай-
•' — «Күрес», 1908, 5-дэптер, 235-бет. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
247
ңады, б!раң оның бүл өттршпен күресу эдкл өте ңызың.
Тыңдай берщ]*з: «Дүпие дегешмЬ түсхнш деудщ» (б:з
ңарсы күресш отырган идеалистер осылай дейдң олар-
мен ойнамаңыз!) «тек мынадай жагдайда гана мэш бар:
егер олар бүл арңылы дүние сөйлеуппнщ немесе ең бол-
маганда барлың сөйлеупплердщ (пппр айтушылардың)
түсшт, ягни дүниенщ бар болуы тек сол адамның не-
месе сол адамдардың ойлауына гана байланысты: ол
адам дүниеш бар деп ойласа гана дүние бар, ал ол адам
дүниеш жоң деп ойласа, дүние жоң. Ал б!з, бүган кер1-
сшше, дүние жеке адамның немесе жеке адамдардың
ойлауына тэуелд! емес, немесе одан да дүрысыраң жэне
аныгыраң айтңанда: ойлау актъсше, ңандай да болсын
актуалды (шын) ойлауга тэуелд! емес,— жалпы алган-
да ойлауга тэуелдц соның өзшде тек логикалың түрде
гана тэуелд! дейм1з. Идеалист бүл екеуш шатастырады,
сөйтш мүның нэтижесшде агностиктш жартыкеш со-
липсизм туады, мүны 613 Корнелиустен көрш отырмыз»
(«ЕшЬ, II, 317*).
Столыпин ңара кабинеттердщ бар екешн бекерге шы-
гарды!79 Петцольдт идеалистердщ күлш көкке үшыр-
ды,— б1раң б!р гажабы — оның идеализмд! талңандауы
идеалистерге өздершщ идеализмш айламен жасыра б!лу
жөшнде кеңес бергендшке үңсайды. Дүние адамдардың
ойлауына тэуелдц—бүл өщ айналдырылган идеализм.
Дүние жалпы алганда ойлауга тэуелдң— бүл ең жаңа
позитивизм, сыншыл реализм, бгр сөзбен айтңанда,—
басынан аягына дейш буржуазиялың дүмшеллк! Егер
Корнелиус агностикпк жартыкеш солипсист болса, онда
Петцольдт — солипсист1к жартыкеш агностик. Босңа
эуре болып отырсыздар, мырзалар!
1лгер1 кетт1к. Өзшщ «Таным жэпе адасушылың» деген
еңбегшщ 2-басылуында Мах былай дейд!: профессор
д-р Ганс Клейнпетер «жүйел! түрде баяпдады» (Мах-
тың көзңарастарын), «мен бүл баяндаудың маңызды
жерлершщ бэрше де ңосыла аламын» («Э1е Егкепп!-
тзБзеопе с!ег Ыа1игГогзсЬип§ с1ег Се§етүагЬ>, Ьрх.,
1905: «Ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымының таным тео-
* — «ЕтШ1гип£ ш (Пе РЬПозорЫе йег ге!пеп ЕгГа1иип&>>, П, 317.
Ред.
248
В. И. ЛЕНИН
риясы»). Екшпп номерл! Ганст! алайың. Бул профес-
сор — махизмд! тарату жолына басын байлаган адам: ол
арнаулы философиялың журналдарга нем!с тышде де,
агылшын тышде де Махтың көзңарастары туралы то-
лып жатңан маңалалар жазды, Мах усынган жэне Мах
алгы сөз жазтан шыгармаларды аударды, б!р сөзбен
айтңанда, өз «устазының» оң ңолы болды. Оның көзңа-
растары мынау: «...менщ бүшл (сыртңы жэне 1шк1)
тэж!рибем, мегпң бүкш ойлауым, менщ бүк1л талапта-
нуым маган психикалың процесс ретшде, менщ санам-
ның б!р бөлеп ретшде мэл1м» (цитат келт1р1лген к!тап-
тың 18-бет1). «Б1здщ физикалың деп жүргешм1з—пси-
хикалың элементтерден ңүралган конструкция» (144).
Ңандай гылымныц болса да б1рден-б1р т$олы жетет1н
мацсаты — объективтък аңицат (С-емнвйек) емес, субъ-
ективтгк сенгм» (9, курсив Клейниетердш!, ол бүл жерге
мынадай ескерту жазган: ««Практикалың парасат сы-
нында» Кант та, шамамен, осылай деген»). «Басңалар-
дың санасы жөншдегх болжау—еш уаңытта тэж!рибе
арңылы дэлелденбейтш болжау» (42). «Жалпы, менен
тыс басңа Л/ен-дер бар ма, жоң па, мен оны бхлмей-
мш...» (43). 5-параграф: «Санадагы белсендппк туралы»
(«спонтандың» = өзд1гшен туу туралы). Жануар авто-
матында түсппктер мүлде ңалай болса солай ауысып
отырады. Ңиялга шомган уаңытта б!зде де солай бола-
ды. «Дүрыс ңалыптагы санамыздың ңасиет! шынында
бүдан өзгеше болады. Атап айтңанда: б!здщ санамызда
оларда» (автоматтарда) «жоң жэне беталды немесе ңа-
лай болса солай түшщцру, ең кемшде, ңиынга согатып
ңасиет бар: б!здщ Мен-шң оз беНмеп 1с 1стеу1 дегешм]’з
бар. Эрб1р адам өзш оз санасының ңалыптарына ңарсы
ңоя алады, санасының бүл ңалыптарын пеше түрл! етш
ңүбылта алады, оларды батыл түрде алга шыгара неме-
се артңы ңатарга ысыра алады, оларга анализ жасай
алады, олардың бөлшектерш өзара салыстыра алады,
т. т. Мүның бэр1—тэж1рибенщ (тшелей жасалган тэжь
рибенщ) факт1с1. Б1здщ Мен шын мэншде сананың бар-
лың ңалыптарының жиынтыгынан өзгеше жэне оны бүл
жиынтыңпен теңестхруге болмайды. Ңант ком!ртегшен,
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
249
сутегшен жэне оттегшен ңуралады; егер бтз ңанттың
ңанттың жаны бар деп есептейтш болсаң, онда бүл жан,
уңсастың бойынша, сутегшщ, оттегшщ жэне көм!ртег1-
Н1ң бөлшектерш ңалауынша ңозгай алатын болуга тшс
болар ед!» (29—30). Келеш тараудагы 4-параграфта:
«таным акт1С1 — ерш акт1с1 (ШШепзйапШигщ)» делш-
ген. «Менщ психикалың бастан кеппргендер1мтң бэрг
нег1зг1 еш үлкен топңа: лажсыз ютелген жэне өз1нен-өз1
ютелгеп эрекеттердщ топтарына бөлшетшш эбден аның-
талган факт деп есептеу керек. Сыртңы дүние эсерлер!-
шң бэр! лажсыз 1стелген эрекеттердщ тобына жатады»
(47). «Фактглердщ б!р саласы туралы толып жатңан
теориялар шыгаруга болатыны... ңандай да б!р абсолют-
т1к таным теориясының алгы шарттарымен ңаншалың-
ты сыйыспайтын факт болса, физикке наң соншалыңты
мэл1м факт болып табылады. Ал бүл факт б1здщ ой-
лауымыздың ерштшш сипатына байланысты; сөйтш
бүл факт 61зд1ң ерк1м1здщ сыртңы жагдайлармен байла-
нысты емес екенш көрсетед!» (50).
Махтың өз1 Клейнпетер сияңты субъектш! үсынып
отырганда, Богдановтың: Махтың философиясында
«ер!к еркшдкше мүлде орын жоң» деушщ ңаншалыңты
батылдың екенш енд1 өздерщ!з ойлай берщ1здер! Ал
Клейнпетер өзшщ жэне Махтың идеализмш жасырмай-
тынып б1з жогарыда көрдш. Клейнпетер 1898—1899
жылы былай деп жазды: «Б1здщ үгымдарымыздың жа-
ратылысы жөншде Герцтщ де наң сондай» (Махтың
көзңарасындай) «субъективистш көзңараста екеш көр!-
нш отыр...». «...Егер Мах пен Герц» (Клейнпетердщ
атаңты физикт! бүл жерге экелш ңыстыруының ңанша-
лыңты орынды екеш жөншде ерекше айтармыз), «идеа-
лизм түргысынан ңараганда, жеке үгымдардың емес,
б1здщ барлың үгымдарымыздың субъективтш тег1н,
олардың арасындагы байланысты атап көрсетуде еңбек
шщрген болса,— олар, эмпиризм түргысынан ңараган-
да, үгымдардың дүрыстыгы туралы мэселеш ойлауга
тэуелшз инстанция ретшдеп тэж!рибе гана шептед! деп
танып, одан кем түспейтш еңбек шщрдЬ («АгсЫу Шг
8у81ешаНзсЬе РЫ1о8орЫе», V том, 1898—1899, 8. 169—
250
В. Ил ЛЕНИН
170*). Клейнпетер 1900 жылы былай деп жазды: Мах-
тың Кант пен Берклидеп ңаншама айырмашылыты бо-
ла турса да, «Махтың шабуылына басты объект болган,
жаратылыс тану гылымында үстем болып отырган мета-
физикалың эмпиризмнен гөр!» (ягни материализмнен!
профессор мырза ңүбыжыңты атымен атауга ңорңады!)
«оган ңалай дегенмен де сол Кант пен Беркли жаңыны-
раң түр» (1Ь., VI том, 8. 87). Клейнпетер 1903 жылы
былай деп жазды: «Беркли мен Махтың бастама пунктх
бекерге шыгарылмайды»... «Мах — Канттың 1сш аяң-
таушы» («Кап^зЬсИеп», VIII том, 1903 ж., 8. 314,
274**).
Мах «Түйсштерд! талдаудың» орысша аудармасына
жазган алгы сөзшде Т. Цигенд! де «дэл сол жолмен бол-
маса да, соган өте жаңын жолмен келе жатңан адам» деп
атайды. Профессор Т. Цигеншң «Психофизиологиялык
таным теориясы» деген ютабын алып ңарасаң (ТЬеойог
71еЬеп: Р8усЬорЬу81о1о^18сЬе Егкепп^шзШеопе, ^епа/
1898), алгы сөздщ өзшде-аң автордың Махңа, Авена-
риуске, Шуппеге, тагы басңаларга сүйенгенш көрем1з.
Демек, тагы да үстазы таныган шэюртп көрш отыр-
мыз. Цигеннщ «ең жаңа» теориясы бойынша, «б!здщ
түйс1ктер1м1зд1 шын бар заттар тугызады-мыс» деп тек
«тобыр» гана ойлай алады (8. 3), «таным теориясының
шре бертсшде Берклидщ: «сыртңы объектшер өз беттмен
емес, бтздгң ойымызда өм!р сүред!» деген сөздершен бас-
ңа жазудың болуы мүмкш емес» (8. 5). «Б1зде түйсштер
мен түсшштер бар. Мүның екеу! де — психикалың. Пси-
хикалың емес дегешм^з — магынасы жоң сөз» (8. 100).
Табигаттың заңдары — материялың денелер арасындагы
ңатынастар емес, «редукцияланган түйсштер арасында-
гы» ңатынастар (8. 104: Цигеннщ берклшшлдкшщ бү-
кы ерекшел1г1 осы «редукцияланган түйсштер» деген
«жаңа» үгымда!).
Идеалист саналатын Цигеннен Петцольдт 1904 жыл-
дың өзшде-аң өзшщ «Шршпесшщ» II томында безген
болатын (8. 298-301). 1906 жылы ол Корнелиуст! де,
* — «Системалы Философия Архив!», V том, 1898—1899, 169—170-
беттер. Ред.
** — «Кантшылдың Зерттеулер», VIII том, 1903, 314, 274-беттер Ред.
ФПЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕаЛИСТЕР
251
Клейнпетердг де, Цигенд! де, Ферворнды да идеалистер-
дщ немесе психомонистердщ т1з1мше кхрпзд! («Эаз
ХУеИргоЫеш е1с.», 8. 137, ескерту). Байңасадыз, бул
профессор мырзалардың бэршде де «Мах пен Авенари-
усттц көзңарастарын» угындыру жөншде «түЫшспеупп-
л1к» бар көршед! (бүл да сонда).
Бейшара Мах пен Авенариус-ай! Идеализмге жэне
«Т1ПТ1» (Богданов айтңандай) солипсизмге бой үрып
кетт1 деп, оларга тек дүшпандары гана жала жауып
ңойган жоң, оның үстше достары да, шэюрттер! де, 1зба-
сарлары да, маман-профессорлар да өздершщ үстазда-
рын тер!с, идеалистш магынада түсшштк Егер эмпи-
риокритицизм идеализмге үласса, бүл оның шатасңан
берклипплдш непзп ңагидаларының мүлде жалган
екендтн эсте дэлелдемейдЕ Ңүдай саңтасын! Бүл —
сөзд1ң ноздревтш-петцольдттш магынасындагы тек бол-
машы «түсш1спеуппл1К» ңана.
Бүл жерде бэршен де гөр! адам күлерлш нэрсе мынау
болар: пэкт1к пен бейкүнэлыңты ңоргаушы Петцольдт-
Т1ң өз1, 1-ден, Мах пен Авенариуст! «логикалың априо-
римен» «толыңтырды», ал, 2-ден, оларды фидеизмд!
уагыздаушы Вильгельм Шуппеге апарып ңосты.
Егер Петцольдт Махтың агылшын жаңтастарын б!л-
ген болса, онда идеализмге бой үрган («түсшбеупплш-
тен») махистердщ т1з1мш едэу!р кеңейтуше тура келер
ед1. Мах маңтаган Карл Пирсонның бүтшдей идеалист
екенш 613 жогарыда көрсетш өттш. Пирсон туралы дэл
сондай пшр айтңан тагы б1р-ек1 «жалаңордың» Пирсон-
га берген багалары мынау: «Профессор К. Пирсонның
1Л1М1 — Берклидщ шынында да үлы 1Л1мдерш1ц тек жай
жаңгырыгы гана» (Нох^агс! V. Кпох «М1пс1»-те, уо1.
VI, 1897, р. 205*). «Пирсон мырза сөздщ ең ңатаң ма-
гынасындагы идеалист, бүган күмэн болуы мүмкш
емес» (Сеог^ез ВосПег «Веуне рЫ1о5ор111дие»80-де, 1888,
II, уо1. 26, р. 200**). Мах озшщ философиясына «өте
жаңын» деп есептеген («Түйсштерд! талдау», 8-бет)
агылшын идеалис! Уильям Клиффордты Махтың шэ-
* — Говард В. Нокс — «Ой» журналында, VI том, 1897, 205-бет. Ред.
** — Жорж Родье—«Философиялың Шолуда», 1888, II, 26-том,
200-бет. Ред.
252
В. И. ЛЕНИН
кгрт! деуден гөр! устазы деуге тура келед!, өйткеш
Клиффордтың философиялың еңбектер! өткен гасырдың
70-жылдарында жарың кордт. Бул арада «түсшкпеупп-
Л1к» Клиффордтың дүпие—«рухани зат» (тшй-зШй),—
«элеуметпк объект», «жогары дэрежеде үйымдасты-
рылган тэж!рибе», т. т. деген* шм1ндеп идеализмд!
1901 жылы «байңамаган» Махтың өзшен туып отыр.
Нем1с махист-ерхнхң дүмшелшш сипаттауга ңоса мына-
ны көрсете кету керек: Клейнпетер 1905 ж. бүл идеа-
лист! «ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымы гносеология-
сының» пег1з1н салушылардың дэрежесше жетюзе
мадаңтады!
«Түйс1ктерд1 талдаудың» 284-бетшде Мах «жаңын-
дап ңалган» (буддизм81 мен махизмге) американ фило-
софы П. Карусты атаган. Өзш Махтың «жаңтаушысы
жэне жаңын досы» деп санайтын Карус Чикагода фи-
лософияга арналган «Монист»82 журналын жэне дшд!
насихаттауга арналган «ТЪе Ореп СопгЬ> («Ашың Три-
буна»)83 журналсымагын редакциялайды. Бүл көппп-
л1кке арналган журналсымаңтың редакциясы: «Бы-
лым — ңүдайдың агынан жарылуы» дейдк— «Б1з гы-
лым ппркеулерге реформа жасай алады, бүл реформа
дшнщ дүрыс, пайдалы, жаңсы жаңтарыпың бэрш саң-
тап ңалады деген шк!рдем1з». «Монист» журналына
үнем! жазып түрган Мах өзшщ жаңа шыгармаларын
тарау-тарауга бөлш, осы журналда бастырып отырды.
Махты «идеалист немесе субъективист деп айтар ед]‘м»,
б!раң жеке мэселелердеп шюр алалыңтарына ңарамас-
тан, «Мах екеу1м1здщ ойымыз б!р жерден шыгатыны-
на» мен сенемш** дей келш, Карус Махты Кантңа
үңсатып «сэл» түзетедк Б1здщ монизм,—дейд! Карус, —
«материалистш те емес, спиритуалистш те емес, агнос-
тикт1К те емес; ол — тгкелей жэне тек ңайа дэйектьлш-
* ТҮгИгат Нгпд^оп СННогй. «Ьес1игез апб Езеауз». ЗгД е(1., Ьопй.,
1901, УО1. II, рр. 55, 65, 69 (Уилъям Кингдон Клиффорд «Лекциялар
мен очерктер», 3-басылуы, Лондон, 1901, II том, 55, 65, 69-беттер Ред.),
р. 58: «Мен Спенсерге ңарсы Берклид! жаңтаймын»; р. 52: «объект —
менщ санамда болган б!рңатар өзгерхстер, одан тыс ештеңе де емес».
** «ТЬе МотзС», уо1. XVI, 1906, Ли1у; Р. Сагиз. «Рг. МасЬ’8 РЬПозорйу»,
рр, 320, 345, 333 («Монист», XVI том, 1906, июль; П. Карус. «Профес-
сор Махтың философиясы», 320, 345, 333-беттер. Ред ). Бүл — Клейнпе-
тердщ сол журналдагы маңаласына жауап.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
253
Т1ң белпс1... ол өзшщ непзтне тэжхрибеш алады, сөйтш
эдк есебшде тэж!рибе ңатынастарының жүйеге келтх-
р!лген формаларын ңолданады» (схрэ, А. Богдановтың
«Эмпириомонизмшен» үрлаган шк1р1 болар!). Карустьщ
девизк «агностицизм емес, позитивтш гылым, мисти-
цизм емес, айңын ой; супернатурализм емес, материа-
лизм емес, дүниеге монистш көзңарас, догма емес, дш,
1Л1м ретшдеп папым емес, көңы күш ретшдеп наным»
(по! сгеед, Ьи( ГаИЬ). Осы девизд! 1ске асыру үшш Ка-
рус: ШЖ1ЛД1 сөзбе-сөз түсшуге ңарсы болатын, б!раң
«аңиңат атаулының бэр! ңүдайга байланысты, ал ңүдай
тарихта ңалай аян берсе, жаратылыс тану гылымында
да солай аян беред!» деп ңарысатын «жаңа теология-
ны», «гылыми теологияны» немесе теономияны уагыз-
дайды*. Ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымының гносео-
логиясы туралы жогарыда көрсетшген штапта Клейнпе-
тер Оствальдпен, Авенариуспен жэне имманенттермен
ңатар Карусты да үсынганын айта кету керек (8. 151 —
152). Геккель монистер одагына арнаган өзшщ тезис-
терш бастырып шыгарган кезде Карус оган үзшдьке-
С1ЛД1 ңарсы шыңты: б1ршппден, Геккельдщ «гылыми
философияга эбден сай келетш» априоризмд! теркке
шыгаруы орынсыз дедц екшппден, Геккельдщ «ерш
еркшдпт болуы мүмкш емес» дейтш детерминизм докт-
ринасына Карус ңарсы болды; үппнппден, Геккель
«ппркеулердщ дэстүрл! консерватизмше ңарсы натура-
листщ сыңар жаң көзңарасын атап көрсету! арңылы
ңателесш отыр. Сондыңтан, ппркеулердщ догмаларды
жаңаша жэне дүрысыраң түсшд^ретш болып жогары
дэрежеде дамуы үппн ңүлшына еңбек ету орнына, ол
ңаз^рг! бар ппркеулердщ дүшпаны ретшде эрекет 1степ
отыр» (1Ь., уо1. XVI, 1906, р. 122). «Дш атаулыны со-
ңыр сешм деп танып, оган жапа-тармагай тшскен эре-
кеттерше ңосылмаганым үшш меьп кшэлайтын толып
жатңан еркш ойлылар меш реакционер деп есептейд!»
(355) деп Карустың өз! де мойындайды.
* «ТЬе МотзЬ, ХШ том, р. 24. П. Карустың «Теология — гылым»
деген маңаласы.
254
В. И, ЛЕНИН
Бул арада халыңты д1н апиынымен улайтын амери-
кан эдеби сурңиялары тобының лидерш корш отырга-
нымыз айдай аның. Мах пен Клейппетер де бул топтың
мүшелМне, схрэ, болмашы «түсппспеуиплштен» барып
юрген болуы керек.
5. А. БОГДАПОВТЫҢ «ЭМПИРИОМОНИЗМ1»
«Мен өз1м,— деп жазады Богданов өз1 туралы,— эз!р-
ге эдебиетте тек б!р гана эмпириомонист! — А. Богда-
нов деген К1СШ1 бшемш; б!раң, оның есесше, оны оте
жаңсы быемш, сондыңтап да табигаттың рухтан бүрын
болуының ңасиетт! формуласына оның көзңарастары
толың сай келетшше кешл бола аламын. Атап айтңан-
да, ол бар нэрсенщ бэрш үзд1кс!з даму т1збег1 деп ңа-
райды, ол Т1збект1ң төменп буындары элементтер
хаосына барып жоң болады, ал б!зге мэл1м жогаргы
буындары адамдардыц тэжгрибесг (курсив Богдановт!-
к1) — психикалың жэне — одан да жогары түрган —
физикалың тэж!рибе болып табылады, оның бер жагын-
да бүл тэж1рибе жэне одан туатын таным эдетте рух
деп аталатын нэрсеге сэйкес келед!» («Эмпириомо-
низм», III, XII).
«Ңасиетт!» формула ретшде Богданов бүл арада Эн-
гельстщ б1зге мэл!м ңагидасын келемеж ңылып отыр,
алайда ңулың жасап, бүл ңагидага соңпайды! Энгельс
пен б1здщ арамызда шюр алалыгы жоң, тшт! де олай
емес... депс! келедп
Ал өзшщ атышулы «эмпириомонизм!» мен «ауысты-
руына» Богдановтың өз1 жасаган ңорытындыга зер са-
лыңңырап ңараңызшы. Физикалың дүниеш адамдардыц
тэжърибесъ деп атайды жэне даму ызбегшде физикалың
тэж!рибе психикалың тэж!рибеден «жотары тур» деп
жариялайды. Бүл барып түрган магынасыздың ңой! Ма-
гынасыздың болганда да, бүкш идеалистш философия
атаулыга жэне оның ңандайына болса да тэн магына-
сыздың. Егер Богданов мүндай «системаны» да мате-
риализмге жанастырып: менщше де, табигат — алгаш-
ңы нэрсе, рух соңгы пэрсе деп отырса, бүл тура к1с1
күлерл1К. Егер Энгельстщ аныңтамасын бүлай ңолдана-
тын болсаң, онда Гегель де — материалист, өйткеш
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
255
оның шюршше де психикалың тэжхрибе (абсолютпк
идея деп аталатын) бүрын түр, одан кейш «жогары»
турган физикалың дүние, табигат :коне, аңырында,
адамның табигат арңылы абсолюттш идеяны тани ала-
тын танымы келедк Мүндай магыпада алганда, та-
бигаттың алгашңылыгын бгрде-бтр идеалист терюке
шыгармайды, өйткеш 1с жүзшде бүл алгашңылың бол-
майды, 1с жүзшде табигат тъкелей мэл1м нэрсе деп, гно-
сеологияның бастама пункт! деп танылмайды. «Психи-
калың» нэрсенщ абстракциялары арцылы б!р үзаң жол-
дан өту 1с жүзшде тагы да табигатңа алып барады. Бүл
абстракңияларды абсолюттш идея деп атасаң да, уни-
версалдың Мен деп атасаң да, элемдж ерхк, т. т. жэне
т. с. деп атасаң да бэр1б!р. Идеализм турлершщ б!р-б1-
ршен өзгешел1г1 осыдан байңалады, ал идеализмшң
мүндай түрлер! ңисапсыз көп. Идеализмнщ мэш — бас-
тапңы пункт болып психикалың нэрсешң алынуында;
табигат осы психикалың нэрседен тугызылады, тек со-
дан соц гана табигаттан кэд!мп адам санасы тугызыла-
ды. Сондыңтан бүл бастапңы «психикалың» нэрсе ңай
уаңытта болса да элшретшген теологияны бүркейтш
жансыз абстракция болып шыгады. Мэселен, адам идея-
сы дегеншң не екенш жүрттың бэр! бшедц б!раң адам-
сыз жэне адамга дейшг! идея, абстракциядагы идея, аб-
солюттш идея — идеалист Гегельд1ң ойдан шыгаргап
теологиялың шюрк Адам түйст дегеннщ не екешн
жүрттың бэр! бшед1, б!раң адамсыз, адамга дейшп
түйс1К — сандыраң сөз, жансыз абстракция, идеалистш
жалтарыс. Төмендепдей баспалдаңты ойлап шыгарган-
да, Богданов дэл сондай идеалистш жалтарыс жасап
отыр. Богдановтың баспалдагы мынау:
1) «Элементтер» хаосы (бүл элемент деген сөзсымаң-
та адамның туйсъктершен басңа ешб!р үгым жоң екешн
б1з бшем1з).
2) Адамдардың психикалың тэж1рибес1.
3) Адамдардың физикалың тэж1рибес1.
4) «Одан туатын таным».
Адамсыз түйслктер (адам түйсштер!) болмайды. Де-
мек, б1ршпп саты — жансыз идеалистш абстракция.
1стщ шын мэшнде, бүл адамныц барша жүртңа мэл1м
256
В. И. ЛЕНИН
жэне кэд1мг1 түйстктерх емес, ңайдагы б!р ойдан шыга-
рылган, иесъз түйсхктер, жалпы түйсштер, ңүдай тугыз-
ган түйсштер; адамнан жэне адам миынан ажыратыл-
ганнан кешн, эдеттеп адам идеясы Гегельде ңүдай
тугызган идеяга айналганы сияңты, бүл түйсштер де
ңүдай тугызган түйсштер болып отыр.
Б1р1нпп саты жоңңа шыгарылды.
Екшпп саты да жоңңа шыгарылады, өйткеш физика-
лыңңа дей1нг1 психикалыуты б!рде-б1р адам бшмейдц
оны жаратылыс тану гылымы да бымейд! (ал Богданов-
та екшпп саты үшшпп сатыдан бурын келед!). Физика-
лың дүние органикалың материяның жогаргы формала-
рының жогаргы жем1С1 ретшдег! психикалың нэрсешң
дүниеге келушен бүрын болган. Богдановтың еюшш
сатысы да жансыз абстракция, мисыз ой, адамнан ажы-
ратылган адам парасаты болып табылады.
Егер 613 алгашңы ек1 сатыны мүлде шыгарып таста-
саң, сонда, тек сонда гана дүниенщ жаратылыс тану
гылымы мен материализмге шын сэйкес келетш көр1-
нгсш көре аламыз. Атап айтңанда: 1) физикалың дү-
ние — адам санасына тэуелсъз бар нэрсе адамнан көп
бурын, «адамдар тэж1рибес1» атаулыдан бурын болган
нэрсе; 2) психикалың пэрсе, сана, т. т.— материяның
(ягни физикалың нэрсенщ) жогаргы жем1с1, материя-
ның ерекше күрдел! бгр кесегшщ, адам миы деп атала-
тын кесегшщ функциясы.
«Ауыстыру саласы,— деп жазады Богданов,— физи-
калың ңүбылыстар саласына сай келедц психикалың
ңүбылыстарды еш нэрсемен ауыстырудың ңажет! жоң,
өйткеш олар — тшелей комплекстер» (XXXIX).
Идеализм дегешм!з де,— мше, дэл осы, өйткеш пси-
хикалың нэрсе, ягни сана, түсшш, түйсш, т. с. тъкелей
нэрсе деп есептелш, физикалың нэрсе содан тугызыла-
ды, сонымен ауыстырылады. Дүние — б!здщ Мен
тугызган Мен-емес,—деген болатын Фихте. Дүние—аб-
солюттш идея,— деген болатын Гегель. Дүние — ерш,—
деген болатын Шопенгауэр. Дүние — үгым жэне түс1-
шк,— дейд1 имманент Ремке. Болмыс — сана,— дейд!
имманент Шуппе. Физикалың нэрсе психикалың нэрсе-
нщ ауыстырылуы,— дейд! Богданов. Алуан түрл1 ңү-
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
257
былтылган ңургаң сөздердщ идеалиспк мэш бхрдей
екенш көрмеу үппн соңыр болу керек.
«Эмпириомонизмшң» I штабының 128—129-беттерш-
де Богданов: «Өз1м1зге өз1М1з «жанды ырпплш иес-1»,
мэселен, «адам» дегешм1з не? деп сураң ңоялың»,— деп
жазады. Сөйтш оган: ««Адам» дегешм!з ең алдымен
«тшелей эсерленудщ» белпл! б!р комплекс!»,— деп жа-
уап бередй «Ец алдымен» деген сөзге ңөщл болщ1з! —
‘«Одан кешн, тэж!рибешң одан эр! дамуында, «адам»
Ө31 үшш жэне басңалар үшш басңа физикалың денелер-
дщ ңатарындагы физикалың дене болып шыгады».
Мүның өз1 тек жанның мэңгхлхгш немесе ңүдай жө-
шндег! идеяны, т. с. ойлап шыгаруга гана жарайтын
шлең сандыраң «комплекс!» гой. Адам ең алдымен Т1’ке-
лей эсерлену комплекс!, ал одан эръ дамуында физика-
лың дене екен! Демек, физикалың денес/з, физикалың
денеге дешнг1 «тшелей эсерлену» болатын болганы гой.
Эттең, бүл тамаша философия эл! де болса б!здщ дши
семинарияларга тарамай отыр-ау; ол семинариядагылар
бүл философияның барлың ңасиеттерш багалай бшген
болар ед1.
«...Физикалың табигаттың өз1 тшелей сипаттагы
комплекстердщ (психикалың координациялар да осы-
лардың санына ңосылады) туындысы (курсив Богда-
новт1К1), бүл табигат сол комплекстердщ басңа, соларга
үңсас, тек ңана ең күрдел! типтег! (жанды т1рппл1к ие-
лершщ элеуметтш-үйымдасңан тэж1рибесшдег1) комп-
лекстердщ бейнес! екешн 613 мойындадың» (146).
Физикалың табигаттың өз1 туынды нэрсе деп үйрете-
тш философия — нагыз попшылдың философия. Богда-
новтың оз1 дш атаулыдан мейлшше безгешмеи, ол
философияның мүндай сипаты титтей де өзгермейдь Дто-
ринг те атеист болган; ол өзшщ «социалитарлың» ңога-
мында тшт1 дшге тыйым салу жөшнде үсыныс та жа-
сады. Солай бола түрса да, Дюрингтщ «системасы» дш-
нщ жэрдемшшз өзшщ бас-аягын үштастыра алмайды84
дегенде, Энгельс өте дүрыс айтңан едк Богданов туралы
да соны айтуга болады, оның елеулг айырмашыльтгы
тек мынау гана: жогарыда келтхргчген цитат оның кез-
дейсоң дэйекс1зд1г1 емес, ңайта оныц «эмпириомонизмн
258
В. И. ЛЕНИН
шң» жэне оның бүкы «ауыстыруының» шын мэш бо-
лып табылады. Егер табигат туынды нэрсе болса, онда
табигат өзшен үлкешрек, молыраң, кещрек, күд!ретт1-
рек б1р нэрседен, эйтеутр б!р бар нэрседен тууы мүмкш
екеш өзшен-өз1 түсппктх, өйткеш табигатты «тугызуы»
үшш ол нэрсешң табигатңа тэуелсхз бар болуы керек.
Демек, табигаттан тыс жэне оның үстше табигатты ту-
тызатын бхрдеңе бар болса керек. Ол орысша ңүдай деп
аталады. Идеалист-философтар эрңашан да ңүдай деген
сөзд1 өзгертуге тырысып келдг, оны абстракплеу, комес-
к1леу етуге, сонымен ңатар (шындыңңа үңсату үшш)
дэлелдеуд! керек ңылмайтын «тшелей комплекс» ре-
тшдег!, тшелей мэл!м пэрсе ретшдеп «психикалыңңа»
жаңындатуга тырысып келдь Абсолюттш идея, универ-
салдың рух, элемдш ерш, психикалыңты физикалыңңа
«жаппай ауыстыру» — мүның бэр! ор түрл! түжырым-
дарда айтылган бэз-баягы 61р идея. Дүрыс жүмыс 1с-
тейтш адам миының ңызмет! есебшдеп идеяны, рухты,
ершт1, психикалыңты эрб!р адам б1лед1, мүпы жараты-
лыс тану гылымы да зерттеп жатыр; ал бүл функцияны
белгы! түрде үйымдасңан заттан бөлектеп алу, бүл
функцияны жалпыга б!рдей универсал абстракцияга
айналдыру, бүкы физикалың табигатты осы абстрак-
циямен «ауыстыру»,— бүл философиялың идеализмшң
сандырагы, бүл жаратылыс тану гылымын мазаң ет-
кендш.
Материализм былай дейдк «жанды ырпплш иелерь
нщ элеуметтш-үйымдасңан тэж1рибесЬ> физикалың та-
бигаттың туындысы, оның үзаң уаңыт дамуының нэти-
жес1, физикалың табигаттың элеуметтш те, үйымдас-
ңандың та, тэж^рибе де, жанды т^рпплш иелер! де
болмаган жэне болуы мүмкш емес кездеп ңалыптан
дамуының нэтижес! болып табылады. Идеализм: физи-
калың табигат жанды прпплш иелершщ осы тэж!рибе-
сшщ туындысы дейд! жэне осылай дей келш, идеализм
табигатты (егер багыпдырмаса) ңүдайга теңейдй Өйтт
кеш ңүдай, соз жоң, жанды прпплш иелершщ элеумет-
тш-үйымдасңан тэж1рибесшщ туындысы. Богдановтың
философиясын ңалай айналдырып ңарасаңыз да, онда
реакциялың былыңтан басңа түк те жоң.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
259
Богдановңа тэж1рибенщ элеуметтш үйымдасуы тура-
лы сөз ңылу — «таным социализм!» сиядты болып көрь
нед1 (III кггап, XXXIV бет). Бул — алжасңан адампың
сандырагы. Егер социализм туралы булай пайымдайтын
болсаң, онда иезуиттер «таным социализмш» жап-тэ-
шмен жаңтаушы болып шыгар ед1, өйткеш олардың
гносеологиясының бастама пункп — «элеуметтш-уйым-
дасңан тэжтрибе» есебшдеп ңудай. Католицизмшц
элеуметтхк-үйымдасңаи тэж!рибе екеш даусыз; тек ңана
ол объективтш аңиңатты (Богданов тертске шыгаратын,
ал гылым бейнелеп отыратын аңиңатты) емес, белплх
б!р ңогамдың таптардың ңараңгы халыңты ңанауын
бейнелейд!.
Иезуиттерд! ңойшы, тэйтрт! Богдановтың «таным со-
циализмш» 613 Махтың жаны сүйген имманенттерден де
толыгынан табамыз. Леклер табигатты эсте жеке ин-
дивидтщ санасы деп емес, «адамзат тепнщ» («Бег
КеаНзтиз е!с.», 5. 55*) санасы деп ңарайды. Мүпдай
фихтешшдш таным социализмш буржуазиялың фило-
сөфтар ңалаганыңызша тауып бередй Шуппе де баз
^епепзсйе, баз £аПип£8шаШ§е Мотеп! без Вех^иВ!-
зешз (салыстырыңыз: «У1ег1е1]а11Г88с11гШ £пг лү18зеп-
зсйаГШсЪе РЬИозорЫе»**, XVII том, 8. 379—380), ягни
танымдагы ортаң, тектес моментт! баса көрсетедп Ин-
дивид санасын адамзат санасымен, немесе бгр адамның
тэж1рибесш элеуметттк-үйымдасңан тэж!рибемен алмас-
тырганнан философиялың идеализм жойылады деп ой-
лау — б!р капиталистщ орнына акционерлш компания-
ны ңойганнан капитализм жойылады-мыс деп ойлаган-
мен б1рдей.
Б1здщ орыс махистер!, Юшкевич пен Валентинов, ма-
териалист Рахметовңа ерш, Богданов — идеалист деп
ңайталады (мүны айтңанда олар Рахметовты бүзаңы-
ларша балагаттады). Б1раң бүл идеализмнщ ңайдан
шыңңанын олар ойлай алмады. Олардың шюршше, Бог-
данов — дара ңүбылыс, кездейсоңтың, ерекшелш. Бүл
от1рш. Богдановтың өзше ол «ерекше» система ойлап
* — «Пег ВеаПзтпиз (1ег тойегпеп Ма^игипззепзсЪаИ тт ЫсМе бег
уоп ВегкеТеу ип(1 Кап! ап^еЬаЬп1еп ЕгкешНтзкгШк», 8. 55. Ред,
** — «Гылыми Философия Үшайлыгы». Ред.
260
В. И._ Л Е Н И Н
шыгарган секшдх көршу! мүмкш, бграң мүндай шюрдщ
жалган екешн көру үппн Богдановты Махтың жогары-
да аталган шэюрттертмен салыстырудың өзх де жетш-
Л1КТ1. Корнелиус пен Карустщ арасындагы айырмашы-
лыңңа ңараганда, Богданов пен Корнелиустщ арасын-
дагы айырмашылың анагүрлым аз. Карус пен Цигеннщ
арасындагы айырмашылыңңа ңараганда, Богданов пен
Карустың арасындагы айырмашылың аз (эрине, реак-
циялың ңорытыпдылардың саналылыгы жагынан алган-
да емес, философиялың система жагынан алганда), т. т.
Богданов —махизмшң идеализмге үласуын көрсететш
«элеуметпк-үйымдасңап тэж^рибешц» тек б!р көр1шс1
гана. Егер Богдановтың үстазы Махтың 1Л1'мшде беркли-
1ШЛД1КТЩ «элементтер!»... болмаса, Богданов (эрине,
тек т$ана философ ретшдегх Богданов туралы сөз болып
отыр) жалганның жарыгына шыга алмаган даболар ед1.
Егер оның «Эмпириомонизм!», айталың, нем!с тыше ау-
дарылып, рецензиялау үшш Леклер мен Шуберт-Золь-
дернге, Корнелиус пен Клейнпетерге, Карус пен Пиль-
онга (Ренувьешң француз ңызметкер! жэне шэюрт!)
бершсе, Богдановтан бүдан «артың кек алуды» ойлап
табуга болмас ед! деп ойлаймын. Махтыц белпл! серш-
тер! жэне 1шшара тшелей 1збасарлары оздер! шшр айт-
ңаннан гөр! Богдановтың «ауыстыруын» ңүшаң жайып
ңарсы алулары арңылы көп нэрсеш айтңан болар едь
Алайда, Богдановтың философиясын түжырымдалып
б1ткен жэне өзгермейтш система деп ңарау дүрыс бола
ңояр ма екен. Тогыз жылдың 1шшде, 1899 жылдан 1908
жылга дейш, Богданов өзшщ философиялың адасуы-
ның төрт кезеңшен өттк Ол эуел! «табиги-тарихи» (яг-
ни жартылай саналы жэне жаратылыс тану гылымы-
ның рухына стихиялы түрде бершгеп) материалист
болды. «Табигатңа тарихи көзңарастың нег!зг1 элемент-
тершен» бүл кезеңнщ 131 айңын аңгарылады. Екшпп
сатысы — откен гасырдың 90-жылдарының аяң кезшде
сэнге айналган Оствальдтщ «энергетикасы», ягни кей
жерлерде идеализмге ңарай сүршетш шатасңан агнос-
тицизм. Оствальдтен (Оствальдтщ «Натурфилософия
туралы лекцияларының» мүңабасыпда: «Э. Махңа ар-
наймын» деген сөздер бар) Богданов Махңа көпт, ягни
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
261
Махтың бүшл философиясы сияңты дэйекстз, жаңыла
беретш субъективтш идеализмшң нег1зг! ңагидаларын
ңабылдады. Тортшпп кезёң: махизмшн кейб1р ңайшы-
лыңтарын жоюга, объективтш идеализм сияңты б!рдеңе
жасап шыгаруга тырысу болды. «Жаппай ауыстыру
теориясы» Богдановтың өз1 алгаш ңадам басңан пунктъ
нен бастап 180° дерлш шырң аңналганын көрсетедь Бог-
данов философиясының бүл кезеңң алдыңты кезеңдерге
ңараганда, диалектикалың материализмге алыс түр ма,
пемесе жаңын тур ма? Егер ол б!р орында түратын бол-
са, онда, эрине, алыс түрганы. Егер ол тогыз жыл бойы
ыгерг басңан ңисың жолымен ыгер! баса беретш болса,
онда жаңын түрганы: материализмге ңайтадан бет бүру
үппн оган енд1 тек б!р тана елеул! ңадам басу керек,
атап айтңанда — өзшщ универсалдың ауыстыруын уни-
версалды түрде лаңтырып тастаса болганы. Өйткеш,
Гегельдщ «абсолюттш идеясы» Кант идеализмшщ бар-
лың ңайшылыңтарын, фихтепплдштщ барлың элс1з
жаңтарын бгр жерге жинаганы сияңты (з! Нсе! рагуа
сотропеге та^тз! — егер кппкеитай нэрсеш үлы нэр-
семен салыстыруга мүмкш болса), Богдановтың уни-
версалдың ауыстыруы да жартыкеш идеализмшң бар-
лың күнэларын, дэйект! субъективтш идеализмшң бар-
лың элс1з жаңтарын ңытай бүрымыидай етш б!р жерге
жинайды. Материализмге ңайтадан бет бүру үппн
Фейербахтың тек бтр тана елеул! ңадам басуы ңажет
ед1, атап айтңанда — абсолюттхк идеяны, Гегельдщ фи-
зикалың табигатты «психикалыңпен ауыстыруын» уни-
версалды түрде лаңтырып тастап, мүлде аластау ңажет
ед1. Фейербах философиялың идеализмнщ ңытай бүры-
мын ңырңып тастады, ягни ешб1р «ауыстырусыз» таби-
гаттың өзш нег1зге алды.
Мах идеализмшщ ңытай бүрымы ңашанга дешн өсе
берер екен, мүны ттрт болсаң, көрерм!з.
6. «СИМВОЛДАР» (НЕМЕСЕ ИЕРОГЛИФТЕР) «ТЕОРИЯСЫ»
ЖЭНЕ ГЕЛЬМГОЛЬЦТ! СЫНАУ
Эмпириокритицизмнщ серштер! жэне мүрагерлер! бо-
лып отырган идеалистер туралы жогарыда айтылган-
дарды толыңтыра түсу үшш, б1здщ эдебиетте сөзболган
262
В. И. ЛЕНИН
кейбгр философиялың ңагидаларга айтылган махистш
сынның сипатын көрсетш өту орынды болар. Мэселен,
марксист болгысы келген б1здщ махистер, эсхресе Пле-
хановтың «иероглифтерше»85, ягни адам түйсхктер! меи
түсппктер! шын заттардың жэне табигат процестершщ
көппрмелер! емес, олардың бейнелер! емес, шартты таң-
балар, символдар, иероглифтер, т. с. дейтш теорияга
ерекше ңуапып бас салды. Базаров бүл иероглифтш
материализмдх келеке етедх, бүл арада мынаны корсете
кету ңажет: егер иероглифтш материализмд! иероглиф-
Т1К емес материализмге пайдалы болатындай етш терк-
ке шыгарса, онда онык1 дурыс болар ед1. Бхраң Базаров
«иероглифизмд!» сынаган болып, өзшщ материализмнен
безгендтгш жасырып, бүл арада тагы да фокус тэсшш
ңолданып отыр. Энгельс символдар туралы да, иөрог-
лифтер туралы да сөз ңылган жоң, ол заттардың көппр-
мелерх, суреттерх, бейнелерх, айнадагы көршктер! тура-
лы сөз ңылды. Материализмнщ Энгельс берген түжы-
рымынан Плехановтың шегшшектеушщ ңателтн
көрсетудщ орнына, Базаров Плехановтың ңатесш көл-
денең тарту арңылы Энгельстщ айтңан аңиңатын
оңушылардан жасырады.
Плехановтың ңатесш де, Базаровтың шатасуын да
түсшдхру үппн «символдар теориясының» (символ де-
ген сөзд1 иероглиф деген сөзбен ауыстырганнан 1с өз-
гермейд!) 1р1 бтр ӨК1Л1 Гельмгольцт! мысалга алып, оны
материалистер ңалай сынаганын жэне махистермен бгр-
ге идеалистер ңалай сынаганын ңарастырып көрейш.
Жаратылыс тану гылымында аса 1р1 түлга болган
Гельмгольц те, жаратылыс зерттеупплердщ басым коп-
Ш1Л1Г1 сияңты, философияда дэйекшз болды. Ол кант-
шылдыңңа бешм ед1, б!раң өзшщ гносеологиясында бүл
көзңарасты да дэйект! түрде үстап отыра алмады. Мэсе-
лен, оның «Физиологиялың оптика» деген шыгармасы-
нан үгымдардың объектшерге сэйкес келу! туралы ш-
шрлерш алып ңарайың: «...Мен түйсштерд! сыртңы ңү-
былыстардың символдары деп белплед1м жэне олардың
өздер! бейнелеп отырган заттарга ешңандай үңсастыгы
жоң деп таптым» (французша аудармасының 579-бет1,
пемкпте түпнүсңасының 442-бет1). Бүл — агностицизм,
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
263
б!раң эр! ңарай сол беттщ озшен мынадай создерд! оңи-
мыз: «Б1здщ үгымдарымыз беп түсш1ктер1м1з — өз1м1з
көретш немесе коз алдымызга елестететш заттардың
613Д1Ң жүйке жүйем1зге жэне б1здщ санамызга типзетш
эсерлер1». Бүл — материализм. Тек ңана Гельмгольц
абсолюттш аңиңат пен относительдш аңиңаттың ңаты-
насын айңын түсшбейдц бүл оның кешнп шшрлершен
көршш отыр. Мэселен, жаңагы сөздершен кешшрек
Гельмгольц былай дейдк «Олай болса, менщ ойымша,
б1здщ түс1шктер1м1здщ аңиңаттылыгы туралы практи-
калъщ аңиңат магынасында сөз ңылмасаң, басңа магы-
пада сөз ңылудың ешб!р мэш жоң. Б1здщ заттар жө-
шндеп түсш1ктер1м1з символдардан басңа, объектьлер
үппн алынган табиги белплерден басңа еш нэрсе бола
алмайды, өз1м1здщ ңозгалыстарымызды, өз1м1здщ эре-
кеттер1м1зд1 реттеп отыру үшш 613 осы белгшерд! пай-
далануга үйренем1з. Бүл символдарды дүрыс түсшуге
үйренсек,— 613 олардың жэрдем!мен өз1м1здщ 1с-эреке-
т1м1зд1 ңалаган нэтижем!зге ңолымыз жететшдей етш
багыттай алатын боламыз»... Бүл дүрыс емес: бүл арада
Гельмгольц субъективизмге, объективтш реалдылың
пен объективтш аңиңатты тертске шыгаруга ңарай бой
үрады. Сол абзацты: «Идея жэне бүл идея бейнелейтш
объект, с!рэ, мүлде еш түрл! дүниеге жататын ек1 түрл!
зат болса керек...» деген сөздермен аяңтаганда Гельм-
гольц мүлде лагып кетедь Идея мен шындыңты, сана
мен табигатты тек кантшылдар гана осылай ектге жара-
ды. Алайда бүдан б!раз кешшрек мынаны оңимыз: «Ал
ең алдымен сыртңы заттардың сапаларына келетш бол-
саң, онда б!з заттарда бар дей алатын сапалардың бэрх
тек сыртңы заттардың не б1здщ сез1мдер1м]зге, не та-
бигаттагы басңа заттарга типзген эсеръ гана болып шы-
гатынын көру үппн сэл ойлансаң болгаңы» (французпта
аудармасының 581-бетц немтше түпнүсңасының 445-
бетц мен французша аудармасынан аудардым). Бүл
арада Гельмгольц тагы да материалистш көзңарасңа кө-
шш отыр. Гельмгольц дэйексхз кантшыл болды, ол бгре-
се ойдың априорлың заңдарын мойындады, б!ресе уаңыт
пен кещстштщ «трансценденттш реалдылыгын» (ягни
оларга материалистш көзңарасты) мойындауга бешм
Ю 18-том
264
В. И. ЛЕНИН
болды, б1ресе адамның түйсхктерш бхздегт сез1’м мүше-
лерше эсер ететш сыртңы заттардан туады дедң б!ресө
түйсштерд! символдар, ягни белнленетш заттардың
«мүлде басңаша» дүниесшен бөлек жатңан, ңайдагы бтр
шым-шытырың белг!лер деп жариялады (салыстыры-
ңыз: Ухс1ог НеуГеМег. «ПЬег йен Ве^гШ йег Ег1аЬгил§
Ье1 Не1тЬоИх», Вг1., 1897*).
«Ңабылдаудагы фактыер» туралы 1878 жылгы сөзш-
де (Леклер бүл сөздк «реалистш лагерьдег! хрх оңига»
деп атады) Гельмгольц өзшщ көзңарастарын былай
баяндады: «Б1здщ түйс1ктер1м1з, атап айтңанда, б!здщ
органдарымызда сыртңы себептерден туатын эсерлер, ал
мүндай осердщ ңалай мэл!м болатыны, эрине, эсер ет1-
летш аппараттың сипатына өте-мөте байланысты. Б1з-
дщ түйсгпм^здщ сапасы б!зге ол түйс1кт1 тугызган
сыртңы эсердщ ңасиеттер! туралы ңандай дэрежеде
маглүмат берсе, түйс!кт1 сондай дэрежеде оның таңбасы
(ХешЬеп) деп есептеуге болады, б!раң сурет! деп есеп-
теуге болмайды. Өйткеш сурет сол суреп түсш отырган
затңа белпл! бтр дэрежеде уңсас болуы керек... Ал таң-
баның өз1 таңбасы болып отырган нэрсеге үңсас болуы
мүлде талап етшмейд!» («Уог(га£е ипд Кедеп», 1884,
екшпп том, 8. 226**). Егер түйсштер заттардың бейне-
лер! болмай, тек оларга «ешңандай үңсастыгы» жоң
таңбалар немесе символдар гана болса, онда Гельм-
гольцтщ бастапңы материалистш ңагидасы элшрейдг де,
сыртңы заттардың бар екенше аздап күмэн туады, өйт-
кеш атымен жоң заттарды да таңбамен немесе символ-
мен белплеуге болады, ал мундай таңбалардың немесе
символдардың бар екенш эрюм-аң быедк Канттың 1зш-
ше Гельмгольц «ңүбылыс» пен «өзшдш заттың» ара-
сына принциптш шек сияңты бгр нэрсе ңоюга эрекет-
тенедй Тура, айңын, ашың материализмге ңарсы Гельм-
гольцтщ күш бүрын ңалыптасып, ңатып ңалган б!р
шк1р1 бар. Б1раң сэл кешшрек ол тагы да былай дейдк
«Өм1рд1 ңиял ретшде алып ңарагысы келетш барып түр-
ган субъективтш идеализмнщ системасын ңалай бекер-
* — Виктор Гайфелъдер. «Гельмгольцтгң тэжгрибенх угуы туралы»5
Берлин, 1897. Ред.
** — «Баяндамалар мен сөздер», 1884, 226-бет. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
265
ге шыгаруга болатынын бшмеймш. Оны шындыкда жа-
наспайтын, ңанагаттангысыз система деп жариялауга
болады, бүдан кем айтуга болмайды,— мен бүл жөшнде
оны теркке шыгаратын ең күштг сөздерге ңосылар
едхм,— алайда оны дэйектх түрде жүзеге асыруга бола-
ды... Кергсгнше, реалистш гипотеза кэдхмгг өз бетгмен
байңаудың бглдгргенше (немесе: көрсеткенше, Аиз-
8а§е) сенедң бүл өз бетхмен байңау бойынша, белплг
б!р эсер етуден кейш ңабылдаудың өзгерушщ одан бү-
рынгы ерш импульшмен ешңандай психикалың байла-
нысы болмайды. Бүл гипотеза күнбе-күнп ңабылдау-
лар арңылы расталатынның бэрш — бгздщ түсшгктерг-
мхзге тэуелшз бар нэрсе, б!зден тыс материялың дүние
деп ңарайды» (242—243). «Күмэн жоң, реалистш гипо-
теза — өзгмхз жорамалдай алатын ең оңай, ңолданудың
өте-мөте кең салаларында сыналган жэне дэлелденген,
өзшщ жеке бөлштер! түргысынан дэл айңындалган, сон-
дыңтан к-эрекеттщ нег131 ретшде өте жарамды жэне
жем1ст1 гипотеза болып табылады» (243). Гельмгольц-
тщ агностицизм! де «үялшаң материализмге» үңсай-
ды; Гексли берклипплдш түргыдан ңарсы дау айтса,
Гельмгольцтщ одан айырмашылыгы сол — ол кантшыл-
дың түргыдан ңарсы дау айтады.
Сондыңтан Фейербахтың 1збасары Альбрехт Рау
Гельмгольцтщ символдар теориясын— «реализмнен»
дэйекшз түрде шегшгендш деп батыл сынайды. Гельм-
гольцтщ нег1зп көзңарасы,— дейд! Рау,— реалистж ңа-
гида, бүл ңагида арңылы «613 өз1м!здщ сез1мдер1м1здщ
көмепмен заттардың объективтш ңасиеттерш тани-
мыз»*. Символдар теориясы мүндай (өз1м1з көргендей,
бүтшдей материалистш) көзңараспен ымырага келмейдц
өйткеш ол теория сез1мдшшке, б1здег! сез!м мүшелер!-
нщ айгаңтарына элдеб!р сенбеупплш тугызады. Күмэн
жоң, сурет модельге еш уаңытта толыгынан теңесе ал-
майды, б!раң сурет б!р басңа да, символ, шартты таңба
б!р басңа. Сурет сол «сурет! түсетш» нэрсенщ объек-
тивт1к реалдылыгын ңажетт! түрде жэне сөзсхз керек
* А1ЪгесЪЛ Наи. «ЕтрНпбеп ипс1 Бепкеп», СИеехеп, 1896 , 8 . 304 (Алъ-
брехт Рау. «Түйс1к жэне ойлау», Гиссен, 1896, 304-бет. Ред.).
10*
266
В. И. Л Е Н И Н
ңылады. «Шартты таңба», символ, иероглиф — агности-
цизмшң мүлде ңажетсхз элементш енпзетш үгымдар.
Сондыңтан да А. Рау символдар теориясы арңылы
Гельмгольц кантшылдыңтың сойылын согады деп, өте
дүрыс айтып отыр. «Егер Гельмгольц,— дейдх Рау,—
озш!ң реалистш көзңарасынан айнымаса, егер ол дене-
лердщ ңасиеттерт денелердщ өзара ңатынасын да, олар-
дың бхзге ңатынасын да корсетед! деген принципт! дэ-
йект! түрде үстаса, опда оган, с!рэ, бүшл осы символдар
теориясының ңажет! болмас едц онда ол ңысңаша жэне
айңын түрде былай дегеп болар едг: «заттардың эсер
етушен б!зде туатын түйсштер сол заттардыц мэшнщ
суреттер!» (бүл да сонда, 320-бет).
Гельмгольцт! материалист осылай сынайды. Ол
Фейербахтың дэйект! материализмш жаңтап, Гельм-
гольцтщ иероглифтш немесе символдың материализмш
немесе жартыкеш материализмш терхске шыгарады.
Идеалист Леклер де (Махтың жан-тэшмен жаңсы кө-
ретш «имманенттш мектебшщ» өкш) Гельмгольңт!
дэйекшз деп, материализм мен спиритуализм арасында
ауытңиды деп кшэлайды («Иег ВеаИзтиз е1с.», 5.
154*). Б1раң, Леклердщ ппиршше, символдар теория-
сының материалистгы жетк1Л1кс13 болып отыргаи
жоң, ңайта оның материалистгп тым асып кетш отыр.
«Гельмгольц,—деп жазады Леклер,—'бхздщ санамыздың
ңабылдаулары уаңыттагы дэйектышт! жэне трансцен-
денттш себептердщ б^рдешпгш немесе б!рдей еместйгш
тану үшш жетк1лшт1 пепз бола алады деп ойлай-
ды. Гельмгольцтщ ойынша, трансценденттш салада»
(33-бет,— ягни объективтш-реалдың салада) «заңдылың
тэртш бар деп жорамалдау үшш осының өз1 жетюлш-
Т1». Сондыңтан Леклер «Гельмгольцтщ бүл догмалың
соңыр сешмше» ңарсы айңай-шу көтередй «Себепплш-
Т1 түсшу жөншдеп б!здщ т1лег1м1зд1 сыртңы заттар дү-
ниес1 ңаншалыңты ңанагаттандыра алатын болса,— деп
даурыгады Леклер,— б1здщ санамыздагы идеяларда
зацдылык тэртштщ болуының гипотезалың себеб! есе-
бшдеп Берклидщ ңүдайы да ол Т1лег1м1зд1 кем дегенде
* — «Оег ВеаНзтиз йег тойегпеп КаГиглүчэзепзсЬаИ пп ЫсЫе бег
үоп Вегке1еу ипй Кап1 ап£еЬа1т1еп ЕгкеппШзкгШк», 8. 154. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
267
соншалыңты ңанагаттандыра алады» (34). «Турпайы
реализмдх», ягни материализмдх «молынан ңоспайынша,
символдар теориясын... дэйект! түрде жүзеге асыру мүм-
К1н емес» (35-бет).
Материализмд! жаңтаганы үшш Гельмгольцт! «сын-
шыл идеалист» 1879 жылы осылай жерден алып, жерге
салды. Жиырма жыл өткен соң, Махтың өз1 маңтаган
шэк!рт1 Клейнпетер өзшщ «Эрнест Мах пен Генри
Герцтщ физикага принцштк көзңарастары туралы»*
деген маңаласында Махтың «ең жаңа» философиясы-
ның жэрдем1мен «есюрген» Гельмгольцт! былайша
тергске шыгармаң болды. Эз1рге Герцтх (шынында,
Гельмгольц ңандай дэйекыз болса, бүл да сондай дэйек-
С1з болган) былай ңоя түрып, Клейнпетердщ Мах пен
Гельмгольцт! ңалай салыстырганын алып ңарайың. Бүл
ек1 жазушының екеушен де б!рталай ңитаттар келт!ре
отырып, Махтың денелер—түйсштер комплексшщ ойда-
гы символдары, т. т. деген белпл! мэл!мдемелерш ерек-
ше баса көрсете отырып, Клейнпетер былай дейдк
«Егер 613 Гельмгольцтщ шюрлершщ барысына көз
ж!беретш болсаң, онда 613 оның мынадай непзп ңаги-
даларын көрем!з:
1) Сыртңы дүпие заттары бар.
2) Белг1Л1 б!р (реалдың деп танылатын) себеп эсер
етпесе, бүл заттардың өзгеру! мүмкш емес.
3) «Себеп дегетм1з, осы сөздщ бастапңы магынасы
бойынша,— ауысып түратын ңүбылыстардың ар жагын-
да ңалып ңоятын немесе бар болатын өзгермейтш нэр-
се, атап айтңанда: зат жэне оның эсер ету заңы, күш»
(Клейнпетердщ Гельмгольцтен алган цитаты).
4) Логика жагынан айнытпай жэне бтр мэнде барлың
ңүбылыстарды олардың себептершен тугызуга болады.
5) Бүл маңсатңа жету объективтш аңиңатты табу-
мен тең, сөйтш объективтш аңиңатты табуга (Ег1ап-
§игщ) болады деп танылады» (163).
Мүндай ңагидаларга, олардың ңайшылыгына, шеппл-
мейтш проблемалар тугызылганына ашуланып, Клейн-
* «АгсЫү Тйг РЬЯозорЫе»86, II, ЗузТетаНзсИе РШозорЫе, Вапй V,
1899, эс1ресе 88. 163—164 («Философия Архивх», II, Системалы Фило-
софия, V том, 1899, эс!ресе 163—164-беттер. Ред.).
268
В. И. ЛЕНИН
петер былай деп көрсетед!: Гельмгольц мүндай көзңа-
растарды ңатаң түрде үстап отырмайды, ол кейде мате-
рия, күш, себеп, т. т. сияңты «сөздердт, Махтың таза
логикалың түсшуше үңсайтын сөз тхркестерш» ңолда-
нады.
«Егер б!з Махтың сондай тамаша жэне айңын созде-
рш еске түшрсек, онда бхздщ Гельмгольцке не себстгп
ңанагаттанбайтынымызды б!лу ңиын емес. Гельмгольц
масса, күш, т. с. создерд! ңате түсшед! — оның барлың
шкхрлершдеп кесел, мше, осы. Бүл сөздер өсте ойлау-
дан тысңары бар болып отырган реалдылың емес, тек
үгым, бгздхң ңиялымыздың жем1С1 гана гой. Б1з ңандай
да болсын б1р реалдылыңты тшт! де тани алмаймыз.
Өз1м1здщ сезгмдер1м13 мүлтшшз болмагандыңтан, 613 ол
сез1мдердщ байңауларынан, жалпы айтңанда, тек жал-
гыз гана б!р мэнд1 ңорытынды шыгара алмаймыз. Мэ-
селен, белгш! б!р жартасты байңаганымызда (дигсй
АЫезеп ешег 8ка1а) 613 бьр белгт санды табамыз деп
еш уаңытта да айта алмаймыз,— белпл! б!р шекте, бай-
ңау фактыерше бэр! б!рдей жаңсы үйлесетш, ңисапсыз
көп санның болуы эр уаңытта да мүмкш. Б1зден тысңа-
ры жатңан реалдың Ыр нэрсеш,— мше, мүны тануга
б1здщ шамамыз мүлде жетпейдй Тшт! реалдылыңты
тану мүмкш жэне 613 оны таныдың та деп жорамалда-
ңызшы; онда бүган логика заңдарын ңолдануга бтздщ
правомыз болмас ед1, өйткеш олар б1здщ заңдарымыз
жэне оларды тек бъздщ үгымдарымызга, бъздщ (барлың
жерде де курсив Клейнпетердш!) ойымыздың жемшше
гана ңолдануга болады. Фактшердщ арасында логика-
лың байланыс жоң, тек жай гана дэйектшш бар; бүл
арада үзыдькесыд! пшр айту мүмкш емес. Демек, б!р
факт екшпп фактшщ себеб1 болып табылады деу дүрыс
емес, ал бүлай деу дүрыс болмаса, Гельмгольцтщ осы
үгымга непзделген бүкш дедукциясы да түкке аспай
ңалады. Аңырында, объективтш, ягни ңандай да бол-
сын субъектхге тэуелшз аңиңатты табу мүмкш емес,
оның себеб1 — тек б!здщ сез1мдер1м1здщ ңасиеттершде
гана емес, оның үстше 613, адам болгандыңтан (\ү1г а1$
МепзсЬеп), жалпы алганда, өз!м1зге мүлде тэуелшз бар
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
269
нэрсе туралы еш уаңытта ешңандай түсшш ала алмай-
мыз» (164).
Оңушының көрш отырганындай, Махтың бүл шэюрт!
өзшщ үстазы мен өзш махист деп танымайтын Богда-
повтың жаңсы көрген сөзсымаңтарын ңайталап, Гельм-
гольцтщ бүк!л философиясын бүтшдей теркке шыгара-
ды, оны идеалистш көзңарас түргысынан теркке шыга-
рады. Идеалист символдар теориясын тшт! ерекше
бөлш те көрсетпейд!, ол оны материализмнен маңызсыз
жэне, бэлкхм, кездейсоң жалтаргандың деп есептейдк
Ал Клейнпетер Гельмгольцт! «физикадагы дэстүрлг көз-
ңарастардың» өкпп ретшде алады, «ңазхр де физиктер-
дщ көб! физикадагы осындай көзңарастарды үстап
отыр» (160).
Осының нэтижесшде 613 мынаны көрем1з: материа-
лизмд! баяндауда Плеханов көрше көзге ңате Ж1берд1,
ал Базаров материализм мен идеализмд! бгр жерге
үйш-төгш, «сез1мд1к түсшш дегетм1здщ өз1 б1зден тыс
бар шындың» болады-мыс деген идеалистш сандыраңты
«символдар теориясына» немесе «иероглифтш материа-
лизмге» ңарсы ңойып, 1ст1 мүлдем шатастырды. Кант-
шыл Гельмгольцтен де, сол сияңты Канттың өзшен де
материалистер солга ңарай, махистер оңга ңарай кетть
7. ДЮРИНГТ1 ЕК1 ТҮРЛ1 СЫНАУ ТУРАЛЫ
Махистердщ материализмд! шектен тыс бүрмалауы-
ның тагы б!р ерекше белысш көрсетш өтелш. Энгельс-
тщ Бюхнерден 1ргеш үз1лд1-кес1лд1 аулаң салганына
ңарамастан, Валентинов марксистерд! сол Бюхнермен
салыстыру арңылы жеңбек болады, оның пннршше,
Бюхнердщ Плехановпен көп үңсастыгы бар сияңты.
Богданов наң сол мэселеш екшпп жагынан алып ңарай-
ды, сойтш «бгр түрл1 жшркене сөз етыш жүрген»
«жаратылысшылардың материализмш» ңоргагансиды
(«Эмпириомонизм», III к1тап, X бет). Бүл арада Вален-
тинов та, Богданов та мыңтап шатасып отыр. Маркс пен
Энгельс жаман социалистерд! эрңашан да «жшркене
сөз ететш», ал бүдан олар социализмнен буржуазиялың
270
В. И? ЛЕНИН
көзңарастарга өтш кетудт емес, дурыс, гылыми социа-
лизм хлгмтн жаңтады деген ңорытынды шыгады. Маркс
пен Энгельс эрңашан да жаман (жэне көбшесе анти-
диалектикалың) материализмд! кшэлады, б!раң оны кг-
нэлаганда юмизм немесе берклишхлдхк тургысынан
емес, негурлым жогары, негурлым дамыган диалекти-
калың материализм тургысынан ңарап кшэлады. Маркс,
Энгельс жэне Дицген жаман материалистер туралы сөз
ңылганда, олармеп есептесе отырып, олардың ңателерш
түзетк1с1 келш соз ңылды, ал юмистер мен берклиппл-
дер туралы, Мах пен Авенариус туралы олар тшт! сөз
ңылмаган да болар ед1, бүлардың букгл багыты туралы
одан да жшркешпгп б!р ауыз сөз айтумен шектелген
болар ед1. Сондыңтан б!здщ махистердщ Гольбах пен
К° жөншде, Бюхнер мен К°, т. т. жөшнде ылги ңипаң-
тап, бетш тыржита беру! толыгынан жэне бүтшдей
жүрттың көзш боягандың, жалпы материализмшң наң-
ты непздершен бүкш махизмнщ шегшгешн бүркеген-
Д1К, Энгельспен тура жэне ашыңтан-ашың санасудап
ңорыңңандың болып табылады.
Өзшщ «Людвиг Фейербах» деген штабының II та-
рауының аяң жагында Энгельстщ XVIII гасырдагы
француз материализм! туралы жэне Бюхнер, Фогт, Мо-
лешотт туралы айтңанынан артың айңын шшр айту ңи-
ын болар ед1. Егер Энгельстщ шшрш бүрмалагың кел-
месе, оның айтңанын түсшбеу мумкш емес. К1табының
сол тарауында материализмшң барлың мектептершщ
бук1л идеалистер лагершен, жалпы барлың кантшылдар
мен юмистерден негъзгг өзгешелггш аныңтай келш, Эн-
гельс: 613 Маркс екеу1м1з материалисшз,— дейдь Сөй-
тш, Энгельс материалистердщ ңайсыбтр мектебшщ ңа-
телерше бола кей мэселелерде жалпы материализмнен
Фейербахтың безуше. себеп болган бграз босацдыты,
үшңарылыгы ушш оны кшэлайды. Фейербахтың «ба-
ңалшылардың (Бюхнер мен К°) шмш,— дейд! Эн-
гельс,— жалпы материализммен шатастыруга правосы
жоң ед! (йпгйе п1сЫ)» (8. 21)87. Энгельстщ Фейербах-
ты булайша кшэлауының сипатын тек нем1с реакция-
шыл профессорларының шмш оңып, соган нанып ал-
жасңан адамдар гана тусшбеуъ мүмшн.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
271
Бюхнер мен К° «ешбхр ретте өз устаздарының», ягни
XVIII гасырдагы материалистердщ «тмтшң шегшен
аспаганын», алга царай б1рде-б1р адым жасамаганын
Энгельс айдан аның етш айтып бередь Энгельс Бюхнер
мен К°-ш осы үшш, тек осы ушгн тана кшэлайды, на-
дандардың ойлаганындай, оларды материализм! үшш
кшэлаган жоң, материализмд! алта бастырмаганы ушлн,
материализмнщ «теориясын 1лгер1 дамытуды мулде ой-
ламатаны» үшш кшэлады. Энгельс Бюхнер мен К°-ш
тек осы үшш гана кшэлады. XVIII гасырдагы француз
материалистершщ непзп уш турлъ «шектелуш»
(ВезсйгапкШеК) Энгельс дереу тэптгштеп санап шы-
гады, ал бүл шектелулерден Маркс пен Энгельс арыла
бшд1 де, Бюхнер мен К° арыла алмады. Бхршпп шекте-
лупплш: еск1 материалистердщ көзңарасы мына маты-
нада «механикалың» көзңарас болды: олар «химиялың
жэне органикалың табигат процестерше тек ңана меха-
ника масштабын ңолданды» (8. 19). Энгельстщ бүл сөз-
дерш түсшбегендштен, кейб!р адамдардың жаңа физика
арңылы идеализмге ңалай үрынганын 613 келес! тарау-
да көрем1з. Энгельс механикалыц материализмге ңарсы
болганда, «ең жаңа» идеалистш (махистш те) багытта-
гы физиктердщ осы механикалың материализмге таң-
ңан айыбы үшш ңарсы болган жоң. Екшпп шектелу-
пплш: еск1 материалистердщ көзңарасы «олардыц фи-
лософиясыныц антидиалектикалылыры» магынасында
метафизикалың көзңарас болды. Бүл шектелушппкке
Бюхнермен жэне К°-мен б!рге б1здщ махистер де ортаң
болып отыр жэне олар, жогарыда көргешм1здей, Эп-
гельстщ диалектиканы гносеологияга ңалай ңолданганы
(мэселен, абсолюттш жэне относительдш аңиңат) жө-
ншде тшт1 түк түсшбеген. Үппнпп шектелупплш:
«жогарыда», ңогамдың гылым саласында идеализмге
жол беру, тарихи материализмд! түсшбеу.
Бүл үш түрл! «шектелуд!» санап шыгып жэнө мэсе-
леш сарңа баяндайтын айңындыңпен түсшд^рш (8. 19—
21), Энгельс сол арада-ац Бюхнер мен К° «бул шектер-
ден» (йЬег сНезе ЗсЬгапкеп) аса алмаганын ңоса айта-
ды.
272
В. И. ЛЕНИН
XVIII гасырдың материализмше де, Бюхнер мен К°-
нщ 1Л1М1не де Энгельс тек осы үш мэселе үппн гана, тек
осы шекте тана ңарсы болды! Материализмнщ ап-ай-
ңын басңа мэселелершщ (махистер бүрмалаган мэселе-
лершщ) бэршде де, б!р жагынан, Маркс пен Энгельс,
екшпп жагынан, осы барлың есю материалистер ара-
сында ешбър айырмашылъщ жо^ жэне болуы мумкш де
емес. Бүл эбден айңын мэселеш тек орыс махистер!
гана шатастырды, өйткеш Мах пен К°-нщ багыты мен
жалпы материалистердщ багыты арасындагы непзп
айырмашылың олардың батыс европалың үстаздары мен
шшрлестерше барынша айңын. Өздершщ марксизмиен
ңол үзш, буржуазиялың философияның лагерше көш-
кендтгш марксизмге «кппкене түзетулер» енпзу деп
көрсету үппн бхздхң махистерге мэселеш осылай шатас-
тыру ңажет болды!
Дюрингт! алып ңараңыз. Энгельстщ Дюринг жөншде
айтңан шюрлершен де гөр! жшркешшпен айту тшп
ңиын. Бхраң Махтың «революңияшылдандырушы фило-
софиясын» жер-көкке сыйгызбай маңтай отырып, Лек-
лердщ сол Дюрингтъ Энгелъспен цат-цабат цалай сына-
танын ңараңызшы. Леклердщ шшршше, Дюринг —
«сана мен парасаттың жалпы ңандай да болсын көрштсг
сияңты, түйсшт! де жануар организмшщ туындысы,
функңиясы, шешек атңан гүлң жиынтың нэтижесң т. с.
деп ашыңтан-ашың айтатын» материализмнщ «барып
туртан солшылы» (Бег КеаИзшиз, т. т. 1879, 8. 23—
24*).
Энгельс Дюрингп осы үшш сынады ма? Жоң. Бүл
ретте Энгельс, басңа материалистердщ ңайсысын болса
да ңостаганы сияңты, Дюрингп де толытынан цостады.
Ол Дюрингт! мүлде ңарама-ңарсы көзңарас түргысынан
сынады, оның материализмшщ дэйекстздМ үшш, фи-
деизмге саңылау ңалдыратын идеалистш дараңыльгңта-
ры үшш сынады.
«Түсшгп бар ттрпплш иесшде, сол сияңты одан тыс
жерде де, б1р-б1р1мен байланысты көзңарастарды жэне
* — «Иег КеаИзтие йег тпоДегпеп КаНитутззепбсЬаН пп ЫсЫе йег
уоп Вегке1еу ип(1 Кап1; ап^еЬаЬп!;еп ЕгкеппШвкгШк», 1879, 8. 23—24.
Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
273
заттардың ңимылы туралы ңажетт! 61Л1МД1 табигаттың
өз1 заңды түрде тугызып отырады». Дюрингтщ осы сөз-
дерш келт!рш, Леклер мүндай көзңарастың материа-
лизмше, бүл материализмшц «өте дөрек! метафизика-
сына», «өзш өз1 алдауына», т. т. жэне .т. с. өршелене
шабуыл жасайды (8. 160 жэне 161—163).
Энгельс Дюрингп осы үшш сынады ма? Жоң. Энгельс
эрб1р көшрме сөзд1 келеке ңылатын, б!раң сана бейне-
лейтш табигаттың объективтгк заңдылыгын тануга кел-
генде Энгелъс, басңа материалистердщ ңайсысын болса
да ңостаганы сияңты, Дюрингтъ де толытынан цостады.
«Ойлау дегешм1з басңа шындыңтьщ бэршщ ең жога-
ры түрй..». «Философияның нег1зг1 ңагидасы — заттың
шын дүниенщ осы дүниеде туатын жэне осы дүниеш
танитын сана ңүбылыстарының тобынан дербес жэне
өзгеше болуы». Дюрингтщ осы сөздерш оның Кантңа
жэне т. б. жасаган Шрңатар шабуылдарымен б!рге кел-
т1ре отырып, Леклер бүл үшш Дюрингт! «метафизик»
(8. 218—222) деп, «метафизикалың догманы» мойында-
ды деп айыптайды, т. т.
Энгельс Дюрингт! осы үшш сынады ма? Жоң. Дүние-
нщ санага тэуелшз бар екеш жөшнде, кантшылдардың,
юмистердщ, берклипплдердщ, т. т. бүл аңиңаттан ңан-
дай да болса шегшушщ адасңандың болып табылатыны
жөшнде Энгельс, басңа материалистердщ ңайсысын
болса да ңостаганы сияңты, Дюрингп де толыгынан
ңостады. Егер Леклердщ Махпен ңол үстасып, Дюрингн
цай жатынан сынайтынын көрген болса, Энгельс фило-
софиядагы бүл еш реакционердщ екеуш де Дюрингке
айтңанынан жуз есе жирешшт! сөздермен мшеген бо-
лар едИ Леклер үшш Дюринг өте зиянды реализм мен
материализмшң үлпс! болды (тагы да мынаны салысты-
рыңыз: «Вейга^е хи ө1пег топ18118сЬ.еп Егкепп^гпзШео-
Не», 1882, 8. 45).— Дюрингтщ барлың идеалистерге
ңарсы айтңан «сандыраң идеализм» деген сөзшщ есесш
ңайтару үшш Махтың үстазы жэне серш В. Шуппе
1878 жылы Дюрингт! «сандыраң реализм!», Тгашпгеа-
118ти8*-ы үппн кшэлады. Энгельс үппн мулде керъсън-
♦ Пг. УФНке1т 8скирре. «ЕгкегпИшбШеогеНзсЬе Ьо&1к», Вопп, 1878,
8. 56 (Д-р Вилъгелъм Шуппе. «Теориялың-таным логикасы», Бонн,
1878, 56-бет. Ред.).
274
В. И. ЛЕНИН
ше: Дюринг устамдылыгы, айңындыгы жэне дэйектыт
жетк1л1кс1з материалист болды.
Маркс пен Энгельс те, И. Дицген де, жалпы алганда,
алдыңгы ңатарлы интеллигенция арасында, атап айт-
ңанда, жумысшылар арасында материализм үстем бо-
лып түрган кезде философия майданына келген едк
Сондыңтан, Маркс пен Энгельстщ, ескш! ңайталауга
емес, материализмдт теория жагынан елеул! түрде да-
мытута, оны тарихңа ңолдануга, ягни материалистш
философияның салынып болмаган үйш төбесше дейш
салып бътъруге барыпша көщл бөлгеш эбден түсшштп
Олардың гносеология саласында Фейербахтың ңателе-
рш түзетумен, материалист Дюрингтщ пасыңтыңтарын
келекелеумен, Бюхнердщ ңателерш сынаумен (И. Диц-
геннен ңараңыз), есхмдерг жүмысшылар арасында не-
гүрлым көп тарап, эйгЬп болган осы жазушыларга
өте-мөте жетшпей отырган нэрсе, атап айтңанда: диа-
лектика екенш баса көрсетумен шектелгенъ эбден түс!-
Н1КТ1. Ондаган басылымдарда баңалшылар даурыга сөз
ңылган материализмнщ ап-айңын аңиңаттары туралы
Маркс, Энгельс жэне И. Дицген алаң болган жоң, олар
бүл ап-айңын аңиңаттардың түрпайыланбауына, шек-
тен тыс ңара дүрсшденбеуше, ойдың тоңырауына («тө-
менде — материализм, жогарыда — идеализм»), идеа-
лист1К системалардың баталы жем!сш, гегельдш диа-
лектиканы — Бюхнер, Дюринг жэне К° сияңты этештер
(Леклермен, Махпен, Авенариуспен жэне басңаларымен
б1рге) абсолюттш идеализмнщ көңшен аршып ала бш-
меген осы б!р маржан тасты — үмытуга экеп соңтыр-
мауына барынша көщл бөлдь
Егер Энгельс пен И. Дицгеншң философиялың шы-
гармалары жазылган кездеп бүл тарихи жагдайларга
азды-көпт! наңты ой жгберсек, онда олардың не себепт!
материализмнщ ап-айңын аңиңаттарын цортаудан гөр1,
сол аңиңаттарды түрпайыландырудан көбшесе 1рген1
аулац салтаны мейлшше айңын болады. Сол сияңты,
Маркс пен Энгельс саяси демократияның непзп талап-
тарын ңоргаудан гөрц сол талаптарды түрпайыланды-
рудан көбшесе 1ргеш аулаң салып отырды.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
275
Тек философиядагы реакционерлердщ шэюрттер!
гапа бул жагдайды «байңамай», оңушыларга 1стщ жа-
йын Маркс пен Энгельс материалист болудың не екешн
түсшбедх-мк деп көрсете алды.
8. И. ДИЦГЕН РЕАКЦИЯШЫЛ ФИЛОСОФТАРГА
ҢАЛАЙ ҮНАЙ АЛДЫ?
Гельфонд туралы жогарыда келт!р1лген мысал бул
сүраңңа жауап болып табылады, сондыңтан бхздщ ма-
хистердщ И. Дицгенд! сансыз рет гельфондша талңыла-
ганын тексерш жатпаймыз. И. Дицгеннщ элс!з жаңта-
рын көрсету үшш оныц өзшщ бпрңатар шюрлерш кел-
т1рш өту ти1мд1рек болар.
«Ой — мидың функциясы»,— дейд! Дицген («Оаз
АУезеп йег шепзсЬКсЬеп Кор£агЬе1Ь>, 1903, 8. 52. Орыс-
ша аудармасы бар: «Ми жүмысының мэт»). «Ой —
мидың жемхс!... Менщ жазу столым, менщ ойымның
мазмүны есебшде, сол ойга дэл келедц одан өзгешел!г1
жоң. Б1раң осы жазу столы, менщ басымнан тысңары
болса, басымның өзшен мүлде басңаша зат болып табы-
лады» (53). Алайда, Дицген бүл мейлшше айңын мате-
риалистш ңагидаларды мынадай ңагидамен толыңтыра-
ды: «Б1раң сез^мдш емес түсшш те сез1мдш, материя-
лың, ягни шын нэрсе... Столдың, жарыңтың, дыбыстың
б1р-б1ршен айырмашылыгы ңандай болса, рухтың ол
заттардан айырмашылыгы одан артың емес» (54). Бүл
мүлде терк пш1р. Ойдың да, материяның да «шын» еке-
Н1, ягни бар екеш дүрыс. Б1раң ойды материялың деп
атау материализмд! идеализммен шатастыруга ңарай
тер!с ңадам басңандың болады. Шынында, бүл Дицген-
нщ өз пнирш дэл айта алмагандыгы, өйткеш ол басңа
б!р жерде былай деп дүрыс айтңан болатын: «Рух пен
материяның, ең болмаганда, екеуше б!рдей ортаң нэр-
се — екеушщ де бар екендпт» (80). «Ойлау дегешм!з
дене ңызмет!,— дейд! Дицген.— Ойлау үшш маган б!р
зат керек, менщ сол зат туралы ойлай алуым керек. Бүл
затты 613 табигат пен өм!рдщ ңүбылыстарынан ала-
мыз... Материя — рухтың шегг, рух материяның шегь
нен шыгып кете алмайды. Рух — материяның жем1С1,
276
В. И. ЛЕНИН
бхраң материя рухтың жем1с1нен гөр! ңомаңтыраң нэр-
се...» (64). Материалист И. Дицгеннщ бул сияңты ма-
териалистш шюрлерш талдап көруден махистердщ
тартынуын ңараңызшы! Олар Дицгеншң шюршщ жаң-
саң, шатасңан жерлерше жармасуды төу!р көреди Мэсе-
лен, ол жаратылыс зерттеупплер «тек оздершщ саласы-
нан тыс салада гана идеалист» (108) бола алады дейдь
Бул осылай ма жэне не себепт! осылай,— бул туралы
махистер үндемейди Б1раң будан бтр бет бүрын Дицген
«ңаз1рп идеализмшц позитивтш жагын» (106) жэне
«материалистш принциптщ жеткшшсдздггш» мойындай-
ды, мүның 031 махистерд! ңуантуга тшс! Дицгеннщңате
айтңан шюрк материяның рухтан айырмашылыгы —
шектен тыс емес, относителъдък айырмашылың дегеш
(107). Бүл айтңаны дүрыс, б!раң бүдан материализм
жетк1Л1кс1з деген ңорытынды тумайды, ңайта метафи-
зикалың, антидиалектикалың материализм жетктксхз
деген ңорытынды туады.
«Жай, гылыми аңиңат жеке адамга непзделмейдп
Оның нег1з1 тысңарыда (ягни жеке адамнан тысңары),
оның материалында болады, ол — объективтш аңиңат...
Б1з О31М13Д1 материалист деп атаймыз... Философиядагы
материалистердщ сипаты сол — олар бастапңы, басты
нэрсе етш денелш дүниеш алады, ал идеяны немесе
рухты оның нэтижес! деп есептейдц— ал олардың
ңарсыластары дшнщ ыңгайымен сөзден заттарды тугы-
зады... материялың дүниеш идеядан тугызады» («К1еше-
ге рЫ1о5орЬ18с11е ЗсЬгШеп», 1903, 8. 59, 62*). Объек-
тивтш аңиңатты мойындаган жэне Энгелъстщ материа-
лизмге берген аныңтамасын ңайталаган бүл шшрлерге
махистер жуымайды. Б1раң Дицген тагы да былай дей-
дй «Сондай-аң өз1м1зд1 идеалист деп атауга да право-
лымыз, өйткеш б!здщ система философияның жиынтың
нэтижесше, идеяны гылыми зерттеуге, рухтың жара-
тылысын айңын түсшуге непзделген» (63). Материа-
лизмпен безу үшш осы, мүлде тер!с, сөйлемге жармаса
кету оңай. Шынында, Дицгеншң еск! материализм идея-
ларды гылыми түргыдан (тарихи материализмнщ жэр-
— «К1пп-Г1р1м философиялың еңбектер», 1903, 59, 62-беттер. Ред.
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
277
демтмен) зерттей бшмейдт дсген шшрге келш тхрелетш
непзп ойынан горң осы ойды түжырымдауы тернлрек
болып шыңңан.
Дицген еск1 материализм туралы былай дейдк «Б1з-
Д1ң саяси экономия жөншдегх түспппмгз сияңты, б!здщ
материализм1м!з де гылыми, тарихи табыс болып табы-
лады. Бүрынгы социалистерден мейлшше айңын айыр-
машылыгымыз болганы сияңты, б1здщ бүрынгы мате-
риалистерден де сондай айырмашылыгымыз бар. Бтздщ
бүрынгы материалистермен ортаң ппиртмтз тек ңана
мынау — 613 материяны идеяның алгы шарты немесе
бастапңы непз! деп есептейм!з» (140). Бүл «тек ңана»
деушщ мөш бар! Материализмшң агностицизмнен, ма-
хизмнен, идеализмнен өзгеше гносеологиялың непзде-
ршщ бэръ осы «тек ңана» деген сөзбен ңамтылады. Ал
Дицгеннщ назары түрпайы материализмнен 1ргесш
аулаң салуга аударылган.
Мүның есесше бүдан соң мүлде тер!с шюр айтыла-
ды: «Материяның үгымын кеңейту керек. Шындыңтың
барлың ңүбылыстары, демек, б!здщ тану, түсшд!ру ңа-
б1лет1м1з де осы үгымга жатады» (141). Мүның өз1 ма-
териализмд! «кеңейтпек» болып, тек материализм мен
идеализмд! араластырып былыңтыратын шатасңандың
ңана болып табылады. Мүндай «кеңейтуге» жармасу
Дицген философиясының негъзш — материяны алгашңы
деп, «рухтың шег!» деп тануды үмыту болып шыгады.
Ал б!рнеше жолдан кешн Дицген, шынында, өз ңатесш
өз1 түзетедк «Бүтш бөлшект! билейд!, материя рухты
билейд!» (142)... «Осы магынада 613 материялың дүние-
ш, ...алгашңы себеп, жер мен көкт! жаратушы деп есеп-
тей аламыз» (142). Өзшщ «Экскурсияларында» (цитат
келт1р1лген кйгаптың 214-бет!) Дицгеншң материя үгы-
мына ойды да ңосу керек деп ңайталап айтуы шатас-
ңандың, өйткеш материя үгымына ойды ңосңанда, ма-
терияны рухңа, материализмд! идеализмге гносеология
түргысынан ңарама-ңарсы ңоюдың, Дицгеншң өз1 талап
етш отырган ңарама-ңарсы ңоюдың, ешб!р мэш ңалмай-
ды. Мүндай ңарама-ңарсы ңоюдың «шектен тыс», асыра
С1лтеу, метафизикалың болмауга титс екеш даусыз (мү-
ны баса көрсету! диалектикалыц материалист Дицгеншң
278
В. II. ЛЕНПН
зор еңбег! болып табылады). Бул относительдш ңарама-
ңарсы ңоюдың абсолюттш ңажеттый?! мен абсолюттш
аңиңаттылыгының шектер! — наң гносеологиялың зерт-
теулердщ батытын белплейтш шектер. Бул шектерден
асңан жагдайда материя мен рухтың, физикалың нен
психикалыңтың ңарама-ңарсылыгын абсолюттш ңара-
ма-ңарсылың ретшде ңолдану орасан зор ңате болар едй
Дицгеннщ Энгельстен озгешелп?! мынада: ол өзшщ
шшрлерш бытыратып, комескшеп, ңойыртпаңтап айта-
ды. Б1раң, баяидауының кемшшштер! мен жеке ңателе-
рш былай ңоя түрып, Дицгеп «материалистък таным
теориясын» (8. 222, сонымен ңатар 5. 271), «диалекти-
калъщ материализмдъ» (8. 224) бекер ңоргамайды. «Ма-
териалистш таным теориясы,— дейд! И. Дицген,— адам-
ның таным оргапы ешңандай метафизикалың жарың
түшрмейдң ол — табигаттың басңа бөлшектерш бейпе-
лейтш сол табигаттың б!р бөлшег! деп мойындауга келш
саяды» (222—223). «Таным ңабшет! аңиңаттың ңайда-
гы б!р табигаттан тыс ңайнар көз1 емес, ол — дүниенщ
заттарын немесе табигатты бейнелейтш айна сияңты
аспап» (243). Б1здщ терең ойлы махистер И. Дицгеннщ
материалистък таиым теориясынъщ эрб!р жеке ңагида-
сын талдауга жуымайды, оның осы теориядан шег1нген
жерлерше, күңпрт, шатасңан жерлерше жармасады.
Реакцияшыл философтарга И. Дицгеннщ үнай алган
себеб! — ол кей жерлерде шатастырады. Шатастырыл-
ган жерде махистердщ эз!р түратыны өзшен-оз! түсл-
Н1КТ1.
Маркс 1868 жылы 5 декабрьде Кугельманга былай
деп жазды: «Маган Дицген «Ойлау ңабшетх» туралы
ңолжазбасының үзшдхсш Ж1бергенше көп болды, үгым-
дарды б!ршама шатастырган жэне тым жш ңайталай
берген жерлер! бола түрса да, бүл үзшдще тамаша жэ-
не жүмысшының өздшшен ойлауының жемнй есебшде
адамды таңдандырарлың шшрлер көп» (орысша аудар-
масының 53-бет1)88. Валентинов мырза Маркстщ осы ш-
шрш келт1ред1, б!раң Маркс И. Дицгеннщ т^андай шкъ-
р1н шатастыртандъщ деп тапты: Дицгенд! Махпен жа-
ңындастыратын шшрш бе, элде Дицгенд! Махңа ңара-
ма-ңарсы ңоятын шшрш бе? — деп өзшен өз1 сүрауы
ФИЛОСОФИЯЛЬЩ ИДЕАЛИСТЕР
279
керек екенш ацгармайды. Валентинов мырза мундай
сурак, ңойган жоң, өйткеш ол Дицгендх де, Маркстхң
хаттарын да Гогольдгң Петрушкасы сеюлд! оңыган. Ал
бүл сүраңңа жауап табу ңиын емес. Маркс өзшщ дүние-
ге көзңарасын диалектикалың материализм деп талай
рет атады, ал Маркс цолжазба куйшде толыц оцып
шыццан Энгельстщ «Анти-Дюринг!» дөл осы көзңарас-
ты баяндайды. И. Дицгеншң шатасуы тек оныц диалек-
тиканы дөйектт түрде ңолданудан, дэйектг материа-
лизмнен, атап айтңанда «Анти-Дюрингтен» шегшгендъ-
гшде гана болуы мүмкхн екенш тшт1 Валентинов
мырзалар да осыдан аңгаруга тихс ед1.
Канттан материализмге ңарай беттемей, Беркли мен
Юмга ңарай беттеген Махца Дицгендъ жацындатцан п1-
к1рд1 тана Маркс Дицгеннщ шатасңан жер! деп атауы
мүмкш екенш Валентинов мырза мен оның серштестер!
ендт де сезбес пе екен? Элде, бэлшм, материалист Маркс
Дицгеннщ дэл материалистш таным теориясын шатас-
ңандың деп атап, оның материализмнен шегшуш ма-
ңүлдаган болар? Өзшщ ңатысуымен жазылган «Анти-
Дюрингке» ңайшы келетш шюрд! маңүлдаган болар?
Өздерш марксист деп есептеуд! тшейтш, сонымен
ңатар «өздершщ» Махы Дицгенд! маңүлдады деп бүкш
элемге жар салатын б1здщ махистер юмнщ басын ңа-
тырмаң болады? Маркс Дицгенд! не үшш шатастырушы
деп атаса, Махтың Дицгенд! тек сол үшш гана маңүл-
даганын б!здщ сабаздар байңамапты!
И. Дицгенге жалпы бага бергенде, оны түтас алгавда
мүншама ңатты кшэлауга болмайды. Оның онпан то-
гызы материалист, ол ерекше боламын деп те, материа-
лизмнен айырмашылыгы бар ерекше философия таба-
мын деп те ешңашан дэмеленген жоң. Маркс туралы
Дицген талай рет шшр айтты жэне басңаша емес, ба-
тыттыц басшысы деген шюр айтты! («К1етеге рМ1.
ЗсЬг.», 8. 4—1873 жылы берген багасы; 8. 95—1876
жылы берген багасында Маркс пен Энгельс «ңажеттг
философиялың мектептен өткенш», ягни олардың фило-
софиялың 61Л1М1 болганын баса көрсетедц 8. 181—1886
жылы берген багасында Маркс пен Энгельс багыттың
«жалпы жүрт таныган непзш салушылар» екенш айт-
280
В. И. ЛЕНИН
ты). Дицген марксист болды, сондыңтан «натурмонизм-
Д1», «дицгенизмдт», т. с. ойлап шыгарган Евгений Диц-
ген жэне — амал не! — П. Дауге жолдас та Дицгенге
жаңсылың штеймш деп жамандың тстеп отыр. Диалек-
тикалың материализмнен өзгеше, «дицгенизм» — ша-
тасцандыц, реакциялың философияга ңарай ңадам
басңандың, Иосиф Дицгеннщ мыңты шюрлершен (диа-
лектикалың материализмд! өзшше ашңан бул жумыс-
шы-философтың мыңты шюрлер! толып жатыр!) (емес,
оның элс13 п1к1рлершен багыт тугызуга тырысңандың
болып табылады!
П. Дауге жолдас пен Евгений Дицгеннщ реакциялың
философияга ңарай ңалай ңүлдыраганы туралы еш мы-
сал келт!румен шектелемш.
«Аквизиттщ» 2-басылуьшың 273-бетшде П. Дауге
былай деп жазады: «Дицген философиясының эмпирио-
критицизммен жэне имманенттгк мектеппен байланысты
екешн тшт1 буржуазиялың сынның өз1 де көрсетш
отыр», төмешректе: «эшресе Леклердщ мектеб1мен»
(«буржуазиялың сыннан» келНршген цитатта).
П. Даугенщ И. Дицгенд! багалайтыны жэне ңурмет-
тейтш! күмэнсыз. Б1раң сонымен ңатар П. Даугенщ
И. Дицгенд! масңара ет1п отырганы да күмэнсыз, өйтке-
ш ол фидеизм мен профессорлардың, буржуазияның
«дипломды малайларының» нагыз батыл дүшпаньш фи-
деизмд! тшелей уагыздаушы жэне барып түрган реа.к-
ционер Леклермен жаңындастыратын буржуазиялың
шимайшының шшрш ешб!р ңарсылыңсыз келНредь
Мүмкш, бүл реакционерлердщ жазгандарымен өз1 та-
ныс болмаса да, Дауге имманенттер мен Леклер туралы
басңалардың шшрш ңайталап айтып отырган болар. Ен-
деше мына сөздер оны саңтандыргандың болсын: Маркс-
тен Дицгеннщ ерекшёлштерше ңарай — Махңа — имма-
ненттерге ңарай бастайтын жол — батпаңңа батыратын
жол. Леклермен жаңындасу түгы, Махпен жаңындасу
да, материалист Дицгеннен өзгеше, шатастырушы Диц-
генд1 алга тартады.
Мен И. Дицгенд! П. Даугеден ңоргаймын. Мен Лек-
лермен жаңындасу сияңты масңаралың И. Дицгенде
болган жоң деймш. Мен бүл мэселе жөшнде ең беделд!
ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИСТЕР
281
куэгерге: Леклер сияңты реакционерге, фидеист жөне
«имманент» философңа, атап айтңанда, Шуберт-Золь-
дернге жүгше аламын. 1896 жылы ол былай деп жазды:
«Социал-демократтар Гегельге ыңыласпен ңосылады,
кобтрек немесе азыраң правомен (эдетте азырац
правомен) ңосылады, бтрац олар тек ңана Гегель фило-
софиясын материяландырады; И. Дицгендт салыстыры-
ңыз. Дицгенде абсолюттж нэрсе универсумге айналады,
ал бүл универсум — өзшдш затңа, өз ңүбылыстары
Ө31Н1Ц предикаттары болып табылатын абсолюттш
субъектгге айналады. Сөйтш, Дицген нагыз таза абс-
тракцияны наңты процестщ непзше айналдырады, Ге-
гельдщ байңамаганы сияңты, муны, эрине, ол да байңа-
майды... Гегель, Дарвин, Геккель жэне табиги-тарихи
матсриализм Дицгенде көбшесе беталды жөн-жобасыз
б1р1гш кетед!» («Элеуметтш мэселе», 8. XXXIII). К1мд1
болса да, тшт! кантшыл Иерузалемд! де, маңтай беретш
Махңа ңараганда, Шуберт-Зольдерн философиялың са-
рындарды жаңсыраң айырады.
Евгений Дицген Россияда өрйд тар материалистер
Иосиф Дицгенд! «ренж1тт1» деп өзшщ аңңаулыгынан
пем1с жүртшылыгына шагым айтты, сөйтт Плеханов
пен Даугенщ И. Дицген туралы маңалаларын немк ть
лше аударды (ңараңыз: Л. В1е1г§еп: «ЕгкепШтз ппс!
ХУакгЬеЙ», 81иН§., 1908*, ңосымшалар). Байгүс «на-
турмонист» шагынамын деп басына пэле тшеп алды:
философиядан жэне марксизмнен азды-көпт! түсшМ
бар Фр. Меринг өзшщ рецензиясында Плехановтың
Даугеге ңарсы шытуы асылында дурыс деп жазды
(«Ыеие 7еЙ», 1908, № 38, 19. Лиш, РеиИ1е1оп, 8.
432**). И. Дицгеншң Маркс пен Эпгельстен шегшт,
цолайсыз жатдайта ушыратанына (8. 431) Меринг кү-
мэн келт1рмейд1. Евгений Дицген Мерингке шүбалаңңы,
жыламсыраган заметкамен жауап берд!, бүл заметка-
сыпда ол: «жауыгып жүрген тумалас ортодокстер мен
ревизионистерд!» «б!р1кт1ру үппп» И. Дицген, мүмкш,
пайдалы болар ед! деуге дейш барды («X. 7.», 1908,
№ 44, 31. 1иИ, 8. 652).
* — И. Дицген. «Таным жане аңпңат;», Штутгарт, 1908. Ред.
** — «Жаңа Заман», 1908, № 38, 19 июнь, фельетон, 432-бет. Ред.
282 в и л е н и н
Тагы да саңтандырайын, Дауге жолдас: Маркстен
«дицгенизмге» жэне «махизмге» ңарай бастайтын
жол — батпацца батыратъш жол, эрине, адамдарды,
Иванды, Сидорды, Павелд! емес, багытты батпаңңа ба-
тыратын жол.
Меш «беделдтлердщ» шкхрше сүйенед! деп, айңай-шу
көтермещздер, махист мырзалар: стздердщ беделдыерге
ңарсы айңай-шуларыңыз — социалистш козңарастагы
беделдтлердщ (Маркс, Энгельс, Лафарг, Меринг, Каут-
ский) орнына буржуазиялың көзңарастагы беделдълердъ
(Мах, Петцольдт, Авенариус, имманенттер) ңоятында-
рыңызды бүркегендш ңана. «Беделдер» мен «беделдь
лш» туралы мэселен! котермегендерпцз шздердщ өзде-
рщтзге жаңсы!
283
V ТАРАУ
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА
РЕВОЛЮЦИЯ ЖЭНЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҢ ИДЕАЛИЗМ
Бүдан бтр жыл бурын «Б1е Ыеие 2еК» журналында
Иосиф Динэ-Дэнестщ «Марксизм жэне жаратылыс тану
гылымындагы ең жаңа революция» деген маңаласы ба-
сылды (1906—1907, № 52). Бул маңаланың кемппль
Г1 — «жаңа» физикадан шыгарылатын жэне ңаз1рп уа-
ңытта 613 эдей1 61ЛГ1М13 келш отырган гносеологиялың
ңорытындыларды елемегендгк. Алайда наң осы кемпп-
Л1к бүл автордың көзңарасы мен ңорытындыларын 613
үшш ерекше ңызыңты етш отыр. Осы маңаланы жазу-
шы сияңты, Иосиф Динэ-Дэнес те б1здщ махистер мей-
лшше жтркенш сөз ңылатын «ңатардагы марксистщ»
көзңарасында. «Эдетте, орташа, ңатардагы марксист,—
деп жазады, мэселен, Юшкевич мырза,— өзш диалек-
тик-материалиспш деп атайды» (оның ютабының 1-бе-
Т1). Мше, осы б!р ңатардагы марксист И. Динэ-Дэнес
жаратылыс тану гылымындагы, өшресе физикадагы
(икс-сэулелерд1, Беккерель сэулелерш, радийд!89, т. т.)
ең соңгы ашылган жаңалыңтарды тъкелей Энгельстщ
«Анти-Дюриштмен» салыстырды. Бул салыстырудан ол
ңандай ңорытынды шыгарды? «Жаратылыс тану гылы-
мының эр түрл1 салаларында,— деп жазады И. Динэ-
Дэнес,— жаңа бктхмдерге ие болдың, олардың бэр! Эн-
гельстщ б1ршпп ңатарга ңоймаң болган пунктше, атап
айтңанда: табигатта ешңандай ымырага келмейтш ңара-
ма-ңарсылыңтар, ешңандай зорлыңпен белгшенген птек-
теу сызыңтары мен айырмашылыңтар жоң», ал егер та-
бигатта ңарама-ңарсылыңтар мен айырмашылыңтар
284
В. И. ЛЕНИН
кездесетш болса, олардың ңозгалмайтындыгы, абсолют-
Т1Г1 табигатңа тек ңана б!здер арңылы енггзыедх деген
пунктке саяды». Мэселен, жарың пен электр тек белпл!
б1р табигат күппнщ көршня гана екендил ашылды90.
Химиядагы тектестш электр процестер! екеш күн сайын
айңындалып келедг Химияның бүзылмайтын, бөлшек-
тенбейтш элементтер! дүниешң б1рл1гш бейне бтр келе-
ке ңылгандай-аң бүзылатын жэне бөлшектенетш болып
шыңты жэне олардың саны барган сайын көбейш келе-
Д1. Радий элемент! гелий элементше айналдырылды91.
«Табигаттың барлың күштершщ бтр күшке саятыны
сияңты, табигаттың барлың заттары да б1р затца саяды»
(курсив И. Динэ-Дэнестш!). Атомды тек эфирдщ92
ңоюлануы гана деп есептейтш бтр жазушының шюрш
мысалга келыре отырып, автор былай дейдк «Энгельс-
тщ ңозгалыс — материя болмысының формасы деген
наңыл сөз1 ңалай тамаша расталып отыр». «Табигат
ңүбылыстарының бэр! — ңозгалыс, ал олардың арасын-
дагы айырмашылың тек мынада гана: б!здер, адамдар,
бүл ңозгалысты түрл1ше формада ңабылдаймыз... 1стщ
жайы дэл Энгельс айтңандай болып отыр. Наң тарих
сияңты, табигат та ңозгалыстыц диалектикалың заңына
багынады».
Екшпп жагынап, махизм эдебиетш немесе махизм
туралы эдебиетт! ңолыңа алсац-аң жаңа физика мате-
риализмд! бекерге шыгарады-мыс, т. т. жэне т. с. деген
дэмемен сол жаңа физиканы тшге тиек етуш^лшт! көре-
сщ. Бүл т!лге тиек ету дэлелдх ме, жоң па, ол — басңа
мэселе, б!раң жаңа физиканың немесе, дүрысыраң айт-
ңанда, жаңа физикадагы белгкп б!р мектептщ махизм-
мен жэне ңаз!рг1 идеалистш философияның басңа түр-
лер1мен байланысты екещцп ешб!р күмэнсыз. Плеханов-
тың93 1степ отырганы сияңты, махизмд! талдаганда бүл
байланысты елемеу — диалектикалың материализмшң
рухын ңорлагандың болады, ягни Энгельстщ сөздершщ
кейб1р эрштерше бола, Энгельстщ методын ңүрбан ет-
кендш болады. Энгельс былай деп тура айтады: «тшт!
табиги-тарихи саладагы» (адамзат тарихы туралы соз
ңылмаганның өзшде) «б!р өзг бтр дэу!рге татырлың эр-
б!р жаңалыңңа ңол жеткен сайын материализм өзшщ
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 285
формасын сөзстз өзгертш отыруга тик» («Л. Фейербах»,
ием1сше басылымының 19-бет1)94. Демек, Энгельс мате-
риализмшщ «формаларын» ревизиялауда, оның натур-
философиялың ңагидаларын ревизиялауда, сөздщ айты-
лып жүрген магынасында «ревизионистш» еш нэрсе жоң
екеш былай түрсын, ңайта, керхсшше, марксизм мүндай
ревизиялауды ңажетт! түрде талап етедй Б1з махистерд!
кшөлаганда, эсте мүндай ңайта ңараганы үшш шнэла-
маймыз, ңайта олардың натыз ревизионистгк тэсш ңол-
данганы үшш — материализмнщ формасын сынаган
болып, оның мэн1н өзгерткшер! келген! үшш, Энгельс-
тщ бүл мэселе жөншде созс1з өте-мөте зор маңызы бар
пайымдауларымен, мэселен, оның «...материясыз ңозга-
лыстың болуы мүмкш емес» («Анти-Дюринг», 50-бет)95
деген пайымдауы сияңты шк!рлер1мен тура, ашың жэне
уз1лд1-кес1лд1 санасуга ешб!р эрекеттенбестен, реакңия-
лың буржуазиялың философияның непзг! ңагидаларын
ала салгылары келгеш үшш кшэлаймыз.
Ең жаңа физиктердщ б!р мектебшщ философиялың
идеализмд! ңайта жандандырумен байланысы туралы
мэселеш талдаганда, б!здщ физиканың арнаулы ктпмде-
рше тоңтала кетешк деген ойдан аулаң екетм1з өзшен-
өз1 түсш1кт1. Б1з тек кейб!р белгпп ңагидалардан жэне
жүртңа мэл1м ашылган жаңалыңтардан шыгарылатын
гносеологиялың ңорытындыларга гана көщл бөлмекшз.
Мүндай гносеологиялың ңорытындылар шыгарудың өте-
мөте ңажет болып отырганы сондай, тшт! ңаз!рдщ озш-
де көптегеп физиктер оларды сөз етш жүр. Ол ол
ма, физиктердщ арасында ңаз!рдщ өзшде-аң эр түрл!
багыттар бар, осы непзде белгт б!р мектептер ңүралү-
да. Сондыңтан 613‘дщ мшдет1м1з бүл багыттардың б!р-
б1ршен ажырасуының мэш неде екешн жэне олардың
философиядагы непзп багыттарга ңатынасы ңандай
екенш толың аныңтаумен шектеледк
1. ҢА31РГ1 ФИЗИКАНЫҢ ДАГДАРЫСЫ
Франңуздың белгьт! физигт Анри Пуанкаре «Гыльш-
пың ңүндылыгы» туралы ютабында физиканың «елеул!
дагдарысңа үшырагандыгының белплерЬ байңалады
286
В. И. ЛЕНИН
дей келш, ерекше бтр тарауды осы дагдарысңа арнайды
(сЬ. VIII, салыстырыңыз: р. 171). Бүл дагдарыс тек
«улы революционер-радийдщ» энергияның саңталу
принцишн бүзгандыгында гана емес. «Басңа прин-
циптердщ бэр! де ңатерге үшырап отыр» (180).
Мэселен, материяның электрондың теориясы Лавуазье-
нщ принципш немесе массаның саңталу принципш
бузган болып шыгып отыр. Бул теория бойынша, атом-
дар оң немесе терк электрмен зарядталган, электрондар
деп аталатын жоне «бтз эфир деп атайтын ортаның
1шшдег1» оте юшкепе болшектердт ңүрайды. Физиктер-
дщ тэжтрибелерх электрондардың ңозгалыс жылдамды-
гын жөне олардың массасын (немесе электрондар мас-
сасының олардың электр зарядына ңатынасып) есептеп
шыгару үшш материал берш отыр. Ңозгалыстың жыл-
дамдыгын жарыңтың жылдамдыгымен (секундына
300 000 километр), мэселен, осы жылдамдыңтың үштен.
бтрше жететш жылдамдыңпен салыстыруга болады
екен. Мүндай жагдайда, бхршппден, электронның өзт-
нщ, екшппден, эфирдщ инерциясын жеңу ңажеттыпгше
сэйкес электронныц ект түрл! массасын еске алуга тура
келед1. Б1ршпп масса — электронпың реалдың немесе
механикалың массасы, екшппс! — «эфирдщ инерциясы
болып табылатын электродинамикалың масса» болады.
Мше, сол б1ршпп масса нольге тең болатын коршедй
Электрондардың нөмесе, ең болмаганда, терк электрон-
дардың бүк1л массасы озшщ жаратылысы жагынан
бүтшдей жэне б!рыңгай электродинамикалың масса бо-
латын коршедь Масса гайып болады. Механиканың
нег1здер1 бүзылады. Ньютонның принциш, эсер мен ңар-
сы эсердщ теңдт бүзылады, т. т.96.
Б1з,— дейд1 Пуанкаре,— физиканың еск! принципте-
ршщ «ңираган орнын», «принциптердщ жаппай ңира-
уын» корш түрмыз. Рас,—деп ескертед! ол,— принцип-
терден тыс осы ерекшелштердщ бэр! шекс!з аз шама-
ларга жатады,— еск! заңдардың бүзылуына ңарсы эсер
ететш басңа шекшз аз шамаларды 613, мүмкш, эл1 бш-
мейтш шыгармыз,— оның үстше радий да өте сирек
кездесед!, б1раң ңалай болганда да «күмэндану дэуъръ-
нщ» туганы аның. Автордың бүл «күмэндану дэу!ршен»
ЖЛРАТЫЛЫС ТЛНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖЛҢА РЕВОЛЮЦПЯ 287
шыгарган гносеологиялык, ңорытындыларын бтз жогары-
да көрдш: «кеңтстш пен уаңыт үгымдарын бтзге табигат
бермейдт (немесе таңбайды), ңайта оларды табигатңабгз
берем1з»; «ой еместщ бөр! мүлде түк емес». Бүл — идеа-
листтк ңорытындылар. Ең непзгх принциптерд1ң күйреух
(Пуанкаре шюршщ жел1С1 осындай) бүл принциптер
табигаттың ңандай да бгр көппрмелер!, суреттерң адам-
пың санасынан тысңары б!рдеңенщ бейнелер! емес, сол
сананың жемктерх екенш дэлелдейдй Пуанкаре бүл ңо-
рытындыларды дэйектг түрде дамытпайды, мэселенщ
философиялың жагына азды-көшп болса да шындап кө-
щл ңоймайды. Философия мэселелерш жазган француз
жазушысы Абель Рей өзшщ «Ңаз1рг1 физиктердщ физи-
калың теориясы» (АЪе1 Кеу: «Ьа Йтёопе йе 1а рЬуз^ңие
сйея 1ез рйузхсхепз сопЪетрогашз», Рапз, Р. А1сап, 1907)
деген кгтабында мэселенщ осы жагына мейлшше толың
тоңталады. Рас, автордың өз! позитивист, ягни шатасу-
шы эр1 жартылай махист, б!раң бүл ретте мүның кейб!р
ңолайлы жагы да бар, өйткеш ол б!здщ махистердщ та-
бынатын пүтына «жала жапңысы» келед! деп күдште-
нуге болмайды. Үгымдардың дэл философиялың аның-
тамасы туралы жэне эстресе материализм туралы соз
болып отырганда Рейге сепуге болмайды, өйткеш Рей де
профессор, осылай болгандыңтан да ол материалистердг
мейлшше жек көред! (жэне оның бтр өзгешелпч сол,
материализмнщ гносеологиясы жөшнде ол мүлде түк
б1лмейд1). Мүндай «гылым сабазының» ңайдагы б!р
Маркст! немесе Энгельстг тшт1 бтлгтст келмейтшш ай-
тып жатудың ңажетг де жоң. Б]’раң бүл мэселе жөншде
Рей аса көп эдебиетт!, тек француз эдебиетш гана емес,
тштт агылшын эдебиетш де, нем1с эдебиетш де (Ост-
вальдты жэне эсгресе Махты) тэптештеп жинаңтайды
жэне жалпы алганда тиянаңты жинаңтайды, сондыңтан
бгз оның еңбегш жш пайдаланатын боламыз.
Жалпы алганда философтар,—дейд! автор,—сонымен
ңатар, белплг бгр себеп бойынша, жалпы алганда гы-
лымды сынагысы келетш адамдар ңазгр эсгресе физика-
га назар аударып отыр. «Физика бтлтмдертнтң шеп мен
багалылыгын талңылай отырып, шьтн мэшсшде оң мэн-
дг гылымның заңдылыгын, объекттш тану мүмкшдтгш
288
В. И. ЛЕНИН
сынайды» (р. I—II). «Ңазтрг! физиканың дагдарысы-
нан» скептиктш ңорытындылар шыгаруга асыгады (р.
14). Бүл дагдарыстың мэш неде? XIX гасырдың алгаш-
ңы үштен ек1 бөлхгшде елеул! мэселелердщ бөршде де
физиктердщ шк1р1 б!р жерден шыгып отырды. «Таби-
гатты таза механикалың тургыдан түсшд1руппл1кке се-
нетш ед1; физиканы — тек күрдел!рек механика, атап
айтңанда — молекулалың механика деп ңана бшетш
ед1. Тек физиканы механикага саюдың төсшдер! туралы,
механизмнщ үсаң-түйектер! туралы мэселе жөншде га-
на келюе алмаушы едЬ>. «Ңаз1рп уаңытта физика-
химия гылымдарының б!зге корсетш отырганы мүлде
кер!сшше сияңты болып отыр. Бүрынгы б!р ауыздылың-
тың орнына өте күпт алауыздыңтар туды, жэне де бүл
алауыздыңтар үсаң-түйектер жөншде емес, непзп жэне
жетекнп идеялар жөншде болып отыр. Егер эрб!р га-
лымның өзшщ ерекше тенденциялары бар деу асырып
айтңандың болса, өнер сияңты, гылымның, эс!ресе фи-
зиканың, толып жатңан мектептер! бар екенш, ол мек-
тептердщ ңорытындылары көбшесе б1р-б1рше үйлеспей-
тшш, ал кейде б!р-б1рше тшелей ңарсы келетшш, ңалай
дегенмен де, айта кету ңажет...
Ңаз1рг1 физиканыц дагдарысы деп аталатынның ңан-
дай маңызы бар екенш, ңандай өр!с алганын осы айтыл-
гандардан көруге болады.
Дэстүрл! физика XIX гасырдың орта кезше дешн ма-
терияның метафизикасын табу үшш физиканы жай ш-
гершете берсе болганы деп есептедк Бүл физика өзшщ
теорияларына онтологиялың маңыз бердп Сөйтш бүл
теориялар бүтшдей механикалың теориялар болды. Дэс-
түрл1 механизм» (Рей бүл сөздт физиканы механикага
саятын көзңарастар системасының ерекше магынасында
ңолданады) «тэж!рибе нэтижелершщ сыртында, тэжн
рибе нэтижелершщ шегшен тысңары, материялың дү-
ниеш реалды түрде тануга болады деп ойлады. Мүның
өз1 тэж!рибенщ гипотезалың көрш1с1 болган жоң,— мү-
ның өз1 догма болды» (16)...
Осы арада 613 ңүрметп «позитивистщ» сөзш бөлуге
тшсшз. Оның шайтанды (ягни материализмд!) өз аты-
мен атагысы келмей, дэстүрл! физиканың материалистш
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАЕЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 289
философиясын суреттеп отырганы айңын. Материализм
юмиске метафизика, догма, тэжгрибенщ шегшен
шыңңандың, т. т. болып көршуге тшс. Юмист Рей мате-
риализмд! бхлмейдх, сондыңтан оның диалектика тура-
лы, диалектикалың материализмнщ метафизикалың
материализмнен Энгельс айтңан магынадагы айырма-
шылыгы туралы тшт! ешңандай түсхнп жоң. Сондың-
тан, мэселен, абсолютттк аңиңат пен относительдш
аңиңаттың араңатынасы Рейге мүлде айңын емес.
«...Дэстүрл! механизмге ңарсы XIX гасырдың екшпп
жартысында жасалган сын ескертпелер механизмшң оп-
тологиялың реалдылыгының бүл алгы шартын күйрет-
т1. Физикага философиялың козңарас осы сынның не-
гтзшде бек1д1, бүл көзңарас XIX гасырдың аягындагы
философияда дэстүрл! дерлш көзңарас болып алды. Бүл
көзңарас бойынша, гылым символдың формула, белг!
согу (таңбалау, герёга^е, таңба, белп, символ жасау)
тэсыдер! гана, ал бүл белгх согу тэсшдерх эр түрл! мек-
тептерде түрлппе болгандыңтан, көп үзамай-аң: тек
адамның сол таңбалау үппн (символдау үппн) алдып
ала жасап шыгаргандары (Га^оппё) гана белпленед! де-
ген ңорытынды жасалды. Рылым дилетанттар үшш өнер-
дщ туындысы, утилитаристер үппн өнердщ туындысы
болып кеттп бүл көзңарастар, эрине, ңай жерде болса да
гылымның мүмкшдггш тер!ске шыгару деп таныла бас-
талды. Табигатңа эсер етудщ нагыз жасанды ңүралы
есебшдегң жай утилитарлың техника есебшдегх гылым-
ның, егер сөздщ магынасын бүзбайтын болсаң, гылым
деп аталуга правосы жоң. Рылым эсер етудщ жасанды
ңүралынан басңа еш нэрсе де емес деу — сөздщ шын
магынасында гылымды теркке шыгару деген сөз.
Дэстүрлх механизмнщ күйреут немесе, дүрысыраң
айтңанда, дэстүрл! механизмд! сынау: гылым да күйредх
деген ңагидага экелш ыредь Дэстүрлт механизмнщ жай
жэне б!рыңгай болуының мүмкш еместМнен еылымның
мүмкш еместггх туралы ңорытынды шыгарылды» (16—
17).
Сөйтш, автор мынадай сүраң ңояды: «Физиканың
ңаз1рг1 дагдарысы гылымның дамуындагы уаңытша жэ-
пе сыртңы жанжал ма, элде гылым кенет кер! бүрылып,
290
В. И. ЛЕНИН
өз1Н1ң жүр!п келген жолын бхржолата тастап кетш отыр
ма?..»
«...Егер тарихта, 1стщ шын мэшсшө келгенде, эман-
сипацияны жаңтап келген физика-химия гылымдары,
олардың табигатты тану түргысынан ңарагандагы ма-
ңызын түгел жойып, тек техникалык, жагынан пайдалы
рецептершщ ңүндылыгын гана ңалдыратын дагдарыста
күйрейтш болса, опда мүның нэтижесшде логикада да,
идеялардың тарихыпда да толың төңкерш болуга ти1с.
Физика тэрбиелш ңүндылың атаулыдан жүрдай болады;
физика корсетш отыргап оң мэнд! гылымның рухы
жалган өр! ңаушт! бола бастайды». Рылым шын б1Л1м
бере алмайды, тек практикалың рецептер гана бере ала-
ды. «Реалдың нэрсеш тануды басңа ңүралдармен 1здеу
керек... Басңа жолга түсу керек, субъективтш интуи-
цияга, реалдылыңты мистикалың түргыдан сезшуге, б!р
сөзбен айтңанда, ңүпия сырларга олардан гылым тар-
тып алды деп есептелгендерд! ңайтарып беру керек бо-
лады» (19).
Позитивист ретшде автор мүндай козңарасты ңате
көзңарас, ал физиканың дагдарысын уаңытша дагдарыс
деп есептейдь Рейдщ Махты, Пуанкареш жэне К°-ш
бүл ңорытындылардан ңалай тазартатыпып 613 төменде
корем1з. Ңаз^р 613 «дагдарыстың» факт екешн жэне
оның маңызын көрсетумен шектелем1з. Бүл дагдарысты
ңандай реакцияшыл элементтердщ пайдаланганы жэне
оны шиелешсНрш Ж1бергеш Рейдщ жогарыда 613 кел-
т!рген соңгы сөздершен айңын көршедь Өзшщ шыгар-
масына жазган алгы сөзшде Рей тура былай дейдк
«XIX гасырдың соңгы жылдарындагы фидеистш жэне
антиинтеллектуалистш ңозгалыс ңаз1рг1 физиканың
жалпы рухына сүйенуге» (II) тырысады. Фидеистер
(Нйез, наным деген латын сөзшеп алыпгап) деп Фран-
цияда нанымды парасаттан жогары ңоятын адамдарды
айтады. Антиинтеллектуализм деп парасаттың правола-
рын немесе дэмелерш терхске шыгаратын ш1мд1 айтады.
Демек, философия жагынан алганда «ңаз1рг1 физика
дагдарысының» мэш мынада: есш физика өзшщ тео-
рияларын «материялың дүниенщ реалды түрде таны-
луы», ягни объективтш реалдылыңтың бейнелену! деп
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 291
есептедк Физикадагы жаңа агым теорияда тек практи-
кага керект! символдар, таңбалар, белгыер гана бар деп
есептейдт, ягни бтздщ санамызга төуелсхз жоне бтздщ
санамыз бейнелейтш объективтш реалдылыңтың бар
екенш тертске шыгарады. Егер Рей дүрыс философия-
лың терминологияны ңолданган болса, онда ол былай
деп айтуга тшс едк бүрынгы физика стихиялы түрде
ңабылдаган материалистш таным теориясы идеалисттк
жэне агностиктш теориямен ауысты, идеалистер мен
агностиктердщ ттлеген-тшемегенше ңарамастан, мүны
фидеизм пайдаланып кеттй
Бграң дагдарысңа айналган осы ауысуды Рей: жаңа
физиктердщ бэрх еск1 физиктердщ бэрше бейне б!р ңар-
сы шыгып отыр деген магынада түсшбейдй Жоң. Ол өз-
дершщ гносеологиялың тенденңиялары бойынша ңаз!рг1
физиктер үш мектепке бөлшетшш көрсетедк эперге-
тикалың немесе концептуалистш (сопсер1ие11е — коп-
цепт, таза үгым деген сөзден) мектеп, механистш неме-
се жаңа механисттк мектеп, физиктердщ орасан кошш-
Л1Г1 эл1 де болса осы мектептщ жолын үстап келед!
жэне бүл екеушщ арасындагы сыншыл мектеп. Бхршпп
мектепке Мах пен Дюгем жатады; үппнпп мектепке
Анри Пуанкаре жатады; екшпп мектепке еск! физик-
терден Кирхгоф, Гельмгольц, Томсон (лорд Кельвин),
Максвелл, ең жаңа физиктерден Лармор, Лоренц жата-
ды. Нег1зг1 ек1 багыттың (өйткеш үппнппс! дербес емес,
аралың багыт) мэш неде екеш Рейдщ мына создершен
көршедк
«Дэстүрл! механизм материялың дүниенщ система-
сын жасады». Материяның ңүрылымы туралы 1лшде ол
«сапасы жагынан б!ртектес жэне б!рдей элементтерд!»
пепзге алды, сонымен б!рге элементтер «өзгершмейтш,
еш нэрсе өтюзбейтш», т. т. деп ңаралуга тшс болды.
Физика «реалды материалдар мен реалды цементтен
реалды үй салды. Физик материялыц элементтерд!, олар-
дың эсер етушщ себептер! мөн эд1с1н, олардың эсер етуь
пщ реалды заңдарын меңгерд!» (33—38). «Физика-
га бүл көзңарастың өзгерушщ мэшс! көбшесе мынада
<‘Д1': теориялардың онтологиялың ңүндылыгын керекс!з
етш тастады да, физиканың феномендш маңызын өте-
292
В. И. ЛЕНИН
мөте баса көрсетт!». Концептуалистш көзңарас тек «та-
за абстракцияларды» гана быедң «таза абстракциялың,
мүмкш болганынша, материяның гипотезасын жоятын
теорияны тздейд!». «Энергия угымы жаңа физиканың
түпк1 неызше (8иЬз1гис1ите) айнала бастады. Сондың-
тан, мөселен, концептуалистш физиканың Мах сияңты
өюлше бүл ат тура келмесе де, «концептуалистш физи-
каны көбшесе энергетикалыц физика деп атауга бола-
ды» (р. 46).
Рейдщ энергетиканы махизммен бүлайша шатасты-
руы, эрине, онша дүрыс емес, сол сияңты жаңа меха-
нистш мектептщ концептуалистермен ажырасуы ңан-
шама күшт! бола түрса да, жаңа механистш мектеп те
физика жөшндег! феномещцк көзңарасңа көшедх деп
сещцрух де онша дүрыс емес (р. 48). Рейдщ «жаңа»
терминологиясы штщ мэнш аныңтамайды, ңайта оны
көмескыейд!, б!раң 613 физиканың дагдарысына «пози-
тивистщ» көзңарасы туралы оңушыга түсшш беру үшш
ол терминологияга соңпай кете алмадың. Мэселенщ мо-
шсше келгенде, «жаңа» мектептх еск! көзңарасңа ңара-
ма-ңарсы ңою жогарыда келыршген Гельмгольцт!
Клейнпетердщ сынауына толың сай келед!, бүган оңу-
шының көз1 жеткен болар. Эр түрл! физиктердщ көзңа-
растарын айта отырып, Рей өзшщ баяндауында олар-
дың философиялың көзңарастарының бүюл дэйекшздМ
мен солңылдаңтыгын көрсетедк Ңаз1рг1 физика дагдары-
сының мэнъ — еск1 заңдар мен непзп принциптерд! ңи-
ратуда, санадан тыс объективтш реалдылыңты лаңты-
рып тастауда, ягни материализмд! идеализммен жэне
агностицизммен ауыстыруда болып отыр. Бүл дагда-
рысты тугызган ңиыншылыңты, толып жатңан жеке
мэселелер жөншдег! неызг! жэне жш кездесетш ңиын-
шылыңты «материя гайып болды» деген сөздермен
б1лд1руге болады. Б1з енд! осы ңиыншылыңңа тоңталып
өтем1з.
2. «МАТЕРИЯ ГАЙЫП БОЛДЫ»
Ңаз1рг1 физиктердщ ең соңгы ашылган жаңалыңтар-
ды суреттеушен дэл осындай сөздерд! кездест!руге бо-
лады. Мэселен, Л. Ульвиг «Гылымдардың эволюциясы»
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 293
деген ютабының материя жөншдей жаңа теориялар ту-
ралы тарауын «Материя бар ма?» деп атады. «Атом ма-
териясыздануда, материя гайып болуда»*,— дейдх ол
өзшщ кгтабында. Махистердщ непзп философиялың ңо-
рытындыларды мунан ңалай оп-оңай шыгара ңоятынын
көру үшш Валентиновты-аң алайың. «Дүниеш гылыми
түргыдан түсшдтру «тек материализм арңылы тана» то-
лың дэлелденед! деген мэлхмдеме ойдан шыгарылган
өт1р1ктен басңа еш нэрсе емес,— деп жазады ол,— оның
үстше өрескел өттрш» (67-бет). Бүл өрескел өт1р1КТ1
эшкерелеупп есебшде белгш итальян физиг! Август Ри-
гид1 мысалга келттредц Август Риги былай дейдн элект-
рон теориясының «электр теориясы болудан гөр! мате-
рия теориясы болуы басымыраң; жаңа система электрдх
материяның орнына ңояды» (Аи^из1о В1£111. «Б1е то-
йете ТЬеопе йег рЬузткаИзсйеп Егзскешип^еп», Ьря.,
1905, 8. 131**. Орысша аудармасы бар). Осы сөздерд!
келт!ре салып (64-бет), Валентинов мырза былай деп
лешредк
«Август Риги ңасиеттт материяны неге бүлайша ңор-
лайды? Мүмкш, ол солипсист, идеалист, буржуазиялың
критицист шыгар, ңайдагы бтр эмпириомонист немесе
тшт1 одан да сораңы б!реу болгандыңтан ңорлайтын шы-
гар?»
Валентинов мырзага материалистерд! сшейте согатын
сияңты болып көршетш бүл ескертпе оның философия-
лың материализм туралы мэселеде түк түсшбейтш на-
гыз аңгал екешн көрсетедй Философиялың идеализм-
шң «материяның гайып болуымен» шын байланысы не-
де екенш Валентинов мырза мүлде түсшбеген. Ңаз1рг1
физиктердщ 1з1нше Валентинов сөз ңылып отырган элг1
«материяның гайып болуының» материализм мен идеа-
лизмд! гносеологиялың жагынан айырып ңарауга еш-
ңандай ңатысы жоң. Мүны түсшд!ру үшш ең дөйектх
* Е. Нои11еиг§ие. «Ь’ё¥о1иНоп дез зсйепсез», Рапз (А. СоШп), 1908,
рр. 63, 87, 88. Оның мына маңаласын салыстырыңыз: «Ьез Ыёез йез
р11уз1С1епз зиг 1а таНёге» «Аппёе Рзус1ю1о^1цие»97-де, 1908 (Л. Улъвиг.
«Гылымдардың эволюциясы», Париж (А. Коллен), 1908, 63, 87, 88-
беттер. Оның мына маңаласын салыстырыңыз: «Физиктердщ материя
туралы түс1Н1г1» — «Психологиялың Эржылдыңта», 1908. Ред.).
** — Август Риги. «Физикалың ңүбылыстардың ңаз1рг! теориясы»,
Лейпциг, 1905, 131-бет. Ред.
294
В. И. ЛЕНИН
жөне айңын махистердщ бтрт Карл Пирсонды алып ңа-
райың. Оның шшршше, физикалың дүние — сезтмдш
ңабылдаулардың топтары. «Физикалың дүниеш бтздщ
тану моделтмтзд!» ол мынадай диаграмма түршде сурет-
тейдң өлшемнщ араңатынасы бүл диаграммада есепке
алынбаганын ескертед! (р. 282 «Т1ие Статшаг о£ 8с1ен-
се»):
ЭФИРД1Ң АЛГАШҢЫ
ЕДИНИЦАЛАРЫ АТОМ
МОЛЕКУЛА
( = / )
БӨЛШЕК
( = Ү)
ДЕНЕ
Өзшщ диаграммасын оңайлатамын деп, К. Пирсон
эфир мен электрдщ немесе оң жэне тер!с электрондар-
дың араңатынасы туралы мэселеш мүлде алып таста-
ган. Б1раң мүның оңасы жоң. 1стщ мэш мынада: Пир-
сонның идеалистш көзңарасы бойынша, «денелер»
сез1мд1к ңабылдаулар деп, одан соң бүл денелердщ бөл-
шектерден, бөлшектердщ молекулалардан, т. т. ңүралуы
физикалың дүниенщ моделшдег! өзгерктерге ңатысты
деп, ал денелер түйсштердщ символдары ма немесе
түйсштер денелердщ бейнелер! ме деген мэселеге мүлде
ңатысты емес деп есептеледЕ Материализм мен идеа-
лизмнщ айырмашылыгы б!здщ танымымыздың цайнар
көзг туралы, танымның (жэне жалпы «психикалыңтың»)
физикалыту дүниеге ңатынасы туралы мэселенщ белгпп
б!р шеппмше ңарай аныңталады, ал материяның ңүры-
лысы туралы, атомдар мен электрондар туралы мэселе—
тек осы «физикалың дүниеге» гапа ңатысы бар мэселе.
Физиктер «материя гайып болады» дегенде, олар мы-
наны айтңысы келедп жаратылыс тану гылымы осы уа-
ңытңа дейш физикалың дүниеш зерттегенде, өздершщ
зерттеулершщ бэрш мына үш үгымга — материяга,
электрге, эфирге экеп ттрейтш ед1; ал ңаз!р тек соңгы
екеу! тана ңалып отыр, өйткеш материяны электрге *
экеп саюга болады, атомды шекс1з кппкене күн система-
Ңараңыз: осы том, 356—357-беттер, ескерту. Ред.
ЖЛРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 295
сына уңсас нэрсе, оның тппнде оң электрондардың98 тө-
щрегшде терк электрондар99 белплх бгр жылдамдыңпен
(613 бүл жылдамдыңтың орасан зор екешн жогарыда
көрдхк) ңозгалады деп түсшдтруге болады. Демек, физи-
калың дүниеш ондаган элементтердщ орнына ею немесе
үш элементке (оң жэне терк электрондар, физик Пелла
айтңандай, «б!р-б1ршен едэутр өзгеше ект материя» бол-
гандыңтан,— Кеу, 1. с., р. 294—295*) экеп саюга бола-
ды. Демек, жаратылыс тану гылымы «материя 61рл1г1не»
(бүл да сонда)** экеп согады — материяның гайып
болуы туралы, материяның электрмен алмастырылуы,
т. т. туралы осыншама көп адамды шатастырып жүрген
сөздердщ шын мазмүны, мше, осы. «Материя гайып бо-
лады» — бүл — материяны б!луде осы уаңытңа дейш
жеткен шег!м1з таусылып б1тед1, б1здщ б1л1М1м1з терең-
дей беред! деген сөз; материяның бүрын абсолюттш,
озгермейтш, бастапңы ңасиеттерг сияңты болып көршш
келген ңасиеттер! (өтшзбейтшдш, инерңия, масса101,
т. с.) жэне ңаз!р материяның тек кейб!р ңалыптарына
гана тэн относительдш ңасиеттер ретшде аныңталып
отырган ңасиеттер! гайып болады деген сөз. Өйткехп
материяның философиялың материализмшң мойындауы-
на байланысты болып отырган б1рден-б1р «ңасиет!» —
объективтгк реалдылыу болу, б1здщ санамыздан тыс
ом1р сүру ңасиетк
Жалпы алганда, махизмшң жэне махистш жаңа фи-
зиканың ңатес1 мынада: философиялың материализмшң
осы нег1з1 жэне метафизикалың материализмшң диалек-
тикалың материализмнен айырмашылыгы еленбейд!.
Ңайсыб1р озгермейтш элементтерд!, «заттардың өзгер-
* Рей, цитат алынган жер, 294—295-беттер. Ред.
Салыстырыңыз: ОНъег Ьос1§е. «8иг 1ез ё1ес1гопз», Рапз, 1906, р.
159 (Оливер Лодж. «Электропдар туралы», Париж, 1906, 159-бет.
Ред.); «Материяның электрлш теориясы», электрд! «фундаменттш суб-
станция» деп тану—«философтардың ңашан да болсын үмтылып
келгенше, ягнп материя б!рл1г1не теорияда жаңын ңол жетк1згенд1к».
Сонымен ңатар мынаны да салыстырыңыз: Аи&из1о Кгдкг. «ӨЬег (Ие
81гик1иг с!ег Ма1ег1е», Ьрг., 1908; Л 7. Ткотзоп. «ТЬе Согризси1аг
ТЬеогу оГ МаНег», Ьопй., 1907; Р. Ьап§еъгп. «Ъа рЬуз^дие без ё1ес1гоп8»
«Кеуие £ёпёга1е йез 8с1епсез»,00-де, 1905, рр. 257—276 (Август Риги.
«Материяның ңүрылысы туралы», Лейпциг, 1908; Дж. Дж. Томсои.
«Матерпяның корпускулалың теорпясы», Лондон, 1907; П. Ланжевеи.
«Электрондар физикасы» «Жалпы Гылыми Шолуда», 1905, 257—27 С-
беттер. Ред.).
П 18-том
296
В. И. ЛЕНИП
мейтш мэнш, т. с. мойындау — материализм емес,
метафизикалъщ, ягни антидиалектикалың материализм.
Сопдыңтан И. Дицген «гылым объекткшщ шег! жоң»,
тек шекстз нэрсе гана емес, сонымен ңатар «ең кпнкене
атом» да өлшенбейтш, аңырына дейш танылмайтып,
саркылмайтын нэрсе болып табылады, өйткеш «өзшщ
барлың бөлштершде табигаттың басы да, аягы да жоң»
деп атап көрсетт! («КЫпеге рЬПозорЫзсйе ЗсйпИеп»,
8. 229—230*). Сондыңтан Энгельс тас көмгрдщ ңара
майынан ализарин табылганы жөшнде мысал келт1рш,
механикалыц материализмд! сынады. Мэселеш бтрден-
б!р дүрыс, ягни диалектикалың-материалистш, көзңарас
тургысынан ңою үшш: объективттк реалдылың ретшде,
адам санасынан тыс электрондар, эфир, тагысын-тагы-
лар бола ма элде болмай ма? деген сүраң ңою керек.
Табигаттың адамга дейш жэне органикалың материяга
дешн болгандыгын жалтаңсыз мойындаганы сияңты,
жаратылыс зерттеушшер бул сүраңңа да болады деп
жалтаңсыз жауап беруге тшс болады жэне үнемт осылай
жауап берш те жүр. Ал бүл арңылы мэселе материа-
лизмнщ пайдасына шепплед!, өйткеш материя үгымы,
б1здщ жогарыда айтңанымыздай, адам санасына төуел-
С1з бар болып отырган жэне адам санасы бейнелейтш
объективтш реалдылың болып табылады, гносеология
жагынан алганда одан басца ештеце де емес.
Ал диалектикалың материализм материяның ңүрылы-
сы жэне оның ңасиеттер! туралы ңандай да болсын гы-
лыми ңагиданың шамаластың, относительдш сипатын,
табигатта абсолюттш шектердщ болмауын, ңозгалушы
материяның бтр ңалыптан, б1здщ түргыдан ңараганда,
с1рэ, онымен сыйыспайтын екшпп ңалыпңа айналуын,
т. т. талап етедь «Аңылга салып» ңараганда, салмаңсыз
эфирдщ салмаңты материяга айналуы жэне салмаңты
материяның салмаңсыз эфирге ауысуы ңаншама өрес-
кел болып көршсе де, электронда электромагниттш мас-
садан басңа массаның болмауы ңаншама «таңңаларлың»
болып көршсе де, ңозгалыстың механикалың заңдарын
тек табигат ңүбылыстарының саласымен гана шектеу
* —«К1Ш1-г1р1м философиялың еңоектер», 229—230-беттер. Ред.
ЖЛРАТЫЛЫС ТАПУ ГЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦПЯ 297
жөне оларды электромагниттш ңүбылыстардың негур-
лым терең мэндг зацдарына багындыру, т. т. ңапшама
ңисынсыз болып көршсе де,— мүныц бэрт диалектика-
лың материализмд! одан сайын растай түседк Жаңа
физиканың идеализмге бой үруы, кобшесе, физиктердщ
диалектиканы бхлмеушен едх. Олар метафизикалык, (бүл
сөздщ позитивистш, ягни юмистш магынасында емес,
Энгельс айтңан магынасында) материализммен күресп,
оның сыңаржаң «механикалылыгымен» күрестң—сөйтш
астаудагы баланы сумеп ңоса төктк Материяның бүгап
дейш мөл1м болган элементтер! мен ңасиеттершщ озгер-
мейтшдшш теркке шыгарып, олар материяны, ягни
физикалың дүниенщ объективттк реалдылыгын терюке
шыгаруга дейш ңүлдырады. Ең маңызды жэне непзп
заңдардың абсолюттш сипатып теркке шыгарып, олар
табигаттагы объективтш заңдылың атаулыны теркке
шыгаруга, табигат заңын жай шарттылың, «күтуд! шек-
теупплш», «логикалың ңажеттпнк», т. с. деп жариялау-
га дейш ңүлдырады. Б1здщ б1л1мдер1м1здщ шамаластың,
относительдш сипаты бар деген шк1рд1 ңуаттай отырып,
олар танымга тэуелстз, осы таным шамамен дэл, б!рша-
ма дүрыс бейнелейтш объектнп теркке шыгаруга дейш
ңүлдырады. Т. т. жэне т. с., үшы-ңиыры жоң.
Богдановтыц «заттардыц өзгермейтш мэнн> туралы
1899 жылгы ппирлер!, Валентинов пен Юшкевичтщ
«субстапция» туралы шшрлерц т. т.— мүның бэр! де
диалектиканы бЕлмегепдштщ дэл жацагыдай салдарла-
ры. Энгельстщ көзңарасы бойынша, өзгермейтш тек б!р
гапа нэрсе бар, ол — адам санасының (адам санасы
болганнан бер!) озше тэуелшз өм!р сүретш жэне дами-
тын сыртңы дүниен! бейнелеуй Маркс пен Энгельстщ
көзңарасы бойыпша, мүнап басңа ешңандай «өзгермеу-
Ш1Л1К», мүпан басңа ешңандай «мэн», мүнан басңа
ешңандай «абсолюттш субстанция» жоң, булар осы
үгымдарды ңүргаң прөфессорлың философия суреттеген
магынада жоң. Заттардың «мэш» немесе «субстанция»
да относительдц олар тек адамның объектшерд! тануы-
ның тереңдегенш гапа көрсетед!, ал егер бүл тереңдеу
кешеп күш атомнан эр! аспаган болса, бүгш—электрон
мен эфирден эр! аспаса, онда диалектикалың материа-
11*
298
В. И. ЛЕНИН
лизм адамның ыгерыеп бара жатңан гылым арңылы
табигатты тануындагы бүл кезецдердъц бөрштң уаңыт-
ша, относительдш, шамаластың сипаты бар екенш ңуат-
тайды. Атом сияңты, электрон да сарцылмайды, табигат
шексхз, ол мэңг1 өм1р суредъ, осы табигаттың адамның
санасы мен түйспчнен тыс өмър сурут наң осы б!рден-
б1р үз1лд1-кес1лд1, б1рден-б1р сөзшз мойындау —диалек-
тикалың материализмнщ релятивистш агностицизм мен
идеализмнен айырмашылыгы, мше, осы.
Буржуазиялың галымдарга беймшпм диалектикалың
материализм мен субъективистш (ал одан эрг тура фи-
деистш те) ңорытыпдылар шыгармай түра алмайтын
«феноменализмшң» арасында жаңа физиканың санасыз
жэне стихиялы түрде ауытңып жүретшдш туралы б!р-
ек! мысал келпрейш.
Валентинов мырзаның өз1 бшпсх келген материализМ
туралы мэселе жөншде сүрай алмай ңалган адамы —
КЭД1МГ1 Август Риги өз штабының шркпесшде былай
деп жазады: «Электрондардың немесе электрлш атом-
дардың шынында не екеш эл! күнге дейш ңүпия болып
ңалып отыр; б!раң, осыган ңарамастан, жаңа теорияның
кез1 келгенде, бэлшм, философиялың зор маңызы болуы
мүмкш, өйткеш ол салмаңты материяның ңүрылысы
жөншде мүлде жаңа ңагидаларга сүйенш, сыртңы дүние
ңүбылыстарының бэршщ шыңңан тег1 бтр деген ңоры-
тынды жасауга тырысады.
«Б1здщ түсымыздагы позитивистш жэне утилитарис-
тш тенденциялардың түргысынан ңараганда, мүндай
артыңшылыңтың, бэлшм, маңызы да болмас, сондыңтан
теорияның ең алдымен фактшерд! ңолайлы етш тэртш-
теу жэне салыстыру ңүралы деп, бүдан былайгы ңүбы-
лыстарды 1здеу жөншде басшылың ету ңүралы деп
танылуы мүмкш. Ал егер бүрынгы замандарда адам
рухының ңаб1леттерше, мүмкш, тым үлкен сешммен
ңараган болса жэне барлың заттардың аңыргы себепте-
рш оп-оңай ңолга түшре ңоямыз деп ойлаган болса,
ңаз1рп уаңытта ңарама-ңарсы ңатеге үрынуга бешмдшш
байңалады» (1. с., 8. 3).
Ендеше Ригидщ бүл арада позитивистш жэне утили-
таристш тенденциялардан бойын аулаң салуы нелштен?
ЖАРЛТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 299
Неге десещз, стрэ, ешңандай айңын философиялың көз-
ңарасы болмагандыңтан, ол сыртңы дүниенщ реалдылы-
гын стихиялың түрде танып отырган болуы керек, жаңа
теорияны тек «ңолайлылың» деп (Пуанкаре), тек
«эмпириосимвол» деп (Юшкевич), тек «тэжтрибенщ
үйлес1м1» деп (Богданов) жэне сол сияңты субъективис-
Т1К жалтарулардың тагы да ңалай аталатындьпына
ңарай танып ңана ңоймай, оның үстше объективтш
реалдылыңты танудагы 1лгер1 басңан ңадам деп ойлап
жүрген болуы керек. Егер бүл физик диалектикалыц
материализммен танысңан болса, онда еск! метафизика-
лың материализмге ңарама-ңарсы ңателгк туралы оның
шюрң бэлюм, дурыс философияның бастама пункт!
болар ед1. Б1раң бүл адамдар өм!р сүрш отырган бүкш
жагдай оларды Маркс пен Энгельстен аулаңтатып па-
сың үспртш философияның ңүшагына апарып тыгады.
Рей де диалектикамен мүлде таныс емес. Б1раң ең
жаңа физиктер арасында «механизмнщ» (ягни материа-
лизмнщ) дэстүрлерш 1лгер1 бастырушылар бар екенш
атап көрсетуге ол да мэжбүр болып отыр. «Механизм»
жолымен келе жатңандар,— дейд! ол,— тек Кирхгоф,
Герц, Больцман, Максвелл, Гельмгольц, лорд Кельвия
гана емес. «Лоренц пен Лармордың 1зшше, материяның
электрлш теориясын тужырымдаушылар, массаны ңоз-
галыстың функциясы деп жариялап, оның тураңтылы-
гын теркке шыгаруга келш ырелетшдер — таза меха-
нистер жэне белгш! көзңарас бойынша басңалардың
бэршен асып түсетш, механизмшң ең жаңа табысының
(ГаЬоиНззап!) өкшдер! саналатын механистер болып
табылады. Олардыц бэрг де механистер, өйткеш олар
бастама пункт ет1п реалды цозталысты алады» (курсив
Рейдшх, р. 290—291).
«...Егер Лоренцтщ, Лармордың жэне Ланжевеннщ
(Бап^еүш) жаңа гипотезалары тэж!рибеде расталып,
физиканы жүйелеу үшш жеткшшт! берш непзге ие бол-
са, онда ңаз1рг1 механика заңдарының электромагнетизм
заңдарына тэуелд! екеш күмэнсыз болар едг, механика
заңдары ерекше оңига болар ед1 жэне ол заңдарга мей-
лшше айңын шек ңойылар ед1. Массаның тураңтылыгы,
613Д1Ң инерция принцишм1з денелердщ тек орташа жыл-
360
В. И. ЛЕНИН
дамдыгы үшш гана күшш саңтар едт; «орташа» дегенде,
613Д1Ң сез^мдертмтз жөшнде жөне б!здщ дагдылы тэжь
рибем1з болып табылатын ңүбылыстар жөншде «орташа»
деп б1лем1з. Механиканы жалпы ңайта ңүру ңажет
болар едң демек, система ретшде физиканы да жалпы
ңайта ңүру ңажет болар едк
Мүның өз1 механизмнен безгендгк болар ма ед1? Тшт!
де олай болмас едй Таза механистш дэстүр саңталып
ңала берер едң механизм өз дамуының дүрыс жолымеп
алга баса берер едх» (295).
«Жалпы рухы бойынша механистш теориялардың ңа-
тарына ңойылуга тшс электрондың физика өзшщ жүйе-
ленуш бүк1л физикага таратуга тырысады. Бүл элек-
трондар физикасы, өзшщ непзг! принциптер! механико-
дан алынбай, электр теориясының эксперименттш
мэл1меттершен алына түрса да, рухы жагынан механис-
Т1К теория болып табылады, өйткеш 1) электрондар
физикасы физикалың ңасиеттерд! жэне олардың заңда-
рын түсшу үшш бейнелгк. (й^игёз), материялыц эле-
менттерд! ңолданады; ол ңабылдау терминдершде бей-
неленедь 2) Егер ол физикалың ңүбылыстарды механис-
Т1К ңүбылыстардың ерекше жагдайлары деп ңарамайтын
болса, онда ол механистш ңүбылыстарды физикалың
ңүбылыстардың ерекше жагдайы деп ңарайды. Демек,
механика заңдары физика заңдарымен тгкелей байла-
нысты болып ңала бередг, механика үгымдары физика-
лың-химиялың үгымдар сияңты үгымдар болып ңала
бередк Дэстүрл! механизмде бүл үгымдар бършама баяу
ңозгалыстардың сурет! (са1диёз) болды, мэл!м болып
отырганы жэне тшелей байңауга оңайы тек осылар
гана болгандыңтан, бүл ңозгалыстар мүмкш бола-
тын ңозгалыстардың бэршщ типтер! деп танылды.
Жаңа тэжгрибелер мүмкш болатын ңозгалыстар туралы
б1здщ түсхштпзд! кеңейту ңажет екенш көрсеттк Дэс-
түрл1 механика түгелдей сол ңалпында ңалып отыр,
б!раң оны тек б!ршама баяу ңозгалыстарга гана ңолда-
нуга болады... Үлкен шапшаңдыңтар жөншде ңозгалыс
заңдары басңаша болып шыгады. Материя электр
бөлшектер!, атомның соңгы элементтер! болып шыгады...
3) Ңозгалыс, кең1ст1ктеп орын ауыстыру, физикалың
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 301
теорияның бгрден-бтр бейнелш (Н^игё) элемент! болып
ңалады. 4) Аңырында — физиканың жалпы рухы тур-
гысынан ңараганда да бул шюр басңаларының бэршен
де жогары түрады,— физикага, оның методына, оның
теорияларына жэне бүл теориялардың тэж!рибеге ңаты-
насына көзңарас Ңайта көркею дэу1ршен бастап, меха-
низмшң көзңарастарымен, физиканың теориясымен
абсолюттъ турде бърдей болып келед!» (46—47).
Мен бүл узаң үзшдтлердт Рейден тутасымен келырш
отырмын, өйткеш ол «материалистш метафизикага»
соңпай кетк1с1 келш, үнем! ңорңатын болгандыңтан,
оның пайымдауын басңаша баяндау мүмкш болмас едк
Б1раң Рей де, ол сөз етш отырган физиктер де, материа-
лизмге жоламауга ңаншама тырысңанымен, механика-
ның баяу реалдың ңозгалыстардың сурет! екеш, ал жаңа
физика орасан жылдам реалдың ңозгалыстардың
сурет! екеш күмэнсыз болып отыр. Теорияпы объектив-
тш реалдылыңтың суретң шамалас көппрмес! деп та-
ну,— материализм дегешм!з, мше, осы. Рей жаңа
физиктер арасында «концептуалистш (махистш) жэне
энергетикалың мектепке ңарсы реакңия» бар деп отыр-
ганда жэне ол электрондың теорияның физиктерш осы
реакцияның өкьидерше ңосып отырганда (46) ,-шы-
нында, күрес материалистш тенденциялар мен идеалис-
т!к тенденциялар арасында болып отырганы жөншдег!
фактш! мүнан артың дэлелдейтш нэрсеш тьлей алмаган
да болар едш. Барлың 61Л1МД1 мегцандардың материа-
лизмге ңарсы жалпы соңыр сешмдершен басңа, диалек-
тикадан түк бглмеу де ең көрнект! теоретиктерге эсер
ететгнш үмытпау керек.
3. МАТЕРИЯСЫЗ ҢОЗГАЛЫСТЫҢ БОЛУЫ МҮМК1Н БЕ?
Философиялың идеализмнщ жаңа физиканы пайдала-
нуының немесе одан идеалистш ңорытындылар шыга-
руының себеб! —зат пен күштщ, материя мен ңозгалыс-
тың жаңа түрлер! табылгандыңтан туып отырган
жоң, материясыз ңозгалыс бар деп ойлауга эрекет жа-
салгандыңтан туып отыр. Б1здщ махистер, мше, осы
эрекеттщ байыбына бармай отыр. Энгельстщ «материя-
сыз ңозгалыстың болуы мумкш емес» деген пайымда-
302
В. II. ЛЕНИН
уымен олардың есептесккт келмедх. И. Дицген 1869 жы-
лы-аң, өзшщ «Ми жумысының мэш» деген шыгарма-
сында Энгельстщ айтңан шкгрш айтты,—рас, ол бүл
арада да өзхнщ эдетнппе материализмд! идеализммеи
«жарастырмаң» болып, шатаспай ңоймады. Дицгеншң
диалектикага жат бюхнерлш материализммен айтыс-
ңандыгынан, едэухр мөлшерде осыдан туган бул эрекет-
тердт былай ңоя түрып, б1здщ көщл бөлш отырган
мэселем!з жөшнде Дицгеншң не дегешн алып ңарайың.
«Идеалистер,— дейд! Дицген,— ерекшелшсгз жалпы-
лыңты, материясыз рухты, затсыз күшт!, тэж!рибес1з
немесе материалсыз гылымды, относительдгксгз абсо-
люттшт! тшейд!» («Иаз АУезеп йег шепзсЬИсйеп Кор£-
агЬеИ», 1903, 8. 108*). Сөйтш, ңозгалысты материядап,
күпт заттан бөлектеуге тырысушылыңты Дицген идеа-
лизммен байланыстырады, ойды мидан бөлектеуге
тырысушылыңпен ңатар ңояды. Дицген одан эр! былай
дейдк «Өзшщ индукциялың гылымынан философия-
лың спекуляцияга ңарай ауытңи беруд! үнататын Ли-
бих идеализм магынасында: күпгп көруге болмайды
дейд!» (109). «Спиритуалист немесе идеалист күштщ
рухтың, ягни елес түршдеп, түшщцруге болмайтын
мэнше сенедъ» (110). «Идеализм мен материализмнщ
арасындагы ңарама-ңарсылың ңандай еск! болса, күш
пен заттың арасындагы ңарама-ңарсылың та сондай
есш» (111). «Эрине, затсыз күш болмайды, күшс!з зат
болмайды. Күшс1з зат жэне затсыз күш магынасыздың
болады. Егер жаратылыс зерттеупп идеалистер күштер-
дщ материялың емес болмысына сенсе, онда олар бүл
ретте жаратылыс зерттеупплер емес, ...рухпен ттлдесу-
Ш1‘лер болып шыгады» (114).
Б1з бүдан мынаны көрем!з: материясыз ңозгалыс бо-
лады деп жорамалдаган жаратылыс зерттеупплер мүнан
ңырың жыл бүрын да болган, Дицген оларды «бүл рет-
те» рухпен тглдесупплер деп атаган. Материяны ңозга-
лыстан бөлектеупплшпен, затты күштен аластаушылың-
пен философиялың идеализмнщ ңандай байланысы бар?
Шынында да, материясыз ңозгалыс болады деп ойлау
«үнемдгрек» емес пе екен?
* —«Адамның ми жүмысының мэш», 1903, 108-бет. Ред.
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 303
Мысалы, бүктл дүние мешң түйстпм немесе мешң
түс1В1Г1м, т. т. дейтш көзңарастагы дэйект! идеалист бар
екен делш (егер «ешшмдш! емес» түйсшш немесе түш-
ншт1 алсаң, онда мүнан тек философиялың идеализмнщ
жеке түр! гана өзгередц б!раң оның мэш өзгермейд!).
Дүние дегешм1з ңозгалыс екешн, атап айтңанда: мешң
ойларымның, түсшштер1мнщ, түйс1ктер1мнщ ңозгалысы
екенш идеалист тергске шыгарамын деп ойламайды да.
Ңозгалып түрган не деген мэселеш идеалист бекерге
шыгарады жэне мүны өрескел мэселе деп есептейдг.
менщ түйсштер1м ауысып отырады, түсшштер жогалып,
пайда болып отырады, тек осы гана. Менен тысңары еш
нэрсе жоң. «Ңозгалады» — осымен 61ТТ1, дейдь Мү-
нан гөр! «үнемд!» ойлауды 1здеп таба алмайсың. Егер
солипсист Ө31Н1Ң көзңарасын дэйект! түрде жүзеге асы-
ратын болса, оның айтңанын епгңандай дэлелдермен,
силлогизмдермен, аныңтамалармен бекерге шыгара
алмайсың.
Идеалистш философияны жаңтаушыдан материалис-
тщ непзг! айырмашылыгы мынада: адамның түйсшш,
ңабылдауын, түсштн, жалпы алганда санасын матери-
алист объективтш реалдылыңтың бейнес! деп быед!.
Дүние б1здщ санамызда бейнеленетш осы объективтш
реалдылыңтың ңозгалысы болып табылады. Түсшштер-
дщ, ңабылдаулардың, т. т. ңозгалысына менен тыс ма-
терияның ңозгалысы сэйкес келш отырады. Материя
үгымы б1зге түйсш арңылы мэл1м болган объективтш
реалдылыңтан басңа еш нэрсеш де көрсетпейдЕ Сондың-
тан ңозгалысты материядан бөлектеп алу ойлауды
объективтш реалдылыңтан бөлектеп алумен, менщ
түйсштер!мд1 сыртңы дүниеден бөлектеп алумен, ягни
идеализм жагына шыгумен б!рдей. Эдетте материяны
жоң дегенде, материясыз ңозгалыс бар дегенде ңолда-
нылатын эд1с-айланың мэшст — материяның ойга ңаты-
насы туралы түк айтпауда болып отыр. 1с мүндай ңаты-
нас болмагандай етшп көрсетьлед!, шынында ол ңаты-
нас жасырын өтк131лед1, шшрдщ бас жагында ол туралы
түк айтылмайды, б1раң кейш бүл ңатынас азды-көпт1
бШнбей жарыңңа шыгады,.
304
В. И. ЛЕНИН
Материя вайып болды,— дейдг б1зге,— мунан гносео-
логиялың ңорытындылар шыгармаң болып. Ал 613 былай
деп сүраймыз: ой ңалды ма? Егер ңалмаса, материяның
гайып болуымен б!рге ой да гайып болса, мидың жоне
жүйке жүйесшщ гайып болуымен б!рге түсшштер мен
түйхлктер де гайып болса,— онда, демек, бэршщ де га-
йып болганы, ңандай да болсын «ойдың» (немесе жете
ойламаудың) бтр үлгкымагы есебшдеы шздщ пж1рщ1з-
дщ де гайып болганы! Ал егер ой ңалса, егер материя
гайып болганда ой (түсшш, түйсш, т. т.) гайып болмады
деп есептесещз, онда с!з, демюк, жасырын түрде фило-
софиялың идеализмнщ көзңарасына көшестз. «Үнемдеу-
ге» бола материясыз ңозгалыс бар деп ойлагысы келетш
адамдарда эрңашан дэл осылай болады, өйткеш унде-
мей, өзшщ пшгрш дамыта берудщ өз1мен-аң олар мате-
рия гайып болганнан кейш де ой ңала беред! деп бхледк
Ал мүның мэн1С1 — өте ңарапайым немесе өте күрдел!
философиялың идеализм непзге алынады деген сөз: егер
1с ашыңтан-ашың солипсизмге (өм!р сүретш мен, бүкш
дүние — тек мен1ң түйстпм гана) барып т!релетш болса,
онда өте ңарапайым философиялың идеализм непзге
алынады; егер т!р1 адамның ойының, түсштнщ, түйсь
гшщ орнына жансыз абстракция: ешюмдМ емес ой,
ешк1мд1к1 емес түсшж, ешюмдпа емес түйсш,
жалпы ой (абсолюттш идея, универсалдың ерш, т. с.)
алынса, аныңталмаган «элемент» ретшдеп түйсш, бүктл
физикалың табигаттың непзше ңойылатын «психика-
лың» норсе, т. т. жоне т. с. алынса, онда оте күрдел«
философиялың идеализм пепзге алынады. Бүл ретте
философиялың идеализм түрлершщ арасында мыңдаган
сарындар болуы мүмкш, ңашан да болсын мыц б1рш!ш
сарыпды да ойлап шыгаруга болады, ал мүндай мың
б1ршпп системасымаңтың (моселен, эмпириомонизмнщ)
авторына мүның басңалардан маңызды айырмашылыгы
бар болып көршу! мүмкш. Материализм түргысынан
ңараганда, бүл айырмашылыңтар мүлде елеус!з. ЕлеулБ
С1 — бастама пункт. Елеул1с1 — материясыз ңозгалыс
бар деп ойлау орекетшщ материядан бөлектелген ойды
енпзетшң ал мүның өз1 нагыз философиялың идеализм
болып табылады.
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 305
Сондыңтан да, мэселен, шк!р1н негурлым айңын, дэ-
йект! айтатын, тшн безеп жалтаруды жаратпайтын
агылшын махист Карл Пирсон өз кггабының «материя-
га» арналган VII тарауын: «Барлыц заттар цозталады—
бграц тек утымда тана уозталады» («А11 Шш£8 тоуе —
Ьи1 оп!у т сопсерНоп») деп айрыңша аталган параграф-
тан бастайды. «Не ңозгалады жэне ол неге ңозгалады
деген мэселе («И 18 тсПе 1о азк») ңабылдаулар саласына
ңатынасы жөшнде алганда ер!ккенд1ктен туган мэселе
болып табылады» (р. 243, «Тйе Сгаттаг о£ 8с!епсе»*).
Сондыңтан Богдановтың да философияда тап болган
ңырсыңтары, шынында, оның Махпен танысуынан бү-
рын басталды, тр! химик, үсаң философ Оствальдтың:
материясыз ңозгалыс болады-мыс дегешне нанып ңалган
кезшен басталды. Философиялың идеализмшң жаңа
физикадагы кейб!р агымдармен байланысы туралы сөз
ңылганда, Оствальдтың «энергетикасына» соңпай кетуге
болмайтындыңтан, Богдановтың философиялың дамуы-
ның элдеңашан өтш кеткен осы кезеңше тоңтала кету
оте-мөте орынды.
«XIX гасыр,— деп жазды Богданов 1899 жылы,—
«заттардың өзгермейтш мэш» туралы мэселеш б!ржола
шеше алмады деп 613 айтып өттш. Бул гасырдың ең
алдыңгы ңатарлы ойшылдарының дүниеге көзңарасында
да бүл мэн «материя» деп аталып, көрнект! роль атңа-
рып отыр...» («Табигатңа тарихи көзңарастың непзг!
элементтер!», 38-бет).
Мүның шатасңандың екенш 613 айтңанбыз. Сыртңы
дүниенщ объективтш реалдылыгын мойындауды, б1здщ
санамыздан тысңары мэңп ңозгалып, мэңг! өзгерш тү-
ратын материяның бар екешн мойындауды бүл арада
заттардың өзгермейтш мэшн мойындаумен шатастырып
отыр. Богданов 1899 ж. Маркс пен Энгельст! «алдыңгы
ңатарлы ойшылдардың» санатына ңоспады деуге бол-
майды. Б1раң ол диалектикалың материализмд! мүлдем
түсшбеген.
«...Табигат проңестершде эдетте ею түрл! жаң: мате-
рия жэне оның ңозгалысы бар деп, эл1 күнге осылай
ажыратылады. Материя үгымын мейлшше айңын үгым
* — 243-бет, «Гылым грамматикасы». Ред.
306
В. И. Л Е Н И Н
деуге болмайды. Материя дегешмтз не?—- деген сураңңа
ңанагаттанарлың жауап беру оңай емес. Материяны
«түйсштердщ себеб!» деп немесе «түйсштердщ үнем!
болып түру мүмкшднт» деп түсшд1рупплер бар; б!раң
бүл арада материяның ңозгалыспен шатастырылып
отырганы айңын...».
Богдановтың ңате пайымдап отырганы аның. Ол ол
ма, Богданов түйсштердщ объективтш ңайнар көзш
материалистш түргыдан (түйсштердщ себеб! деген соз-
дерде айңын түжырымдалмаган) мойындауды Милльдщ
материя түйсштердщ үнем! болып түру мумк1нд1г1 деген
агностиктш аныңтамасымен шатастырады. Бүл арадагы
нег1зг1 ңате мынау: автор түйсштердщ объективтш ңай-
нар көз1 бар екеш немесе жоң екеш туралы мөселеге
жаңындап келед! де, бүл мэселеш жарты жолда ңалды-
рып, басңа бтр мэселеге, ңозгалыссыз материяның бар
екеш немесе жоң екеш туралы мэселеге секхрш түседй
Идеалист дүниеш б!здщ түйсштер1м1здщ (ең болмаганда
«элеуметтш түргыдан үйымдасңан» жэне жогары дэре-
жеде «үйлесырыген» түйсштердщ) цозталысы деп есеп-
тей алады; материалист дүниеш — б!здщ түйсште-
р1м1здщ объективтш ңайнар көзшщ, объективтш
моделшщ ңозгалысы деп есептейдй Метафизикалың,
ягни антидиалектикалың, материалист — ңозгалыссыз
материя (уаңытша, «алгашңы түртшге» дейш, т. с. бол-
са да) бар деп есептей алады. Диалектикалың материа-
лист ңозгалысты материяның ажырагысыз ңасиет! деп
есептеп ңана ңоймайды, сонымен б!рге ңозгалысңа ңа-
радүрсш көзңарасты да тершке шыгарады, т. т.
«...«Материя дегешм1з — ңозгалатын нэрсе» деген
аныңтама, мүмкш, бэршен де гөр! дэл!рек болып шыгар;
б1раң мүның өз1 материя сөйлемнщ бастауышы, ал оның
баяндауышы—«ңозгалады» деу ңандай магынасыздың
болса, бүл да сондай магынасыздың. Алайда ктщ мэш-
сх, с!рэ, статика дэу!ршде жүрттың бастауышты ңалай
да б1р ңомаңты нэрсе, ңандай да болсын «зат» деп бшу-
ге, ал «ңозгалыс» сияңты статикалың ойлауга ңолайсыз
затты тек баяндауыш деп, «материяның» түраңты бел-
плершщ бтр! деп ңана есептеуте дагдыланып кеткенд!-
гшде болар».
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 307
Муның өз1 искрашылдардыц программасында проле-
тариат деген сөз атау септтнде айтылмаган деп Аки-
мовтың искрашылдарды айыптаганына уңсайды! Дү-
ние — ңозгалып турган материя дегеннен немесе: дү-
ние — материялык, ңозгалыс дегеннен штщ мэшш
өзгермейдн
«Энергияның саңтаушысы болуы керек ңой!»—дейд!
материяны жаңтаушылар. «Неге?»—деп орынды сүраң
ңояды Оствальд. —«Табигат бастауыш пен баяндауыш-
тан ңүралуга мшдетт! ме?» (39-бет).
Оствальдтың 1899 жылы Богдановңа осыншама үна-
ган жауабы—жай софизм. Б1здщ шшрлер1м1з электрон-
дар мен эфирден ңүралуга мшдетт! ме? — деп Оствальд-
ңа жауап беруге болар едЕ 1с жүзшде, материяны
«бастауыш» ретшде «табигаттан» ойша шыгарып тастау
ойды «бастауыш» ретшде (ягни материяга тэуелстз,
алгашңы, неыз ретшдег! бтр нэрсе деп) философията
үндеместен енпзу болады. Шынында, бастауыш жойыл-
майды, түйсштщ объективтш ңайнар көз! жойылады,
сөйтш туйсък «бастауыш» болып шыгады, ягни кейш
түйсш деген сөзд1 ңаншама ңүбылтңанмен, философия
Берклидщ философиясына айналады. Оствальд «энер-
гия» деген сөзд! тиянаңсыз магынада ңолдану арңылы,
бүл орагытып өтуге болмайтын философиялың альтер-
нативага (материализм бе элде идеализм бе) соңпай
кетуге тырысты, бтраң мүндай ңулыңтан түк өнбейтшш
оның осы эрекетшщ өз!-аң көрсетш отыр. Егер энергия
ңозгалыс болатын болса, онда с!з ңиыншылыңты баста-
уыштан баяндауышңа ысыра салган боласыз, ңозгала-
тын материя ма? деген сүраңты энергия материялың па?
деген сүраңңа айналдыра салган боласыз. Энергия озгер-
генде менщ санамнан тыс, адамга жэне адамзатңа тэ-
уелс1з өзгере ме элде бүл озгеру тек идеялар, символдар,
шартты таңбалар, тагы сондайлар гана ма? «Жаңа»
терминд! ңолдану арңылы еск! гносеологиялың ңателерд!
жуып-шаюга тырысңан «энергетикалың» философия,
мше, осы мэселеге келгенде мерт болды.
Энергетик Оствальдтың ңалай шатасңандыгының
мысалдары мынадай. Ол өзшщ «Натурфилософия тура-
308
В. Иь ЛЕНИН
лы лекцияларына»* жазган алгы созшде: «егер материя
мен рух үгымдарын ңалай бтршттру керек деген есю
ңиыншылың бүл ек1 үгымды энергия угымына келттру
жолымен оп-оңай жэне өз-өзшен жойылса, мүны зор
утыс» деп есептеймш,— дейдй Бүл утыс емес, үтылыс,
өйткеш гносеологиялың зерттеудт (озшщ химиялың
мэселеш емес, наң гпосеологиялың мэселеш ңойып
отырганын Оствальд айңын түсшбейдП) материалистш
багытта жүрпзу керек пе немесе идеалистш багытта
жүрпзу керек пе дегеп моселе «энергия» деген созд!
беталды ңолданганмен шегшлмейд!, ңайта былыга түсе-
Д1. Эрине, егер материяны да, рухты да осы үгымга
«келтхрсе», онда ңарама-ңарсылыңтың сөз жузшде жо-
йылатыны даусыз, бтраң перыер меп үй аруаңтары
туралы 1Л1мнщ ңисынсыздыгы оны 613 «энергетикалың»
деп атаганымызбен жойылмайды гой. Оствальдтың
«Лекцияларының» 394-бетшен 613 мынаны оңимыз:
«Сыртңы ңүбылыстардың борш энергиялар арасындагы
процестер ретшде суреттеуге болатындыгын, атап айт-
ңанда, б1здщ санамыздың процестершщ оздер! энерге-
тикалың процестер екещцпмеп жоне оздершщ бүл
ңасиетш сыртңы тэж1рибелердщ бэрше тарататындыгы-
мен (аи£рга&еп)» бэршен де оңай түсшд!руге болады.
Бүл — таза идеализм: сыртңы дүниедеп энергияның
озгеруш б1здщ ойымыз көрсетпой, ңайта сыртңы дүние
613Д1Ң санамыздың «ңасиетш» көрсететш болып шыга-
ды! Оствальдтың лекцияларының осы жерш жэне басңа
да осыпдай жерлерш көрсете келш, Оствальд «бүл
арада кантшылдыңтың кшмш киш отыр»: сыртңы дү-
ние ңүбылыстарын түсшд!руге болатындыгын б!здщ
аңылымыздың ңасиеттершен шыгарып отыр деп амери-
кан философы Хиббен өте дол айтады!* **. «Аныгында,—
дейд1 Хиббен,— егер 613 энергияның алгашңы үгымын
психикалың ңүбылыстарды да ңамтитын үгым ретшде
аныңтайтын болсаң, онда бүл үгым гылым адамдары
♦ УУИкект, Оз1гоа1(1. «Үог1е8ип&еп йЬег Ма1игрЫ1озорЫе», 2. АиП.,
Ье1р2., 1902, 8. VIII (Вилъгелъм Остеалъд. «Натурфилософия туралы
лекциялар», 2-басылуы, Лейпциг, 1902, VIII бет. Ред.).
** 7. Ог. НгЬЬеп. «ТЬе ТЬеогу оГ Епег^еНсз апй Нз РЫ1озорЫса1
Веагшяз», «ТЬе МотзЬ, уо1. XIII, № 3 1903, АргП, рр. 329—330
(Дж. Гр. Хиббен. «Энергетикалың теория жэне оның философияльщ
маңызы», «Монист», XIII том, № 3, 1903, апрель, 329—330-беттер. Ред.)
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯЗОЭ
немесе тштт энергетиктердщ өздерг де мойындайтьШ
энергияныц ңарапайым үгымы болмайды». Жаратылыс
тану гылымы энергияның озгеруш адамныц санасына
жоне адамзаттың тэжтрибесше тэуелшз объективтш
процесс деп есептейдц ягни оган материалистш түргы-
дан ңарайды. Оствальдтың өзт де көп ретте, бэлшм, тшп
көбшесе, энергия деп материялыц ңозгалысты айтады.
Сопдыңтан да мынадай гажап оңига болып отыр:
Оствальдтың шэк1рт1 болган Богданов Махтыц шэк!рт1
болып алган соң, Оствальдты энергияга материалистш
көзңарасты дэйект! түрде үстай алмаганы үшш емес,
ңайта энергия жөншде материалистш көзңарасңа жол
бергеш үшш (кейде тшт! ол көзңарасты непзге алганы
үшш) айыптай бастады. Материалистер Оствальдты
идеализмге бой үрганы үппн, материализмд! идеализм-
мен жарастыруга тырысңаны үшш сынайды. Богданов
Оствальдты идеалистък көзңарас түргысынан сынайды:
«...Оствальдтың,— деп жазады Богданов 1906 жылы,—
атомизмге жау, б!раң басңа жагынан есю материализмге
оте жаңын энергетикасын мен барынша үнаттым. Алай-
да мен коп үзамай оның натурфилософиясының елеул!
ңайшылыгын байңадым: энергия үгымыныц таза мето-
дологиялыц маңызын сан рет атап көрсете отырып, ол
көп ретте сол айтңанында түра бермейдй Оның шыгар-
масында энергия тэж!рибе фактшер! арасындагы араңа-
тынастардың таза символынан кейде тэж1рибенщ суб-
станциясына, дүниешң материясына айналып кетш
отырады...» («Эмпириомонизм», III ютап, XVI—XVII
беттер).
Эпергия — таза символ! Бүлай болганнан кешн Бог-
данов «эмпириосимволист» Юшкевичпен, «таза махис-
термен», эмпириокритиктермен жэне т. б. ңанша таласса
да мейл1,— б1раң материалистердщ түргысынан ңара-
ганда бүл талас — сары шайтанга сенетш адам меп
жасыл шайтанга сенетш адамның арасындагы таласпон
б1рдей. Өйткеш мэселе Богдановтың басңа махистерден
айырмашылыгында емес, мэселе олардың бэрше де ор-
таң нэрседе: «тэж!рибе» мен «энергияны» идеалистьк
туртыдан түсшд!руде, объективтш реалдылыңты тершке
шыгаруда болып отыр; ал адамның 'тэяприбес! — сол
310
В. И._ ЛЕНИН
объективт1к реалдылыкда бешмделу, бгрден-бтр гылыми
«методология» жэне гылыми «энергетика» сол объектив-
Т1к реалдылыңтың суретх болып табылады.
«Ол үшш (Оствальдтың энергетикасы үппн) дүние
материалы ңандай болса да бэрхбтр; ескх материализм
де, панпсихизм де онымен эбден сыйыса бередЬ
(XVII)...— ягни философиялык, идеализм онымен эбден
сыйыса бередх? Сөйтш Богданов шатасңан энергетика-
дан материалистш жолга емес, цайта идеалистгк жолга
түстт... «Энергияны субстанция деп түсшу — абсолюттш
атомдар алып тасталган есю материализмнщ дэл өз1,—
бар дүниешң уздъксъздъгъ магынасында түзету ешчзьиген
материализмшң дэл өз1» (бүл да сонда). Иэ, «есш» ма-
териализмнен, ягни жаратылыс зерттеупплердщ мета-
физикалың материализмшен Богданов, 1899 жылгыдай,
1906 жылы да өз1 түсше алмаган диалектикалыц
материализмге ңарай барган жоң, идеализм мен фиде-
измге ңарай барды, өйткеш энергияның «методология-
лың» үгымына, энергияны «тэж!рибе фактыер! ара-
сындагы араңатынастардың таза символы» деп түсшуге
ңаз1рг1 фидеизмнщ бтрде-бтр бШмдх өк1л1, бтрде-бгр
имманент, бхрде-бтр «неокритиңист», т. т. ңарсы болмай-
ды. Б13 жогарыда бет-бейнес!мен жеткшкп түрде
танысңан П. Карусты алып ңараңыз,— сонда с!з бүл
махистщ Оствальдты дэл Богданоеша сынайтынын
көрес1з: «Материализм мен энергетика,— деп жазады
Карус,— сөзс1з б!р категорияга жатады» («ТЬе Мошз1»,
уо1. XVII, 1907, № 4, р. 536). «Бэр! де — материя,
денелер — материяның дэл өз1, ал ой — материяның тек
функциясы гана деп отырган материализм б!зге жары-
тып түсшд1ре алмайды, ал б1зге: материя дегешм^з —
энергия, жан дегешм!з — энергияның тек факторы гана
деп отырган проф. Оствальдтың энергетикасының да
одан артың ештеңес! жоң» (533).
«Жаңа» терминологияның ңалай тез сэнге айналып
бара жатңандыгына, сөзд! б!раз өзгертш айту нег1зг1
философиялың мэселелер мен непзп философиялың ба-
гыттарды ешб1р жоя алмайтындыгына Оствальдтың
энергетикасы жаңсы мысал болып табылады. «Тэж1ри-
бенщ», т. с. терминдер! сияңты, «энергетиканың» тер-
ЖЛРЛТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 311
миндертмен де материализмдг жэне идеализмд! (эрине,
азды-кепт! дэйектх түрде) көрсетуге болады. Бүган
дейш енд1 одан эрт бөлшбейд! деп есентелген материя
бөлтпектершщ тагы да бөлшетш болып шыгуы себептт
жэне материялык, к,озгалыстың бүган дейш болмаган
формаларының ашылуы себептг энергетикалың физи-
ка — материясыз ңозгалыс бар деп ойлауга жаңадан
идеалистш эрекет жасаудың түп непз! болып табы-
лады.
4. ҢА31РГ1 ФИЗИКАДАГЫ ЕК1 БАГЫТ
ЖЭНЕ АГЫЛШЫН СПИРИТУАЛИЗМ1
Жаңа физикадан туган белгыг бтр ңорытындылар жо-
ншде ңаз1рг1 эдебиетте ңызу жүрш жатңан философия-
лың күрест! наңты көрсету үппн 613 «үрысңа» тшелей
ңатысушыларга сөз берш, ең алдымен агылшындардан
бастайың. Физик Артур У. Риккер жаратылыс зерттеу-
ппшң көзңарасы түргысынан ңарап б!р багытты жаң-
тайды; философ Джемс Уорд гносеология көзңарасы
түргысынан ңарап, екшпп багытты жаңтайды.
Агылшын жаратылыс зерттеупплершщ 1901 жылы
Глазгода болган съезшде физика секциясының прези-
дентт А. У. Риккер физикалың теорияның ңүндылыгы
туралы, атомдардың, эшресе эфирдщ бар екеш жөнш-
дег1 күмэнданушылыңтар туралы мэселеш өз сөзшщ
таңырыбы етш алды. Шешен бүл мэселеш көтерген фи-
зиктер Пуанкаре мен Пойнтингке (символистердщ не-
месе махистердщ агылшын шшрлес!), философ Уордңа,
Э. Геккельдщ белпл! штабына сүйенш, өз көзңараста-
рын баяндауга тырысты*.
«Даулы мэселе,— дед1 Риккер,— негүрлым көб!рек
тараган гылыми теорияларга неыз болып отырган гипо-
тезаларды бтздщ айналамыздагы дүние ңүрылысының
дэл суреттемест деп ңарау керек пе, элде оларды тек
ңолайлы фикциялар деп ңана ңарау керек пе дегенде
болып отыр». (Б1здщ Богдановпен, Юшкевичпен жэне
* ТЬе ВгШзЬ А88ӨС1аНоп а1 СИаз^о^. 1901. Ргез^епНа! Адйгезз Ьу
РгоГ. Аг1Ьиг ЛУ. Кйскег «ТЬе 8с1еп1Шс Атепсап. 8ирр1етеп1»-де,
1901, № 1345 жэне 1346 (Глазгодагы Британ ассоциациясы. 1901. Проф.
Артур У. Риккердщ президентт!к сөзх, «Американ гылымы. Ңосымша»,
1901, № 1345 жэне 1346. Ред.).
312
В. П. ЛЕНИН
К°-мен таласымызда ңолданылатын терминдермен айт-
ңанда: сол гипотезалар объективтш реалдылыңтың, ңоз-
галушы материяның көппрмес! ме, немесе тек ңана
«методология», «таза символ», «тэж1рибен1 үйымдасты-
ру формалары» ма?) Бүл еш теорияның арасында прак-
тика жүзшде айырмашылың болмауы мүмкш екенше
Риккер келкедк озеннщ ңай жаңңа ңарай агатынып,
бэлюм, картадагы пемесе диаграммадагы көк сызыңты
жай ңарагап адам да айыра алады, бүл сызыңтың шы-
нында да өзеншң сурет! екенш бтлген адам да айыра
алады. Ңолайлы фикция түргысынан ңараганда, теория
«есте саңтауга жеңтлдш келтхргендш», бхздщ байңаула-
рымызды «тэртшке салгандың», бхздщ байңауларымыз-
ды кейбтр жасанды системамен үйлесттргендш, «б1здщ
61л1м1м1зд1 реттегендш», оны теңдеулер түрше келыр-
гендш, т. т. болып табылады. Мэселен, жылу — ңозга-
лыстың немесе энергияның формасы деумен шектелуге,
«сөйтш ңозгалып жүрген атомдардың жанды суретш
жылу энергиясы туралы сылдыр (со1опг1ез8) сөздермен
алмастыруга болады, ал жылу энергиясының реалдың
жаратылысын аныңтауга 613 эрекет жасап отырган жоң-
пыз». Бүл жолда тр! гылыми табыстарга жетуге болаты-
нын толың мойындай отырып, Риккердщ «мүндай так-
тика системасын гылымның аңиңат үшш күрестеы ең
жаңа табысы деп ңарауга болмайды деуге батылы бара-
ды». «Материя көрсетш отырган ңүбылыстардан мате-
рияның өзшщ ңүрылысын бше аламыз ба»? «Рылым
ңаз1рдщ өзшде берш отырган теорияның очерш аңиңат-
тың жай диаграммасы болмай, белгмп бтр дэрежеде
оның көппрмес! болып табылады деп ойлауга дэлел1м13
бар ма»? деген сүраң өзшщ күшшде ңала бередк
Материяның ңүрылысы туралы мэселеш талдай ке-
лш, Риккер ауаны мысалга алады: ауа газдардан ңү-
ралган, ал гылым «эрб!р элементар газды атомдар мен
эфирдщ ңоспасына» ажыратады, дейдк Дэл осы жерге
келгенде,—дейд1 ол одан эр1,—б1зге: «Тоңта!» деп ай-
ңай салады. Молекулалар мен атомдарды көруге бол-
майды; олардың «жай үгымдар» (шеге сопсерБопз) ре-
тшде пайдага асуы мүмкш, «б!раң оларды реалдылың
деп ңарауга болмайды». Риккер гылымның дамуындагы
ЖАРЛТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДЛГЫ ЕҢ ЖАҢЛ РЕВОЛЮЦИЯ313
толып жатңан оңигалардың бтреуше, телескоппен ңара-
ганда Сатурн саңиналары тутасңан масса сияңты болып
коршед! дегенге сүйене отырып, бүл ңарсылыңты ысы-
рып тастайды. Математиктер есептей келш, мүның мүм-
кш емес екенш дөлелдеп бердң ал спектрлтк анализ
есептеулер непзшде жасалган ңорытындыларды раста-
ды. Екшпп б1р ңарсы шюр мынадай: бхздщ сез1мдер1м1з
КЭД1МГ1 материядан көрсете алмай отырган ңасиеттер
атомдар мен эфирге таңылады. Риккер газдар мен сү-
йың заттардың диффузиясы, т. т. сияңты мысалдарга
сүйене отырып, бүл ңарсылыңты да ысырып тастайды.
Б1рңатар фаттлер, байңаулар мен тэжйрибелер мате-
рияның жеке бөлшектерден немесе түшршштерден ңү-
ралатынын корсетедй Бүл бөлшектердщ, атомдардың
оздершщ айналасындагы «бастапңы ортадан», «непзгх
ортадан» (эфирден) айырмашылыгы бар ма, өлде олар
сол ортаның ерекше ңалыптагы бөлштер! ме деген мэсе-
ле, атомдардың бар екеш туралы теорияның өзш ңозга-
мастан, өз!рше ашың ңалып отыр. Көд1мг1 материядап
(атомдар мен эфирден) өзгеше «квазиматериялың суб-
станциялардың» бар екенш априорлың түргыдан, тэж1-
рибенщ деректерше ңарсы, теркке шыгаруга дэлел жоң.
Жеке мэселелер жөшнде бүл арада ңате болмай ңой-
майды, б1раң гылыми мэл!меттер жинала келгенде
атомдар мен молекулалардың бар екендпнне күмэнда-
нуга орын ңалдырмайды.
Мүнан кейш Риккер атомдардың терк электрмен за-
рядталган корпускулалардан (үсаң денелерден, элек-
тропдардан) ңүрылуы туралы жаңа мэл1меттерд1 келть
ред1, сөйтш молекулалардың колем! туралы эр түрл! тэ-
ж1рибелер мен есептердщ нэтижелер! б!р-б1рше үңсас
екенш айтады: «алгашңы шамалау» бойынша молеку-
ланың диаметр! 100 миллимикронга (миллиметрдщ мил-
лионнан б!рше) жуың болады. Риккердщ жеке шшр-
лерше жэне оның неовитализмд!102 сынауына тоңтал-
май-аң, оның ңорытындыларын келшрешк:
«Бүган дейш гылыми теорияның прогресше жетекпп
болып келген идеялардың маңызын кемпетш адамдар,
ңарама-карсы ею пайымдаудың б!реуш ңаламай болмай-
ды деп оте жш айта бередп не атом мен эфир —гылы-
314
В. И. ЛЕНИН
ми ңиялдың жай фикциялары, не атомдар мен эфирдщ
механикалык, теориясы — ңазтр ол теория толың ңалып-
тасып болван жоң, егер ол толың ңалыптасып болса,—
реалдылыңтар туралы бтзге толың, мүлтгксхз дэл түсшш
бередк Мешңше, орта жол бар». Ңараңгы бөлмедеп
адам заттарды мейлшше айңын ажырата алмайды, ал
егер ол мебельге соңтыңпаса, ес!к екен деп айнага ба-
рып ырелмесе, онда бүл оның б!рдемелерд1 дүрыс көр-
геш болады. Сондыңтан табигаттың сыртңы жагынан
гөр1 1шк1 жагына терещрек бойлауга үмтылудан бас
тартудың да, өз1М1здщ айналамыздагы дүниенщ барлың
сырын аштың деп дэмел! болудың да ңажет! жоң. «Б1з
атомдардың жаратылысын да, атомдар бар болып отыр-
ган эфирдщ жаратылысын да эл! де болса толың бшмей-
т1шм1зд1 мойындауга болады; б!раң мен, б!здщ кейб!р
теорияларымыздың тек шамамен гана болжайтын (1еп-
1аНүе, сөзбе-сөз: ңармайтын) сипатына ңарамастан, көп-
теген жеке ңиындыңтарга ңарамастан, атомдар теория-
сы... түпк1 непзшде дүрыс екенш, атомдар — матема-
тиктер үшш (рн221ей таШешаНс^апз) тек көмекпп'
үгымдар (11е1р8) гана емес, сонымен ңатар физикалың
реалдылыңтар екенш көрсетуге тырыстым».
Риккер өзшщ сөзш осылай аяңтады. Шешеншң гно-
сеологиямен шүгылданбаганын, б!раң шынтуайтңа кел-
генде оның, сөз жоң, жаратылыс зерттеупплердщ көп-
ппл1Г1 атынан стихиялың-материалистш көзңарасты ңор-
гаганын оңушы көрш отыр. Оның позициясының мэш
мынау: физика теориясы — объективтш реалдылыңтың
сурет1 (б1ртшдеп негүрлым дэл болатын сурет!). Дү-
ние — ңозгалушы материя, б1здщ оны тануымыз б!ртш-
деп тереңдей бередк Риккер философиясының дэл емес
жерлер! эфир ңозгалыстарының «механикалың» (неге
электромагниттш емес?) теориясын ңоргаудың мшдеттх
еместпчнен жэне относительдш аңиңат пен абсолюттш
аңиңаттың араңатынасын түсшбеупплштен туып отыр.
Бүл физикке жетпей түрганы — тек диалектикалъыу ма-
териализмд! бшмейтшдт (эрине, егер агылшын про-
фессорларын өздерш «агностиктер» деп атауга мэжбүр
етш отырган эдеттег! аса маңызды шшрлер есепке алын-
баса).
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 315
Енд1 осы философияны спиритуалист Джемс Уордтың
ңалай сынаганын ңарап көрешк. «...Натурализм гылым
емес,— деп жазды ол,— оган неыз болып отырган таби-
гаттың механикалың теориясы да гылым емес... Бхраң
натурализм мен жаратылыс тану гылымы, дүниенщ ме-
ханикалың теориясы жөне гылым есебгндегх механика,
логика жагынан алганда, б!р-б1ршен өзгеше заттар бола
түрса да, б!р ңараганда, олар б1р-б!рше өте-мөте уңсай-
ды жөне тарихи жагынан алганда б!р-б1р1мен тыгыз
байланысты. Жаратылыс тану гылымы мен идеалистш
немесе спиритуалистш багыттагы философияны б!р-б1-
р!мен шатастыру ңауш жоң, өйткеш гылым санасыз
түрде тугызатын гносеологиялың алгы шарттарды мүн-
дай философия ңажетт! түрде сынайды...»*. Рас! Жара-
тылыс тану гылымы санасыз турде өзшщ 1Л1М1 объек-
тивт1к реалдылыңты бейнелейд! деп есептейд!, тек
осындай философия гана жаратылыс тану гылымымен
үйлеседП «...Натурализм жөншде 1стщ жайы басңаша,
таным теориясы жөншде гылымның өз1 ңандай кшөсыз
болса, натурализм де сондай кшэсыз. Шынында да, ма-
териализм сияңты, натурализм де — метафизика есебш-
де үгындырылып жүрген наң физика... Материализм-
нен гөр! натурализмнщ догмашылдыгы кем!рек екеш
күмэнсыз, өйткеш ол аңыргы реалдылыңтың жараты-
лысы жөншде агностиктш ескертулер жасайды; б!раң
ол бүл «Тануга болмайтын нэрсешң» материялың жагы-
ның алгашңылыгын үз1ЛД1-кес1ЛД1 жаңтайды...»
Материалист физикапы метафизика ретшде түсшдь
ред1. Таныс дэлел! Адамнан тысңары объективтш реал-
дылыңты мойындау метафизика деп аталады екен:
материализмге мүндай кшэ тагуга келгенде спири-
туалистер кантшылдармен жэне юмистермен үйлесе
кетедк Бүл түсшшт! де: жүрттың бэрше жэне эрюмге
мэл1м заттардың, денелердщ, нэрселердщ объективт1к
реалдылыгын жоймайынша, Ремкенщ рухындагы «реал-
дың үгымдарга» жол ашуга болмайды!..
* Гатез УУагд. «Ма^игаИзт апй А^позНс18т», үо1. I, 1906, р. 303
(Джемс Уорд. «Натурализм жэне агностицизм», I том, 1906, 303-бет.
Ред.).
16
В. И. ЛЕНИН
«...Тутас алганда тэжтрибеш ңалай жаңсыраң жүйе-
леуге болады деген шын мэшнде философиялың мэселе
туганда» (Уорд мырза, муны Богдановтан үрлап алып
отырсыз!), «натуралист 613 физикалың жагынан бас-
тауымыз керек, дейдй Тек осы фактьлер гана дэл, ай-
ңын жэне б1р-б!р1мен ңатаң байланысңан; адамды ңат-
ты теб1рентетш эрб1р шюрдң материя мен ңозгалыстың
мейлшше дэл ңайта болшюше экелш саюга болады дей-
Д1 б!зге... Мүпдай философиялың маңызы бар, мүндай
өр1С1 кең шюрлер физикалың гылымнан (ягни жараты-
лыс тану гылымынан) туатын заңды ңорытынды деп
тура айтуга ңаз1рп физиктердщ батылы бармайды.
Б1раң олардың коб! жасырын метафизиканы ашуга, дү-
ниенщ механикалың теориясына непз болып отырган
физикалың реализмд! эшкерелеуге тырысатындарды —
гылымның маңызын түс!ретш адамдар деп есептейдй..»
Риккер де менщ философияма осылай ңарады дегкй
келедк «...Ал шындыгына келгенде, менщ сыным» (ма-
хистердщ бэр! де жек көретш «метафизиканы» сы-
науым), «сан жагынан өсш келе жатңан жэне өзшщ
ыңпалын улгайтып отырган физиктер мектебшщ, егер
оны бүлай деп атауга болатын болса, бул орта гасырлың
дерлш реализмд! теркже шыгарып отырган мектептщ
ңорытындыларына бүтшдей неызделген... Бул реализм-
нщ үзаң уаңыт бойы ңарсылың кездесырмегеш сонша,
оган ңарсылың б1лд1руд1 гылыми анархия жариялаушы-
лыңңа теңейдь Ал оның бер жагында Кирхгоф пен Пу-
анкаре сияңты адамдар,— көптщ шпнен тек көрнект!
екеуш гана атап отырмын,— «гылымның маңызын тү-
С1рг1с1» келед! деп сезштену, шынында, шектен тыс
өрескелдш болар ед1... Оларды есш мектептен, физика-
лың реалистер деп атауга хаңымыз бар мектептен бо-
лектеу үппн, 613 жаңа мектепт! физикалың символистер
деп атай аламыз. Бүл термин онша сэтт! термин емес,
б1раң бүл термин, ең болмаганда, элг! ек1 мектептщ ара-
сындагы б1р елеул! айырмашылыңты, ңаз1рг! уаңытта
613 эдеш назар аударып отырган айырмашылыңты, ба-
са көрсетедк Даулы мэселе өте ңарапайым. Ек1 мектеп-
тщ екеу! де дэл сол сез!мдш (регсер1иа1) тэж!рибеш
непзге алып отырганы өзшен-өз! түсшштң екеу! де
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 317
үгымдардың жеке мөселелерде бхр-бхршен өзгеше, бтраң
мэн жагынан бтрдей абстракт системаларын ңолданады;
екеут де теорияларды тексерудщ дэл сол б!р тэсшдерш
ңолданады. Бтрак, бүл мектептердщ бтреу! аңыргы реал-
дылыңңа барган сайын жаңындап келем!з деп ойлап,
барган сайын көп жорамалды кейшге ңалдыра бередь
Екшппс! интеллектуалдың эрекеттер үш!н жарамды,
ңорытылган суреттеу схемаларын күрделг наңты
факт1лерге непз етш отырмыз (18 зиЬзШиПп^) деп
ойлайды... Физиканың заттар туралы (курсив Уордттю)
жүйел! 61Л1М есебшдег! ңүндылыгын бүл еш мектептщ
екеу! де сөз ңылмайды; физиканы жэне оны практика-
да ңолдануды бүдан эрх дамыту мүмкшдиш бүл ек1
мектептщ екеу! де б!рдей деп есептейдк Бграң ею мек-
тептщ арасындагы философиялың (8реси1аНуе) айыр-
машылың орасан зор, сондыңтан бүл түргыдан алганда
ек1 мектептщ ңайсысы дүрыс деген мэселешң зор ма-
ңызы бар...».
Ашың жэне дэйект! спиритуалистщ мэселеш ңоюы
тамаша дүрыс эр! айңын. Шынында да, ңазгрп физика-
дагы ек1 мектептщ арасындагы айырмашылың тек фило-
софиялың цана, тек гнөсеологиялың ңана айырмашы-
лың болып табылады. Шынында да, непзп айырмашы-
лың тек мынада тана: екх мектептщ бгреуг бхздщ теория
бейнелейтш «аңыргы» (объективпк деу керек ед!) ре-
алдылыңты мойындайды, ал екшппсг мүны теркже шы-
гарады, теорияны тек тэж!рибеш жүйеге салушылың,
эмпириосимволдар системасы, т. т. жэне т. с. деп ңана
есептейдк Жаңа физика материяның жаңа түрлерш жэ-
не оның ңозгалысының жаңа формаларын тауып, еск!
физикалың үгымдардың күйреуше байланысты еск! фи-
лософиялың мэселелерд! алга ңойды. Ал егер филосо-
фиядагы «аралың» багыттардың адамдары («позити-
вистер», юмистер, махистер) даулы мэселеш айңын ңоя
алмайтын болса, онда ашың идеалист Уорд бүркенппк-
тердщ бэрш жүлып тастап отыр.
«...Риккер өзшщ президенттш сөзш соңгы кезде про-
фессорлар Пуанкаре, Пойнтинг жэне мен жаңтаган сим-
волдың түргыдан түсшд!руппл1кке ңарсы физикалың
реализмд! ңоргауга арнады» (р. 305—306; кггабыныц
318
В. И. ЛЕНИН
басңа жерлершде Уорд бүл ттзтмге Дюгемдк Пирсонды
жэне Махты ңосады, ңараңыз: II уо1., р. 161, 63, 57, 75,
83 жэне басңалары).
«...Риккер үнем1 «ойдагы бейнелер» туралы сөз ңыла-
ды, сонымен бхрге үнемх атом мен эфир—ойдагы бейне-
лерден гөр! ңомаңтыраң нэрсе дейдк Шктр айтудың мүн-
дай тэс1Л1 1с жүзшде мынаган келш саяды: мынадай
ретте мен басңа бейнеш ңүрастыра алмаймын, сондың-
тан реалдылың сол бейнеге үңсас болуга тшс... Профес-
сор Риккер ойдагы басңа бейненщ абстракт мүмкшдМ
бар деп есептейд!... Ол тшт! бтздщ кейб!р теорияла-
рымыздың «шамаластың» (1еп1аПүе) сипаты бар жэне
көптеген «жеке ңиыншылыңтар» да бар деп санайды.
Аңыр аягында ол тек ңана жүмыс гипотезасын (а х^ог-
к1П£ ЬуроШез!^), соның өзшде осы гасырдың соңгы
жартысында беделшен едэу!р айрылган гипотезаны
ңоргайды. Ал егер материя ңурылысының атомдың
жэне басңа теориялары тек ңана жүмыс гипотезалары,
соның өзшде физикалың ңубылыстармен ңатаң шектел-
ген гипотезалар болса, онда механизм—бэршщ непзң ол
өмтр мен рухтың фактшерш эпифеномендерге саяды,
ягни, былайша айтңанда, оларды материя мен ңозга-
лысңа ңараганда бгр саты көб!рек феномендш, б!р саты
азыраң реалдың етед! дейтш теорияны тшн аңтауга
болмайды. Дүниенщ механикалың теориясы осындай,
ал егер профессор Риккер бүл теорияны тшелей ңолда-
маса, онда б1здщ онымен ешбхр таласымыз жоң»
(р. 314-315).
Материализм сананың реалдылыгы «аз» деп таныпты-
мыс немесө цозгалушы материя ретшдеп дүниенщ та-
гы да б!р мейлшше күрдел! көршкш емес, электромаг-
нитт1к көршмян емес, мшдөгп түрде «механикалың» кө-
рш1С1н таныпты-мыс деу, эрине, шылги өтгрш. Б1раң
турашыл жэне ашың идеалист Уорд «стихиялың» таби-
ги-тарихи материализмнщ элс!з жерлерш, мэселен,
относительдш аңиңат пен абсолюттш аңиңаттың
араңатынасын түсшд!ре алмауын устаута келгенде,
шынында, эдшңойлың көрсетш, б!здщ махистерден
(ягни шатасңан идеалистерден) анагурлым асып түседк
Уорд эд1с-айлага салып: аңиңат относительдш, шама-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 319
ластьщ, 1стщ мэшн тек «ңармаушы» гана болгандык,-
тан, ол реалдылыңты бейнелей алмайды деп жария-
лайды! Б1раң оның есесше спиритуалист, «жүмыс
гипотезасы» есебшде, атомдар жэне басңалар туралы
мэселеш өте-мөте дүрыс ңойган. Ңаз1рг1, мэдениетт!
фидеизм (Уорд фидеизмд! тура өз спиритуализмшен
тугызады) жаратылыс тану гылымының угымдарын
«жумыс гипотезалары» деп жариялаудан артыңты
талап етудъ ойъша да алмайды. Жаратылыс зерттеупп
мырзалар, 613 стздерге гылымды берем1з, с1здер б1зге
гносеологияны, философияны берщ!здер деседц— «ал-
дыңгы ңатарлы» капиталистш елдердег! теологтар мен
профессорлардың келюш өм!р сүрушщ шарты, мше,
осындай.
Уорд гносеологиясының басңа пункттерше, оның өз1
«жаңа» физикамен байланыстырып жүрген пункттерше
келетш болсаң, онда оның материяга ңарсы үзыд1-ке-
СШД1 күрескешн де осы пункттердщ ңатарына ңосуга
тура келедЕ Гипотезалардың көп екенш жэне б!р-б1рше
ңайшы келетшш келеке етш, Уорд: Материя деген не?
Энергия деген не? деп тергейдГ Эфир немесе эфирлер
деген не?— адам айтңысыз жаңа ңасиеттерд! беталды
таңа салган б!р жаңа «мүлтгкшз сүйың зат» шыгар! Со-
нымен, Уорд мынадай ңорытындыга келедг. «Б1з, ңоз-
галыстан басңа, белпл! еш нэрсе таба алмаймыз. Жы-
лу — ңозгалыстың бтр түрц сершмдшш — ңозгалыстың
б!р түрң жарың пен магнетизм — ңозгалыстың б!р түрк
Аңыр аягында тшт! массаның өз! де, жүрттың жорамал-
даганындай, ңозгалыстың — ңатты дене де емес, сүйың
зат та емес, газ да емес б!р нэрсешң ңозгалысының бтр
түр! болып шыгып отыр,— бүл ңозгалыстың өз1 дене де
емес, денелердщ агрегаты да емес, феномендш те емес,
нуменалдың болуга да тшс емес,— бүл ңозгалыс 613 өзь
М1здщ сипаттамаларымызды ңоса алатын нагыз ареь
гоп* (грек философиясының термиш = шетс1з, шекелз
нэрсе) болып табылады» (I, 140).
Ңозгалысты материядан бөлектеп, спиритуалист оз
багытында ңалып отыр. Денелердш ңозгалысы табигат-
* Б1р1нпп басылуында Ленин: тэнирибе жасауга көнбейтхн, тануга
болмайтын, деп аударган. Ред.
320
В. И. ЛЕНИН
та массасы түраңты дене емес бтр нэрсешң ңозгалысы-
на, МЭЛ1МС13 эфирдег! мэл1мс1з электрдщ мэл1мс1з заря
ды болып табылатын б!р нэрсенщ ңозгалысына айнала-
ды,— лаборатория мен заводта жасалатын бул материя-
лъы$ өзгер1стердщ диалектикасы идеалистщ көзңарасын-
ша (ңалың көшшлштщ де, сол сияңты махистердщ де
көзңарасынша) материалистш диалектиканы ңуаттай-
тын дэлел болмай, материализмге ңарсы дэлел болады:
«...Дүниенщ мшдетп (ргоГеззей) түсхшктемесх ретшде-
Г1 механикалың теория мехапикалың физиканың өзгнщ
прогресшен-аң ңатты соңңы жеп отыр» (143)... Б1з бы-
лай деп жауап беремгз: дүние дегешм!з — ңозгалушы
материя, ал бүл материяның ңозгалу заңдарын баяу
ңозгалыстар жөншде — механика, шапшаң ңозгалыстар
жөшнде—электромагниттш теория көрсетш отырады...
«Көлем1 бар, ңатты, бөлшектелмейтш атом эрңашан
дүниеге материалистш көзңарастың т1рег! болып келдь
Б1раң, бүл көзңарастардың сорына, көлем! бар атом өс-
келең бшмшң оган ңойган талаптарын ңанагаттандыр-
мады (мгав по! еңпа! 1о 1Ье йешапбз)» (144)... Атомның
бөлшектеле беретшдМ, оның сарңылмайтындыгы, мате-
рияның жэне оның ңозгалысының барлың формалары-
ның өзгерпптп ңай уаңытта 'болса да диалектикалың
материализмшң т1рег1 болып келдк Табигаттагы шек-
тердщ бэр1 де шартты, относительд!, жылжымалы, олар
б1здщ аңылымыздың материяны тануга жаңындай бе-
ретшш көроетед!,— б!раң бүл табигаттың, материяның
өз1 символ, шартты таңба, ягни б!здщ аңылымыздың же-
М1С1 дегенд! эсте дэлелдемейдн Осы ютаптагы б!р нүкте
үзындыгы 30 сажын, еш 15 сажын, бшктпл 7^/г сажын
үйдщ ңасында ңандай болса, электрон да атомның ңа-
сында сондай (Лодж), электрон секундына 270 000 ки-
лометр жылдамдыңпен ңозгалады, оның массасы оның
жылдамдыгымен ңатар өзгерш отырады, ол секундына
500 триллион рет айналады,— мүның бэр! есю механи-
кадан элдеңайда күрделң б!раң мүның бэр! материяның
кеңют^к пен уаңыттагы ңозгалысы. Адамның аңылы
табигаттагы толып жатңан гажайыптарды ашты жэне
бүдан былай да аша түсш, сол арңылы өзшщ табигатңа
өктемдшш арттыра бермек, бграң бүл — табигатты бгз-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 321
Д1Ң аңылымыз немесе абстракт аңыл, ягни Уордтың ңү-
дай дегенң Богдановтың «ауыстыру» дегенң т. с. жарат-
ты деген сөз емес.
«...Реалдың дүниенщ теориясы ретгнде бүлжытпай
(П§;огои$1у) ңолданылган бүл идеал («механизм» идеаг
лы) бгздг нигилизмге экелш соңтырады: өзгерктердщ
бэр1 — ңозгалыс, өйткеш бгз тани алатын б1рден-б!р өз-
герктер осы ңозгалыс болып табылады, ал б1здщ тануы-
мыз үшш ңозгалатын нэрсе тагы да сол ңозгалыс болу-
га ти1с» (166)... «Менщ көрсетюм келгешндей, физика-
ның прогрес! надандыңтан материя мен ңозгалысңа
нанушылыңңа ңарсы, оларды бүшл ом!р сүрудщ негүр-
лым абстракт символы деп танымай, аңыргы (ттоз!)
субстанция деп танушылыңңа ңарсы күресетш ең күпгп
ңүралы болып табылады... Б1з жалаң механизм арңылы
еш уаңытта да ңүдайга жете алмаймыз» (180)...
Мше, мүның өз1 енд! тшт! «Марксизм философиясы
«жөнъндегг» очерктердегщей» бола бастады! Уорд мыр-
за, С1з бүл жөншде мыналарга, Луначарский мен Юш-
кевичке, Базаров пен Богдановңа көз салып ңараганы-
ныз жөн болар: с!зден гөр! «үялшаңтау» болганмен,
олар да дэл осы шздщ айтңаныңызды уагыздайды.
5. ҢА31РГ1 ФИЗИКАДАГЫ ЕК1 БАГЫТ
ЖЭНЕ НЕМ1С ИДЕАЛИЗМ1
Фр. Альберт Ланге бүрмалап көрсеткен «Материа-
лизм тарпхының» 5-басылуына жазган алгы сөзшде
белг1л1 кантшыл-идеалист Герман Коген 1896 жылы
таңңаларлыңтай салтанатты ңуанышпен майданга шың-
ты. «Теориялың идеализм,— деп лешрд! Г. Когеп
(8. XXVI),— жаратылыс зерттеупплердщ материализ-
мш шайңалта бастады, мүмкш, оны көп үзамай-аң б!р-
жолата жеңетш болар». «Идеализм жаңа физиканы
жайлап алды. (Вигс1ттгкип§)». «Атомизм динамизмге
орын беруге тшс болды». «Тамаша бетбүрыс мынада бо-
лып отыр: заттың химиялың проблемаларына терең
бойлау материяга материалистш көзңарасты принцип-
Т1 түрде жеңуте экелш согуга тшс болды. Фалестщ зат
үгымын бөлш алып, алгашңы абстракцияны жасаганы
жэне электрон туралы спекуляциялың шшрлерд! мүны-
322
В. И. ЛЕНИН
мен байланыстырваны сияңты, электр теориясы да ма-
терияны түсшуде үлы төңкертс жасауга, сөйтш мате-
рияны күшке айналдыру арңылы идеализмнщ жеңуше
жетктзуге тшс болды» (XXIX).
Дж. Уорд сияңты, Г. Коген де ңайдагы бтр энергети-
калың, символдың, эмпириокритиктш, эмпириомонистш
жэне т. б. идеализмнщ болмашы айырмашылыңтарына
шырмалмай (бхздщ махистердщ шырмалганындай), не-
г1зг1 философиялың багыттарды айңын ашып көрсет-
кен. Коген физикадагы ңазтр Махтың, Пуанкарешң жэ-
не басңалардың еимдерхмен байланысты болып отырган
мектептщ негъзгъ философиялың тенденциясын алып,
бүл тенденцияны идеалистък тенденция деп дүрыс
сипаттаган. 1869 жылы И. Дицген эшкерелеген сол бая-
гы жаратылыс зерттеупп-«рухпен тыдесупплер» сияң-
ты, Коген үшш де «материяның күшке айналдырылуы»’
бүл арада идеализмшң ең басты табысы болып табыла-
ды. Электр идеализмнщ ңызметкерт деп жарияланады,
өйткенг электр материяның ңүрылысы туралы ескг
теорияны бүзды, атомды бөлшектедң материялың
ңозгалыстың жаңа формаларын, бүрынгы формаларына
мүлде үңсамайтын, эл! тшт! тексершмеген, зерттелме-
ген, эдеттегщей емес, «керемет» формаларын ашты,
сондыңтан табигатты материялыц емес (рухани, ойда-
гы, психикалың) ңозгалыс деген үгымды ептеп өтшзуге
мүмкшдш туды. Материяның шекшз шшкене бөлшек-
терш б1лу1м1здщ кешег! шег! жойылды,— демек, дейд!
ңорыта келш идеалист философ,— материя гайып бол-
ды (ал ой ңалды). Электрдщ ңозгалыс (материялың
ңозгалыс) екенш эрб!р физик жэне эрб!р инженер
бшед!, б!раң бүл арада ненщ ңозгалатынын ешюм де
жөнд1 бшмейд!,— демек, дейд! ңорыта келш идеалист
философ,— материясыз ңозгалыс бар деп ойлайтын
болайың деген ңызыңтырарлың-«үнемд1» үсыныс арңы-
лы философиялың 61Л1М1 жоң адамдарды алдап согуга
болады...
Г. Коген атаңты физик Генрих Герцт1 өзше одаңтас
етш алуга тырысады. Герц 613Д1К1, ол кантшыл, оныц
априорид! маңүлдаган кездер! болды! дейдй Герц б!зд1-
К1, ол махист, өйткеш Герцте «б!здщ үгымдарымыздың
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 323
мэш туралы, дэл Махтың көзңарасындай, субъективис-
Т1к көзңарас»* бар,— деп таласады махист Клейнпетер.
Өздершщ фидеизмдх ендт жаңа эдкпен жаңтаушылы-
гын аңтау үшш идеалист филөсөфтар атаңты жараты-
лыс зерттеупплердщ болмашы ңатесше, олардың сөзш-
дегт болмашы көмеск! жерше жармаса кетедң Герц
к1мд1к1 деген адам күлерлш талас олардың осындай өре-
кет1Н1Ң айңъгн үлпс! болып табылады. Шынында,
Г. Герцтщ өзшщ «Механикасына»** жазган философия-
лың К1р1спесшде материализмнщ «метафизикасына»
ңарсы профессорлардың у-шуынан ңорңып ңалган, б!раң
сыртңы дүниенщ реалдылыгына стихиялы түрде сену-
пплгктен арыла алмаган жаратылыс зерттеушшщ даг-
дылы көзңарасы б1лд1р1лген. Мүны Клейнпетердщ өз1
де мойындайды, ол, б!р жагынан, оңушылар бүңарасына
экаратылыс тану тылымынъщ таным теориясы туралы
көппплшке арналган бастан-аяң шылги өтхртк ютапша-
сымаңтар таратады, соның өзшде Махты Герцтщ ңата-
рына ңояды,— екшпп жагынан, арнаулы философия-
лың маңалаларында «Мах пен Пирсонга ңарама-ңарсы,
Герц бүк1л физиканы механика жолымен түсшд1руге
болады деген соңыр сешмнен эл1 де болса арылмай
отыр»***, ол Ө31ПД1К зат үгымын жэне «физиктердщ даг-
дылы көзңарасын» эл1 де болса саңтап отыр, Герц
«өзшдш дүниенщ бар екенш эл1 де болса ңостап
отыр» ****, т. т. деп мойындайды.
Герцтщ энергетикага көзңарасын көрсете кету ңы-
зыңты. «Егер 613,— деп жазды ол,— ңаз1рг! физика өзь
шң пайымдауларында пшр б1лд1рудщ энергетикалың
ЭД1С1Н ңолдануды, тегшде, не себепт! үнатады деп сү-
райтын болсаң, онда оган ңайтарылатын жауап мынадай
болмаң: өйткеш өз1м1з өте аз быетш заттар туралы сөз
ңылудан мүндай эд!с арңылы ңүтылу бэршен де оңай...
* «АгсЫү Н1г 8у81етаНзсЪе РЬПозорЫе», Вй. V, 1898—1899, 88.
169—170 («Системалы Философия АрхивЬ, V том, 1898—1899, 169—170-
беттер. Ред.).
** Негпггск Нег1г. «ОезаттеПе ЛУегке», Вй. 3, Ьрг., 1894, эсхресе
88. 1, 2, 49 (Генрих Герц. Шыгармалар жинагы, 3-том, Лейпциг, 1894,
отресе 1, 2, 49-беттер. Ред.).
*** «КапШисПеп», VIII, ВапД, 1903, 8. 309 («Кантшылдың Зерттеу-
лер», VIII том, 1903, 309-бет. Ред.).
**** «ТЬе МоЫзЬ, үо1. XVI, 1906, № 2, р. 164; Махтың «монизмЬ
туралы маңала.
324
В. II. ЛЕНИН
Салмагы бар материяның атомдардан ңүралатыныиа,
орине, бтз бөр1М13 де оенемхз; атомдардың колемс жэпе
олардың ңозгалысы туралы белгтлх б!р жагдайларда бь-1-
Д1Ң едөу!р айңын түсшМмгз бар. Б1раң атомдардың
формасы, олардың б1р-б1р1мен жалгасуы, олардың ңоз-
галысы көп жагдайда б!зге мүлде мэл1м емес... Сондың-
тан атомдар туралы б!здщ түсш1ктер1м1з, математика-
лың теориялардың берш нег1з1 болуга онша жарай ңой-
маса да, бүдан былайгы зерттеулердщ маңызды жэие
ңызгылыңты маңсаты болып табылады» (1, с., III, 21).
Герц эфирдщ одан эр! зерттелушен «есю материяның
мэшшң, оның инерциясының жэне оның озше тарту
күшшщ» (1,354) аныңталуын күткен едь
Энергияга материалистж емес козңараспен ңарауга
болатыпы Герцтщ тшт! ойына да келмегеш осы айтыл-
гандардан көршш түр. Энергетика философтардың ма-
териализмнен идеализмге ңашуына сылтау болды. Жа-
ратылыс зерттеупп энергетикага физиктер атомнан
кетш, электронга жетпеген кезде, егер осылай деуге
мүмкш болса, материялың ңозгалыстың заңдарын баян-
даудың ңолайлы эд1С1 деп ңарайды. Бүл кез ңаз!р де
едэу!р созылып отыр; б!р гипотезаның орнына екшпп
гипотеза алынуда; оң электрон туралы мүлде еш нэрсе
бшмейд!; бүдан үш-аң ай бүрын (1908 ж. 22 июньде)
Жан Беккерель француз гылым академиясына бүл «ма-
терияның жаңа ңүрамдас бөлегш» тапңанын мэл1мдед1
(«СошрЪез гепйиз йез зёапсез с!е ГАсабёппе без 8с1еп-
сез», р. 1311*). Идеалистгк философия мүндай жагдай-
ды, адамның аңылы «материяны» эл! де «!здеп» жүр,—
олай болса, мүның оз1 тек «символ», т. т. гана екен де-
ген жагдайды ңалайша пайдаланып ңалмасын.
Немгстщ Когеннен гөр! де анагүрлым реакцияшыл са-
рындагы екшпп бтр идеалис! Эдуард фон Гартман түтас
б1р кИапты «Ең жаңа физиканың дүниеге көзңарасына»
арнады («Б1е АУеИапзсЬаиип^ с1ег шобегпеп Рйуз^к»,
Ьрг., 1902). Автордың өз1 ңоргап отырган идеализмнщ
б!р түр! туралы айтңап арнаулы шюрлершщ б1зге,
эрине, керег! жоң. Б1зге Рей де, Уорд та, Коген де атап
— «Гылым Академиясы мсшил1стершщ есептер!», 1311-бет. Ред.
ЖЛРЛТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ325
откен ңүбылыстарды бүл идеалистщ де айтып отырга-
нын көрсету маңызды. «Ңазгргг физика реалистгк неггз-
де өстң—дейдг Э. Гартман,— тек бгздщ заманның
жаңа кантшылдың жөне агностиктгк агымы гана физи-
каның аңтың нэтижелершщ идеалистш магынада түспп-
луше экелш согып отыр» (218). Э. Гартманның пгкгргн-
ше, ең жаңа физикага гносеологиялың үш система неггз
болып отыр: гилокипетика (гректгң 1гу1е = материя жэне
к1пе818 = ңозгалыс деген сөздершен ңүралган сөз,—
ягни физикалың ңүбылыстарды материяның ңозгалысы
деп мойындау), энергетика жэне динамизм (ягни зат-
сыз күш бар деп мойындау). Идеалист Гартманның
«динамизмдг» жаңтайтьгны жэне мүнан: табигаттың
заңдары—дүниелгк ой дегендг шыгаруы, бгр сөзбен айт-
ңанда, физикалың табигатты психикалың нэрсемен
«ауыстыруы» түсшгктг. Бграң гилокипетика жагында
физиктер көбгрек екенш, бүл системаның «негүрлым
жиг ңолданылатынын» (190), бүл системаның үлкен
кемпплпл—«таза гилокинетикага материализм мен ате-
измнщ ңауш тугызатындыгы (189) екенш ол мойын-
дауга мэжбүр болып отыр. Энергетиканы автор өте эдгл
түрде аралың система деп санайды жэне оны агности-
цизм деп атайды (136). Эрине, энергетика «таза дина-
мизмнщ одаңтасы, өйткеш ол затты аластайды» (8. VI,
р. 192), бграң оның агностицизмг, нагыз немгс ңаражүз-
дпчнщ нагыз идеализмше ңайшы келетш б!р түрл!
«агылшьтншылдың» болып көршетшдтктен, Гартманга
үнамайды.
Бүл партиялың-ымырасыз идеалистщ (философияда-
гы бейпартиялың адамдар, дэл саясаттагы сияңты,—
ҮМ1ТС13 топастар) физиктерге гносеологияның белплт
бтр багытымен жүрудщ мэн! шынында не екенш түсш-
д!рш отырганын көруден көп гибрат алуга болады. Фи-
зиканың соңгы ңорытындыларын идеалистш түргыдан
түс!нд1ру туралы Гартман былай деп жазады: «Бүл
сэнд1 1степ жүрген физиктердщ ең аз бөлен бүлайша тү-
С1нд1руд1ң бүкш маңызын жэне барлың нэтижелерш то-
лың түсшедк Өздершщ идеализмше ңарамастан, физик-
тер реалист1к нег1зг1 ңагидаларга, атап айтңанда: өзш-
Д1К заттардың бар екешне, олардың уаңыттагы реалды
326
В. И. Л Е Н И Н
озгерпштггше, реалды себептмпкке ңаншальщты сүйен-
ген болса, өзшщ ерекше заңдары бар физика гана дер-
бес маңызын соншалыңты саңтап ңалганын олар байңа-
мады... Тек осы реалистш алгы шарттар (себепттлштщ,
уаңыттың, үш өлшеулг кещстштщ трансценденталдың
маңызының алгы шарттары) болганда гана, ягни заң-
дарын физиктер сөз ңылган табигат өзшдш заттар дү-
ниесше үйлессе гана, ...психологиялың заңдардан өзге-
ше табигат заңдары туралы сөз етуге болады. Егер та-
бигат заңдары бхздщ ойлауымызга төуелс!з салада
эрекет жасайтын болса гана, ол заңдар б!здщ бейнелер!-
м1зден туатын логикалың ңажетт! ңорытындылар — 613-
дщ санамызда сол бейнелер көрсететш немесе символ-
дайтын белг1С1з нэрсенщ табиги-тарихи-ңажетт! нэтижс-
лершщ бейнелер! болып шыгады деген ңагиданы
түсшд1ре алады» (218—219).
Жаңа физиканың идеализм! — табиги-тарихи мате-
риализмнен тертс айналган елеул! философиялың бетбү-
рыс емес, наң сэн екенш Гартман дүрыс сезедц сондың-
тан ол «сэнд1» дэйект1, түтас, философиялың идеализм-
ге айналдыру үшш уаңыттың, кещстштщ, себептппктщ
жэне табигат заңдарының объективтгк реалдылыгы ту-
ралы 1л1мд1 неНзшен ңайта жасау керек болатынын фи-
зиктерге дүрыс түсщщредкТекатомдарды, электрондар-
ды, эфирд! гана жай символ, жай «жүмыс гипотезасы»
деп есептеуге болмайды,— уаңытты да, кещстхктх де, та-
бигат заңдарын да, бүк1л сыртңы дүниеш де «жүмыс
гипотезасы» деп жариялау керек болады. Не материа-
лизм, не бүк1л физикалың табигатты психикалың нэрсе-
мен универсалды түрде ауыстыру; бүл ек! кэсшт! ша-
тастыруга бешм түратындар толып жатыр, б!раң 613
Богданов екеу1м1з ондайлардың ңатарына жатпаймыз.
Махиспк агымга ңарсы немк физиктершен үдайы кү-
ресш келген 1906 жылы өлген Людвиг Больцман бол-
ды. Оның «гносеологиялың жаңа догмалармен эуестену-
ппл1кке» махизмд! жай жэне айңын түрде солипсизмге
саюшылыңты ңарсы ңойганын 613 көрсетш өткен бола-
тынбыз (жогарыда I тараудың 6-параграфын ңараңыз).
Больцман, эрине, өзш материалист деп атауга ңорңады,
ол тшт1 ңүдайдың бар екенше өзшщ ешб!р ңарсы емес-
ЖАРАТЫЛЫС ТАПУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 327
Т1гш эдеш ескерттп те ңояды*. Б1раң оның таным тео-
риясы — шындыгында материалистж теория жоне ол
теория, XIX гасырдагы жаратылыс тану гылымдарының
тарихшысы 3. Гюнтердтң** мойындаганындай, жараты-
лыс зерттеупплердщ көпшшгшщ пппрш бтлдтредк
«Барлың заттардың бар екенш,— дейдх Л. Больцман,—
613 ол заттардың өз1М1здщ сез1мдер1м1зге типзген өсер-
лерг арңылы бшем1з» (1. с., 5. 29). Теория—табигат-
тың, сыртңы дүниенщ «суреттелу!» (немесе суретх)
(77). Материя дегешмгз — тек сез1мд1к түйсштердщ
комплекс! гана деупплерге Больцман: онда басңа адам-
дар да тек солай деуппнщ түйсштер! гана болып шыга-
ды гой деп көрсетед! (168). Больцманның кейде филосо-
фиялың идеалистер деген сөздердщ орнына алатын сө-
з1мен айтңанда, бүл «идеологтар» б!зге «дүниенщ
субъективтш көршюш» (176) суреттейдц ал автор «дү-
ниенщ негүрлым ңарапайым объективтш көрш1С1» де-
генд! тэугр көредь «Б1здщ түйсштер1м1здщ бар екеш
сияңты, материя да бар деген пайымдауды идеалист та-
яң тастың да жанына батады-мыс дейтш баланың пшь
рше теңейдь Психикалыңтың материялыңтан немесе
тшт1 атомдардың ңүбылуынан тууы мүмкш емес деген
шюрд! реалист күншң жерден алыстыгы 20 мил-
лион миль болуы мүмкш емес, өйткеш бүган менщ аңы-
лым жетпейд! дейтш надан адамның пайымдауына те-
ңейд1» (186). Больцман гылымның рух пен ерштх —
«материя бөлшектершщ күрдел! ңимылдары» (396) деп
б1лу мүратынан бас тартпайды.
Л. Больцман физиктщ түргысынан оствальдтың энер-
гетикага талай рет ңарсы шыңты, кинетикалың энер-
гияның (жылдамдыңтың квадратына көбейтшген масса-
ның жартысы) формулаларын Оствальд бекерге шыгара
да алмайды, аластай да алмайды, сөйтш Оствальд энер-
гияны эуелх массадан тугызып (кинетикалың энергия-
ның формуласын ңабылдап), одан кейхн массаны энер-
* Ьи(1ий§ ВоИхтапп. «РориТаге ЗсЬгШеп», Ьрг., 1905, 8. 187 СЛюд-
виг Болъгрман. «Көппплткке арналган маңалалар», Лейпциг, 1905,
187-бет. Ред.).
** 8ге§тип(1 Бйп1кег. «ОезсЫсЫе йег апог£аш8сЬеп ЫаШпдНззеп-
зсйаНеп пп 19. ТаЬгЬипйеН», Вг1., 1901, 88. 942 жэне 941 (Зигмунд
Гюнтер. «Органикалың емес табигат туралы XIX гасырдагы гылым-
дардың тарихы», Берлин, 1901, 942 жэне 941-беттер. Ред.).
12 18-том
328
В. И. ЛЕНИН
гия деп тауып, түйыңтан шыга алмай айналсоңтай бе-
редх деп дөлелдедт (8. 112, 139). Бүл ретте Махтың айт-
ңандарын «Эмпириомонизмшщ» үппнпп штабында Бог-
дановтың ңайталап айтып шыңңаны естме түседй Мах-
тың «Механикасыпа» сүйене отырып, Богданов былай
деп жазады: «Рылымда материя үгымы механиканың
теңдеулершде туатып массаның коэффициентше келш
саяды, ал бүл коэффициент дэл апализ жасалганда фи-
зикалың ею комплекстщ—депелердщ өзара эрекетш-
дег1 үдеудщ кер! шамасы болып шыгады» (146-бет).
Белгш! б1р денеиъ едипиңага балап алсаң, онда басңа
денелердщ бэршщ ңозгалысын (механикалың ңозгалы-
сын) үдеудщ жай ңатынасы арңылы көрсетуге болаты-
ны түсшшт!. Б1раң «денелер» (ягни материя) мүнан эл1
Т1ПТ1 де гайып болмайды гой, б!здщ санамызга тэуелшз
өм1р сүрмей ңоймайды гой. Бүк1л дүниен! электрондар-
дың ңозгалысына сайган кезде, теңдеулердщ бэршен
электронды шыгарып тастауга болады, өйткеш ол ңай
жерде болса да еске алынады, ал егер ңозгалыстың
формалары механикадагыдай ңарапайым болса, элек-
трондар топтарының немесе агрегаттарының араңаты-
насы олардың өзара б1р-б1рш үдету! болып шыгады.
Махтың жэпе К°-пщ «феноменологиялың» физикасы-
на ңарсы күресе отырып, Больцман: «дифференциалдың
теңдеулер арңылы атомистиканы жоймаң болатындар
агаштың тасасынан орманды көрмейдг» (144) деп атап
көрсеттк «Егер дифференциалдың теңдеулердщ маңызы
жөшнде озщд1 өзщ алдамасаң, онда дүниешң көршнй
(дифференциалдың теңдеулер арңылы) ңайткенде де
ңажетт! түрде атомистикалың көрш1С болатындыгына,
үш өлшеул! кещстште орналасңан орасан көп заттың
белпл! б!р ережелер бойынша уаңыт шпнде ңалай өзге-
рет1НД1гшщ көршю! болатындыгына күмэн тууы мүм-
кш емес. Элбетте, бүл заттардың б!рдей немесе түрлхше,
өзгермейтш немесе өзгеретш болуы мүмкш», т. т. (156).
Жаратылыс зерттеупплердщ Мюнхенде болган съезшде
сөйлеген сөзшде 1899 ж. Больцман былай дедп «Фено-
менологиялың физиканың дифференциалдың теңдеулер-
Д1 тек ңана бүркешш ететш! эбден айңын, шынында ол
атом тэр1зд1 жеке заттарды (Е1пге1\үе8еп) да б!рдей не-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИя329
тлз етш алады. Ал ңүбылыстардың эр түрл! топтары
үппн бүл заттардың б!ресе б!р түрлц екшпп ретте басңа
түрлх ңасиеттер! болады деп ойлауга тура келетшдштен,
негүрлым ңарапайым жэне б!рыңгай атомистиканың ңа-
жет екеш көп үзамай-аң бышедх» (223). «Электрондар
туралы 1л1м дами келе наң электрдщ барлың ңүбылыс-
тарының атомистикалың теориясына айналады» (357).
Ңүбылыстардың эр түрл! салаларына жататын диффе-
ренциалдың теңдеулердщ «керемет үңсастыгынан» та-
бигаттың б!рл1Г1 көршедЕ «Наң сол теңдеулер арңылы
гидродинамика мэселелерш шешуге жэне потенциалдар
теориясын өрнектеуге болады. Сүйың заттардагы ңү-
йындар теориясы мен газдардың үйкелк теориясы (6а8-
ге1Ьип§) электромагнетизм теориясымен керемет үңсас-
тыгын көрсетед!, т. т.» (7). «Жаппай ауыстыру теория-
сын» мойындайтын адамдар физикалың табигатты
мүншама б1ркелк! етш «ауыстыруга» к1мнщ аңылы
жетт1 деген сүраңтан ешб!р жалтарып кете алмайды.
«Еск1 мектептщ физигшен» бойын аулаң салатын
адамдарга бейне б!р жауап ңайтаргандай, Больцман
«физикалың химия» жөшндеп кейб!р мамандардың ма-
хизмге ңарама-ңарсы гносеологиялың көзңарасңа ңалай
түскенш егжей-тегжейл! баяндап шыңңан. Больцман-
ның айтуы бойынша, 1903 жылгы жиынтың еңбектердщ
«ең жаңсыларының б!ршщ» авторы Вобель (УапЬе!)
«соншама жш маңталып жүрген феноменологиялың
физикага үзыдькесыд! дүшпандың козңарасңа көштп>
(381). «Вобель атомдар мен молекулалардың жараты-
лысы туралы жэне олардың арасындагы эрекет жасау-
шы күштер туралы мүмкшдхгше ңарай негүрлым наңты,
айңын түсшш тугызуга тырысады. Бүл түсшшт! ол осы
саладагы ең жаңа тэж1рибелермен үйлест1ред!» (ион-
дар, электрондар, радий, Зееманның эффект1С1, т. т.).
«Автор материяның саңталу заңы мен энергияның саң-
талу заңын айрыңша баяндай отырып, материя мен
энергияның дуализмш* бүлжытпай жаңтайды. Материя
жөншде автор тагы да салмагы бар материя мен эфир-
* Больцман материясыз ңозгалыс болады деп ойлауга автор тырыс-
пайды дег!с1 келедй Бүл арада «дуализм» туралы айту — адам күлер-
Л1к нэрсе. Философиялың монизм мен дуализм материализмд! немесе
идеализмд! дойект! немесе дэйекс13 түрде жүзеге асыруда болып отыр.
12*
330
В. И. ЛЕНИН
дхң дуализмш жаңтайды, бтрак, ол эфирд! айнымайтын
магынада материялың деп быед!» (381). Өз еңбегшщ
екшпп томында (электр теориясы) автор «эуел бастан-
аң электр ңүбылыстары атом тэртздт индивидтердщ,
атап айтңанда, электрондардың өзара эрекетшен жэне
ңозгалысынан туады деген көзңарасты жаңтайды»
(383).
Демек, спиритуалист Дж. Уордтың Англия жөншде
мойындаганы Германия жөншде де дэлелденш отыр,
атап айтңанда: реалистш мектеп физиктершщ соңгы
жылдардагы фактыер мен ашылган жаңалыңтарды жү-
йеге келттруг символистш мектеп физиктершщ ютегень
нен эсте кем емес, елеулг айырмашылың «тек цана»
гносеологиялың көзңараста болып отыр*.
* Эрих Бехердщ «дэл жаратылыс тану гылымының философиялың
алгы шарттары» туралы еңбеп (Еггск Вескег. «РйПозорГнзсйе Уогаиз-
зе1гип&еп Пег ехак!еп МаЬхгмпззепзскаНеп». Ьрг., 1907) бүл параграфта
айтылгандарды растап отыр, мен оның бүл еңбегхмен осы штапты
жазып болганнан кей!н таныстым. Бэр1нен де гөр! Гельмгольц пен
Больцманның гносеологиялың көзңарасына, ягни «үялшаң» жэне
аңырына дейш ойластырылмаган материализмге жаңын болгандыңтан,
автор өз1Н1ң еңбегш физика мен химияның нег!зг1 ңагидаларын ңор-
гауга жэне оларды түсшд!руге арнаган. Бүл ңоргау, эрине, физикада-
гы сэнге айналган, б!раң барган сайын көб!рек тойтарыс алып отыргап
махистш (салыстырыңыз: 8. 91 жэне басңа беттер!) багытңа ңарсы
күреске айналган. Э. Бехер бүл багытты «субъективистгк позитивизм»
(8. III) деп дүрыс сипаттайды, сөйтш оган ңарсы күрестщ ауыр сал-
магын сыртңы дүниенщ «гипотезасын» дэлелдеуге (II—VII тараулар),
сыртңы дүниенщ «адамның ңабылдауларына тэуелс!з бар болып отыр-
ганын» (уоп ^аИг£епоттеплүегс1еп ипаЫ1ап£1£е Ех181епг) дэлелдеуге
аударады. Махистердщ бүл «гипотезаны» тер!ске шыгаруы оларды
көбшесе солипсизмге үрындырады (8. 78—82 жэне басңа беттер!).
Махтың жаратылыс тану гылымының б!рден-б1р зерттейтш! «сыртңы
дүние емес, түйсжтер жэне олардың комплекстерЬ (8. 138) деген
көзңарасын Бехер «түйсштер монизмЬ (ЕтрНпйип^зтоп^зтиз) деп
атайды жэне «таза консциенционалистш багыттардың» ңатарына ңо-
сады. Бүл ңолапайсыз эр! өрескел термин латынша сопзшепНа, сана
деген сөзден алынып жасалган жэне тек философиялың идеализм
деген магынаны гана б1лд1ред! (салыстырыңыз: 8. 156). Штабының
соңгы ек1 тарауында Э. Бехер материяның еск1, механикалың, теория-
сы мен жаңа, электрлш, теориясын жэне дүниенщ көрш!сш (автор
айтңандай, табигаттың «кинетикалың-эластикалың» жэне «кинетика-
лың-электрлш» үгымын) эжептэу!р дүрыс салыстырады. Электрондар
туралы 1л1мге сүйенген соңгы теория дүниенщ б1рл1гш тануда б!р
адым шгер! басңандың болып табылады; бүл теория бойынша «мате-
риялың дүниенщ элементтер!—электр зарядтары» (Ьайип^еп) (8.223).
«Табигатты таза кинетикалың түргыдан үгынудың ңандайы болсын,
электрон деп аталса да немесе басңаша аталса да, б!рңатар ңозгалушы
заттардан басңа еш нэрсеш б!лмейд1; бүл заттардың уаңыттың эрб!р
келес! мезетшдег! ңозгалысының ңалпы олардың уаңыттың өткен
мезетшдег! ңозгалысының жагдайына жэне ңалпына ңарай мейлшше
заңды түрде белгшенед!» (225). Э. Бехердщ ютабының нег1зг! кемпп-
Л1г1 — автордың диалектикалың материализммен мүлде таныс еместнч.
Осы таныстыгының жоңтыгынан ол жш-жш шатасып, өрескел нэрсе-
лерд1 айта беред!, оларга тоңталып жатуга бүл арада мүмкшдш жоң.
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИяЗЗ!
6. ҢА31РГ1 ФИЗИКАДАГЫ
ЕК1 БАГЫТ
ЖЭНЕ ФРАПЦУЗ ФИДЕИЗМ1
Махистш физиканың ауытңушылыгына идеалистш
философияның батыл жармасуы Франңияда да кем бол-
ган жок,. Махтың «Механикасын» неокритицистердщ
ңалай ңарсы алганын, Махтың философиясы непздерь
шң идеалистш сипатын олардың бтрден-аң корсеткенш
613 жогарыда көрдтк те. Франңуз махист Пуанкаре (Ан-
ри) бүл жөншен көбтрек табысты болды. Фидеистш бел-
Г1Л1 ңорытындылары бар ең реакцияшыл идеалистш фи-
лософия оның теориясына б!рден жармаса кеттк Бул
философияның өк1Л1 Леруа (Ье Коу) былайша пайым-
дады: гылымның аңиңаттары — шартты таңбалар, сим-
волдар; с!з объективтш реалдылыңты тани аламын деп
өрескел, «метафизикалың» дөме б1лд1рдщ1з; 1стщ жөнше
КӨШЩ13 де, б1здщ айтңанымызга ңосылыңыз, гылымның
ддам эрекеттершщ б!р саласы үппн гана практикалың
маңызы бар, ал дшнщ адам эрекеттершщ екшпп саласы
үшш гылымның маңызынан кем соцпайтын шын мацы-
зы бар; «символдың», махистш гылымның теологияны
теркке шыгаруга правосы жоң. А. Пуанкаре бүл ңоры-
тындылардан үялып, «Рылымның ңүндылыгы» деген
ютабында оларга эдеш тшстй Б1раң Леруа сияңты одаң-
/тастардан ңүтылу үшш оган цандай гносеологиялың по-
зицияны үстауга тура келгешн ңараңыз. «Леруа мыр-
за,— деп жазады Пуанкаре,— тек танымның басңа ңай-
нар көздерше, жүрекке, сез!мге, инстинктке, нанымга
көб!рек орын ңалдыру үшш гана парасатты мүлде дэр-
(менс1з деп жариялады» (214—215). «Мен аңырына де-
йш бармаймын»: гылым заңдары — шарттар, символдар,
б1раң «егер гылыми «рецептер» эрекет жасау үшш ке-
рект1 ереже есебшде багалы болатын болса, жалпы
жэне түтас алганда, б1зцщ көз1м1з жеткешндей, пайда
келтхргендштен багалы болып отыр. Мүны бшу — б!р-
демеш бшу деген сөз, ал олай болса, б!зге: еш нэрсе
бые алмайсыздар деуге ңандай праволарыңыз бар?»
(219).
А. Пуанкаре практика критерийше сүйекед]. Б1раң ол
мүнысымен мэселеш шешпейд!, ңайта оны кейш жыл-
332
В. И. ЛЕНИН
жыта түседт, өйткеш бүл критерийдт субъективтгк ма-
гынада да, объективтгк магынада да түсшдгруге болады.
Бүл критерийдгң гылым мен өнеркэсшке керек екенш
Леруа да мойындайды; ол тек бүл критерийдщ объек-
тивтък аңиңатты дэлелдейтшш гана тергске шыгарады,
өйткеш гылымның субъективтгк (адамзаттан тысңары
болмайтын) аңиңатымен ңатар дшнщ субъективтгк аңи-
ңатын мойындау үппн оган осы тергске шыгару жетш
жатыр. Леруага ңарсы тек практикага сүйенш ңана
ңоюга |болмайтынып А. Пуанкаре 'бгледг, сондыңтан ол
гылымның объективтглпт туралы мэселеге көшедг. «Гы-
лымның объективтшггшщ критериш ңандай? Бгздщ
сыртңы заттарга нануымыздың критериш ңандай бол-
са, ол да сондай. Бүл заттар реалды, өйткеш олардың
эсершен бгзде туатын түйсгктер (ди’11з пои$ Гоп1 ёргои-
уег) бгзге, күнделгктг бгр оңига арңылы емес, ңалай де-
ргмдг де бшмеймш, эйтеугр б!р бүзылмайтын цемент
арңылы бгршкен секглдг болып көршедг» (269—270).
Осылай пайымдаушының грг физик болуы мүмкш, бү-
лай деп ойлауга болады. Бграң оны философ ретгнде тек
Ворошилов-Юшкевичтер гана глтипатңа алатындыгына
ешбгр күмэн жоң. Фидеизмнщ алгашңы тегеуршш сез-
генде-аң материализмнщ цанатының астъша тытылып
жан саңтайтын «теория» матөриализмдг талңандады деп
жарияланды! Өйткеш егер сгз: бгздегг түйстктердх реал-
ды заттар тугызады, сыртңы заттардың объективт! түрде
бар екенше «нану» ңандай болса, гылымның объектив-
Т1Л1пне «нану» да сондай деп есептесещз, мүныңыз —
нагыз материализмнщ өз1.
«...Мэселен, эфирд1ң реалдылыгы ңандай да болсып
сыртңы денешң реалдылыгынан кем емес деуге бола-
ды» (270).
Егер мүны материалист айтңан болса, махистер ңан-
дай айгай-шу көтерер едИ «Эфирлтк материализм», т. с.
туралы ңаншама зшшз кекесш сөздер айтылар едк Б1-
раң ең жаңа эмпириосимволизмнщ непзш салушь! бес
беттен кейш-аң былай дейдк «Ой еместщ бэрт де мүлде
түк емес; ойткеш 613 ойдан басңа еш нэрсеш де ойлай
алмаймыз» (276). Ңателесестз, Пуанкаре мырза: с!здщ
шыгармаларыңыз тек магынасыздыңты гана ойлайтын
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 333
адамдардың бар екешн дөлелдейдь Мүндай адамдардың
ңатарына белгш! былыңпай Жорж Сорель жатады, ол
былай дейдт: гылымның ңүндылыгы туралы Пуанкаре-
нщ ютабының «алгашңы ею бөлтмт «Леруаның рухында
жазылган», сондыңтан бул ек! философтың мынадай
пеггзде: гылым мен дүниенщ арасында бгрдейлш бар
екенш аныңтауга тырысу жалган үмтт болып табылады,
гылым дүниеш тани ала ма деп сүраң ңоюдың керег!
жоң, гылым 613 жасаган механизмдерге сөйкес келсе
болганы деген непзде «ымыраласуына» болады (Сеог-
£е$ 8оге1: «Ьез ргёоссираНопз шё1арЬуз1дие5 без рЬузь
с1еп8 шобегпез», Р. 4907, р. 77, 80, 81*).
Егер Пуанкаренщ «философиясын» тек атап өте шы-
гудың өз1 жетюлпт болса, онда А. Рейдщ шыгармасы-
на егжей-тегжейл! тоңталу ңажет. Ңаз1ры физикадагы
Рей «конңептуалистш» жөне «неомеханистш» багыттар
деп атаган непзп ек! багыт идеалистш гносеология мен
материалистш гносеологияның айырмашылыгына келш
саятынын 613 жогарыда айтып өттш. Енд1 бгз спири-
туалист Дж. Уордтың, идеалистер Г. Коген мен Э. Гарт-
манның мшдетше мүлде ңарама-ңарсы мшдеттң атап
айтңанда: жаңа физиканың философиялың ңателерш,
оның идеализмге ңарай ауытңуын ңостамау, ңайта бүл
ңателерд! түзету, жаңа физикадан идеалистш (жэне фи-
деистш) ңорытындылар шыгарудың заңсыздыгын дэ-
лелдеу мшдетш позитивист Рейдщ ңалай шешпек бол-
ганын ңарап көруге тшсшз.
Фидеизмнщ (II, 17, 220, 362 жэне басңа беттер), «фи-
лософиялъщ идеализмнщ» (200), парасат праволары
мен гылым праволары жоншдеп скептицизмшң (210,
220), субъективизмнщ (311) жэне басңалардың «кон-
цептуалистер» (махистер) физикасының жаңа теория-
сына жармаса кеткеш жөншдеы фактхш мойындау
А. Рей шыгармасының өн бойына арңау болып отыр.
Сондыңтан А. Рей «физиканың объективтш ңүндылыгы
жөншдег! физиктердщ шшрлерш» (3) талдауды өз ең-
бегшщ өзег1 етш алып, өте дүрыс ктеген.
Бүл талдаудың нэтижелер! ңандай?
* — Жорж Сорелъ. «Ңаз1рг1 физиктердхң метафизикалың соңыр
сешмдер!», Париж, 1907, 77, 80, 81-беттер. Ред.
334
В. И. ЛЕНИН
Негхзг! үгымды, төннрибе үгымын алайың. Рей Мах-
тың (оны оңай жэне ңысңа болуы үппн Рей концептуа-
листш мектеп деп атаган мектептщ өкШ деп есептелш)
субъективистш ппар! юлең түсшшшз б!рдеңе деп сен-
д1рмек болады. Рас, «XIX гасырдың аягындагы филосо-
фияның жаңа непзг! белгшершщ» бгрт мынау: «барган
сайын ңүйтырңыланып бара жатңан, барган сайын са-
рындары көбейш бара жатңан эмпиризм, б!р кезде скеп-
тицизмнщ метафизикалың шшрлерге ңарсы күресшде
ңүд1ретт1 ңүралы болган эмпиризм фидеизмге, наным-
ның үстемдггш мойындаушылыңңа экелш соңты. Мүның
өз1, шынында, ептеп, б1лд1рмей «тэж!рибе» деген сөздщ
наңты магынасын бүрмалагандыңтан болган жоң па
екен? Шындыгына келгенде, егер тэж!рибеш оның бар
болып отырган жагдайында, оны аныңтайтын жэне ңыр-
нап эдемшейтш эксперименттгк гылым жагдайында ал-
саң, онда тэж!рибе б1зд1 ңажеттппкке жэне аңиңатңа ңа-
рай бастайды» (398). Бүк1л махизм осы сөздщ кең
магынасында алганда, «тэж!рибе» деген сөздщ наңты
магынасын б1лд1рмей бүрмалаудан басңа еш нэрсе емес
екеш даусыз! Б1раң бүрмалады деп Махтың өзш емес,
тек фидеистерд! гана айыптап отырган Рей сол бүрма-
лаушылыңты ңалай түзетед! десещзпп? Тыңдап көрь
ң1з: «Эдеттеп аныңтама бойынша, тэж!рибе дегешм!з —
объектш! тану. Бүл аныңтама — басңа гылымдардың
бэршен де гөр! физика гылымында негүрлым орынды
аныңтама... Тэж1рибе дегешм!з — б1здщ аңылымыз би-
лш жүрпзе алмайтын, б1здщ т1лег1м1з, б1здщ еркхмзз
өзгерте алмайтын нэрсе,— мэл!м нэрсе, 613 жасап шы-
гармайтын нэрсе. Тэж1рибе дегешм!з субъектшщ ал-
дындагы (еп Гасе би) объект» (314).
Рейдщ махизмд! ңоргауының үлйсымагы, мше, осын-
дай! Философиялың агностицизм мен феноменализмд!
жаңтаушылардың ең жаңа типш «үялшаң материалис-
тер» деп сипаттаган Энгельс ңандай данышпан көреген
болды десещзш!. Позитивист жэне нагыз феноменалист
Рей — осы типт1ң лайыңты өк1Л1. Егер тэжщибе «объек-
тш1 тану» болса, егер «тэж1рибе субъектшщ алдындагы
объект» болса, егер тэж!рибе «сыртңы б!р нэрсенщ
(дие1^ие сйозе би бейогз) бар болуы жэне ңажетт! түр-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ335
де бар болуы» (зе розе е1 еп зе розап! зЧтрозе, р. 324)
болса,— онда муның өзң стрэ, материализмге экелш сая-
тын болар! Рейдщ феноменализмң оньщ түйсштерден
басңа еш нэрсе жоң, объективтш нэрсе дегешмтз — ор-
таң мэнд1 нэрсе, т. б. жэне т. с. деп бар ынтасын салып
баса көрсетуң— мүның бэр! материализмд! бет перде-
мен, жалаң сөзбен бүркемелегендтк болып табылады;
мүны бтз оның мына сөздершен көремхз:
«Б1зге сырттан мэл1м нэрсе, тэжгрибе таңган (ппровё)
нэрсе — объективтш нэрсе; ол — 613 жасап шыгармай-
тын, б1зге тэуелс1з жасалган жэне едэу!р дэрежеде 613Д1
жасайтын нэрсе» (320). Рей концептуализмд! жоя оты-
рып, «конңептуализмд!» ңоргайды! Махизмнен туатын
идеалистш ңорытындылар тек махизмд! үялшаң мате-
риализм магынасында түсшд1ру арңылы гана бекерге
шыгарылады. Ңаз1рг1 физикадагы ек1 багыттың айыр-
машылыгын өз1 мойындай отырып, Рей барлың айырма-
шылыңтарды материалистш багыттың пайдасына жой-
маң болып терлеп-теншш еңбек еттъ Мэселен, Рей нео-
механизм мектебх жөншде физиканың объективтшнч
туралы мэселеде ол мектеп «титтей де күмэндануга, тит-
тей де сенбеупилшке» жол бермейд! дейд! (237): «бүл
арада (ягни бүл мектептщ 1л1мш непзге алганда) с1з
сол объективт1Л1кт1 растау үшш физиканың басңа тео-
риялары түргысынан лажсыз өтущзге тура келген ай-
налма жолдардың бэршен аулаң боласыз».
Рей өзшщ бүюл баяндауында махизмнщ дэл осы «ай-
налма жолдарын» жасырады, оларды бүркемелейдй Ма-
териализмнщ неызг! белгйя — гылымның объективтш!-
гш, гылым бейнелейтш объективпк реалдылыңты
мойындауды неггзге алады, ал идеализм объективтшшт!
ңалай да болса рухтан, санадан, «психикалыңтан» «ту-
гызу» үшш «айналма жолдарды» керек етедъ. «Адамзат
сыртңы дүниенщ реалдылытына ңандай магынада нан-
са,— деп жазады Рей,— физикадагы неомеханистш (яг-
ни үстем болып отырган) мектеп те физикалың теория-
ның реалдылытына сондай магынада ъьанады» (р. 234,
§ 22: тезис). Бүл мектеп үшш «теория1объект1н1ң сурет!
(1е с!ёса1дие) болгысы келедЬ (235).
Эдш айтылган. «Неомеханистш» мектептщ бүл непз-
336
В И. Л Е Н И Н
п белг1С1 де материалистък гносеологияның неггзшен
басңа еш нөрсе емес. Рей материалистерден ңалай безсе
де, неомеханистер де, шынында, феноменалистер, т. с.
деп ңаншама сенд!рмек болса да, муның ешңайсысы да
осы түбегейл! фактшг элшрете алмайды. Неомеханистер
(азды-көпт1 үялшаң материалистер) мен махистердщ
айырмашылыгының мэш наң мынада: махистер таным-
ның бүл теориясынан шегънедъ жэне, одан шегше оты-
рып, сөзс1з фидеизмге ңарай шегънедъ.
Табигаттың себептшМ мен ңажеттшш туралы Мах-
тың Шмше Рейдщ ңалай ңарайтынын алыңыз. Рей бы-
лай деп сещцрмек болады: тек б!р ңараганда гана Мах
«скептицизмге» (76) жэне «субъективизмге» (76) «жа-
ңындайтын» сияңты болып көршедц егер Махтың Шмш
түтас алатын болсаң, бүл «ектүшты магына» (ёцшуо-
цие, р. 115) жойылып кетедк Сөйтш Рей Махтың Шмш
түтас алады, Махтың «Жылылың туралы глгмгнен» де,
«Түйс1ктерд1 талдауынан» да б!рңатар цитаттар келт!ре-
Д1, аталган шыгармалардың б1ршппсшдег1 себептшш
туралы тарауга арнайы тоңталады,—б!раң... бърац оныц
шешушъ жерш, Махтыц физикалыц цажеттълък жот$,тек
логикалыц цажеттълък цана бар деген мэлъмдемесш кел-
търуден сацтанады! Бүган тек мүның өз! Махтың ппмш
түсшдгргендш емес, тек оны боямалагандың, мүның өз!
«неомеханизм» мен махизмшң арасындагы айырмашы-
лыңтарды жуып-шайгандың деуге гана болады. Рейдщ
ңорытындысы мынау: «Мах одан эр! талдай келш, Юм-
ның, Милльдщ жэне барлың феноменалистердщ ңоры-
тындыларын ңабылдайды, ал бүлардың көзңарасынша
себептшште субстанциялыц, еш нэрсе жоң жэне ол тек
ойлау дагдысы гана. Мах феноменализмшң пепзп те-
засын ңабылдайды, бүл тезага ңатынасы жопшен себеп-
тшш туралы Ш1м, атап айтңанда: түйсштерден басңа
еш нэрсе жоң деген жай салдар. Б1раң Мах таза объек-
тивист1К багытта мынаны ңосады: гылым түйсштерд!
зерттей келш, олардан түраңты жэне ортаң элементтерд!
табады, түйсштерден абстракцияланган бүл элементтер-
дщ дэл түйсштердгкшдей реалдылыгы болады, өйткеш
олар түйсштерден сез1мдш байңаулар арңылы алынган.
Мше, өсы түраңты жэне ортаң элементтер, мэселен:
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 337
энергия жөне оның басңа затңа айналуы физиканы бтр
жүйеге келтхрудщ непзт болып табылады» (117).
Мах Юмның себепттлтк туралы субъективтш теория-
сын ңабылдап, оны объективистш магынада түсшд!рген
болып шыгады! Рей Махты ңоргаганда оның дэйекЫздь
гш сылтауратып жэне тэж!рибен1 «реалды» түсшд!рген-
де бул тэж!рибе «ңажетткпкке» экелш согады дегенд!
айтып, жалтара бередк Ал тэж!рибе сырттан мэл1м нэр-
се, ал егер табигаттың ңажеттипп, оның заңдары да
адамга сырттан, объективтш-реалды табигаттан мэл!м
болса,— онда, эрине, махизм мен материализмнщ ара-
сындагы айырмашылыңтың ңандайы болса да жойыла-
ды. Рей махизмд! «неомеханизмнен» ңоргайды жэне фе-
номенализм багытының мэнш жаңтамай, феноменализм
деген сөзсымаңты жаңтап, «неомеханизм» алдында бар-
лың жагынан т!зе бүгу арңылы ңоргайды.
Мэселен, Пуанкаре табигаттың заңдарын — кещстш-
тщ үш өлшем! бар дегенге дешн — бүтшдей Махтың
рухында «ңолайлылыңтан» тугызады. Б1раң бүл тшт1
де: «беталды айтыла салган» деген сөз емес деп, Рей
«түзетуге» асыгады. Жоң, «ңолайлылың» бул арада
«объектгге бейъмделгекдгктъ» көрсетед! дейд! (курсив
Рейдгш, 196-бет). Осы да ек! мектептщ айырмашылы-
гын тамаша көрсеткендш жэне материализмд! «бекерге»
шыгаргандың болып па... «Егер Пуанкарешң теориясы
логикалың жагынан түшпз түңгиың арңылы механистш
мектептщ онтологиялың түсшдгрушен» (ягни бул мек-
тептщ теория — объектшщ суретг деп мойындауынан)
«бөлшш түрса»... «егер Пуанкарешң теориясы филосо-
фиялың идеализмге т!рек бола алатын болса, онда ол, ең
болмаганда, гылым неызшде классикалың физика идея-
ларының жалпы дамуымен, физиканы — объективтш
61л1м деп, тэж1рибе сияңты, ягни тэж!рибе непзге ала-
тын түйсштер сияңты объективтш бппм деп ңарау тен-
денңиясымен өте жаңсы үйлесед!» (200).
Б1р жагынан, мойындамауга болмайды; екшнп жагы-
нан, мойындау керек. Б1р жагынан, Пуанкаре Махтың
«конңептуализм!» мен неомеханизмнщ д»л ортасында
түрса да, ал Мах пен неомеханизмнщ арасында ешңан-
дай түңгиың жоң сияңты болып көршсе де, түпшз түң-
338
В. И. ЛЕНИН
гиың Пуанкареш неомеханизмнен бөлш тур. Екшпп
жагынан, Пуанкаре бүтшдей, Рейдщ өзшщ айтуынша,
«механизм» көзңарасын ңуаттайтын классикалың физи-
камен эбден үйлеседй Б1р жагынан, Пуанкарешң тео-
риясы философиялың идеализмге ттрек бола алады,
екшпп жагынан, ол «тэжхрибе» деген сөздт объективтш
түргыдан түсшдтрумен үйлеседи Б1р жагынан, бүл аңы-
маң фидеистер сездтрмей ауытңу жолымен «тэж1рибе
дегешм1з объект» деген дүрыс көзңарастан кейш шегь
нш, «тэжтрибе» деген сөздщ магынасын бүрмалады;
екшпп жагынан, тэжтрибенщ объективтппг! дегешмхз
тек тэж!рибешң түйсштер екендМ гана,— мүнымен
Беркли де, Фихте де эбден келкш жатыр!
Рейдщ шатасып ңалган себеб! — ол өзшщ алдына
орындалмайтын мшдет ңойды: жаңа физикадагы мате-
риалистш мектеп пен идеалистш мектептщ ңарама-ңар-
сылыгын «ымыраластырмаң» болды. Өздершщ теория-
сын объектшщ суретх деп есептейтш физиктердщ
көзңарастарын феноменализмге жатңызып, ол неомеха-
нист1к мектептщ материализмш элшретуге тырысады*.
* «Ымыраластырушы» А. Рей тек философиялың материализмн!ң
мэселен! ңалай ңойганын бүркемелеп ңана ңоймай, сонымен бтрге
француз физиктергнхң негүрлым айңын айтылган материалист!к мэлш-
демелерш де орагытып отть Мэселен, ол 1902 жылы өлген Альфред
Корнюд! (А. Согпп) атамады. Бүл физик Оствальдтың «гылымп мате-
риализмд! талңандауын (немесе жеңуш, Т)Ьегүг1пс1ип£)» кекетш, мэсе-
лен1 фельетондагыша бүра тартып сөз ңылганын жшркене отырып
көрсеткен болатын (ңараңыз: «Веуие &ёпёга1е йез зшепсез», 1895, р.
ЮЗО—1031 («Жаппай Гылыми Шолу», 1895, 1030—1031-беттер. Ред.)).
Физиктердш 1900 жылы Парижде болган халыңаралың конгресшде
А. Корню былай дедк « ..Бгз табигаттың ңүбылыстарын негүрлым
көб1рек таныган сайын, дүниешң механизмше картезийлш батыл көз-
ңарас, физикалың дүниеде материя мен ңозгалыстан басңа еш нэрсе
жоң деген көзңарас согүрлым дамып, согүрлым дэл бола бермек.
Физикалың күштердщ б1рл1Г1 проблемасы... XIX гасырдың аягында
ашылган үлы жаңалыңтардан кейш тагы да б1ршш1 орынга ңойылып
отыр Б1зд1ң гылымдагы ңаз1рг1 көсемдер!м1з — Фарадей, Максвелл,
Герц (егер тек ңайтыс болган атаңты физиктерд! гана сөз ңылсаң)
көбшесе дүниелш энергияның иес! — салмагы жоц материяныц
(шаПёге зиЫИе) жаратылысын дэл!рек аныңтау жэне оның ңасиеттерш
б1лу жагына көп көң!л бөледь.. Картезийл1к идеяларга ңайта орал-
гандың айңын.. » («Варрог1з ргёзепШ аи Соп^гёз 1п1;егпаНопа1 с!е
РЬуз1дие», Р., 1900, I 4-те, р. 7 («Физика жөншдег! халыңаралың
конгреске үсынылган баяндамалар», Париж, 1900, 4-том, 7-бет. Ред.)).
Люсьен Пуанкаре өзшщ «Ңаз1рг1 физика» туралы кгтабыида
XVIII гасырдың энциклопедистер! бүл картезийлж идеяны ңабылдап,
дамытты деп дүрыс көрсетед! (Ьисгеп Рогпсагё. «Ьа рЬуз1цие тойегпе»,
Р., 1906, р 14), б1раң диалектикалың материалистер Маркс пен Энгельс
материализмнщ бүл непзт ңагидасын механикалыц материализмнщ
сыңаржаңтылыгынан ңалай тазартңанын бүл физик те, А. Корню де
б!лмейд1
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ РЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 339
Сонымен, ол концептуалисттк мектепт! жацтаутпылардың
мейлшше батыл айтңан шшрлерш тойтара отырып, ңал-
ган шкхрлерш уялшаң материализм магынасында түсш-
дфе отырып, бүл мектептщ идеализмш бэсеңдетуге
тырысады. Бүл ретте Рейдщ материализмнен безу! ңан-
шалыңты жалган екенш жэне ңаншалыңты ңиынга соң-
ңанын, мэселен, оның Максвелл мен Герцтщ дифферен-
циалдың теңдеулершщ теориялың маңызына берген
багасы көрсетш отыр. Махистердщ шк!ршше, бүл
физиктердщ өздершщ теориясын теңдеулер системасы-
мен шектеп ңойгандыгы материализмдх бекерге шыгару
болып табылады: бар болганы теңдеулер, ешңандай
материя жоң, ешңандай объективтгк реалдылың жоң,
тек символдар гана бар дейдй Феноменологиялың
физиканы бекерге шыгарамын деп түсшш, Больцман
бүл көзңарасты бекерге шыгарады. Рей феноменализмд!
ңоргаймын деп ойлап, бүл көзңарасты бекерге шыгара-
ды! «Лагранждың динамикасындагы дифференциалдың
теңдеулер сектлд! теңдеулермен шектелгеш себептт,—
дейд1 Рей,—Максвелл мен Герцтт «механистер» ңатары-
на ңосудан бас тартуга болмайды. Мүның өз1 Максвелл
мен Герцтщ тюршше, реалды элементтер непзшде 613
электрдщ механикалың теориясын жасай алмаймыз
дөген сөз емес. Керхсшше, классикалың механиканың
жалпы формасымен б!рдей формасы бар теорияның
электрлш ңүбылыстар теориясы болып отыргандыгы
жөншдег! факт б1здщ элп теорияны жасай алатынды-
гымызды дэлелдейд!» (253)... «Сан единицаларының,
ягни теңдеулерге юретш элементтердщ жаратылысы
айңындалган сайын проблеманың ңаз1рг1 шеппмшщ ай-
ңын еместхп кеми беретш болады». Материялың ңоз-
галыстың ңайсыб1р формаларының зерттелмегендйй Рей
үшш ңозгалыстың материялылыгын терюкө шыгаруга
желеу бола алмайды. Постулат есебпщег! емес, тэж!ри-
бенщ нэтижес!, гылымның дамуының нэтижес! есебхн-
деп «материяның б1ртект1л1г1» (262), «физика объекть
сшщ б1ртект1л1г1»,— өлшеулөрд! жэне математикалың
есептеулерд! ңолдануга болатындыгының шарты, мше,
осылар болып табылады.
340
В. И. ЛЕНИН
Таным теориясындагы практика критеришне Рейдщ
берген багасы мынау: «Скептицизмшң ңагидаларына
ңарама-ңарсы, 613 гылымның практикалың ңүндылыгы
оның теориялың ңундылыгынан туады деп айтуга пра-
волымыз» (368)... Скептицизмшң бул ңагидаларын
Махтың, Пуанкарешң жэне олардың бүктл мектебшщ
барынша айңып ңабылдаганы туралы Рей үндемегендх
артың коредк.. «Ыршпп реттегг ңүндылыгы да, екшпп
реттегт ңүндылыгы да — оның объективтш ңүпдылыгы-
ныц бхр-бтршен ажырамайтып жэне б1р-б1р1меп ңатар-
лас ек1 жагы. Табигаттыц белпл! бхр заңының практи-
калың ңүндылыгы бар деу, ...шыпында, табигаттың бүл
заңының объективтш маңызы бар дегенге саяды...
Объекттге эсер ету объектшщ өзгеруш, объеттде 613Д1Ң
күткешм1зге немесе болжаганымызга сэйкес келетш
реакция болуын ңажет етедц осыларга сүйенш 613
объект1ге эсер етем!з. Демек, бүл күткешмхздщ өзшде
немесе болжаганымыздың өзшде объект арңылы жэне
б1здщ эрекет1м1з арңылы бацыланып отыратын элемент-
тер бар... Демек, бүл эр түрл! теорияларда объективттк-
тщ б!р бөл1п бар» (368). Мүның өз! толыгынап мате-
риалист^к жэне тек ңана материалистш таным
теориясы, ойткеш басңа көзңарастар, эшресе махизм,
практика критерийшщ объективтш, ягни адамга жэне
адамзатңа тэуелшз маңызы бар екенш теркке шыга-
рады.
Ңорытынды: Уорд, Коген жэне К° сияңты емес, Рей
мэселеге мүлде басңа жагынан келген, б!раң олардың
бэргшң де нэтижелер! б!рдей болып шыңңан,— материа-
листхк тенденция мен идеалистш тенденцияны ңаз!рг1
физикадагы басты ею мектептщ айырмашылыгының не-
Г1здер1 деп таныган.
7. ОРЫС «ФИЗИК-ИДЕАЛИС1»
Жүмысымның кейб!р ңиын жагдайлары салдарынан
мен бүл талданып отырган мэселе жөшндеп орыс эде-
биет1мен мүлде дерлш таныса алмадым. Сондыңтан мен
тек философиядагы б!здщ белплх ңаражүздш Лопатин
мырзаның өткен жылы (1907, сентябрь — октябрь)
ЖАРЛТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАЦА РЕВОЛЮЦИЯ341
«Вопросы Философии и Психологии»103 журналында ба-
сылган «Физик-идеалист» деген маңаласын баяндаумен
гана шектелмекшн, бул маңаланың менщ таңырыбым
үшш өте зор маңызы бар. «Орыс халңы одагы»104 ба-
тыстың реакңиялың партияларына ңалай ңарайтын бол-
са, философиядагы нагыз орыс идеалис! Лопатин мырза
да Европаның ңазтрг! идеалистерше дэл солай ңарайды.
Сопдыңтан да мэдениет жэне турмыс жөншде бхр-бтрх-
нен мүлде басңаша жагдайларда б!ртектес философия-
лың тенденциялардың ңалай туатынын байңап көрген
абзал. Лопатин мырзаның маңаласы, француздардың
ё1о^е дейтшшдей,— орыс физигх марңүм Н. И. Шиш-
киндх (1906 ж. ңайтыс болды) мадаңтауга арналган сөз
болып шыңңан. Герцтщ шгмше жэне жалпы алганда
жаңа физикага ңатты көңы бөлген осынау б1л1мд1 адам-
ның тек оңшыл кадет болып ңана ңоймай (339-бет),
оның үстше өте дшппл, Вл. Соловьевтщ философиясы-
на, т. б. т. с. бой үрган адам болганы Лопатип мырзаны
өте-мөте ңызыңтырган. Алайда, озшщ көбшесе филосо-
фиялың жэне полицейлш шекарага ңарай «үмтылганы-
на» ңарамастан, Лопатин мырза физик-идеалистщ гно-
сеологиялыц көзңарастарын сипаттау үшш де аздап
материал бере бшген. Лопатин мырза былай деп жазады:
«Гылымның зерттеу тэсшдерш, жорамалдары мен фак-
тшерш дүниеге сындарлы жэне аяңталган көзңарасты
жасауга керект! ңүрал мен материал болуга жарамды-
лыгы түргысынан мейлшше кең түрде сынауга өзшщ
дамылсыз талпынуында Шишкин нагыз позитивист
болды. Бүл жагынан Н. И. Шишкин өзшщ толып жат-
ңан замандастарына мүлде ңарсы шшрдеп адам едп
Осы журналда бүрын басылгап маңалаларымда меп
дүниеге гылыми козңарас дегешпң ңандай эр түрл! ма-
териалдардан жэпе көбшесе пашар материалдардан ңү-
ралатынын аныңтауга талай рет эрекет жасадым: дэлел-
денген фактыер де, азды-көпт1 батыл ңорытындылар да,
гылымның белгпп бтр саласы үшш ңазтрг! кезеңде
ңолайлы болып отырган гипотезалар да, тпгп ңосымша
гылыми ңиялдар да сол материалдарга жатады, сөйтш
мүның бэр! күмэнсыз объективтш аңиңаттардың дэре-
жесше жетшзыед!; философияга жэне дшге жататын
342
В. И. ЛЕНИН
басңа идеялардың жэне нанымдардың ңандайына болса
да осы аңиңаттар түргысынан төрелш айтып, олардың
1Ш1Ндеп сол аңиңаттарда көрсетымегеннщ бэрш бекер-
ге шыгару керек болады. Белгпп б!р тарихи дэутрдщ
гылыми көзңарастарын ңатып ңалган, журттың бэрше
мшдеттт догмалың системага айналдыруга дэмелену түк
шыңпайтын орынсыз эрекет екенш бтздщ аса талантты
ойшыл-натуралист проф. Вл. И. Вернадский тамаша ай-
ңын көрсетш берд1. Ал оның бер жагында элгт көзңарас-
тың мүндай догмалың системага айналдырылуына тек
оңушы жүртшылыңтың ңалың топтары гана айыпты
емес (Лопатин мырзаныц ескертуъ: «Бүл ңалың топтар
үшш бтрталай түсыпкт! штаптар жазылды; бүл ютап-
тардың көздеген маңсаты — барлың мэселелерд! шеше-
тш мүндай гылыми катехизистщ бар екенше сол ңалың
топтарды иландыру. Бул жөншен үлг! боларлың шыгар-
малар: Бюхнердщ «Күш жэне материясы» немесе Гек-
кельдщ «Дүние жүмбаңтары») жэне жартылыс тану
гылымының арнаулы салаларындагы жеке галымдар га-
на айыпты емес, бүдан гөрх де таңңаларлыгы сол: ресми
философтар да көбшесе осылай 1степ жүр, олар кейде
барлың күш-ж1герш өздершен бүрын кейбтр арнаулы
гылымдардың өшлдершщ айтңандарынан басңа ештеңе
айтпайтынын, тек ңана оны өздершщ ерекше тштмен
айтатынын дэлелдеуге жүмсайды.
Н. И. Шишкиннщ күш бүрын ойлап ңойган догма-
тизм1 тшт1 де болган жоң. Ол — табигат ңүбылыстарын
мехаиика түргысынан түсшдтрудт шын ниетгмен жаң-
таушы, бтраң ол үшш мүндай түсшдхру — тек зерттеу
методы гана» (341)... Ьм... Ьм... Таныс эуендер!.. «Ме-
ханикалың теория зерттелш отырган феномендердщ
шын мэнш ашады деп ол тпт де ойлаган жоң, ол бүл
теорияны тек феномендерд! гылым маңсаттары үшш 61-
ршпрш, дэлелдеудщ негүрлым ңолайлы жэне нэтижел!
эдк! гана деп быдй Сондыңтан ол үшш табигатты ме-
ханика түргысынан үгыну жэне оган материалистш
көзңарас түргысынан ңарау өзара сэйкес келуден ңа-
шың жатыр...». Дэл «Марксизм философиясы «жөнгнде-
гъ» очерктердщ» авторларының айтңандарынан мүлде
айнымайды!.. «Мүлде керкшше, оган шоңтыгы бшк
ЖЛРАТЫЛЫС ТАНУ ЕЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 343
мэселелерде механикалык, теория. бгрыңгай сынаушы-
лың, керек десе ымырашылдьш, позицияда болуга тшс
сияңты болып көршдп..».
Махистердщ тппнде мүның өзх материализмдт идеа-
лизмге ңарсы ңоюдың «еоктрген, өр!с1 тар жөне сыңар-
жаң түршен асып түскендгк» деп аталады... «Заттардың
алгашңы басталуы мен аңыргы аяңталуы туралы, бгздщ
рухымыздың шип мөн1 туралы, ергктщ еркшдМ тура-
лы, жанның мөңг1 жасайтындыгы туралы мөселелер
жэне т. т. өздершщ шын кең магынасында механика-
лың теорияның ңарауына жата алмайды — сөбеб!: бүл
теория зерттеу методы ретшде тек физикалың тэж!рибе-
нщ фактшерше гана ңолданылатын табиги шегшен аса
алмайды» (342)... Соңгы ею жолы А. Богдановтың
«Эмпириомонизмшен» үрланып алынганы күмэнсыз.
Шишкин өзшщ «Механикалың теория түргысынан
ңарагандагы психофизикалың ңүбылыстар туралы» де-
ген маңаласында («Вопросы Философии и Психологии»,
1-к1тап, 127-бет) былай деп жазган болатын: «Жарың-
ты — зат деп те, ңозгалыс деп те, электр деп те, түйсш
деп те ңарауга болады».
Лопатин мырзаның Шишкинд! позитивистер ңатары-
на ңосуы эбден дүрыс екеш, бүл физиктщ бүтшдей жа-
ңа физиканың махистш мектебше жататыны күмэнсыз.
Өзшщ жарың туралы пайымдауы арңылы Шишкии
жарыңты ңарастырудың эр түрл! эд1стер! — «тэж!рибе-
ш үйымдастырудың» (А. Богдановтың терминологиясы
бойынша) белпл! б!р түргыдан ңараганда б!рдей заңды
эр түрл1 методтары болып табылады немесе «элемент-
төрдщ» эр түрл! «байланыстары» (Э. Махтың термино-
логиясы бойынша) болып табылады жэне, ңалай болган-
да да, физиктердщ жарың туралы 1л1м1 объективтш
реалдылыңтың сурет! емес депс! келедй Б1раң Шиш-
кинн1ң пайымдауы мейлшше нашар. «Жарыңты зат деп
те, ңозгалыс деп те... ңарауга болады». Табигатта ңозга-
лыссыз зат та жоң, затсыз ңозгалыс та жоң. Шишкиннщ
б1ршш1 «ңарама-ңарсы ңоюы» магынасыз... «Электр деп
те... ңарауга болады». Электр дегешм1з — заттың ңозга-
лысы, демек, Шишкиннщ шк1р1 бүл жерде де дүрыс
емес. Жарыңтың электромагниттш теориясы жарың пен
344
В. И. ЛЕПИН
электрдщ наң сол бтр заттың (эфирдщ) ңозгалу форма-
лары екенш дэлелдедк.. «Түйсш деп те... ңарауга бола-
ды». Түйсш деген1М1з — ңозгалушы материяның бейпе-
С1. Түйсш арңылы болмаса, бтз басңа жолмен заттың
ешңандай формалары туралы да, ңозгалыстың ешңандай
формалары туралы да ештеңе бые алмаймыз; түйсштер
ңозгалушы материяның бтздеп сез1м мүшелерше эсер
етушен туады. Жаратылыс тану гылымы осылай деп
ңарайды. Ңызыл түст! түйсшу1м1з эфирдщ, шамамен
алганда, секупдына 450 триллион жылдамдыңпен тол-
ңуын көрсетедЕ Көггвдр түст1 түйсшу1м1з эфирдщ, ша-
мамен алганда, секундына 620 триллион жылдамдыңпен
толңуын көрсетедь Эфирдщ толңуы бтздщ жарыңты
түйсшу1м1зге тэуелс1з болып жатады. Б1здщ жарыңты
түйсшу1м1з эфир толңуының адампың көру мүшесше
эсер етуше тэуелд! болады. Б1здщ түйсштер1м1з объек-
тивт1к реалдылыңты, ягни адамзатңа жэне адамның
түйсштерше тэуелшз бар болып отырган нэрсеш бейне-
лейдй Жаратылыс тану гылымы осылай деп ңарайды.
Шишкиннщ материализмге ңарсы багытталган пайым-
дауы ең түкке түрмайтын софистика болып табылады.
8. «ФИЗИКАЛЫҢ» ИДЕАЛИЗМНЩ МЭН1
МЕН МАҢЫЗЫ
Ең жаңа физикадан туатын гносеологиялың ңорытын-
дылар туралы мэселе агылшын эдебиетшде де, нем1с
эдебиетшде де, француз эдебиетшде де көтершш, мей-
лшше эр түрл! көзңарастардыңтүргысынан талңыланып
жатңанын жогарыда көрдш. Белпл! бтр философиялың
системага тэуелд! емес, философиядан тысңары жатңан
кейб1р жалпы себептерден туатын халыңаралың идея-
лың агымды корш отырганымыз ешб!р күмэнсыз. Мэл1-
меттерге жасалган жогарыдагы шолу махизмнщ жаңа
физикамен «байланысты» екенш күмэнсыз корсетш
отыр,— сонымен ңатар бүл шолу б!здщ махистердщ осы
байланыс туралы негъзшен тер1с түсшш таратып жүрге-
нш де көрсетедь Философияда да, сондай-аң физикада
да махистер белплх агымдарга өздершщ, маркстш, түр-
гысынан жалпы шолу жасай алмай, бүл агымдардың
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 345
ңандай орын алатындыгына бага бере алмай, сэнге ңүл-
шылың етш, соның соцынан сүйретхлш жүр.
Махтың философиясы — «XX гасырдагы жаратылыс
тану гылымының философиясы», «жаратылыс гылымда-
рының ең жаңа философиясы», «ең жаңа табиги-гылы-
ми позитивизм», т. с. («Түйсштерд! талдауга» Богда-
новтың жазган алгы сөзх, IV, XII беттер; соны Югике-
вичттң, Валептиновтың жэне К°-шң айтңандарымеп
салыстырыңыз) деп даурыгулардың бэршде ек! түрл!
жалгап шюр бар. Б1ршппден, махизм идея жагынан ңа-
з!рг1 жаратылыс тану гылымының б1р саласындагы тек
бгр мектеппен гана байланысты. Екшппден, бул ец бас-
тысы: махизмшң бул мектеппен байланысты болып
отырган жер! — идеалистък философияныц басца ба-
тыттары мен системасымацтарыныц бэрънен махизмнщ
айырмашылытын көрсетет1н жерг емес, цайта оныц жал-
пы алтанда букъл философиялыц идеализммен ортац бо-
лып отыртан жеръ. Бүл ңагиданың дүрыстыгына ешб!р
күмөн ңалмауы үппн тутас алтанда сөз болып отырган
бүк1л идеялың агымды б!р шолып отсек, осының өз1
жетш жатыр. Бүл мектептщ физиктерш: нем!с Махты,
франңуз Апри Пуанкареш, бельгиялың П. Дюгемдц
агылшын К. Пирсонды алып ңараңыз. Оларга ортаң
нөрсе аз емес, олардың неыз! де бтр жэне багыты да бгр,
мүны олардың эрңайсысы эбден эд!л мойындайды да,
бграң жалпы алганда эмпириокритицизм 1Л1М1 де, атап
айтңанда Махтың, ең болмаганда, «дүние элементтерт»
туралы 1Л1М1 де бүл ортаң нэрсеге шрмейдп Соңгы үш
физик бүл ек11Л1мнщ б1рде-б1рш тшт! бшмейд! де. Олар-
дың бэрше «тек ңана» б!р нэрсе ортаң: философиялың
идеализм; азды-көпт! саналы түрде, азды-көш! батыл
түрде олардың бэр! де осы философиялың идеализмге
ңарай бурылады. Жаңа физиканың осы мектеб1не сүйе-
петхн, оны гносеологиялың жагынан дэлелдеп, дамыту-
га тырысатын философтарды алып ңарасаңыз, С1з бүлар-
дың арасында тагы да немгс имманенттер!, Махтың
шэшрттер!, француз неокритицистер! мен идеалистер!,
агылшын спиритуалистер!, орыстың Лопатиш, оның үс-
тше б1рден-б1р эмпириомонист А. Богданов бар екешн
346
В. И. ЛЕНИЙ
көресхз; Олардың бэрше ортаң бтр-ак, нэрсе бар, атап
айтңанда, ол мынау: азды-көпт! саналы түрде, азды-
көпт1 батыл түрде, шүгыл немесе асыгыс түрде фиде-
изм жагына бүра тартып немесе одан өз басы жирене
отырып (А. Богданов), олардың бэр! де философиялың
идеализмд! жүзеге асырады.
Жаңа физиканың соз болып отырган мектебшщ негхз-
Г1 идеясы — б1зге түйсж арңылы мэл1м болатын жэне
б1зд1ң теорияларымыз бейнелеп беретш объективтш
реалдылыңты тершке шыгару немесе мүндай реалды-
лыңтың бар екенше күмэн келт!ру. Осы арада бүл мек-
теп, жалпы журттың мойындауынша, физиктер арасын-
да үстем болып отырган материализмнен (реализм, нео-
механизм, гилокинетика деп дэл аталмай жүрген жэне
физиктердщ өздер! азды-көпт! саналы түрде дамытпай
отырган материализмнен) ңашыңтап кетш отыр,— «фи-
зикалың» идеализм мектеб! ретшде ңашыңтап кетш
отыр.
Ңүлаңңа өте тосын естхлетхн бүл соңгы терминд! тү-
сшд!ру үшш ең жаңа философия мен ең жаңа жараты-
лыс тану гылымының тарихынан бтр оңиганы еске түс1-
рш өту керек. 1866 ж. Л. Фейербах ең жаңа физиоло-
гияның непзш салушы атаңты Иоганнес Мюллерд!
мейлшше ңатты айыптап, оны «физиологиялың идеалис-
тердщ» ңатарына ңосты (УУегке, X, 8. 197). Бүл физио-
логтың вдеализм! мынада болды: б1здег1 сез1м мүшелер!
механизмнщ түйслктену жөншдеп маңызын зерттей
отырып, мэселен, жарыңты түйсшу көзге түрлппе эсер
етшушен туады дегенд! айтып, бүл арңылы ол б1здщ
түйс1ктер1м1з объективтгк реалдылыңтың бейнелер! еке-
нш тергске шыгаргысы келдк Жаратылыс зерттеупплер-
дщ б1р мектебшщ «физиологиялың идеализмге», ягни
физиологияның белпл! нэтижелерш идеалистш түргы-
дан түсшдгруге бешмделген бүл тенденциясын Л. Фе-
йербах мейлшше дэл көре бхлдЕ Физиологияның көб1-
несе кантшылдың багыттагы философиялың идеализм-
мен «байланысын» кешн көп уаңыт бойы реакциялың
философия пайдалапып келдк Канттың идеализмш ңор-
гау үшш жэне материализмд! бекерге шыгару үшш
Ф. А. Ланге физиологияны бетке үстады, ал имманент-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ347
тердщ (А. Богдановтың бүларды Мах пен Кант арасын-
дагы аралың багытңа ңосуы дүрыс емес) тппнен
И. Ремке 1882 жылы физиология кантшылдыңты дөлел-
деп отыр-мыс деген шктрге ңарсы эдеш күрес ашты*.
Бгздщ заманымызда |б1рңатар 1р1 физиктердщ филосо-
фиялың идеализмге бурып отыртаны ңандай даусыз бол-
са, ол кезде б!рңатар тр! физиологтардың идеализмге
жэне кантшылдыңңа буртаны да сондай даусыз.
Ф. А. Ланге мен «физиологиялың» идеалистердщ босңа
эрекеттенушен түк өнбегет сияңты, «физикалың» идеа-
лизмнщ, ягни XIX гасырдың аягындагы жэне XX га-
сырдың басындагы физиктердщ белгт мектебт идеа-
лизмшщ материализмд! «бекерге шыгаруынан» да,
идеализмнщ (немесе эмпириокритиңизмнщ) жаратылыс
тану гылымымен байланысын дэлелдеймш деген эреке-
тшен де түк өнбедх. Жаратылыс тану гылымының б!р
саласындагы жаратылыс зерттеупплердщ б!р мектебшде
бүл ек1 жагдайдың екеушде де байңалып отырган ауыт-
ңушылың — реакциялың философия жагына ңарай
ауытңушылың — уаңытша болган бүлталаң, гылымның
тарихындагы өткшпп ауыртпалың дэу!р, көбшесе орны-
гып ңалган есю үгымдардың цауырт куйретълушен ту-
ган өсу ауыртпалыгы.
Б1здщ жогарыда көрсетш өткешм1здей, ңаз1рп «физи-
калың» идеализмнщ ңаз1рг! физикадагы дагдарыспен
байланысты екеш жалпы жүртңа мэл1м. Скептиктерден
гөрц фидеизмнщ Брюнетьер секыд! тшелей жаңтаушы-
ларын еске ала отырып, А. Рей былай деп жазады:
«Скептиктш сынның ңаз1рг1 физикага ңарсы келтГрш
отырган дэлелдер!, шынында, барлың скептиктердщ
атышулы дэлелше: шкхр алалыгына» (физиктер ара-
сында) «келш саяды». Б1раң бүл алауыздыңтар «физи-
каның объективтппгше ңарсы ешб!р дэлел бола алмай-
ды». «Тарих атаулының бэршдегГ сияңты, физика та-
рихында да 1р1 дэуГрлерд! ажыратып алуга болады, бүл
дэу!рлер теориялардың формалары мен жалпы түрлерх-
нщ эр алуан болуымен сипатталады... Бүган дейш мэл!м
* ЗоИаппез Вектке. «РЬПозорЫе ип(1 КапПатзтиз», ЕтзепасЬ, 1882,
8. 15 жэне келес! беттер (Иоганнес Ремке. «Философия жэне кант-
шылдың», Эйзенах, 1882, 15 жэне келес! беттер. Ред.).
348
В. И. ЛЕНИН
болмаган немесе толык, багаланбаган б!р өте маңызды
факт аныңталып, физиканың барлың салаларына эсер
ететш бхр жаңалың жарыңңа шыгысымен-аң физиканың
бүктл сипаты өзгередт; жаңа дэугр басталады. Ныотон-
ның ашңап жаңалыңтарынан кейш, Джоул — Майердщ
жэне Карно — Клаузиустың ашңан жаңалыңтарынан
кейш осылай болды. Радиоактивтглхк ашылганнан кейш
де, стрэ, осылай болып жатса керек... Кейшнен оңига-
ларды едэутр ңашыгыраңтан шолган тарихшы бүл за-
мандагы адамдар тск дау-жапжалдарды, ңайшылыңтар-
ды, эр түрл1 мектептерге жгктелупплпт гана көрген
жерден эволюцияның түраңтылыгын оп-оңай көретш бо-
лады. Осы соңгы жылдарда физикада орын алып отыр-
ган дагдарыс та, с!рэ, наң сондай ңүбылыстардың ңата-
рына (бүл дагдарысңа сүйенш, философиялың сынның
жасаган ңорытындыларына ңарамастан) жататын болса
керек. Мүның өз! үлы жаңалыңтар тугызган кэд1мг1 өсу
дагдарысы (спзе йе сго^ззапсе). Дау жоң, дагдарыс
физиканың өзгеруше бастайды,— мүнсыз эволюция мен
прогресс болмас ед1,— б!раң ол гылыми рухты өзгерт-
пейд1». (1. с., р. 370—372).
Ымыраластырушы Рей ңаз1рг1 физиканың барлың
мектептерш фидеизмге ңарсы б1р1кт1рмек болады!
Бүл — жаңсы ниеттен туган жалгандың, б!раң ол де-
генмен де жалгандың, өйткеш Мах — Пуанкаре — Пир-
сон мектебшщ идеализмге (ягни нэзгк фидеизмге) ңа-
рай ауытңуы даусыз. Ал физиканың объективттп, фи-
деистж рухтан өзгеше, «гылыми рухтың» непздерше
байланысты объективтшхп, Рей ңызу ңоргап отырган
объективт1л1Г1, материализмшң «үялшаң» түжырымы-
нан басңа еш нэрсе де емес. Ңаз1рп бүшл жаратылыс
тану гылымы сияңты, физиканың да материалистж не-
Г13Г1 рухы дагдарыс атаулының бэрш жэне ңандайын
болса да жеңед1, б1раң тек метафизикалың материализм-
Д1 диалектикалың материализммен сөзшз алмастыру ар-
ңылы жеңедЕ
Ңаз1рг1 физиканың дагдарысы оның өз теориялары-
ның объективтш ңүндылыгын тура, батыл жэне б1ржо-
лата мойындаудан шегшушде болып отыр,— мүны ымы-
раластырушы Рей жш-жш бүркемелеуге тырысады, 61-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 349
раң факт дегенщтз ымыраластыру эрекеттершщ бэршен
де күштЕ «Математиктер,— деп жазады Рей,— объектх-
С1, стрэ, ең болмаганда, галымның аңылынан туатын гы-
лыммен немесе, ңалай болганда да, зерттеулерше наңты
ңубылыстар араластырылмайтын гылыммен 1стес болуга
дагдыланып, физика туралы өте абстракциялың түсштк
алган: физиканы математикамен жаңындастыруга ты-
рысып, математиканың жалпы теориясын физикага ңол-
данган... Экспериментпплердщ бэрт де математиканың
рухы физика жөн^нде шктр айтудың тэсыдерше жэне
физиканы түсшуге басып ктргенш (түазтоп) көрсетш
отыр. Физиканың объективтшМ жөшндег! шшрдщ жал-
таңтыгы, солңылдаңтыгы, объективттлшке жетшзетш
жолдардың бүралаңдыгы, объективтшшке жету жолын-
да жеңуге тура келетш бөгеттер көбшесе осы эсерден —
кейде жасырын болганымен, одан күшш жоймайтын
эсерден — болып отырган жоң па екен?..» (227).
Мүның өз1 тамаша айтылган. Физиканың объективть
Л1Г1 туралы мэселеде «шюрдщ солңылдаңтыгы» — сэн-
ге айналып отырган «физикалың» идеализмнщ мэшш
осында.
«...Математиканың абстракциялың фикциялары физи-
калың реалдылың пен математиктердщ бүл реалдылың
туралы гылымды үгыну эд1С1 арасына бейне бтр перде
ңүргандай болды. Олар физиканың объективтшптн күң-
ырт сезед!... олар физиканы ңолга алганда, ең алдымен,
объективт! болгылары келедц олар реалдылыңңа сүйе-
нш, сол сүйеншт саңтап ңалгылары келед1, б1раң бү-
рынгы дагдылары жеңш кете бередь Сондыңтан, есш
механикалың физикага ңараганда, дүниеш баяпдыраң
етш, негүрлым аз гипотезамеп ңүрмаң болгап, сез1мд1к
дүниеш ңайтадан жасауга үмтылмай, оны коппрш алуга
(бёсаЦиег) үмтылган эпергетикага дейш,— б!з ңалай
дегепмен де математиктердщ теорияларыпа кездесе бе-
рем1з... Физиканың объективткпгш ңоргап ңалу үппн
математиктер ңолдан келгеншң бэрш 1стед1, өйткеш
объективтшш болмаса — мүны олар өте жаңсы түсше-
Д1 — физика туралы сөз болуы да мүмкш емес... Б1раң
олардың теорияларының күрделтгт, олардың жолдары-
пың бүралаңдыгы ыңгайсыздың сезгм тугызады. Мүның
350
В. И. ЛЕНИН
өз1 тым жасанды, өте-мөте сыпайы гстелген, ойдан шыга-
рылган (ёсШхё) нэрсе болып көршедг; экспериментпп
өз1 физикалың реалдылыңпен үнемт гстес болып жүрген-
де туатын стихиялың сен1мд1 бүдан таба алмайды... Ең
алдымен, физиктер болып табылатын барлың физиктер-
дщ,— ал олар тшт! толып жатыр,— немесе тек ңана фи-
зиктер болып табылатын барлың физиктердщ, асылын-
да, айтатыны, мше, осы, бүкш неомеханистш мектептщ
айтатыны, мше, осы... Физиканың дагдарысы математи-
ка рухының физиканы жайлап алгандыгында болып
отыр. Б1р жагынан, физиканың алга басуы, екшпп жа-
гынан, математиканың алга басуы XIX гасырда бүл ею
гылымның б1р-б1р1мен тыгыз жаңындасуына экелш соң-
тырды... Теориялың физика математикалың физикага
айналды... Сонымен, формальдың физиканың, ягни таза
математикалың болган математикалың физиканың,—
физика саласы есебшдег! емес, математика саласы есе-
бщдеп математикалың физиканың дэу1р1 басталды. Өз
жүмысының б1рден-б1р материалы болып табылатын
концептуалдың (таза логикалың) элементтерге дагды-
ланган математик бүл жаңа кезеңде ңолапайсыз мате-
риялың элементтерд! онша икемд! емес деп тауып, бүл
элементтерден именгендей сезшш, олардан мүмкшдМне
ңарай көб!рек абстракциялауга үмтылмай, оларды мүл-
де материялың емес деп түсшуге, таза логикалың деп
түсшуге немесе тшт1 оларды мүлде елемеуге үмтылмай
түра алмады. Реалдың, объективт! түрде бар заттар есе-
бшдег1, ягни физикалъщ элементтер есебшдег! элемент-
тер мүлдем жогалды. Тек дифференциалдың теңдеулер
арңылы мэл1м болатын формальдың ңатынастар гана
ңалды... Егер өз аңылының осы конструкциялың жүмы-
сы өзш шатастырмайтын болса... онда математик тео-
риялың физиканың тэж!рибемен байланысын таба ала-
ды, б1раң б1р ңараганда жэне алдын ала белгпи б!р
шюрге келмеген адам үшш мүның өз1, с!рэ, беталды жа-
салган теория сияңты көршетш болуы керек... Кон-
ц-ептт1, таза үгымды реалдың элементтер алмастырады...
Физиканың шалдыгуы (1е гпаШзе), дагдарысы жэне
оның объективтш фактыерден ңашыңтаган сияңты бо-
лып көрхнух, тарихи жагынан алганда, теориялың физи-
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ЕЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 351
ка ңабылдаган,... математикалың форма бойынша осы-
лай түсшдтршед!» (228—232).
«Физикалың» идеализмнщ бхрхнпп себеб! осындай.
Реакциялык, жалтак, өрекеттер гылым прогресшщ өзшен
туып отыр. Жаратылыс тану гылымының 1р1 табысңа
жетуң өздершщ ңозгалыс заңдары математика түргы-
сынан өңдеуге мүмкшдш беретш материяның б1ртект1
өрх ңарапайым элементтерш табуга жаңындаушылың
математиктерге материяны үмыттырады. «Материя га-
йып болады» да, тек теңдеулер гана ңалады. Канттың
табигаттың заңдарын парасат белгшейд! деген есю
идеясы дамудың жаңа сатысында бейне б!р жаңа сияң-
ты болып отыр. Жогарыда көргешм1здей, жаңа физика-
ның идеалистш рухына шаттанатын Герман Коген 613-
дщ материалистш заманымыз ыгыстырып бара жатңан
идеализм рухын гимназистердщ миына сщ!ру үшш жо-
гары математиканы мектепке еппзуд! уагыздауга дейш
барды (СгезсЫсМе с!ез Ма^еПаИзшиз уоп А. Ьап^е,
5. АиПа^е, 1896, Вб. II, 8. ХЫХ*). Эрине, бүл — реак-
ционердщ ңисынсыз ңиялы, ал шынында мүнда маман-
дардың аз бөлегшщ аз уаңыт идеализммен эуестенушен
басңа ештеңе жоң жэне болуы да мүмкш емес. Б1раң
өте-мөте ерекше нэрсе мынада болып отыр: 61Л1МД1 бур-
жуазияның өк1лдер! надандыңтан, ңараңгылыңтан жэне
капиталистгк ңайшылыңтардың өрескел айуандыгынан
ңалың бүңараның төм-енп топтарында туган фидеизмд!
сүйемелдеп саңтап ңалуга немесе оган орын табуга ты-
рысып, суга кеткен тал ңармайды дегендей, жымысңы
амал-айла ңолдануда.
«Физикалың» идеализмд! тугызган екшпп себеп —
релятивизм принциш, б!здщ б1л1м1м1здщ относительдип-
Г1 принциш, еск1 теориялар ңауырт күйреген дэу!рде
физиктерге ерекше күштеп таңылатын жэне — диалек-
тиканы бглмеген кунде — сөзс1з идеализмге бастайтын
принцип.
Релятивизм мен диалектиканың араңатынасы туралы
бүл мэселеш махизмшң теория саласындагы сэтсгздште-
ршщ себептерш ашатын ең маңызды мэселе деуге бола-
* — А. Ланге. «Материализм тарихы», 5-басылуы, 1896, II том,
ХЫХ бет. Ред.
352
В. ТТ. Л Е Н И Н
ды. Мөселен, европалың позитивистердщ бөрт сияңты,
Рей де маркстш диалектикадан мүлде бейхабар едк
Диалектика деген сөздт ол тек идеалисттк философиялык,
опекуляция магынасында гана ңолданады. Сондыңтан
ол жаңа физиканың релятивизмге сүршш ңүлаганын
сезш, баяу жэне баяу емес релятивизмшң айырмашы-
лыгын таппаң болып, бооңа эуреленедт. Эрине, «баяу
релятивизм, практикада болмаса да, логикада нагыз
скептицизммен үштасады» (215), бтраң Пуанкареде,
байңайсыз ба, мүпдай «баяу емес» релятивизм жоң кө-
ршедт. Сөз екеп-ау, релятивизмдт аптекашыша сэл
артың — сэл кем өлшеуге, сөйтш махизмнщ жагдайын
түзеуге болады екен гой!
Шынында, релятивизм туралы мэселеш тек Маркс
пен Энгельстщ материалистш диалектикасы гана теория
жагынан дүрыс ңояды, ал бүл диалектиканы бшмеу ре-
лятивизмнен философиялың идеализмге сөзсъз үрынды-
рады. Айта кету керек, Берман мырзаның «Ңазхргх та-
ным теориясы түргысыван алгандагы диалектика» ту-
ралы сораңы кгтапшасын түкке түргысыз ету үшш осы
жагдайды түсшбеупплхктщ өзьаң жеткипктк Берман
мырза оз1 мүлде түсшбеген диалектика туралы есш, то-
зыгы жеткен сапдыраңты ңайталай берген. Таным тео-
риясына цадам басцан сайын махистердщ бэр1 наң
осындай түсшбеупплшке үрынып отырганын 613 жога-
рыда көрдш.
Физиканың бүрынгы аңиңаттарының бэр1, оның 1ппн-
де даусыз, бүлжымайтын деп есептелген аңиңаттары да,
относительдш аңиңаттар болып шыңты,— демек, адам-
затңа тэуелстз ешңандай объективтш аңиңаттың болуы
мүмкш емес. Тек бүкш махизм гана емес, жалпы алган-
да бүкш «физикалың» идеализм осылай пайымдайды.
Относительдш аңиңаттардың дамуында олардың жиын-
тыгынан абсолюттш аңиңат ңалыптасатыны,— отно-
сительдш аңиңаттар — адамзатңа тэуелстз объектшщ
относительд! түрде дүрыс бейнелену! екеш,—бүл бейне-
ленудщ барган сайын дүрыс бола беретхш,— гылыми
аңиңаттың относительдшплне ңарамастан, эрб!р гылы-
ми аңиңатта абсолюттш аңиңаттың элемент! бар еке-
нх,— Энгельстщ «Анти-Дюринг» деген штабына ой жь
ЖАРАТЫЛЫС ТАПУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИяЗбЗ
берген эрбтр адамга өзшен-өз! түсгшктт осы ңагидалар-
дың бэр1 — «ңаз1рг1» таным теориясы үшш жет! ңат жер
астындагыдай ңүпия болып отыр.
Мах өте-мөте үсынып отырган П. Дюгемшң «Физика
теориясы»* немесе Сталлоның «Ңаз1рп физиканың
үгымдары мен теориялары» ** сияңты шыгармалар бүл
«физикалың» идеалистердщ, шынында, идеализм мен
диалектикалың материализм арасында ауытңи отырып,
атап айтңанда, б1здщ б1Л1М1М1здщ относительдшМн дэ-
лелдеуге бэршен де гөр! көб!рек мэн беретшш өте-мөте
айңын көрсетш отыр. Эр түрл! замандарда өм!р сүрген
жэне мэселеге эр түрл! түргыдан ңараган осы еш автор-
дың екеу! де (Дюгем — мамандыгы бойынша физик, бүл
салада 20 жыл ңызмет гстеген; Сталло — 1848 жылы ес-
К1 гегелышлдш рухта жазылган натурфилософияны шы-
гарганына үялатын бүрынгы жан-тэшмен бершген ге-
гелышл) табигатты атомистикалың-механикалың түргы-
дан түсшуге ңарсы бэршен де гөр! ңатты күрестг Олар
мүндай үгымның өргс1 тар екендтн, бүл үгымды б!здщ
61Л1м1м1здщ жеткен шег! деп быуге болмайтындыгын,
мүндай үгымда болган жазушылардың көптеген үгым-
дарының сгреспе екендптн дэлелдейдп Ал еск1 материа-
лизмшң мүндай кемпплМ болганы күмэнсыз; Энгельс
бүрынгы материалистерд! барлың гылыми теориялардың
относительдшшш түсшбегеш, диалектиканы бшмегеш,
механикалың көзңарасты асыра дэрштегеш,— мше, осы
кемпплштер! үшш кшэлады. Б1раң Энгельс (Сталло
сияңты болмай) Гегельдщ идеализмш лаңтырып тастап,
Гегель диалектикасының шынайы данышпандың дэнш
тусше 61ЛД1. Энгельс еск1, метафизикалың материализм-
нен бас тартңанда, субъективизмге айналып бара жат-
ңан релятивизмнщ пайдасы үшш емес, диалектикалъщ
материализмнщ пайдасы үшш бас тартты. «Механика-
лың теория,— дейд1, мысалы, Сталло,— метафизикалың
теориялардың бэр!мен ңосылыщ атрибуттардың жеке,
идеалдың жэне, мүмкш, мейлшше шартты топтарын не-
* Р. Пикет. «Ьа 1Ьёопе рЪузгдие, зоп оЪ]с1 е! за 81гис!иге», Рапз,
1906 (П. Дюгем. «Физика теориясы, оның зерттейтш! жоне ңурылысы»,
Париж, 1906. Ред.).
** 7. В. 81а11о. «ТЬе Сопсер1з ап(1 ТЬеопез оГ МоДегп РЬуз1с8», ЬошЬ,
1882. Французша жэне немхсше аудармалары бар.
354
В. И. ЛЕНИН
месе жеке атрибуттарды дербес бар нэр-сеге айналдыра-
ды жэне оларды объективтш реалдылыңтың эр алуан
түрлерг деп түсшдхред!» (р. 150). Егер стз объективттк
реалдылыңты мойындаудан бас тартпасаңыз жэне мета-
физикамен, оны антидиалектика деп есептеп, күресш
отырсаңыз, онда бүл айтңаныңыз дүрыс. Сталло мүны
өз1 аның түсшбейдй Ол материалистш диалектиканы
түсшген жоң, сондыңтан релятивизм арңылы субъекти-
визм мен идеализмге жш ауытңып кете бередй
Дюгем де солай. Өте коп еңбек сщ!рш, физиканың
тарихынан Махта жш кездесетш мысалдардай өте ңы-
зыңты жэне багалы мысалдар келттре отырып, Дюгем
«физика заңдарының ңайсысы болса да — уаңытша эр!
относительдт заң, өйткеш ол — шамалас заң» (280) деп
дэлелдеуге тырысады. Бүл таңырыптагы үзаң-сонар па-
йымдауларды оңыган марксист: ашың түрган есткке
омыраулаган бүл ңандай адам едт! — деп ойлайды. Бтраң
Дюгемнщ, Сталлоның, Махтың, Пуанкарешң сорлаган
жерт де сол — олар диалектикалың материализм ашып
берген естктт көрмейдй Релятивизмд! дүрыс түжырым-
дай алмай, олар релятивизмнен идеализмге ңарай ңүл-
дырайды. «Физика заңы, шыпып айтңанда, аңиңат та
емес, жалган да емес, ңайта шамалас заң»,— деп жаза-
ды Дюгем (р. 274). Осы «ңайтада» жалгандыңтың бас-
тамасы бар, объектт! шамамен бейнелейтш, ягни объек-
тивт1к аңиңатңа жуыңтайтын гылым теориясының жэне
беталды алына салган, фантастикалың, мейлшше шарт-
ты теорияның, мэселен, дш теориясының немесе шахмат
ойыны теориясының арасындагы айырмашылыңты жою-
дың бастамасы бар.
Дюгемшң бүл жалгандыгы «материялың реалдылың»
сезхмдш ңүбылыстарга сэйкес келе ме деген мэселеш
метафизика деп жариялауга дейш барады (р. 10): реал-
дылың туралы мэселе жойылсын; б1здщ үгымдарымыз
бен гипотезаларымыз — жай символдар (81£пе8, р. 26),
«беталды» (27) айтылган шюрлер, т. с. Бүдан идеа-
лизмге, «дшге сенуппнщ физикасына» б!р-аң адым ңа-
лады, ал Петр Дюгем мырза бүл физиканы кантшылдың
рухында уагыздап та отыр (Рей, р. 162; салыстырыңыз:
р. 160). Ал аңкөщл Адлер (Фриц) —ол да марксист
ЖАРАТЫЛЫС ТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 355
болгысы келетш махист!—Дюгемшң айтңанын былай
деп «түзетуден» аңылдырак, ештеңе таба алмапты: Дю-
гем «ңүбылыстардың ар жагында жасырынып жатңан
реалдылыңтарды, шындъщтыц объектълеръ ретшде емес,
тек теорияның объектглерг ретшде гана»* жоңңа шыга-
рады-мыс. Бүл бгзге бүрыннан таныс сын: кантшылдың-
ты Юм мен Берклидщ түргысынан сынагандың.
Бграң П. Дюгемшң ешңандай саналы кантшылдыгы
туралы сөз болуы да мүмкш емес. Мах сияңты, ол да
өзшщ релятивизмше сүйеу боларлың ештеңе таба ал-
май, тек ңана ауытци бередъ. Бгрсыпыра жерлерде ол
диалектикалың материализмге жаңындап ңалады. Бгз
дыбысты бглгенде, «дыбыстың оны жеке алганда, оны
тугызатын денелерде ңандай екеш жагынан б!лмейм]’з,
оның бгзге ңатынасы жагынан ңалай бар болатынын бг-
лемгз. Бгздщ түйс1ктер1м1з тек сыртңы жагы мен үстщ-
Г1 жагын гана ашатын реалдылыңты тануымызга аку-
стика теориялары мүмкшдш бередп Бүл теориялар б!зге
былай дейдк б!здщ ңабылдауларымыз өз1м1з дыбыс деп
атайтын тек болжаулы нөрсеш гана аңгарып ңалатын
жерлерде оңтын-оңтын болып түратын, өте юшкене, өте
тез ңозгалыс реалды түрде бар болады», т. т. (р. 7). Де-
нелер түйсштердщ символдары емес, ңайта түйсштер —
денелердщ символдары (дүрысыраң айтңанда, бейнеле-
р1). «Физиканың дамуы материал беруден талмайтын
табигат пен танудан талмайтын парасаттың арасында
үдайы күрес тугызады» (р. 32) — табигаттың ең кппке-
не бөлшегшщ (оның ппшде электронның да) шексхз
болганы сияңты, табигаттың өз1 де шекс1з, б!раң пара-
саттың «өзшдш затты» «б1зд1к затңа» айналдыруы да
шекс13. «Реалдылың пен физика заңдары арасындагы
күрес шекс1з созыла бередг, физика түжырымдайтын
заңдардың ңайсысына болса да реалдылың ашыңтан-
ашың бекерге шыгаруды — факт арңылы бекерге шыга-
руды, ерте ме өлде кеш пе бэртбгр ңарсы ңояды; б!раң
физика осы бекерге шыгарылган заңды ңажымастан өң-
деп, өзгертш, күрделыещцре бередЬ (290). Егер автор
бүл объективтш реалдылыңтың адамзатңа тэуелс1з бар
* Дюгемшң ютабының нем!сше аудармасына «Аудармашының
ескертпес!», Ьрг., 1908, 5. ВагШ.
356
В. И± ЛЕНИН
екенш мыңтап ңуаттаса, онда оның жогарыда айтңаны
диалектикалың материализмдх мейлшше дүрыс баянда-
гандың болар едй «...Физика теориясы бүгш ңолайлы,
ертең жарамсыз болатын бтрыңгай жасанды система
емес; ол — барган сайын натуралдың бола беретш са-
ралау, эксперименттш эдтс тткелей» (сөзбе-^сөз айтңанда:
бетпе-бет: £асе а £асе, р. 445) «меңзей алмайтын реал-
дылыңтардың барган сайын айңын бола беретш бей-
нес1».
Махист Дюгем соңгы сөздер! арңылы кантшылдың
идеализммен иек ңагысып отыр: эксперименттш эдштен
басңа б!р эд1ске жол ашылатын сияңты, «өзшдш зат-
тарды» 613 тура, тшелей, бетпе-бет тани алмайтын сияң-
тымыз. Ал егер физиканың теориясы барган сайын на-
туралдың бола беретш болса, онда, демек, «натура», сол
теория «бейнелейтш» реалдылың б1здщ санамызга тэ-
уелс1з бар болады,— диалектикалың материализмнщ
көзңарасы наң осындай.
Б1р сөзбен айтңанда, кешег! «физиологиялың» идеа-
лизм сияңты, бүгшп «физикалың» идеализм де жараты-
лыс тану гылымының бтр саласында жаратылыс зерт-
теупплердщ бтр мектеб! метафизикалың материализмнеп
тура жэне Шрден диалектикалың материализмге көтерь
ле алмай, реакциялың философияга бой үргандыгын га-
на көрсетед!*. Ңаз!рг1 физика осындай ңадам жасауда
* Атаңты химик Уильям Рамсэй былай дейдк «Менен талай рет:
электр деген!м13 тербелу емес пе? Сымсыз телеграфты өте кгшкене
болшектердщ немесе денелердщ (корпускулалардың) ңозгалуы деп
ңалай түс1нд1руге болады?— деп сүрагандар болды. Бүган жауап мы-
нау: электр деген1М1з зат; электр дегенгмгз (курспв РамсэйД1К1) сол
өте к1шкене денелер, б!раң бүл өте юшкене денелер белгт б!р объек-
т1ден атылып үшңан уаңытта, эфирде жарыңтың толңыпы сек!лд1
толңын таралады, сымсыз телеграф үппн, м1не, осы толңып пайдала-
нылады» (УУгПгат Натзау. «Еззауз В1о£гар1йса1 апй Сйегтса!», Ьопс1.,
1908, р. 126 (Уилъям Рамсэй. «Өм1рбаяпдың жэне химиялың очерктер»,
Лондон, 1908, 126-бет, Ред.)). Радийдщ гелийге айпалуы туралы айта
келш, Рамсэй былай дейдк «Ңалай болганда да, элемент дейтшнщ
б1р өзш енд! соңгы материя деп есептеуге болмайды; оның өз1 мате-
рияның негүрлым ңарапайым формасына айналады» (р. 160). «Тер1с
электр материяның ерекше формасы екешн күмэнсыз деуге болады: ал
оң электр — тер!с электр! жоң материя, ягни сол электрлш материяны
алып тастагандагы материя болып табылады» (176). «Электр деген1м!з
не? Бурын ею түрл! электр: оң жэне тер!с электр бар деп ойлайтын
ед1. Ол кезде бүл ңойылган сүраңңа жауап беруге мүмк1ндш жоң ед1.
Б1раң ең жаңа зерттеулер: жүрт тер!с электр деп атауга дагдыланып
кеткен нэрсе — шынында (геа11у) субстанцпя деп есептеуге мүмкшдш
тугызады. Шынында да, оның бөлшектершщ салыстырмалы салмагы
өлшенген; бүл бөлшек, шамамен алганда, сутег! атомы массасыныц
ЖАРЛТЫЛЫС ТАИУ ГЫЛЫМЫНДАРЫ ЕҢ ЖАҢА РЕВОЛЮЦИЯ 357
жэне жасайды да, бтраң ол б!рден-б1р дурыс методңа
жэне жаратылыс тану гылымының б!рден-б1р дүрыс
философиясына тура жолмен келе жатңан жоң, бура-
лаң жолдармен келедт, саналы түрде келе жатңан жоң,
стихиялы түрде келедт, өзшщ «түпк: маңсатын» көре
отырып келе жатңан жоң, оган ңармана жаңындап,
теңселе басып, кейде тшт! шегшшектей отырып келедь
Ңазтргх физика толгатып жатыр. Ол диалектикалың
материализм туады. Толгагы ауыр. Бүл толгаң өмтр
сүруге ңабшетт бар жанды нэрседен басңа, кейбхр
жансыз өшмдердг, ңоңсың тогетш жерге апарып тас-
тауга тура келетш кейбтр ңиңым-сиңымдарды дүниеге
келыретш! сөзстз. Бүкш физикалың идеализм, эмпирио-
символизммен, эмпириомонизммен бтрге бүктл эмпирио-
критицизм философиясы, т. б., т. с. осы ңиңым-сиңым-
дардың ңатарына ңосылады.
жетх жүзден бхр бөл!гше тең болады... Электр атомдары электрондар
деп аталады» (196). Егер философия таңырыбына ютаптар мен маңа-
лалар жазып жүрген бхздщ махистер ойлай бытсе, онда олар «материя
гайып болады», «материя электрге айналады», т. с. деген сөздердщ —
материяның жаца формаларын, материялың ңозгалыстың жаңа форма-
ларын ашуга болады, еск1 формаларды осы жаңа формаларга айнал-
дыруга болады, т. т. деген аңиңатты б1лд!рген тек гносеологиялың
жагынан дэрменс!з сөздер гана екенш түсшген болар ед1.
358
VI ТАРАУ
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ
ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
Жогарыда көргентмтздей, орыс махистерт ек! лагерьге
бөлшеди В. Чернов мырза жөне «Русское Богатство-
ның» 105 ңызметкерлерң бүлар — философияда да, та-
рихта да диалектикалың материализмнщ сындарлы жэне
дэйект! дүшпандары. Махистердщ бүл арада 613 көб!рек
көңтл бөлгел! отырган екшпп б!р сыбайлас тобы маркс-
ист болгысы келед! жэне махизм Маркс пен Энгельстщ
тарихи материализм1мен сыйЫса алады деп оңушылар-
ды ңалай да болса сещцруге тырысады. Рас, олардың
бүл сещцрмек болган создер! көбшесе сол бос соз кү-
шнде ңалып ңояды: марксист болгысы келген махистер-
дщ б1рде-б1р1 эмпириокритицизмнщ непзш салушылар-
дың ңогамдың гылымдар саласындагы шын тенденция-
ларын аз да болса жүйел! түрде баяндауга ешб!р эрекет
жасаган емес. Б1з эуел! нем1с эмпириокритиктершщ,
одан кейш бүлардың орыс шэюрттершщ эдебиетте бар
мэл1мдемелерш алып ңарап, осы мэселеге ңысңаша тоң-
талып өтпекшз.
1. НЕМ1С ЭМПИРИ0КРИТИКТЕР1Н1Ң ҢОГАМДЫҢ
ГЫЛЫМДАР САЛАСЫНА ЭКСКУРСИЯЛАРЫ
1895 жылы, Р. Авенариустщ т1р! кезшде, ол шыга-
рын түрган философиялың журналда оның шэшрт!
Ф. Блейдщ: «Саяси экономиядагы метафизика»* деген
* «У1ег1е1]аЬг88сЬгШ Гйг ^ззепзсЬаГШсЬе РЬПозорЫе», 1895, XIX том.
Р. В1ег. «Вхе МеГарЬузхк ш йег МаНопа1бкоиот1е», 88. 378—390 («Гылы-
ми Философия Үшайлыгы», 1895, XIX том. /Ф. Блей. «Саяси энономия-
дагы метафизика», 378—390-беттер. Ред.).
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 359
маңаласы басылды. Эмпириокритицизм устаздарыныц
бэр1 тек ашың, саналы философиялың материализмшң
«метафизикасымен» гана күресш ңоймай, сонымен ңа-
тар материалистш таным теориясының көзңарасын сти-
хиялың түрде ңостайтын жаратылыс тану гылымының
«метафизикасымен» де күреседй Ал шэшрт саяси эко-
номиядагы метафизикага ңарсы согыс ашады. Бүл со-
гыс саяси экономиядагы мейлшше эр түрл! мектептерге
ңарсы багытталган, б!раң 613 тек эмпириокритиктердщ
Маркс пен Энгельстщ мектебше ңарсы келттретш дэлел-
дершщ сипатына гана көщл бөлемтз.
«Бүл зерттеудщ маңсаты,— деп жазады Ф. Блей,—
ңаз1рп бүк1Л саяси экономияның шаруашылың өм1рдег1
ңүбылыстарды түсшд!ргенде метафизикалың алгы
шарттарды ңолданатындыгын көрсету: саяси экономия
шаруашылың «заңдарын» оның «жаратылысынан» «ту-
гызады», ал адам бүл «заңдар» жөншде тек кездейсоң
б1рдеңе ретшде гана көршедк.. Саяси экономия озшщ
ңаз!рг1 барлың теорияларымен метафизикалың непзде
түр, оның теорияларының бэр! де биологиялың теория-
лар емес, сондыңтан да гылыми теориялар емес жэне та-
ным үшш олардың ешңандайңүндылыгы жоң... ӨздерБ
нщ теорияларын не нэрсеге неггздеп ңүратындыгын, бүл
теориялар не нэрсенщ жемкл екенш теоретиктер 61Л-
мейдк Олар өздерш ешб!р алгы шарттарсыз-аң эрекет
ктеупп реалистерм1з деп есептейдц өйткеш олар осын-
дай «ңарапайым» (пйсЫегпе), «практикалың», «айңын»
(8шп£а111£е) шаруашылың ңүбылыстарымен айналыса-
ды-мыс... Б1р эке, б!р шешеден тугандың, атап айтңан-
да, метафизика мен спекуляциядан тугандың балалар-
га — б1з айтып отырган ретте: физиологтар мен эконо-
мистерге—ңандай үңсастың берсе, бүл теоретиктердщ
бэршщ де физиологиядагы көптеген багыттармен сон-
дай үңсастыгы бар. Экономистердщ б!р мектеб! «шаруа-
шылың» «ңүбылыстарына» (Авенариус жэне оның мек-
теб1 кэдгмг! сөздерд! тырнаңшага алганда: 613 нагыз
философтармыз, сондыңтан сөзд! «гнөсеологиялың ана-
лиз арңылы» тазартпай, мүндай түрпайы түрде ңолда-
нудың «метафизикалылыгын» түсшем^з демек болады)
анализ жасаганда, бүл жолда тапңандарын (йаз Сейш-
13 18-тоц
360
В. И. ЛЕНИН
Депе) индивидтердщ мшез-ңулңымен байланыстырмай-
ды: физиологтар индивидуумның мшез-ңүлңын «жан-
ның эрекетт» (УУхгкин^еп йег 8ее1е) ретшде өздерхнхң
зерттеулершен шыгарып тастайды,—бүл багыттагы эко-
номистер индивидтердщ мшез-ңулңын «шаруашылың-
тың имманенттш заңдары» (378—379) жөншде маңызы
жоң нэрсе (еше Ке^П^рЫе) деп жариялайды. Маркстщ
теориясы уйымдастырылган процестерден «шаруашы-
лың заңдарып» тугызды, соның өзшде бул «заңдар» тэ-
уелд1 прпплтк ңатарының бастапңы бөл!мше (1пШа1аЬ-
зсЬнШ), ал шаруашылың процестер! аңыргы бөл!мше
(Бша1аЬзсЬпШ;) ңойылды... Экономистерде «шаруашы-
лың» трансценденттш категорияга айналды, олар бүл
категория арңылы өздершщ ашңысы келген «заңда-
рын»: «капитал» мен «еңбектщ», «рентаның», «жал-
аңының», «пайданың» «заңдарын» ашты. Экономистерде
адам «капиталист», «жумысшы», т. т. деген платондың
үгымга айналды. Социализм «капиталиске» «пайда ңү-
мар» болу ңасиетш, ал либерализм — жумысшыга «та-
лапшыл» болу ңасиетш таңды,— ал бүл ею заңның
екеу1 де «капиталдың заңды эрекетшен» туады деп тү-
сшд1р1лд1 (381—382).
«Маркс француз социализмш жэне саяси экономияны
зерттеуге енд! дүниеге социалистш козңараспен к1р1ст1,
сондыңтан оның дүниеш танудагы маңсаты — дүниеге
осы көзңарастың бастапңы ңүндылыгын «ңамтамасыз
ету» үшш сол көзңарасты «теория жагынан дэлелдеу»
болды. Маркс Рикардодан ңүн заңын тапты, б!раң...
француз социалистершщ Рикардодан шыгарган ңоры-
тындылары Маркст! ңанагаттандыра алмады, түрмыс-
тың түрл1шелш ңалпына келыршген оның Я-ңүндылы-
гын, ягни «дүниеге көзңарасын», «ңамтамасыз» етуше
жарамайтын болды, өйткеш бүл ңорытындылар «жүмыс-
шыларды тонаушылыңңа ызалану», т. т. ретшде оның
бастапңы ңүндылыгының мазмүнына ңүрамдас бөлш
болып енпзшп ңойган-ды. Бүл ңорытындылар «эконо-
микалың жагынан формальды түрде тер!с» деп табылып,
ңабылданбады, өйткеш олар «моральды саяси экономия-
га» жай «ңолдангандың» болды. «Б1раң формальды эко-
номикалың магынада терк болган нэрсешң бүкы дүние
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТЛРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 361
жүз!л1к-тарихи магынада дүрыс болуы мүмкш. Егер
бүңараның адамгерпплш санасы белгш! б!р экономпка-
лык, фактш! эд1летс1зд1к деп жарияласа, онда мүның
өз1 ол фактшщ күш откендМшң, басңа экономикалың
фактглердщ тугандыгының, сол себепт! бүрынгы факть
шң төзуге де, саңтауга да болмайтын фактпе айналган-
дыгының белг1с1 болып табылады. Демек, формаль-
ды экономикалың жалгандыңтың ар жагында шын
экономикалың мазмүн жасырынып ңалуы мүмкш»
(Энгельс, «Философия ңайыршылыгына» жазылган ал-
гы сөз).
Энгельстен цитат келт!ре отырып, Ф. Блей былай дей-
дк «Бүл цитатта 613 осы арада көщл бөлш отырган
тэуелд! ңатардың орта бөл1м1 (МеЛаЫЬзсЬпШ) сурет-
телген (аЬ^еЬоЬеп — Авенариустщ техникалың терми-
Н1, магынасы: санага жеттң ерекше көршд!). «Жалган-
дыңты адамгерпплш жагынан үгынудың» ар жагында
«экономикалың факт» жасырынып ңалуы мүмкш екенш
«таныганнан» кейш аңыргы бөл1м басталады...». (Еша1-
аЬзсЬпШ: Маркстщ теориясы шюр айту, ягни Е-ңүнды-
лың, ягни үш кезеңнен, үш бөл!мнен: бастапңы, орта,
аңыргы бөл1мдерден — ТпШаТаЬзсЬпШ, МеЛакЬзсЬпШ,
Г1па1аЬзсЬп1и өтетш түрмыстың түрлппелйн болып
табылады)... «ягни осы «экономикалың фактш!» «тану»
басталады. Немесе басңаша айтңанда: ендт мшдет —
бастапңы ңүндылыңты», ягни «дүниеге көзңарасты»,
«экономикалың фактьлерден» осы бастапңы ңүндылың-
ты «ңамтамасыз ету» үшш «ңайта табу».— Тэуелд! ңа-
тардың бүл белг1л1 вариациясының өзшде-аң Маркстщ
метафизикасы бар,— аңыргы бөл!мде (Рта1аЬ8сЬши)
«танылган пэрсе» ңалай жарыңңа шыңса да бэр1б!р.
«Дүниеге социалистш көзңарас», дербес ^-ңүндылың,
«абсолютт1к аңиңат» есебшде, танымның «арнаулы»
теориясы арңылы, атап айтңанда: Маркстщ экономика-
лың системасы мен тарихтыц материалистш теориясы
арңылы «кеппгш барып» дэлелденедп.. Маркстщ дүние-
ге көзңарасында «субъективтш» «аңиңат» ңосымша ңүн
үгымы арңылы «экономикалың категориялардың» та-
ным теориясынан өзшщ «объективтш аңиңатын» таба-
ды,— бастапңы ңүндылыңты ңамтамасыз ету аяңгалды,
13*
362
В. И> ЛЕНИН
метафизика кеппгш барып таным сынына ие болды»
(384-386).
Бүл адам айтк,ысыз пасыңтык. былшылды, Авенариус-
Т1Ң терминологиясын бүркенген бүл жалган-гылыми
ңылжаңбастыңты осынша узаң цитатңа келтхргешмтз
үппн оңушы б1зге, стрө, ызаланып отырган болар. Бт-
раң — мгег беп Регпд, лүШ үегз^ейеп, шиб тш Реъпдез
Бапбе ^ейеп: жауды быгтс! келген адам жаудьщ елш-
де болып көрут керек106. Ал Р. Авенариустщ философия-
лың журналы — марксистер үшш нагыз жаудың елЕ
Сондыңтан 613 оңушыны буржуазиялың гылымның
клоундарын заңды түрде жек көруш бгр минутңа болса
да ңоя түрып, Авенариустщ шэктртт мен серплнщ дэлел-
дерш талдап көруге шаңырамыз.
Б1ршпп дэлел: Маркс — гносеологиялың «үгымдар
сынын» түсшбеген, жалпы таным теориясын жасамаган
жэне өзшщ «арнаулы таным теориясына» материализм-
Д1 апарып тура тыга салган «метафизик».
Бүл дэлелде Блейдщ өзше жэне тек Блейге гана тэн
ештеңе жоң. Эмпириокритицизмнщ неНзш салушылар-
дың бэръ жэне орыс махистершщ бэръ материализмд!
«метафизика» деп айыптайтынын, ягни дүрысыраң айт-
ңанда, кантшылдардың, юмистердщ, идеалистердщ ма-
териалистш «метафизикага» ңарсы айтыла-айтыла то-
зыгы жеткен дэлелдерш ңайталап айта беретшш б!з он
рет, жүз рет көрген болармыз.
Екшпп дэлел: жаратылыс тану гылымы (физиология)
сияңты, марксизм де метафизикалың.— Ал бүл дэлелдщ
шыгуына да «айыпты» Блей емес, Мах пен Авенариус,
өйткен! олар жаратылыс зерттеупплердщ орасан көппп-
Л1Г1 ңолдайтын (өздершщ мойындауынша да, мэселемен
азды-көпт1 таныстыгы бар адамдардың шшршше де)
стихиялың-материалистш таным теориясын «табиги-та-
рихи метафизика» деп атап, оган ңарсы согыс жария-
лады.
Үппнпп дэлел: марксизм «жеке адамды» маңызы
жоң түлга, ңиапШё пё^И^еаЫе, деп жариялайды, адам-
ды «кездейсоңтың» деп б1лед1, оны ңайдагы б!р «имма-
ненттш экономикалың заңдарга» багындырады, б!здщ
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 363
тапңандарымызга, бтзге мэлтм болып отыргандарга —
без Се£ип(1епеп анализ жасамайды, т. т., деу.— Бул дэ-
лел эмпириокритиктш «принциптш координацияның»
белг1л1 б1р идеяларын, ягни Авенариустщ теориясында-
гы идеалистгк жалтарудың белпл! бтр идеяларын толык
ңайталайды. Блейдщ: Маркс пен Энгельсте мүндай
идеалистш сораңылыңңа жол берудщ титтей де белпс!
болган емес, ал бүл сораңылың тургысынан ңараганда,
марксизмд! бүтшдей, ең басынан бастап-аң, оның ең не-
Г13Г1 философиялың ңагидаларынан бастап-аң бекерге
шыгаруга сөзс13 тура келөд1, деу! эбден дурыс.
Төртшпп дэлел: Маркстщ теориясы «биологиялың
емес», ешңандай «түрмыс түрл1шелштерш» жэне реак-
цияшыл профессор Авенариустщ «гылымы» болып та-
былатын сол сияңты биологиялың терминдерд! ермек
ңылуды Маркс теориясының б1лг1С1 де келмейдь— Ма-
хизм түргысынан ңараганда, Блейдщ дэлел! дүрыс, өйт-
кеш Маркстщ теориясы мен Авенариустщ «биология-
лың» ермег! арасындагы орасан зор айырмашылың б!р-
ден-аң көзге түседь Марксист болгысы келген орыс
махистершщ 1с жүзшде Блейдщ соңпагына ңалай түске-
шн 613 ңаз1р көрем1з.
Бесшпп дэлел: Маркс теориясының партиялылыгы,
б1ржаңтылыгы, оның шеппмшщ күн шгер! белгшенш
ңойылатындыгы. Тшт! тек жалгыз Блей гана емес, бу-
къл эмпириокритицизм философияда да, ңогамдың гы-
лымда да бейпартиялылыңтан дэмеленедь Социализм де
болмасын, либерализм де болмасын, дейдь Философия-
дагы непзг! жэне бтспейтш багыттардың, материализм
мен идеализмнщ, арасына шек ңоймайды, ңайта олардап
жотары көтершуге үмтылады. Махизмнщ бүл тенден-
циясын 613 гносеологияның толып жатңан мэселелерш-
де байңап көрдш, сондыңтан 613 бүл тенденцияның со-
циологияда да кездескешне таңданбаймыз.
Алтыншы «дэлел»: «объективтш» аңиңатты келемеж
ету. Тарихи материализм жэне Маркстщ бүк!л экономи-
калың 1Л1М1 бастан-аяң объективтш аңиңатты мойын-
дауга толы екенш Блей б!рден-аң сезд! жэне мейлшше
дүрыс сезд1. Сондыңтан Блей марксизмд! наң сол объек-
тивт1к аңиңат идеясы үппн, былайша айтңанда, «салган
364
В. И. ЛЕНИН
жерден» теркке шыгармак, болганда,— марксизм шмш-
де 1с жүзшде Марксттң «субъективтш» көзңарастары-
нан басңа еш нөрсе жоң деп бтрден айтып салганда, ол
Мах пен Авенариус доктринасының тенденциясын дү-
рыс көрсеттй
Ал егер б1зд1ң махистер Блейден безетш болса (ал
олар, с1рэ, одан безетш болар), онда бгз оларга: бетщ
ңисың болса..., т. т. дейм!з. Блей — эмпириокритиңизм-
нщ тенденцияларын дурыс көрсететш айна, ал б!здщ
махистердщ одан безу! тек олардың жаңсы ниетш га-
на — жэне Маркст! Авенариуспен ңосуга тырысңан
эклектикалың өрескел эрекетш дэлелдейдк
Блейден Петцольдтке көшелш. Егер Блей жай шэк1рт
болса, Лесевич сияңты көрнектх эмпириокритиктер Пет-
цольдтт! устаз деп атайды. Егер Блей марксизм туралы
мэселеш тшелей ңойган болса, Петцольдт,— ңайдагы б!р
Маркспен немесе Энгельспен санасуга дешн барып тө-
мендемей,— социологиядагы эмпириокритицизмнщ көз-
ңарастарын ңостай отырып баяндап, ол көзңарастарды
марксизммен салыстыруга мүмкшдш тугызады.
Петцольдттщ «Таза тэж!рибе философиясына юрхспе-
сшщ» ек1нш1 томы «Баяндылың жолында» («Ап£ йет
АУе^е 2пт Баиегпйеп») деп аталган. Баяндылыңңа
үмтылган тенденцияны автор өзшщ зерттеуше нег!з
етш алган. «Формальдың жагынан алганда, адамзаттың
түпкхлшт! (епй^йШ^), баянды ңалпының басты белпле-
рш аныңтауга болады. Сөйтш 613 этика, эстетика жэне
формальдың таным теориясы үшш непз табамыз» (8.
III). «Адамзаттыц дамуы өз маңсатын өзшде саңтайды»,
ол «эбден жетыген (үоПкоттепеп), баянды ңалыпңа»
(60) ңарай жаңындайды. Мүның толып жатңан жэне
алуан түрл! белгьиер! бар. Мэселен, ңартайганда «аңыл
тоңтатпаган», тынышталмаган нагыз радикалдар көп
пе? Рас, бүл «мезгышен ерте келетш баяндылың» (8.
62)—филистердщ ңасиетй Б1раң филистерлер «түтас
көппплш» болып отырган жоң па? (8. 62).
Б1здщ философтың курсивпен басылган ңорытынды-
сы: «Б13Д1Ң ойлауымыз бен творчествомыздыц барлың
маңсаттарының ең елеул! белпс! — баяндылың» (72).
Оган түсшш: коптеген адамдар үйдщ ңабыргасындагы
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
365
суреттщ ңисьщ 1лул1 түрганын немесе столда К1лтт1ң
ңисың жатңанын «көре алмайды». Ал мундай адамдар
«эсте мшдетт! түрде педант бола бермейдЬ (72). Олар
«цандай да болсын б1р ретсъздък бар екенгн сезедъ» (72;
курсив Петцольдтт1к1). Б1р сөзбен айтңанда, «баянды-
лыңңа үмтылган тенденция ең түпкппкт!, өзшщ жара-
тылысы жагынан аңыргы ңалыпңа үмтылу болып табы-
лады» (73). Мүның бэр! екшпп томның «Баяндылыңңа
үмтылган психикалың тенденция» деп аталган бесшпп
тарауынан келырыш отыр. Бүл тенденцияның дэлелде-
ршщ бэр! кшең салмаңты дэлелдер. Мэселен: «Тауга
шыгуды үнататын адамдар бастапңылың, кещстштш
магынада ең аңыргыга, ең бишке үмтылады. Оларды
бүган үнем1 тек алысты көруге, дене шыныңтыруга, та-
за ауа жүтуга, үлы табигатты көруге тырысу гана үм-
тылдырып ңоймайды, сонымен ңатар, оларды эрб!р ор-
ганикалың заттың бойына терең сщген, ңашан табиги
маңсатңа жеткенге дешн б!р алган бетшен айнымау та-
лабы да үмтылдырады» (73). Тагы бтр мысал: почта
маркаларының толың коллекциясын жинап алу үппн
жүрт ңаншама көп аңша төлейд! десещзпп! «Почта
маркаларын сататын саудагердщ прейскурантын көр-
генде басың айналуы мүмкш... Ал солай бола түрса да,
бүл сияңты баяндылыңңа үмтылудан табиги эр! түсшш-
Т1 нэрсе болуы мүмкш емес» (74).
Философиялың 61Л1М1 жоң адамдар ойлау баяндылы-
гының немесе үнемдппгшщ принциптер! ңандай кең
екенш түсшбейдх. Петцольдт надандар үшш өзшщ
«теориясын» егжей-тегжейл1 баяндайды. «Мүстркеу —
баянды ңалыпты тшелей ңажет еткендштщ белпс!» —
дейд! 28-параграфтың мазмүны... «Мүшркеу болып
отырган азап шегуд! ңайталагандың, оны еселегендш
емес, ңайта сол азап шегуд! мүшркеп азап шеккендш...
Мүс1’ркеудщ өз1ндш1Г1 орасан зор жшермен алга ңойы-
луы керек. Егер 613 мүны мойындайтын болсаң, онда 613
сонымен ңатар адамды оның өз иплпч сияңты басңалар-
дың ИГ1Л1Г1 де тшелей жэне б!рден толгандыра алатын-
дыгын мойындаймыз. Сөйтш, 613 сонымен ңатар адам-
герпплш туралы 1Л1МД1 утилитаристш жэне эвдемонистш
түргыдан непздеудщ ңандайын болса да ңабылдамай-
366
В. И. ЛЕНИН
мыз. Адамның жаратылысы наң баяндылың пен тыныш-
тыңңа умтылуы арңасында тегшен зулым болмаса керек,
ңайта көмек көрсетуге өзтр түрса керек.
Мүстркеудщ өзшдыш! көбшесе көмек көрсетудщ тше-
лей туатындыгынан байңалады. Басңа б!реуд1 ңүтңару
үшш адам көп ретте еуга кетш бара жатңан к1с1ге
ойланбастан ңол үшын беруге үмтылады. Ажалмен
алысып жатңан адамды көргенде шыдай алмайсың, мүн-
дайда жөрдем беруге умтылган адам өзшщ басңа мш-
деттерш умытады, ңайдагы б!р азгын маскүнемнщ пай-
дасыз өм1рш саңтап ңалу үшш адам тшт! өзшщ т1рпп-
лнтне жэне өзше ең жаңын адамдардың т1рппл1гше де
ңауш төщцруге дейш барады, ягни мүшркеупплш белгь
Л1 бхр жагдайларда адамгерпплш түргысынан ңараганда
аңтауга түрмайтын эрекеттерд! штетедп...
Эмпириокритицизм философиясының ондаган жэне
жүздеген беттер! осындай адам айтңысыз пасыңтыңпен
толтырылган!
Мораль «адамгерпплш баянды ңалып» үгымынан
тугызылады (еюншт томның екшпп бөл1м1: «Жанның
баянды ңалыптары», 1-тарауы: «Адамгерпплш баянды
ңалып туралы»). «Өзшщ үгымы жагынан алганда, баян-
ды ңалыптың бтрде-бхр компонентшде өзгеруге ешб!р
жагдай жоң. Бүл айтылгандардан, бүдан эр! шюр талас-
тырып жатпай-аң, мүндай ңалып согыс үппн ешб!р
мүмкшдш ңалдырмайды деген ңорытынды шыгады»
(202). «Шаруашылың жэне элеуметтш теңдш түпкшшт!
(епб^йШ^), баянды ңалып үгымынан туады» (213).
Бүл «баянды ңалып» дшнен тумайды, «гылымнан» туа-
ды. Социалистердщ ойлаганындай, оны «көшшлш»
жүзегө асырмайды, социалистердщ өшмет! «адамзатңа
жэрдемдеспейд!» (207),— жоң, «еркш даму» мүратңа
жетшзедк Шынында да, капиталдан түсетш пайда ке-
мш, жалаңы үнем! өсш келе жатңан жоң па? (223).
«Жалдама ңүлдың» туралы айтылып жүргеннщ бэр!
өт1рш (229). Ңүлдардың аягын сындыратын ед! жэне
ол үшш жауап та бермейтш, ал ңаз!р ше? Жоң, «адам-
герпплш прогрес!» бар екеш даусыз: Англиядагы уни-
верситеттш ңоныстарга, ңүтңару армияларына (230),
немктердщ «этикалың ңогамдарына» ңарап көрщ^зпп.
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 367
«Эстетикалың баянды ңалыпңа» бола (екшпп бөлхмнщ
2-тарауы) «романтика» бекерге шыгарылады. Ал Мен-
Д1 шамадан тыс кеңейтудщ барлың түрлер! де, идеализм
де, метафизика да, оккультизм де, солипсизм де, эгоизм
де, «көпшшшттң азшылыңты күштеп багындыруы» да
жэне «бүк1л еңбект! мемлекеттщ үйымдастыруы жөшн-
дег1 соңиал-демократиялың мүрат та» романтикага жа-
тады (240—241)*.
«Жаңа», «эмпириокритиктш» жүйеге салу мен терми-
нологияны бетке үстап, мейлшше тозыгы жеткен есю-
ңүсңыны боямалап өзше-өз1 мэз болган мещанның
шектен тыс топастыгы — Блейдщ, Петңольдттщ, Мах-
тың социологиялың экскурсиялары, мше, осыган келш
саяды. Зор дэмел! сөзуарлың жалтарыс, силлогистика-
ның бас ңатыратын айла-шаргысы, нэзш схоластика,—
б!р сөзбен айтңанда, гносеологияда да, социологияда да
наң осындай даурыңпалы жарнаманың тасасында бэз-
баягы реакциялың мазмун жатыр.
Енд1 орыс махистерш алып ңарайың.
2. БОГДАНОВ МАРКСТ1 ҢАЛАЙ ТҮЗЕТШ,
« Д АМЫТ А ДЫ п
Өзшщ «Табигат пен ңогамда нршшктщ дамуы» де-
ген маңаласында (1902 ж. Ңараңыз: «Ңогам психоло-
гиясынан», 35 жэне келес! беттер) Богданов «Хиг Кп-
Пк»107-ке жазылган алгы сөздщ белпл! жерш ңитатңа
келыредц онда «аса үлы социолог», ягни Маркс, тарихи
материализмшң непздерш баяндаган. Маркстщ сөзде-
рш келыре отырып, Богданов былай дейдк «Тарихи мо-
низмнщ еск! тужырымы, непзшен эл! дурыс бола түр-
са да, ңаз!р б1зд1 толың ңанагаттандырмайды» (37).
Демек, автор, бул теориянъщ өз неггздерше суйене оты~
рып, осы теорияга түзету енызгця немесе оны дамыт-
ңысы келедй Автордың басты ңорытындысы мынау:
* Мах осы рухта Поппер мен Менгердщ «индивидуумның еркхндШн»
камтамасыз ететш чиновниктхк социализм!н жаңтайды, ал социал-
демократтардың бүл социализмнен «титмсхз айырмашылыгы» бар 1л1м1
«монархиялың немесе олигархиялың мемлекеттейден де гөр! жаппай,
одан да гөрх ауыр ңүлдың орнату» ңауп!н тугызады-мыс. Ңараңыз:
«ЕгкеппНпз ип(1 1гг1иш», 2. АиПа^е, 1906, 88. 80—81 («Таным жэне
адасушылың», 2-басылуы, 1906. 80—81-беттер. Ред.).
368
В. И. ЛЕНИН
«Ңогамдык, формалар кең көлемдх текке — биология-
лың бешмделулер тегше жататынын 613 жогарыда көр-
сетттк. Б1раң 613 мунымен эл1 ңогамдык, формалардың
салаларын аныңтаган жоңпыз: муны аныңтау үппн
тектъ гана емес, сонымен ңатар турдъ де белплеу керек...
Өзшщ Т1рппл1к үшш күресшде адамдар басңаша емес,
сананъщ жэрдем1мен гана бгрхге алады: сана болмаса,
ңарым-ңатынас та болмайды. Сондыңтан элеуметтък өм1р
өзшщ барлъщ көршгстершде саналы психикалъщ өмър
болып табылады... Элеуметтшт! саналылыңтан ажырату-
га болмайды. Ңотамдъщ болмыс пен цотамдъщ сана, бул
сөздердщ дэл матынасында алтанда, бърдей» (50, 51.
Курсив Богдановтпн).
Бүл ңорытындының марксизмге ешб!р ңатысы жоң
екенш Ортодокс көрсеткен болатын («Философиялың
эчерктер», СПБ., 1906, 183 жэне одан бүрынгы беттер).
Ал Богданов ңитаттагы цатеге: «бүл сөздердщ дэл ма-
гынасында алганда» деудщ орнына Ортодокстщ «толың
магынасында алганда» деп цитат келпргенше жарма-
сып, оган тура балагаттап жауап ңайтарды. Ңате кетке-
Н1 аның, ал оны түзетуге автордың барлың правосы бар,
б!раң бүл жөншде «бүрмалау». «өңш айналдыру», т. с.
деп айгай салу («Эмпириомонизм», III ютап, ХЫУ
бет) — алауыздыңтың мэнш түкке түргысыз сөздермен
буркегендък болады. Богданов «ңогамдың болмыс» жэне
«ңогамдың сана» деген сөздердщ ңандай «дэл» магына-
сын ойлап шыгарса да, оның 613 келНрген ңагидасының
теръс екеш даусыз болып ңала бередк Наң жалпы бол-
мыс пен жалпы сананың б!рдей еместт сияңты, ңогам-
дың болмыс пен ңогамдың сана да б!рдей емес. Адам-
дардың саналы тхрпплш иелер! ретшде ңарым-ңатынас
жасасатындыгынан ңогамдың сана мен ңогамдың бол-
мыс б!рдей деген ңорытынды шыгаруга ешб!р болмайды.
Азды-көпт1 күрдел! ңогамдың формацияларда — эшресе
капиталистш ңогамдың формацияда — адамдар ңарым-
ңатынас жасасңанда, мүнан ңандай ңогамдың ңатынас-
тар ңалыптасатынын, бүл ңатынастардың ңандай заңдар
бойынша дамитынын, т. т. бглмейдъ. Мэселен, шаруа
астыгын сату арңылы бүкш дүние жүзипк рыноктагы
дүние жүзшш астың өщцрупплермен «ңарым-ңатынас»
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 369
жасайды, бграк, ол мүны бхлмейдц айырбастан ңандай
ңорамдың ңатынастар ңалыптасатынын да бшмейдг.
Ңогамдың сана ңогамдың болмысты бейнелейдъ —Маркс
1Л1М1Н1Ң мэш, мше, осы. Бейне сол бейнеленетш нэрсе-
нщ шамамен алганда дүрыс көппрмес! болуы мүмкш,
б1раң бүл арада б1рдейл1к туралы сөз ету өрескелдш бо-
лады. Жалны алганда болмысты сана бейнелейдъ,— бүл
букгл материализмн1ң жалпы ңагидасы. Мүның тарихи
материализмнщ: ңогамдың сана ңогамдың болмысты
бейнелейдъ деген ңагидасымен тшелей жэне айрылмас-
тай байланысы бар екенш көрмеу мүмкш емес.
Богдановтың Маркст! «оның непздер! рухында» бш-
дгрмей түзетуге жэне дамытуга эрекет жасауы бүл
материалистък непздерд! идеализм рухында көрше көз-
ге бүрмалагандың болып табылады. Мүны бекер деу
күлк! болар ед1. Базаровтың эмпириокритиңизмд! баян-
дауын (эмпириомонизмд! баяндауы мүмкш бе! бүл ек1
«система» арасында орасан зор, орасан зор айырмашы-
лың бар гой!) еске түшрешк: «сез^мдш түсшш дегенъ-
мъздщ өзъ б1зден тыс бар шындың». Бүл — нагыз идеа-
лизм, сана мен болмысты б!рдей дейтш теорияның наң
оз1. Бүдан соң, имманент В. Шуппенщ (Базаров пен К°
сияңты, идеалист емесшн деп ант-су ппкен, Богданов
сияңты, сөздершщ ерекше «дэл» магынасын ңатты
ескерткен Шуппенщ): «болмыс дегешм!з — сана» деген
түжырымын еске түс1рщ1знп. Енд1 Маркстщ тарихи
материализмш имманент Шуберт-Зольдерннщ бекерге
шытаруын осымен салыстырып көрщсзпп. Шуберт-Золь-
дерн былай дейдй «Эрб1р материялың өщцрк проңес!—
оны байңаушы жөншде ңашан да болсын саналыңңүбы-
лыс... Гносеология жагынан алганда алтаищы (ргшз)
сыртңы өнд1р1с проңес! емес, субъект немесе субъекть
лер болып табылады; басңаша айтңанда: таза материя-
лың өнд1р1с проңес! де (б1зд1) сананың жалпы байланы-
сынан» (Велүир^зешзгизаштепйап^з) «бөлектеп шыгар-
майды». Цитат келырьлген штапты ңараңыз: «Баз
шепзсЬИсйе СИйск ипй сИе 8ох1а1е Гга^е», 8. 293 жөне
295-296*
* — «Адам баңыты жэне элеуметтхк мэселе», 293 жэне 295—296-бет-
тер. Ред.
370
В. И. ЛЕНИН
Богданов «ӨЗШ1Ң ппирлерш бурмалаганы» үппн мате-
риалистерд! тшегешнше жазгыра алады, б1раң ңандай
жазгыру болса да ңарапайым эр! түсшшт! фактхш
өзгерте алмайды. «Эмпириомонист» Богдановтың Маркс-
ке түзету ештзушщ жэне Маркст! бейне бтр Маркстщ
рухында дамытуының Маркст! идеалист жэне гносеоло-
гиялың солипсист Шуберт-Зольдерннщ бекерге шыга-
руынан ешбър мэнд! айырмашылыгы жоң. Богданов
идеалист емеспш деп сещцрмек болады. Шуберт-Золь-
дерн реалиспш деп сенд!рмек болады (Базаров бүган
т1тгт1 сенш ңалды). Б1здщ заманымызда философтың
өзш «реалиспш», «идеализмнщ жауымын» деп жария-
ламауына болмайды. Мүны түсшетш уаңыт жетт! гой,
махист мырзалар!
Имманенттер де, эмпириокритиктер де, эмпириомо-
нист те жеке мэселелер, үсаң нэрселер туралы, идеа-
лизмнщ түжырымы туралы таласады, ал 613 болсаң,
олардың философиясының осы үшеуше де ортаң
непздершщ бэрш салган жерден теркке шыгарамыз.
Мейл1 Богданов Маркстщ барлъщ цорытындыларын
ңабылдап, ең жаңсы магынада жэне ең жаңсы ниетпен
ңогамдың болмыю пен ңогамдың сананың «бхрдейлнтн»
уагыздай берсш; б!з былай дейм1з: Богданов минус
«эмпириомонизм» (дүрысыраң айтңанда, минус ма-
хизм)— марксист. Өйткеш ңогамдың болмыс пен ңогам-
дың сана б!рдей дейтш бүл теория — басынан аятына
дейън сандыраң, сөзс1з реакциялъщ теория. Егер жеке
адамдар бүл теорияны марксизммеп, марксистш мшез-
ңүлыңпен жарастырмаң болса, онда 613 бүл адамдардың
өз теорияларынан тэу!р екешн мойындауга тшсшз, 61-
раң марксизмд! теорияда мейлшше бүрмалаушылыңты
аңтауга болмайды.
Богданов өзшщ теориясын Маркстщ ңорытындылары-
мен жарастырмаң болады, мүның өзшде осы ңорытын-
дыларга ңарапайым дэйектшшт! ңүрбан етедй Дүние
жүз1лш шаруашылыңта өрб!р жеке өнд1ругш өнд!р1с
техникасына өзшщ пэлендей өзгерк енпзетшш б1лед1,
эрб1р ңожайын өзшщ пэлендей өшмдерш басңа өшмдер-
ге айырбастайтынын бшед!, б!раң бүл өндгрушшер мен
бүл ңожайындар осынысы арңылы цогамдъщ болмысты
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ.ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 371
озгертетшш бтлмейдк Дүние жүзппк капиталистш ша-
руашылыңтагы бүл тарамдалып кеткен өзгерхстердщ
бэршщ жиынтыгын 70 Маркс те түгел ңамти алмас едх.
Ең маңыздысы: бүл өзгергстердщ зацдары ашылды,
басты жэне непзгх мэселеде бүл өзгерштердщ жэне
олардың тарихи дамуының объективт1к логикасы көрсе-
Т1ЛД1,— адамдардың, саналы т1рппл1к иелершщ, ңогамы
саналы прпплш иелершщ өм!р сүруше тэуелшз ом!р
сүрш, дами алады деген магынадагы емес (Богданов
өзшщ «теориясымен» тек осындай үсаң-түйектерд! гана
баса көрсетедг), ңогамдык, болмь^с адамдардың уогам-
дъп$ санасына тэуелсъз деген магынадагы объективтш
логикасы көрсетшдп Саздщ өм!р сүрущ!зден, ңожалың
етущ1зден, бала өшрупцзден, ошм ощцрупцзден, ол
өшмд1 айырбастауыңыздан оңигалардың объективт! түр-
де ңажет пзбеп, даму пзбеп ңүралады, бүл пзбек с1зд1Ң
уогамдъщ санаңызга тэуелд! емес, ңогамдың сана оны
еш уаңытта толың ңамти алмайды. Адамзаттың ең бшк
мшдеп — жалпы жэне непзп белплер! жагынан алган-
да шаруашылың эволюциясының (ңогамдың болмыс
эволюциясының) бүл объективтш логикасын ңамти быу,
сөйтш өзшщ ңогамдың санасын жэне барлың капита-
листш елдердеп алдыңгы ңатарлы таптардың санасын
негүрлым аның, айңын түрде жэне сын көз1мен ңарап
сотан бешмдеу болып табылады.
Мүның бэрш Богданов мойындайды. Демек? Демек,
оның «ңогамдың болмыс пен ңогамдың сана б!рдей»
дейтш теориясы 1с жузшде лаңтырылып тасталады, бүл
теория ешб1р маңызы жоң схоластикалың ңосымша,—
«жаппай ауыстыру теориясы» немесе «элементтер» ту-
ралы, «интроекция» туралы 1л1м жэне басңа махистш
сандыраңтардың бэр! сияңты ешб!р маңызы жоң, өлг
жэне түкке түргысыз ңосымша болып ңала бередь Б1-
раң «өл1 т!р]‘ге жармасады» дегендей, схоластикалың өл!
ңосымша Богдановтың еркше царсы жэне оның санасы-
на тэуелсъз түрде оның философиясын Шуберт-Золь-
дерндерге жэне басңа реакционерлерге цызмет ететш
царуга айналдырады, ал олар нац осы өлшп т!р1ге ңар-
сы ңойып, т1рш1 түншыңтыру маңсатын көздеп, оны
жүздеген профессорлың кафедралардан мың ңүбылтып
372
В. И. ЛЕНИН
таратып отырады. Богдановтың өз басы — реакция
атаулының жэне, атап айтңанда, буржуазиялың реак-
цияның ңас дүшпаны. Ал Богдановтың «ауыстыруы»
жэне «ңогамдың болмыс пен ңогамдың сана бтрдей»
дейтш теориясы осы реакцияга ңызмет етедъ. Бүл — өкх-
Н1ШТ1 болганымен — факт.
Жалпы алганда материализм адамзаттың санасына,
түйсггше, тэжгрибесшо, т. т. тэуелшз объективт! түрдс
реалды болмысты (материяны) мойындайды. Тарихи
материализм ңогамдың болмысты адамзаттың ңогамдың
санасына тэуелшз деп бшедь Муның екеушде де сана
болмыстың тек бейнест гана, көп болганда оның шама-
мен дүрыс (адекваттың, мүлтхкшз дэл) бейнесл болып
табылады. Кесек болаттан ңүйылган бүл марксизм
философиясының б1рде-б1р непзы ңагидасын, б!рде-б1р
елеул! бөл1мш бөлектеп алуга болмайды, объектштк
аңиңаттан ауытңымай түрып, буржуазиялың реакция-
лың өтхрхктщ ңүшагына юрмей түрып бүлай етуге бол-
майды.
Өл1 философиялың идеализмнщ тхр! марксист Богда-
новты шырмап алгандыгына тагы да мынадай мысалдар
келт1руге болады.
1901 жылы жазылган «Идеализм деген не?» дейтш
маңаланы (бүл да сонда, 11 жэне одан кейшп беттер)
алайың. «Б1з мынадай ңорытындыга келем!з: прогресс
жөншде адамдардың шк1рлер! б!р жерден шыңса да, бтр
жерден шыңпаса да, прогресс идеясының непзп мэш
б!р ңалыпта ңала бередк санадаты өм1р бартан сайын
толымды эръ уйлесъмдъ болады. Прогресс үгымының
объективтш мазмүны осындай... Егер 613 ңаз!р прогресс
идеясьшың оз1м1з тапңан психологиялың үгымын бүрын
аныңталган биологиялың үгымымен («өм1р ңосындысы-
ның бартан сайын өсе тусуъ биологиялың прогресс деп
аталады», 14-бет) салыстырсаң, онда б1ршппнщ екшпп-
ге толың дэл келетшдкше жэне б^ршппш екшппден
тугызуга болатындыгына 613 оп-оңай көз жетк1зем1з...
Элеуметтш өм!р ңогам мүшелершщ психикалың өм1р!
болып табылатындыңтан, прогресс идеясының мазмүны
бүл жерде де сол ңалпында ңала беред! — өм1рдщ то-
лымдылыгы мен үйлешмдШп өсе түседц тек ңана
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 373
адамдардың элеуметт1к өмхршщ толымдылыгы мен үй-
лестмды^п деген сөздерд! ңосу керек. Эрине, элеуметтш
прогресс идеясында еш уаңытта басңа мазмүн болган
жоң жэне болуы да мүмкш емес» (16-бет).
«Б1з... идеализм адамның жан дүниесшде көб!рек
элеуметтш ниеттщ кем!рек элеуметтш ниетт! жеңгенш
корсететшдптн, прогрестш мүрат идеалистш психикада-
гы ңогамдың-прогрестш тёнденцияның бейнес! екендь
гш таптың» (32).
Биология мен социологияны ойыншың еткен осы
эрекеттердщ бэршде марксизмнен журнац та жоң екенш
айтпаса да болады. Бүл айтылгандардан титтей де кем
түспейтш, автордыц «жаңсы ниетшен» басңа ештеңеш
де аныңтамайтын, «идеализм дегешм1з не», материализм
дегешм1з не екенш мулде тус1нбегенд1кт1 көрсететш
аныңтамаларды Спенсер мен Михайловскийден ңанша
болса да табуга болады.
«Эмпириомонизмшң» үшшпп К1табы, «Ңогамдың 1рш-
телу» (метод непздер!) деген маңала, 1906 ж. Автор
«Лангешң, Ферридщ, Вольтманның жэне басңа көпте-
ген адамдардың элеуметтш-биологиялың эклектикалың
эрекеттерш» теркке шыгарудан бастайды (1-бет), ал
15-бетте-аң «зерттеудщ» мынадай ңорытындысы баяп-
далады: «Энергетика мен ңогамдың 1рштелудщ непзп
байланысын 613 былай деп түжырымдай аламыз:
Ңотамдыц гргктелудщ цандай актгсъ болсын сол акт1-
нщ ңатысы бар цотамдъщ комплекс энергиясынъщ артуы
немесе кемуъ болып табылады. Артуы болса «ъръктелудщ
дурыс» болтаны, кемуъ болса —«теръс» болтаны». (Кур-
сив автордшк)
Осындай адам айтңысыз сандыраңты марксизм деп
көрсетпек болады! Ңогамдың гылымдар саласында еш-
б1р пайда келырмейтш жэне келыре алмайтып биоло-
гиялың жэне энергетикалың сөзсымаңтарды мүндай
т1збектеуден асңан өшмшз, жансыз, схоластикалың
б!рдемелерд1 ойлап табу мүмкш бе? Наңты экономика-
лың зерттеуден түк жоң, Маркстщ методына, диалекти-
каның методына жэне материализмнщ дүниеге көзңара-
сына сүйенуден түк жоң, бүл — дефиниңияларды жай
ойдан шытартандъщ, оларды марксизмшң даяр ңоры-
374
В. И. ЛЕНИН
тындыларымен жымдастыра салуга тырысңандың. «Ка-
питалистш ңогамның өндтргтш күштершщ тез өсуң соз
жоң, элеуметтш тутастың энергиясының үлгайгандыгы
болып табылады...»— сөйлемнщ екшпп жартысы, соз
жоң, мазмүнсыз терминдердт ңолдану арңылы сойлемнщ
бхршпп жартысын жай ңайталай салгандың, ал мэселеш
«тереңдететш» сияңты болып көршген бул терминдер-
дщ 1С жүзшде Ланге мен К°-нщ биологиялың-социоло-
гиялың эклектикалың эрекеттершен ешбър айырмашы-
лыгы жоң! — «б!раң бүл процестщ үйлешмшз сипатта
болуы оның «дагдарыспен», онд1рг1ш күштерд! орасан
ысырап етумен, энергияның күрт кему!мен аяңталуына
экелш согады: дүрыс 1р1ктелудщ орнын терю 1р1ктелу
басады» (18).
Мүны с1зге Ланге айтып отырган жоң па? Наңты
материалдан да түк ңоспастан, дагдарыстардың жара-
тылысын да аныңтамастан, дагдарыстар туралы даяр
ңорытындыларга биологиялың-энергетикалың этикетка
ңадай салган. Мүның бэр! 1зг1 ниетпен штелген, неге
десең1з, автор Маркстщ ңорытындыларын ңуаттагысы
жэне тереңдетшш келедң б!раң 1с жүзшде ол мейлшше
ыгыр ңылатын, жансыз схоластикамек бүл ңорытынды-
ларды суйылтып ж!берш отыр. Мүндагы «маркстш»
нэрсе — оның тек бүрыннан мэл!м ңорытындыны т$ай-
талатандыъы гана, ал оның «жаңа» дэлелдеушщ бэр1,
элп «элеуметт1к энергетика» (34) жэне «элеуметтш
1р1ктелу» дегендершщ бэр1 — бос сөздердщ тъзбегъ,
марксизмд! бастан-аяң ңорлагандың.
Богданов эсте маркстш зерттеумен шүгылданып
отырган жоң, ңайта осы зерттеу арңылы бүдан бүрын
ңол жеткен нэтижелерге биологиялың жэне энергетика-
лың терминологияның кшмш кипзумен шүгылданып
отыр. Бүл эрекет бастан-аяң түкке түргысыз, өйткеш
«1рштелу», энергияны, энергетикалың балансты «асси-
миляциялау мен дезассимиляциялау» деген, т. с., т. б.
үгымдарды ңогамдың гылымдар саласына ңолдану —
бос сөз. 1с жүзшде бүл үгымдар арңылы ңогамдың
ңүбылыстарды ешб!р зерттеуге, ңогамдың гылымдардың
методын ешб!р аныңтауга болмайды. Дагдарыстар, рево-
люциялар, таптардың күресң т. с. сияңты ңүбылыстарга
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 375
«энергетикалык,» немесе «биологиялыц-социологияльщ»
айдар тагудан оңай ештеңе жоң, сонымен ңатар бүл ко-
сштен асңан өшмшз, схоластикалың, жансыз ештеңе
жоң. Эңгхме Богдановтың, муны тстей отырып, өзшщ
ңорытындылары мен түжырымдарының бэрш немесе
бэрш «дерл1к» (613 ңогамдың болмыс пен ңогамдың
сананың ңатынасы туралы мэселеге «түзету» енпзшге-
нш көрд1к) Маркстщ көзңарасымен жымдастырып
отырганында емес,—эңпме бүл жымдастыру, бүл «элеу-
меттш энергия» тэсълдертщ бастан-аяң жалган жэне
Лангенщ тэсшдершен ешб!р айырмашылыгы жоң екен-
дйгшде.
«Ланге мырза,— деп жазды Маркс 1870 жылы 27
шоньде Кугельманга,— («Жүмысшы мэселесц т. т. тура-
лы», 2-басылуы) өзш өз1 улы адам етш көрсету маңса-
тымен меш ңатты маңтайды... Эңпме Ланге мырзаның
улы жаңалың ашңандыгында. Бүюл тарихты жараты-
лыстың б!рден-б1р үлы заңына экелш преуге болады.
Жаратылыстың бүл заңы «81гп££1е £ог Ше»— т1рппл1к
үшш күресу деген сөздерде болып отыр (Дарвиншң
сөздер! оның бүл ңолдануында бос сөз болып шыгады),
ал бүл создердщ мазмүны — халың туралы немесе, дү-
рысыраң айтңанда, артың халың туралы Мальтустщ
зацы болып шыгады. Демек, бүл «81ги£&1е 1ог Ше»-нщ
эр түрл1 ңогамдың формаларда тарихи жагынан ңалай
көршгенднлне талдау жасаудың орнына, эрб!р наңты
күрест! «81гп&&1е £ог Ше» деген сөздерге, ал бүл сөздер-
Д1 халың туралы мальтустш ңиялга айналдырудан бас-
ңа ешб!р амал ңалмайды. Елеуреген, гылыми болып кө-
р1нг1с1 келген лешрме надандың пен ой жалңаулыгы
үшш бүл өте нанымды эд!с екендшмен келку ке-
рек»108.
Маркстщ Лангеш сынауына: мальтусшшджп109 соци-
ологияга Лангешң эдеш тыңпалап отыргандыгы емес,
жалпы алтанда, биологиялың үгымдарды ңогамдың гы-
лымдар саласына ңолданудың бос сөз екенднл непз
болды. Бүл үгымдарды «1зг1» ниетпен ңолданса да неме-
се социологиялың жалган ңорытындыларды ңуаттау
ниепмен ңолданса да, бос сөз бос сөз болып ңала бередй
Ал Богдановтың «элеуметтш энергетикасы», ңогамдың
376
В. И. ЛЕНИН
хрштелу туралы тлтмд! марксизмге телу! дөл осындай
бос сөз болып табылады.
Мах пен Авенариустщ гносеологияда идеализмд!
дамытпай, ңайта ескъ идеалистш ңателерге зор дөмелг
терминологиялың сандыраңты («элементтер», «принцип-
тш координация», «интроекция», т. т.) үйш-төккеш
сияңты, социологияда да эмпириокритицизм, маркс-
измшң ңорытындыларына тшп шынымен-аң тшектес
болганның өзшде де, энергия мен биология жөншдегх
зор дэмел1 ңүргаң создермен тарихи материализмдх
бүрмалауга апарады.
Ңазхрп россиялың махизмнщ (дүрысыраң айтңанда:
социал-демократтардың бгр бөлеп арасындагы махистш
лептщ) тарихи ерекшелп! болып отырган жагдай
мынау. Фейербах «төменде материалист, жогарыда
идеалист» болды;—белплх б!р дэрежеде Бюхнер, Фогт,
Молешотт жэне Дюринг туралы да осыны айтуга бола-
ды, тек елеул! айырмашылыгы сол: Фейербахңа ңара-
ганда бүл философтардың бэр! де нагыз бейшаралар,
дарынсыз жазушысымаңтар болды.
Маркс пен Энгельс Фейербахтан жогары көтерше
отырып, жазушысымаңтарга ңарсы күресте шыныга
отырып, материализм философиясын жасауды толың
аяңтауга, ягни материалистш гносеологияга емес, та-
рихты материалистш түргыдан үгынуга, эрине, көб!рек
көщл бөлдь Сондыңтан Маркс пен Энгельс өздершщ
шыгармаларында диалектикалың материализмнен гөр!
диалектикалыц материализмд! көб!рек баса көрсетт!, та-
рихи материализмнен гөр! тарихи материализмд! көб1рек
ңуаттады. Марксист болгысы келетш б!здщ махистер
марксизмд! зерттеуге одан мүлде өзгеше тарихи дэу!рде
К1р!ст1, буржуазиялың философия эс!ресе гносеологияга
маманданган уаңытта жэне диалектиканың кейб!р ңү-
рамдас бөлштерш (мэселен, релятивизмд!) сыңаржаң,
бүрмаланган түрде үгына отырып, көбшесе жогарыда
идеализмд! ңоргауга немесе ңалпына келт1руге емес,
төменде идеализмд! ңоргауга немесе ңалпына келттруге
көңш бөлген уаңытта шргстх. Ңалай болганда да, жалпы
алганда позитивизм, жеке алганда махизм материализм-
ге боямаланып, идеализмд! материалистш термин сияң-
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 377
ты терминдермен жасырып, гносеологияны шебер бур-
малаумен көбтрек шугылданды,— сөйтш тарих филосо-
фиясына бгршама аз көңхл бөлдк Бтздщ махистер
марксизмд! түсшбед!, өйткен! олар марксизмге, былай-
ша айтңанда, басца бър жатынан келдх, сондыңтан олар
Маркстщ экономикалык, жэне тарихи теориясын үйрен-
Д1 — кейде үйренгеншен гөр! жаттап алганы көп
болды,— үйренгенде оның непздерш, ягни философия-
лык, материализмд! түсшбей үйрендй Соның нэтижесшде
Богданов пен К°-ш өщ айналдырылган орыс Бюхнерлер!
мен Дюрингтер! деп атауга тура келдп Олар жогарыда
материалист болгысы келер ед1, б!раң олар төменде
шатасңан идеализмнен арыла алмай жүр! Богдановтың
«жогарыда» дегеш — тарихи материализм, рас, түрпайы
жэне идеализм ңатты бүлд!рген тарихи материализм,
«төменде» дегеш — маркстш терминдерд! бетке үстаган,
маркстш сөздерге боямаланган идеализм. «Элеуметтш-
үйымдасңан тэж!рибе», «коллективтш еңбек процесЬ>,
мүның бэр1 — маркстш сөздер, б!раң мүның бэр! — тек
сөздер гана, заттарды —«элементтердщ»-түйсштердщ
комплекстер! деп, сыртңы дүниеш — адамзаттың «тэж1-
рибес!» немесе «эмпириосимволы» деп, физикалың таби-
гатты—«психикалыңтан» «туатын нэрсе», т. т. жэне
т. с. деп жариялайтын идеалистш философияны жасы-
ратын сөздер гана.
Марксизмд! барган сайын шебер бүрмалау, антима-
териалистш 1Л1мдерд1 марксизмге барган сайын шебер
боямалау,— саяси экономияда да, тактика мэселелерш-
де де, гносеология мен социологияда да, жалпы филосо-
фияда да ңаз1рг! ревизионизм, мше, осылай сипатталып
отыр.
3. СУВОРОВТЫҢ «ЭЛЕУМЕТТ1К ФИЛОСОФИЯНЫҢ
НЕПЗДЕР1» ТУРАЛЫ
С. Суворов жолдастың осы аталган маңаласымен аяң-
талган «Марксизм философиясы «жөншдеп» очерктер»,
паң коллективтш штап болгандыңтан да, ерекше күшт!
эсер ететш б!р шоң гүлге үңсайды. Энгельстщ ойынша
«сез1мдш түсшштщ өз1 б1зден тыс бар шындың болып
табылады» дейтш Базаров, Маркс пен Энгельспң диа-
378
В. И. ЛЕНИН
лектикасын мистика деп жариялайтын Берман, дшге
дейш жеткен Луначарский, «мөлхм нөрсенщ иррацио-
налдың тасңынына Логосты» енгхзген Юшкевич, идеа-
лизмд! марксизм философиясы деп атаган Богданов,
И. Дицгенд! материализмнен тазартпаң болган Гель-
фонд жэне, аңырында, «Элеуметтш философияныц
непздер!» деген маңала жазган С. Суворов,—осылардың
бөр1 бас ңосып, ңатар түзеп алдыңыздан шыга келгенде,
с1з жаңа багыттыц «рухын» б!рден сезешз. Сан сапага
айналды. «1здеупплер», бүган дейш жеке маңалалар
мен ккгаптардан б!ршен бтрх болек 1здегендер, нагыз
пронунциаменто жасады. Олардың арасындагы шпнара
алауыздыңтарды коллектив болып марксизм филосо-
фиясына (философиясы «жөншдеы» емес) тррсышыгу
фактклнщ өзГаң жойып ж1беред1, сөйтш, агым ретшдег!
махизмшң реакциялың белплерт айңындала бастайды.
Мүндай жагдайда Суворовтың маңаласының ңызыңты
болып отырган себебк автор эмпириомонист те емес,
эмпириокритик те емес, жай гана «реалист»,—демек,
оны ңалган сыбайластарына жаңындатып отырган нөр-
се — Базаровтың, Юшкевичтщ, Богдановтың философ
ретшдеы айырмашылыгы емес — диалектикалың мате-
риализмге царсы олардың бэрше ортаң нэрсе. Бүл «реа-
лист1ң» социологиялың пайымдауларын эмпириомонис-
тщ пайымдауларымен салыстыру олардың ортац тенден-
циясын сипаттауымызга жэрдемдеседк
Суворов былай деп жазады: «Дүние жүзппк процест!
реттеп отыратын заңдардың градациясында жеке нэр-
селер мен күрдел! нэрселер жалпы нэрселер мен ңара-
пайым нэрселерге айналады — сондыңтан олардың бэр!
дамудың универсал заңына — куштердъ унемдеу заңына
багынады. Бүл заңның мэш мынада: шытын нетурлым
аз болса, жиналтан цор нетурлым көп болса жэне шы-
тын цор жинаута нетурлым жаңсы цызмет етсе, куш-
тердщ цандай системасы болса да сатугалута жэне даму-
та сотурлым цабглеттг болады, Ежелден бер! объективтш
ңолайлылың (күн системасы, жер ңүбылыстарының ал-
масып отыруы, прпплш процес!) идеясын тугызып кел-
ген ңозгалмалы тепе-теңдш формалары өздерше тэн
энергияны үнемдеу жэне жинау арңасында,— өздершщ
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 379
1шк1 үнем1 арңасында күралады жэне дамиды. Күштер-
Д1 үнемдеу заңы ңандай дамудың болса да,— органика-
лың емес, биологиялың жэне соңиологиялың дамудың,—
б1р1кт1руш1 жэне реттеупп непз! болып табылады» (293-
бет, курсив автордш!).
Б1зд1ң «позитивистер» мен «реалистер» «универсал
заңдарды» керемет оңай шыгара ңояды! Амал не, бүл
заңдардың Евгений Дюринг дэл осылай оп-оңай жэне
тез шыгара ңойган заңдардан ешб!р артыңшылыгы жоң.
Дюрингтщ универсал заңдары сияңты, Суворовтың
«универсал заңы» да магынасыз, лешрме бос сөз. Бүл
заңды автор көрсеткен үш саланың б1ршппсше: органи-
калың емес дамуга ңолданып көрщ^зпи. Сонда с1з эпер-
гияның саңталу жэне басңа түрге айналу заңынан бас-
1$а ңандай да болсын «күштерд! үнемдеудЬ бүган ңол-
дануга болмайтынын, оның үстше «универсалды» түрде
ңолдануга болмайтынын көрешз. Ал «энергияның саңта-
лу» заңын автор бөлш тастап, оны ерекше заң ретшде
бүдан бүрын айтыц өткен болатын* (292-бет). Органи-
калың емес даму саласында бүл заңнан басңа не ңал-
ды? Автордың энергияның саңталу жэне басңа түрге
айналу заңын өзгертш («жет1лд1рш»), «куштерд1 унем-
деу» заңына айналдыруына мүмкшдш берген ңосымша-
лар, немесе ңиындатулар, немесе ашылган жаңалыңтар,
немесе жаңа фактхлер ңайда? Мүндай фактшердщ не-
месе жаңалыңтардың ешңайсысы жоң, сондыңтан Суво-
ров олар туралы ппн жүмган аузын ашпайды. Ол жай
гана — Тургепевтщ Базаровы айтңандай, маңгаздану
* Б1р көңш бөлерлхк нэрсе, энергияның саңталу жэне басңа түрге
айналу заңының ашылуын110 Суворов «энергетиканыц нег!зг1 ңагидала-
рының орныгуы» деп атайды (292). Түрпайы материалист Бюхнер мен
К° де, диалектикалың материалист Энгельс те бүл заңды — материа-
лизмнгц непзг! ңагидаларының орныгуы деп есептеген!н б1здщ маркс-
ист болгысы келет!н «реалис!м1з» естщ! ме екен? Бүл айырмашылың-
тың не екенщ б1зд!ң «реалист» ойлады ма екен? Атай көрмешз,
ойлаган жоң, ол сэнге айналган нэрсен! ала салды, Оствальдтщ
айтңанын ңайталады,—бар болганы осы. Ңырсыңтың өз! мүндай «реа-
листердщ» сэнге айналган нэрсеге бас игенд1г1нде болып отыр, ал
Энгельст! алсаң, ол, мэселен, өзг үшгн жаца терминдг — энергия деген
терминд! үгып, оны 1885 ж. («Анти-Дюрингтщ» 2-басылуына жазыл-
ган алгы сөз) жэне 1888 ж. («Л. Фейербах») ңолдана бастады, б!раң
«күш» жэне «ңозгалыс» деген үгымдармен ңатар, сол угымдармен
алма-кезек ңолдана бастады, Энгельс жаңа терминологияны үгып алу
арңылы Ө31н1ң материализмгн байыта 61ЛД1. «Реалистер» жэне басңа
шатасушылар жаңа терминд! 1лш алып, материализм мен энергетика
арасындагы айырмашылыңты байңамады!
380
В. И. ЛЕНИН
үппн — ңаламмен сүйкеп жтберд! де, «реалдың-монистш
философияның» жаңа «универсал заңын» (292-бет) шы-
вара салды. Б1зд1 бшш ңойыңдар! Дюрингтен б1здщ ңай
жер1м1з кем?
Дамудың екшпп саласын — биологиялың саланы алы-
ңыз. Организмдер Т1рппл1к үшш күресу жэне 1р1ктелу
жолымен дамып отырганда, күштердщ үнемделу заңы
немесе күштердщ ысырап болу «заңы» бүл арада уни-
версал заң бола ма? Оңасы жоң! «Реалдың-монистш
философия» бойынша универсал заңның «магынасын»
б!р салада б!р түрлң екшпп салада екшпп түрл! түсшу-
ге болады, мэселен, жогаргы организмдердщ төменг! ор-
ганизмдерден өсш жет1лу1 магынасында түсшуге бола-
ды. Бүдан универсал заң бос сөзге айналса, оңасы
жоң,— оның есесше «монизм» принциш саңталады. Ал
дамудың үппнпп (элеуметтш) саласы үппн «универсал
заңды» үшшпй магынада, өщцрпш күштердщ дамуы
магынасында түсшуге болады. Ол «универсал заң» бол-
гандыңтан да, оган неш болса да тыңпалай беруге бо-
лады.
«Ңогамдың гылым эл! жас бола түрса да,— ңаз!рдщ
өзшде-аң оның берш базисы жэне аяңталган ңорытын-
дылары бар; XIX гасырда ол теориялың биштшке дейш
дамыды,— ал мүның өз1 Маркстщ ең басты еңбег! бо-
лып табылады. Ол элеуметтш гылымды элеуметтш тео-
рия дэрежесше жетюздк..». Энгельс: Маркс социализм-
Д1 утопиядан гылымга айналдырды111, дед1, б!раң
Суворовңа бүл аз. Егер 613 оның үстше теорияны тылым-
нан (ал Маркске дешн элеуметтш гылым болды ма?)
айырып царасац, онда тшт! ңатып кетедц— ал бүл айы-
рып ңарау магынасыз болып шыңса, оңасы жоң!
«...элеуметтш динамиканың непзп заңын аныңтады,
бүл заң бойынша өщцргпп күштердщ эволюциясы бүкш
шаруашылың жэне ңогамдың дамудың шешупп нег131
болып табылады. Б1раң өщцргпп күштердщ дамуы ең-
бек өшмдшпшң өсуше, энергияны шыгындаудың бтр-
шама кемуше жэне ңорының артуына сэйкес келедь..»
(көрдщ!з бе, «реалдың-монистш философия» ңандай же-
М1ст1 болып отыр: марксизмд! жаңаша, энергетикалың
түргыдан дэлелдеп отыр!)... «бүл — экономикалың прин-
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 381
цип. Сонымен, Маркс күштердх үнемдеу принцшпн
элеуметтш теорияга непз етш алды...».
Бүл «сонымен» деген сөз шынында керемет сөз!
Марксте саяси экономия бар болгандыцтан, «экономия»
деген сөзд1 б!раз ежштейш те, бүл ежштеудщ нэтижесш
«реалдың-монистш философия» деп атайың!
Жоң, Маркс ешңандай күштердх үнемдеу принцишн
өз теориясына нег1з етш алган жоң. Бүл — Евгений Дю-
рингтщ даңңы үйңы бермей жүрген адамдардың ойдан
шыгарган бос сөзь Маркс өнд1рпш күштердщ өсух деген
үгымга мейлшше дэл аныңтама берд! жэне осңт өсудщ
наңты процесш зерттедь Ал Суворов Маркс талдап ңой-
ган үгымды белплеу үшш жаңа сөзсымаң ойлап шы-
гарды, б1раң ойлап шыгарганы өте сэтс1з болып, мэсе-
леш тек ңана шатастыра түсть Өйткеш «күштерд!
үнемдеу» деген не, оны ңалай өлшеу керек, ол үгымды
ңалай ңолдану керек, бүган ңандай дэл жэне наңты
фактьлер сай келед! — мүны Суворов түсшд!рген жоң
жэне мүны түсшдДру мүмкш де емес, өйткеш бүл —
жатңан бтр былың. Одан эр! тыңдаңыз:
«...Элеуметтш экономияның бүл заңы тек элеуметтш
гылымның ппк1 б1рл1гш1ң принциш гана емес» (оңушы,
осы сөздерден с1з б!рдеңе түсшешз бе?), «сонымен бгр-
ге элеуметтш теория мен болмыстың жалпы теориясы
арасындагы байланыстырушы буын болып табылады»
(294).
Солай. Солай. Философияльщ схоластиканың толып
жатңан өшлдерт мейлшше алуан түрл! формаларда сан
рет апщаннан кешн «болмыстың жалпы теориясын»
С. Суворов тагы да ашып отыр. Орыс махистерш жаңа-
дан ашылган «болмыстың жалпы теориясымен» ңүттьщ-
таймыз! Олар өздершщ келес! коллективтш еңбегш
түгел1мен осы үлы жаңалыңты дэлелдеп, дамытуга ар-
найды деп үм1ттенем1з!
Реалистш немесе реалдың-монистш философияның 613
айтып отырган өкпп Маркстщ теориясын ңалай баян-
дайтынын мынадай мысалдан көруге болады. «Жалпы
алганда, адамдардың өщцрпш күштер! генетикалың гра-
дацияны ңүрайды» (уЬ!) «жэне сол адамдардың еңбек
энергиясынан, багынышты стихиялың күштерден, мэде-
382
В. И. ЛЕНПН
ни түрде өзгерплген табигаттан жөне өнд1ргпп техника-
ны ңүрайтын еңбек ңүралдарынан ңалыптасады... Еңбек
прөцес! жөшнде бүл күштер таза экономикалык, функ-
ция атңарады; олар еңбек энергиясын үнемдеп, оны
жүмсау өтмдшгш арттырады» (298). Өнд^рпш күш-
тер еңбек процес! жөншде экономикалың функция атңа-
рады! Мүның өзк ом!р күштер! өм!р процес! жөшнде
өм1рл1К функция атңарады дегенмен б!рдей. Бүл —
Маркст! баяндагандың емес, аңылга сыймайтын сөз ңоң-
сыгымен марксизмд! былыңтыргандың.
Суворовтың маңаласындагы мүндай ңоңсыңты айтып
тауыса алмайсыз. «Тапты социализациялау оның адам-
дарга да, олардың менппгше де жүрпзетш коллективтш
өктемдшшщ өсушен көршед!» (313)... «Тап күрес! элеу-
метт1к күштер арасында тепе-теңдш формаларын орна-
туга багытталган» (322)... Шынында, элеуметтш өшпен-
Д1Л1К, дүшпандың жэне күрес — тер!с, ңогамга ңарсы
ңүбылыстар. «Элеуметтгк прогресс, непзп мазмүны
жагынан алганда,— адамдардың ңогамшылдыгының,
элеуметтш байланысының өсуЬ> (328). Мүндай дөреш
сөздердщ Т1збелер1мен талай томдарды толтыруга бола-
ды,— ал буржуазиялың соңиологияның өкллдер! осын-
дай дөрек1 сөздермен талай томдарды толтырып та жүр,
б1раң мүны марксизм философиясы деп көрсету — шек-
тен тыс өрескелдш. Суворовтың маңаласы марксизмд!
жүртңа түсшшт! етш баяндаудан туган тэж!рибе бол-
са,— оны онша ңатты сөкпесе де болар едц онда юм де
болса автордың ниеп жаңсы екен, б!раң тэж!рибес1 тым
сэтс1з болыпты дер ед1 де ңояр едк Ал б!р топ махистер
мүндай нэрсеш «Элеуметтш философияның непздер!»
деген атпен б1зд1ң алдымызга тартып отырганда, маркс-
измд1 «дамытудың» наң осындай тэшлдерш 613 Богда-
новтың философиялың штаптарынан көрш отырганы-
мызда, реакциялың гносеологияның социологиядагы
реакциялың эурепплшпен айрылмастай байланысы бар
деген ңорытынды шыңпай ңоймайды.
ЭМПИРИОКРПТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
383
4. ФИЛОСОФИЯДАГЫ ПАРТИЯЛАР
ЖӨНЕ ФИЛОСОФИЯДАГЫ БАССЫЗДАР
Ендх бтзге махизмнщ дшге көзңарасы туралы мөселе-
Н1 ңарастыру ңалып отыр. Б1раң бүл мэселе философия-
да, жалпы алганда, партиялар бар ма, философиядагы
бейпартиялыңтың ңандай маңызы бар деген мэселеге
дешн кеңейш отыр.
Осыган дейшп баяндауымыздың басынан аягына де-
йш, гносеологияның өз1м1з сөз еткен мэселелершщ бэ-
ршде, жаңа физика ңойган эрб!р философиялың мэсе-
леде 613 материализм, мен идеализмнщ күресше тоңта-
льш келд1к. Б1з толып жатңан жаңа терминологиялың
айла-шаргылардың тасасынан, жалган оңымыстылар
схоластикасы ңоңсыгының ар жагынан ңашан да бол-
сын, барлың жагдайларда да философиялың мэселелерд!
шешудщ нег1зг1 ек1 жолын, непзп ек! багытын көрш
келд1к. Табигатты, материяны, физикалың нэрсеш, сырт-
ңы дүниеш алгашңы нэрсе деп алып — сананы, рухты,
түйс1кт1 (— б1здщ түсымызда көп таралган терминоло-
гия бойынша, тэж1рибеш), психикалың нэрсеш, т. с.
соңгы нэрсе деп есептеу керек пе,— философтарды 1с
жузшде улкен ек1 лагеръге бөлш келе жатңан түбегейл!
мэселе, мше, осы. Бүл саладагы мың-мыңдаган ңателер
мен шатасулар наң мынадан туып отыр: эсем айтылган
терминдерге, аныңтамаларга, схоластикалың жалтарыс-
тарга, бос сөзге непзделген айла-шаргыларга малты-
гып, осы нег1зг1 еш тенденцияны көрмей кетт жур
(мэселен, Богданов өзшщ идеализмш мойындагысы кел-
мейд1, неге десещз, ол «табигат» жэне «рух» деген «ме-
тафизикалың» үгымдардың орнына, байңайсыз ба, «тэ-
Ж1рибелш»: физикалың жэне психикалың үгымдарды
алып отыр. Тек сөзд! гана өзгөртш отыр!).
Маркс пен Энгельстщ данышпандыгы наң мынада:
олар өте көп уаңыт бойына, жарты тасыр дерлък уаңыт
бойына, материализмд! дамытып келдң философиядагы
бхр непзы багытты 1лгер1 бастырды, шепплш ңойган
гносеологиялың мэселелерд! ңайталап, бхр орында тү-
рып ңалмады, ңайта материализмд! дэйектшшпен жүзе-
ге асырып отырды,— дэл сол материализмд! ңогамдың
гылымдар саласында цалай жүзеге асыру керек екешн
384
В. И. ЛЕНИН
көрсетш берд1, философияда «жаңа» жол «ашпаң» бол-
тан, «жаңа» багыт, т. т. шыгармаң болган сансыз көп
өрекеттердт ңоңсың, сандыраң, зор дэмелх лешрме был-
шыл ретшде аяусыз серпш тастап отырды. Мундай өре-
кеттердщ бос сөзге непзделген сипатын, философиялың
жаңа «измдердт» схоластикага салынып ойыншың ету-
пплгкт!, астарлы айла-шаргылармен мөселенщ мөнш
бурмалаушылыңты, гносеологиялың түбегейл! еш ба-
гыттың күресш үгына жөне айңын түсше бшмеупплш-
Т1 — осының бөрш Маркс пен Энгельс өздершщ бүюл
ңызметшщ өн бойында өшкерелеп, айыптап отырды.
Б1з: жарты гасыр дерлш уаңыт бойына дедш. Шынын-
да, тшт1 1843 жылдың өзшде-аң, Маркс жаңа гана
Маркс болып келе жатңан кезде, ягни гылым ретшдеп
социализмнщ непзш салушы, материализмнщ бүрынгы
формаларының бөршен де гөр! мейлшше дөйект! өр!
өлшеушз бай мазмүнга ие болып отырган цазъргг мате-
риализмнщ непзш салушы болып келе жатңан кезде,—
сол кездщ өзшде-аң Маркс философиядагы түбегейл! ба-
гыттарды тамаша айңын белплеп бердп К. Грюн Маркс-
тщ 1843 жылы 20 октябрьде Фейербахңа жазган хатын
келт1рген 112, бүл хатында Маркс Фейербахңа «БеШзсЬ-
Ргап2О818сЬе 1аЬгЬйсЬег»-ге 113 арнап Шеллингке ңарсы
маңала жазуды үсынган. Бүл Шеллинг,— деп жазады
Маркс,— философиядагы бүрынгы багыттардың бөрш
ңамтуга, олардан асып түсуге дөмеленген бос маңтан-
шаң. «Француз романтиктер! мен мистиктерше Шел-
линг: мен — философия мен теологияны б1ршт1руппмш;
француз материалистерше: мен — төн мен идеяны бгргк-
ттруппмш; француз скептиктерше: мен — догматиканы
ңиратушымын,— дейдп>*. Юмистер деп аталса да неме-
се кантшылдар (немесе XX гасырдагы махистер) деп
аталса да бөртбгр, «скептиктер» материализмнщ «догма-
тикасына» да, идеализмнщ «догматикасына» да ңарсы
айгай-шу көтеретшш Маркс сол кезде-аң байңады, сөй-
тш философиядагы мыңдаган болмашы системасымаң-
* Каг1 &гйп. «ЬисҢү]£ ГеиегЬасЬ 1п зетеш Вг1еГ\үес118е1 ипд МасЫар,
8о\у1е 1П зетег рЬПозорЫзсЬеп СЬагак1егепЬу1ск1ип£», I Вй, Ьрх.,
1874 8 361 (Карл Грюн. «Людвиг Фейербах, оның жазысңан хаттары
мен эдеби мүрасы, сондай-аң оның фплософиялың дамуына жасалган
талдау», I том, Лейпциг, 1874, 361-бет. Ред.).
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖӨНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
385
тардың бтреуше де алаңдамай, Фейербах арңылы идеа-
лизмге ңарсы материалистш жолга тура түсе бхлдЕ Отыз
жылдан кешн, «Капиталдың» бхршпп томының екшпп
басылуына жазган соңгы сөзшде де, Маркс өз1нщ мате-
риализмш гегельдтк, ягни ең дөйектх, ең кемелденген
идеализмге айңын жөне тшелей ңарсы ңойды, конттык,
«позитивизмд!» жшркене ысырып тастады, Гегельд!
ңүрттың деп ойлайтын, 1с жүзшде Кант пен Юмның 114
Гегельден бүрынгы ңателерш ңайталауга ңайтып орал-
ган ңаз1рг1 философтарды бейшара эпигондар деп жа-
риялады. 1870 ж. 27 июньде Кугельманга жазган хатын-
да да Маркс «Бюхнерд!, Ланген!, Дюрингт!, Фехнерд!,
т. т.» Гегельдщ диалектикасын түсше алмаганы жөне
оган менсшбей ңараганы үшш жшркене кемсггед!*.
Аңырында, Маркстщ «Капиталындагы» жөне басңа
шыгармаларындагы философиялың жеке ескертпелерш
алып ңараңызшы,— сонда с!з олардан өзгермейтш не-
пзг1 мотивтк материализмдъ барынша жаңтагандыңты
жөне бүркемелеудщ, шатастырудың ңандайын болса да,
идеализмге ңарай шегшулердщ ңандайын болса да жшр-
кене келеке еткендшт! көрешз. Маркстщ философиялың
ескертпелершщ бэръ осы түбегейл! ек1 багытты ңа-
рама-ңарсы ңоюдың төщрегшде айтылады,— профессор-
лың философияның түргысынан ңараганда, олардың
кемш1Л1Г1 де сол «тар өрштппп» мен «сыңаржаңтылы-
гында» болып отыр. Мейлшше айңын философиялың
жолмен алта басңан Маркстщ аса зор еңбегң шынында,
материализм мен идеализмд! ымыраластырудың аңылга
сыймайтын жүйес1з өрекет1мен санасңысы келмегендт
болып табылады.
Толыгынан Маркстщ рухында болган жөне Маркспен
тыгыз ынтымаңтаса ңызмет еткен Энгельс өзшщ фило-
софиялың еңбектершщ бөршде де материалистш багыт
пен идеалистш багытты барлыц мөселелер бойынша ңыс-
ңа өр1 айңын түрде ңарама-ңарсы ңойып отырады, мате-
риализм мен идеализмнщ «сыңаржаңтылыгынан» «асып
* 1870 ж. 13 декабрьдетч хатында Маркс позитивист Бизли (Веез1у)
туралы былай дейдй «Конттың 1збасары болгандыңтан, ол өр түрл!
жалтарыстар» (сго1сЬе1з), «жасамай отыра алмайды» Н5. Энгельстщ
1892 ж. позитивистерге й 1а Гекслиге берген багасын116 осымен салыс-
тырыңыз.
386
В. И. ЛЕНИН
түспек болган», жаңа багытты, ңайдагы бтр «позити-
визмдЬ, «реализмдт» немесе басңа бтр профессорлык,
шарлатанизмдт жарияламак, болган б1тпейт1н өурепплш-
Т1 Энгельс 1878 жылы да, 1888 жылы да, 1892 жылы
да 117 елең ңылмады. Дюрингке ңарсы бүюл күресш
Энгельс бутшдей материализмд! дөйект! түрде жүзеге
асыру үранымен жүрпздң материалист Дюрингп бос
созбен 1стщ мэн1н бүрмалаганы үппн, сөзуарлыгы үшш,
идеализмге жол бергендш, идеализмнщ позициясына
көшкендш болып табылатын пайымдау тэсшдерх үшш
айыптады. Не аңырына дейш дөйект! болып ңалатын
материализм, не философиялың идеализмнщ өНрхп мен
шатастырушылыгы,— «Анти-Дюрингтщ» эрбгр парагра-
фында мэселе мше осылай ңойылган, мүны тек реак-
цияшыл профессорлың философиямен миы улангап
адамдар гана байңамауы мүмкш. Автордың өз1 ңайта
ңарап, аңыргы рет толыңтырган «Анти-Дюрингке» аңыр-
гы алгы сөз жазган 1894 жылга дешн Энгельс жаңа фи-
лософияны да, жаңа жаратылыс тану гылымын да ңа-
дагалай отырып, сонымен б1рге жаңа системалар мен
системасымаңтардың ңоцсыгын сыпырып тастай оты-
рып, Ө31НЩ айңын да табанды позициясын бүрынгысын-
ша батыл ңоргады.
Энгельстщ жаңа философияны ңадагалап келгеш
«Людвиг Фейербахтан» көршедь 1888 жылы жазылган
алгы сөзшде тшт1 Англия мен Скандинавияда нем!с
классикалың философиясының ңайта көркею! сияңты
оңига туралы да айтылган, ал үстем болган неокант-
шылдың пен юмизм туралы Энгельс оларды мейлшше
жек көргещцктен басңа (алгы созде де, тптаптың текс-
тшде де) ешб!р сөз айтпаган. Сэнге айналтан немк жэ-
не агылшын философиясының кантшылдың пен юмизм-
нщ есш, Гегельден бүрынгы, ңателерш ңайталаганын
баңылай отырып, т!пт1 Гегелъге бет буртандыңтъщ113
(Англия мен Скандинавияда) өзшен де Энгельстщ жаң-
сылың күтуге даяр болганы, идеалистш жэне метафизи-
калың үсаң адасушылыңтарды байңауга 1р1 идеалист эр1
диалектик көмектесер деп сенгеш эбден айңын едь
Германиядагы неокантшылдыңтың жэне Англиядагы
юмизмнщ толып жатңан сарындарын ңарастырып жат-
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 387
пай-аң, Энгельс олардың материализмнен шегшген не-
Г13Г1 шюрлерш бгрден-ау теркке шыгарады. Энгельс
бүл ек! мектептщ екеушщ де букъл батытын «кейш ше-
гшген тылыми цадам» деп жариялайды. Ал ол осы нео-
кантшылдар мен юмистердщ, оның шпнде, мөселен, өзх
бтлмеу! мүмкш емес Гекслидщ сөзшз «позитивистш»,
тарап жүрген терминология түргысынан алганда, сөзстз
«реалистш» тенденңиясын ңалай багалайды? Толып
жатңан шатасушыларды ңызыңтырган жөне ңызыңты-
рып отырган «позитивизм» мен «реализмдЬ Энгельс ма-
териализмд! жүрт алдында балагаттай жөне одан безе
отырып, оны астыртын енгъзудщ е ц ж ац сы д е-
г е н д е филистерлш тэсШ деп жариялады!119 Б1р топ
марксистердщ ңаз!р «ең жаңа позитивизммен» немесе
«ең жаңа реализммен», т. т. өуестенуш Энгельс ңалай
масңаралар ед1, мүны түсшу үшш Мах пен Авенариус-
ке жэне К°-ге ңараганда анагүрлым реалистеу реалист,
анагүрлым позитивистеу позитивист, ең көрнект! жара-
тылыс зерттеупп Т. Гекслиге Энгельстщ берген осындай
багасына сэл гана ой жүпртудщ өзьак, жетш жатыр.
Маркс пен Энгельс басынан аягына дешн философия-
пың партиялылыгын жаңтады, ңандай да болсын «ең
жаңа» багыттардың бэршдег! материализмнен шегшу-
Ш1Л1КТ1 жэне идеализм мен фидеизмнщ ырңына көнупп-
Л1КТ1 эшкерелей бшдь Сондыңтан олар Гекслид! тек цана
материализмшң үстамдылыгы түргысынан багалады.
Сондыңтан олар Фейербахты кшэлаганда, материализм-
Д1 аңырына дейш жүзеге асырмаганы үппн,— жеке ма-
териалистердщ ңателерше бола материализмнен безгеш
үшш,— д1нмен күрескенде дшд1 жаңгырту немесе жаңа
дш ойлап шыгару маңсатымен күрескеш үшш,— соңио-
логияда идеалистш ңүргаң сөзден арыла алмаганы үппн
жэне материалист бола алмаганы үшш кшэлады.
Диалектикалың материализмд! баяндау жөншде шп-
пара ңателер! ңандай болса да, И. Диңген өз үстаздары-
пың бүл аса үлы жэне ең ңүнды дэстүрш толың бага-
лап, меңгере 61ЛД1. Материализмнен орынсыз шегшулер!
арңылы И. Диңген көп ңателш Ж1берд1, б!раң ол мате-
риализмнен принңипт! түрде бөлшуге, «жаңа» ту көте-
руге еш уаңытта тырысңан жоң, ңажет болган кезде ңа-
388
В. И. ЛЕНИН
шан да болсын ол: мен материалисшн, бхздщ филосо-
фиямыз материалистш философия деп ның өрт үзтлдь
кестлдх мөл1мдеп отырды. «Барлың партиялардың ең
жексүрыны аралың партия...— деп (Яздщ Иосиф Диц-
ген эд1л айтты.— Саясатта партиялардың б!ртшдеп екЬ
аң лагерь болып топталатыны сияңты,.. гылым да непз-
Г1 ею тапңа (СепегаШаззеп) бөлшедк бхр жагында —
метафизиктер, екшпп жагында — физиктер немесе ма-
териалистер болады*. Аралың элементтер жэне эр ңилы
аталып жүрген ымырашыл дүмшелер, спиритуалистер,
сенсуалистер, реалистер, т. т. жэне т. с. оздершщ жо-
лында б1ресе б!р агымга, б!ресе екшпп агымга түсш
ауытңып отырады. Б1з батылдыңты талап етем!з, 613
айңындыңты т1лейм1з. Реакцияшыл ңаныпезерлер (Ве1-
гаИеЫазег) оздерш идеалистер деп атайды**, ал адам-
ның аңыл-ойын метафизикалың балдыр-батпаңтан ңүт-
ңаруга үмтылатындардың бэр! материалистер деп ата-
луга тшс... Егер 613 бүл ек! партияны бгр берш нэрсемен
жэне агымдагы нэрсемен салыстыратын болсаң, онда
бүл екеушщ ортасындагылар ботңага үңсас б!рдеңе бо-
лып шыгады»***.
Рас! «Реалистер» жэне т. с., оның шпнде «позитивис-
тер» мен махистер де, т. т., бүлардыц бэр! — түкке түр
гысыз ботңа, философиядагы жексүрын аралыц партия,
бүл партия эрб1р жеке мэселеде материалистш багыт
пен идеалистш багытты шатастырып отырады. Филосо-
фиядагы бүл түбегейл! ек! багыттан тысңары болуга
жасалган эрекеттерде «ымырашыл дүмшелштен» басңа
ештеңе жоң.
Идеалистш философияның «гылыми попшылдыгы»
нагыз попшылдыңтың тек табалдырыгы гана екешне
И. Дицген титтей де күмэнданган жоң. «Гылыми поп-
шылдың,— деп жазды ол,— дши попшылдыңңа жэрдем-
десуге бар ынтасымен үмтылады» (1. с., 51). «Эсхресе
* Бүл арада да дэл айтылмаган ңолайсыз сөз бар: «метафизиктер»
деген сөздтң орнына «идеалистер» деу керек едЕ Басңа жерлерде
И. Дицгеннщ өз1 метафизиктерд! диалектиктерге ңарсы ңойган.
** Байңадыңыз ба, И. Дицген енд! түзелш, материализм дүшпан-
дарының партиясы ңандай екенШ дэлгрек түс1нд1рд1.
*** Мына маңаланы ңараңыз: «Социал-демократиялың философия»,
1876 жылы жазылган. «К1ешеге рйПозорЫзсйе ЗсЬгШеп», 1903, 8. 135
(«К11Ш-г1р1м философиялың ецбектер», 1903, 135-бет. Ред.).
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 389
таным теориясыныц саласы, адам рухын түсшбеупплтк»,
бүл ек1 попшылдьщ үппн «бит с!рке салатынүя» (Ьапз^-
гпЬе) «болып табылады». И. Дицген үшш философия
профессорлары — «азаптанып шыгарган (^езсЬгапЫег)
идеализмнщ жөрдем!мен халыңты топастандыратын «ке-
ремет ипл1ктер» туралы сөз сөйлейтш дипломды малай-
лар» (53). «Ңүдайтагаланың антиподы — жын болганы
сияңты, попшыл профессордың (КаШейегрГаИеп) анти-
поды — материалист». Материализмшң таным теория-
сы «дши нанымга ңарсы универсал ңүрал» (55),— онда
да тек «жүрттың бэрше мэл1м, нагыз, кэд1мг1 поптар дь
нше ңарсы ңүрал гана емес, сонымен ңатар басы айнал-
ган (ЬепеЬекег) идеалистердщ тазартылган, дэрштел-
ген профессорлың дшше» (58) ңарсы ңүрал болып та-
былады.
Еркш ойлы профессорлардың «жартыкептгшен» де
гөр! Дицген «дши адалдыңты» (60) артыгыраң санауга
эз1р болар ед1,— өйткеш онда «система бар», онда тео-
рия мен практиканы б!р-б1ршен ажыратпайтын сындар-
лы адамдар бар. Профессор мырзалар үшш «философия
гылым емес, социал-демократиядан ңоргану ңүралы»
(107). «Өздерш философтармыз деп атайтындардың,
профессорлар мен приват-доценттердщ бэрг, өздершщ
еркш ойлылыгына ңарамастан, азды-көпт! соңыр сешм-
дерге, мистикага белшесшен батып жатыр... олардың
бэр1 социал-демократия жөншде... бхр реакцияшыл топ
болып саналады» (108). «Ешб1р дши жэне философия-
лың өрескелдштерге (\Уе1зсЬ) сүршбей, дүрыс жолмен
алга басу үшш, терю жолдардың терхс жолын (йег
Но1гмге& Дег Но1гмге^е) — философияны зерттеу керек»
(103).
Енд1 философиядагы партиялардың көзңарасы түргы-
сынан Мах пен Авенариуске жэне олардың мектебше
көз салып көрщ1зш1. 0, бүл мырзалар өздершщ бейпар-
тиялыгына маңтанады, ал егер олардың антиподы бол-
са, бүл антиподы жалгыз жэне тек цана... материалист.
Материализм мен идеализмнен «жогары көтертлмек»
болган, осы «тозыгы жеткен» ңарама-ңарсылыңтан асып
түспек болган топастың ңүргаң дэме барлыц махистер-
дщ барлыц шатпаңтарының өн бойына арңау болып
390
В. И. ЛЕНИН
отыр, ал 1с жузънде бул агайындардың бөр! де материа-
лизмге ңарсы жаппай жөне үздшс1з күресе отырып, ми-
нут сайын идеализмге ңарай шегшедй Ңайдагы бтр Аве-
нариустщ гносеологиялык, жымысңы жалтарыстары
профессордың ойдан шыгарганы, «озшщ» юшкене фи-
лософиялың сектасын ңүру эрекет! болып ңала беред1,
ал 1с жузшде, ңазхргх ңогамдагы идеялар мен багыттар
күресшхң жалпы жагдайында, бүл гносеологиялың айла-
шаргылардың жалгыз, тек жалгыз гана объективтш ро-
Л1 бар: идеализм мен фидеизмге жол ашу, соларга адал
ңызмет ету. Шынында да, эмпириокритиктердщ кппке-
не мектебше Уорд сияңты агылшын спиритуалистершщ
де, материализммен күрескеш үппн Махты маңтайтып
француз неокритицистершщ де, немтс имманенттершщ
де жармасып отырганы кездейсоң емес! И. Дицгеннщ
«фидеизмнщ дипломды малайлары» деген формуласы
Махңа, Авенариуске жөне олардың бүкш мектебше м!р-
дщ огындай тиед!*.
Махизмд! марксизммен «ымыраластырмаң» болган
орыс махистершщ баңытсыздыгы наң мынада: олар фи-
лософияның реакцияшыл профессорларына бгр рет сенш
ңалды да, сол сенш ңалган ңалпында томен ңарай ңүл-
дилай бердЕ Маркст! дамыту жэне толыңтыру жөншде
* Буржуазияның реакциялың философиясындагы кең тараган агым-
дардың 1с жүзтнде махизмд! ңалай найдаланатындыгына тагы б1р
мысал мынау. «Прагматизм» (гректщ рга^та—1с, эрекет деген сөзшен;
орекет философиясы) ең жаңа американ философиясының «соцгы
сэн!» дерл!к болып отыр 12°. Философиялың журналдар прагматизм
туралы бэршен де гөр! көб!рек жазып отыр десе де болады. Прагма-
тйзм материализмнщ де, идеализмнщ де метафизикасын келеке етед!,
тэж!рибен1, тек тэж1рибен1 гана дэрштейд!, практиканы б!рден-б1р
критерий деп танпды, жалпы алганда позитивистш агымга с!лтеме
жасайды, Оствалъдке, Мах^а, Пирсонга, Пуанкареге, Дюгемге, гылым
«реалдылыңтың абсолюттш көипрмес!» емес дегенге эдейг сүйенедг,
сөйт1п,... практикалың маңсат үшш, тек ңана практика үппн, ешб!р
метафизикасыз-аң, тэяирибенщ шегшен ешб!р шыңпай-аң, осының
боршен ңүдай бар дегенд! өте сэтт! тугызады (салыстырыңыз: УУгИгат
^атев. «Рга^таПзт. А пеАУ пате Гог зоте оШ туауз оГ 1Ыпк1п&», N. Ү.
ап<1 Ъ., 1907, р. 57 жэне эшресе 106 (салыстырыңыз: Уилъям Джемс.
«Прагматизм. Ойлаудың кейб!р еск! жолдарына бершген жаңа ат»,
Нью-Йорк жэне Лондон, 1907, 57 жэне эс!ресе 106-бет. Ред.)). Материа-
лизм түргысынан ңараганда, эмпириокритицизм мен эмпириомонизм-
нщ арасындагы айырмашылыңтар сияңты, махизм мен прагматизм
арасындагы айырмашылыңтар да өте аз жэне болар-болмас айырма-
шылыңтар. Ең болмаганда, аңиңатңа Богдановтың берген аныңтамасы
мен прагматистщ берген аныңтамасын салыстырып ңараңыз: «прагма-
тист үшш аңиңат — тэж!рибеде айңындалган өр түрл! жүмыс ңүнды-
лыңтары (Ч¥огк1п&-уа1ие8) жөншдег! тект!к үгым болып табылады»
(1Ь., р. 68).
ЭМПИРПОКРИТИЦИЗМ ЖОПЕ ТАРИХП МАТЕРИАЛИЗМ 391
эр түрлт эрекеттер ойлап шыгару тэстлдерх өте оңай
болды. Оствальдт! оңиды, Оствальдңа сенедң Оствальдт!
ңайталап айтып бередң сөйтед! де мүны марксизм деп
атайды. Махты оңиды, Махңа сенедң Махты ңайталап
айтып бередң сөйтед! де мүны марксизм деп атайды. Пу-
анкареш оңиды, Пуанкареге сепедх, Пуанкареш ңайта-
лап айтып бередң сөйтед! де мүны марксизм деп атай-
ды! Бүл профессорлар химияпың, тарпхтың, физиканың
арнаулы салаларында мейлшше ңүнды еңбектер бере
алады, б1раң философия туралы сөз болганда олардың
еш^айсысыныц ешбър сөзше сенуге болмайды. Неге? Не-
ге десещз, саяси экономияның жалпы теориясы туралы
сөз болганда наңты, арнаулы зерттеулер саласында мей-
лшше ңүнды еңбектер бере алатын саяси экономия про-
фессорларының ешуайсысыныц ешб1р сөзше не себептх
сенуге болмаса, олардың да ешбтр сөзше сол себептх се-
нуге болмайды. Өйткеш, ңаз1ры ңогамда гносеология
ңандай партиялыц гылым болса, саяси экоиомия да
сондай партиялың гылым. Жалпы жэне түтас алганда,
экономист-профессорлар капиталистөр табының оңы-
мысты приказчиктершеп басңа еппим де емес, ал фило-
софия профессорлары — теологтардың оңымысты при-
казчиктерь
Мүның екеу! жоншде де марксистердщ мшдетх бүл
«приказчиктердщ» ңолы жеткен табыстарын игере жэ-
не ңайта оңдей бьлу (мэселен, с1з бүл приказчиктердщ
еңбектерш пайдаланбайынша, жаңа экономикалың ңү-
былыстарды зерттеу саласында б!р адым да ьлгер! баса
алмайсыз),— сөйтш олардың реакңиялың тенденциясып
жоя бълу, өз багытымызды жүрызе жэне б!зге дүшпан
күштер мен таптардың буклл батытымен күресе б!лу бо-
лып табылады. Реакциялың профессорлың философия-
ның соңынан бас и1п ере берген б!здщ махистер, мше,
дэл осы айтылгандарды 1стей алмады. «Мүмкш, 613 ада-
сып жүрген шыгармыз, б!раң 613 1зденш жүрм!з»,— деп
жазды «Очерктердщ» авторлары атынан Луначар-
ский.— Създер 1здеп жүрген жоңсыздар, ңайта създердг
ъздеп жур, пэле, мше, осында! Буржуазиялың-филосо-
фиялың сэнн1ң эрб1р бет бүрысына с!здер өз көзңараста-
рыңыз, ягни маркстж көзңарас (өйткеш шздердщ
14 18-том
392
В. И± ЛЕНИН
марксист болгыларыңыз келед!) түргысынан келш
отырган жоңсыздар, ңайта бүл сэн с1здерге келш отыр,
ол идеализмшң талгамына лайыңтап бүгш а 1а Оствальд,
ертең а 1а Мах, бүрс1гүш а 1а Пуанкаре жасаган өзшщ
өң1 айналдырылган нэрселерш с1здерге тыңпалап отыр.
С1здер аңңаулыңпен сенш жүрген «теориялың» аңымаң-
тың айла-шаргылар («энергетикамен», «элементтермен»,
«интроекциямен», т. с. айла-шаргы жасау) өрнй тар,
титтей мектепсымаңтың шегшен аспай ңалып ңояды, ал
бүл айла-шаргылардың идеялың жэне цотамдыу тен-
денциясын Уордтар, неокритицистер, имманенттер, Ло-
патиндер, прагматистер б1рден-аң пайдалана ңояды, бүл
тенденция оларга өзшше цызмет етедг. Неокантшыл-
дыңпен жэне «физиологиялың» идеализммен эуестену-
ППЛ1К ңалай тез өтш кеткен болса, эмпириокритицизм-
мен жэне «физикалың» идеализммен эуестенупплш те
солай тез өтш кетедң ал фидеизм өзшщ айла-шаргыла-
рын философиялың идеализмшң пайдасына мың ңүбыл-
тып өзгерте отырып, мүндай эуестенупплхктщ эрңайсы-
сынан өзше олжа түшредй
Дшге көзңарас пен жаратылыс тану гылымына көз-
ңарас буржуазиялың реакцияның эмпириокритицизмд!
осылай шын таптың түргыдан пайдаланатынын өте-мө-
те айңын сипаттайды.
Б1ршпп мэселеш алыңыз. С1з марксизм философия-
сына царсы жазылган коллективтхк еңбекте Луначар-
скийдщ «адамның жогаргы потенцияларын тым асыра
дэрштеудЬ, «дши атеизмд!»*, т. с. ауызга алуга дейш
баргандыгын кездейсоңтың деп есептемейсхз бе? Егер
С1з мүны кездейсоңтың деп есептесещз, онда бүл тек
орыс махистершщ Европадагы букъл махистш агым жө-
ншде жэне бүл агымның дшге көзңарасы жөншде жүрт-
ңа тер!с маглүмат бергещцгшен гана. Бүл көзңараста
Маркстщ, Энгельстщ, И. Дицгеннщ, тшт! Фейербахтың
көзңарасына үңсайтын түк те жоң екеш былай түрсын,
ңайта бүл көзңарас — Петцольдттщ: эмпириокритицизм
* «Очерктер», 157, 159-беттер. Наң сол автор «Заграничная Газета-
да»121 «д1ни магынадагы гылыми социализм» туралы сөз ңылады
(№ 3, 5-бет), ал «Образованиеде»122, 1908, № 1, 164-бетте ол тура былай
деп жазады: «Мен!ң ойымда жаңа дш көптен берх шсш жетыуде...».
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 393
«теизмге де, атеизмге де ңайшы келмейдх» («ЕшЫЬгип^
ш сНе РЬПозорЫе Дег гешеп ЕгГаЬгип^»*, I. 351) деген
немесе Махтың: «дши шктрлер жеке адамның 1ср>
(французша аудармасы, р. 434) деген мэлтмдемелершен
бастап, тъкелей фидеизмге дешн, Махты мадаңтаган жэ-
не Махтан өзт маңтау алган Корнелиустщ де, Карустщ
де, барлың имманенттердщ де тшелей царажуздъктъгше
дейш баратын тура керъсънше көзңарас болып табыла-
ды. Философтъщ бул мэселеде бейтарап болуының өзъ
фидеизмнщ алдында малайлың еткендт болып табыла-
ды, ал өздершщ гносеологиясының бастама пункттерше
байланысты Мах пен Авенариус бейтараптыңтан эрт ас-
пайды жэне аса да алмайды.
Схз б1зге түйс1к арңылы мэл^м болатын объективтш
реалдылыңты теркке шыгаратын болсаңыз, онда с1з фи-
деизмге ңарсы ңүралдың ңандайынан болса да айрылып
ңалганыңыз, өйткеш с!з соның өзшде-аң агностицизмге
немесе субъективизмге ңүлдилап кетешз, ал фидеизмге
керегшщ өз1 тек осы гана.^Егер сез1мдш дүние — объек-
тивт1к реалдылың болса,— онда басңа «реалдылыңтың»
немесе жалган реалдылыңтың (ңүдайды «реалдың
үгым» деп жариялаган имманенттердщ «реализмше»
Базаровтың сенгенш еске түс1рщ1з) ңандайына болса да
ес1к жабың. Егер дүние ңозгалушы материя болса,— он-
да бүл материяны сол ңозгалыстыц, сол материя ңозга-
лысының шег1 жоң күрдел! жэпе егжей-тегжейл! көрт-
н1стер1 мен тарамдары арңылы шекс1з зерттей беруге
болады жэне зерттей берьлуге тшс, б!раң одан тыс,
жүрттың бэрше жэне эрюмге мэл1м «физикалың», сырт-
ңы дүниеден тыс ештеңе болуы мүмкш емес. Сондыңтан
материализмге дүшпандың, материалистерге үйш-төге
жала жабу,— мүның бэр! цивилизациялы жэне демокра-
тиялың Европада күн тэрт1б1 болып отыр. Мүның бэрг
осы күнге дешн созылып келедЕ Орыс махистер! мүныц
бэрш жүртшылыңтан жасырып келедъ, олар Махтың,
Авенариустщ, Петцольдттщ жэне К°-нщ материализмге
ңарсы эрекеттерш Фейербахтың, Маркстщ, Энгельстщ,
И. Дицгеннщ материализмд! жацтаган мэл1мдемелер1-
* «Таза тэяирибе философиясына юр1спе». Ред.
14
394
В. И. ЛЕНИН
меп тшт1 жай салыстырып шыгуга б1р рет те өрекет жа-
сап көрген жоң.
Бхраң Мах пен Авенариустщ фидеизмге көзңараста-
рын «жасырушылың» еш пөрсеге дс септхгш типзбейдг
Фактшер осыны корсетш отыр. Уордтың, неокрити-
цистердщ, Шуппенщ, Шуберт-Зольдерннщ, Леклер-
дщ, прагматистердщ, т. т. сүйсшу! душар еткеп
масңаралыңтап бүл реакцияшыл профессорларды дү-
ниеде ешңапдай күш аршып ала алмайды. Жаңа гана
аталган адамдардың философтар мен профессорлар
ретшдег! ыңпалы, олардың идеяларының «61Л1МД1», яг-
ни буржуазиялың, жүртшылың арасында таралуы,
олар шыгарган арпаулы эдебиет Мах пеп Авенариустщ
арнаулы мектепсымагынан он есе кең жөпе он есе бай.
Мектепсымаң юмге ңызмет етугө тшс болса, соган
ңызмет етш отыр. Мектепсымаң ңалай пайдалапылуга
ти1С болса, солай пайдаланылып отыр.
Луначарскийдщ мүншама ңүлдырап, масңара жагдай-
га душар болуы ерекше нөрсе емес, бүл орыс эмпирио-
критицизм! мен нем!с эмпириокритицизмшен туып
отыр. Мүны автордың «жаңсы ниеттер!» арңылы, опың
сөздершщ «ерекше магыпасы» арңылы ңоргауга бол-
майды: бүл тура жөне код1мг! магына, ягни тшелей фи-
деистш магына болса, онда 613 автормен сөйлеспеген де
болар ед1к, өйткеш мүндай мөл1мдемелер Анатолий Лу-
начарскийд! Петр Струвеге бутшдей теңемейд! деп есеп-
тейтш б!рде-б1р марксист, с!рө, табылмаган болар еди
Егер мүндай тецеу жоң болса (ал мүндай теңеу элъ
жоң), онда мүның себеб! тек ңана мынада: 613 «ерекше»
магынаны көрш отырмыз жөне жолдастың күрес үппн
эзърге нег1з болтандъп-утан курес1п отырмыз. Луначар-
скийдщ мөл1мдемелершщ масңаралыгы да оның сол
мөл1мдемелерш өзшщ «жаңсы» ниеттер!мен байланыс-
тыра алтандытында болып отыр. Оның «теориясының»
зияндылыгы да 1зы ниеттерд! жүзеге асыру үппн мун-
дай ңүралдарды ңолдануга немесе мундай ңорытынды-
лар шыгаруга жол беретшдпчнде болып отыр. Бөленщ
өз1 — «1зп» ниеттердщ ец жацсы дегенде Карптың,
Петрдщ, Сидордың субъективтш 1С1 болып ңалатынды-
гында, ал мүндай мөл1мдемелердщ цотамдыц мацызы
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 395
бар екен1 сөзс1з эр! күмэнсыз, сондьщтан, ңандай ескер-
тулер жасалса да, ңандай түсппктер бершсе де, ол мэ-
Л1мдемелерд1ң маңызын кемхту мүмкш емес.
Луначарскийдщ «адамның жогаргы потенцияларын
тым асыра дэрштеу!» мен Богдановтың бүшл физика-
лың табигатты психикалың нэрсемен «жаппай ауысты-
руы» арасындагы идеялың туыстыңты көрмеу үппн со-
ңыр болу керек. Бүл екеу! — б!р ретте көбшесе эстети-
ка түргысынан, екшпп ретте гносеология түргысынан
айтылган бхр шшр. «Ауыстыру» мэселеге ундеместен
жэне екшпп жагынан келш, «психикалың нэрсеш»
адамнан ажырата отырып, букгл физикалыц табитатты
ңамтылмастай етш кеңейтшген нэрсемен, абстракт пэр-
семен, ңүдай жаратңан жансыз нэрсемен, «жалпы пси-
хикалың нэрсемен» ауыстырып, сонъщ өзшде-ац «адам-
ның жогаргы потенцияларын» тым асыра дэрштеп
отыр. Ал Юшкевичтщ «мэлтм нэрсенщ иррационалдың
тасңыньгна» енызетш «Логосы» ше?
Батпаңңа түскен балапан ңайтып шыга алмайды. Ал
б1здщ махистердщ бэр! идеализмнщ, ягни бэсең, жы-
мысңы фидеизмнщ батпагына батты, «түйсшт!» сыртңы
дүниенщ бейнес! ретшде алмай, ерекше «элемент» ре-
тшде алган кезшен бастап батты. Ешк1мд1К1 емес
түйсш, ешк1мд1к1 емес психика, еппимдш! емес рух,
ешк^мдш! емес ерш,— юмде-юм адам санасының объ-
ективтш-реалдың сыртңы дүниеш бейнелейтшъ туралы
материалистш теорияны мойындамаса, ол осы айтыл-
гандарга бой үрмай ңоймайды.
5. ЭРНСТ ГЕККЕЛЬ
ЖЭНЕ ЭРНСТ МАХ
Философиялъщ атым ретшдегг махизмнщ жаратылыс
тану гылымына көзңарасын алып ңараңыз. Бүкьл ма-
хизм басынан аягына дейш жаратылыс тану гылымы-
пың «метафизикасымен» куресед1: табити-тарихи мате-
риализмдг, ягни б1здщ санамызда бейнеленетш сыртңы
дүниенщ объективтш реалдылыгына жаратылыс зерт-
теупплердщ басым көпшшпшң стихиялы түрде, үгын-
бай, шала-шарпы, философия түргысынан түсшбей се-
396
В. И. ЛЕНИН
нуш «метафизика» деп атайды. Сондыңтан бхздщ
махистер бул фактшъ жалгандыңпен бүгш ңалады, жа-
ратылыс зерттеупнлердщ стихиялың материализмшщ
ежелден мөлтм жөне Маркс пен Энгельс жүздеген рет
дөлелдеген багыт ретхндеп философиялыц материализм-
мен айрылмас байланысын бүркемелейд! немесе шатас-
тырады.
Авенариустт алыңыз. Ол өзшщ 1876 жылы шыңңан
«Философия дегешмхз күштх негүрлым аз жүмсау прин-
циш бойынша дүниеге ой жгберу» деген 1-шыгармасын-
да-аң жаратылыс тану гылымының метафизикасына*
ңарсы, ягни табиги-тарихи материализмге ңарсы күре-
седт, жэне, 1891 ж. өз! мойындаганындай (бтраң озшщ
көзңарастарын «түзетпей»-аң!), ол теориялың-таным
идеализмшщ түргысынан ңарап күреседт.
Махты алыңыз. Ол жаратылыс тану гылымының ме-
тафизикасына ңарсы 1872 жылы, немесе тштт одан да
ертерек бастаган күресш 1906 жылга дейш үдайы жүр-
П31П келд1, алайда оның соңынан ерш жэне онымен
б1рге «б1рталай философтар» (оның шпнде имманент-
тер де) келе жатңанын, б!раң бүлардың арасында «жа-
ратылыс зерттеупплер өте аз» («Түйсштерд! талдау»,
9-бет) екенш мойындап, адалдың көрсеттк 1906 жылы
Мах та «жаратылыс зерттеупплердщ көшпшп материа-
лизм жагында» (Егкеппйпз ппй 1гг1шп», 2-басылуы,
8. 4) екешн адал мойындады.
Петцольдтт! алыңыз. Ол 1900 жылы «жаратылыс та-
ну гылымдары басынан аягына дешн (^апг ппй £аг)
метафизикага толы» деп жариялады. «Олардың тэж!ри-
бес1 эл1 де болса тазартылуга тшс» («ЕшГйЬгип^ ш сНе
РЬйозорЫе йег гешеп ЕгГаЫип^», Вй. I, 8. 343). Авена-
риус пен Петцольдт б1зге түйсш арңылы мэл1м болгаи
объективтш реалдылыңты мойындау атаулының бэршен
«тэж1рибен1» «тазартатынын» 613 б1лем1з. 1904 жылы
Петцольдт былай дейдк «ңаз1рн жаратылыс зерттеупп-
нщ дүниеге механикалың көзңарасы, асылында, ежелп
үндхлердщ дүниеге көзңарасынан артың емес». «Дүние
ертепде айтылатын шлдщ үстшде түр ма, элде ол моле-
79, 114 жэне басңа параграфтар.
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
397
кулалар мен атомдардан тура ма,— егер буларды тек
метафора үппн (Ыозз ЬПсШсЬ) ңолданылатын» (угым-
дар) «гана ден ойламай, гносеологиялың жагынан реал-
ды деп ойласаң,— онда мүның мүлде бэртбтр» (ВД. II,
8. 176).
Махистердщ арасындагы бгрден-бхр жөш түзу адам
болгандыңтан да имманенттермен туыс болуга үялатын
Виллид! алсаңыз, ол да 1905 жылы былай дедк.. «Жара-
тылыс гылымдары да сайып келгенде көптеген жагдай-
ларда 613 1ргем1зд1 аулак, салатын бедел сияңты болып
көршед!» («Се^еп сНе ЗсЬиЫЫзЬеН», 8. 158*).
Мүның бэр1 басынан аятына дейш обскурантизм, ең
барып түрган реакңияшылдың ңой. Атомдарды, молеку-
лаларды, электрондарды жөне т. б. материяныц объек-
тивтг турдегъ реалдыц уозгалысынъщ б1зд1ң басымызда
шамамен алганда дүрыс бейнелену! деп есептеу дүниеш
шл көтерш түр дегенге нанумен б!рдей болады! Сэнңой
позитивистщ сайңы-мазаң кшмш киген мүндай обску-
рантңа имманенттердщ цос цолдап жармаса кету! түс1-
Н1КТ1. Жаратылыс тану гылымының «метафизикасына»,
жаратылыс зерттеупплердщ материяның (жэне оның
бөлшектершщ), уаңыттың, кещстштщ объективтш ре-
алдылыгын, табигаттың заңдылыгын, т. т. жэне т. с. наң
осы мойындатаны ушш жаратылыс зерттеупплердщ «ма-
териализмше» аузы көшрш, тарпа бас салмайтын б1рде~
бгр имманент жоң. «Физикалың идеализмд!» тугызган
физикадагы соңгы ашылган жаңалыңтардан көп бүрын,
Махңа сүйене отырып, Леклер «ңаз!рг1 жаратылыс та-
ну гылымьшдагы материалистш басым багытпен (СггипЛ-
ги&)» күрест! («Вег ВеаИзтиз и. 8. лу.» **,1879, 6-параг-
рафының аты), Шуберт-Зольдерн жаратылыс тану
гылымының метафизикасымен күрестг («СгишПа^еп
ешег ЕгкеппСшзШеопе», 1884***, II тарауының аты),
Ремке табиги-тарихи «материализмдг» , осы бхр «квше
* — «Мектеп аңылгөйлхгше ңарсьт», 158-бет. Ред.
** — «Вег КеаИзтиз бег тойегпеп МаГигипазепзсЪаН 1т ЫсМе йег
уоп (Вегке1еу ипй Кап1 агщеЪакгКеп ЕгкешҢтакгШк» («Танымга
Беркли мен Канттың сынауы түргысынан ңараганда ңазхрг! жараты-
лыс тану гылымыныц реализмх». Ред.
*** — «Таным теориясыныц непздерЬ, 1884. Ред.
398
В. И. ЛЕНИН
метафизикасын» жайратып салмаң болды («РЫТозорЫе
ипй КапНашзтиз», 1882, 8. 17*), т. т. жэне т. с.
Табиги-тарихи материализмшң «метафизикалылыгы»
туралы бул махистък идеядан имманенттердщ де тура
жэне ашыц фидеистш ңорытындылар шыгаруы мейлш-
ше орынды болды. Егер жаратылыс тану гылымы өзшщ
теорияларында б1зге объективтш реалдылыңты сурет-
теп бермей, тек метафораларды, символдарды, адам тэ-
жтрибесшщ формаларын, т. т. тана суреттеп беретш
болса, онда адамзаттың басңа салада ңудай жэне т. б.
сияңты элгълерден кем соцпайтын «реалдыц үгымдар»
жасап алуга праволы өкендтне епгб1р дау жоң.
Христианин Иуданың сүкл Христңа ңатысы ңандай
болса, жаратылыс зерттеупп Мах философиясының жа-
ратылыс тану гылымына ңатысы сондай. Дэл сол сияң-
ты Мах та шындыгында философиялың идеализм жагы-
на шыгып, жаратылыс тану гылымын фидеизмге сатып
кетш отыр. Махтың табиги-тарихи материализмнен бе-
зу1 — ңай жагынан алганда да реакциялың ңүбылыс:
мүны 613 еск1 философияның көзңарасында ңалып отыр-
ган жаратылыс зерттеупплердщ көпштмгше ңарсы «фи-
зикалың идеалистердщ» күрес! туралы сөз ңылганда
мейлшше айңын көрдш. Атаңты жаратылыс зерттеупп
Эрнст Геккельд! атаңты (реакцияшыл мещандар ара-
сында атаңты) философ Эрнст Махпен салыстырсаң, мү-
ны 613 одан да гөр! айңын көрем1з.
Э. Геккельдщ «Дүние жүмбаңтары» барлың цивили-
зациялы елдерде тугызган дауыл, б!р жагынан, ңаз1рг!
ңогамдагы философияның партиялылыгын, екшпп жа-
гынан, материализмнщ идеализммен жэне агностицизм-
мен күресшщ нагыз ңогамдың маңызын тамаша айңын
көрсетть К1таптың дереу барлың тшдерге аударылып,
жуздеген мыц дана болып, эдеш арзан багамен шыга-
рылуы бүл ютаптың «халыңңа тараганын», көптеген
оңушыларды Э. Геккельдщ б1рден-аң өзше баурап ал-
ганын көз жетшзе дэлелдедь Бүл кең тараган к1тап тап
күресшщ ңүралына айналды. Дүние жүзшщ барлың ел-
дершдеп философия мен теология профессорлары Гек-
— «Философия жэне кантшылдың», 1882, 17-бет. Ред.
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖӨНЕ ТАРИХИ МЛТЕРИЛЛИЗМ 399
кельд! сан саңңа жүпрте жазгырып, ңүртпаң болды.
Агылшынның атаңты физип Лодж ңүдайды Геккельден
ңоргауга юрхстъ Орыс физиг! Хвольсон мырза Геккель-
ге ңарсы сораңы ңаражүздш кхтапшасымаң бастырып
шыгару үппн жөне ңаз1рп жаратылыс тану гылымының
бөр! бхрдей «аңгал реализм» козңарасында емес деп аса
ңүрметт! филистер мырзаларды сендхру үшш Германия-
га сапар шекп*. Геккельге тарпа бас салган теологтар
ңисапсыз коп еди Философияның үсттртш профессор-
лары Геккельге жаудырмаган балагат соз ңалган жоң**.
Жансыз схоластикамен ңатып-семген осынау олексе-
лердщ Эрнст Геккельден шапалаң жеп,— бөлюм, омх-
ршде бхршпп рет болар,— коздер! шатынап, беттер!
дуылдаганын коргенде, оларга көщлдене ңарайсың. Та-
за гылымның жөне, бөлюм, ең дерекстз теорияның
абыздары тура ңүтырына ес1 ауысңандай аласүрады, ал
философия ңумүшздершщ (идеалист Паульсеннщ, им-
манент Ремкенщ, кантшыл Адикестщ жөне басңалар-
дың, олардың аттарын төщр! де санап бтре алмас)
бүкш осы ащы айңайынан неызп б!р сарын: жаратылыс
тану гылымының «метафизикасына» ңарсы, «догма-
тизмге» ңарсы, «жаратылыс тану гылымының ңүнды-
лыгы мен маңыздылыгын шамадан тыс арттыруга»
ңарсы, «табиги-тарихи материализмге» ңарсы сарын
ест1лед1. Ол материалист екен, оны үстаңдар, материа-
лист1 үстаңдар, ол өзш тура материалист деп атамай,
жүртты алдап жүр—аса ңүрметтт профессор мырзалар-
ды өс!ресе, мше, осы ңатты долдандырып отыр.
Ал осы бүкш ңайгылы комедиядагы*** өте-мөте ерек-
ше жагдай мынау: материализмнен Геккельдщ өз! безе-
дъ, бүл атаңтан бас тартады. Ол ол ма: ңандай дшге бол-
* О. О. СНиюкоп. «Не&е1, Наеске!, КоззиШ ип(1 йаз 2\¥бШе ОеЬоЬ,
1906. Салыстырыңыз: 8. 80 (О. Д. Хволъсон. «Гегель, Геккель, Кошут
жэне он екшпп өсиет», 1906. Салыстырыңыз: 8О-бет. Ред.).
** Генрих Шмидттщ ««Дүние жүмбаңтары» жөн1ндег! күрес» (Вопп,
1900) деген ютапшасы философия мен теология профессорларының
Геккельге ңарсы жорыгын жап-жаңсы суреттейдь Ыраң бүл штапша
ңаз!рг1 уаңытта ңатты есюрш ңалды.
*** Ңайгылы элемент осы (1908) жылдың көктемшде Геккельдщ өмЬ
рше ңастандың жасалуынан туды. Геккельдк «ит», «ңүдайдан безген»,
«маймыл» деген, т. с. сөздермен балагаттаган б!рталай домалаң хат-
тардан соң, б!р нагыз нем!с адамы Геккельдщ Иенадагы кабинетше
айтарлыңтай ңомаңты тас лаңтырган.
400
В. И. ЛЕНИН
са да тойтарыс бермегеш былай түрсын, ол өз дшш (Бул-
гаковтың «атеистш дш1» сияңты немесе Луначарский-
Д1ң «дши атеизм!» сияңты б!рдеңеш) ойлап шыгарып,
дшнщ гылыммен одаң жасасуын принциптъ турде жаң-
тайды! Бул ңалай? «Ңатерл! түсшюпеупплштен» бүл 1с
ңалай түтанып кетт1?
1стщ мөш мынада: Э. Геккельдщ философиядагы аң-
ңаулыгы, оның партиялың айңын маңсатының жоңтыгы,
оның материализмге ңарсы үстем филистерлш соңыр се-
шммен санасңысы келетшдш, оның өз басының дш
жөншдег! ымырашылдың тенденциялары мен үсыныста-
ры,— мүның бөр1 оның штапшасының жалпы рухын,
табиги-тарихи материализмд! жоюта болмайтындыгын,
оның букгл профессорлың үсыртш философиямен жоне
теологиямен ымырара келмейтшдъгш бүрынгыдан да бе-
тер айңын көрсетть Геккельдщ өз басы филистерлердеи
ңол үзпс1 келмейд!, б1раң оның сондай мызгымас аңңау-
лың сешммен жазгандары үстем болып отырган филосо-
фиялың идеализм сарындарының ңандайымен болса да
ешбър ымырага келмейдь Бүл сарындардың бэрт де, ңай-
дагы бгр Гартманның барып түрган дөрек! реакциялың
теорияларынан бастап, Петцольдттщ өзш ең жаңа, про-
гресппл жөне алдыңгы ңатарлы деп есептейтш позити-
визмше дейш немесе Махтың эмпириокритицизмше де-
шй бэрг де: табиги-тарихи материализм «метафизика»
болып табылады дегенге, жаратылыс тану гылымыныц
теориялары мен ңорытындыларында объективтш реал-
дылың бар деп бьлу ең «аңгал реализм», т. с. дегенге
келш т1релед1, Геккель шыгармасының өрб!р бет1 букъл
профессорлың философия мен теологияның, мше, дөл
осы «ңад!рл1» 1Л1МШ бетке соццылайды. XIX гасырдың
аягындагы жөне XX гасырдың басындагы жаратылыс
зерттеупплердщ басым көппплхгшщ ңалыптаспаган бол-
са да берш орныңңан тюрлерш, пигылдарын жөне тен-
денцияларын сөзшз быдхретш жаратылыс зерттеупп
профессорлың философияның көшшлштен жөне өзшен-
өз1 жасырмаң болган нөрсеш б!рден, оп-оңай көрсетш
берд1, атап айтңанда, философиялың идеализмшң, пози-
тивизмшң, реализмнщ, эмпириокритицизмнщ жөне бас-
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МЛТЕРИАЛИЗМ 401
ңа конфузионизмнщ мың да б1р мектенсымагының арам
тер болып жасайтын өрекеттершщ бэрш тас-талңан ете-
тш барган сайын кеңейш, ныгайып келе жатңан бастау
бар екенш көрсетш бердк Ол бастау — табити-тарихи
материализм. «Аңгал реалистердщ» (ягни бүкхл адам-
заттың) б1здщ түйсштер1м13 — объективтш реалдык,
сыртңы дүниенщ бейнелер! деген сешм! жаратылыс
зерттеупплердщ көппплпчшң үдайы өсш, ныгайып келе
жатңан сешм! болып табылады.
Философиялың жаңа мектепсымаңтарды ңүрушылар-
дың, гносеологиялың жаңа «измдер» ойлап шыгарушы-
лардың эрекет! босңа кетт1,— ңайтып оралмайтын бо-
лып, б1ржолата босңа кеттк Олар өздершщ «ерекше»
системасымаңтарымен эуреленш-аң багар, «эу!» деп
эмпириокритиктш Бобчинский бүрын айтты ма, элде
эмпириомонистш Добчинский бүрын айтты ма, деген
ңызың таласпен өздершщ б!рнеше табынушысын елш-
тхруге тырысар, тшт! «имманенттер» сияңты кеңейтш-
ген «арнаулы» эдебиет шыгарып та көрер,— б!раң жа-
ратылыс тану гылымының даму барысы, өзшщ бүшл
солңылдаңтыгы мен ауытңуына ңарамастан, жаратылыс
зерттеупплер материализмшщ кемелше келмегендпчне
ңарамастан, сэнге айналган «физиологиялың идеализм-
мен» кеше эуестенгенше немесе сэнге айналган «физи-
калың идеализммен» бүпн эуестенш отырганына ңара-
мастан, системасымаңтар мен айла-шаргылардың бэрш
лаңтырып тастап, таби£и-тарихи материализмнщ «мета-
физикасын» ңайта-ңайта алга тартып отыр.
Бүл айтңанымызды дэлелдеу үппн Геккельден мына-
дай б1р мысал келпрешк. «Өм1р кереметтершде» автор
монистш таным теориясы мен дуалистш таным теория-
сын салыстырады; сол салыстырудың ең ңызыңты
пункттерш келт1релш:
МОНИСТ1К ТАНЫМ ДУАЛИСТ1К
ТЕОРИЯСЫ: ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ:
3. Таным — физиология-
лың ңүбылыс; анатомия-
лың оргак — ми.
3. Таным — физиология-
лың ңүбылыс емес, таза
рухани процесс.
402
В. Их ЛЕНИН
4. Адам миының таным
уялаган бтрден-бгр бөль
Г1 — ми ңабыгының белгь
Л1 б1р бөл1Г1, фронэма.
4. Мидың таным органы
есебшде ңызмет ететш
сияңты болып көршетш
бөл1г1 шынына келгенде—
интеллектуалдың фено-
мендердщ көршуше жэр-
демдесет1Н ңүрал гана.
5. Фронэма — өте-мөте
жетглген динамоэлектрлш
машина, миллиондаган фи-
зикалың юшкене клетка-
лар (фронэталдың юшкене
клеткалар) сол машина-
ның ңурамдас бөлштер!
болып табылады. Дененщ
басңа органдары жөншдеп
СИЯҢТЫ, МИДЫҢ бүЛ 6ӨЛ1Г1-
нщ де (рухани) ңызме-
Т1 — оны ңурайтын клет-
калар ңызметшщ түпш нэ-
тижес!*.
5. Парасат органы ре-
тшдег! фронэма автономия-
лы емес, ол өзшщ ңүрам-
дас бөлштер1мен (фрон-
эталдың клеткаларымен)
б1рге материялың емес рух
пен сыртңы дүние арасын-
дагы дэнекер гана болып
табылады. Адам парасаты
шын мэншде жогаргы дэ-
режедег! жануарлардың
парасаты мен төменг! дэ-
режедег! жануарлардың
инстинктшен басңаша.
Геккельдщ шыгармаларынан келтхрхлген осы б!р
эдепк! үзшдщен оның философиялың мэселелерд! тал-
дауга бармайтынын жэне материалистш таным теория-
сы мен идеалистш таным теориясын ңарама-ңарсы ңоя
бхлмейтшш көрш отырсыздар. Ол идеалистш айла-шар-
гылардың бэргн, кещрек айтңанда: арнаулы философия-
лың айла-шаргылардың бэрш, жаратылыс тану гылымы
түргысынан ңарап келеке етедъ, табити-тарихи материа-
лизмнен басңа таным теориясы болуы мүмкш деп ойла-
майды да. Өзшщ көзңарасы материалистш көзңарас еке-
нш байцамай, ол философтарды материалистш түргыдан
ңарап келеке етедП
Осынау ңүд1ретт1 материализмге философтардың дэр-
менс1з өшпенд1Л1Г1 түсшштк Б1з жогарыда «нагыз орыс»
* Французша аудармасын пайдаланып отырмын: «Ьез тегүеШеа йе 1а
ү!е», Раг1з, ЗсЫехсЬег. ТаЫ. I е! XVI («Өм!р кереметтер!», Париж,
Шлейхер. I жэне XVI кестелер. Ред.).
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ
403
Лопатиннщ пмирш келттрдш. Енд! идеализмнхң бтспес
душпаны (онымен ойнамаңыз!), ең алдыңгы ңатарлы
«эмпириокритик» Рудольф Вилли мырзаның штрш
алып ңаралың: «кейбгр табиги-тарихи заңдардың, мэсе-
лен, энергияның саңталу заңының, т. с., субстанция мен
өзшдш зат жөншдег! б!рңатар схоластикалың дэстүр-
лермен ңосылып былыңңан ңоспасы» («Се^еп (Ие
ЗсйиЬуехзйеИ», 8. 128).
Аса ңурметт! «ең жаңа позитивист!» ашуландырган
не? Өзшщ устазы Авенариустщ улы ппмдершщ бөрц—
мэселен, ми ой органы емес, түйсштер сыртңы дүниенщ
бейнелерх емес, материя («субстанция») немесе «өзшдхк
зат» объективтш реалдылың емес, т. т. дегендершщ бэ-
р1,— Геккельдщ көзңарасы бойынша, басынан аягына
дейш идеалистгк балдыр-батпау болып шыңңанын бтр-
ден түсшгеннен кешн ол ңалай ашуланбасын!? Геккель
бүлай деп айтңан жоң, неге десещз ол философиямен
шүгылданган жоң, «эмпириокритицизмнщ» өзъмен де
танысңан жоң. Ыраң Геккельдщ жүз мың оңушысы Мах
пен Авенариустщ философиясына жүз мың түктру бо-
лып табылатынын Р. Вилли көрмей түра алмайды. Сон-
дыңтан Р. Вилли күш бүрын Лопатинше бетш сүртш
отыр. Өйткеш Лопатин мырза мен Вилли мырзаның
жалпы материализм атаулыга, атап айтңанда, табиги-
тарихи материализмге ң-арсы дэлелдершщ мэн1 мүлде
бгрдей. Б1здер үппн, марксистер үппн, Лопатин мырза
мен Вилли мырзаның, Петцольдттщ, Махтың жэне К°-
нщ арасындагы айырмашылың протестант жэне католик
дши 1Л1м мамандарының арасыпдагы айырмашылыңтан
көп емес.
Геккельге ңарсы «согыс» 61-здщ бүл көзңарасымыздың
объективт1к реалдылыңца, ягни ңаз1рп ңогамның жэне
оның таптың идеялың тенденцияларының таптың таби-
гатына сэйкес келетшш дэлелдедъ.
Тагы да бгр кппкене мысал келНрейш. Карл Снайдер-
дщ Америкада көп тараган: «Ңаз1рг1 жаратылыс тану
гылымының түргысынан ңарагандагы дүние көрш1с1»
(«Өаз ШеИЬПс! бег шодегпеп Ыа^ипмтззепзсЬаК». Ьрх.,
1905) деген шыгармасын махист Клейнпетер агылшын
т1Л1нен нем1с тппне аударды. Бүл шыгарма физикадагы
404
В. Иж ЛЕНИН
жөне жаратыльгс тану еылымының басңа да салаларын-
дагы бхрңатар ең соңгы ашылган жаңалыңтарды айңын
жэне түсгншт! етш баяндайды. Мше, сол махист Клейн-
петерге Снайдердщ штабына алгы сөз жазып: Снайдер-
дщ гносеологиясы «ңанагаттанарлың емес» деген сияң-
ты ескертулер жасауына тура келдг (8. V). Мүның мэ-
шс1 не? Мүның мэшс1 сол: дүние көршкя — материяның
ңалай ңозгалатыпдыгының жэне «материянъщ ңалай
ойлайтындытыныц» коршгс! екендшше Снайдер бтр ми-
нут та күмэпданбайды (8. 228, 1. с.). Снайдер «Дүние
машинасы» дегеп келес! еңбегшде (Ьопб. апб N. Ү.,
1907; Каг1 Зпуйег «ТЪе УҮогЙ МасЫпе») өзшщ штабын
Христос тумастан бүрын 460—360 жылдар шамасында
Абдерада өм!р сүрген Демокритт! еске түшруге арнап
жазгандыгын түспалдап, былай дейдк «Демокритт! кө-
бшесе материализмнщ аргы атасы деп атап келдъ Бүл
философиялың мектеп б1здщ заманымызда аздап сэн
болмай ңалды; б!раң 1с жүзшде б1здщ дүние туралы тү-
сш1ктер1м1здщ бүк1л ең жаңа прогресх материализмнщ
ңагидаларына непзделгенш көрсетш өту артың болмас.
Егер тше айтсаң (ргасИсаПу зреакш^), материалистш
ңагидаларды табиги-тарихи зерттеулерден тшт! алып
тастаута болмайды (ппезсараЫе)» (р. 140).
«Эрине, егер үнайтын болса, ңайырымды епископ
Берклимен б!рге: бэр! де—арман деген таңырыпта ңиял-
дауга болады. Б1раң, ңиялдагыш идеализмнщ керемет-
тер! үнамды болып көршсе де, сыртңы дүние проблема-
сына көзңарастары мейлшше эр түрл! болганымен,
өздершщ бар екенше күмэнданатын да б!раз адам
табылады. Өз1м1здщ бар екешм1зд! мойындаганнан
кешн-аң, өз сез1мдер1м1здщ алты ңаңпасына б!рталай
болжалдар енпзетшдплм^зге көз жетшзу үшш эр түрл!
Мен-шң жэне Мен-Еместщ елес оттарымен көп эуреле-
нш жатудың ңажет! жоң. Түманды массалардың гипо-
тезасын, эфир ңозгалысы ретшдеп жарың теориясын,
атомдар теориясын жэне соларга үңсас Шмдердщ бэрш
жай гана ңолайлы «жүмыс гипотезалары» деп жария-
лауга болады; б!раң, аса ңүрметт! оңушы, с1з менщ
өз1м деп атайтын прпплш иес! осы создерд! оңып отыр
деген гипотеза ңай непзге сүйенсе, бүл кшмдер де,
ЭМПИРИОКРИТИЦПЗМ ЖЭНЕ ТЛРИХИ МЛТЕРИЛЛИЗМ 405
ңашан бекерге шыгарылганга дейш, дэл сол непзге
сүйенед!» (31—32).
Жаратылыс тану гылымының категорияларын ңара-
пайым жүмыс гипотезаларына экеп саятын өзшщ үна-
татын нэзш түжырымдарын мүхиттың ек! жагындагы
жаратылыс зерттеупплер бастан-аяң сораңылың деп ке-
лемеж етш отырганда, махистщ хал: ңандай мүшюл бо-
латынын өздерщтз ойлай берщ!здер! Рудольф Виллидщ
1905 жылы Демокритпен оны бейне бгр т1р1 дүшпанын-
дай көрш шайңасңанына, сөйтш философияның партия-
лытын тамаша айңын көрсетш отырганына, өзшщ шын
позициясын ңайта-ңайта осы партиялың күрестен тауып
отырганына таңдануга бола ма? — «Эрине,— деп жаза-
ды ол,— атомдар мен бос кеңктш ңүрал ретшде жай
ңызмет көрсететш (Ыоззе НагкПап^егсИепзк), ңолдану-
га ңолайлы болып түрганда маңсатңа сэйкес болу түр-
гысынан пайдаланылатын жалган үгымдар гана екешн
Демокрит түсшген жоң. Демокрит мүны түсшерлштей
емш-еркш емес едц б!раң, ңайсыб1р1 болмаса, б!здщ ңа-
з1рг1 жаратылыс зерттеунплер де емш-еркш емес ңой.
Ңарт Демокриттщ нанымы б1здщ жаратылыс зерттеунп-
лердщ нанымы болып табылады» (1. с,, 8. 57).
Торыгудың жөн1 бар! Кеңютштщ де, атомдардың да
«жүмыс гипотезалары» екеш тшт1 «жаңаша», «эмпи-
риокритиктерше» дэлелденген ед1, ал жаратылыс зерт-
теунплер бүл 6ерклиш1лд1кт1 мазаң етш, Геккельдщ со-
ңынан ерш кетш отыр! Б1з эсте идеалистер емесшз, бүл
жала, 613 тек Демокриттщ гносеологиялың багытын бе-
керге шыгару жолында (идеалистермен б!рге) еңбек
етш келемгз, еңбек еткешм1зге де 2000 жылдан асты,—
б!раң бүк1л еңбегтм1з зая кеттП Енд! б1здщ көсем1М1з
Эрнст Махңа өз өм1р! мен өз философиясының ңорытын-
дысы болып саналатын «Таным жэне адасушылың» де-
ген соңгы еңбегш Вилъгелъм Шуппеге арнап, ал тексте
жаратылыс зерттеупплердщ көшшлпл материалистер
екенш, «еркш ойлылыгы» үшш Геккельге «613 де»...
тълектес екенлмлздъ өкшшшен атап өту гапа ңалады
(5. 14).
Ңаражүздж В. Шуппенщ соңынан ерушъ жэне Гек-
кельдщ еркш ойлылыгына «тглектес болушы», реакция-
406
В. И. Л Е Н И Н
шыл мещандардың бул идеологы осы арада өзшщ бей-
несш толың корсетш отыр. Европадагы бостапдың сүюдг
жаңтагыш жөне Вильгельм Шуппелердщ идеялың (эрт
саяси, өр! экономикалың) ңармагына түскен бүл марха-
батты филистерлердщ бөр! де осындай*. Философиядагы
бейпартиялылың — тек ңана идеализм мен фидеизмге
жасырын түрде жшркешпт малайлың ету.
Ңорытындысында, марксист болуды плеп ңана ңой-
май, сопымен бгрге марксист бола да бьлген адамның —
Франц Мерингтщ Геккель туралы шкхрш салыстырып
көрщхз. «Дүние жүмбаңтары» шыгысымен, 1899 жыл-
дың аяң кезшде-аң, Меринг бтрден былай деп көрсеттк
«б1здщ партиямыз үшш, бгр жагынан, тарихи материа-
лизмнщ, екшпп жагынан, тарихи материализмнщ не
екеш жөншдеп б1здщ партиямызда б!раз шатасңан көз-
ңарастарды аныңтауга жөрдемдесуде Геккельдщ шы-
гармасы нашар жаңтарымен де, күпгп жаңтарымеп де
өте-мөте ңүнды болып отыр»**. Гөккельдщ кемпплт —
оның тарихи материализмнен мүлде бейхабар екещцгш-
де, сондыңтан ол саясат жөшнде де, «монистхк дш», т. т.
жөне т. с. жөншде де толып жатңан шектен тыс
сораңылыңтарды айтуга дейш барады. «Геккель—мате-
риалист жөне монист, б!раң ол тарихи материалист
емес, табиги-тарихи материалист» (бүл да сонда).
«К1мде-к1м бүл ңабшетс^здшт! (табиги-тарихи мате-
риализмнщ ңогамдың мөселелерд! реттеуге ңаб1летс1зд1-
гш) ңолмен үстап сезгпл келсе, юмде-юм табиги-тарихи
материализмд! адамзаттың азаттың жолындагы үлы кү-
ресшде жещлмейтш шын күпт ңүралга айналдыру
үшш, оны тарихи материализм дөрежесше дешн кеңей-
ту ңапшалыңты ңажет екешн үгыпгысы келсе, ол адам
Геккельдщ ютабын оңып шыңсын.
* Плеханов өзппц махизмге ңарсы ескертпелершде Махтың 1л!мш
бекерге шыгарудан гөр!, болыпевизмге фракциялың жагынан зиян кел-
т1руд! көбхрек ойлады. Түбегейл! теориялың алауыздыңтарды үсаң жэне
болмашы нөрсеге пайдаланганы үшш Плеханов ңазхрдщ өз!нде-аң
сазайын тартты, махист-меныпевиктерд1ң ек! ютапшасы сазайын тарт-
ңызды123.
** Гг. Мекггп^. «П1е Л¥е11га1зе1», «Кеие 2еП», 1899—1900, 18, 1, 418
(Фр. Меринг. «Дүние жүмбаңтары», «Жаца Заман», 1899—1900, 18, 1,
418. Ред.).
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ЖЭНЕ ТАРИХИ МАТЕРИАЛИЗМ 407 .
Б1раң Геккельдщ кхтабын тек осы үппн гана оңып
ңоймау керек. Оның өте нашар жагы оның өте күшт1
жагымен, көлем! жагынан да, маңызы жагыпап да к1-
таптың анагүрлым үлкен бөл1М1 болып отыргап, осы
(XIX) гасырдагы жаратылыс гылымдарының дамуын
ңолга үстатңандай етш айңын баяндаган пемесе, басңа-
ша айтңанда: табиги-тарихи материализмнъң жеңъспен
шеру тартуын баяндаган оның осы күпгп жагымен ты-
гыз байланысты»*.
Гг. МеНггп§. «П1е ЛҮеКггНзе!», «Кеие 2еК», 1899—1900, 18, 1, 419.
408
ЦОРЫТЫНДЫ
Эмпириокритицизмге бага беруге марксист төрт түрлт
түргыдан ңарауга тшс.
Бхршппден жөне ең алдымен, бүл философияның жэ-
не диалектикалың материализмшң теориялың непзде-
рш салыстыру керек. Осы штаптың алгашңы үш тарауы
арналып отырган осындай салыстыру гносеологиялык,
мэселелердщ букъл баЪытында эмпириокритицизмнщ
басынан аятына дейън реакцияшылдытын, оның идеа-
лизм мен агностицизмнщ ескт ңателерш жаңа жалта-
рыстар арңылы, ңүргак, сөздер арңылы жэне айла=шар-
гылар арңылы бүркемелейтшдшш көрсетедк Жалпы
алганда философиялың материализмнщ не екенш,
Маркс пен Энгельстщ диалектикалың методының не
екенш мүлде бхлмейтш надандар гана эмпириокрити-
цизмд! марксизммен «б1р1кт1ру» туралы сөз ете алады.
Екшппден, маман-философтардың бтр өте кппкене
мектепсымагы болып отырган эмпириокритицизмнщ ңа-
31рг1 замандагы басңа философиялык, мектептер арасын-
дагы орнын аныңтау 1<ажет. Канттан бастаган Мах
та, Авенариус те одан материализмге ңарай бет алган
жоң, ңайта кейш ңарай, Юм мен Берклиге ңарай, бет
алды. Жалпы алганда «тэжтрибеш тазартамын» деп
ойлап, Авенариус 1с жүзшде тек агностицизмд! гана
кантшылдыңтан тазартты. Мах пен Авенариустщ бүюл
мектеб! ең реакцияшыл идеалистш мектептердщ бгрг-
мен, имманенттер деп аталатындармен берш топтасып,
барган сайын айңын түрде идеализмге ңарай бара жа-
тыр.
ҢОРЫТЫНДЫ
409
Үшшппден, махизмнщ ең жаңа жаратылыс тану гы-
лымының бтр саласындагы бтр мектеппен сөзс1з байла-
нысты екенш ескеру керек. Жалпы алганда да, сондай-
ак, осы арнаулы салада да, атап айтңанда: физикада да
жаратылыс зерттеунплердщ басым көпшшп айнымас-
тан материализм жагында болып отыр. Соңгы жылдарда
ашылган улы жаңалыңтардың есю теорияларды күйре-
тушщ өсершен, б1здщ б1л1мдер1м1здщ относительдьлптн
ерекше айңын көрсеткен жаңа физикадагы дагдарыстың
өсершен жаңа фпзиктердщ азшылыгы диалектиканы
бымеу! себепт! релятивизм арңылы идеализмге ңарай
ңүлдырады. Таяуда өткен уаңытта сөнге айналган фи-
зиологиялың идеализм сияңты, б1здщ кез1м1зде сөнге
айналган физикалың идеализм де сондай реакциялың,
сондай аз уаңытта өте шыгатын эуесңойлык, болып
отыр.
Төртшппден, эмпириокритицизмнщ гносеологиялык,
схоластикасының ар жагында партиялардың филосо-
фиядагы күрес! түрганын, сайып келгенде, к,аз1рг1 ңо-
гамдагы б!р-б1рше жау таптардың тенденциялары мен
идеологиясын көрсететш күрес түрганын көрмеуге бол-
майды. Философия мүнан екх мың жыл бүрын ңандай
партиялың болса, ең жаңа философия да сондай партия-
лың. Жалган оңымыстылың-дүмшелш жаңа аттармен
немесе топас ойдан туган бейпартиялыңпен бүркемеле-
нш жүрген 1ст1ң мэшсше келгенде, күресупп партиялар
материализм мен идеализм болып табылады. Идеа-
лизм — фидеизмнщ тек сэщц, нэзш формасы гана, ал
фидеизмнщ ңүралы сай, орасан зор үйымдары бар жэне
ол философиялың ойдың титтей де болсын солңылдаңты-
гын өз пайдасына жарата отырып, бүңарага үнем! ыңпал
етедп Эмпириокритицизмнщ объективтш, таптың рол!
фидеистердщ жалпы алганда материализмге ңарсы, же-
ке алганда тарихи материализмге ңарсы күресшде бү-
тшдей оларга ңошеметтжпен ңызмет етуге саяды.
410
IV ТАРАУДЫҢ 1-П АР АГР АФЫН А Ң О С Ы М Ш А*
П. Г. ЧЕРНЫШЕВСКИЙ КАНТШЫЛДЫҢТЫ
ҢАЙ ЖАГЫНАН СЫНАДЫ? 124
Мах пен Авенариустщ Кднтты ңай жагынан сынага-
нына ңараганда, материалистер Кантты мүлде ңарама-
ңарсы жагынан сынаганын жэне сынайтынын төртшпп
тараудың б1ршпп параграфында 613 толык, көрсетш өт-
Т1К. Бүл арада орыстың үлы гегелышл! жөне материа-
лис1 Н. Г. Чернышевскийдщ гносеологиялың позиция-
сын ңысңаша болса да ңоса көрсетш өту артың болмас
деп есептеймтз.
Фейербахтың немхс шөктртх Альбрехт Рау Кантты сы-
наганнан кейш көп үзамай, орыстың үлы жазушысы
Н. Г. Чернышевский, ол да Фейербахтың шөкхртх, озшщ
Фейербахңа да, Кантңа да көзңарасын тшелей баяндау-
га түңгыш рет өрекет жасады. Н. Г. Чернышевский өт-
кен гасырдың 50-жылдарында-аң орыс өдебиетшде
Фейербахтың жаңтасы ретшде танылды, бтраң бтздщ
цензура оган тшт! Фейербахтың атын атауга да рүңсат
етпед1. 1888 жылы «Өнердщ шындыңңа эстетикалың ңа-
тынастары» деген еңбегшщ шыңңалы түрган үппнпп
басылуына жазган алгы сөзшде Н. Г. Чернышевский
Фейербахты тшелей атап көрсетпек болды, б!раң цензу-
ра 1888 жылы да тшт! Фейербахңа жай схлтеме жасау-
га да мүмк1нд1к бермедП Бүл алгы сөз тек 1906 жылы
гана жарың көрдц ңараңыз: Н. Г. Чернышевский, «Шы-
гармалар толың жинагы», X том, 2-бөл1м, 190—197-бет-
тер. Н. Г. Чернышевский осы «Алгы сөзшщ» жарты бе-
Ңарацыз: осы том, 216—228-беттер. Ред.
IV ТАРАУДЫҢ 1-ПАРАГРАФЫНА ҢОСЫМША
411
тш Кантты жөне өздершщ философиялык, ңорытынды-
ларында Канттың соңынан ерген жаратылыс зерттеутш-
лерш сынауга арнайды.
Н. Г. Чернышевскийдщ 1888 жылы айтңан бүл тама-
ша пайымдауы мынадай:
«Бөрш ңамтитын теорияларды шыгарушылармыз деп
ойлайтын натуралистер 1с жүзшде метафизикальщ сис-
темаларды жасаган есю ойшылдардың, өдетте, система-
лары күйреп бхткен, Шеллинг 1ппнара, Гегель бтржолата
талңандаган ойшылдардың шэшрттерң эдетте, нашар
шөюрттер болып ңала бередк Адамның ой ңызметшщ
заңдары жөншде кең теориялар шыгармаң болатын на-
туралистердщ көшшлггг бтздщ бтмхмгздщ субъектив-
Т1Л1Г1 туралы Канттың метафизикалың теориясын ңай-
талайтынын еске салып өтсек жеткьлштг»,... (бэрш
шатастырган россиялың махистердщ есшде болсын: өзь
нщ терминологиясында материализмд! идеализмге ңар-
сы ңоюшылыңты метафизикалың ойлауды диалектика-
лың ойлауга ңарсы ңоюшылыңпен шатастыратындыгы
себепт! Чернышевский Энгельстен кешн түр, б!раң Чер-
нышевский толыгынан Энгельстщ дэрежесшде, өйткеш
ол Кантты реализмт үшш емес, агностицизм! мен
субъективизм! үппн кшэлайды, «өзшдш затты» бар деп
жорамалдаганы үшш емес, б!здщ 61Л1М1М13Д1 осы
объективтш неызден тугыза бымегеш үшш кшөлай-
ды)... «Канттың айтңанын айтып: б1здщ сез^мдш ңа-
былдауымыздың формаларында заттардың шын бар
болуының формаларына үңсастың жоң»,... (бэрш ша-
тастырган россиялың махистердщ есшде болсын:
Чернышевскийдщ Кантты сынауы Авенариустщ —
Махтың жэне имманенттердщ Кантты сынауына мүлде
ңарама-ңарсы, өйткеш, эрб!р материалист сияңты,
Чернышевский де б!здщ сез!мд1К ңабылдауымыздың
формалары заттардың шын бар болуының, ягни объек-
тивтьреалды түрде бар болуыпың формаларына үңсай-
ды деп есептейд!)... «сондыңтан шын бар заттарды,
олардың шын сапаларын, олардың өзара шын ңатынас-
тарын 613 тани алмаймыз»,... (бэрш шатастырган
россиялың махистердщ есшде болсын: эрб!р материа-
лист сияңты, Чернышевский де заттар, ягни, Канттың
412
В. И. ЛЕНИН
астарлы сөзхмен айтңанда, «өзщцк заттар» шын бар
жэне оларды 613 толыц тани аламыз, олардың бар еке-
нш де, олардың сапаларын да, олардың шын ңатынас-
тарын да тани аламыз деп есептейд!)... «ал егер 613 та-
ни алатын болсаң, онда ол заттар б1Л1мдер1м1здщ бүшл
материалын заттардың шын бар болуының формалары-
нан мүлде басңа формаларга жатңызатын б1здщ ойла-
уымыздың зерттейтш! бола алмас едң ойлау заңдары-
ның өздершщ де тек субъективтш маңызы гана бар»,...
(шатастырушы махистердщ есшде болсын: өрб!р
материалист сияңты, Чернышевский де ойлау заңдары-
ның тек субъективтш маңызы гана болып ңоймайды,
ягни ойлау заңдары заттардың шын бар болуының
формаларын бейнелейдң бүл формалардан басңаша бол-
майды, ңайта сол формаларга өбден үңсайды деп есеп-
тейд!)... «шынында б1зге себептщ өрекетпен байланысы
сияңты болып көршерлштей ештеңе жоң, неге десещз,
алдыңгы да жоң, кейшп де жоң, бүтш де жоң, бөлшектер
де жоң, тагысын-тагылар, тагысын-тагылар»... (Шатас-
тырушы махистердщ есшде болсын: өрб!р материалист
сияңты, Чернышевский де б!зге себептщ өрекетпен
байланысы болып көршетш нөрсе шынында бар, таби-
гаттың объективтш себепть/пп немесе ңажетттп бар
деп есептейд!)... «Натуралистер осы жөне осы сияңты
метафизикалың сандыраңты айтудан тыйылган кезде
олар жаратылыс тану гылымына сүйене отырып,
Фейербах баяндаган үгымдардан гөр! негүрлым дөл өр!
толың үгымдар системасын жасай алатын болады, с!рө,
жасайтын да болар...». (Шатастырушы махистердщ
есшде болсып: материализмнен идеализмге ңарай да,
агностицизмге ңарай да шепнгендштщ ңандайын болса
да Чернышевский метафизикалың сандыраң деп атай-
ды)... «Ал өз!рше адамның бшуге ңүштарлыгының
непзп мөселелер! деп аталатындар туралы гылыми
үгымдардың ең жаңсы баяндалуы Фейербахтың баян-
дауы болып ңала бередх» (195—196-беттер). Ңаз1рп
тыде таным теориясының немесе гносеологияның непз-
Г1 мөселелер! деп аталатындарды Чернышевский адам-
ның 61‘луге ңүштарлыгының непзп мөселелер! деп атап
отыр. Черпышевский — 50-жылдардан бастап 88-жылга
IV ТАРАУДЫҢ 1-ПАРАГРАФЫНА ҢОСЫМША 413
дейш сындарлы философиялың материализм дэреже-
сшде бола бхлген, неокантшылдардың, позитивистердщ,
махистердщ жэне басңа шатасңандардың түкке түргы-
сыз сандыраңтарын лаңтырып тастай бшген б!рден-б1р
шын улы орыс жазушысы. Б1раң орыс турмысының
артта ңалуы себепт! Чернышевский Маркс пен Энгельс-
тщ диалектикалың материализмт дэрежесше көтергле
бымед!, дүрысыраң айтңанда: көтерше алмады.
414
ЕСКЕРТУЛЕР
1 «Референтке он Сурацты» В. И. Ленин «Материализм жэне
эмпириокритицизм» деген кхтабын жазу үшш 1908 жылы
майдың б!р1нпи жартысында Женевадан Лондонга келген
соң жазып, Болыпевиктш орталыңтың мүшесх жэне «Проле-
тарий» газет! редакциясының мүшес! И. Ф. Дубровинскийгө
жхберген; ол мүны 1908 жылы 15 (28) майда Женевада бол-
ган А. Богдановтың «Бхр философиялык, мектептщ бастан
кешкендерх» деген рефератында өзхшң сөйлейтш сөзхшң те-
зистерх ретшде пайдалануга тшс болган.
Философияда махистш позицияларда түрган Богданов, Лу-
начарский жэне басңалары, Лениннщ Лондонга көткенш пай-
даланып, өздершщ орекетш күшейтть «Плехановтык мектеп-
тщ материализмш» сынауды желеу еткен олар маркстшфи-
лософияга ревизия жасады, диалектикалык, материализм
емес, махизмнщ Богданов ойлап шыгарган б!р түрх — эмпи-
риомонизм — большевизмшң философиясы болып табылады
деп дэлелдеуге тырысты.
Сөз сөйлеуге эзхрлш үстшде Дубровинский екшпп, үппнпп
жэне оныншы сүраңтарга өзгерштер ешлзген, ал жетшпп
сүраңты сызып тастаган. Лениндш тезистерге непзделген
өзшщ сөзшде Дубровинский (ол Доров деген бүркеншш ат-
пен сөйледх) Богдановтың көзңарастарын ңатты сынап, боль-
шевизмшң эмпириомонизммен ортаң ештеңесх жоң деп мэ-
л1мдед1, «ңүдай жасампаздыңты» уагыздаудың диалектика-
лың материализммен сыйыспайтынын атап көрсетть — 1.
2 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Людвиг Фейербах жэне немштщ клас-
сикалың философиясының аңыры» (К. Маркс пен Ф. Эн-
гельс. Тацдамалы шыгармаларының екх томдыгы, II том,
1955, 350—351-беттер).— 5.
3 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Социализмшң утопиядан гылымга ңа-
рай дамуы» деген еңбектщ «Агылшынша басылуына к1р1с-
пе» жэне «Людвиг Фейербах жэненемхстщ классикалың фи-
ЕСКЕРТУЛЕР
415
лософиясының аңыры» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдама-
лы шыгармаларының екх томдыгы, II том, 1955, 89—92, 351—
352-беттер).— 5.
4 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 42-бет.— 5.
5 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 57-бет.— 6.
6 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 33—34, 107-бет-
тер.— 6.
1 В. И. Ленин бул арада Эрнст Махтың «Шын жүректен ңур-
меттейт1нд1г1н1ң белНс! ретшде Вильгельм Шуппеге» арна-
ган «Егкепп1п15 пш! 1гг1пш. ЗИггеп гиг Рзус11о1о£1ө (1ег
Гогйсйищг» («Таным жэне адасушылың. Зерттеу психология-
сының эскиздерЬ) деген еңбегш айтып отыр. Кыаптың 61-
ршш! басылуы Лейпцигте 1905 жылы шыңңан.
Лениннщ имманенттш мектепке берген сипаттамасын
«Материализм жэне эмпириокритицизм» дегеп ецбектен, эсь
ресе оның IV тарауының 3-параграфынан ңараңыз (осы том,
233—243-беттер).— 6.
8 В. И. Ленин бүл арада П. С. Юшкевичтщ «Материализм жэ-
не сыншыл реализм. Марксизмдег! философиялың багыттар
туралы» деген штабының «А. Богдановтың эмпириомонизм!»
атты тарауын айтып отыр. СПБ., 1908, 161—193-беттер. — 6.
9 В. И. Ленин бул арада Иосиф Петцольдттщ «Паз УУеКргоЫет
уоп розИЫзКзсйет 81аш1рипк1е аиз» («Позитивистш тургы-
дан ңарагандагы дүние проблемасы») деген ютабын айтып
отыр.— 6.
10 Ңараңыз: В. И. Лениннщ А. М. Горькийге 1908 жылы 12 (25)
февральда жазган хаты (Шыгармалар, 13-том, 457—464-бет-
тер).— 6.
11 «Материализм жэне эмпириокритицизм. Б1р реакциялыу фи-
лософия женъндегъ сын заметкалар» деген тптабын В. И. Ле-
нин 1908 жылы февраль — октябрьде Женевада жэне Лон-
донда жазды; ютапты 1909 жылы майда Москвада «Звено»
баспасы басып шыгарды. Кттаптың ңолжазбасы жэне онан
арналган дайындың материалдар осы күнге дейш табылган
жоң.
Орыс махистершщ 1908 жылы шыңңан кттаптары, эшресе
В. Базаровтың, А. Богдановтың, А. В. Луначарскийдщ,
Я. А. Берманның, О. И. Гельфондтың, П. С. Юшкевичт1ң жэ-
не С. А. Суворовтың «Марксизм философиясы жөпшдег!
очерктер» деп аталатын маңалалар жинагы, онда диалекти-
калың материализмге ревизия жасалуы бул ттапты жазуга
416
ЕСКЕРТУЛЕР
тжелей себеп болды. «Ңазхр «Марксизм философиясының
очерктер!» шыңты,— деп жазды В. И. Ленин А. М. Горький-
ге 1908 жылы 12 (25) февральда.— Мен Суворовтың маңала-
сынан басңа (оны оңып жатырмын) барлык, маңалаларды
оңып шыңтым, бхраң эрбхр маңаланы оңыган сайын ашуңы-
сып ңатты кеюдемш. Жоң, бул марксизм емес! Жэне де бхз-
Д1ң эмпириокритиктер, эмпириомонистер, эмпириосимволис-
тер батпаңңа бара жатыр» (Шыгармалар, 13-том, 461-бет).
Ленин сол кездщ өзшде-аң неоюмист жэне необерклитшл
ревизионистерге ңарсы б!рңатар маңалалар немесе ерекше
кыапша жазбаңшы болгап едң бул туралы 1908 жылы март-
тыц ек1нш1 жартысыпда — апрельдщ басында жазган «Мар-
ксизм жэне ревизионизм» деген еңбегшде айтылган-ды (ңа-
раңыз: Шыгармалар толың жинагы, 17-том, 20-бет).
«Пролетарийд!» шыгарумен байланысты орасан зор жү-
мыспен жэне басңа партиялың тстермен ңат-ңабат Ленин
философияны зерттеумен көп шугылданады: «ңаргыс атңан
махистерд! узаңты күнге оңимын да отырамын»,— деп жаз-
ды ол 1908 жылы апрельде Горькийге (Шыгармалар, 34-том,
395-бет). «Материализм жэне эмпириокритицизм» штабын
жазу жүмысы тез жүрдь 1908 жылы 30 июньде (13 июльде)
В. И. Ленин апасына былай деп хабарлады: «Махистер жө-
ншде көп еңбектенд1м, олардың (жэне «эмпириомонизмнщ»
де) айтып жетк1зг1С1з оңбагандыңтарының бэрш талдадым-
ау деймш» (Шыгармалар, 37-том 325-бет). Сентябрьдщ ая-
гында еңбек непзшен жазылып б1тп. Сол кездщ өзшде
Ленин ңолжазбасып окып шыгуга В. Ф. Горинге (Галкинге)
бередь Ютаптың алгы соз1 де септябрьде жазылды деп көр-
сетыген. Б1р айдан соң, 14 (27) октябрьде, В. И. Ленин
А. И. Ульянова-Елизаровага кпаптың ңолжазбасы дайын
болды деп хабарлап, ңолжазба Ж1бер1луге тшс адрест! хабар-
лауды өтшедь Анна Ильинична Ленинге жаңын танысы, По-
дольскще түратын дэршер В. А. Левицкийдщ адресш хабар-
лайды, Ленин онымен осында 1900 жылы, шетелге кетершщ
алдында, танысңан болатын. Ютаптың ңолжазбасын (400 бет-
тей) адресат түгелдей алган, бүл жөншде апасы Ленинге
1908 жылы 9 (22) ноябрьде хабарлайды. «IV тараудың 1-па-
раграфына ңосымша. Н. Г. Чернышевский кантшылдыңты
ңай жагынан сынады?» мен Эрих Бехердщ «Дэл жаратылыс
тану гылымының философиялың алгы шарттары» деген К1-
табы туралы ескертуд! Ленин ңолжазбаны бтргеннен кейш
жазган. «Ңосымшаны» апасына Ж1бере отырып, Ленин «Чер-
нышевскийд! махистерге ңарсы ңоюды аса маңызды» (бүл
да сонда, 362-бет) деп быетшш атап көрсеткен.
«Материализм жэне эмпириокритицизм» ютабы — оның
авторы тогыз айдың пшнде 1степ үлгерген орасан зор твор-
честволың гылыми-зерттеу жүмысының нэтижесь Лениннщ
1906 жылдың өзшде-аң, А. Богдановтың «Эмпириомонизмшщ»
III кхтабымен танысңаннан кейш, б!ршама үлкен философия-
лың еңбек жазганы оның Горькийге 1908 жылы 12 (25) фев-
ЕСКЕРТУЛЕР
417
ральда жазган хатынан белпль Ол кхтапты оңыган соң,
Ленин Богдановңа «философия жөншде шагын үш дөнтер кө-
лемшде хат...» жазып, «жэне «Ңатардагы марксистхң филосо-
фия туралы заметкалары» деген таңырыппен басып шыгар-
маңшы болып ед1м, бхраң ңолым тимедх» дейдх (Шыгарма-
лар, 13-том, 461-бет). 1908 жылы февральда Ленин Петербург-
ке хат Ж1берш, онда өзшщ философиялык, ңолжазбасын хздеп
табуды өтшедь Оның ңолжазбаны алган-алмаганы белпсхз.
««Ңатардагы марксистщ философия туралы заметкаларын»
жазуга менщ ңайтадан ыңыласым түст! де, ол заметкаларды
жаза бастадым»,—деп хабарлады ол Горькийге (бүл да сон-
да, 461-бет).
В. И. Ленин «Материализм жэне эмпириокритицизм» де-
ген штабын негтзшен Женева штапханаларында жазды. Сол
кездеш философия жэне жаратылыс тану гылымы эдебие-
Т1мен толыгыраң танысу үшш ол 1908 жылы майда Лондон-
га барып, б1р айдай Британ музейшщ ютапханасында жүмыс
1стед1. Лениннщ шыгармасында эр түрл! авторлардың 200-ден
астам ттаптары мен маңалалары пайдаланылган. К. Маркс
пен Ф. Энгельстщ көптеген шыгармаларын, Г. В. Плеха-
новтың еңбектерш Ленин ңайтадан оңып шыңты. Ютабын
жазган кезде ол агылшын, француз, нем!с авторларының
еңбектерш түпнүсңасынан оңып пайдаланды; «Материа-
лизм жэне эмпириокритицизм» ккабында келкрыген де-
ректемелердщ көпшшп XIX гасырдың аягына — XX гасыр-
дың басына жатады; сонымен б!рге анагүрлым ертеректеп
шыгармаларга, мысалы, Г. Э. Шульцешң 1792 жылы шыңңан
штабына, И. Г. Фихтенщ 1801 жылгы еңбегше жэне басңа-
ларына жасалган сьлтемелер бар. Штапта Г. В. Ф. Гегельдщ,
Л. Фейербахтың, И. Г. Фихтенщ, Н. Г. Чернышевскийдщ көп
томдың шыгармаларымен ңатар эр түрл! журналдарда жа-
рияланган толып жатңан жеке маңалалар да аталады жэне
олардан цитат келНрыедк Штабын жазу үстшде Ленин эм-
пириоктритицизмнщ нег1зш ңалаушылар Э. Мах пен Р. Аве-
нариустщ басты шыгармаларының бэрш оңып шыңты, олар-
дың жеке еңбектер!мен ол 1904 жылдыц өзшде танысңан бо-
латын. КИапта Мах пен Авенариустщ философиясы туралы
басңа авторлардың айтңан ппирлерх келырьлген, ол кез үппн
жаратылыс тану гылымы жоншдеп ең жаңа одебиет пайда-
ланылды. И. Дицгеннщ «К1ешеге рЫ1о8ор1п’зс11е 8с11пИеп,
Еше АпзлүаЫ» («Кшп-гхрхм философиялың еңбектер. Таңда-
малылары») деген ккабының В. И. Ленин белг! салган бхр
данасы саңталган (ңарацыз: Шыгармалар толың жинагы, 29-
том, 365—454-беттер), бүл белгшер эрб!р деректемеш зертте-
генде Владимир Ильичтщ ңаншама көп жүмыс ктегешн көр-
сетедь
«Пролетарий» газетшщ шыгарылатын орны Парижге ауыс-
тырылуымен байланысты 1908 жылдың декабршде Ленин
Женевадан Парижге барады. Мүнда Ленин 1909 жылдың аш
релше дейш өз ютабының корректурасын оңиды.
418
ЕСКЕРТУЛЕР
Владимир Ильичтщ 1908—1909 жылдары өзшхң туыстары-
мен жазысңан хаттарынан Россияда «Материализм жэне
эмпириокритицизм» штабын басып шырару үлкен ңиынщы-
лыңтармен жүзеге асырылганы байңалады. 1905 жылгы ре-
волюциядан кешн баспалардың бхреулерш патша үюмеп
жауып тастап жатса, екшпплер: реакция жагдайында жүмыс
1стеуд1 өздер! тоңтатты. Нагыз дэйект! революцияшыл мар-
ксист ретшде Лениннщ есхмх цензурага белгпн едц сондың-
тан полициялың ңудалаулар жагдайында оныц философия-
льщ тнтабын шыгару үшш бастырушы табу ңиын болды.
Кхтабыныц тагдырыпа алаң болган Ленин 1908 жылы 14 (27)
октябрьде апасына былай деп жазды: «Есщде болсын, мен
ендт ңаламацыпы коздеп отырганым жоң, басңаша айтңанда
неге болса да (ңандайына болса да) көнемш, штаптан табыс
түскенге дейш аңша төлеу мерз!мш кейшге ңалдыруга да
көнемш,— ңысңасы, бастырушы ңауштенетш ештеме жоң.
Цензура жөшнде не болса да бэръне де көнемш, өйткеш
жалпы алганда, тек жеке сөйлемдер ыңгайсыз болатын
болмаса, меншшщ бэр! де жария нэрсе» (Шыгармалар, 37-
том, 333-бет). Хатңа ңосымша жазган сөздершде, егер титтей
де мүмк1нд1к болса, ңандай шартпен болса да кел1С1м жаса-
суды өтшген.
Ленин 1907 жылы үйымдастырылган «Жизнь и знание»
баспасында 1степ жүрген В. Д. Бонч-Бруевичке де ютапты
басып шыгаруга жэрдемдесуд! өтшш хат жазады. Алайда
мүнда «Материализм жэне эмпириокритицпзмд!» басып шьр
гару эжептэу!р ңиын сд1, өйткеш ол кезде баспаның жаг-
дайы эл1 нашар болатын. Философиялың мазмүнда б!рнеше
к1тап, оның 1шшде К. Маркстщ Л. Кугельманга хаттарының
орысша аудармасын Ленипшң редакциясымен жэне оныц
жазган алгы сөз!мен шыгарган, И. Дицгеннщ еңбектерш жэ-
не басңа штаптарды шыгарган П. Г. Дауге де ңаржы жагы-
нан ңиыншылың болуы себепт! Лениншң штабын шыгаруды
ңолдамады. В. И. Лениннщ ютабын Л. Крумбюгельдщ жекө
менппгшдеп «Звено» баспасы ңабылдап алды. Бүган
И. И. Скворцов-Степанов жэрдемдестц ол Лениншң кгтабын
шыгаруга белсене ат салысты. Осындай жагдайда өз штабы-
ның тез шыгатындыгына оншама сене ңоймаган В. И. Ленин
еңбегш «Звено» баспасында шыгаруга келнйм бередң сөйтш
апасына жазган келест хаттарында түзетулер, толыңтырулар
ештзу үшш, бхр нэрсенщ түсш ңалуынан, ңате кетушен саң-
тандыру үшш өзше корректура беттерш ж!берш түруды өть
нед1. Ленин Анна Ильиничнадан тез!рек ресми шарт жаса-
суды, сөйтш штаптың басылуын тездетуд! сүрайды. «Орайы
келсе, дереу бастырып шыгарылсын дегенд! договорга енпзу
керек» (бүл да сонда, 339-бет). Наң осы хатында Ленин бас-
пасөз туралы зацдар бойынша апасының жауапңа тартыл-
мауы үшш оган шартты өз атымнан жаса деп кеңес беред!.
Эйтсе де шартты А. И. Ульянова-Елизарова өз атынан жа-
сап, оган оз1 ңол ңояды.
ЕСКЕРТУЛЕР
419
КПСС Орталың Комитетх жанындагы Марксизм-ленинизм
институты 1926, 1930 жылдары, одан соң 1940 жылдың де-
кабршде Л. Крумбюгельге хат жазып, Ленин ңолжазбасының
тагдыры не болганын сураган болатын, бхраң оның жария-
ланбаган естелхктершде бүл жайында анык, ештеңе айтыл-
маган. Бул естелштерде к1тап магазинше жөне «Звено» бас-
пасына белгхл! профессорлардың, танымал жазушылардың
жш келш турганы айтылады. Лениннщ ттабы А. С. Суво-
риншң баспаханасында басылады. Бастырушының айтуына
ңараганда, ңолжазбага мүлде дерлш түзету ештзхлмеген.
Ленин ютапты шмнщ атымен жарывда шыгару мэселесш
шешу правосын бастырушының өзше бергепдштен, Крумбю-
гель ол кезде Владимир Ильичтхң оган мэлхм: Ленин, Тулин
жэне Ильин деген үш бүркеншш атыпан — соңгысын таңдап
алады. Ол өзшщ бүл таңдауын алгашңы ек! бүркеншш ат-
пен штап жарык, көре алмауы мүмкш ед! деп түсшдхрдк
Тулин маңалаларының б!рш («Халыңшылдыңтың экономика-
лык, мазмүны жэне оның Струве мырзаның кхтабында сы-
налуы») цензура ңүртып Ж1берген болатын. Ильин деген
ес1м к1тап рыногында негүрлым белгпп эр1 цензураны ора-
гытып өту үшш негүрлым ңолайлы едь «Аграрлык, мэселе»,
«12 жыл 1шшде» деген жинаңтар жэпе ек! рет — «Россияда
капитализмнщ дамуы» деген штап осы есхммен шыгарыл-
ган болатын.
Крумбюгель өзшщ естелштершде сонымен б!рге «Мате-
риализм жэне эмпириокритицизм» штабына ңатыстының бэ-
рш, эс1ресе ютаптың тез басылуын талап еткен А. И. Улья-
нова-Елизарованың табандылыгын атап айтады. Жүртңа мэ-
Л1м, марксизмд1 «ңүртушыларды» өзшщ штабында мейлшше
ңатты сынаган Ленин апасынан ондагы түжырымдарды жүм-
сартпауды өтшедц цензура түргысынан кейб!р өзгерктер ен-
Нзуге ңинала отырып келшедь В. И. Лениннщ цензурамен
байланысты түзетуге көнген өзгерктершщ сипатын оның
А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хаттарынан аңгаруга бо-
лады. Ленин 1908 ж. 6 (19) декабрьдег! хатында былай деп
атап корсеттк «Базаров пен Богданов жоншде жүмсартута
келъсемън; Юшкевич пен Валентинов жөншде — жүмсарту-
дың вджет! жоң. «Фидеизм» жэне сондайлар жөншде шара-
сыздыңтан гана, ягни бастырушы көнбей ңарысңан жагдай-
да келшемш» (бүл да сонда, 341-бет). 1909 жылгы 24 фев-
ральдагы (9 марттагы) хатында Ленин Богдановвд жэне
Луначарскийдщ попшылдыгына вдрсы айтылган сөздерд!
жүмсартпауды өтшедх, өйткеш олармен ңарым-вдтынас
«мүлде үзыгенш» айтады. 8 (21) марттагы хатында ол
кантшылдыңты сынау туралы параграфта махистерд! Пу-
ришкевичпен салыстыруды алып тастамауды өтшедь
В. И. Ленин корректура беттерш өте мүңият оңыган, апа-
сына жазган хаттарына ңоса салып ж!берген ңателер мен
түзетулердщ Т131М1 мүны айңын аңгартады; корректураны
оңыган Анна Ильиничнаның ескертпелерше ңүлаң ңойып,
420
ЕСКЕРТУЛЕР
оны кхтапты тез!рек шыгаруга асыңтырып отырган. 24 фев-
ральда (9 мартта) апасына жазган хатында Ленин коррек-
тураны оңысуга жэрдемдесуге келхскен! үппн Скворцов-Сте-
пановңа алгыс айтып, былай деп жазды: «Маган бэршен де
кереы — ютаптың тез шыңңаны» (бүл да сонда, 355-бет).Ол
26 мартта да (8 апрельде) осы туралы ескерттк «...Кхтапты
апрельдщ ортасынан эр! созып жхберсе, онда э б д е н д у-
керт б о л р аны м» (бүл да сонда, 369-бет).
В. И. Лениннщ «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген кхтабы 1909 жылы майда 2000 дапа болып басылып
шыңты, кхтаптыц басылу сапасына автор разы болды.
1909 жылы 4 (17) майда В. И. Ленин «Материализм жэне
эмпириокритицизм» штабының б!р данасын Роза Люксем-
бургке жхберш, штаптың шыцңанын «Б1е №епе 2еИ» журна-
лында атап өтудь өтшд1, оның бүл өтшшп орындалды да
(ңараңыз: «Б1е Кепе ХеЛ», 1. Вапф № 2, 8 октябрь, 1909
жыл, 64-бет). Штап сондай-ак, И. И. Скворцов-Степановңа,
В. Ф. Горинге (Галкинге) сыйга тартылды.
Лениннщ «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген
штабын Булгаков, Ильин жэне басңалары сияңты реакция-
шыл буржуазиялың философтар аза бойы тхк турып ңарсы
алды, олар б1рңатар журналдар мен газеттерде терхс сипат-
тагы рецензиялар жариялады. Богданов бастаган ревизионис-
тер де олармен б!рге б!ртүтас майдан курап, Лениннщ шта-
бына ңарсы шыңты.
Марксизмге махистш түргыдан ревизия жасауга ңарсы кү-
рестег! Лениннщ одаңтастарьт оньтц штабына басңаша ңара-
ды. 1909 жылы июньде В. В. Воровский «Одесское Обозрение»
газетшщ беттершде былай деп жазды: «Лениннщ махизмдт
сынауы... «Россия үшш ерекше ңүнды болып табылады, мүн-
да тарихи материализмнен кеткен мырзалар Богдановтар,
Базаровтар, Юшкевичтер, Бермандар жэне К° «адам айтңы-
сыз жаңсаң, шатастырылган жэне реакциялың б1рдеңен1»
марксизм деп алга тартып, оңушылардыц аңылын алжасты-
рып отыр, сөйтш, Плехановңа ңарсы шыңңансып, шынды-
гында, Маркс пен Энгельске ңарсы шыгып отыр». Партия-
ныц басңа да көрнект! ңайраткерлер! «Материализм жэне
эмпириокритицизм» штабын жогары багалады.
В. Ф. Гориннщ (Галкиннщ) айтуына ңараганда, В. И. Ле-
нпннщ штабына Г. В. Плеханов жаңсы бага берген: «Кгтап-
та өз1 ңатты сыналса да, Бельтов бүл штап туралы жаңсы
шшр айтты» (КПСС Орталың Комптет! жанындагы Маркс-
изм-ленинизм институтының Орталың партия архив1).
Лениннщ штабы марксизмнщ философиялың идеяларының
партиялың бүңарага кең таралуына жэрдемдест! жэне пар-
тия актив! мен алдыңгы ңатарлы жүмысшылардың диалек-
тикалың жэне тарихи материализмд! меңгеруше көмектесть
Октябрь социалистш революциясынан кейш Ленпннщ кь
табы 1920 жылы 30 мың дана тиражбен б1рштш рет ңайта
басылды. Бул басылуына арналган алгы сөздщ, текстеп же-
ЕСКЕРТУЛЕР
421
келеген түзетулер болмаса, одан бүрынгы алгы сөзден айыр-
машылыгы жоң едг, Ленин осы алгы сөзде Богдановтың соң-
гы шыгармаларымен танысуга мүмкшдхгх болмаганын, сол
себептх кхтаптың соңында Богдановтың реакцияшыл көзңа-
растарына ңарсы багытталган жэне оның жазгандарына сын
түргысынан шолу жасаган В. И. Невскийдщ маңаласы берЬ
лш отырганын атап көрсеттх.
В. И. Лениннщ «Материализм жэне эмпириокритиңизм»
деген кхтабы СССР-де жэне шетелде жаппай тарап отыр.
СССР-де 1917 жылдан 1967 жылга дейш бүл штап жалпы
тиражы 5 мпллион данадан астам болып басылып шыңты.
В. И. Ленинпщ бүл классикалың шыгармасы шетелдерде 20-
дан астам плде басылды.— 7.
12 В. И. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага 1908 жылы 26 ок-
тябрьде (8 ноябрьде) жазган хатында былай дедк «... егердө
цензуралың шюрлер өте ңатаң болатын болса, «попшылдың»
деген сөздхң орнына барлың жерде «фидеизм» деген сөзд!
жазып, ескертуде түсшхк берсе болар едх («фидеизм дегеш-
М1з б1л1м орнына дшд1 алатын немесе ңалайда дшге белгнп
маңыз беретш 1л1м»). Мүны керек болгандай болса деп —
өз1м көнетш нэрселердщ сипатын тусшдъру үшш жазып
отырмын» (Шыгармалар, 37-том, 334-бет). Апасына жазган
екшпп б1р хатында Ленин «попшылдың» деген сөзд! «шаман-
дың» деген сөзбен ауыстыруды үсынады, бүган апасы:
««Шамандыңты» енпзуге кеш болып ңалды. Оның үстше
бүл жаңсы ма?»—деп жауап беред! (бүл да сонда, 623-бет).
«Материализм жэне эмпириокритицизм» штабының тексть
нен Лениннщ ңолжазбасындагы эуел бастагы «попшылдың»
деген сөздщ «фидеизм» деген сөзбен ауыстырылганын, б!раң
кейб1р жерлерде «попшылдың» деген сөздщ өзгер!сс1з
ңалганын көрем1з. Лениншц үсынган ескерту! штаптың
б1ршпп басылуында берыд! жэне одан кейшп басылула-
рында саңталды. —10.
13 Бүл арада Ленин «ңүдай жасампаздың» деп аталатынды,
1905—1907 жылдардагы революция жецшхске үшыраганнан
кейш марксизмнен ңол үзген партиялың интеллигенттер ара-
сында реакция кезеңшде пайда болган, марксизмге дүшпан
дши-философиялың агымды айтып отыр. «Ңүдай жасампаз-
дар» (А. В. Луначарский, В. Базаров жэне басңалары) мар-
ксизмд! дшмен ымыраластыруга тырысып, жаңа, «социалис-
Т1К» дш жасауды уагыздады. Оларга б1р кезде А. М. Горь-
кий де ңосылды.
«Пролетарийдщ» кеңейтшген редакциясының кеңес! (1909)
«ңүдай жасампаздыңты» айыптады, сойтш ерекше ңарарда
большевиктш фракцияның «гылыми социализмд! мүндай
бүрмалаушылыңпен» ортаң ештеңес! жоң екенш мэл1мдедь
«Ңүдай жасампаздыңтың» реакциялың мэшн Ленин «Мате-
риализм жэне эмпириокритицизм» деген еңбегшде жэне 1908
422
ЕСКЕРТУЛЕР
жылы февраль — апрельде, 1913 жылы ноябрь — декабрьдө
Горькийге жазган хаттарында ашып көрсетть —10.
14 Бул арада Ленип, тегшде, К. Маркс пен Ф. Энгельстхң «№епе
Впешхзсйе 2еПлт£»-тег1 («Жаңа Рейн ГазетЬ) жэне «^еие
КЬехтзсйе ХеКпп^. РоШлбсЬ-бкопогшзске Кеупе»-дег1 («Жаңа
Рейн Газеть Саяси-экономикалың шолу») маңалаларына
Ф. Мерингтхң берген түсшштемелерш айтып отыр (ңараңыз:
«К. Маркс пен Ф. Энгельс пемхс революциясы заманында
(1848—1850 жж.)» деген жинаң, 1926, 3—86, 287—289, 293—
307, 511—512-беттер). 1902 жылы (ягни 50 жылдан астам
уаңыт өткен соң) Маркс пен Энгельстщ мацалаларына түс!-
шк бере келш, Меринг тарихи дамудың барысында аңталма-
ган ңагидаларды, атап айтңанда, Австрия империясының ңү-
рамына ктрген славян халыңтарының тагдырлары туралы
мэселен! жэне революцияның даму ңарңыны туралы мэселе-
Н1 атап көрсетедь
«Жалпы жэне түтас алганда,— деп жазады Меринг,— «Жа-
ңа Рейн Газет!» эрңашан мэдениетт! үлы халыңтардың жа-
гында болып, бүл халыңтардың мүдделерш, усаң халыңтар-
дың мүдделерше ңараганда, анагүрлым ңамңорлыңпен ңор-
гап отырды. Революңия жылдарында мүндай көзңарастың
толың нег1з1 бар едк егер чехтар, хорваттар жэне басңа оң-
түстш славян халыңтары өздерш габсбургтың контрреволю-
цияның ңаруы ретшде пайдалануга жол берсе, онда олардың
революцияга сатңындың жасауын аңтауга ешб!р болмайтып
едь Солай бола түрса да, алайда, осы субъективт! түрде тү-
сш1лген б1р жаңты ппйрдщ арңасында, Маркс пен Энгельстщ
тарихи үк1мш1ң объективтш дүрыстыгы б1раз шектелуге
үшырады; ңаз1рг1 уаңытта оңтүстш славян халыңтарының
болашагы туралы, «Жаңа Рейн Газетшщ» 1стегешндей, еш-
к1м де беталды п!к1р айтпайтын болады» (бүл да сонда, 77-
бет). Маркс пен Энгельс белгмп б!р үлттың ңозгалыстың
маңызын сол ңозгалыстың европалың революцияны дамыту-
да атңарган ролше ңарай багалады; сондыңтан, Лениннщ
атап көрсеткешндей, 1848—1849 жылдардагы революция за-
манында үлттарды «реакцияшыл» жэне «революцияшыл-де-
мократияшыл» деп бөлу, б1ршш1лерш айыптап, екшпплерш
ңолдау б1рден-б1р дүрыс позиция болган едх (ңараңыз: Шы-
гармалар, 22-том, 154-бет). «Жаңа Рейн Газетшщ» улт мэсе-
лес1 жөншдеп маңалаларында,— бүлардың авторы Энгельс
екеш кейшнен аныңталды,— Австрияның ңүрамына шрген
славян халыңтары бүдан былайгы тарихи дамудың барысын-
да енд1 прогрестш роль атңара алмайды-мыс жэне олар дер-
бес халыңтар болудан ңалып, ңүрып б1тед1-м1с дегей көзңа-
рас айтылган болатын; бүл маңалаларда немштердщ б1рңа-
тар славян халыңтарын багындыру процес! мэдениет пен
цивилизацияны таратумен байланысты прогрестш процесс ре-
тшде б1р жаңты көрсетыдк Бүл көзңарастар тарихи проңес-
тег1 үсаң халыңтардың рол! туралы ңате түсшштерден туган
ЕСКЕРТУЛЕР
423
сд1 жэне үсаң халыңтардың улттың р;озталыстары тэлирибе-
сшщ ЭЛ1 б1ршама аздыгына байланысты болды, ал үлттың
мэселен! маркстш тургыдан талдап зерттеу бастапңы саты-
сында гана едй
Революцияның даму ңарңыны туралы мэселеге тоңтала
кслпт, Меринг былай деп жазады: «...Маркс өз1 ңозгаушы
күштерш дүрыс таныган тарихи дамудың ңарңыны 1С жү-
зшде болгапынан гөр! шапшацдау деп быдй..» («К. Маркс
пен Ф. Энгельс пем1‘с революциясы заманында (1848—
1850 жж.)», 83-бет). Екшпп бхр жершде Меринг: 1850 жыл-
дың февралында Париж пролетариаты көтершю жасайды
деп, сол жылдыц апрелшде сауда дагдарысы болады деп бос-
ңа күтуге жол бершгенш Энгельс бүрын атап айтты, дейдь
Маркс пен Энгельстщ мүндай «адасулары» туралы Ленин
былай деп жазды: «Иэ, революцияныц таяуда болатынын
аныңтауда, революцияның жеңетшше үм1т артуда (мэселен,
1848 жылы Германияда), герман «республикасының» жаңын-
даганына сенуде Маркс пен Энгельс көп ңателест! жэне жи1
ңателесть.. Олар 1871 жылы, «Францияның оңтүстшш көте-
ру» 1с1мен шүгылданган кезшде, «бүл үшш олар... адамның
ңолынан келетшнщ бэрш ңүрбан етш, тэуекелге тшкен...»
...Б1раң бүшл дүние жүз1 пролетариатын үсаң, күнделштц
б1р тиындың мшдеттердщ дэрежесшен жогары көтерген жэ-
пе котере бшген революциялың ойдыц асңан алыптарының
мундай ңателерц— ңазыналың либерализмнщ жексурын да-
налыгынан мың есе парасатты, асңаң жэне тарихи жатынан
багалы, шындыцца жанасымды...» (Шыгармалар толың жи-
нагы, 15-том, 273-бет).— 10.
15 В. И. Невскийдщ «Диалектикалың материализм жэне өл! ре-
акция философиясы» деген маңаласы 1920 жылы «Материа-
лизм жэне эмпириокритицизм» ттабының екшш! басылуына
ңосымша репнде, сондай-аң В. И. Ленин Шыгармаларының
екшпп, үппнпп басылуларының XIII томында басылды.—12.
16 «Пролетарлың мэдениет» идеясын А. Богданов 1909 жылдың
өзшде-аң үсынып, мүны ол пролетариаттың «өз» мэдениетш
жэне, ең алдымен — «өз» философиясын жасау ңажеттМ деп
үгынды, пролетариаттың «өз» мэдениет! өткен уаңыттагы
мэдениетке ңарсы ңойылды, пролетариаттың «өз» философия-
сы деп Богдановтың өзшщ идеалистш философиясы алга тар-
тылды. Богданов жэне оның жаңтастары «пролетарлың
мэдениет» идеясын Капри аралында (1909) жэне Болонья
ңаласында (1910—1911) жүмысшыларга арнап өздер! үйым-
дастырган мектептерде таратты. Формальды түрде мектеп-
тердщ маңсаты Россиядан келген жүмысшыларды оңыту
болды, ал 1с жүзшде бүл мектептер фракциялың антиболь-
шевиктш орталыңтың ролш атңарды; олардың идеялың-
саяси багыты «...марксизмнен ңол үзгендшп, пролетариатты
15 18-том
424
ЕСКЕРТУЛЕР
буржуазиялың идеология мен саясатңа багындыруды көрсе-
ту» болды (В. И. Ленин. Шыгармалар, 16-том, 282-бет).
Октябрь социалистш революциясынан кейш Богданов жө-
не оның шкхрлестерх пролетарлык, модени-агарту үйымдары
(Пролеткульт) делшетшд! өз өрекеттершщ өрхс! етш алды.
1917 жылгы сентябрьдщ өзшде-ак, тэуелс1з дербес жумысшы
уйымы ретшде пайда болган Пролеткульт, оган басшылың
ету Богдановтыц жэне оның жаңтастарының ңолында едц
революциядан кейш де өзшщ «тэуелшздшш» ңоргаумен бол-
ды, сойтш бул арңылы озш пролетарлык, мемлекетке ңарсы
ңойды. Осыныц салдарынан Пролеткультке буржуазиялың
интеллигснттор к!рш кеттт де, шешушт ыңпал жүрпзе бас-
тады. Пролеткульттщ басты идеологы Богданов жэне оның
шкхрлестерх ңолайлы трибунаны ңолга түстрш алган соң, ан-
тимаркстш көзңарастарды белсендт насихаттай бастады, тс
жүзшде өткен уаңыттың мэдени мүраларыныц маңызын те-
ртске шыгарды, өмхрден ңол үзш, «лабораториялың жолмен»
пролетариаттың мэдениетш жасауга тырысты, сөйтш олар
пролетариатты ңалган еңбекпплерге жэне ең алдымен —ша-
руаларга царсы ңойды. Марксизмдх сөз жүзшде мойындай
отырып, Богданов хс жүзшде субъективтш-идеалистш, махис-
тш философияны уагыздады.
В. И. Ленин Пролеткульттщ сепаратизмт мен сектантты-
гына ңарсы, оның идеологтарының антимаркстш көзңараста-
рына ңарсы дэйект: күрес жүргхздь «Пролетарлык, мэдениет
туралы» деген ецбегшде Ленин былай деп жазды: «Маркс-
изм буржуазиялык, заманныц аса багалы табыстарын тшт! де
керексхз етш тастамай, ңайта, кертсшше, адамзат ойының,
мэдениетшщ ек1 мың жылдан артык, уаңыттың йпшде да-
муындагы багалы нэрсенщ бэрш игерш, ңайта өңдеп, рево-
люңияшыл пролетариаттың идеологиясы ретшде озшщ бүкш
дүние жүз1л1к тарихи мацызыпа ие болды. Осы негхздеп, оеы
багыттагы мүпан былайгы жүмыс ңана, пролетариаттыц ңа-
нау атаулыга ңарсы соцгы күрес! ретшдеп лролетариат дик-
татурасының практикалың тож1рибес1мен рухтанып отыра-
тын жүмыс ңана нагыз пролетарлың мэдениеттщ дамуы деп
таныла алады» (Шыгармалар, 31-том, 320-бет). 1920 жылы
партияның Орталың Комитетх Пролеткульттщ жумысын Ха-
лың агарту комиссариатына багындыру туралы арнаулы ңау-
лы ңабылдады. 20-жылдардан бастап Пролеткульт уйымдары
ңүлдырай бастады; 1932 жылы Пролеткульт өм1р сүруден
ңалды.— 12.
17 Позитивизм XVIII гасырдагы француз материализм! мен ате-
измше реакция түршде XIX гасырдың 30-жылдарында Фран-
цияда философиялың багыт ретшде пайда болды. Оның не-
пзш салушы Огюст Конт позитивизмд! гылыми ойлаумен
б1рдей деп есептед!, оныц непзгх мшдет! тэж!рибе айгаңта-
рыпың байланыстарын баяндау жэне оңайлату деп б1лд1.
Конт теологияга ңарсы шыңты, б1раң сонымен б!рге «жаңа
ЕСКЕРТУЛЕР
425
дшшц» ңажеттхгхн дэлелдедц ол объективтхк реалдылык,тыц
бар екенш жэне оны тануга болатындыгын мойындайтын
теория атаулының бэрш «метафизика» деп жариялады, по-
зитивизм материализмнен де, идеализмнен де «жогары» түр
деп дэлелдеуге тырысты. Позитивизмшң осы тэн белгхсш ес-
ке ала отырып, Ленин былай деп жазды: «...булардың бэр!—
түкке түргысыз ботңа, философиядагы жексурын аралъщ
партия, бүл партия эрб1р жеке мэселеде материалистш ба-
гыт пен идеалистш багытты шатастырып отырады» (осы том,
388-бет). Позитивизм Англияда кецшен тарады, мунда оның
негүрлым трх өшлдерх Джон Стюарт Милль мен Герберт
Спенсер болды. Милльдщ еңбектершде позитивиспк филосо-
фияның эмпиризм!, оныц шындыңты философиялың тургы-
дан түсшдхруден бас тартатындыгы айңын көршдь Спенсер
позитивизмд! дэлелдеу үшш жаратылыс тану гылымынан
орасан мол материалды пайдаланды; дарвинизмнщ ыцпалы-
мен ол эволюцияны өм!р сүретшдердщ бэршщ жогаргы за-
цы деп 61ЛД1, б1раң эволюцияны метафизикалың түргыдан
түсшд1, табигатта жэне ңогамда сапалың сешрктердщ болу
мүмкшдхпн тертске шыгарды, эволюцияның универсалдың
маңсаты жалпы «күштердщ тепе-теңдшш» орнатуда деп са-
нады. Социологияда Спенсер реакциялың теорияны, элеумет-
Т1к теңс1зд1кт1 аңтайтын «ңогамның органикалың теориясын»
ңоргады, бүл теория бойынша, эрб!р ңогамдың топ—жанды
денелердщ органдары сияңты — мейлшше айңын функция-
ны атңарады. «Прогрестщ», «жалпы алганда ңогамның» жэне
т, б. абстракт формулаларына непзделген Спенсердщ социо-
логиялың көзңарастары ңогамдың дамудың гылыми теория-
сына дүшпандың сипатта болды.
Позитивизм өзшщ дамуының алгашңы кезеңшде либерал
буржуазияныц идеологиясы болды, гылыми танымның да-
муын оның таптың мүдделерше бетмдеуге мүмкшдш бердц
XIX гасырдың екшпп жартысында олЕвропа менАмерикада
эжептэу^р кең тарады, буржуазияның пролетариатңа жэне
оныц фплософпясына ңарсы идеологиялың күресшхц бхр фор-
масы болды.
Позитпвизмнщ одан эрг дамуы Мах пен Авенарпустщ эм-
пириокритицпзмшщ пайда болуымен байланысты. Алгашңы
позитивистерден өзгеше, махистер берклипплдш багыттагы
анагүрлым ашың субъективтш идеалистер болды; алгашңы
позитивистер мен махистерд! материализмге дүшпандың,
оган «метафизикадан ада» (материализмнен ада депоңыңыз)
«таза тэяприбе» философиясын ңарсы ңоюга тырысушылың
б1р!кт1рд1. Ленин позитивизмнщ теологияга жаңындыгын
ашып берд1, «1стщ мэн! — позптивизмнщ бүкш кең агымы
мен материализм арасындагы түбегейл! айырмашылыңта бо-
лып отыр, осы кең агымның ъшлнде Ог. Конт та, Г. Спен-
сер де, Михайловский де, б1рңатар неокантшылдар да, Мах
пен Авенариус те бар» (бүл да сонда, 229-бет) деп кер-
сетть
15:
426
ЕСКЕРТУЛЕР
XX гасырдътц 20-жылдарында пайда болган неопозитивизм
позитивизмнхц дамуындагы жаца кезең болды. Неопозити-
вистер философияның негтзгт мэселесш «жалган мэселе»деп
жариялайды, ал философия гылымының мшдетш ттлге логи-
калың талдау жасауга саяды. Ңазтргх уаңытта неопозитивизм
империалистш буржуазияның философиясындагы негурлым
кең тараган багыттардың бтрт болып отыр.—13.
18 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ект томдыгы, II том, 1955, 350—351-беттср.— 26.
19 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек1 томдыгы, II том, 1955, 91-бет.— 26.
20 Неокантшылдьщ — буржуазиялың философиядагы реакңия-
лың багыт, ол Канттың философиясын ңайта жаңгырту дс-
ген уранмен субъективтш идеализмд! уагыздайды; он тогы-
зыншы гасырдың ортасында Германияда, мунда сол кезде
кантшылдыңңа эуестш өскен шаңта пайда болды. 1865 жылы
0. Либманның «Кант жэне эпигондар» деген штабы шыңты,
оның эрб1р тарауы «Кантңа ңарай кейгн шегшу керек» де-
гсн шаңырумен аяңталып отырды. Либман Канттың «непзг!
ңатесш» — «өзшдш заттардың» бар екенш мойындауды тү-
зету мшдетш алга ңойды. Кантшылдыңтың ңайта жаңгы-
руына К. Фишер мен Э. Целлердщ еңбектер! жэрдемдестц
агностиңизмд! негхздеу үшш физиологияны пайдалануга ты-
рысңан Ф. А. Ланге неокантшылдыңтың алгашңы өкллдерь
п!ң бтрх болды.
Кейштректе неокантшылдыңтың непзп ек! мектебк Мар-
бург (Г. Коген, П. Наторп жэне басңалары) жэне Фрейбург
немесе Баден (В. Виндельбанд, Г. Риккерт жэне басңалары)
мектептер! ңалыптасты. Марбург мектеб! жаратылыс тану
гылымының табыстарын, эшресе математикалың эдктердщ
физикага енуш пайдаланып, идеализмд! непздедц екштш
мектеп тарпхи ңүбылыстар мейлшше дараланып келед! жэне
нендей б1р заңдылыңңа багынбайды деп дэлелдеп, жараты-
лыс тану гылымына ңогамдың гылымдарды ңарсы ңойды.
Ек1 мектептщ екеу! де философпяның непзг! мэселесш гы-
лымның логикалың непздер! туралы мэселемен алмастыр-
ды. Кантты «оңнан» сынай отырып, неокантшылдар «өзшдш
затты» таным жетуге үмтылатын «шегше жеткенүгым» деп
жариялады. Материялың дүниенщ объективт! түрде бар еке-
нш тершке шыгара отырып, олар танымның зерттейтш!
табигат пен ңогамның заңдылыңтары емес, тек сананыц
ңүбылыстары гана дсп есептедь Жаратылыс зерттеупплер-
дщ агностиңизмшен өзгеше, неокантшылдардың агностиңиз-
М1 «үялшаң материализм» болган жоң, кершшше идеализмнщ
бхр түр! болды, шындыңты тану жэне өзгерту кшде гылым
дэрмешлз деп пайымдады. Неокантшылдар марксизмге «эти-
калың социализмд!» ңарсы ңойып, оган ашыңтан-ашың ңарсы
ЕСКЕРТУЛЕР
427
шыңты. Өздершщ таным теориясына сэйкес, олар социализм-
Д1 адам турмысының «этикалың мүраты» деп жариялап,
адамзат бул муратына жетуге умтылады, б!раң жете алмай-
ды ден есептедь «Ең бастысы — ңозгалыс, түши маңсат —
түк те емес» деген үранды котерген Э. Бернштейп бастаган
ревизионистер неокантшылдардың бүл «теориясын» хлш
экетть Неокантшылдың II Интернаңионалдың философиялык,
непздершщ бгр! болды. Россияда «жария марксистер» нео-
кантшылдыңты марксизммен «үштастыруга» эрекеттенш кор-
Д1. Маркспзмге неокантшылдың түргыдан ревизия жасауга
Г. В. Плеханов, П. Лафарг, Ф. Меринг ңарсы шыңты.
В. И. Ленин неокантшылдыңтың реакциялың мэнш ашты
жэне оның буржуазиялың философияның басңа багыттары-
мен (имманенттермен, махизммен, прагматизммен жэне т. б.)
байланысын корсетш бердх.
Ңазхрп уаңытта неокантшылдыңтың ошлдерх Батыс Гер-
манияда (Кёльнде) шыгарылатын «КапЫшПеп» («Кантшыл-
дың Зерттеулер») деген журналдың төщрегше топтасуда.—
26.
21 «Эъе №еие 2е11» («Жаңа Заман») — Герман социал-демокра-
тиялың партиясыпың теориялың журналы; 1883 жылдан 1923
жылга дейш Штутгартта шыгып түрды. 1917 жылгы октябрь-
ге дейш — К. Каутский, одан кейш — Г. Кунов редакцияла-
ды. «Б1е ДОепе 7еН»-те К. Маркс пен Ф. Энгельстщ кейбтр
шыгармалары: К. Маркстщ «Гота программасына сын» деген,
Ф. Энгельстщ «1891 жылгы социал-демократиялың программа
жобасына сын жөншде» деген жэне басңа шыгармалары тущ
гыш рет жарияланды. Энгельс журналдың редакциясына ке-
ңес берш, үнем! көмектесш отырды жэне оны марксизмнен
ауытңуга жол бергеш үшш жщ сынга алды. «В1е Хеие 2еК»-
ке XIX гасырдың аягы — XX гасырдың басындагы герман
жэне халыңаралың жүмысшы ңозгалысының көрнектт кай-
раткерлерк А. Бебель, В. Либкнехт, Р. Люксембург, Ф. Ме-
ринг, К. Цеткин, П. Лафарг, Г. В. Плеханов жэне басңалар
ңатысып турды. Ф. Энгельс ңайтыс болганнан кейш, 90-жыл-
дардың екшпп жартысынан бастап, журналда ревизионис-
тердщ маңалалары, соның 1шшде Э. Бернштейннщ маркс-
измге ңарсы ревизионистердщ жорыгын бастаган «Социа-
лизм проблемалары» деген сериялы маңалалары үнем!
басылып отырды. Б1ршпп дүние жүзМк согыс жылдарында
журнал 1с жүзшде социал-шовинистерд! ңолдап, центристш
позицияда болды. — 26.
22 Энциклопедистер — «Епсус1орё(Пе ои ПхсНоппапе га^зоппё
с!ез 8С1епсе8, (1ез аг1з е! йез шёПег8»-т1 (1751—1780) («Энңи-
клопедияны, немесе Рылымдардың, өнерлердщ жэне ңол-
өнерлердщ түспццрме сөздшш») шыгару үппн бтршкен XVIII
расырдагы француз агартушыларының — философтарының,
жаратылыс зерттеупплершщ, публицистершщ тобы, Бүл
428
ЕСКЕРТУЛЕР
топтың үйымдастырушысы жэне басшысы Дени Дпдро, оның
ең жаңын жэрдемшхсх Жан Лерон Даламбер болды. «Энци-
клопедияны» шыгаруга Поль Анри Гольбах, Клод Адриан
Гельвеций, Вольтер бслсене араласты, алгашңы томдарына
Жан Жак Руссо ңатысты. «Энциклопедия» бхлхмнщ алуан
түрл! салаларындагы мамандардың ңалың тобын бтрптрдц
жаратылыс зерттеупплер Бюффон мен Добантон, экономис-
тер Тюрго мен Кенэ, инженер Буланже, дорхгер Бартез, ор-
маншы Леруа, аңын эр1 философ Сен-Ламбер жэне басңалары
маңалалардың авторлары болды. «Энциклопедияны» шы-
гаруда оның 1с жүзшдеп секретары Л. де Жокур зор роль
атңарды. «Энциклопедияның» ңызметкерлер! гылымда да,
сондай-аң саясатта да эр түрл! көзңараста едц алайда олар-
ды феодализмге, ппркеудщ озбырлыгына терхс көзңарас, ор-
та гасырлың схоластикага өшпендыш б!р1кт1рд1. Энциклопе-
дистердщ арасында идеалистш философияга белсенд! ңарсы
шыңңан материалистер жетекпп роль атңарды. Эпциклопе-
дистер революцияшыл буржуазияның идеологтары болды,
олар Франциядагы XVIII гасырдың аягындагы буржуазия-
лың революцияны идеялың жагынан эз!рлеуде шешутш
роль атңарды. «Француз матерпалистер!,— деп жазды Эн-
гельс,— өздершщ сынын тек дш саласымен шектеп ңойган
жоң: олар өз замапының эрб!р гылыми дэстүрш, эрб1р саяси
мекемесш сынады. Өз теорияларының жаппай ңолдапуга жа-
рамдылыгын дэлелдеу үшш олар ең төте жолды таңдап алды:
олар өздершщ атын содан алган орасан зор еңбекте,
«Энциклопедияда», бшхмдердщ барлың объектыерше өз
теорияларын батыл ңолданды. Осылайша, белгып б!р фор-
мада,— ашың материализм ретшде немесе деизм ретшде,—
материализм Франциядагы бүкы 61Л1МД1 жастардың дүниеге
көзңарасына айналды» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдама-
лы шыгармаларының ек! томдыгы, II том, 1955, 97-бет).—29.
23 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 21, 33—34-бет-
тер.— 36.
24 «Неиие Кёо-ЗсоТазЫ^ие» («Неосхоластикалың Шолу»)—Лу-
вендеп (Бельгия) католиктш философиялың ңогам непзш
ңалаган дшп-философиялың журнал; кардинал Мерсьенщ
редакциясымен 1894 жылдан 1909 жылга дейш шыгып түрды.
Ңаз1рг1 уаңытта «Веүпе Р11По8ор1пдпе с1е Бопуат» («Лувен-
нщ Философиялың Шолуы») деген атпен шыгады.— 44.
25 «Бег Катр/» («Күрес») — ай сайын шыгып түрган журнал,
Австрия социал-демократиясының оргапы; Венада 1907 жыл-
дан 1934 жылга дейш шыгып түрды; оппортунпстш, центрис-
тш позиция үстады, оны солшыл лешрме сөздермен бүркеме-
лед1. 0. Бауэр, А. Браун, К. Реннер, Ф. Адлер жэпе басңалары
журналдың редакторлары болды. — 49.
ЕСКЕРТУЛЕР
429
26 «Тке 1п1егпаИопа1 8ос1а1Л81 Веоъецо» («Халыңаралың Социа-
листхк Шолу») —ай сайын шырып турган ревизионистш ба-
гыттагы амсрикан журналы; Чикагода 1900 жылдан 1918
жылга дейш шыгып турды.— 49.
27 «У1ег1е1]а1гг88скп}1 /йг югззепзска/Шске РкИозоркге» («Ры-
лыми Философия Үшайлыгы») — эмпириокритиктердщ (ма-
хистердщ) журналы; Лейпцигте 1876 жылдан 1916 жылга де-
йш (1902 жылдан «Ү1ег1е1]айг88сйг1£1 Шг үнззепзсйаИИсйе
РйИозорЫс иш1 8ог1о1о£1е» («Рылыми Философия жэне. Со-
циология Үшайлыгы») деген атпен) шыгып турды. Жур-
налды уйымдастырган Р. Авенариус, 1896 жылга дейш со-
ның редакциясымен шыңты; 1896 жылдан кейш Э. Махтың
жэрдем1мен шыгарылды. В. Вундт, А. Риль, В. Шуппе жэне
басңалары журналдыц ңызметкерлер! болды.
Лениннщ бул журналга бергеп багасы осы томның 362-бе-
тшде баяндалган. — 54.
28 Спинозизм—XVII гасырдагы голланд материалист-философы
Бенедикт Спиноза көзңарастарының системасы; бул сис-
тема бойынша, заттардың бэр! өзше-өз1 ссбеп болып табыла-
тын жэне «ңудаймен, немесе табигатпен» б1рдей деп есепте-
летш б1рыңгай, универсал субстанңияныц көршштер! (модус-
тары) болып саналады. Субстанцияның мэш толып жатңан
сапаларда — атрибуттарда бейнелснедң олардың аса маңыз-
дылары — узаңтың жэне ойлау. Спиноза табигаттың жеке
ңубылыстарының б1р-б1р1мен байланысыныц формасы себеп-
Т1л1к деп есептед!, ал себепплш денелердщ тшелей өзара
эрскст! деп, денелердщ алгашңы себеб! — субстанция деи
бшдк Субстапңияның барлың модустарының, оның 1шшде
адамныц да, эрекеттер! бүлжымастай ңажет: кездейсоңтың
туралы түсшш эрекет жасаушы себеитердщ бэршщ жиып-
тыгын бшмеудщ салдарынан гана туады. Ойлау жалпы суб-
станция атрибуттарыныц бгрх болгандыңтан, идеялардыц бай-
ланысы мен рет! прпнцип жагынан дэл мынадай: заттардың
рет1 мен байланысы, адамның дүниен! тану мүмкшдштер!
шскс1з. Дэл осы себептен танымның үш түршщ — сез1мдш,
пайымдың жэне парасаттың-интуиңиялың түрлершщ — не-
гүрлым аныгырагы соңгысы, танымның парасаттың-интуи-
циялың түр! бойынша, «зат тек ңана оныц мэш арңылы не-
месе оныц ең таяу себептерш тану арңылы ңабылданады»
(Б. Спиноза. Таңдамалы шыгармалар, I том, М., 1957, 325-бет).
Бүл эд1с адамның өз ңүштарлыгын да тануына жэне
оның ңожасы болуына мүмкшдш бередг, адамның еркшдш—
өз жапының жаратылысы мен ңүштарлыгының ңажеттптн
тани быушде.
Спинозизм материализмнщ гана емес, сопымен б!рге ате-
измнщ де формаларыныц б!р1 болды, өйткеи! ол ңүдайды
дүниен! жаратңан жэне оны басңарып отырган табигаттан
тыс Т1рпплш иес1 деп есептейтш түсшштерден бас тартты.
430
ЕСКЕРТУЛЕР
Сонымен бхрге, ол ңудай мен табигатты б!рдей деп санап,
дши хлхмге икемделдь Спиноза материализмшщ механика-
лың сипаты сияңты, бул шегшупплж те, бхр жагынан, сол
замандагы б1л1мдердщ дөрежесшен, екшпп жагынан, Спино-
заның философиясы мүдделерш бшд1рген жас голланд бур-
жуазиясының прогреспплдш сипатының тар өрштшгшен
болган ед1. Одан берг! жерде үлы голланд ойшылының фи-
лософиялың мүрасы төщрегшде шиелетскен идеялың күрес
өр1стед1, ол күрес к,аз!р де тоңтаган жоң. Идеалистш фило-
софия Спиноза көзңарастарының тарихи жагынан лажсыз
тар өр1ст1 болганын пайдалана отырып, дүниеге материа-
листш көзңарастың дамуында маңызды кезең болган спп-
нозизмнщ материалистш мэюн бүрмалайды. — 59.
29 «РШозоркгзсТге 81идлеп» («Философиялык, Зерттеулер») —
идеалистш багыттагы, көбшесе психология мэселелерше ар-
налган журпал; Лейпңигте 1881 жылдан 1903 жылга дейш
В. Вундт шыгарып түрды; 1905 жылдан бастап «РзусйоЬ-
£1зс11е 81шНеп» («Психологиялык, Зерттеулер») деген атпен
шыңты.— 59.
30 Ф. Энгельс. «Людвиг Фейербах жэне нем!стщ классикалың
философиясының аңыры» (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Эн-
гельс. Таңдамалы шыгармаларының еш томдыгы, II том,
1955, 340-бет).— 62.
31 «Мтд» («Ой») — философия жэне психология мэселелерше
арпалган идеалистш багыттагы журнал; 1876 жылдан Лон-
донда шыгып түрды, ал ңаз!р — Эдинбургте шыгарылады;
журналдың б1ршш1 редакторы профессор К. Робертсон бол-
ды.— 70.
32 Лениннщ А. И. Ульянова-Елизаровага 1908 жылы 6 (19)
декабрьде жазган хатынан көршш отырганындай, ңолжаз-
бадагы «Луначарский өзше тшт! ңүдайтагаланы «ойдан
ңосты»» деген алгашңы сөздер ңензураның шарттарына
ңарай жүмсартылды. Осыган байланысты Ленин былай деп
жазды: «Ңүдайтагаланы ойдан ңосты—дегендк «жүмсартып
айталың, дши үгымдарды» немесе осы тэр1зд1 бхр нэрсет
«ойдан ңосты» деп өзгерту керек болар» (Шыгармалар,
37-том, 342-бет). — 79.
33 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 34-бет. — 89.
34 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек1 томдыгы, II том, 1955, 344, 353-беттер. — 89.
35 Ленин бүл арада И. С. Тургенев «Түрмыс ережесЬ деген
ңара сөзбен жазылган өлеңшде жасаган эдеби образды ай-
тып отыр. — 90.
ЕСКЕРТУЛЕР
431
36 «АгсЫи $йг зуз^етаНзске РкИозоркле» («Системалы Филосо-
фия Архивх») — идеалистш багыттагы журнал; Берлинде
1895 жылдан 1931 жылга дейш шыеып турды; «АгсЫү £йг
РЪПозорЫе» («Философия Архивх») журналының екшпп
дербес бөл1м! болды (86-ескертуд1 ңараңыз). Журналдыц
б1р1нпп редакторы П. Наторп болды. 1925 жылдан журнал
«АгсЫү £йг 8у81етаЫ8с11е РЪПозорЫе ипй ЗогЫо^хе» («Сис-
темалы Философия жэне Социология АрхивЬ) деген атпен
шыга бастады. — 98.
37 «КапШидлеп» («Кантшылдың Зерттеулер») — немютщ идеа-
лист1к багыттагы философиялың журналы; неокантшылдар-
дың органы,— Г. Файхингер непзш ңалады; 1897 жылдан
1944 жылга дейш (Гамбург—Берлин—Кёльн) шыеып турды,
арасында үзыштер! болды. 1954 жылы журнал ңайта шыга-
рыла бастады. Журналда Канттың философиясын түсшд!ру-
ге арналган маңалаларга үлкен орын бершедь Оган неокаит-
шылдармен б!рге басңа идеалистш багыттардың өкьчдер! де
ңатысады. — 98.
38 «^а1иге» («Табигат»)—апта сайын шыгатын суретт! табиги-
гылыми журнал; Лондонда 1869 жылдан бер! шыгарыла-
ды. — 98.
39 «Материализм жэне эмпириокритицизм» штабының б1ршип
басылуын баспага эз!рлеген кезде «бүдан артыц адал эдеби
ңарсыласты» деген сөздерд! А. И. Ульянова-Елизарова «бү-
дан артык принцишшл эдеби ңарсыласты» деген сөздермен
алмастырган едь Ленин бүл түзетуге ңарсы болып, 1909 жы-
лы 27 февральда (12 мартта) апасына былай деп жазды:
«Богдановңа, Луначарскийге жэне К°-ге ңарсы жерлершен
ештеңенъ жүмсарта көрме. Жүмсартуга болмайды.
Олардан гөр! Чернов «адалыраң» ңарсылас деген жерш
алып тастапсың, бүл өте өкшппть Сарыны көңшдейдей
болып шыңпаган. Мен ңойган айыптардың бүкы сипатында
үйлестш жоң. Б1зд1ң махистер — марксизмнщ философияда-
гы арам пейидг, жексүрын-ңорңаң жаулары, мше, бар эңп-
ме осында» (Шыгармалар, 37-том, 358-бет). —101.
40 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек1 томдыгы, II том, 1955, 350—351-беттер. —103.
41 Ленин бүл арада И. С. Тургеневтщ «Түтш» деген романын-
дагы эдеби образды, жалган оңымыстының, жаттампаздың
типш айтып отыр. Бүл типт! В. И. Ленин «Аграрлың мэселе
жэне «Маркстщ сыншылары»» деген еңбегшде сипаттап
берд! (ңараңыз: Шыгармалар толың жинагы, 5-том, 157-
бет). —104.
42 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Людвиг Фейербах жоненем!стщ клас-
сикалың философиясының аңыры» (К. Маркс пен Ф. Эн-
432
ЕСКЕРТУЛЕР
гельс. Таңдамалы шыгармаларыныц ек! томдыгы, II том,
1955, 351—352-беттер).— 105.
43 Буган дешн бояулың маренаның өсш жеплген тамырлары-
нан алынып келген органикалың бояу — ализариннщ енд1
жасанды тэсшмен өндхрыетхш туралы 1869 жылы 11 январь-
да немхс химиктер! К. Гребе мен К. Либерман Немхс химия
ңогамының жиналысында хабарлама жасады. Ализариндх
синтездеу үшш пайдаланылатын бастапңы өшм тас көм!р
ңарамайының ңүрамында бар жэне одан 270°—400° С темпе-
ратурада бөлшш шыгатын антрацен болды.—106.
44 К. Маркс. «Фейербах туралы тезистер» (ңараңыз: К. Маркс
пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармаларының еш томдыгы,
II том, 1955, 383-бет).— 108.
45 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ею томдыгы, II том, 1955, 90-бет. —112.
46 Ф. Энгельс. «Социализмнщ утопиядан гылымга ңарай да-
муы» деген еңбектщ «Агылшынша басылуына кхркпе»
(ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Тацдамалы шыгарма-
ларының ек1 томдыгы, II том, 90—91-беттер). —115.
47 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 42-бет. —123.
48 КПСС Орталың Комитет! жанындагы Марксизм-ленинизм
институтының Орталың партия архившде И. Дицгеннщ
«К1ешеге рЬИозорЫзсйе ЗсйгКЬеп. Еше АпззуаЫ». 81иН§аг1,
П1е1г, 1903 («К1пп-г1р1м философиялың еңбектер. Таңдама-
лылары». Штутгарт, Дитц, 1903) деген ютабының В. И. Ленин
белгшер салган б1р данасы саңтаулы түр (ңараңыз: Шыгар-
малар толың жинагы, 29-том, 365—454-беттер). Бүл Ытапңа
1870—1878 жылдарда «УоТкззЬа!» («Жүмысшы МемлекетЬ)
жэне «Уопүаг^з» («Алга») газеттершде жарияланган 7 ма-
ңала, сонымен б!рге 1887 жылы жеке штапша болып шың-
ңан «81геИгй£е ешея 8ог1а1181еп ш йаз СеЫе! йег ЕгкеппНпз-
Нхеопе» («Социалистщ таным теориясы саласына экскурс-
тары») деген ецбек ештзьлген.
Бүл белплердщ едэу^рш Ленин «Материалнзм жэне эмпи-
риокритицизм» деген кттабын жазгап кезшде салган. Ол
белплер ютаптың бгр жерлерш сызып ңою, текске жэне бет-
тщ жиепне ескертпелер жазу түршде жасалгап; б1рсыпыра
ретте Ленин Дицгеннщ дүрыс ойларыи «а» эршмен, ал
диалектикалың материализмнен алшаң кеткен жерлерш«|3»
эршмен белплеп отырган. Философияның партиялыгына,
философия мен жаратылыс тану гылымының ңатынастары-
на, философияның неш зерттейтшше, непзг! философиялың
категорияларга, дүниенщ танылатыны туралы мэселеге Диц-
геннщ берген сипаттамасын, Кантңа, Гегельге, Фейербахңа
ЕСКЕРТУЛЕР
433
берыген баганы, К. Маркс пен Ф. Энгельске көзңарасты,
Иосиф Дицгепшң жауынгер атеизмш Ленин өзшщ белгхле-
р1мен айрыңша көрсеткен. Мунымен бтрге Ленин Дицгеннщ
философиялык, категорияларды шатастырганын, материя
угымын «кеңейтуге» тырысып, оган «шындыңтыц барлың
ңубылыстарын, демек, б1здщ тануга ңаб1леттцппм1зд1 де»
ңоспаңшы болгавын атап отедй —127,
49 Католицизм — христпан дшщдеп непзп багыттардың б1р1,
дши 1Л1мтң кейб1р догматтарып түсшдтруде жэне ңатаң
орталыңтандыру, иерархия принциш бойынша ңүрылатын
ииркеудх үйымдастыруда бүл багыттың өзгешелш бар; оныц
орталыгы — Ватпкап мемлекетх, басшысы — Рим епископы—
папа. Католпцпзмде ңогам дамуының ертёдеп сатылары
кезеңшдеп «адам тэжхрибес! үйымдасңан», ягни табигаттан
тыс күштерге сенупплш жинаңталган. Бүл «тэж!рибеш» ка-
толикт1к шхрксу эуел1 феодалдың ңогам жагдайларына, ал
одан соң — капиталистш ңогам жагдайларына бешмдедй
Феодалдың ңогамда католицизм еңбекпплерд! идеологиялың
жагынан ңүлданудың феодалдың ңанауды ңастерлеген аса
мацызды ңүралы болды; католиктш ппркеухалың бүңарасы-
ның,—тарихи жагдайларга байланысты,— дшге ңарсылың
формасында коршген азаттың ңозгалысын аяусыз ңудалады.
Батыс Европада капиталистж ңатынастар дами келе бтрңатар
елдерде католицизм өзшщ үстем жагдайынан айрылып
ңалды, католиктш ппркеу мен папаның позициялары мың-
тап элс1ред1. Б1раң буржуазия жеңген соң, католиңизм
өз1шң тагдырын капитализммен байланыстырды да, социа-
листш ңозгалысңа ңарсы белсене күресе бастады, берш
позицияны жеңш алыпу реакцияшыл буржуазияның, оның
1шшде католиктш емес буржуазияның да, ңолдауына ие
болды. Феодалдың ңогамда католиктш ппркеу ең тр! феодал
болган ед1, буржуазиялың ңогамда ол ец трх капиталиске
айналды.
Католицизм эрңашан гылымның ымырасыз жауы болып
келдп орта гасырларда католикпк ппркеу Николай Копер-
никтщ 1Л1мш ңудалады. Галилео Галилейд! соттады, Джор-
дано Бруноны жэне басңа көптеген алдыңгы ңатарлы ой-
шылдарды отңа ортедй Ңаз1рг1 уаңытта католицизмнщ рес-
ми философиясы — неотомизм орта гасырлың схоластиканы
ңайта тудыруда, оны капитализмд! ңоргауга бешмдей оты-
рып, жаратылыс тану гылымы ашңан аса маңызды жаңа-
лыңтарды дши догматтармен «ымыраластыруга» тырысады,
соның өзшде ол дшшң б1ршпп орында болуын талап етедй
Дүниеге гылыми материалистш көзңарасңа католицизм
табигат пен ңогам жөншдеп дши көзңарастардың түтас
системасын ңарсы ңояды.
Капиталистш елдерде бүңаралың католикпк үйымдар мен
саяси партиялардың кең жүйес! бар, олардың көмепмен ка-
толиктж ппркеу, Ватикан ңогамдың өм!рге ыңпал жасайды,
434
ЕСКЕРТУЛЕР
жумысшылардың назарын тантың күрестен бурып экету
маңсатымен олардың арасында дшдх насихаттауга ерекше
көңш бөледь Өзшщ мэнх жөншен космополиттхк болып сана-
латын, империалистш буржуазиямен тыгыз байланысты ка-
толикттк ппркеу — капиталистш елдерде осы замангы ең
реакңияшыл үйымдардың бхрт; оның орталыгы — Ватикан
фашизммен белсенд! түрде ынтымаңтасты, коммунизмге
ңарсы күрест! католиктш ппркеудщ непзп мшдеттершщ
бтрх деп жариялады. — 131.
50 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Людвиг Фейербах жэне немштщ клас-
сикалың философиясының аңыры» (К. Маркс пен Ф. Эн-
гельс. Таңдамалы шыгармаларының ет томдыгы, II том,
1955, 351-бет). —135.
51 Скептицизм — идеалистш философиядагы багыт, объективтш
реалдылыңты тану мүмкшдптне күмэнданушылыңты уа-
гыздайды. Философия тарихында скептицизм, ңай таптың
мүдделерш б!лд1ргенше байланысты, эр түрл! роль атңарды.
Ерекше философиялың мектеп ретшде скептиңизм б!здщ
заманымыздан бүрынгы IV—III гасырларда Ертедег! Гре-
цияда ңүл иеленупплш ңогам дагдарысңа үшыраган дэу!рде
пайда болды; оның негхзш салушы — ПирроЩ' негүрлым
көрнект! өкыдер!— Энезидем жэне Секст Эмпирик. Антик
скептицизмнщ жаңтаушылары сенсуалистш алгы шарттар-
дан агностиктш ңорытындылар шыгарды. Түйсштердщ
субъективтыпчн абсолюттенд!рш, скептиктер заттар туралы
ңандай болса да белгы! б1р шюрлер айтудан тартынуга
шаңырды, адам оз түйсштершщ шегшен шыга алмайды жэ-
не түйсштершщ ңайсысы аңиңат екенш аныңтай алмайды
деп есептедъ Танымнан бас тарту, деп үйретт! олар, заттарга
парыңсыз ңарауга, күдштерден арылуга ңарай бастайды,
жанның тыныштың табуына («атараксияга») жеткхзедь
Антик скептицизм философияның дамуындагы материалис-
тш багытңа ңарсы багытталды.
Ңайта көркею дэу!ршде франңуз философтары Мишель
Монтень, Пьер Шаррон жэне Пьер Бейль скептицизмда орта
гасырлың схоластика мен ппркеуге ңарсы күресу уппн пай-
даланды. Маркстщ айтуына ңараганда, Пьер Бейль «скеп-
тицизмнщ көмепмен метафизиканы талңандады, сөйтш
бүл арңылы Франңияда материализм мен аңылга ңонымды
философияның игершуше непз эз!рлед1. Ол атеист1к цогам-
ныц туганын жариялады...» (К. Маркс пен Ф. Энгельс.
Шыгармалар, 2-басылуы, 2-том, 141-бет). Мүның кершшше,
Блез Паскаль скептицизмд! рационалдың танымга ңарсы
багыттап, христиан дшш сез!мге сүйенш ңоргаушылыңңа
келш жетедъ
XVIII гасырда скептицизм Давид Юм мөн Иммануил
Канттың агностиңизмшде ңайта жаңгырады, Готлиб Эрнст
Шульце (Энезидем) антик скептицизмд! модерлещцругө
ЕСКЕРТУЛЕР
435
эрекет жасайды. Антик скептицизмнен өзгеше, жаңа скепти-
цизм гылыми танымпың мүмкш еместпт туралы мейлшше
айңын мэл1мдейд1. Скептицизмшң дэлелдемелерш махистер,
неокантшылдар жэне XIX гасырдың ортасы мен XX гасыр-
дың басындагы басңа да идеалистш философиялык, мектеп-
тер пайдаланды. В. И. Ленин сэнге айналган буржуазиялың
скептицизмд! «өлексе, өлексе ететш схоластика» деп ата-
ды, оның таптың мэш «ңазхргпп гылыми жолмен тексеру
мүмкшдшпен түщлу, гылымнан бас тарту, кррытынды
жасаулардың ңандайына болсын немңүрайды ңарауга
үмтылу, тарихи даму «заңдары» атаулыдан жасырыну...»
(Шыгармалар, 20-том, 198-бет) екенш атап көрсеттй Ңаз1рп
буржуазияльщ философияда скептицизм дүниеге дэйект!
диалектикалың-материалистш көзңарасңа ңарсы күресу мак-
саттарына цызмет етедх. — 140.
52 Эпикуреизм — 61’здщ заманымыздан бүрынгы IV—III гасыр-
лардагы ертедегх грек материалист-философы Эпикурдщ жэне
оның хзбасарларының Шмь Эпикуреизм философияның
маңсаты адамның баңыты, оны ңайгы-ңашреттен кутңару,
адамның шаттыңңа кенелух деп бхлдь Философия* деп үй-
реттх Эпикур, баңытңа жету жолында жатңан бөгеттердй
табигат заңдарын бымеупплштен туган жэне өз тарапынан
табигаттан тыс, ңүд1ретт1 күштерге сенупплштх тугызатын
ол1мнен ңорңушылыңты жеңуге тшс.
Эпикур өзшщ философиясын физикага, каноникага (та-
ным туралы 1л1м) жэне этикага бөлдй Физиканың бастау
пункт! — дүниенщ мэтериялык б1рл1гш, «заттардың болмы-
сы адамның санасынан т ы с жэне оган т э у е л д I е м е с»
(В. И. Ленин. Шыгармалар, 38-том, 304-бет) екенш мойын-
дау. Табигатта, деп үйретт! Эпикур, тек атомдар мен бос
ңуыстың ңана бар, атомдар өзшщ салмагы арңасында осы
бос ңуыстыңта жогарыдан төмен ңарай ңозгалады. Б1рдей
жылдамдыңпен ңүлдилаганда атомдар түзу сызыңты ңозга-
лыстан ауытңып кетед! де, б1р-б1р1мен соңтыгысады, т!рке-
сед1, сойтш заттардыц күралуы басталады. К. Маркс өзшщ
«Демокриттщ натурфилософиясы мен Эпикурдщ натурфило-
софиясының арасындагы айырмашылың» деген докторльщ
диссертациясында Эпикурдщ Шмшдеп атомдар ауытңуының
атңаратын ролш көрсетед! жэне физиканың эпикурлш этп-
каныц өзект! үгымы мен жеке бастың еркшдт угымының
байланысты екенш атап өтедх (ңараңыз: К. Маркс пен
Ф. Энгельс. ЕртеректеН шыгармаларынан, 1956. 39—46-бет-
тер). Эпикур заттарга тэн сапалардың объективттгш мо-
йындады, элемд! шекшз де шетшз деп быд!, ол ңудайдың
заңдарымен басңарылмайды, керюшше табигат заңдарымен
басңарылады деп есептедк Ол жан мэңп. жасайды жэне
материялыц емес дегендх тершке шыгарып, жан «бүкы ор-
ганпзмде тараган аса нэзш нэрсе» болып табылады деп
есептед!. Жанның материялылыгы туралы 1л1м табигат пен
436
ЕСКЕРТУЛЕР
адам тстерше ңудайлардың араласуын тертске шыгарган
Эпикурдщ атеизмхмен тыгыз байланысты.
Таным теориясына келгендө Эпикур — сенсуалист. Ол зат-
тардан аса нэзш бейнелер тарайды, олар сезхм органдары
арңылы адамның жанына уялайды деп жорамалдады. Жан-
ның сез1мд1к ңабылдаулары непзшде заттар туралы угым-
дар ңалыптасады, ес жанда бейнелердщ тек жалпы белпле-
рш гана саңтайды. Эпикур сез1мд!к ңабылдаулардың өздерш
аңиңаттың критерши деп есептед!, ал адасулардың себеб!
жеке түйсштердщ кездейсоңтыгында немесе асыгыс шшр
түюде деп бшдь Эникур тапым проңесшщ непзг! кезеңде-
рш, тым ңарадүрсш формада болса да, матерпалистш түр-
гыдан түсшдхрдь
Эпикурлш этиканың пепзшде лэззат туралы 1Л1м жатыр,
бүл этика лэззат алуды барлың жанды тхрпплш иелершщ
табиги маңсаты деп есептейдң Эпикур достың пен б1л1м
адам үшш ен^ жогаргы лэззат деп 61ЛД1, рухтың сабырлы-
лыгы («атараксия») мен жеке бастың еркщдшше, сыртңы
дүниенщ ыңпалына да, сондай-аң өз ңүштарлыңтарына да
тэуелсхз болуга достың пен б1Л1мнщ арңасында ңол жетед!
деп есептедь Өзшщ дарашылдың этикасына сүйенш, Эпикур
ңогамды жеке индивидтердщ жиынтыгы деп, ол инди-
видтердщ эрңайсысы лэззат алуга үмтылады, ал бэр!
б1р1гш б1р-б1рше жамандың жасамауга кел1сед1 деп пайым-
дады.
Эпикуреизм Ертедег! Грецияда кең тарады, ЕртедеН Рим-
де материалист-философ Тит Лукреңкий Кар оның насихат-
шысы болды. Алайда эпикуреизмнщ ңүл иеленупплш
ңогамның жогаргы топтарынан шыңңан 1збасарлары кейш
Эпикурдщ 1л1мш түрпайыландырып, оны сез1мдш лэззат-
тарды уагыздауга сайды. Христиан ппркеу! эпикуреизмд!
азгындыңпен б!рдей деп санап, оны ңудалады. Ерте заман-
дагы басңа философиялың 1Л1мдерге ңараганда эпикуреизм
идеалистер тарапынан көб!рек ңудаланып, ертедег! грек үлы
материалисшщ 1Л1М1 бүрмаланды.
Сенсуализмшң Ленин келырген аныңтамасында Франк
эпикуреизмд! сенсуализмшң бхр түр! деп дүрыс есептейдц
алайда оның эпикуреизмд! объективтш, материалистш сен-
суализмнен өзгеше деу! дүрыс емес. Эпикурдщ шмш түсш-
беген жэне бүрмалаган Гегельдщ «Философпя тарихы
жөншдеп лекңпяларын» конспектыегенде, Ленин эпикуре-
измнщ ертедег! грек материализмшщ формаларының б1рх
екенш көрсетш берд! (ңараңыз: Шыгармалар, 38-том, 301—
309-беттер). —140.
53 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 80, 81—82-бет-
тер. —144.
54 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 85—86-беттер.—
144.
ЕСКЕРТУЛЕР
437
55 Ңараңыз: К. Маркстщ Л. Кугельманга 1868 жылгы 5 дека-
брьдеп хаты (К. Маркс нен Ф. Энгельс. Шыгармалар, XXV
том, 1936, 544-бет).— 145.
56 В. И. Ленин бул арада К. Маркстщ «Фейербах туралы те-
зистер» (1845), Ф. Энгельстщ «Людвиг Фейербах жэне не-
мтстщ классикалың философиясының аңыры» (1888) жэнө
«Социализмнщ утопиядан гылымга ңарай дамуы» атты
кхтаптың «Агылшынша басылуына юрхспе» (1892) деген
еңбектер! туралы айтып отыр (ңараңыз: К. Маркс пен
Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармаларының ек! томдыгы, II
том, 1955, 383—385, 339—382, 83—106-беттер). —148.
57 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек! томдыгы, II том, 1955, 383, 351, 91-беттер. —148.
58 «Веиие де РкИозорЫе» («Философиялык, Шолу») —француз
идеалистш журналы; Е. Пейоб непзш цалаган; Париждө
1900 жылдан 1939 жылга дейш шыгып турды. —163.
59 Ңарацыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 20—21, 22, 34-
беттер. —171.
60 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының екх томдыгы, II том, 1955, 367, 370-беттер. —171.
61 «Аппа1еп дег На1игркИо8орк1е» («Натурфилософия Шеж1ре-
лер1»)—позитивистш багыттагы журнал; Лейпцигте 1901
жылдап 1921 жылга дейш В. Оствальд шыгарып турды.
Журнал ңызметкерлершщ ңатарында Э. Мах, П. Фолькман
жэне басңалары болды. — 182.
62 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Людвиг Фейербах жэне немштщ
классикалың философиясының аңыры» (К. Маркс пен Ф. Эн-
гельс. Таңдамалы шыгармаларының ею томдыгы, II том,
1955, 349—351-беттер). — 182.
63 Ңараңыз: Ф. Эпгсльс. «Анти-Дюринг», 1957, 42-бет. —190.
64 Ңарацыз: Ф. Эигельс. «Апти-Дюрипг», 1957, 49-бет. —194.
05 «На1ига1 8с1епсе» («Жаратылыс тану гылымы»)— ай сайын
шыгып түрган шолу сипатындагы журнал; Лондонда 1892
жылдан 1899 жылга дейш шыгып турды. — 203.
66 «Тке РкИо8орк1са1 Веиъеи)» («Философиялык, Шолу») —
идеалистш багыттагы американ журналы, Я. Г. Шурман
неызш ңалаган; 1892 жылдан бер! шыгады. — 204.
67 Ютаптың б1ршпп басылуында шсшщ күлкхсш келпрмейдц
ңайта жихркенпп тугызады» деген создердщ орнына: «күл-
438
ЕСКЕРТУЛЕР
кщд1 келпрш ңана ңоймайды» деп басылган болатып.
Корректураны ңарап шыңңан соң Ленин А. И. Ульянова-
Елизаровага осы жерш түзетуд! немесе ңателердхң т!з1мшде
көрсетуд! үсынды. Лениншң бүл түзету! ютаптың б!ршпп
басылуына ңосымша ретшде берыген «Аса елеул! ңателердщ
Т131мшде» басылды. — 208.
68 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 107-бет. — 209.
69 «Социологиядагы субъективтгк метод»—тарихи процеске гы-
лымга ңарсы идеалистш түргыдан ңарау; мүның өз1 ңогам-
дың дамудың объективтш зацдылыңтарын тершке шыгарады,
бүл заңдылыңтарды «аса корнект! жеке адамдардың» өз бе-
Т1мен 1стейтш ңызметше экеп саяды. XIX гасырдыц 30—40
жылдарында социологиядагы субъективтш мектептщ жаң-
таушылары жас гегелышлдер Б. Бауэр, Ш. Штраус, М. Штир-
нер жэне басңалары болды; олар халыңты «сын түргысынап
ойлайтын жеке адамдардың» соңынан көзд! жүмып ере бе-
ретш «сыншыл емес бүңара» деп жариялады. К. Маркс пен
Ф. Энгельс «Ңасиетт! эулет», «Немш идеологиясы» деген жэ-
не басңа еңбектершде жас гегелышлдердщ көзңарастарын
терең жэне жан-жаңты сынады. Россияда соңиологиядагы
субъективтш методтың өкыдер! XIX гасырдың екшпп
жартысында П. Л. Лавров пен либерал халыңшылдар
(Н. К. Михайловский жэне басңалары) болды; олар ңогамның
даму заңдарының объективтш сипатын тершке шыгарды, та-
рихты жекелеген ерлерд1‘ң, «аса көрнект! жеке адамдардың»
ңызметше экеп сайды. Субъективистер «осылай түйген,—
деп жазды В. И. Ленин 1894 жылы,— элеуметтш ңүбылыс-
тар орасан күрдел! жэне сан алуан болып келедц ендеше
маңыздысын маңызсызынан айырмай түрып оны зерттеуге
болмайды, ал осылай айыру үшш «сын көзбен ңарайтын»
жэне «адамгерш1Л1Г1 жогары» жеке адамның көзңарасы
ңажет» (Шыгармалар толың жинагы, 1-том, 454-бет). Реак-
цияшыл буржуазиялың философия, соңиология жэне тарих
ңогамдың дамудың заңдарын бүрмалау үшш, маркстш-
лениндш теорияга ңарсы күресу үшш субъективтш методты
кеңшен пайдаланады.
Социологиядагы субъективтш-идеалистш багыттыц толың
нег1зс1зд1гш аша келш, марксизм-ленинизм адамзат ңогамы-
ның дамуы туралы, халың бүңарасыныц тарихтагы шешупп
рол1 жэне жеке адам ңызметшщ маңызы туралы нагыз гы-
лыми б1ртүтас 1л1мд1 жасады.— 213.
70 Кадеттер — Россиядагы либерал-монархиялың буржуазия-
ның жетекпп партиясы, конституциялың-демократиялың
партияның мүшелерь Кадеттер партиясы 1905 жылы ок-
тябрьде ңүрылды; оның ңүрамына буржуазияның өкыдер!,
помещиктерден шыңңан земство ңайраткерлер! жэне бур-
ЕСКЕРТУЛЕР
439
жуазиялың интеллигенттер юрдь Кадеттердщ корнектх ңай-
раткерлерк П. Н. Милюков, С. А. Муромцев, В. А. Маклаков,
А. И. Шингарев, П. Б. Струве, Ф. И. Родичев жэне басңалар
болды. Еңбекпп буңараны алдау үшш кадеттер оздерше
«халык, бостандыгы партиясы» деген жалган ат алды, ал хс
жүзшде олар копституциялык, монархияны талап етудеи эрх
аспады. Кадеттер өздершщ басты маңсаты революциялык,
ңозгалыспен күресу деп 61ЛД1, өюмет бил!гш патшамен жэне
крепостник-помещиктермен бөлкуге үмтылды. Бхрхшпх дүние
жүзЬпк согыс жылдарында кадеттер патша үюметшщ бас-
ңыншылың сыртңы саясатын белсене ңолдады. Февраль бур-
жуазиялыкгдемократиялык, революциясы кезеңшде олар мо-
нархияны саңтап ңалуга тырысты. Буржуазиялык, Уаңытша
үк1метте басшы орындарга ие бола отырып, кадеттер халың-
ңа ңарсы, американ-агылшын-француз империалистерше
жагымды контрреволюциялык, саясат жүрпздь Октябрь со-
циалистш революциясы жеңгеннен кейш кадеттер Совет
өк1метш1ң бтспес жауы болды, барлың контрреволюциялык,
ңарулы ңимылдарга жөне интервенттердщ жорыңтарына
белсене ңатысты. Интервенттер мен аң гвардияшылар тал-
ңандалганнан кейш кадеттер эмиграцияда жүрш, өздершщ
антисоветтш контрреволюциялык, эрекеттерш тоңтатңан
жоң.— 221.
71 Бүл арада XIX гасырдың 70-жылдарыныц екшпп жарты-
сында Герман социал-демократиялың партиясының 1шшдө
ңалыптасңан оппортунистш агым туралы айтылып отыр.
Бүл агымның басты идеологтары дюрингпплдштщ ыңпалын-
да жүрген К. Хёхберг, Э. Бернштейн, К. А. Шрамм болды.
Бернштейн мен Л. Фирек — И. Мостпен жэне басңаларымен
б1рге — герман социал-демократиясы цатарында Е. Дюринг*
тщ эклектикалың көзңарастарының таралуына белсене жэр-
демдесть К. Маркстщ айтуынша, партияга өзшщ аңшасы ар-
ңасында «өтш алган» «Хёхберг социализмд! езыгендердщ де,
сондай-ак, «жогаргы таптар» өкыдершщ де «эдыеттшш се-
з1мше» нег1зделген «жалпы адамзаттың» ңозгалыс етугө
шаңырды. Фиректщ инициативасы бойынша Берлипде «Мав-
ритап клубы» ңүрылды, дюрингпплдш үстем болган бүл
клуб, «61Л1МД1 адамдарды» «социализмге» тартуды, жүмыс-
шылардың буржуазиямен таптык, ынтымагына жетуд! өзшщ
алдына маңсат етш ңойды. Германияда социалистерге ңарсы
айрыңша заң (1878) енпзшгеннен кейш «Мавритан клубы-
ның» басшылары Цюрихке барып, онда өздершщ буржуа-
зияны «социализм» жагына тартуга тырысңан эрекеттерш
одан эрт жүрпздь
Хёхберг тобының оппортунистш, антимаркстш сипаты Цю-
рихте Герман социал-демократиялың партиясының орталың
органын ңүру туралы мэселеде айңын көршдь Хёхберг жэне
оның пш1рлестер1 газет партияның революциялың саясатын
440
ЕСКЕРТУЛЕР
жүрпзбеуге тшс, ол социалистш мүраттарды жалпылама
ТҮРДӨ уагыздаумен шектелут керек деп бытдь Партияның
басшылары — А. Бебель, В. Либкнехт жэңе басцалары — шын
мэншде, газет шыгаруды цюрихтш топңа сенш тапсырып,
оппортунистш ңауштт жете багаламады.
1879 жылы июльде Хёхбергтщ редакциялауымен шыгатын
«1аЪгЬпсЪ Гйг ЗогхаЫнззепзсЬаЙ ипй 8ог1а1ро1Шк» («Элеу-
меттхк Былым мен Элеуметтхк Саясат Эржылдыгы») журна-
лында партияныц революциялың тактикасы талңыга салын-
ган «Германиядагы социалистш ңозгалыстыц өткен кезецше
шолу» деген маңала жарияланды. Маңаланың авторлары —
Хёхберг, Шрамм жэпе Бернштейн — партияны өзшщ бур-
жуазияга ттскен эрекеттер: арңылы айрыңша заңды тугы-
зуга себешш болды деп айыптады, жүмысшы табы өз күш-
терхмен өзш азат ете алмайды деп есептеп, буржуазиямен
одаңтасуга жэне оган багынуга шаңырды. Бүл оппортунис-
тш, реформистш көзңарастар К. Маркс пен Ф. Энгельс тара-
пынан ңатты наразылың тугызды, олар бүл көзңарастарды
партияга сатңындың жасау деп санап, 1879 жылдың сен-
тябршде атаңты «Нүсңау хатын» жазды (ңараңыз: К. Маркс
пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар. Ңаз. мемл. баспасы, 1958,
347—354-беттер). Марксизмнщ непзш ңалаушылардың оп-
портунизмге ңарсы күресш сипаттай келш, В. И. Лепин
былай деп жазды: «Маркстщ «өршелене» шабуыл жасауы-
нан оппортунистер шегшдт жэне... үндерш өштрдт. Маркс
озшщ 1879 ж. 19 ноябрьде жазган хатында Хёхберг редак-
циялың комиссиядан аласталды, партияның Бебель, Либк-
нехт, Бракке жэне тагы басңа ыңпалды жетекпплершщ бэрх
Хёхбергтщ идеясынан бас тартты деп хабарлайды» (Шы-
гармалар толың жинагы, 15-том, 260-бет).
Кейшнен Хёхберг пен Шрамм жүмысшы ңозгалысынан
шеттеп кетть Ал Бернштейн оппортунизмдх уагыздаудан
уаңытша бас тартып, герман социал-демократиясы лидерлерь
нщ бхр! болып алды. Алайда 70-жылдардыц аягындагы Берн-
штейннщ теориялың шатасулары мен оппортунистш пози-
циясы кездейсоң болмай шыңты: Ф. Энгельс ңайтыс болгап-
нан кейш ол марксизмдг ревизиялауга ашың хирхстг, оның
үсынган «ең бастысы — ңозгалыс, түпкх маңсат — түк те
емес» дегеп оппортунистш үрапы 1879 жылгы маңаланыцие-
Г13П ңагидаларын одан эр! дамыту болды.— 226.
72 «Ье 8ос1а1181е» («Социалист») — апталың газет, 1885 жылдан
Француз жүмысшы партиясыныц теориялың органы ретшде
шыгып түрды, 1902 жылдан Франция Социалистш партиясы-
ның органы, ал 1905 жылдан — Француз социалистш партия-
сының органы болды. Газетте К. Маркс пен Ф. Энгельстщ
еңбектершен үзшдыер басылды, XIX гасырдың аягындагы—
XX гасырдың басындагы француз жэне халыңаралың жү-
мысшы ңозгалысының көрнект! ңайраткерлерк П. Лафарг-
ЕСКЕРТУЛЕР
441
тың, В. Либкнехттщ, К. Цеткиннщ, Г. В. Плехановтың жэне
басңаларының маңалалары мен хаттары жарпяланды; газет-
тщ шыгарылуы 1915 жылы тоңтатылды.— 227.
73 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек! томдыгы, II том, 1955, 356-бет. — 229.
74 В. И. Ленин бүл арада Ф. Энгельстщ «Людвиг Фейербах жэ-
не нем!ст1ң классикалың философпясыныц аңыры» (1888)
дегеп еңбегш жэне «Социалпзмнщ утопиядан гылымга ңа-
рай дамуы» дегеп еңбектщ «Агылтпынпта басылуына ктртс-
песш» (1892) айтьтп отыр (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс.
Таңдамалы шыгармаларының ект томдыгы, II том, 1955,
351—352, 89—92-беттер).— 230.
75 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Тацдамалы шыгармала-
рының ект томдыгы, II том, 1955, 358-бет.— 230.
76 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Социализмнщ утопиядан гылымга ңа-
рай дамуы» деген еңбектщ «Агылшынша басылуына кхрхспе»
(К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармаларының ект
томдыгы, II том, 1955, 89-бет).— 232.
77 «2еИ8с1гг1{1 /йг 1ттапеп1е РкИозорЫе» («Имманенттхк Фило-
софия Журналы») —немтстщ реакцияшыл журналы; Берлин-
де 1895 жылдан 1900 жылга дейтн, М. Р. Кауфманның редак-
циясымен, В. Шуппенщ жэне Р. Шуберт-Зольдершпң ңаты-
суымен шыгып түрды.— 236.
78 «Ь’Аппёе РкИозоркъуие» («Философиялың Эржылдың») —
француз «неокритицистершщ» оргапы; Парижде 1890 жыл-
дан 1913 жылга дейш Ф. Пильонныц редакциясымен шыгып
түрды.— 236.
79 Ленин бүл арада Министрлер советшщ председателх
П. А. Столыпиннщ жалган мэлтмдемесш айтып отыр; ол поч-
та мекемелершде патша үюметше күдшт! адамдардың хат-
тарын тексерумен шүгылданатын «ңара кабинеттердщ» бар
екенш жоңца шыгарган болатын.— 247.
80 «Беиие ркИозоркгуие с!е 1а Ргапсе е1 де 1’ё1гап$ег» («Француз
жэне Шетел Философиясына Шолу») — журнал; Парижде
1876 жылы франңуз психологы Т. Рибо непзш ңалаган.— 251.
81 Буддизм (өзшщ неызш ңалаушы, ес1М1 аңызга айналган Гау-
тама Будданың, «Эулиенщ», атымен осылай аталган) — ңа-
з1рп заманда христиан днпмен жэне исламмен ңатар ең көп
тараган дшдердщ бхрх. Индияда б1здщ заманымыздан бүрын-
гы VI гасырда ертедеп мемлекеттш б1рлест1ктер ңүрылган
442
ЕСКЕРТУЛЕР
кезде пайда болды, сөйтш үстемдш етш келген брахманизм
дхшмен салыстырганда демократиялың шхм болды: буддизм
ңогамның касталарга бөлшуше адамдардың тең болуы идея-
сын, б1раң тек «арылуга» жетудщ баршага бхрдей мүмкшдпт
магынасында гана тең болуы идеясын ңарсы ңойды. Ертедеп
буддизм дүниенщ жаратылысы туралы, жанның денеден өз-
гешел1гх туралы жэпе басңа «метафизикалың» сүраңтарга
жауап беруден жалтарып, басты назарын этикалың пробле-
маларга аударды. Буддизм адам өм!ршщ мэнхсх сез1мд1к ңү-
марлыңтан жэпе аңпңатты бшмеупплштен туатын ңас!рет
шегудс деп бшедц ал озшщ маңсаты адамды ңас1рет шегуден
ңүтңару, жанып жадырату, асңаи даналыңңа жэне мэңг1л1к
жан раңатыиа («пирванага») жету деп есептейди «Нирвана-
га» жеткхзетш жол — моральдың жагынан озш өз1 жетыд^ру,
сыртңы дүниеден оңшаулану, зүлымдыңңа зорлыңпен ңарсы
шыңпау жэне т. с. Ертедеп буддизмге стихиялың диалекти-
ка, дүниен! процестердщ жиынтыгы деп түсшу тэн болды.
Буддизм себешт-салдарлы байланыс заңын элемнщ универ-
сал заңы деп есептейд!, алайда ол бүл заңды дши түргыдан
түсшдщедь Буддизм бойынша, адамның тугандагы ңалпы
оның бүдан бүрынгы туганындагы мшез-ңүлңына байланыс-
ты, адамның жаңсы жэне жаман ңылыңтары кейшп үрпаң-
тарга ыңпалын типзедк Бүл ыңпал ңайдагы бгр рухани жэ-
не материялың элементтер («дхармалар») арңылы бершедц
осылардың комбинацияларынан барлың заттар ңүралады-
мыс. Кейшнен буддизмнщ агностиңизм, пессимизм, белсенд!
ңызметтен бас тарту, зүлымдыңңа зорлыңпен ңарсы шыңпау
туралы ш1м жэне т. б. жаңтары басымыраң дамыды. Стихия-
лың диалектика релятивизмге, заттар жеке алганда уаңыттың
тек б1р «бөлшбес моментх» бойында гана бар болады деп
есептейтш «моменттшш теориясына» айналып кеттк
Цейлонда, Бирмада, Ңытайда, Жапонияда, Шыгыстың бас-
ңа да елдершде буддизмнщ эр түрл! мектептер! кең тарады.
XIX гасырда буддизм Батыс Европа мен Америка Ңүрама
Штаттарының б!рңатар философтарына (А. Шопенгауэр,
Э. Гартман, А. Бергсон жэне басңалары) ыңпалын типздц
бүл философтар оздершщ реакцияшыл субъективтш-идеалис-
Т1к философиясында буддизмнщ жеке б1р жаңтарын пайда-
ланды.— 252.
82 <<Т1ге МопЫ» («Монист»)—идеалистш багыттагы американ
философиялың журналы; П. Карус шыгарып түрды. Журнал
Чикагода 1890 жылдан 1936 жылга дейш шыңты.— 252.
83 «Пе Ореп СоиП» («Ашың Трибуна») —дши багыттагы жур-
нал; Чикагода 1887 жылдан 1936 жылга дейш шыңты.— 252.
84 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 299—301-беттер.—
257.
ЕСКЕРТУЛЕР
443
85 1892 жылы Женевада Ф. Энгельсттң «Людвиг Фейербах жэне
нем1ст1ң классикалың философиясының аңыры» деген еңбеп
орыс тышде б1р1нш1 рет басылып шыңты; оны аударган, ал-
гы сөзш жэне ескертулерш жазган Г. В. Плеханов едъ Ф. Эн-
гельстщ философияның непзгх мэселесше берген тужыры-
мын жэне агностицизмнщ сипаттамасын түсшд!ре келш, Пле-
ханов идеалистш философияның б1рңатар багыттарының
(Юмның, Канттың, неокантшылдардың жэне басцалардың)
таным теориясын сынау түргысынан баяндайды жэне оларга
материалистж таным теориясын ңарсы ңояды. Сөйте түра
Плеханов: «Ыздщ түйс1ктср1м1з — өм!рде не болып жатңанын
б1зге б1лд1рш отыратын өзшше бгр иероглифтер. Иероглиф-
тер өздер! быд^рш отыратын оңигаларга үңсас емес. Б1раң
олар оңигалардың өзш де, сондай-аң — жэне бул бастысы —
бүл оңигалардың арасындагы ңатынастарды да эбден дурыс
б1лд1ре алады» (Г. В. Плеханов. Таңдамалы философиялың
шыгармалар, I том, М., 1956, 501-бет),—деп ңателеседь 1905
жылы Энгельс еңбегшщ екшпп басылуына жазган ескертуле-
ршде Плеханов «сөздер!м эл1 де болса дэл болмап ед!» (бүл
да сонда, 481-бет) деп мойындады. Плехановтың ңатесц тер-
минологиялың сипатта болганымен, агностицизмге икемдел-
гендш ед1 жэне таным процесшщ диалектикасын оның жет-
К1лшт1 терең түсше алмаганын көрсетть— 262.
86 «АтсЬЛи ]йт РкИозоркъе» («Философия АрхивЬ) —идеалистш
багыттагы немю философиялың журналы, неокантшылдар
мен махистердщ органы; Берлинде 1895 жылдан 1931 жылга
дейш ңатарынан ек1 басылымы: б1ршш!с1 — «АгсЫү Гпг
СезсЫсЫе Зег РЫ1озорЫе» («Философия Тарихы Архив!»)
Л. Штейннщ редакциясымен, екшпйЫ — «АгсЫү Н1г зузЪета-
НзсЬе РЫЫзорЫе» («Системалы Философия АрхивЬ) П. На-
торптың редакциясымен шыгып түрды. 1925 жылдан журнал
«АгсЫу £пг РЬПозорЫе ппП 8о21о1о£1е» («Философия жэне
Социология АрхивЬ) деген атпен шыга бастады.— 267.
87 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының еш томдыгы, II том, 1955, 355-бет.— 270.
88 В. И. Лениннщ бүл арада айтып отырганы «Карл Маркстщ
Интернационал мүшеЫ Кугельманга хаттары» [СПБ], 1907
(ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, XXV том,
1936, 544-бет).— 278.
89 Икс-сэулелердщ, Беккерелъ сэулелерънщ, радийдщ ашылуы
атом физикасы дамуының бастауы болды.
Икс-сэулелер (Х-сэулелер, рентген сэулелер!) — көзге кө-
ршетш жарың үшш күңг!рт орта арңылы өте алатын к,ыск,а
толңынды электр-магниттш сэуленщ таралуы. Икс-сэулелер-
Д1 нем1с физип В. К. Рентген 1895 жылы декабрьде ашты;
444
ЕСКЕРТУЛЕР
сэуле таралуының жаңа түршщ негхзгх ңасиеттерш баян-
дап жазган да сол; бүл сэуле таралуының жаратылысы ке-
йппрек ашылды.
1896 жылы француз физип А. А. Беккерель эр түрлх лю-
минесценциялык, заттардың фотография пластинкаларына
типзетш эсерш зерттей отырып, уран түзы фотопластинка-
га ңараңгыда, тштх алдын ала сэуле түшрш алмаса да,
эсер ететшш ашты. Беккерельдщ одан кейшп тэжхрибелер!
бүл эсердщ сэуле таралуының рентген сэулелершен басңа
жаңа түршен болатынын көрсетт!.
Сэуле таралуының бүл жаңа түрш зерттеумеп Пьер Кю-
ри мен Мария Склодовская-Кюри шүгылданды, олар бүл
сэуле таралуы заттардың бүган дейш беймэлхм болып кел-
ген ңасиетх екепш аныңтап, оны радиоактивтыпк деп ата-
ды. Кюрилердщ жасаган тэж!рибелер1 нэтижесшде ек! жаңа
радиоактивтш элемент: полоний жэне радий ашылды (1898).
Одан кейш1ректе Беккерель сэулелерх үш компоненттеп
(альфа-, бета- жэне гамма-сэулелерден) түратыны аньщтал-
ды.— 283.
90 Бүл жаңалыңты Дж. К. Максвелл апщан болатын. М. Фа-
радейдщ электр-магниттш ңүбылыстарды зерттеу жоншдег!
тэж1рибелерш жинаңтай келш, ол электр-магниттш өр!с
теориясын жасады; бүл теориядан электр-магниттш өрштщ
өзгеру! жарьщтың жылдамдыгындай жылдамдьщпен тарай-
ды деген ңорытынды шьщты. Максвелл өзшщ зерттеулер!
нег!зшде 1865 жылы жарьщ электр-магниттш тербелктер
болып табылады деген түжырымга келд!. Электр-магниттш
толңындардың бар екенш дэлелдеген Г. Герц 1886—1889
жылдары Максвеллдщ теориясын эксперимент жүзшде рас-
тап берд1.— 284.
91 Радиоактивтыш ңүбылыстарын зерттеген кезде сэуле тара-
луының ерекше түрлорк альфа-, бета- жэне гамма-сэулелер
ашылды. 1903 жылы Э. Резерфорд пен Ф. Содди радиоактив-
т1лш — бхр химияльщ элементтердщ екшпп химияльщ эле-
менттерге оздшшен айналуы дегеп жорамал айтты. Бүл жо-
рамалды коп кешшпей У. Рамсэй мен Ф. Содди раста-
ды, олар радонның радиоактивтш бөлшектенушщ өшмдер!
арасында гелийд! тапты (1903). Мүның 1зшше радий жэне
альфа-радиоактивтШп бар басңа да радиоактивтш элемент-
тер бөлшектенгенде гелий пайда болатыны аньщталды. Ра-
диоактивтш элементтер бөлшектенген кезде гелийдщ пайда
болу фактхс! радиоактивтш өзгерштер теориясын ңолдай-
тын мацызды дэлел болды. Бүл фактш! альфа-сэулелер
гелий атомдарының ядролары болып табылады деп жо-
рамалдагапда гана тольщ түсшд!руге болатын ед1, ал бүл
1909 жылы Э. Резерфордтың жэне Т. Ройдстың тэж!рибеле-
р1мен дэлелденд!.— 284.
ЕСКЕРТУЛЕР
445
92 В. И. Ленин тшт1 XX гасырдыц бас кезшде физпкада жап-
пай ңабылдангап эфир угымын пайдаланады. Бүкш кещс-
Т1КТ1 толтырып түрган жэне жарыңты, тартылыс күштерш
жэне т. с. таратушы болып табылатын ерекше материялың
орта ретшдеп эфир идеясы XVII гасырда айтылган бола-
тын. Кешшрек эр түрл! ңүбылыстарды түсшд!ру үшш эр
түрл!, б!р-б1рше тэуелшз эфир түрлершщ (электрлш, маг-
ниттш жэне басңа) үгымдары енпзшдь Жарыңтың толңын-
дың теориясының табыстарымен байланысты жарың эфир!
үгымы (X. Гюйгенс, 0. Френель жэне басңалары) негүрлым
көб1рек дамыды; одан эр! б!рыңгай эфир гипотезасы пайда
болды. Алайда гылым дамыган сайын эфир үгымы жаңа
фактыерге ңайшы келе бердь Универсал механикалың орта
ретшдег! эфир гипотезасының нег13С!ЗД1Г1 относительдыш
теориясымен дэлелдендц эфир гипотезасындагы рационал-
ды моменттер өрштщ кванттың теориясында (вакуум үгы-
мы) бейнелендь— 284.
93 Г. В. Плехановтың махизмд! сынауының өрйи тар екенш
В. И. Ленин талай рет атап көрсеттк 1905 жылы Ф. Энгельс-
тщ «Людвиг Фейербах жэне немштщ классикалың филосо-
фиясының аңыры» деген еңбегшщ орыс тышде екшпп рет
басылуына Плехановтың жазган алгы сөзше байланысты
Ленин былай деп жазды: «Оның махизмге ңарсы ңылың-
тары мен «түйреулер!» ңандай үсаң десещзпп! Мен үшш
мүның 0К1Н1ШТ1С1 сол, шындыгында, Плехановтыц Махты
сынауы менщше дүрыс сеюлд!» (Лениннщ XXVI жинагы,
21-бет). 1907—1908 жылдары Плеханов «Марксизмнщ непзг!
мэселелерЬ, «Ма^епаИзшиз тПНапз» деген жэне басңа ең-
бектершде махизмд! жэне оның Россиядагы жаңтаушыла-
рын (Богдановты, Луначарскийд! жэне басңаларын) сынга
алып, олардың марксизмд! Мах пен Авенариустщ субъек-
тивтш-идеалистш философиясымен б!ршт1руге тырысңан
эрекеттершщ нег1зс1зд1гш көрсетть Бүл ретте Плеханов
«Махтың 1Л1мш бекерге шыгарудан гөр1, большевизмге
фракциялың жагынан зиян келт1руд1 көб!рек ойлады» (осы
том, 406-бет).
Плехановтың махизмге ңарсы күрес! маркстш философия-
ны ревизпонистердщ шабуылынап ңоргауда пайдалы роль
атңарды. Алайда ол эмпириокрптиңизмге теориялың терең
талдау жасамады, махизмнщ жаратылыс тану гылымында-
гы дагдарыспен тшелей байлапысты екешн ашпады, тек
оныц жеке өкыдершщ идеалпстш гносеологиясын сынаумен
гана шектелдь— 284.
94 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының ек1 томдыгы, II том, 1955, 353—354-беттөр.— 285.
95 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Анти-Дюринг», 1957, 57-бет.— 285.
446
ЕСКЕРТУЛЕР
96 Масса угымының А. Пуанкаре берген жэне В. И. Ленин
келпрген сипаттамасы физиканың сол кездег! даму дэреже-
схне сэйкес келедь Электрон ашылганнан кейш электрондык,
теорияның дамуы электрон массасыныц жаратылысын тү-
сшдхруге мүмкшдш бердь Дж. Дж. Томсон электронның оз
массасы оның электр-магниттш өрхсшщ энергиясына бай-
ланысты (ягни электронның инерциясы өрхстщ инерциясы-
на мшдетт!) дейтш гипотеза үсынды; электронның электр-
магниттш массасы үгымы енпзыдц бүл электр-магниттш
масса электрон ңозгалысының жылдамдыгына байланысты
болып шыңты; ал кез келген басңа бөлшектпи сияңты, элект-
ронның мехапикалың массасы да озгермейд: деп есептелдх.
Механикалык, массаның бар екендшш электронның электр-
магниттш массасының жылдамдыңңа тэуелдышш зерттеу
жөншдегх тэжтрибелер ашуга тшс едь Алайда 1901—1902
жылдары В. Кауфман жасаган бүл тэжхрибелер күтпеген
жерден: электрон өзш оның бүкш массасының электр-маг-
ниттш сипаты бар секхлдх етш көрсеткепш байңатты. Осы-
дан электронның механикалык, массасының гайып болганы
туралы ңорытынды шыгарылды, ал бүл масса бүрын мате-
рияның ажыратылмас ңасиет! деп саналып келген едй Бүл
жагдай эр түрлх философиялык, спекуляцияларга, «материя-
ның гайып болуы» туралы мэлхмдемелерге желеу болды, ал
бүлардың негхзс^з екенш В. И. Ленин дэлелдеп бердь Физи-
каның одан эр! дамуы (относительдыш теориясы) механи-
калың масса да ңозгалыстың жылдамдыгына тэуелд! екенш
жэне электронның массасын бүтшдей электр-магниттш мас-
сага экеп саюга болмайтынын көрсетть—286.
97 «Ь’Аппёе Р8уско1о$1^ие» («Психологиялың Эржылдың») —
француз буржуазиялык, идеалист-психологтары тобының ор-
гапы; Парижде 1894 жылдан бер! шыгады. Алгашында
А. Бине шыгарып түрды, кейш А. Пьерон шыгаратын бол-
ды.— 293.
98 Оц электрон деп XIX гасырдың аягы — XX гасырдың басын-
дагы физикада оң электрл! элементарлың заряды бар бөл-
шект1 атады. Осы күнг! үгымдагы оң электронның (пози-
тронның) бар екенш 1928 жылы агылшын физип П. А. М.
Дирак болжап айтңан болатын; 1932 жылы американ фи-
зиг1 К. Андерсон космостык, сэулелердщ ңүрамында пози-
тронның бар екенш ашты.— 295.
99 Атомның күрдел1Л1Г1 туралы түсшш XIX гасырдың аягында
Д. И. Менделеев элементтер! периодтың системасының, жа-
рыңтың электр-магниттш жаратылысының, электронның, ра-
диоактивтыш ңүбылысының ашылуы нэтижесшде туды.
Атомның б1рнешө модел! үсынылды. В. И. Ленин атомның
планеталык, моделш атомның негүрлым ыңтимал модел! деп
ңарайды, бүл модельдщ идеясы жорамал түршде XIX га-
ЕСКЕРТУЛЕР
447
сырдың аягында айтылган болатын. Альфа-бөлшектердщ
(гелийдщ оң зарядталган ядроларының) эр түрлх заттардан
ңалай өтетшш зерттеп, оң заряд атомның орталыгында ор-
наласңан жэне оның көлемшщ өте аз бөлегш алады деген
ңорытындыга келген Э. Резерфордтың тэж1рибелершде бул
идея эксперимент жүзшде дэлелдендг 1911 жылы ол мына-
дай модельд! үсынды: ол модель бойынша, атомның орта-
лыгында массасы атомның бүюл массасына тең дерлш оң
зарядталган ядро болады, ал ядроның айналысында эр түр-
Л1 орбиталарда — Күн системасының планеталары сияңты —
электрондар айналып жүредң алайда бүл модель атомның
түраңтылыгын түсшд!рш бере алмады. Атом күрылысының
теориясын жасауга тырысңан алгашңы сэтт! эрекет Резер-
фордтың моделше сүйенд! жэне Н. Бордың кванттың посту-
латтар деп аталатындарын ешчзумен (1913) байланысты
болды. Атомның осы алгашңы кванттың теориясы бойынша,
электрон сэуле таратпастан «түраңты» орбиталардың (энер-
гияның белгш! б!р дискреттш мэндерше сэйкес келетш ор-
биталардың) б1р1мен ңозгалады; сэуле тарату немесе атом-
ның энергияның белпл! бгр мөлшерш сщ1ру! электрон б1р
орбитадан екшпп орбитага ауысңан кезде гана орын алады.
Физиканың одан эр! дамуы атомның ңүрылысы туралы
түсшшт! байыта түстк Бүл ретте микрообъектшердщ тол-
ңындың ңасиеттерш Л. де Бройльдщ болжап айтуы жэне
оның 1зшше Э. Шрёдингердщ, В. Гейзенбергтщ жэне басңа-
ларының кванттың механиканы жасауы аса маңызды роль
атңарды. Осы замангы түсшштер бойынша, атомның ядро-
сын электрондар бүлтша ңоршап түрады, бүл электрондар
энергияның белгы! бхр мэндер! сэйкес келетш эр түрлх ор-
биталарда ңозгалады жэне ядромен б!рге өзара байланысты
б1ртүтас системаны күрайды.
Физиканың дамуы барысында атомның ядросы «элемен-
тарлың» бөлшектерден — нуклондардан (протондар мен
нейтрондардан) ңүралатыны аныңталды; электронның мас-
сасы мен заряды XX гасырдың басында-ак, белгш болатын,
енд1 бүлардан басңа жаңа ңасиеттер! мен оның басңа бөл-
шектерге айналу мүмкхндхгх ашылды. Электронмен б!рге
өздершщ ңасиеттер! жагынан эр түрл1 б1рңатар жаңа
«элементарлың» бөлшектер (фотондар, протондар, нейтрон-
дар, нейтрино, мезондар мен гиперондардың алуан түрле-
р1) ашылды. Сонымен б!рге кейб1р сипаттамалары бүрын-
нан белпл! «элементарлың» бөлшектердщ тшст! сипатта-
маларына сэйкес келетш бөлшектер де ашылды, ал басңала-
ры — шамасы жагынан соларга тең, б1раң таңбасы жагынан
ңарама-ңарсы бөлшектер (антибөлшектер).
Заттың ңүрылысын тану прогрес! адамның ядролыңпро-
цестерд! меңгеруше, бүюл адамзаттың болашагы үшш ора-
сан зор маңызы бар жаңа техникалың рөволюцияның баста-
масы болып табылатын ядролың энергияны пайдалануга
жетк1зд1.— 295,
448
ЕСКЕРТУЛЕР
100 «Кеиие $ёпёга1е дез зсьепсез ригез е1 аррИ^иёез» («Теория-
лың жэне Ңолданбалы Гылымдарга Жалпы Шолу») —жара-
тылыс тану гылымы жөншдег! маңалалар басылатын жур-
нал, Парижде 1890 жылдан берх шыгады; журналдың негь
зш ңалаган Л. Оливье.— 295.
101 Бул арада, схрэ, классикалың физикада материяның мэңп-
Л1К жэне өзгермейтш ңаспет! деп саналган механикалың
масса туралы айтылып отыр.— 295.
102 Неовитализм — биологиядагы идеалпстш багыт, дуниеге ма-
териалпстш козңарасңа, дарвшшзмге жауап ретшде XIX
гасырдың аягыпда пайда болды. Неовитализмнщ өюлдерх
(В. Ру, Г. Дриш, Я. Икскюль жэне басңалары) тхрпплш ңу-
былыстары мен тхрх организмдердщ ңажеттшш материялың
емес ерекше факторлардың («тхршшш күшшщ», «энтелехия-
пың» жэне т. б.) эрекеттер1мен түсшд1руге, сөйтш бүл ар-
ңылы Т1р1 табигатты өл1 табигаттан принцишт түрде бөлш
тастауга тырыса отырып, витализмнщ гылымга ңарсы көзңа-
растарын ңайта жаңгыртты. Неовитализмнщ непзшздйт
мен гылымга ңарсы сипаты материалист-биологтардың
(Э. Геккельдщ, К. А. Тимирязевтщ, И. П. Павловтың жэне
басңаларының) еңбектершде көрсетыдь— 313.
103 «Философия жэне Психология Мэселелеръ» — идеалистш ба-
гыттагы журнал; профессор Н. Я. Грот пепзш ңалаган;
Москвада 1889 жылгы ноябрьден 1918 жылгы апрельге де-
йш шыгып түрды (1894 жылдан — Москва психологиялың
ңогамы шыгарды). Журналда философия, психология, логп-
ка, этика, эстетика жөншдеп маңалалар, батыс европалың
философтар мен психологтардың 1л1мдерше жэне шыгарма-
ларына сын заметкалар мен талдаулар, философиялың кх-
таптарга жэпо шетелдш философиялың журпалдарга шолу-
лар жэне басңа материалдар басылды. 90-жылдары оган
«жария маркспстер» П. Б. Струве, С. Н. Булгаков, ал реак-
ция жылдарында — А. Богданов жэпе басңа махистер ңа-
тысты. 1894 жылдан бастап журнал Л. М. Лопатиннщ ре-
дакциясымен шыңты.— 341.
104 «Орыс халцы одаты» — монархистердщ барып түрган реак-
циялың, ңаражүздш уйымы; революциялың ңозгалыспен кү-
ресу үшш Петербургте 1905 жылы октябрьде ңурылды.
«Одаң» реакцияшыл помещиктерд!, 1р1 үйлер иелерш,
көпестерд!, полиция шендыерш, дш басыларын, ңала ме-
щапдарын, кулактарды, азгындаган жэне ңылмыскер эле-
менттерд! б1р]‘кт1рд1. «Одаңты» басңаргандар: В. А. Бобрин-
ский, А. И. Дубровин, П. А. Крушеван, Н. Е. Марков
2-Ш1, В. М. Пуришкевич жэне басңалар. «Русское Знамя»,
«Объединенпе» жэие «Гроза» газеттер! «Одаңтың» баспа-
ЕСКЕРТУЛЕР
449
сөз органдары болды. Россияныц көптеген ңалаларында
«Одаңтың» бөл1мшелер1 ашылды.
«Одаң» патша самодержавиесшщ мызгымауын, жартылай
крепостниктш помещиктш шаруашылыңтың, дворяндар пур-
саттылыгының саңталуын ңоргады. Оныц программалык,
үраны крепостниктш право заманындагы «православие, са-
модержавие, халыңтың» деген монархиялың ултшылдың
үран ед1. «Одаң» революцияга ңарсы күрестщ басты эдшг
етш ойран салуды жэне К1С1 өлыруд! таңдап алды. Оның
мүшелер! полицияның жэрдем1мен жэне жол беру!мен ал-
дыцгы ңатарлы революцияшыл жүмысшылар мен демокра-
тиялың пигылдагы интеллигенция окхлдерш ашыңтан-ашыц,
ңаймыгу-ңорңусыз үрып-соңты, тасадан жасырынып келш
өлт1рд1, митинпге ңатысушыларды куып таратты, оларга оң
атты, еврей ойрандарын үйымдастырып, орыс емес үлттар-
ды өршелене ңудалады.
II Дума таратылган соң, «Одаң» 2 үйымга: III Думаны
контрреволюциялың маңсаттарга пайдалануды көздеген, Пу-
ришкевич бастаган «Михаил Архангел палатасына» жэне
бүрыпгы атын саңтап, ашың террор тактикасын одан эрх
жүрпзген Дубровин бастаган «Орыс халңы одагына» бөлшдь
1917 жылгы Февраль буржуазиялың-демократиялың рево-
люпиясы кезшде бүл ңаражүздш үйымдардыц екеух де
жойылды. Октябрь социалистш революциясынан кейш бүл
үйымдардың бүрынгы мүшелер! Совет өкхметше ңарсы
контрреволюциялың бүлштер мен заговорларга белсене ңа-
тысты. — 341.
105 «Русское Богатство» («Орыс Байлыгы») — ай сайын шыгып
турган журнал, 1876 жылдан 1918 жылга дейш Петербургте
шыңты. 90-жылдардың басында Н. К. Михайловский баста-
ган либерал халыңшылдардың ңолына өтть «Русское Богат-
ствоныц» төщрегше кейшнеп эсерлер, «халыңтың социалис-
тер» партияларының жэне Мемлекеттш думалардагы еңбек
топтарыныц көрнект! мүшелер! болган публицпстер топтал-
ды. 1906 жылы журнал жартылай кадеттш Халыңтың со-
цпалпстш ецбек партиясыиыц (эпестер) оргапы болды.— 358.
106 Иогапп Вольфганг Гётенщ еы шумаң өлецппң озгсртхлш
айтылган <аоег деп Геъпд...» деген создерш Ленпп И. С. Тур-
геневтщ «Сопы сүрлеу» атты романыпап алган.— 362.
107 Бүл арада К. Маркстщ «2пг КгШк йег роПИзсЬеп Оконоппе»
(«Саяси экономия сыны жөншде») деген еңбегше арналган
алгы сөз туралы айтылып отыр (ңараңыз: К. Маркс пен
Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 13-том, 5—9-беттер).—
367.
108 К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, 1958, Ңаз.
мемл. баспасы, 257—258-беттер. — 375.
450
ЕСКЕРТУЛЕР
109 Мальтусшълдгк — капитализм тусында еңбекпплер буңара-
сының ңайыршылануын өсш-өнудщ «табити», абсолюттш
заңымен түсшдхретш реакңиялың хлхм. 1798 жылы «Ап
Еззау он 1йе Рпнс1р1е о£ Рори1аНоп» («Өсш-өну заңы тура-
лы тэжхрибе») деген еңбегшде халың геометриялың прогрес-
сиямен (1, 2, 4, 8, 16...), ал күн көр!с заттары арифметика-
лың прогрессиямен (1, 2, 3, 4, 5...) өседьмш деп дэлелдеген
агылшын буржуазиялың экономис! Т. Р. Мальтустщ есхмх-
мен аталган. Мальтуспплдшт! жаңтаушылар бала тууды
азайтуга шаңырады, жүңпалы ауруларды, согыстарды жэне
т. б. адам саны мен күн көр!с заттары санының арасында
сэйкестыш орнататын пайдалы нэрселер деп санайды.
К. Маркс мальтуспнлдштщ непзшздтн жэне реакциялың
сипатын көрсетш берд1, адамзат ңогамы дамуының барлың
сатыларына арналган табиги, б!рыңгай халыңтың осш-өну
заңы жоң екенш, «тарихи жагынан ерскше эрб1р өнд1р1с
эдхсше шындыгында халыңтың осш-өну! жөшңдеп өзшщ
ерекше, тарихи сипаты бар заңы тэн екешн дэлелдед!
(К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 23-том,
646-бет). Капитализм түсында ецбекшхлер бүңарасының
ңайыршыланатын себеб! — жаппай жүмыссыздыңты жэне
басңа элеуметтш күйзелупплштерд! тугызатын капиталис-
тш өнд!р1с эд1сшде. Дүние жүзыш соңиализм системасы ел-
дершдеп социалистш ңүрылыс практикасы мальтуспплдшт!
б1ржолата бекерге шыгарады; буржуазия идеологтары аг-
рессиялың империалистш саясатты аңтау үппн мальтус-
пплдшт! ңаз1р де пайдаланады.— 375.
110 Экергияның сацталу жэне басца турге айналу зацының
ашылуы XIX гасырдың 40-жылдарында 1ске асырылды; ол
жаратылыс тану гылымы дамуының бүкы барысымен, эсь
ресе М. В. Ломоносовтың жэне басңа галымдардың еңбек-
тер1мен (Р. Майердщ, Дж. Джоульдщ, Г. Гельмгольцтщ ең-
бектер1мен) эз!рленген едь «Энергия» терминш оның осы
күнгх магынасында 1853 жылы У. Ранкин енг!зд1, алайдаол
тек 70—80-жылдарда гана жаппай ңолданыла бастады. Ал-
гашңы кезде физиктердщ көпшшп бүл жаңа заңга сын
көзбен ңарады, б!раң көп үзамай оның эдыеттппп жара-
тылыс тану гылымының барлың салалары үшш дэлелдещц.
Ф. Энгельс энергияның саңталу жэне басңа түрге айналу
заңының ашылуын ХГХ гасырдагы жаратылыс тану гылы-
мының аса маңызды жетхстштершщ бхрг деп есептед! жэне
оны физика тышде материялың дүниенщ бнрлшш бейнелей-
тш табигаттың жалпы заңы деп таныды. «Табигаттагы бү-
К1л ңозгалыс б1рлт,— деп жазды ол,— енд1 жай философия-
лың пайымдау емес, жаратылыс тану гылымындагы факт»
(«Табигат диалектикасы», 1955, 155-бет).
Жекелеген галымдар энергияның саңталу жэне басңатүр-
ге айналу заңының жалпы сипатына күмэн келырдц оны
идеализм рухында тусшд!руге тырысты. Мысалы, Э. Мах
ЕСКЕРТУЛЕР
451
оны табигаттың жалпы заңы деп санаудан бас тартты, ол
ңубылыстардың себептх тэуелдтгш атап отуге экеп саяды
деп есептедъ В. Оствальд энергияның саңталу жэне басңа
түрге айналу заңын табигаттың бхрден-бхр жалпы заңы деп
санады, заттың объективтш реалдылыгын терюке шыгаруга,
материя үгымын аластауга, энергия материясыз бар деп
дэлелдеуге, табигаттың, ңогамның жэне ойлаудың барлың
ңүбылыстарын энергияга экеп саюга тырысты. А. Богданов
ңогамдың өзгерктерд! энергияның өсу! немесе кему! ретш-
де алып ңарауга тырысты.
В. И. Ленин «энергетизмд!» «физикалың» идеализм көрх-
шстершщ бхрх ретшде сынга алды жэне жаратылыс тану
гылымының заңдарын ңогамдың ңүбылыстарга ңолдануга
тырысушылыңтың принциптж непзс1зд1гш көрсетш бердй
Жаратылыс тану гылымының одан эр! дамуы, микродүние
ңүбылыстарының зерттелу! энергияныц саңталу жэне басңа
түрге айналу заңының жалпы сипатын дэлелдедь— 379.
111 Тегшде, В. И. Ленин бүл арада Ф. Энгельстщ «Социализм-
н!ң утопиядан гылымга ңарай дамуы» деген еңбегшщ мына
б1р жер1 туралы айтып отыр: «... ек! үлы жаңалыгы үшш—
тарихты материалистш түргыдан түсшд!рген1 жэне ңосым-
ша ңүн арңылы капиталистш өндхрютщ ңүпиясын эшке-
релегеш үшш — 613 Маркске мшдетт1М13. Осы жаңалыңтар-
дың арңасында социализм гылымга айналды, енд1Г1 жерде
1стщ мэшс1 мынада, ең алдымен осы гылымды оның барлың
жеке жаңтары мен өзара байланыстары жагынан одан эр1!
талдап жасауда болып отыр» (К. Маркс пен Ф. Энгельс.
Таңдамалы шыгармаларының еш томдыгы, II том, 1955,
126-бет).— 380.
112 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Ертеректег! шыгарма-
лардан, 1956, 257—285-беттер.—384.
113 «Беи18с1г-Егап7,д818сИе 1а1ггЪйс1гег» («Нем1с-Француз Эржыл-
дыгы») Парижде К. Маркс пен А. Ругенщ редакцпясымен
нем1С тшшде шыгарылды. 1844 жылы февральда оның тек
б1ршш1, ңосарланган штабы гана жарың көрдц Журналда
К. Маркстщ «Еврей мэселес! жөншде», «Гегельдщ право фи-
лософиясына сын жөншде. Кхрхспе» деген шыгармалары,
сондай-аң Ф. Энгельстщ «Саяси экономия сынының бастап-
ңы нобайы» жэне «Англияның жагдайы. Томас Карлейль.
«Өткендег! мен ңаз1рп кез»» деген шыгармалары жария-
ланды (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар,
2-басылуы, 1-том, 382—413, 414—429, 544—571, 572—597-бет-
тер). Бүл еңбектер Маркс пен Энгельстщ материализмге
жэнс коммунизмге б!ржола көшКенш паш етедь Журналды
шыгарудың тоңтатылуына Маркс пен буржуазиялың ради-
кал Ругенщ арасындагы принцпптш шшр алалыгы басты се-
беп болды.— 384.
452
ЕСКЕРТУЛЕР
114 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы,
23-том, 21—22-беттер.— 385.
115 Ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдамалы хаттар, Ңаз.
мемл. баспасы, 1958, 257, 270—271-беттер. — 385.
116 Ңараңыз: Ф. Энгельс. «Социализмшң утопиядан гылымга ңа-
рай дамуы» дегеп оңбектщ «Агылшынша басылуына к!р1с-
пе» (К. Маркс пеп Ф. Эпгельс. Таңдамалы шыгармаларының
ек1 томдыгы, II том, 1955, 89—92-беттер).— 385.
117 В. И. Ленин бул арада Ф. Эпгельстщ «Анти-Дюринг» (1878),
«Людвиг Фейербах жоне нем1стщ классикалың философия-
сының аңыры» (1888), «Социализмнщ утоппядан гылымга
ңарай дамуы» деген еңбегшщ «Агылшынша басылуына кь
ркпе» (1892) атты еңбектерш айтып отыр (ңараңыз: Ф. Эн-
гельс. «Анти-Дюринг», 1957 жэне К. Маркс пен Ф. Энгельс.
Таңдамалы шыгармаларының екх томдыгы, II том, 1955,
339—382, 83—106-беттер).— 386.
118 Гегелъге бет бурыс XIX гасырдыц екшпп жартысында бхрңа-
тар европалың елдер мен Америка Ңурама Штаттарының бур-
жуазиялың философиясының дамуына тэн болды. Англияда
бул бет бурыс 1865 жылы Джон Гутчисон Стирлингтщ «Т1ге
8есге1 о£ Не^е!» («Гегельдщ ңупиясы») деген кхтабының
шыгуынан басталды. Монополизмге дейшп капитализмнщ
империализмге үласу дэутршде эмпириялың философия (Ие-
ремия Бентам, Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер) жэне
оның этикалың дарашылдың принциш ендт агылшын бур-
жуазиясының консерваторлың топтарының мүдделерш ңа-
нагаттандыра алмады. Оның идеологтарының назары дшдт
теориялың жагынан негтздеу үшш кең мүмкшдш ашңан Ге-
гельдщ абсолюттш идеализмше ауды. Өзшше бхр филосо-
фиялың багыт ңалыптасты, ол «агылшын гегелышлдтгт» деп
аталды, оның өкхлдерх (Т. Грин, агайынды Эдуард жэпе
Джон Кэрдтер, Фрэнсис Брэдли жэне басңалары) материа-
лизм мон жаратылыс тану гылымына, эстресе дарвинизмге
белсенд! түрде ңарсы шыңты. «Агылшын гегелышлдерх» Ге-
гель ыпмшщ реакциялың жаңтарын, атап айтңанда — абсо-
лютт1к рух, абсолют үгымын пайдаланды. Беркли мен Юм-
ның субъективтш-идеалистш дэстүршщ ыңпалымен олар
гегельдш рационализмнен, оның даму идеясынан бас тарт-
ты; гегельдш диалектиканың элементтер! агностицизмд! со-
фистш түргыдан аңтау үшш гана пайдаланылды. Мысалы,
Брэдли Канттың дэлелдерш 1шшара ңайталай отырып, адам-
ның ойлауының ңайшылыңты сипатынан ойлау тек ңүбы-
лыстар саласында гана ңозгалады, өйткеш болмыстыц шын
мэш ңайшылыңты емес, үйлесхмд!, абсолютт! болады-мыс
деген ңорытынды шыгарды. Соңпологпя саласында «агыл-
шын гегелышлдер!» орталыңтандырылган ңуатты мемлекет
ЕСКЕРТУЛЕР
453
ңүру ңажеттпчп, жеке азаматтардың мүдделер! түгелдей со-
ган багындырылуга тшс ексндтпн дэлелдеумен болды.
XIX гасырдың екшшх жартысында Гегель философиясы-
ның ыңпалы Скапдинавия елдершде де (Швеция, Норвегия,
Дания) өсе түсть Швецияда Гегельдщ философиясын ңайта
жаңгыртуга Иоганн Якоб Борелиус өрекет жасады; ол ге*
гелытлдштх сол кезде үстем болган субъективттк-идеалистш
философияга (Христофор Якоб Бострём, Сигур Риббинг жэ-
пе басңалары) царсы ңойды. Норвегияда оцшыл гегелышл-
дер Маркус Якоб Монрад, Георг Вильгельм Линг жэне бас-
ңалары Гегельдщ философиясыныц рационализмшен шегше
отырып, гылымды дшге багындыруга тырыса отырып, бүл
философияны мистицизм рухында түсшдхрдъ Данияда Ге-
гельдщ философиясы дэл осындай позициялардан сыналды,
мүнда Гегельдщ философиясы оның т1рх кезшде-аң тараган
болатын.
Гегельдш философияның таралуы оның ңайта тууына
жетюзген жоң. Гегель философиясының ңайшылыңты сипа-
ты оны сынауда ңарама-ңарсы ек1 багытты тугызды: Маркс
пен Энгельс, шпнара — орыс революцияшыл демократтары
оның революциялың жагын, диалектикасын дамытты; ал
Гегельдщ буржуазиялың эпигондары оның консервативтш
философиялың системасының эр түрлх жаңтарын (непзг-
пен алганда, субъективтш идеализм рухында) дамытты. Бүл
соңгы айтылган багыт XIX гасырдың аягында — XX гасыр-
дың басында неогегелышлдштщ — империализм заманында-
гы буржуазиялың философиялык ойдың Гегельдщ филосо-
фиясып фашистш идеологияга бешмдеуге тырысңан реак-
циялың багытының тууыпа пепз дайыпдады.— 386.
119 Ңараңыз: К. Маркс псн Ф. Энгельс. Таңдамалы шыгармала-
рының екх томдыгы, II том, 1955, 340-бет.— 387.
120 Прагматизм — империализм заманындагы буржуазиялың
философияның (непзшеп алганда американ философия-
сының) субъективтш-идеалистш багыты; XIX гасырдың
70-жылдарының аягында Америка Ңүрама Штаттарында
америкап капитализм! дамуының ерекше белплершщ бейне-
лену! ретшде пайда болды, үстем болып келген дши фило-
софияның орнын басты. Прагматизмнщ непзп ңагидала-
рын Чарлзь Пирс түжырымдады; дербес философиялың агым
ретшде ол XIX гасырдың аягында —XX гасырдың басып-
да Уильям Джемстщ жөне Фердинанд Шиллердщ еңбекте-
ршде ңалыптасты; Джон Дьюидщ инструментализмшде
прагматизм одан эр! дамытылды.
Прагматистер аңиңат бипмге жету проблемасын филосо-
фияның орталың проблемасы деп есептейд!, алайда олар
аңиңат үгымының өзш мүлде бүрмалайды. Пирстщ өзГаң
танымды нанымга жетудщ таза психологиялың, субъектив-
тш процес! деп бьтген болатын. Джемс аңпңаттылың, ягни
454
ЕСКЕРТУЛЕР
санада шындыңтың объективтх түрде дүрыс бейнелену! үгы-
мын «пайдалылың», табыс, ңолайлылың үгымымен алмас-
тырды. Оның көзңарасы түргысынан алганда кез келген
үгымдар, оның 11шнде дши үгымдар да, олар ңаншалыңты
пайдалы болса, соншалыңты аңиңат. Дьюи бүдан да асып
түст1, ол барлың гылыми теорияларды, барлың адамгерпплш
принциптер мен элеуметтш мекемелерд! тек индивидуумның
жеке басының маңсаттарыпа жетуге арналган «инструмент-
тер» деп жариялады. Прагматистер, адамның ңогамдың
практикасы ретпгде емес, ңайта жеке адамның күшшш-сү-
йшпптершщ, саианың субъективтш ңүбылыстарының толас-
сыз тасңыны ретшде түсшшетш тэжгрибеш бглгмнщ «аңи-
ңаттылыгының» (пайдалылыгыпың) критериш деп санайды;
олар материя мен рух үгымдары «ескгрген» деп жариялап,
бүл тэжщибеге бгрден-бгр реалдылың ретшде ңарайды.
Махистер сияңты, прагматистер де философияда «үшшпп
багытты» жасауга дэмеленедц материализм мен идеализмнен
жогары түруга тырысады, ал 1с жүзшде идеализм түрлерь
Н1ң б1рш ңоргайды. Прагматизм материалистш монизмге
«плюрализмнщ» көзңарасын ңарсы ңояды; бүл көзңарас бо-
йынша элемде ешңандай ппкг байланыс, ешңандай заңды-
лың жоң; элем эрб!р адам өзшше, өзшщ жеке басының
күшшш-сүшшштершен ңүрастыратын мозаикалың картина
кпеттес. Сондыңтан, ңазгрг! сэттщ ңажеттерше сүйене оты-
рып, прагматизм наңты бгр фактше түрл1ше, тшт! ңайшы-
лыңты түсшш берыу! мүмкш деп санайды; ңандай да бол-
сын дэйектыш ңажетсгз деп жарияланады: егер өзше ңо-
лайлы болса, адам детермииист немесе индетерминист бола
алады, ңүдайдың бар екенш мойындай алады немесе терк-
ке шыгара алады жэне т. с.
Беркли мен Юмнан бастап Джон Стюарт Милльге дейшгх
агылшын философиясының субъективтш-идеалистш дэстүрь
не сүйене отырып, Канттың, Мах пен Авенариустщ, Ницше
мен Анри Бергсонның 1Л1мдерш1ң жекелеген жаңтарын пай-
далана отырып, американ прагматистер! империалистш бур-
жуазияның мүдделерш теориялың жагынан ңоргаудың
ңолайлы формасы болып табылатын осы замангы ең реакция-
лың философиялың агымдардың б1рш жасады. Наң сондың-
тан прагматизм Америка Ңүрама Штаттарында мейлшше
кең тарады, ресми американ философиясы болып отыр десе
де болады. Прагматизмд! жаңтаушылар эр кезецде Англия-
да, Италияда, Германияда, Франңияда, Чехословакияда жэ-
не басңа елдерде болды.— 390.
121 «Шетелдък Газет» («СагеНе Е1гап^ёге»)—орыс эмигрантта-
ры тобының апталыгы; Женевада 1908 жылгы 16 марттан
13 апрельге дейш шыгып түрды. Газеттщ осы уаңыт шпнде
шыңңан төрт номершде непзшен орыс эмигранттарыныц
өм1'р1 жазылды жэне Россиядагы, шетелдердег! оңигалар ту-
ралы материалдар басылды. Екшпп номершде В. И. Ленин-
ЕСКЕРТУЛЕР
455
нщ 1908 жылы 18 мартта Женевада өткен интернационал-
дык, митинпде сөйлеген «Коммунаның сабаңтары» деген сөз!
жарияланды. Газеттхң беттершде «ңудай жасампаздың» пен
махизм насихатталды (А. Богданов пен А. В. Луначарский-
дщ маңалалары).
В. И. Ленин бул арада «Шетелдш Газеттщ» 2 жэне 3-но-
мерлершде жарияланган А. В. Луначарскийдщ «Ңаз1рг1
орыс эдебиетшщ очерктершен» алынган сөздердх келтхрш
отыр.— 392.
122 «Образование» («БЬпм») — ай сайын жария шыгып турган'
эдеби ГЫЛЫМИ-КӨШШЛ1К жэне ңогамдың-саяси журнал; Пе-
тербургте 1892 жылдан 1909 жылга дейш шыгып турды.
1902—1908 жылдары «Образование» журналында соңиал-де-
мократтардың маңалалары басылды. «Образованиенщ» 1906
жылгы 2-номершде Лениннщ «Аграрльщ мэселе жэне
«Маркстщ сыншылары»» деген еңбегшщ V—IX тараулары
(Шыгармалар тольщ жинагы, 5-том, 167—240-беттер) жария-
ланды.— 392.
123 Бул арада Ленин махист-меныпевиктердщ 1908 жылы шык,-
ңан ек! ютапшасы: Н. Валентиновтың «Марксизмнщ фило-
софияльщ тужырымдары» жэне П. Юшкевичтщ «Материа-
лизм жэне сыншыл реализмх» туралы айтып отыр.— 406.
124 «IV тараудың 1-параграфына цосымша. Н. Г. Чернышевский
кантшылдъщты цай жатынан сынады?» деген ңолжазбаны
Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага марттың екшпп жарты-
сында, к1тап басылып жатңан кезде ж!берген. 1909 жылы
10 немесе 11 (23 немесе 24) мартта апасына Ж1берген хатын-
да Ленин осы ңосымша жөншде былай деп жазды: «Ңосым-
ша Ж1берш отырмын. Буган бола бөгеудщ керег! жоң. Ал
егер кеш болмаса штаптың ең соңына, ңорытындыдан кейш,
айрыңша эршпен, мысалы, петитпен Ж1бер. Чернышевскийд!
махистерге ңарсы ңоюды аса маңызды деп билемш» (Шы-
гармалар, 37-том, 362-бет).— 410.
16 18-том
456
В. И. ЛЕНИН ЦИТАТ КЕЛТ1РГЕН
ЖЭНЕ АУЫЗГА АЛГАН
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН
ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
Лвенариус, Р. Критика чистого опыта. Пер. с нем. И. Федорова.
Т. 1. Пер. со 2-го нем. изд., испр. И. Петцольдтом по ука-
заниям, оставшимся после смерти автора. Спб., Шестаков-
скйй и Федоров, 1907. XVIII, 124 стр,—160.
Адлер, Ф. Диалектический материализм и эмпириокритицизм.
(Фридрих Энгельс и естествознание).—В кн.: Исторический
материализм. Сборник статей Энгельса, Каутского, Лафарга
и др. Сост. ипер. С. Бронштейн (С. Семковский). С предисл.
и указателем литературы об историческом материализме
на русск. и ипостранпых языках. Спб., тип. «Общественная
Польза», 1908, стр. 351—377. — 49, 62, 99.
Акселърод, Л. И. (Ортодокс). Философские очерки. Ответ фило-
софскпм критикам исторического материализма. Спб., Дру-
жинина и Максимова, 1906. VIII, 233 стр. — 368.
Базаров, В. Мистицизм и реализм нашего времени.—В кн.:
Очерки по философии марксизма. Философский сборник.
Спб., [«Зерно»], 1908, стр. 3—71.— 9, 14, 83, 84—85, 86—87,
88, 111—112, 114—120, 121—123, 152, 186, 204, 220, 237, 241,
262, 269, 321, 377, 393.
Беркли, Д. Трактат о началах человеческого знания в котором
исследуются главные причины заблуждеиия и трудности
наук, а также основания скептицизма, атеизма и безверия.
Пер. Е. Ф. Дебольской под ред. Н. Г. Дебольского. Спб.,
Попова, 1905. 183 стр. (Образовательная б-ка. Серия VI,
№ 9). —14—15.
Берман, Я. А. Диалектика в свете современной теории познания.
М., «Московское Книгоиздательство», 1908. 236 стр. — 9,
352.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 457
— 0 диалектике.— В кн.: Очерки по философии марксизма,
Философский сборник. Спб., [«Зерио»], 1908, стр. 72—106.—
9, 377—378.
Богданов, А. Авторитарное мышление.—В кн.: Богданов, А.
Из психологии общества. (Статьи 1901—1904 г.). Спб.,
Дороватовский и Чарушппков, 1904, стр. 95—156. — 91—92.
— Из психологии общества. (Статьи 1901—1904 г.). Спб.,
Дороватовский и Чарушников, 1904, 215 стр.— 91—92, 185,
367—368, 372—373.
— Общественный подбор. (Основы метода).— В кп.: Богда-
нов, А. Эмпириомонизм. Кн. III. Спб., Дороватовский и
Чарушников, 1906, стр. 1—30. — 373—374.
— Основные элементы исторического взгляда на природу. При-
рода.— Жизпь.— Психика.— Общество. Спб., «Издатель»,
1899. 251 стр. — 47, 55, 56, 184, 260—261, 297, 305—307, 310.
— Отзвуки минувшего. («От марксизма к идеализму». Сбориик
статей г. С. Булгакова. Спб., 1904).— В ки.: Богданов, А.
Из психологпи общества. (Статьи 1901—1904 г.). Спб.,
Дороватовский и Чарушпиков, 1904, стр. 191—215. —185.
— Предисловие [к кн. III «Эмпириомонизма»].— В кн.: Богда-
нов, А. Эмпириомонизм. Кн. III. Спб., Дороватовский и
Чарушников, 1906, стр. I—ХБҮ1П. — 55, 56, 129—130, 140—
141, 146, 147—148, 154, 158, 163, 166-167, 237, 254—256, 259,
269, 309—310, 367.
— Развитие жизни в природе и в обществе.— В кн.: Богда-
нов, А. Из психологии общества. (Статьи 1901—1904 г.).
Спб., Дороватовский и Чарушнпков, 1904, стр. 35—94.—
367—368.
— Страиа идолов и философия марксизма.— В кн.: Очеркп
по философип марксизма. Философскпй сборник. Спб.,
[«Зерно»], 1908, стр. 215—242. — 9, 19, 321, 377-378.
— Чего искатъ русскому читатслю у Эрнста Маха?—В кн.:
Мах, Э. Аналпз ощущенпй и отношепие физического к пси-
хическому. Разрешенный автором пер. с рукописи 5-го доп.
нем. изд. Г. Котляра. С предисл. автора к русск. пер. и
с вступит. статьей А. Богданова. [М.], Скирмунт, [1907],
стр. III—XII. — 97, 98, 245—246, 249, 345.
— Что такое идеализм?— В кн.: Богданов, А. Из психологип
общества. (Статьп 1901—1904 г.). Спб., Дороватовскпй п
Чарушников, 1904, стр. 11—34. — 372—373.
16:
458
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ
Богданов, А. Эмпириомонизм. Кн. I—III. М.— Спб., Дороватов-
ский и Чарушников, 1905—1907. 3 т.— 253, 260—261, 343.
Кн. I. Статьи но философии. 2-е изд. М., 1905. 185 стр.—
43, 46—47, 55, 57, 65, 131, 132, 163, 185, 207, 257.
Кн. II. Статьи по философии. 2-е изд., Спб., 1907, 181 стр.—
128, 163.
Кн. III. Спб., 1906. ХЬУШ, 159 стр. — 55, 56, 129—130, 140—
141, 146, 147, 154, 158, 163—164, 166—167, 237, 254—256, 259,
269, 309—310, 328, 368, 373—374.
Валентинов, Н. Философские построения марксизма. Диалекти-
ческий материализм, эмпириомонизм и эмпириокритическая
философия. [М., кн. маг. «Сотрудник Провинции», 1908].
307 стр. (Критические очерки. Кн. 1-я). — 9, 33, 87—88,
166—167, 206, 237, 241, 269, 278—279, 293, 297, 406.
«Вопросы Философии и Психологии», М., 1889, кн. I, стр. 127—
146. — 343—344.
— 1907, кн. IV (89), сентябрь — октябрь, стр. 324—366.—
341—343, 403.
Гелъфонд, О. И. Философия Дицгена и современный позити-
визм.— В кн.: Очерки по философии и марксизма. Философ-
ский сборник. Спб., [«Зерно»], 1908, стр. 243—290.— 9, 171,
172, 275, 378.
Гоголъ, Н. В. Мертвые души. — 59, 251, 279.
— Ревизор. — 401.
Дауге, П. Г. Г. Плеханов и И. Дицген. Ко второму русскому
изданию «Аквизита философии».— В кн.: Дицген, И.
Аквизит философии и письма о логике. Специально демо-
кратически-пролетарская логика. Пер. с 2-го нем. изд.
И. Г. Наумова под ред. П. Дауге. С предисл. к 1-му русск.
изд. Е. Дицгена. С прил. статьи «Г. Плеханов и И. Дицген»
П. Дауге. 2-е, вновь перераб. изд. М., Дауге, 1908, стр. 253—
284. — 280.
Дицген, И. Аквизит философии и писъма о логике. Специально
демократически-пролетарская логика. Пер. с 2-го нем. изд.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1 459
И. Г. Наумова под ред. П. Дауге. С предисл. к 1-му русск.
изд. Е. Дицгена. С прил. статьи «Г. Плеханов и И. Дицген»
П. Дауге. 2-е, вновь перераб. изд. М., Дауге, 1908, XIV,
285 стр. — 279—280.
— Сущность головной работы человека. Новая критика чисто-
го и практического разума. С биогр. очерком автора Е. Диц-
гсна. С предисл. А. Паннекука. Пер. с нем. Б. С. Вейнберга,
под ред. П. Дауге. М., Дауге, 1907. XXVII, 124 стр. — 275—
276.
«Заграничная Газета», Женева, 1908, № 2, 23 марта, стр. 3—6;
№ 3, 30 марта, стр. 3—5. — 392.
Исторический материализм. Сборник статей Энгельса, Каут-
ского, Лафарга и др. Сост. и пер. С. Бронштейн (С. Семков-
ский). С предисл. и указателем литературы об историчес-
ком материализме на русск. и иностранных языках. Спб.,
тип. «Общественная Польза», 1908. II, 403 стр.— 26, 50, 62,
100, 111, 115.
Каутский, К. Этика и материалистическое понимание истории.
С прил. статьитого же автора «Жизнь, наука и этика». Пер.
с нем. И. Постмана. [Спб.], Скирмунт, 1906. 146 стр. — 228.
Ленин, В. И. Аграрный вопрос. Ч. I. Спб., [«Зерно», январь]
1908. 263 стр. Перед загл. авт.: Вл. Ильин. — 104.
— Материализм и эмпириокритицизм. Критические заметки
об одной реакционной философии. М., «Звено», [май] 1909.
III, 438 стр. Перед загл. авт.: Вл. Ильин. —11, 12.
— Материализм и эмпириокритицизм. Критические заметки
об одной реакционной философии. С прил. статьи В. И. Нев-
ского «Диалектический материализм и философия мертвой
реакции». 2-е изд. М., Гиз, 1920. 384, IV стр. Перед загл.
авт.: Н. Ленин (Вл. Ульянов). —12.
— Писъмо А. М. Горькому. 12 (25) февраля 1908 г. — 6.
Лесевич, В. В. Что такое научная философия? Этюд. Спб., тпп.
Скороходова, 1891. 257 стр. — 53.
Лопатин, Л. М. Физик-идеалист. (Памяти Н. И. Шишкина).—
«Вопросы Философии и Психологии», М., 1907, кн. IV (89),
сентябрь—октябрь, стр. 324—366. — 340—343, 403.
460 ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ
Луначарский, А. В. Атеизм.— В кн.: Очерки по философии
марксизма. Философский сборник. Спб., [«Зерпо»], 1908,
стр. 107—161. — 9, 10—11, 208, 209, 321, 378, 391-392, 394,
395.
— Очерки современной русской литературы.— «Заграничпая
Газета», Жепева, 1908, № 2, 23 марта, стр. 3—6; № 3,
30 марта, стр. 3—5. — 392.
— Письмо в редакцию.—«Образование», Спб., 1908, № 1,
стр. 163—164. — 392.
Маркс, К. Капитал. Критика политической экопомии. Т. I—III.
1867—1894 гг. — 385.
— Карл Маркс о Фейербахе-. (Написано в Брюсселе веспой
1845 года).—В кн.: Энгельс, Ф. Людвиг Фейербах. Пер.
с нем. Г. Плеханова. С двумя прилож., с новыми объясни-
тельпымп примеч. и с новым предисл. переводчика. Женева,
1905, стр. 65—68. (Б-ка научного социализма. Изд. 2-е.
Серпя I. Вып. I). —108, 109.
— Критика некоторых положений политической экономии.
(2пг КпНк с!ег роИНбсйеп Окопоппе). Пер. с нем.
П. П. Румянцева под ред. А. А. Мануилова. М., Бонч-
Бруевич, 1896. XII, 163 стр. — 367.
— Писъма Карла Маркса к члену Интернационала Кугелъма-
ну. С предисл. К. Каутского. Пер. с нем. А. Гойхбарга.
[Спб.], 1907. 106 стр. (Б-ка научного социализма). —145,
278, 279, 375, 385.
— [Писъмо Л. Кугелъману. 5 декабря 1868 г.].—В кп.:
Маркс, К. Письма Карла Маркса к члену Иптернационала
Кугельману. С предисл. К. Каутского. Пер. с нем. А. Гойх-
барга. [Спб.], 1907, стр. 53—55. (Б-ка паучного социалпз-
ма).— 145, 278, 279.
— [Писъмо Л. Кугелъману. 27 шопя 1870 г.].—В кп.: Маркс, К.
Письма Карла Маркса к члепу Интервациопала Кугель-
ману. С предисл. К. Каутского. Пер. с нем. А. Гойхбарга.
[Спб.], 1907, стр. 83—84. (Б-ка научного соцпалпзма). —375,
385.
— [Писъмо Л. Кугелъману. 13 декабря 1870 г.]. — В кн.:
Маркс, К. Письма Карла Маркса к члену Интернацпонала
Кугельману. С предисл. К. Каутского. Пер. с нем. А. Гойх-
барга. [Спб.], 1907, стр. 85—88. (Б-ка научного соцпа-
лизма). — 385.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
461
— Послесловие ко второму немецкому изданию первого тома
«Капитала». 1867 г.— 385.
— Предисловие [к книге: «К критике политической эконо-
мии»].— В кн.: Маркс, К. Критика некоторых положений
политической экономии. (2пг КгШк (1ег рошдзскеп Окопо-
пне). Пер. с нем. П. П. Румянцева под ред. А. А. Мануило-
ва. М., Бонч-Бруевич, 1896, стр. IX—XII. — 367.
Мах, Э. Анализ ощущений и отношение физического к психиче-
скому. Разрешенный автором пер. с рукописи 5-го доп. нем.
пзд. Г. Котляра. С предисл. авт. к русск. пер. и с
вступит. статьей А. Богданова. [М.], Скирмунт, [1907]. XII,
304 стр.— 37—41, 42, 48, 49—50, 54, 66, 76—77, 89—90, 96—97,
98, 134, 148—149, 151, 157, 186, 188—189, 216, 233—234, 244,
245—246, 249, 251, 345, 396.
— Предисловие автора к русскому переводу [книги: «Анализ
ощущений»].— В кн.: Мах, Э. Анализ ощущений и отноше-
ние физического к психическому. Разрешенный автором
пер. с рукописи 5-го доп. нем. изд. Г. Котляра. С предисл.
автора к русск. пер. и с вступит. статьей А. Богданова.
[М.], Скирмунт, [1907], стр. 1—4. — 233—234, 244, 249.
— Предисловие к 4-му изданию [книги: «Анализ ощуще-
ний»].— В кн.: Мах, Э. Анализ ощущений и отношение
физического к психическому. Разрешениый автором пер= с
рукописи 5-го доп. нем. изд. Г. Котляра. С предисл. аВтора
к русск. пер. и с вступит, статьей А. Богданова. [М.],
Скирмунт, [1907], стр. 8—10. — 234.
Певский, В. И. Диалектический материализм и философия
мертвой реакции. — В кн.: [Ленин, В. И.] Материализм
и эмпириокритицизм. Критические заметки об одной реак-
пионной философии. С прил. статьи В. И. Невского «Диалек-
тическпй материализм и философия мертвой реакции».
2-е изд. М., Гиз, 1920, стр. 371—384. Перед. загл. авт.:
Н. Ленин (Вл. Ульянов). — 12.
«Образование», Спб., 1908, № 1, стр. 163—164. — 392.
Ортодокс — царацыз: Аксельрод. Л. И.
Очерки по философии марксизма. Философский сборник. Спб.,
[«Зерно»], 1908. 329 стр. — 5, 6, 9—11, 14, 19, 83, 84—85,
86—87, 88, 111—112, 115—120, 121—123, 152, 171, 172,183—184,
186, 204, 208, 209, 220—221, 237, 241—242, 262—263, 268—
269, 274, 321, 342—343, 377—382, 391—392, 393, 394, 395.
462 ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
Плеханов, Г. В. Конрад Шмидт против Карла Маркса и
Фридриха Энгелъса.— В кн.: Плеханов, Г. В. Критика на-
ших критиков. Спб., [тип. «Общественная Польза»], 1906,
стр. 167-184.-774.
— Критика наших критиков. Спб., [тип. «Общественная
Польза»], 1906. VII, 400 стр. —114.
— Предисловие переводчика ко второму изданию [книги
Ф. Энгелъса «Людвиг Фейербах»\.—В кн.: Энгельс, Ф. Люд-
виг Фейербах. Пер. с нем. Г. Плеханова. С двумя прилож.,
с новыми объяснительными примеч. и с новым предисл.
переводчика. Женева, 1905, стр. VII—XXXII. (Б-ка науч-
ного социализма. Изд. 2-е Серия I. Вып. I). — 164—165.
— Примечания [переводчика к книге Ф. Энгелъса «Людвиг
Фейербах»].— В кн.: Энгельс, Ф. Людвиг Фейербах. Пер. с
нем. Г. Плеханова. С двумя прилож. и с объяснительными
примеч. переводчика. Женева, тип. «Социал-Демократа», 1892,
стр. 73—105. (Б-ка современного социализма. Серия II.
Вып. I). — 261, 269.
— Примечания [переводчика к книге Ф. Энгелъса «Людвиг
Фейербах»\.— В кн.: Энгельс, Ф. Людвиг Фейербах. Пер. с
нем. Г. Плеханова. С двумя прилож., с новыми объясни-
тельными примеч. и с новым предисл. переводчика. Жене-
ва, 1905, стр. 69—125. (Б-ка научного социализма. Изд. 2-е.
Серия I. Вып. I). — 83—84, 85, 152.
Пуанкаре, А. Ценностъ науки. Пер. с франц. под ред. А. Бачин-
ского и Н. Соловьева. М., «Творческая Мысль», 1906.
195 стр. — 49, 180—181.
Риги, А. Современная теория физических явлений. Пер. с 3-го
итальянского изд. Одесса, Матезис, 1908. 156, 16 стр. — 293.
«Русское Богатство», Спб. — 358.
Суворов, С. А. Основания социалъной философии.— В кн.:
Очерки по философии марксизма. Философский сборник.
Спб., [«Зерно»], 1908, стр. 291—328. — 9, 377—378, 379—382.
Тургенев, И. С. Дым. —104, 107, 108, 122, 206, 229, 230, 231, 332.
— Житейское правило.—90.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1 463
— Новъ. — 362.
— Отцы и дети. —186, 379.
Чернов, В. М. Марксизм и трансценденталъная философия.-*
В кн.: Чернов, В. М. Философские и социологические эткъ
ды. М., «Сотрудничество», 1907, стр. 29—72. —102, 103—105^
107—109, 137, 206, 237.
— Философские и социологические этюды. М., «Сотрудничест-
во», 1907. 379 стр.—13, 102, 103-105, 107-109, 137, 206,
237.
Чернышевский, Н. Г. Полное собрание сочинений в 10 томах.
Т. X, ч. 2. Отдельные статьи (1849—1863). Статьи последне-
го времени (1885—1889). Спб., Чернышевский, 1906, VIII,
1072 стр. — 410—411.
— Предисловие к третъему изданию «Эстетических отношений
искусства к действителъности».— В кн.: Чернышев-
ский, Н. Г. Полное собрание сочинений в 10 томах. Т. X.
ч. 2. Отдельные статьи (1849—1863). Статьи последнего
времени (1885—1889). Спб. Чернышевский, 1906, стр. 190—
197. — 410—411.
Шишкин, Н. И. О психофизических явлениях с точки зрения
механической теории.—«Вопросы Философии и Психоло-
гии», М., 1889, кн. I, стр. 127—146.— 342—343.
Энгелъс, Ф.Людвиг Фейербах.П&р. с нем. Г. Плеханова. С дву-
мя прилож. и с объяснительными примеч. переводчика.
Женева, тип. «Социал-Демократа», 1892. IV, 105 стр. (Б-ка
современного социализма. Серия II. Вып. I). — 261, 269.
— Людвиг Фейербах. Пер. с нем. Г. Плехапова. С двумя при-
лож., с новыми объяснительными примеч. и с новым пре-
дисл. переводчика. Женева, 1905. XXXII, 125, 2 стр. (Б-ка
научного социализма. Изд. 2-е Серия I. Вып. I). — 83—84,
85, 103—104, 105—106, 107, 152—153, 164-165.
— Об историческом материализме. — В кн.: Исторический
материализм, Сборник статей Энгельса, Каутского, Лафарга
и др. Сост. и пер. С. Бронштейн (С. Семковский). С пре-
дисл. и указателем литературы об историческом материа-
лизме на русск. и иностранных языках. Спб., тип. «Обще-
ственная Польза», 1908, стр. 162—183.— 26, 111, 115.
464
9ДЕБ1Г ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КОРСЕТКШП
Энгелъс. Ф. Развитие социализма от утопии к науке. 1877 г. —
380.
Юшкевич, П. С. Материализм и критический реализм. (0 фило-
софских направлениях в марксизме). Спб., «Зерно», 1908.
IV, 193 стр. — 6, 9, 59—60, 64, 69, 190—191, 228—229, 283,
406.
— Современная энергетика с точки зрения эмпириосимволиз-
ма.— В кн.: Очерки по философии марксизма. Философ-
ский сборник. Спб., [«Зерно»], 1908, стр. 162—214. — 9,
183—184, 297, 321, 378, 395.
АсИег, Р. И7. Тке Т)1зсоиегу о{ 1ке IV оМ Е1етеп1з..— «ТЬе 1п1ег-
лаЫопа! ЗостаНзЪ Веүхелү», СЫса^о, 1908, Үо1. VIII, N 10,
АргП, р. 577-588.— 49.
— П1е ЕгМескипд Зег И7'е11е1етеп1е. (2и Егпв! МасЬя 70. Се-
Ьиг181а£).— «Вег Катр£», УУ1еп, 1908, 1, Ш1. 5, 1. ЕеЬгиаг,
8. 231—240.— 49—50, 54, 246.
— УогЪетегкипд йез ПЪегзе^егз.— 1п: ВиЬет, Р. 21е1 ит!
81гик1иг йег рЬу81ка118сЬеп ТЬеопеп. Ап1оп81егЬе ОЬегз.
^оп Г. АсИег. МИ етет л/ог\ү. үоп Е. МасЬ. Ье1р2]£, Багьп,
1908, 8. V—VII.— 354—355.
«Аппа1еп Иег Nа^игрТгИозоркге», Ье1’рг1£, 1907, Вй. 6, 8. 443—
450.— 181—182.
«ПАппёе Ркйозорклуие», Рапз, 1904, Ап. 15, р. 178—181.— 236.
«ПАппёе Рзуско1о^1цие», Рапз, 1908, Ан. 14, р. 95—109.— 293.
«Агскъи {йг зуз^етаИзске РкИозоркге», ВегПп, 1898, В(1. IV,
НЙ. 1, 8. 44—64.— 214.
— 1898—1899, Ва. V, Ш1. 2, 8. 159—184.— 249, 267-269, 291—
292, 323.
— 1900, Ва. VI, НН. 1, 8. 86—88.— 98, 214, 249.
Аиз йет Шегагъзскеп ПасМа^ иоп К. Магх, Г. Еп^е1з ипйЕ.Ьаз-
заИе. Нг5£. үоп Е. МеЬпп£. Вй. III. СезаттоИе ЗсЬгШеп
үон К. Магх инб Е. Еп£е1з. ^он Ма1 1848 Ыз Ок1оЬег 1850.
81иН§аг1, В1'е1г, 1902. VI, 491 8.—10.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 465
Аиепагшз, Н. Аптегкип§ %и Зег иог81екепЛеп АЪкапсИипд.—
«У1ег1е1]а11Г88с11Г1£1 £йг лУ188еп8с11а£ШсЬе РЬПозорЫе», Ье1р-
21§, 1894, 7£. 18, НН. 1, 8. 29-31.— 234.
— Ветегкип^еп хит Ве§г1]] Зез Ое£епз1апс1е8 бег Рзуско1о%1е.—
«Ү1ег1е1]аЬг88сЬг1Н 1йг \Ү188еп8сЬа£ШсЬе РЬИозорЫе», Ье1р-
21£, 1894, 18, НН. 2, 8. 137—161; НИ. 4, 8. 400-420;
1895, 19, НН. 1, 8. 1—18; 1Ш. 2, 8. 129-145.-54, 55—
66, 67—68, 75, 76—79, 80, 86, 89—90, 156—157, 165.
— КгШк Аег гетеп Ег/акгипа. В(1. 1—2. Ье1р21£, Риез (Ве15-
1апй), 1888-1890. 2 Вс!.- 58, 65-66, 165-166.
Вй. 2. Ве181апа, 1890. IV, 528 8.— 161.
— Вег тепзскИске УРеИЪе§г1//. Ье1р21£, Не181ап(1, 1891. XXIV,
133 8.— 44, 58, 68, 72, 74, 79—80, 88—89, 230, 235, 396.
— Вег тепзскИске ЗУеИЪе^гг//. 2. пасЬ йет Тойе йез ^егГаззегз
Ьг8£. АиН. Ье1р21£, Ве181апс1, 1905. XXIV, 134 8.— 66, 89.
— Ркйозоркъе а1з Пепкеп с1ег ТУеИ $ета/3 с!ет Рппхлр Зез к!е1п-
з1еп КгаЦтарез. Рго1е£отепа ги етег КгШк (1ег гетеп Ег£аЬ-
гип^. Ье1р21£, Еиез (Ве181аш1), 1876. XIII, 82 8.-25, 43, 44—
46, 49—50, 58, 64—65, 70, 79—80, 133—134, 172-173, 186,
216—217, 219, 396.
— РкИозоркге а1з Иепкеп (1ег 3¥е1Л $ета/3 бет Рппйр Зез к1е1п-
81еп КгаЦта^ез. Рго1е£отепа ги етсг КгШк йег гетеп
ЕгГаЬгип^. 2. ипүегапй. АиП. Вег1т, СЫНеЫа^, 1903. 85 8.—
56.
— УогшоН [хит Виск: «Иег тепзскИске УҮеИЪедг}//»].— 1п:
Ауепагшз, В. Вег тепзсЬИсЬе АҮеИЬе^пИ. Ье1р21£, Ве18-
1апй, 1891, 8. VII—XIII.— 44.
— УопооН [гит Виск: «РкИозоркъе а1з Вепкеп Зег УУеИ...»}.—
1п: Аүепагшз, В. РЬИозорЫе а!з Вепкеп йег АҮеИ £ета(3
йет Ргт21р йез к1е1п81еп КгаНтарез. Рго1е£отепа ги етег
КгШк йег гетеп ЕгГаЬгшш. Ьетргш, Еиез (Ве181ап(1), 1876,
8. III—VII.- 216—.217.
Ваитапп, 1. ВЪег Егп81 Маскз ркИозоркгзске Апз1ск1еп.— «Аг-
сЫү £йг зузйетаШсЬе РЬПозорЫе», ВегИп, 1898, Вй. IV,
НН. 1, 8. 44-64.— 214.
Вах, Е. В. Тке В.оо18 о/ ВеаШу. Вет£ зи^езНопз £ог а рЬИозорЫ-
са! гесопзЬгисНоп. ЬогЫоп, ВЫЬагйз, 1907. X, 331 р.—163.
466 ОДЕВИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ
Вескег, Е. Тке РкИозоркъса! Угешз о/ Егпз1 Маск.— «ТЪе РЫ1о-
зорЫса! Веүхелү», Ьте¥Г Үогк — Ьопйоп, 1905, үо1. XIV,
N 5, 8ер1ешЬег, р. 535-562.— 214.
— РкПозоркьзске Уогаиззе^гип^еп йег ехак1еп На^игипззеп-
зскаЦеп. Ьехргх^, Ваг111, 1907. V, 243 8.— 330.
Весдиеге1, 1. Зиг 1а па1иге 4ез скагдез (Гё1ес1псИё розШие е1 зиг
Vехъз^епсе 4ез ё1ес1гопз розШ/з.— 1п: Сотр1ез гепйиз ЬеЬйо-
тайахгез (1ез зёапсез с1е ГАсайёгте (1ез Зсхепсез раг М. М.
1ез зесгёМгез регрё1ие1з. Т. СХЬУ1, N 25 (22 ]шп 1908),
Рапз, 1908, р. 1308-1311.-524.
ВепИеу, 1. М. Тке РзускоТоуу о/ «Тке Сгатпшаг о/ Зсгепсе».—
«ТЬе РкИозорЫса! Веү1е\ү», ВозЫп — Хечү Үогк —СЫ-
са^о, 1897, үо1. VI, N 5, 8ер1етЬег, р. 521—528.— 204.
Вегке1еу, О. Ткгее Т)1а1о%ие8 Ъе1шееп Ну1аз апй Рк11опоиз, 1п
ОррозШоп 1о ВсерНсз ап4 А1ке1з18.— 1п: [Вегке1еу, С.] ТЬе
\Үогкз о! С. Вегке1еу, шсЫ(1ш£ тапу о£ Ыз аүгШп^з ЬИЬегЫ
иприЬНзЬеб. \ҮИЬ ргеЫсез, аппоШюпз, Ыз Ше агк! ЫИегз,
апс! ап ассоип! оГ Ыз рЬПозорЬу, Ьу А. С. Ггазег. 1п Гоиг
уоЫтез. Үо1. 1. ОхЫгс!, ТЬе С1агегм1оп ргезз, 1871, р. 261—
360.— 25—26.
— А ТгеаИзе сопсегп1п§ 1ке РгтсгрТез о/ Нипгап Кпош1е(1§е ...,
Нгз! ргхЫей ш 1Ье уеаг 1710. То лүЫсЬ аге а(1(1е(1 ТЫее В1а-
1о£иез Ье1\үееп Ну1аз апс! РЬПопоиз т ОррозШоп 1о осерисз
ап(1 АШехзЬз, Нгз! ргт1е(1 ш 1Ье уеаг 1713. ЬогЫоп, Топзоп,
1734. 355 р.— 16.
— А ТгеаИзе сопсегп1п§ Тке Рг1пс1р1е8 о/ Нишап Кпош1ес1^е.
[Раг! 1]. ^ҮЬегеш 1Ье сЫе£ о£ еггог аш! сШНсиИу ш 1Ье
зсхепсез, лүШ1 Ше ^гоипйз о£ зсерНсхзт, аШесзт, агм! хггеИ-
&1ОП аге тдихгеИ ш!о. Е1гз1 риЬИзЬей 1п 1Ье уеаг 1710.— 1п:
[Вегке1еу, С.] ТЬе ^Үогкз о£ С. Вегке1еу, шсЫйт^ тапу о£
Ь18 ЬНЬегЫ иприЬИзЬей. УҮИЬ ргеГасез, аппоШюпз,
Ыз Ше агм! 1еИегз, агм! ап ассоип! о£ Ыз рЬПозорЬу, Ьу
А. С. Ггазег. 1п £оиг үоЫтез. Үо1. 1. ОхЫМ, ТЬе С1агепс!оп
ргезз, 1871, р. 131—238.— 14—19, 20—25, 68, 85.
— Тке ТУогкз о/ О. Вегке1еу, тсЫ(1т£ тапу о£ Ыз лүгШп£8 Ы-
1Ьег1о иприЬИзЬесЬ ^ҮИЬ ргеГасез, ашюЫНопз, Ыз Ше апб
1е11егз, ап(1 ап ассоип! о£ Ыз рЫ1озорЬу, Ьу А. С. Ггазег.
1п Ыиг уоЫтез. Үо1. 1. ОхЫгй, ТЬе сГагегмЫп ргезз, 1871.
XX, 448 р.— 14—19, 20—25, 68, 85.
В1ЫЛо1кёдие йи Соп^гёз 1п1егпа11опа1 д,е рк11о8орМе. Үо1. IV.
ШзЫхге (1е 1а РЬПозорЫе. Рапз, ЫЬгате А. СоИп, 1902.
528 р.— 231.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКПШ
467
ВъеЗегтапп, А. Е. СкгъзШске Во$таНк. ХйпсЬ, Оге11, ЕйззП
ип(1 Со., 1869. XIV, 765 8.— 238.
В1е1, Е. Б1е Ме1арку81к 1п Зег УаНопа1дкопот1е.— «Ү1ег1е1-
]*аЬг88сЬгШ Гйг лүхззепзсЬаНИсЬе РЬПозорЫе», Ье^ргх^, 1895,
19, НП. 3, 8. 378—390.— 358—364.
ВоИгтапп, £. Везргескип^ дез ЬекгЪискез Зег ИгеогеНзскеп
Скетъе иоп \УИке1т УаиЪе1 (ВегИп 1903).— 1п: ВоЬгтапп,
Ь. РорЫаге 8сЬгШеп. Ье1рг1£, Ваг1Ь, 1905, 8. 379—384.—
328—329.
— Рори1аге 8скг1/1еп. Ее1рг1£, Ваг1Ь, 1905. VI, 440 8.—100,
326—327, 328—329, 339.
— ОЪег сНе ВеЗеи1ип§ иоп Ткеогъеп.— 1п: ВоИятапп, Ь.
РорЫаге 8сЬгИ1еп. Ьехрп^, ВагШ, 1905, 8. 76—80.— 326—327.
— ОЪег сНе Еп1инск1ип$ Зег МеСкойеп д,ег СкеогеИзскеп Ркузък
гп пеиегег ЯеИ. ^ог1га£, ^еЬаИеп аи£ йег МйпсЬепег Ха1иг-
1ог8сЬегүег8атт1ип£, ЕгеПа^, йеп 22. 8ер1етЬег 1899.—
1п: ВоИгтапп, Ь. РорЫаге ЗсЬгШеп. Гтргй^, ВагШ, 1905,
8. 198—227.— 328—329.
— ОЪег сНе Гга$е паск Зег оЪ]ек11иеп Ехгз^епт, Зег Уог$ап$е 1п
дег ипЪе1еЫеп №а1иг.— 1п: ВоПгтагт, Ь. Рори1аге 8сЬгП-
1еп. Ье1рг1£, ВагШ, 1905, 8. 162—187.—100, 326—327.
— ОЪег сНе Ме1ко1еп Зег 1кеогеИ8скеп Ркузгк.— 1п: Во11г-
тапп, Ь. РорЫаге 8сЬгШеп. Ье1рг1£, ВагШ, 1905, 8. 1—10.—
328—329.
— ОЪег (Ие ЕпепСЬекгНсккеИ 1ег А^отъзИк 1п дегМа^игипззеп-
зскаЦ.— 1п: ВоПгтагт, Ь. РорЫаге 8сЬгШеп. Ее1ргт,
ВагШ, 1905, 8. 141—157.— 328—329.
— ОЪег еиге Т1ге8е Зскорепкаиегз. ^ог!га£, ^еЬакеп үог йег рЫ-
1о8орЫзсЬеп СезеПзсЬаН т \Ү1еп, 21. Тапиаг 1905.— 1п:
ВоПгтапп, Ь. РорЫаге 8сЬгИ1еп. Ье1ргш, ВагШ, 1905,
8. 385-402.- 327.
— ОЪег зЬаНзИзске Мескапък. ^оНга^, ^еЬаЬеп Ье1т лү1я-
зепзсЬаШкЬеп КоП£ге(3 т 81. Ьошз, 1904.— 1п: Во11г-
тагт, Ь. РорЫаге 8сЬгШеп. Ье^рят, ВагШ, 1905, 8. 345—
363.— 328—329.
— Егп ~]Мог1 Зег Ма1кетаНк ап сНе Епег§еИк.—1п: ВоИгтагт, Ь.
РорЫаге 8сЬгП1еп. Ье1рг1£, ВагШ, 1905, 8. 104—136.—
100, 326—327.
468 ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
— Оет гигеИе НаирЪзаЛх дет тескатизскеп V/ агте1кеог1е. Уог-
1га£, ^еЬаИеп ш (1ег 1е1егИс11еп 8Нгип£ (1ег Ка18егПс11еп
Ака(1еш1е Дег \¥188еп8скаИеп аш 29. Ма1 1886.— 1п: Во11г-
шапп, Ь. Рори1аге 8сЬгШеп. Ье1рг1£, ВагШ, 1905, 8. 25—50.—
326—327.
Сагз1ап]еп, Р. Оег ЕтричокгъНзъзтиз, ги^Шск егпе Егю1дегип§
аи{ IV. ЛУипсИз Аи/8а1ге: «Вег пагие ипд кгШзске НеаИз-
тиз» II и. III.— «^1ег1е1,]’аЬг88сЬгШ £йг \у188еП8скаШ1с11е
РИПозорЫе», Ьо1р71£, 1898, 22, 1Ш. 1, 8. 45—95;
НП. 2, 8. 190—214; IIП. 3, 8. 267—293.—05, 160, 165—166.
Сагиз, Р. НаескеТз Ткезез [ог а МопъяИс АШапсе.—«ТЬе МошзЬ>,
СЫса^о, 1906, үо1. XVI, N 1, Тапиагу, р. 120—123.— 252—253.
— [^о1е аЪои! Н. К1е1т1ре1еРз агНс1е «Оп 1ке Мопъзт о/Рго/ез-
зог Маск»].— «Тке Мотз!», СЫса^о, 1906, уо1. XVI, N 2,
АргП, р. 320.— 252.
— Рго]е88ог Маск’8 РкИозорку.— «ТЬе МотзЬ, СЫса^о, 1906,
УО1. XVI, N 3, Ыу, р. 331—356.— 253, 254.
— Рго{ез8ог Оз1юаЫ’8 РкИо^орку. Ап арргетаНоп аш! а сгШ-
С18т.— «ТЬе МотзЬ, СЫса^о, 1907, үо1. XVII, N 4, Ос1о-
Ьег, р. 516—540.— 310.
— Ткео1о§у аз а 8с1епсе.— «ТЬе Мотзг», СЫса^о, 1902, үо1.
XIII, N 1, Ос1оЬег, р. 24—37.— 253.
Скюо1зоп, О. И. Не§е1, Наеске1, КоззиСк итЫ даз 2юд1/1е ОеЪо1.
Е1пе кгШзсЬе 81исИе. Вгаип8сЬлүе1£, ^1е^е§, 1906. 90 8.—
399.
СН/(огд, IV. К. Ьес1итез атЫ Еззауз. Ей. Ьу Ь. 81ерЬеп а. Г. Ро1-
1оск. З-й. е(1. 1п Шо уо1ите8. ^ок II. Ьопйоп, МастШап,
1901. 354 р.— 252.
Сокеп, О. ЕШеИипд дез Негаиз^еЪегз.— 1п: Ьап^е, Е. А. (Зе-
зсЫсЫе (1ез МаЪепаИзтиз ипй КгШк зешег ВейеЫип^
1п йег Се^ешүагк 2. ВисЬ. ОезсЫсЫе йез Ма1епа118ти8 зеН
КаЫ. 5. (лүоЬИеПе и. үоПзк) АиП. Вю^гарЫзсЬез ^опүог!
ипй ЕхЫеНипд тН кгШзсЬет ХасЫга^ үоп Н. СоЬеп.
Ье1рг1£, Ваейекег, 1896, 8. XV— ЬХХ^Т— 321-322, 351.
[Сотр1е гепди ди 11иге:] ТЬе Ноо1з о£ НеаШу, Ье1П£ зи^езНопз
£ог а рЬИозорЫса! гесопзЬгисНоп, Ьу Е. В. Вах. Ьопйоп,
Е. СгаЫ ШсЬагйз, 1907. 1п—8°, X—331 ра^ез.— «Кеүие
йе РЬПозорЫе», Рапз, 1907, Ап. 6, 1. ХГ, N 10, р. 398—
402. [81£па1иге: V. М.].— 163.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШТТ 469
Сотр1е8 геп&из кеЪ&отадаЛгез дез зёапсез де ГАсадётЛе дез
Зсъепсез раг М. М. 1ез зесгёШгез регрё1ие1з. Т. СХЬҮ1, N 25
(22 ]шп 1908). Рапз, 1908, р. 1299—1358.—324.
Согпе1Ли8, Н. ЕМеИип^ 1п (Пе РкПозорМе. Ье1рг1£, ТеиЬпег,
1903. XIV, 357 8.— 244—245.
Согпи, А. [Ье дЛзсоигз зиг 1е Соп^гёз 1п1егпаНопа1 4е ркузъцие
6 аой1 1900].— 1п: Тгаүаих с1и Соп^гёя 1п1егпаИопа1 йе
рЬуз1дие гёиш а Рапз еп 1900, зоиз 1ез аизрхсез (1е 1а 8ос1ё1ё
1гап$а18е с!е рЬу81дие, газзешЫёз е1 риЬИёз раг СЬ. ЕсЬ
ОшПашпе е! Ь. Рошсагё. Т. IV. Ргосёз-үегЬаих.—Аппехез.—
Ь181е (1ез шетЬгез. Рапз, СаЫЫег-^Шагз, 1901, р. 5—
8.— 338—339.
— ()ие1уие8 то1з де гёропзе а «Ьа дёгоиЛе де Та1от1зте соп-
1етрога1п».— «Веуие £ёпёга1е (1ез зЫепсез ригез е! аррП-
диёез», Рапз, 1895, Ап. 6, N 23, 15 йёсетЬгө, р. 1030—1031.—
338—339.
Иаиде, Р. С. 1. Е1е12£еп ипд, зет КпЛЛкег С. Р1ескапот. (ХасЬ-
\уог1 гиг 2. гизз. АиП. (1ез «АкдшзН <3ег РЬПозорЫе»).—1п:
В1е1г£еп, I. ЕгкепЫшя ип(1 ДҮаЫЬеП. Всз АгЬеПегрЬПо-
зорЬеп итүегзеПе Вепклүе18е ипс! паШгтотзНзсЬе АпзсЬаи-
ип£ йЬег ЬеЬепзкипз!, йкопопие, РЬПозорЫе, ВеП^юп ипс!
Зог^аПзтиз. 2и зетет глүап/л^зЫп ТойезЬ^ ^езат. и.
Ьг8£. уоп Е. В1е1з£еп. 81иНегаг1, В1е1г, 1908, 8. 393—428. —
280—281.
Бе1асго1х, Н. Иаи1д Ните е1 1а ркИозорЫе сгШуие.— 1п: ВхЫю-
1Ьёдие йи Сои^гёз пПегпаИопа! йе рЬПозорЫе. ^о!. IV.
Н181о1ге (1е 1а РЬПозорЫе. Рапз, ЫЬгате А. СоИп, 1902,
р. 337—362. — 231.
«Неи18ск-Ггап2д818ске ЛакгЪйскег», Рапз. — 384.
Б1дего1, И. ЕпЛгеНеп еп1ге 1УА1атЪег1 е1 Б1с1его1.—1п: Н1(1е-
го1, I). Оеиүгсз сотр1ё1с8. Веуиез 8иг 1ез ё(1Шопз оп^шакз
сотргепап! сс 4111 а ё!ё риЬИё а (Иүегзез ёродиез е! 1ез
тапизсгНз тссШз сопзсгүсз а 1а В1ЬИо1Ьедие (1е ГЕпт-
1а£е. ИоПсся, поЫз, 1аЫе апа1уНдие, ё!ис1е зиг В1с1его1 е1
1е тоиүетоп! рЬПояорЫдие аи Х^Ш-е 81ёс1е раг I. Аззе-
гаЬ Т. 2. Рапз, Оагтег Егёгез, 1875, р. 105—121.— 30—32,
37—38, 41.
— ЬеИге зиг 1ез аиеи^1ез а Тиза§е де сеих ди1 ио1еп1. — 1п:
БЫего!, Н. Оеихгез сотр1ёЬез. Веуиез зиг 1ез ёсШлопз оп-
£1па1е8 сотргепаи! се дш а ёЬё риЪПё а сНүегзез ёродиез ек
1ез тапизсгПз тёсШз сопзегүёз а 1а В1Ы1о1Ьёдие (1е ГЕгпН-
Та^е. ХоНсез, по1ез, 1аЫе апа1уНдие, 61ис1е зиг НЫего! ек
470
ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
1е тоиуетеЫ рЬПозорЫдие аи XVIН-е 81ёс1е раг I. Аззё-
га1. Т. 1. Рапз, Оаггпег Егёгез, 1875, р. 279—342. — 29—30.
БЫего1, й. Оеиүгез сошр1ё1ез. Веүиез зиг 1ез ёсПНопз ог1§та!ез
сотргепап! се дш а ёЬё риЬИё а сНүегзез ёродиез е! 1ез та-
пизсгИз 1пё(П18 сопзегүёз а 1а ВПЯкНЬёдие <1е ГЕгтНа^е.
ХоНсез, пойез, 1аЫе апа1уНдие, ё1ш1е 8иг БЫего! е! 1е
тоиүетеп! рЬПозорЫдие аи ХУШ-е 81ёс1е раг 1 Аззёга!.
Т. 1—2. Раг18, СагЫег Ггёгез, 1875. 2 1.
Т. 1. ЬХУШ, 492 р.— 29—30.
Т. 2. 530 р.— 30—32, 37—38, 41.
П1е12$еп, Е. Ве$1еИиюг1 йез Негаи8§еЪег8.— 1п: В1е1г^еп 1.
ЕгкепЫЫ? шЫ ҮУаЫЬеН. Оез АгЬеНегрЬПозорЬеп иЫүег-
зе11е Вепклүе18е ипс! пЫигтоЫзНзсЬе АпзсЬаиип^ йЬег
ЬеЬепзкииз!, Окопопне, РЬПозорЫе, ВеИ^юп шЫ 8ог1а-
Игтиз. 2и зетет г^агш£81еп ТойезЫ^ ^езат. и. Ьг8£. уоп
Е. Ше^г^еп. 8СиН§аг1, Ше1г, 1908, 8. VII—XIV. — 280—281.
— Косктак Еъе^^еп.— «В1е Хеие 2еН», 81иН&аг1, 1908,
26, ва. 2, N 44, 8. 650—654. — 280—281.
В1е1%ёеп, 1. Егкепп1тз игЫ УРакгкеИ. Вез АгЬеИегрЬПозорЬеп
иЫүегзеПе ВепкиЫзе ипй паЬптоЫзНзсЬе АпзсЬаиип^
йЬег ЬеЬепзкипз!, Окопопие, РЬПозорЫе, ВеИ^юп ипИ
ЗоггаИзтиз. 2и зетст глүапгщзсеп ТоаезХа^ ^езат. и. Ьг8£.
уоп Е. В1е1г£еп. 81иН§аг1, В1е1г, 1908, XIV, 428 8. — 281.
*— К1е1пеге ркИозоркгзске 8скг1/1еп. Ете АизлүаЫ. 81Ы1^аг1,
Ые1г, 1903. 272 8. —122, 127, 128, 145—146, 149—150, 276—
277, 279, 286, 287—280, 390.
— И1е В.еИ§1оп 4ег ЗойаЫетокгаЫе. 8есЬз Капге1гес1еп. —
1п: В1е1г£еп, I. К1етеге рЬПозорЫзсЬе 8сЬгИ1еи. Ете
АизАҮаЫ. 81иН§аг1, Ые1г, 1903, 8. 12—76. —122—123, 149—
150, 276—277, 387—389, 390—391.
— ЗойаЫетокгаН^ске РкИо8ор1г1е. 81еЬеп КарНе1. — 1п: В1е1г-
£еп, I. К1етеге рЬПозорЫзсЬе 8сЬгИ1еп. Ете АизүүаЫ.
8ШН§аг1, Ыек, 1903, 8. 94—142. — 276—277, 279-280, 281,
389.
— 81ге1{%й$е етез ЗоиаТМеп т йаз ОеЪ1е1 йег ЕгкеппЫЛзЬкео-
г1е — 1п: В1е1г^еп, I. Юетеге рЬПозорЫзсЬе 8сЬгП1еп.
* В. И. Ленин белплер салган ютаптар мен маңалалар жүлдызша-
мен белгшендх, бүлар КПСС Орталың Комитет! жанындагы Марксизм-
ленинизм институтының Орталың партия архив!нде саңтаулы.
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1ПП 471
Еше АизлүаЫ. 81иН^аг1, В1е1г, 1903, 8. 179—272. —127, 128,
145—146, 277—278, 279, 296.
— Иаз ТУезеп йег тепзскИскеп Кор{агЬеН. Ваг^сзК үоп ешет
НапйагЬеНег. Ете аЬегтаИ^е КгхНк йег гетеп ип(1 ргак-
НзсЬеп УегпипЙ. НатЬиг^, Мехрпег, 1869. VIII, 129 8. —
302.
— Иаз М7е8еп Зег тепзскИскеп Кор/агЬеИ. Ете аЬегтаИ^е
КгШк бег гетеп иш! ргакНзсЬеп УетипН. МН етег Е1п1.
үоп А. Раппекоек. 81иН§аг1, В1е1г, 1903. XXVII, 151 8. —
127, 171—172, 177, 275, 302.
— Бег ип88еп8с1га!Шске ЗоиаИзтиз.— 1п: В1е1г£еп, I. Юетеге
рЬПозорЫбсЬе 8сЬпНеп. Ете АизлүаЫ. 81иН^аг1, В1е1г,
1903, 8. 1—11. — 279—280.
Бтег-Еёпез, 1. Иег Магхъзтиз ипЗ дле пеие81е Кеоо1иНоп 1п
деп ^аШгипззепзскаЦеп.—«Э1е Хеие 2еИ», 81иН^аг1, 1906—
1907, 25, Ва. 2, N 52, 8. 858—864. — 283—284.
Б1хоп, Е. Т. «Тке Огаттаг о/ Зсгепсе». [А 1еНег 1о 1Ье есШог
о£ «ХаШге»].—«Хакиге», Ьопбоп — N0^ Үогк, 1892, уок 46,
N 1186, Ыу 21, р. 269. — 98—99.
Иикет, Р. Ьа 1кёог1е ркузгдие, зоп оЬ]е1 е1 за з1гис1иге. Рапз,
СЬеуаИег е! ВМёге, 1906. 450 р. (В1ЬИо1Ьёдие 6е рЬПозор-
Ые ехрёптепШе. II). — 48—49, 353—356.
— ТЛе! ипд 81гик1иг дег ркузъкаНзскеп Ткеогъеп. Аи1ог181ег1е
СЬегз. уоп Г А(11ег. МИ е!пет Үопү. уоп Е. МасЬ. Ье1р-
21£, ВагШ, 1908. XII, 367 8. —354—355.
Ейкгт§, Е. Ьо^гк ипд 1М188еп8ска/181кеог1е. Ье1рг1£, Еиез (Ве18-
1апа), 1878. XVI, 561 3. — 272.
Еп§е1з, Р. Неггп Еи§еп Бйкг1п§8 1}ти)а1т,ип§ дег ]У188епзска(1.
РЬИозорЫе. РоИНзсЬе Окопопне. ЗоглаИзтиз. Ьесргх^,
Сепо88еп8с11аН-ВисЬагискеге1, 1878. VIII, 274 8. — 196, 257,
272—273, 279, 283, 301—302, 352, 385.
— Неггп Еи§еп Ейкг1п$8 ИттсИгип^ дег ^Угззепзска^. 2. АиП.
НоШп^еп — ХйпсЬ, Үег1. аег ҮоПсзЬисЬЬашИип^, 1886.
XVI, 315 8. — 5—6, 379.
— Неггп Еи§еп Ейкг1п§8 11тта12ип§ дег У7г88еп8ска{1. 3.,
аигсЬ^ез. и. үегт. АиН. 81иН§аг1, В1е1г, 1894. XX, 354 8.—
206, 386.
472 0ДЕ1311 ЕЦБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
Еп§с18, Е. Негт Еи§еп Вйкгт$8 VтшсИхипд йег УИззепзскаЦ.
5., ипүегапй. АиП. 81иИ£аг1, В1еЬг, 1904. XX, 354 8. — 35—
36, 89, 122, 141, 142, 143—144, 170, 190—191, 194, 195, 208-
209, 285.
— 1п1гойисНоп «ЕосгаИзт Шоргап апй 8с1епН{1с»\.— 1п:
Еп^еК Е. ЗосхаПзт Шорхап ап(1 8с1еп1Шс. Тгапз!. Ьу Е. Аүе-
11'п£. XVШ1 а зресха! 1п1го(1исНоп Ьу 1Ье аиЬЬог. Ьопйоп —
Хелү Үогк, ЗоппепзсЬеш — 8спЬпег, 1892, р. V—XXXIX.—
5, 111—112, 148, 230, 231, 232, 296.
— Ьийи)1§ ГеиегЪаск ипй йег Аиз§ап£ йег ЫаззгзсТгеп Зеи18скеп
РкИо^оркге. ВеУ1(Пег1ег 8оп(1егаЬ(1гиск аиз (1ег «ХеиепХеИ».
МН АпЬап^: Каг! Магх йЬег ЕеиегЬаск үот 1аЬге 1845.
81иН^аг1, Ые1г, 1888. VII, 72 8. —5, 26, 36, 62, 107—108,
111—148, 182, 204—205, 226, 229—230, 296, 379, 385, 386.
— Ьийи)1§ ЕеиегЪаск ипд, дсг Аизрап^ дег к1а8818скеп йеи^зскеп
РкИозоркге. МН АпЬап^: Каг! Магх йЬег ЕеиегЬасЬ үот
ТаЬге 1845. 4. АиП. 81иП^аг1, В1е1г, 1907. IV, 62 $. — 89,
102—103, 135, 171, 230, 270, 284.
— ВосгаНят ТЛоргап апд ЗсгепНЦс. ТгапзЬ Ьу Е. АуеИпд. АҮИЬ
а зресТа! шТгосЫсИои Ьу 1Ье аиШог. ЬошТоп — Ые^ Үогк,
ЗоппепзсЬеш — 8спЬпег, 1892. XXXIX, 117 р. — 5, 111—112,
148, 230, 231, 232, 296.
*— ЕЪег к1з1ог1зскеп МаЪеггаНзтиз.—«Ше Хеие 2оИ», 81и11-
£аг1, 1892-1893, XI, Вй. I, N 1, 8. 15—20; N 2, 8. 42—
51. — 26, 111—121, 122—123, 128—129, 136.
— [Уогшог! гит Виск: «Еидшг^ ЕеиегЪаск...»].—1п: Еп^е1з, Г.
ЬисКуцг ЕеиегЬасЬ иий йег Аия^ап^ йег к1а8818сЬеп йеи!-
зсЬеп РЬПозорЫе. ВеуЫТегТег 8ош1егаЬ(1гиск аиз йег «^еиеп
2еН». МН АпЬап^: Каг! Магх йЬег ЕеиегЬасЬ уот ТаЬге
1845. 81и11.^аг1, Ше1г, 1888, 8. V—VII. — 62, 386.
— УогшогЪ [гит Виск: «Баз Е1епй йег» РкИозоркге» иоп
. К. Магх\.—1п: Магх, К. Ваз Е1еш1 йег РЬПояорЫе. АЫлүог!
аиГ РгошПюпз «РЬПозорЫе йез ЕЫпйз». ОсиСясЬ үопЕ. Вегп-
я!ет иш1 К. КаиЬяку. МН Үопүог! ипй Хоьеп үоп Е. Еп£о1я.
81иП^аг1, Ше1г, 1885, 8. V—XXXVI. — 360—361.
— [Уогшог! гиг йгШеп Аи]1а$е дез Вискез: «Неггп Еи§еп Бйк-
Пп$8 11тша12,11П§ йег }¥188еп8ска/1»\.—1п: Еп£е1я, Е. Неггп
Еи^еп ВйЬпП£8 Нтлүакип^ йег \У1яяеиясЬаН. 3., сЫгсЬ^ея.
и. үегт. АиП. 8Ьи11^аг1, В1е1г, 1894, 8. XX. — 206, 386.
— Уогшог! 2иг яюеНеп Аи]1а§е [йез Вискез: «Неггп Еи$еп Вйк-
г1п£8 НтшсИгипд йег У188еп8скаЦ.»\.— 1п: Еп£е1я, Е. Неггп
ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
473
Еи^еп ВйЬпп^з Пппүакип^ йег МПззепзсЬаН. 2. АиП. Но1-
Нп^еп — 2йпсЬ, Үег1. йег УоШзЬисЬЬапсНищг, 1886, 8. IX—
XVI. — 379.
ЕциаЫ, 0. ВЛскагй Аиепапиз а1з Ве$гйп(1ег дез ЕтргпокгНш$-
тиз. Ете егкепЫп^зкпИзсЬе НЫегзисЬип^ йЪег йаз Үег-
Ьакшз үоп \Үег1 ипй МИгкИсЬкеН. ВегИп, НоГшапп, 1905.
IV, 177 8.-59, 72-73, 94, 97.
РеиегЬаск, Ъ. [Вп,е/ ап IV. ВоИп. 26. Магг 1858].— 1п: [Геиег-
ЬасЬ, Ь.] Ьи<1чу]£ ГеиегЬасЬ ш 8е1пет ВнеПүескзе! ипй ИасЬ-
]а[3 8о\У1’е т зешег рЬИозорЫзсЬеп СЬагак1егеи1\у1ск1ип£
йаг^ез!. үоп К. Сгйп. Вск 2. Ьи(Ы1£ ГеиегЬасЬз ВпеЬкгесЬ-
5е1 иш! ХасЫар. 1850—1872. Ье1рг1£—НеЫе1Ьег§, \Үт1ег,
1874, 8. 49—50. — 224—225.
— Еп1§е£пип£ ап К. Наут. Ап1а|ЗИсЬ зетег 8сЬпН: «Ееиег-
ЬасЬ ипс1 31е РЬПозорЫе. Ет ВеНга^ гиг КпНк ЬеНег».
На11е, 1847. — 1п: ГеиегЬасЬ, Ь. 8атШсЬе \Уегке. Хеи
Ьг8£. үоп УУ. ВоИп и. Г. 1осП. Вск VII. Ег1аи1егип£еп иш!
Ег^апгищгеп гит УУезеп йез СЬпз1еп1итз. ВигсЬ^ез. ипй
пеи Ьг8£. үоп Ж ВоИп. 81иН^аг1, Гготтапп, 1903, 8. 506—
520. — 85—86, 125—126, 167—169.
— СгипдзсИге дег РкИо^оркге дег Яикип/1. (1843).—1п: Геиег-
ЬасЬ, Ь. ЗатШсЬе \Үегке. Вй. II. РЬИозорЫзсЬе КгШкеп
иш! (ЗгипйзЫге. Ье1рг1£, ҮУ1£аш1, 1846, 8. 269—346. —193,
223—224.
— Еидипз Р еиегЪаск 1п зеъпет Впе/шескзе! ипд Наск1а@ зоипе
т зетег рЫозоркгзскеп Скагак1егеп1ипск1ип$ Заг§ез1. иоп
К. Сгйп. Вй. 1—2. Ье1рг1£—Не1(1е1Ьег£, \Үт1ег, 1874. 2 Вй.
Вй. 1. Ьш1\у1£ ГеиегЬасЬз рЬПозорЫзсЬе СЬагак1егеп1-
лүшккт^. 8ет ВпеЬуисЬзе! и. ХасЫар. 1820—1850. VIII,
435 8. — 86, 384—385.
Вй. 2. ЬисЫ1£ ГеиегЬасЬз ВпеГ^есЬзе! иш! КасЫар. 1850—
1872. VIII, 333 8.-224—225.
— ВатШске М7егке. Вй. II, X. Ье1рг1£, \Ү1£апс1, 1846—1866.
2 ва.
*Вск II. РЬПозорЫзсЬе КпИкеп ипй Сгишкаке. 1846. VII,
414 8. — 193, 223—224.
Вй. X. СоНЬеИ, ГгеЖеИ ипй Нпз1егЬИсЬке11 үот 81аш1-
рипк!е йег Ап1Ыоро1о£1е. 1866. VIII, 293 8. — 123, 139,
152—153, 346.
474 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
ГеиегЪаск, Е. ЗатгЛИске ТУегке. N011 Ьг8£. уоп \¥. ВоИп и. Г. ^о(11.
В(1. VII. Ег1аи1егип£еп ипс! Ег^апгип^еп гит ^Үезеп йез
СЬпз^епШтз. БшсЬ^ез. ип(1 пеи Ьг8£. үоп Ж Во1т. 81Ы1-
£аг1, Гготтапп, 1903. XII, 520 8.-85—86, 125—126, 167—
169.
— 1)Ъег «йаз Жезеп бег КеИ§1оп» т Вейекип§ аи/: «ЕеиегЪаск
ипй сНе РкИозоркъе. Ет ВеНга$ гиг КгШк Ъегбег иоп В. Наут,
1847». Ехп ВгисЬзШск.— 1п: [ГеиегЬасЬ, Ь.] ЬисҢу1£ Геиег-
ЬасЬ т зетет ВпеГкүесЬзе! иш! ХасЫа|3 8олү1е т зетег
рЬйозорЫзскеп СЬагаЫегепГтсккт^ йаг^ея!. үоп К. Сгйп.
Вй. 1. Ьис1\Ү1£ ГеиегЬасЬя рЬНояорЫясЬе СЬагаЫегеЫтск-
1ип£. 8ет ВпеРмесЬзе! и. ХасЫа|3. 1820—1850. Ье1рг1£ —
Не1(1е1Ьег£, \Үт1ег, 1874, 8. 423—435. — 86.
— 1)Ъег ЗрггШмШзтиз ипй, Ма^епаИзтиз, Ъезопйегз 1п Ве-
х1екип$ аи/ дЛе УҮШепз/геъкеН.—1п: ГеиегЬасЬ, Е. 8атШсЬе
ҮУегке. Вй. X. СоНЬеН, ГгехЬей ипй 11пя1егЫ1сЬке11 уот
81ап(1рипкЬе йег Ап1Ьгоро!о£1е. Ье1рг1£, ДҮх^аш!, 1866,
8. 37—204. —123, 139, 152—153, 346.
Есск1е, 1. С. Вегепзгоп без Аепезгдетиз оЗег йЪег сНе Еипдатеп-
1е дег иот Неггп Рго$. Ве1пкоЫ 1п 1епа $еИе/ег1е Е1етеп1аг-
ркИо8орк1е — 1п: ЫсЫе, 1. С. 8атШсЬе АҮегке. 1. АЫ.
2иг ШеогеНзсЬеп РЫ1озорЫе. 1. В(1. Вег1т, ҮеН, 1845,
8. 3-25.- 77.
— ЗатШске үүегке. 1. АЫ. 2иг ШеогеНясЬеп РЬНояорЫе. 1. Вй.
Вег1т, УеЬ, 1845. XXXII, 534 8.— 77, 153, 219.
— 8оппепк1агег Вег1ск1 ап (1аз §го^еге РиЪНкит йЪег даз е1§еп1-
Иске УЕезеп дег пеиезкеп РкИозоркъе. Ет УегзисЬ, (Не Ьезег
гит УегзЬеЬеп ги глүт^еп. ВегИп, Веа18сЪи1ЬисЬЬа11(11ип£,
1801. XX, 232 8.— 67—68, 162.
— 2шеИе ЕМе11ип§ 1п дле УУлззепзска/Шекге, /йг Ьезег, сНе
зскоп ет ркИозоркьзскез 8у81ет каЪеп.—1п: ЫсЫе, Ь 0.
8атШсЬе ҮҮегке. 1. АЫ. 2иг ШеогеНясЬеп РЬПояорЫе.
1. Вс1. Вег1т, УеП, 1845, 8. 453—518.— 153, 219.
Еъзскег, К. О-езскъсМе дег пеиегп РкИозоркге. В(1. V. ЫсЫө ип(1
яете Уог^ап^ег. НеЫеПэег^, ВаНегтапп, 1869. ХЬ, 832 8.—
219—220.
Егапск, А. ВгсНоппагге йез зсъепсез ркИозоркгуиез. Раг ипе яо-
С1ё1ё йе ргоГеяяеигя е! йе яаүаЫз зоия 1а (ИгесНоп (1е...2-е ёй.
Рапя, НасЬеНе, 1875. XII, 1806 р.— 139.
Егапк, Рк. КаизаТдезеНь ипй Ег/акгип§.— «Аппа1еп йег Ха1иг-
рЬПозорЫе», Ьехрг!^, 1907, Вй. 6, 8. 443—450.—181—182.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 475
Ргазег, А. С. Е&ИоРз Рге]асе 1о 1ке «ТгеаНзе сопсегп1п§ 1ке Рг1п-
с1р1ез о/ Нитпап Кпои)1ед,§е».— 1п: [Вегке1еу, 0.] ТЬе АҮогкз
о£ О. Вегке1еу, тс1исНп£ тапу о£ Ыз ЫШегЪо иприЬ-
НзЬесЬ АҮНЬ ргеГасез, аппо1аНоп8, Ыз Ше апс! 1е11ег8, ап(1 ап
ассоип! о£ Ыз рЬИозорЬу, Ьу А. С. Ггазег. 1п £оиг үоЫтез.
Уо1. 1. ОхЫМ, ТЬе С1агеп(1оп ргезз, 1871, р. 115—130.—
22—23.
— Рге/асе [Ы; «Тке УУогке о/ С. Вегке1еу...» .— 1п: [Вегке-
1еу, С.] ТЬе ^Үогкз о£ 0. Вегке1еу, тскнНп^ тапу о£ Ыз
лүгШп£8 Ы1Ьег1о иприЬПзЬей. \УНЬ ргеГасез, аппоЫНопз, Ыз
И£е апй 1еНегз, апс! ап ассоип! о£ Ыз рЬПозорЬу, Ьу А. С. Гга-
зег. 1п £оиг ҮоЫтез. Уо1. 1. Ох£ог(1, ТЬе СЛагепскт ргеяз,
1871, р. VII—XVIII.— 22.
ГпетПепдег, 0.— цараңыз: Е\уа1(1, 0.
Сгйп, К.— ңараңыз: [ГеиегЬасЬ, Ь.] Ьи(Ы1£ ГеиегЬасЬ т зетет
ВпеЛүесЬзе! шн! ХасЫа|3...
СгйпПгег, 8. СезскъсЪЛе дег апогзапЛзскеп Ма^игипззепзскаЦеп ып
^еипгекпЛеп 1акгкипдег1. ВегИп, Воп(И, 1901. XIX, 984 8.
(Баз ХеипгеЬЫе ЫЬг1шп(1ег1 т ВеЫзсМаЫз ЕпкиискЫп^.
ЫЫег МИлүхгкип^ уоп 8. СйЫЬег, С. СигЫЖ, Г. Ноет^ и. а.
Вй. V).— 327.
Наеске1, Е. Ьез шегиеШез де 1а и1е. ЕЫйез йе рЬПозорЫе Ыо1о-
&хдие. Роиг зепйг йе сотрЫтепС аих Ет^тез йе ГНпЫегз.
Рапз, 8сЫе1сЬег Ггёгез, [8. й.]. XII, 380 р.— 401—403.
— Вег Моп181епЬип(1. ТЬезеп гиг Ог^атзаНоп йез Мотзтиз.
ГгапкГиг! ат Мат, Хеиег ГгапкГигЫг ^ег1а£, 1905. 12 8.—
253.
— В1е ТУеНгсИзеТ СететүегзЫпсШсЬе 81шИеп йЬег тотзНзсЬе
РЫ1озорЫе. Вопп, 81гаир, 1899. VIII, 473 8.— 311, 398—400,
405—406.
Наг1тпапп, Е. ЕНе И7еНапзскаиип^ дег тодегпеп Ркузък. Ье1рг1£,
Нааске, 1902. X, 233 8.— 63, 324-326.
Не$е1, С. IV. Р. УУегке. УоПе!. Аив£. йигсЬ етеп ^егет уоп
Ггеипйеп йез ^еге\у1^1еп: РЫ МагЬетеке и. а. В(1. 6. Еп-
гук1ора(Ие йег рЬПозорЫзсЬеп ҮУ188еп8сЬаНеп 1т Сгипйпззе.
Т. 1. В1е Ьо£1к. Нг8£. үоп Ь. үоп Неппт&. 2. АиЛ. ВегИп,
Випскег и. НитЫо1, 1843. ХЬ, 414 8.—135—136.
Не1тко11г, Н. НапдЪиск дег ркуз1о1о§18скет1 ОрНк. Ье1р21£, Уо88,
1867. XIV, 874 8. (АИ^етете ЕпгуЫораШе йег РЬу81к.
Вй. IX).— 262, 263.
476
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
Не1тпко11х, Н. ОрИдие рку$1о1о$1уие. Тгаск раг Е. 1аүа1 е!
N. Т11. К1еш. Рапз, Маззоп, 1867. XI, 1057 р.— 262—263.
— Б1е ТаЛзаскеп 1п Зег ^Уакгпектип^.— 1п: НеЪпЪоНг, Н.
УоНга^е ип(1 Нейеп. 2и^1е1с11 3. АиП. Зег «Рори1агеп \Ү18-
бепзсйаНИсЪеп Үог1га^е» йез УегГаззегз. Ва. 2. Вгаип-
8сНлүе1£, Ү1е\уе£, 1884.— 264—265.
— ОЪег сИе ЕгкаИип^ бег Кга)1, еше рНузхкаИяске АЬкапсПип^,
үог^еНа^еп ш с!ег ЗИхип^ с!ег рЬуЫкаКзскеп СезеИзсЬаН
ги ВегИп ат 23. 1иК 1847. ВегПп, Ве1тег, 1847. 72 8.—
266—267.
— УоНга^е ипб Вебеп. 2и^1е1с11 3. АиП. с1ег «Рори1агеп ЛҮ15-
зепзсЪаНИскеп УоНга^е» (1ез УегГаззегз. Вс1. 2. Вгаип-
зс1пүе1£, Ү1е\уе£, 1884. XII, 380 8.— 264—265.
Нег1г, Н. ЕМеИип^ [гипг Виск: «Б1е РппяЛръеп Лег Меска-
пгк...»].— 1п: Нег12, Н. ПезаттеИе ^Уегке. В(1. III. В1е
Рппгхрхеп Зег Мескашк ш пеиет 2изаттепЬап^е Каг^ез!.
үоп Н. Нег1г. МН етет Уотог1е үоп Н. НеИпкоИг. Ье1р-
21£, ВагШ, 1894, 8. 1—49.— 323.
— ОезаттеИе ЛУегке. Ва. I, III. Ьесргш, ВагП1, 1894—1895.
2 ва.
ва. I. ЗсЬпНеп үегпмзсЫеп ТпЬаНз. Нг8§. үоп Рп. Ьепага.
1895. XXIX, 368 8.— 323.
Ва. III. В1е Ргт21р1еп аег МесЬатк т пеиет 2изаттеп-
Ьап£е ааг^ев!. үоп Н. НегЬг. МП ешет УопуоНе үоп Н. Не1т-
Ьо11г. 1894. XXIX, 312 8.— 323.
— ОЪег сИе ВегЛекипзеп хишскеп Ыск1 ипй Е1ек1г1т,1М. Уог-
1га£, ^еЬаНеп Ье1 Зег 62. Уегзатт1ип£ с1еи18сЬег ХаЪигГог-
зсЬег ипа Агг1е ги Не1ае1Ьег£ ат 20. 8ер1етЬег 1889.^- 1п:
Нег1г, Н. СезаттеИе \Уегке. ва. I. ЗсЬпНеп үегппзсЫеп
1пЬа11з. Нг8£. үоп РЬ. Ьепага. Ье1р21£, Ваг1Ь, 1895, 8. 339—
354.— 323.
Неу{е1с1ег, V. ОЪег с1еп Ве^ггП Лег Ег{акгип^ Ъе1 Не1тко112.1паи-
£ига1-В188еНаНоп гиг Ег1ап£ип£ аег ВоИопуйгае үоп йег
рЬПозорЫзсЬеп ГакиИа! аег ЫтүегзИа! ги ВегИп. ВегИи,
1897. 81 8.— 264.
НъЪЪеп, 1. О. Тке Ткеогу о( Епег§еНс8 апй Из РкИо8орк1са1 Веа-
г1п§8.— «ТЬе Мошз1», СЫса^о, 1903, үо1. XIII, N 3, АргП,
р. 321—330.— 308—309.
ЭДЕБП ЕҢВЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
477
Ндпл^иоаЫ, Н. ЁЪег сНе Ьекге Пите’8 иоп йег КеаШсИ йег
Аи^епсНп^е. Ете егксппкпЫЪеогеНзсЪе 1}п1ег8ис11ип£. Вег-
Ип, 8сЬ\уе18сЬке, 1904. VIII, 88 3.-14, 98.
— Яиг КгШк йег Маскзскел РкИозоркъе. Ете егкеппйнзНюо-
геНзске $1исНе. ВегИп, 8с11хуе18с11ке, 1903. 54 8.—189.
Нои11еи[§ие, Ь. Ь’ёио1иИоп йез зссепсез. Рапз, ЫЬгахне
А. СоИп, 1908. XI, 287 р.— 293.
— Еез Ыёез йез ркузьсгепз зиг 1а тпаНёге.— «Ь’Аппёе РзусЬо-
1о£1дие», Рапз, 1908, Ап. 14, р. 95—109.— 293.
Ните, И. Еззауз апй ТгеаНзее оп 8еиега1 КиЬ^ес^з. Соп1атт^
еззауз, тога1, ро1Шса1, аги! Шегагу. То \уЫск аге а(1(1еЭ
Б1а1о£ие8 сопсетт^ Ка1ига1 ВеИ^юп. Л пе\у е<1. 1п Ьлүо
үо1ите8. Уо1. II. Ьопйоп, 1опез, 1822. VI, 612 р.— 27—28.
— Ап 1пуи1гу сопсегпт^ Нишап Нпйег81апй1п^.— 1п: Ните, Б.
Еззауз аш! ТгеаНзез оп 8еүега1 8иЬ]ес(8. СоЫатт^ еззауз,
тога!, роИНса!, ап(1 Шсгагу. То \у1псЪ аге асЫес! Бхак^иез
сопсегпт^ Ха1ига1 КеИ^юп. А пелү е(1. 1п 1лүо үо1ите5.
Үо1. II. ЕопсЫп, .Гопез, 1822, р. 1—165.— 27—28.
— ТгаИё йе 1а па1иге китате. (Ыүге ргеппег ои Не Геп1епс1е-
теп1). Тгай. роиг 1а ргеппёгс Гохз раг С11. Вепоиүхег е! Г. РИ-
1оп. Еззахз рЬИозорЫдиез зиг Геп1еп(1етеп1. Тгай. йе М. Сог-
п£ёе. Ауес ипе т1гос1ис1юп раг Р. РИ1оп. Рапз, Вигеаи
(1е 1а сгШдие рЬИозорЫдие, 1878. ЬХХП, 581 р. (РзусЬо-
1о£1е (1е Ните).— 28.
Них1еу, Т. Н. Ните. Ьопйоп, МастШап, 1879. VI, 208, 4 р. — 29.
«Тке 1п1егпаИопа1 8ос1а11з1 Неиъеи)», СЫса^о, 1908, үо1. VIII,
N 10, АргП, р. 577—588.— 49.
1агпс8, Ж Рга^таИзш. Л пөлү пате Ыг зоте о1с! лүауз о! 1Ып-
кт£. Рори1аг 1ес1игс8 оп рЬИозорЬу. ЬопНоп—Хелү Үогк а. о.,
Ьоп^тапз, 1907. XIII, 309 р.— 390.
1еп18а1ет, ИЛ Бег кгНЛзске ТйеаИятиз ипй сПе гете Ьо§1к. Ет
Ни£ Ш1 81геИе. \Үхеп — Ье1р21£, ВгаитйПег, 1905. XII,
224 8.— 98, 162.
«Т)ег Натр{», \¥1еп, 1908, 1, НП. 5, 1. ЕеЬгиаг, 8. 231—
240.— 48—49, 55, 246.
478
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
КапЛ, I. КгШк дег гетеп УетипЦ. В1^а, Наг1кпосЬ, 1781.
[XXII], 856 3.-217.
«КапШисНеп», ВегКп, 1903, В± VIII, 8. 258—320, 396—447.—
98, 182, 214, 250.
КаиЦтапп, М. Ет]йкгип£.— «ХейзсЫШ 1йг пшпапеп1е РЫ-
1о8орЫе», ВегКп, 1895. Вс1. I, НН. 1, 8. 1—10.— 235—236.
К1етре1ег, Н. В1е Егкепп1т811геог1е дег Ма1иг{ог8скип% дег
Се§етоаг1. 1)п1ег Хи£гипс1е1е£ип£ йег АпзсЬаиип^еп уоп
Маск, 81а11о, СКНоЫ, ШгсЬЬоН, НеНх, Реагзоп ипс! Оз1\¥а1(1.
Ье1рг1£, ВагШ, 1905. XII, 156 8.— 247—249, 252, 253.
— Египдегип§.— «АгсЫу £йг зузЫтаНзске РЪПозорЫе», Вег-
Кп, 1900, Вй. VI, НН. 1, 8. 86—88.— 97—98, 214, 249.
— Кап1 ипд дъе па1игип88еп8ска/1Иске ЕгкеппМзкгШк дег Се-
$егшаг1. (МасЬ, Нег1г, 81а11о, СКИогй).— «КаЫзЪисКеп»,
ВегКп, 1903, Вй. VIII, 8. 258—320.— 249.
— Оп 1ке Мотзт о/ Рго^еззог Маск.— «ТЬе Мошз!», СЫса^о,
1906, уо1. XVI, N 2, АргН, р. 161—168.— 253.
— ОЪег Етз1 Маск*8 ипд Нетгъск Нег1&’ рг1п&1р1е11е' Аи)-
]а88ип£ дег Ркузък.— «АгсЫу £йг зузитаНзсЬе РЫ1озо-
рЫе», ВегКп, 1898—1899, Вй. V, НН. 2, 8. 159—184.— 249,
267—269, 292, 323.
— Үопоог! дез ОЬегзеШгз [%ит Виск: «Иаз УФеНЪИд дег
тодегпеп Ма^игипззепзскаП» уоп К. 8пус1ег].—1п: 8пус1ег, К.
Ва5 УҮеНЬПК йег тойегпеп Ха1ипү155еп5сЬаИ пасЬ йеп
Ег£еЬт55еп йег пеие51еп ЕогзсЬип^еп. Аи1оп51ег1е (1еЫ5сЬе
ОЬег5е1гип£ үоп Н. К1ешре1ег. Ье1рг1&, Ваг1Ь, 1905, 8. III—
XII.— 403.
Кпох, Н. V. Оп 1ке Иа1иге о/ 1ке КоНоп о/ Ех1егпаШу.—«Мтй»,
Ьопйоп — ЕсКпЬигеЬ, 1897, уо1. VI, N 22, АргП, р. 204—
227.— 251.
Ьа/аг^ие, Р. Ее та1ёг1а1Л8те де Магх е1 ТъдёаИзте де Кап1.—
«Ье 8ос1а1151е», Рапз, 1900, N 78, 25 1ёупег, р. 1.— 226—227.
Еап§е, Е. А. О1е АгЪеИег/га^е. 1Ые ВейеЫип^ £йг Се^етүаН
иш! ХикипН. 2. ит^еагЬ. и. уегт. АиП. УҮт1ег1Ьиг, В1еи1ег-
НаизЬеег, 1870. VI, 384 8.— 375.
— ОезсМсМе дез Ма^епаИзтиз ипд КгШк зетег Ведеи1ип$ т
дег Оеёептаг1. 2. ВисЬ. СезсЫсЫе йез Ма1епа115ти5 5еН
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП 479
КапК 5. (ж)Ы£еПе и. уоНзЬ) АиП. В1о^гарЫзсЬе8 Үог-
\¥оН ипс! Епйейищг тИ кгШзсйет ХасЫга^ үоп Н. Соксп.
Ье1р21£, Ваейекег, 1896. ЬХХУ1, 573 8.— 321—322, 351,
Ьапдегнп, Р, Ьа ркузъуие дез ё1ес1гоп8. Варрог! ргёзеЫё аи Соп£-
гёз тЪегпаНопа! без зтепсез е1 аг1з а Запй-Ьошз, 1е 22 зер-
1етЬге 1904.— «Веүие £ёпёга1е без зсгепсез ригез е1 аррп-
диёез», Рапз, 1905, Ап. 16, N 6, 30 тагз, р. 257*—276.— 295.
Ьес1а1г, А. ВеИга^е ги етег тотзИзскеп Егкепп1тз1кеог1е.
Вгез1аи, КоеЬпег, 1882. 48 8.— 240, 273.
— Вег ВеаИзтиз дег тодегпеп Ма1игип88еп8ска]1 1т 1Лск1е
дег иоп Вегке1еу ипд Кап1 апдеЪакпЛеп Егкепп^тзкгШк.
КгШзске 81геИ7й£е. Рга^, Тетрзку, 1879. IX, 282 3.-199—
200, 222, 235, 237, 239—240, 259, 264, 266, 272, 273, 397.
Ьёоу, А. Ьа ркИозоркге де ЕеиегЪаск е1 зоп т}1иепсе зиг 1а Ш1ё-
га1иге аИетапде. ТЬёзе роиг 1е с!ос1ога1 ргёзеп^ёе а 1а ГасиНё
йез 1еНгез йе ГЕшүегзйё йе Рапз. Рапз, А1сап, 1904. XXVIII,
544 р.— 109—111.
Ьод^е, 0. 8иг 1ез ё1ес1гоп8. СопГёгепсе ТаИе а ПпзШиНоп о£
Е1ес!пса1 Еп^теегз, 1е 5 поуетЬге 1902. Тгай. йе Гап^Ыз
раг Е. Хи^иез е! 1 РёпШег. Ргё£. йе Р. Ьап^еут. Рапз, &аи-
Ийег-УШагз, 1906. XIII, 168 р. (Ас1иа1йёз зЫепййдиез).—
295.
— Ьа иъе е1 1а таИёге. Тгай. йе Гап£1а1з раг I. Мах\уе11. Рапз,
А1сап, 1907. 148, 32 р.— 98.
Ьиска, Е. Ваз Егкепп1п18ргоЫет ипд Маскз «Апа1узе дег Етр-
Цпдип^еп». Ете кгШзсЬе 81исНе.— «КапЫисНеп», Вег1т,
1903, Вй. VIII, 8. 396—447.— 98, 182, 214.
Маск, Е. В1е Апа1узе дег ЕтрЦпдипдеп ипд даз VегкаИтз
дез Ркузъзскеп хит Рзускъзскеп. 2. уегт. АиП. йег Вейгаде
2иг Апа1узе йег ЕтрНпйип^еп. 1епа, ПзсЬег, 1900. VII,
244 8.— 98, 336.
— ЕгкеппЛтз ипд 1гг1ит. ЗЫггеп гиг РзусЬо1о£1е йег Еог-
зсЬип^. Ве1р21£, ВагШ, 1905. 461 8.— 6, 97, 234.
— ЕгкеппЛтз ипд 1гг1ит. 8к122еп гиг РзусЬо1о^1е йег Гог-
зсЬип^. 2. йигсЬ^ез. АиН. Ее1р21£, ВагНа, 1906. XII, 474 8.—
41—42, 48, 61—63, 97, 150, 162—163, 164, 174, 175, 188, 196—
199, 212—214, 247, 366—367, 396, 405.
480
ОДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
Маск, Е. В1е СезскиМе ипд сНе 1Уитхе1 дез 8а1%ез иоп дег
ЕгкаНип$ с1ег АгЬеИ. Уог1га§, ^еЬаПеп т (1ег К. ВбЬт.
ОезеПзсЬаК (1ег АҮ158епзсЬаП;еп ат 15. Коу. 1871. Рга£, Саке,
1872. 58 8.— 34, 49, 186, 188, 198-199, 202, 235, 240.
— Ьа тёсатцие ехрозё к1з1ог1^ие е£ сгШдие де зоп дёие1орре-
теп1. Оиуга^е 1гас1. зиг 1а 4-те ёб. аПетапйе раг Е. ВегЬ-
гапск Ауес ипе т!го(1. бе Е. Р1сагс1. Рапз, ЫЬгахпе зсхепН-
Ндие А. Негтапп, 1904, IX, 498 р. —174—175, 213, 236, 393.
— Е1е Мескаплк т 1Ьгег Еп1ипск1ип§ Ыз^огъзск-кгШзск даг-
М|1 25Г> АЪЬ. Ье1‘р7Л£, ВгоскЪаия. 1883. X, 483 8.—
49, 328, 331.
— Бъе Мескатк ъп 1кгег Еп1ипск1ип§ къзЬопзск-кгШзск Лагде-
з1е1И. МИ 250 АЬЬ. 3. уегЬ. и. уегт. АиП. Ье1р21£, Вгосккаиз,
1897. XII, 505 8. — 34—35, 48, 49, 163—164, 173—174, 196,
200, 201—202. -
— В1е Рптшрсеп дег 1Магте1екге. Н181ог18сЬ-кгШ8сЬ еп1д¥1-
скеН. 2. АиП. Ьехр^, ВагШ, 1900. XII, 484 8. — 173, 174—
175, 187—188, 336.
— Уогтог1 2пг дтШеп Аи)1а§е [дез Вискез: «В1е Меска-
тк...»].— 1п: МасЬ, Е. Б1е МесЬатк т Шгег ЕпШккШп^
ЫзШнзсЬ-кгШясЬ (1аг§е81е11к МН 250 АЬЬ. 3. уегЬ. и. уегт.
Аи£1. Ье1р21£, ВгоскЬаиз, 1897, 8. IX—X. — 48.
— УопоогЪ гиг етз1еп Аи11а$е [дез Вискез: «Иъе Меска-
п1к...»\.— 1п: МасЬ, Е. В1е МесЬатк т 1‘Ьгег ЕгШлисккт^
ЫзЫпзсЬ-кгШясЬ (1агдез1е1Н. МН 250 АЬЬ. Ье1рг1£, Вгоск-
Ьаиз, 1883, 8. III—VII. — 49.
— Уопоог1 [з.чг ет81еп Аираре дез Вискез: «ЕгкептШтз ипд
1гг1ит»].— 1п: МасЬ, Е. ЕгкешШпз шн! 1гг1шп. 8к12геп
гиг Р8усЬо1о£1е с!ег ЕогзсЬип». 2. бигсЪ^ез. АиП. Ве1р21£,
Ваг1Ь, 1906, 8. V—IX. — 98.
— Уогтог1 яиг гсоеИеп АиЦа^е Вискез: «ЕгкеппЛтз ипд
1гг1ит»\.— 1п: МасЬ, Е. ЕгкешШнз ипс! 1гг1ит. 8к1ггсп
гиг Р8усЬо1о£1е бег ЕогясЬип^. 2. бигсЬ^ез. АиП. Ыегргх^,
Ваг1Ь, 1906, 8. X—XI. — 48, 98, 162.
Магх, К. [Вг1е/ ап Ь. ЕеиегЪаск. КгеигпасЬ, 20. Ос1оЬег 1843].—
1п: [ЕеиегЬасЬ, Ь.] ЬисТул^ ЕсиегЬасЬ т зетет ВнеНүесЬее!
ипб ХасЫар зоуДе т зстег рЬПозорЫясЬеп. СЬагак1егеШ-
Л¥1ск1ип£ баг^езк уоп К. Сгйп. Вй. 1. Ьи(Ы1£ ЕеиегЬасЬз
рЬПозорЫзсЬе СЬагак1егеп1лҮ1ск1ип£. 8ет ВпеНүесЬзе! и.
ХасЫар. 1820—1850. Ье1р21£ — НеЫеПэег^, ҮУтйег, 1874,
8. 360—361. — 384—385.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕП ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
481
— Ваз Е1епд, дег РкИозоркле. Ап1дуог1 аи£ РгоисПюпз «РЫ1о-
зорЫе Пез Е1епс18». ВеиЬзсй уоп Е. Вегп81ст ипб К. Каи1-
зку. МИ Уог\¥ог1 ип(1 1Чо1еп үоп Е. Еп^с1з. 81иН§аг1, В1е1г,
1885. XXXVI, 209 8.-360-361.
— Магх иЪег ЕеиегЪаск (пЛедет£е8скпеЪегь 1п Вгй88в1 ьтЕгйк-
]акг 1845).— 1п: Еп£е18, Е. Ьи(1\У1£ ЕеиегЬаск ипб с!ег Аиз-
£ап£ (1ег к1а881зсЬеп сЬиЬзсЬеп РЬПозорЫе. КеүкПеНсг
8оп(1егаЬ(1гиск аиз (1ег «Хеиеп ХеП». МП АпЬаи^: Каг1 Магх
йЬег ЕеиегЬасЬ үот ТаЬ^е 1845. 81иН§аг1, В1с12, 1888, 8.
69—72. —108—111, 148.
— «2иг КгШк» — царацыз: Маркс, К. Критика некоторых по-
ложений политической экономии. (ХигКгШк йег роИНзсЬеп
йкопопне).
Мекг1п§, Е. Е1п1еНип§ ипд Аптегкип^еп [йез Негаиз^еЬегз гиг
АЫеПип^ «Аиз йег «Хеиеп КЬо1Ш8сЬеп Всүие»» йез ВисЬез
«ВсзатшеИе 8сЬгИ1еп үоп К. Магх ипс1 Е. Еп^е1з. Үоп Ма1
1848 Ыз ОкЫЬег 1850»].— 1п: Аиз йет ШеганзсЬеп ХасЫар
уоп К. Магх, Е. Еп^еЬч ипс! Е. ЬаззаПс. Нг8£. үоп Е. МеЬ-
пп£. Вй. III. СезаттеНе ЗсЬгНЧсп үоп К. Магх ипй Е. Еп-
£е1з. Үоп Ма1 1848 Ыз ОИоЬсг 1850. 81иН^аг1, В1е12, 1902,
8. 273—288, 479—480. —10.
— ЕМеИипд ипа Аптегкип^еп [с!ез Негаиз^еЬегз гиг АЫеь
1ип£ «Аиз с!ег «Хеиеп ВЬепнзсЬеп ХеШт^»» с1ез ВисЬез
«ОезаттеИе 8сЬгИ1еп уоп К. Магх ипй Е. Еп£е1з. Уоп Мас
1848 Ыз Ок1оЬег 1850»].— 1п: Аиз (1ет ШеганзсЬеп ХасЫа(3
уоп К. Магх, Е. Еп§е1з ипс! Е. ЬаззаПе. Нгз£. уоп Е. МеЬ-
пп£. В(1. III. ОезаттеИе ВсЬгИТеп уоп К. Магх ипй Е. Еп-
£е1з. Үоп Ма1 1848 Ыз ОИоЬег 1850. 81иН^аг1, В1е1г, 1902,
8. 3-86, 268-279. — 10.
— \В1е Вегепз1оп дез Вискез:] 1о8е( Вье1г^сп. ЕгкеппЛгиз ипд
И7акгкеь1.—<АЛе Хеие Хсй», ЕеиПЫоп с!ег «Ыеисп 2еИ»,
81и1^аН, 1907—1908, 1£. 26, Вс1. 2, N 5 и. 6, 19 1иЫ, 8. 430—
432. — 281.
— Е1е ТУеНгаЛзек—«В1е Хеие 2еН», 81и11<хагТ, 1899—1900, Зн.
XVIII, ВП. I, N 14, 8. 417—421. — 406—407.
«Мтд», Ьопс1оп—ЕсИпЬигяЬ, 1897, уо1. VI, N 22, АргП, р. 204—
227. — 251.
— 1906, уо1. XV, N 57, 1апиагу, р. 13—31; N 58, АргП, р. 149—
160. — 70—72, 94, 162.
«Тке МопЛ81», СЫса^о.— 252.
482 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
— 1902, УО1. XIII, N 1, Ос1оЬег, р. 24—37. — 252.
— 1903, уо1. XIII, N 3, Аргй, р. 321—330. — 308—309.
— 1906, уо1. XVI, N 1, Ьпиагу, р. 120-123.-255.
— 1906, уо1. XVI, N 2, Аргй, р. 161—168, 320. — 252.
— 1906, уо1. XVI, N 3, Ыу, р. 331-356. — 252, 253.
— 1907, уо1. XVII, N 4, Ос1оЬег, р. 516—540. — 310.
Мог^ап, С. Ь. Тке Сгаттаг о/ Зсъепсе.— «Ха1ига1 8с1епсе»,
Ьопйоп—Хе\¥ Үогк, 1892, үо1. I, N 4, 1ипе, р. 300—308. —203.
«МаЪига1 Всъепсе», Ьопйоп — Хе\ү Үогк, 1892, уо1. I, N 4, 1ипе,
р. 300—308; N 6, Аи^из!, р. 453—457. — 203.
«Ма1иге», Ьопйоп — Хе\ү Үогк. — 98.
— 1892, уо1. 46, N 1186, Ыу 21, р. 269.-Р5-5Р.
«В1е Меие 2еИ», 81иН£аг1, 1892—1893, 1^. XI, ВЬ. I, N 1, 8. 15—
20; N 2, 8. 42—51. — 26, 111—121, 122, 128—129, 136.
— 1899—1900, 1£. XVIII, Вй. I, N 14, 8. 417—421. — 406—407.
— 1906—1907, 1£. 25, Вй. 2, N 52, 8. 858-864.-255—254.
— ЕеиШеЫп йег «Хеиеп Хей», 81ий£аг1, 1907—1908, 1^. 26,
Вй. 2, N 5 и. 6, 19 1иш, 8. 430—432. — 281.
— 1908, 1£. 26, Ва. 2, N 44, 8. 650-654. - 281.
«Тке Ореп Соиг1», СЫса^о. — 252.
ОзЬыаЫ, Ж. Уог1е8ип$еп йЬег Ка1игрк11озорк1е. СеЬаИеп Ш1
8оштег 1901 ап йег Ышүегзйа! Ье1рг1£. 2. Аий. Ее1рг1£,
Үей, 1902. XIV, 457 8. — 260, 307-308.
— Уогыог1 [гат Виск: «Үог1езип§еп йЪег КаЪигркИо-
зоркъе»}.— 1п: Оз^аШ. XV. Үог1езип^еп иЬег Ха1игрЫ1о-
зорЫе. СеЬаИеп пп 8оттег 1901 ап Ьег Сшуегзйа! Ье^ргц*.
2. АиП. Ье1рг1£, ҮеН, 1902, 8. V—VII. — 307—308.
Реагзоп, К. Тке Огаттаг о{ Всъепсе. 2-(1 ес1., геу. а. егй. Ьопскт,
В1аск, 1900. XVIII, 548 р.— 48, 94—95, 157, 159, 176, 202—203,
294, 305.
ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1 483
Ре12,о1дЛ. 1. Е1п{йкгип§ т дге РкИо^оркъе дег гетеп Ег^акгип^.
Вй. 1—2. Ье1рг1£, ТеиЬпег, 1900—1904. 2 <Ва. - 137—177.
Ва. 1. Б1е ВезНттШей аег 8ее1е. 1900. XIV, 356 8. — 52,
64, 96, 177—179, 392—393, 396.
Ва. 2. Аи£ ает УҮе^е гит Ваиегпаеп. 1904. VIII, 341 8.—
53, 78, 80—81, 160, 165, 191—192, 234, 246—247, 250, 364—
367, 396—397.
— Баз ЖеНргоЫет иоп розИМзИзскет 81апдрипк1е аиз. Ье1р-
21£. ТеиЬпег, 1906. X, 152 8. (Аиз Ха1иг иш! СеМезхүеЬ.
8атт1ип£ ^ззепзсЬаННсЬ-^ететүегзЫпаНсЬег Баг81е11ип-
^еп. 133. ВапасЬеп). — 6, 137, 179, 234, 251.
«Тке Рк11о8орк1са1 Еео1ею», Воз1оп — Хе\ү Үогк — СЫса^о,
1897, уо1. VI, N 5, 8ер1етЬег, р. 521—528. — 204.
— Хе\ү Үогк — Ьопаоп, 1905, уо1. XIV, N 5, 8ер1етЬег, р. 535—
562. — 214.
«РкИозоркгзске 81ид1еп», Ве]’р21£, 1895—1896, Ва. 12, НП. 3,
8. 307—408; 1896—1897, Ва. 13, НН. 1, 8. 1—105; НН. 3,
.8. 323—433. — 59, 60—61, 69—70, 75—76, 93, 94, 95, 161—162,
174—175, 240.
РШоп, Е. 1п1годис11оп [еп 1ё1е ди Ниге: Ните, Б. ТгаИё де 1а
па1иге китагпе].—1п: Ните, В. ТгаНё ае 1а па!иге Ьитате.
(Ыуге ргепнег ои ае ГеЫепаетеЫ). Тгаа. роиг 1а ргеппёге
Ы18 раг СЬ. Вепоиү1ег е! Е. РШоп. Е88а18 рЬПозорЫдиез зиг
ГеЫепаетеЫ. Тгаа. ае М. Сот^ёе. Ауес ипе тЪгоаисНоп
раг Е. РШоп. Рап8, Вигеаи ае 1а сгШцие рЬПозорЫдие,
1878, р. 1-ЬХХП. (Р8усЬо1о£1е ае Ните). — 28.
— [Сотр1е гепди ди 1тге:] МасЬ, Е. Ьа тёсатдие, ехрозё
ЫзШпдие е! сгШдие ае зоп аёуеЫрретеЫ, 1гааиН раг
ЕпШе ВеНгапа, аүес ипе тйгоаисНоп раг Е. Ркага (т—8°,
А. Негтапп; IX, 498).—«ТГАппёе РЬПозорЫдие», Рапз, 1904,
Ап. 15, р. 178-181.-236—237.
РТескапою, С. V. 1озе{ Пъе^^еп.— 1п: В1е12£еп, I. ЕгкепЫтз
ипа АҮаЬгЬеН. Без АгЬеПегрЬПозорЬеп итүегзеПе Бепк-
лутзе ипа паШгтотзНзсЬе АпзсЬаиип^ иЬег ВеЬепзкипз!,
Окопопне, РЬПозорЫе, ВеП^оп ипа 8о21а118ти8. Хи зетет
2\үапг1£81еп ТоаезЫ^ ^езат. и. Ыз£. уоп Е. В1е12£еп. 81иН-
£аН, В1е12, 1908, 8. 359—393. —281.
Ротсагё, Н. Ьа иа1еиг де 1а зсгепсе. Рапз, Гаттагюп, [1905].
278 р. (ВШИоНхёдие ае рЫ1озорЫе зЫепННцие). — 49, 180—
181, 202, 285—286, 331—333.
484 ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
Рогпсагё, Ь. Ьа ркузгуие тойегпе. 8оп еуоШНоп. Рапз, Р1атта-
поп, [1906]. 311 р. (ЕИЬПоШёдие йе рЬПозорЫе бтеЫШ-
дие). — 338.
Еатзау, ИЛ Еззауз В 1о§гарМса1 апд Ске?п1са1. Ъопд.оп, Сопз1аЫе,
1908. 247 р. — 356—357.
Варрог1з ргёзепЛёз аи Соп^гёз 1п1етаИопа1 Ле ркуз1уие.— цара-
цыз: Тгауаих (1и Соп^гёз ШегпаНопа! с!е рЬу81дие.
Ваи, А. ЕтрЦпЛеп ипЛ Вепкеп. Ете рЬу81о1о^18сЬе ПпЬегзи-
сЬип£ йЬег (Ие ХаШг йез тепзсЬИсЬеп ҮегзЪапйез. (Иеззеп,
Во1Ь, 1896. II, 385 8. — 265—266.
— 1лк1ип§ Е еиегЪаскз РкИозорМе, сИе Ша1иг]ог8скип£ ипд дле
ркИозорМзске КгШк дег Се$егшаг1. Ье1р21£, ВагЪЬ, 1882.
IV, 249 8. — 225—226.
Вектке, 1. РкИозорМе ипд КапНаМзтиз. Ет УогЪга^. Е18епасЬ,
ВазсЬ и. СосЬ, 1883. 24 8. — 346—347, 397—398.
— В1е ЛУе11 а1з УРакгпектип$ ипд Ве^пЦ. Ете Егкешйтз-
ТЬеопе. ВегИп, Веппег, 1880. VIII, 323 8. —223, 237—238.
«Веиие де РкИозоркъе», Рапз, 1907, Ап. 6, 1. XI, N 10, р. 398—
402. —162.
«Веиие $ёпёга1е дез зсъепсез ригез е1 аррИуиёез», Рапз, 1895,
Ап. 6, N 23, 15 йёсетЬге, р. 1030—1031. — 338.
— 1905, Ап. 16, N 6, 30 тагз, р. 257—276. — 295.
«Веиие Нёо-8со1а811уие», Ьоиуат, 1907, [X 2], £ёуг1ег, р. 50—
64; [X 3], тагз, р. 166—182. — 44, 57—58, 162.
«Веиие ркИозорклуие де 1а Егапсе е1 де Гё^гапуег», Раг18, 1888,
Ап. 13, үо1. XXVI, аой1, р. 199—203. — 251.
Веу, А. Ргё{асе [ди 1лиге: «Ьа 1кёог1е де 1а ркузьдие...»].— 1п:
Веу, А. Ьа 111ёопе йе 1а рЬу81*дие сЬез 1ез рЬу81с1еп8
соЫетрогатз. Рапз, А1сап, 1907, р. I—V. — 287, 290, 333—
334.
— Ьа 1кёоНе де 1а ркузгуие скег 1ез ркузВлепз сопЛетрогашз.
Ранз. А1сап, 1907. V, 412 р. — 287—292, 295, 299—300, 301,
333—340, 347—350, 352, 355.
В1ек1, А. Ьо§1к ипд, Егкепп1п1з1кеог1е.— 1п: 8у81ета118сЬе РЫ-
1о8орЫе үоп АҮ. РШЬеу, А. В1еЫ, 5¥ип(Н и. а. ВегИп —
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КОРСЕТКШП 485
Ье1р21£, ТеиЬпсг, 1907, 8. 73—102. (О1е КиИиг с!ег Се^еп-
лүаг!. Т. 1, АЫ. VI). —161.
В1§к1, А. Ет1е11ип§ [т Виск: «Вге тодегпе Ткеопе дег ркузъ-
каИзскеп Ег8скетип^еп»\.—1п: В1^Ы, А. В1е тойегпе ТЬео-
пе (1ег рЬу81ка118сЬеп ЕгзсЬешип^еп. (КаЛоакНуНа!, 1опеп,
Е1ек1гопеп). Аиз с!ет ИаИетзсЬеп йЬегзеШ үоп В. Оеззаи.
2. АиГ1. Ье1р21£, Ваг1Ь, 1908, 8. 1—3. — 298.
— 1Ие тодете Ткеогге дет ркузъкаИзскеп Ег8ске1пип%еп.
(ВасИоакНүИа!, Топеп, Е1ек1гопеп). Аиз с!ет П.аИеп1яс1юп
йЬегзеШ үоп В. Пеззаи. 2. АиП. Ьехрга^, Ваг111, 1908. 253
8. — 293, 298.
— Меиеге Апзскаиип^еп йЪег дге 81гик1иг дег Ма1ег1е. Уог-
1га£, ^еЬаИеп ги Рагта ат 25. ОЫоЬег 1907. АиГопз^егЬе
1)Ьег8е12ип£ уоп Г. Егаепске!. Ье1р21£, ВагШ, 1908. 54 8. —
295.
Водгег, С. [Сотр1е гепди ди Ниге:\ Каг! Реагзоп.— ТЬе Е1Ысз
о£ ЕгееШои^Ы: а 8е1есНоп о£ еззауз апй 1ес1игез.—1 уо1.
т—8°, 446 р.; Ьопйгез, Е1зсЬег Пшүт, 1888.—«Веуие рЬПо-
яорЫдие йе 1а Егапсе е! с!е ГёГгап^ег», Рапз, 1888, Ап. 13,
уо1. XXVI, аоЫ, р. 199—203. — 251.
Вйскег, А. И7. Тке ВгШ^ск АззосгаЫоп а1 СЛазуою. Тпаи^ига!
Айс1ге88—«ТЬе 8с1егшпс Ашепсап. 8ирр1етеЫ», Г\е\ү Үогк,
1901, N 1345, ОсЫЬег 12, р. 21561—21562; N 1346, ОсЫ-
Ьег 19, р. 21571—21573. — 311—314.
Ву1е, В. I. Рго]е88ог Ыоуд Мог$ап оп 1ке «Сгаттаг о/ 8с1еп-
се».—«ИаГига! 8с1епсс», Ьопс1оп—Хе\у Үогк, 1892 уо1. I, N 6,
Аи§ия1, р. 453—457. — 204.
8сктгд1, II. Вег Катр/ ит с11е «^Уе11га1зе1». Егпз! Наеске1, (Ке
«УҮеИгЫяе!» шк! (Ие КгШк. Вопп, 81гаизз, 1900. VI, 64 8.—
399.
8скиЪег1-8оЫет, В. Ет1е11ип§ [гит Виск: «Иа8 тепзскНске
С1йск ипд дле зоиа1е Гга§е»\.— 1п: 8сЬиЬег1-8о1с1егп, В.
Ваз тепзсЬИсЬе О1йск ипй Ые 8О21а1е Ега^е. ТйЫп^еп,
Ьаирр, 1896, 8. IV—XXXIV. — 241-242.
— Сгипд1а§еп етег Егкепп1п181кеог1е. Ье1рг1£, Еиез (Ве181апс1),
1884. IV, 349 8.— 235, 238, 241—242, 397.
8скиЪег1-8о1дет, В. Ваз тепзскПске Скйск ипд дге 8от,1а1е Ргауе.
ТйЫп^еп, Ьаирр, 1896. XXXIV, 351 8.— 76, 236, 238, 241-
242, 281, 369.
486
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1
— иЪег Тгап8сепс1еп% дез 0Ь]ес1з ипд 8иЪ]ес18. Ье1рг1£, Еиез
(ВеТзЫпД), 1882. 97 8.— 235, 242.
[8ски1ге, О. £.] Лепезьдетие одег йЪег д1е Еипдатеп1е дег ооп
дет Неггп Рго{. НетКоЫ 1п депа §еИе]ег1еп Е1етеп1агрМ-
1о8орк1е. ЫеЬз! ешег УегКлсП^ип^ (1е5 ЗкерНг^ятиз ^е^еп
сИе Аптарип^еп с!ег УегпипВкгШк. [Не1тз1есВ], 1792. 16,
445 8.— 151—152, 206, 217—218.
Зскирре, Ж. В1е Ве.81аН§ип§ дез пашеп В.еа1л8ти8. ОГГепег Впе£
ап... В. Ауепагшя.— «Ү1егГе1]аЬгяйсЬгПЧ £йг ^ззепясЬаЙ-
Пс11е РЬПояорЫе», Ье^р/л^, 1893, 1^. 17. НН. 3, 8. 364—
388.— 72, 78, 235, 239—240, 259, 369.
— Егкепп^тзНгеогеИзске Ьо$1к. Вопп, УҮеЬег (ГКНпег), 1878?
X, 700 8.—273.
— О-гипдтч/З дег Егкепп1п1811геог1е ипд Ьо§1к. ВегКп, ОаеНпег,
1894. VIII, 186 5.-235.
— Огипдгйде дег ЕИггк ипд ВесМзркИозоркге. Вгез1аи, КоеЬ-
пег, 1881. X, 400 8.— 238.
— В1е 1ттапеп1е РкИозоркъе ипд У7Ике1т 1Үипд1.—«2еИ-
зсЬпИ Гйг 1*ттапеп1е РЬКозорЫе», ВегПп, 1896, Вй. II.— '
238, 241.
8скте§1ег, А. ОезсМск^е дег РкИозоркъе 1т Нтг1р. Ет ЬеШайеп
гиг ОЬегяхсЫ. 15. АиН. 81иН§аг1, Рготтапп, [1891]. 397 8.—
140.
«Тке 8с1епН]1с Атепсап. 8ирр1етеп1», Хелу Үогк, 1901, N1345,
ОсГоЬег 12, р. 21561—21562; N 1346, Ос1оЬег 19, р. 21571—
21573.— 311—314.
8тИк, N. Аиепагшз РкИозорку о/ Риге ЕхреНепсе.— «Мтй»,
Ьопскт — ЕсКпЬиг^Ь, 1906, уо1. XV, N 57, Тапиагу, р. 13—
31; N 58, АргП, р. 149—160.— 70—72, 94, 162.
8пудег, К. Баз УЕеИЪНд дег тодегпеп ^аЫгипззепзскаЦ паск
деп Ег^еЪтззеп дег пеиез1еп Еогзскип^еп. АиЫпзхеНе (1еи1-
зсЬе ОЬег8е1гип£ уоп Н. К1етре1ег. Ье1р21£, Ваг1Ь, 1905.
VII, 306 8. — 403—404.
— Тке ТУогЫ Маскгпе. ТЬе Кгз! рЬазе: 1Ье созппс тесЬатят.
Ьопйоп — Хелү Үогк а. о., Ьоп^тапз а. Сгееп, 1907. XVI,
488 р. — 404—405.
«Ье 8ос1а1181е», Рапз, 1900, N 78, 25 £ёүпег, р. 1. — 226—227.
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1 487
8оге1, С. Ьез ргёоссираИопз тё1арку81уие8 дез ркуеиЛепз тод,ег-
пез. Аүап1-ргороз йе I. Вепйа. Рапз, [1907]. 93 р.—333.
81а11о, 1. В. В1е Ве§г1Це ипд Ткеогъеп дег пюдегпеп Ркузък.
ЗЧасЪ йег 3. АиП. Дез еп^ИзсЬеп Оп£та1з йЬегзеШ и. 11Г8£.
уоп. Н. К1етре1ег. МН етет Үотог! уоп Е. МасЬ. Ье1р-
г1ё, ВаНЬ, 1901. XX, 332 8. — 353.
— Тке Сопсер18 апд Ткеопез о{ Модегп Ркузюз. Ьопйоп, ТгепсЬ,
1882. 313 р.— 353—354.
— Сепега1 Рг1пс1р1е8 о{ 1ке РкИозорку о{ ^а1иге. ҮУШ1 ап ои1-
1те о£ зоте о! Вз гесеп! йеүе1ортеп1 атоп^ 1Ье Оегтапз,
етЬгаст^ (Ье рЫ1озорЫса1 зузйетз о£ 8сЬеШп£ апй Не^е!
апс! Океп’8 зуз^ет о! па!иге. Во81оиг СгозЬу а. ЬИсЬок, 1848.
XII, 520 р. — 353.
— Та таНёге е1 1а ркуегуие тодегпе. Ауес ипе ргёГасе зиг 1а
Шёопе акитдие раг С. Епейек Рапз, А1сап, 1884. XVI,
243, 32 р. — 353.
81агске, С. N. Ьидинз РеиегЬаск. 81и11^аг1, Епке, 1885. XVII,
288 8. — 230.
ЗузЬетаИзске РкИозорМе иоп Ж БШкеу, А. В1ек1, Ж. ҮУипсИ
и. а. ВегПп—Ьетрхш, ТеиЬпег, 1907. VIII, 432 8. (О1е
КиИиг с!ег Се^ешүагЬ Т. 1, АЫ. VI). —161, 189, 214.
Ткотзоп, 1. 1. Тке СогриесМаг Ткеогу о{ МаИег. Ьопйоп, Соп-
81аЫе, 1907. VI, 172 р. — 295.
Тгаиаих ди Соп^гёз 1п1егпаНопа1 де ркузгуие гёиш а Рапз еп
1900, зоиз 1ез аизркез (1е 1а 8ос1ё1ё Напдагзе (1е рЬуз!дие,
газзетЫёз е! риЬВёз раг СЬ. Ей. ОшИаите е! Ь. Ротсагё.
Т. IV. Ргосёз-^егЬаих.— Аппехез.—Ызйе йез тетЬгез. Рапз,
СаиНпег-^Шагз, 1901. 169 р. — 338.
11еЪеги)е§, Р. Сгипдг1р дег Се8ск1ск1е дег РкИозорк1е. Т. 4. Ваз
пеипгеЬЫе ТаЬгЬшЫегк 94е, тй етет РЬПозорЬеп- ипс!
ЬйегаЬогеп Ве£181ег уегз. АиП., Ьг8£. уоп М. Нетге. Вег-
Ип, МПНег, 1902. VIII, 625 8. — 215.
Уап Саиюе1аег1, Р. Ь’етрьгю-сгШсгзте де Въскагд Аиепагшз.
«Веуие Хёо-8со1а811дие», Ьоиуат, 1907, [X 2], Ыунег,
р. 50—64; [X 3], тагз, р. 166—182. — 44, 58, 162.
17 18-том
488 ЭДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКШП
УаиЬе1, И7. ЬекгЪиск дег 11геогеИ8с1геп СкетпЛе. 1п 7\¥е1 Вапйеп.
Вск 2. 7и81апД8апс1егип£еп ипс! сйепнзсйе Ытзе^гип^еп.
ВегИп, Зргт^ег, 1903. XXI, 793 8. — 329.
«У1ег1е1]а1гг88с1гг1]1 /йг ипззепзска/Шске РкИозоркге», Ье1рг1£,
1893, 17, НЙ. 3, 8. 364-388. — 72, 79, 235, 240, 259, 369-
370.
— 1894, 18, НН. 1, 8. 1—28, 29—31. — 234.
— 1894, 18, НН. 2, 8. 137—161; НН. 4, 8. 400—420; .1895,
1£. 19, НН. 1, 8. 1—18; НН. 2, 8. 129—145. — 54, 66, 68, 76,
77— 79, 80, 86, 89—90, 156—157, 165.
— 1895, 19, НН. 3, 8. 378—390. — 358—363.
— 1896, 1£. 20, НН. 1, 8. 55-86; НЙ. 2, 8. 191-225; НЙ. 3,
8. 261—301. — 80—81.
— 1898, 1£. 22, НН. 1, 8. 45—95; НН. 2, 8. 190—214; НН. 3,
8. 267—293. — 65, 160, 165—166.
ҮУагд, 1. МаТлггаНзт апд А^позНсгзт. ТИе СИНогй 1ес1игея (1еП-
уегес! Ье£оге 1Ье ЫшүегзНу о£ АЬегйееп т 1Ье уеагя 1896—
1898. 3-й. ей. Уо1. I—II. Ьопйоп, В1аск, 1906. 2 уо1.
Уо1. I. XX, 333 р. —190, 232, 315—317, 318—321.
Уо1. II. XIII, 294 р. — 94, 232—234, 317-318.
ХУШу, Р. Бег ЕтръгьокгШызтиз а!з е1п%1% ипззепзскарИскег
81апдрипк1 —«Ү1ег1е1]аЬг88сЬпН 1йг үйззепзсЬаНИсЬе РЫ-
1о8орЫе», Ье1рг1£, 1896, 20. НН. 1, 8. 55—86; НП. 2,
8. 191—225; НН. 3, 8. 261—301. — 81—82.
— Баз егкеппШгз^кеогеНзске 1ск ипд дег па1йг1Лске УУеНЬе-
—«УЫНеЦаЬгззсЬгШ £йг \Ү188еп8сЬаНПсЬе РЬПозо-
рЫе», Ье!рг1£, 1894, 18, НН. 1, 8. 1—28.— 234—235.
— Се§еп дге 8ски1те18кеИ. Ете КгШк йег РЬИозорЫе. Мйп-
сЬеп, Ьап^еп Үег1. Гйг ЬНегаШг и. Кипз!, 1905. 219 8. — 44,
58, 74, 82, 96, 180, 236, 397, 403, 405.
1Үипд1, И7. Ме1арку8гк. — 1п: ЗузЫтаНзсЬе РЫ1озорЫе уоп
АҮ. ИШЬеу, А. В1еЫ, А¥. АҮипсМ и. а. ВегИп — Ье1рг1£,
ТеиЬпег, 1907, 8. 103—137. (В1е КиИиг йег Се^егшаН. Т. 1,
АЫ. VI). — 189, 214.
ӨДЕБИ ЕҢБЕКТЕР МЕН ДЕРЕКТЕМЕЛЕР КӨРСЕТК1Ш1 489
— НЪег паъиеп ипд, кгШзскеп ВеаИзтиз. — «РкПозорЫзске
81исИеп», Ье1рг^, 1895—1896, В6. 12, НН. 3, 8. 307—408;
1896—1897, В(1. 13, НК 1, 8. 1—105; НП. 3, 8. 323—433. —
59, 60—61, 69, 76, 93, 94, 96, 161—162, 174, 240.
«ЯеИзсНгъЦ, (йг 1щтпапеп1е РКИозоркЛе», ВегПп, 1895, Вс1.1, Ш1.1,
8. 1—10. — 235—236.
— 1896, ва. II. — 238, 241.
Тиекеп, Тк. РзускоркузМо^ъзске ЕгкеппШзПгеопе. 1епа, И-
зскег, 1898. 105 8. — 250.
— Уоггеде [хит Виск: «РзускоркумоТоу^зске Егкепп1т81кео-
пе»}.—1п: Хтекеп, Тк. РзускоркузЫо^зске ЕгкеппйнзШео-
пе. 1епа, ИзсЬег, 1898, 8. 1. — 250.
17*
490
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
А
Авенариус (Ауепагшз), Рихард (1843—1896)—немхстхң бур-
жуазияшыл философы, субъективтш идеалист, 1877 жылдан —
Цюрих университетшхң профессоры. 1876 жылы «РЕПозорЫе
а1з Өепкеп йег УҮек £еша(3 с1ет Ргшгтр (1ез ЫешзЪеп КгаК-
та0ез» («Философия дегешм1з күнт негүрлым аз жүмсау
принциш бойыпша дүние туралы ой толгау») деген ецбегшде
Беркли мен Юмның субъективтш идсализмш ңайта жаңгыртңап
реакцияшыл философияның — эмпириокритицизмшң неызг! ңа-
гидаларын түжырымдады.
Авенариустың непзп еңбектерк «Бег тепзсйПсйе АУеИЬе^-
гШ», 1891 («Адамның дүние туралы үгымы») жэне «КгШк йег
гешеп ЕгГаЬгппд», 1888—1890 («Таза тэж!рибеге сын»). 1877
жылдан бастап Авенариус «У1егЬеЦаЬг88сЬгШ 1йг \Ү188еп8сЬа£1-
ИсЬе РЬПозорЫе» («Рылыми Философия Үшайлыгы») журна-
лын шыгарып түрды.—13, 18—19, 20, 33, 34, 37, 43, 44—46, 48,
49, 52, 54, 56, 57, 58—59, 60—61, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72,
73, 74, 75, 76—79, 80, 81, 82, 86, 87, 88—92, 93, 94, 95, 96—97, 117,
118, 119, 121, 133—134, 136, 147, 156-157, 159, 160-161, 162, 163,
164—166, 167, 172—173, 175, 177, 180, 183, 186, 209, 212, 216-217,
219, 222, 223, 228, 229, 230, 231, 233, 234, 235, 239, 241, 243, 244,
245, 250, 251, 253, 270, 274, 282, 358, 359, 362-363, 376, 387, 389—
390, 393, 394, 396, 403, 408, 410, 411,
Адикес (АсИскез), Эрих (1866—1928) —немктщ неокантшыл-
философы, 1898 жылдан — КильдеН, 1902 жылдан — Мюнстерде-
Г1, 1904 жылдан — Тюбингендеп университетте профессор. Ма-
териализмге ңарсы шыгып, материя объективт! түрде өм!р
сүрмейдц ол «б1зд1ң рухымыздың 161», «сананың ңалпы», ал атом-
дар — естщ ңосалңы үгымдары гана деп пайымдады; объектив-
Т1К дүниеш гылыми түргыдан тану мүмкшдшш терхске шыгар-
ды. И. Канттың Германияда шыңңан шыгармаларының библио-
графиясын жэне «Кап1з ЬапйзсЬгШИсЬег МасЫа(3»-тың
(1911—1914) («Капттың ңолжазба мүрасының») үш томын
бастырып шыгарды.
ЕСТМДЕР КӨРСЕТКТПП
491
Непзгт шыгармалары: «Кап1з ЗузТетаНк а1з зузТетЫМепйег
ЕакТог», 1887 («Канттың систематикасы — система кураушы
фактор»); «Кап! соп!га Наеске!», 1901 («Кант Геккельге ңар-
сы»); «Кап! а!з Ха1иг!огзсЬег», 1924—1925 («Кант — жаратылыс
зерттеунп») жэне басңалар.— 399.
Адлер (АсПег), Фридрих (1879—1960) — Австрия социал-де-мо-
кратиясының ңайраткер), австромарксизм теоретиктерпйң б1рь
1907—1911 жылдары — Цюрих университетшщ приват-доцентц
философияда — эмпириокритицизмдх жаңтаушы, марксизмдх ма-
хисттк философиямен «тольщтыруга» тырысты. В. И. Лснин
атап өткен маңалалардан басңа, оның «Егпз! МасЬз ОЬепүш-
(Ып£ (1ез тесЬатзсЬеп МаЪепаНзтиз» (1918) («Эрнст Махтыц
механикалың материализмд! игеруЬ) жэне «Еп£е1з иш1 Ха1иг-
^ззепзсЬаН» (1925) («Энгельс жэне жаратылыс тану гылымы»)
дегеп философиялың еңбектерт бар. 1910—1911 жылдары —
Швейцария социал-демократиялың партиясының органы —
«Уо1кзгесЬЬ> («Халыңтың Право») газетшщ редакторы, одан
кейш — Австрпя социал-демократиялың партиясының секрета-
ры. 1916 жылы 21 октябрьде Австрияныц премьер-министр!
граф Штюргкты атып өлтсрдң оның бул эрекетш В. И. Ленин
«каутскийпплдщ үмттстздшкс салыну актЫ» (Шыгармалар, 35-
том, 216-бет) деп сипаттады. Ол саясатта реформист ед1,
ТП/г Интернационалды үйымдастырушылардың ңатарында
(1921—1923), ал одан соң — Социалистш жүмысшы Интернацио-
налы лидерлершщ бгрг болды.— 49, 54, 62, 99, 122, 246, 354.
Акселърод, Л. И. (Ортодокс) (1868—1946)—философ жэне
эдефиет зерттеушЫ, соцпал-демократиялың ңозгалысңа ңаты-
сушы эйел. 1887 жылы Францияга, одан соң Швейцарияга
эмиграцияга кетш, «Шетелдеп орыс социал-демократтары ода-
гына» К1рд1; 1903 жылы меньшевиктерге ңосылды. Өзшщ ең-
бектершде «экономизмдЬ, неокантшылдыңты жэне эмпирио-
критицизмд! сынады, б1раң мунымен ңатар Г. В. Плехановтың
меньшевиктш көзңарастарын жаңтап жэне оның философиялың
ңателерш ңайталап, большевиктерге, Лениннщ философиялың
көзңарастарына ңарсы шыңты. 1917 жылдың басында меныпе-
виктер Орталың Комитетшщ мүшесң одан кейш плехановтың
«Б1рл1к» тобы Орталың Комитетшщ мүшес! болды. 1918 жылдан
бастап белсенд! саяси ңызметтен ңол үзш, елдщ б!рңатар жо-
гары оңу орындарында педагогтың ңызмст атңарды. 20-жыл-
дары маркстш философияга механистш түргыдан ревизия жа-
саудың өкыдершщ бтрх болды. Өм1ршщ соңгы жылдарында
өнер социологиясымен шүгылданды.
Непзп сңбектерй «Философиялың очерктер» (1906), «Карл
Маркс — философ» (1924), «Гегельдщ идоалистш диалектикасы
жэне Маркстщ материалистш диалектикасы» (1934) жэпе бас-
ңалар.— 368.
492
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Б
Базаров, В. (Руднев, В. А.*) (1874—1939)—философ жэне
экономист, социал-демократиялың цозгалысңа 1896 жылдан
бастап ңатысты. 1905—1907 жылдары бхрңатар болыпевиктш
басылымдарга ңатысты, И. И. Скворцов-Степановпен бтрге
Маркстщ «Капиталын» аударуга ңатысты (1—3-томдарг 1907—
1909). Реакция дэухршде болыпевизмнен ңол үзш, «ңүдай жа-
сампаздык,» пен эмпириокритицизмд! насихаттады, марксизмге
махистш түргыдан ревизия жасаушылардың басты окхлдерштң
б1р1 болды. Базаровтыц маркстш философияны бүрмалауын
эшкерелеген В. И. Ленип оны «жартылап берклиппл, махистер
сектасындагы жартылай юмист» (осы том, 116-бет) деп атады.
1917 жылы — интернационалист-меньшевик, жартылай меныпе-
виктш «Новая Жизнь» газет! редакторларыныц бхрх; Октябрь
социалистш революциясына ңарсы шыңты. 1921 жылдан бас-
тап Мемлекеттш жоспарлау комиссиясында хстедг, өм^ршщ
соңгы жылдарында көркем жэне философиялың эдебиетт! ау-
дарумен шүгылданды.
Непзг! еңбектерк «Анархиялың коммунизм жэне марксизм»
(1906), «Ею майданга» (1910), «Рылым жэне дш» (1910) жэне
басңалар.— 9—10, 13, 14, 17, 73, 83, 84-85, 86—87, 88-89, 101—
102, 111, 114—120, 121—123, 152, 186, 204—205, 220, 237, 238, 241,
245, 262, 269, 321, 377—378, 393.
Бакс (Вах), Эрнест Бельфорт (1854—1926) —агылшын социа-
лис1, тарихшы жэне философ. 80-жылдардың басынан эр түрл!
социалистш үйымдардың жүмысына белсене ңатысты, халың-
аралың социалистш конгрестердщ делегаты болды. Марксизм-
нщ насихатшысы ретшде танылып, диалектикалың материа-
лизмд! жэне тарихты материалистш түргыдан үгынуды ңор-
гады; сонымен б1рге идеалистш сипатта ңателер Ж1берд1
(тарихтагы «психологиялың фактордыц» ролш асыра багалады,
тэж1рибеш махизм рухында түсшд!рд1 жэне басңа ңателер!
болды).
1911 жылы Британ социалистш партиясы ңүрылганнан кейш
Бакс осы партия лидерлершщ б!р1 болды; б1ршпп дүние жүз1-
лш согыс кезшде шовинистш позпция үстады, ал 1916 жылы
Гайндманныц тобымен б!рге партиядан шыгарылды.
Непзг! еңбектерк «ТЬе ВеИ§1оп о£ БошаИзт», 1886 («Социа-
лизм дш1»); «Тйе РгоЫеш о£ ВеаШу», 1892 («Реалдылың проб-
лемасы»); «ТЬе Воо1з о£ ВёаШу», 1907 («Реалдылыңтың тамыр-
лары») жэне басңалар.— 163.
Бауман (Вапшапп), Юлиус (1837—1916)—Гёттинген универ-
ситетшщ философия профессоры (1869 жылдан); өзшщ көзңа-
растарында субъективтш идеализмд! материализм элементтерь
мен үштастырган эклектик. Таным теориясында — феномена-
лист, адам наңты заттарды емес, тек озшщ түсшштерш таниды
* Жаңша 1ш1нде курсивпен шын фамилиялары көрсетшген.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПШ
493
деп пайымдады; ойлау мен меңзеу формаларын априорлык, деп
есептед!, б1раң сонымен ңатар бул формаларга реалдың шын-
дыңта б1рдеңелер сэйкес келш жатады деп мойыпдады.
Нег1зг1 шыгармалары: «РЬИозорЫе а!з ОпепБегип^ пЬег сНе
АҮеН», 1872 («Философия — дүниеде багдар табу»); «Е1ешеп1е
йег РЬПозорЫе», 1891 («Философия элементтерЬ); «Веа1-
\Ү188еп8с11аГШсЪе Ве£гйпс1ип£ йег Мога1, с1ез КесЫз ипй йег
ОоНез1еЬге», 1898 («Моральдың, правопың жэне ңүдай туралы
1л1мн1ң реалдың-гылыми непздер!»).—214.
Бебель (ВеЬе1), Август (1840—1913) — герман социал-демо-
кратиясы меп II Интернационалдың аса көрнект! ңайраткерле-
ршщ б1р1. Кэс1б1 жоишен жумысшы-токарь. Саяси ңызметш
60-жылдардың алгашңы жартысында бастады; I Интернацио-
налдың мүшес! болды. 1869 жылы В. Либкнехтпен б!рге нем!с
Социал-демократиялың жүмысшы партиясын («эйзенахшыл-
дар») ңүрды; талай рет рейхстагңа депутат болып сайланды,
Германияны демократиялың жолмен б1р1кт1ру үшш күрестң
кайзерлш үюметтщ реакциялың шпи жэне сыртңы саясатын
эшкереледь Франция-Пруссия согысы кезшде интернациона-
пист1к позиция үстап, Париж Коммунасын ңолдады. 90-жылдары
жэне 900-жылдардыц басында герман социал-демократиясы-
ныц ңатарындагы реформизм мен ревизионизмге ңарсы шыңты.
В. Й. Ленин оның бернштейнпплдерге ңарсы сөздерш «маркс-
тш көзңарастарды ңоргаудың жэпе жүмысшы партиясының
шын социалистш сипаты жолындагы күрестщ үлпсЬ (Шыгар-
малар, 19-том, 294-бет) деп санады. Талаптты публицист жэие
асңан шешен Бебель герман жэне европалың жүмысшы ңозга-
лысының дамуына зор ыңпал жасады. Ңызметшщ соңгьт ке-
зеңшде Бебель ңептристш сипатта б!рңатар ңателштер Ж1берд1
(оппортунистермен күрестщ жетк1Л1кс1зд1п, күрестщ парла-
менттш формаларының маңызын асыра багалау жэне т. б.).—
238.
Беккерелъ (Весциеге!), Антуан Анри (1852—1908) —француз
физип, 1889 жылдан — Париж Гылым академиясыпың мүшесц
1895 жылдан — Политехпика мектебшщ профессоры; оптика,
электр, магнетизм, фотохимия, электрохимия жэне метеороло-
гия жөншдеп б1рсыпыра еңбектердщ авторы. 1896 жылы радио-
активтыш ңүбылысын ашты.— 283.
Беккерелъ (Весциеге!), Жан (1878—1953)—француз физиг!,
1946 жылдан—Париж Гылым академиясының мүшесц А. А. Бек-
керельдщ баласы. Физиканың эр түрл! салаларында жүмыс
1стед1. Голландия галымы Г. Камерлинг-Оннеспен б!рлесш, сү-
йың ауа мен сүйың сутеп температураларында магнит өрййне
ңойылган эр түрл1 заттарда пайда болатын ңүбылыстарды зерт-
тед1.— 324.
Белътов, Н.— ңарацыз: Плеханов, Г. В.
494
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Бентли (Веп11еу), Дж. Мэдисон (1870 ж. туган)—американ
психологы жэне философы, 1912 жылдан — Корнель^ универси-
тетшщ профессоры.— 204.
Беркли (Вегке1еу), Джордж (1685—1753)—агылшынның ре-
акцияшыл философы, субъективтш пдеалист, англикан ппркеуь
шц епископы. Ол материяның, «денелш субстанцияның» бар
екенш теркке шыгарып, заттарды түйсштердщ жиынтыгы деп
есептедк Тек жеке-дара Мен-ъщ гана реалды бар екенш мо-
йындайтын солипсизмнен аулац болуга тырысып, табигаттың
заңдарын, сондай-аң бүл заңдарды адампың тану ережелер! мен
шекараларын белплеп отырады-мыс делшетш элемдш ңүдай
рухының бар екешн ңоргады. Берклидщ философиясы эмпирио-
критицизмпщ жэне реакцияшыл буржуазиялык, философияның
басңа да б!рңатар багыттарының теориялың көздершщ бгрг
болды.
Непзп шыгармалары: «Ап Еззау [олүагсЬ а ^е\¥ ТЪеогу о£
У18юп», 1709 («Көзңарастың жаңа теориясының тэж1рибес1»);
«А ТгеаПзе сопсегшп^ Ше Ргшс1р1ез о£ Ншпап Кпо\ү1ес1£е»,
1710 («Адам танымының непздер! туралы трактат»); «Т&ее
Б1а1о£ие8 Ье1лүееп Ну1аз апб РЬПопоиз», 1713 («Гилас пен Фи-
лонус арасындагы үш эңйме»).— 14—19, 20—25, 27, 29, 32, 33,
36, 37, 38, 39, 42, 47, 48, 63, 65, 68, 69, 85, 87, 95, 109, 112,
119, 124, 128, 134, 218, 219, 222, 225, 231, 236, 239, 240, 250, 279,
338, 408.
Берман, Я. А. (1868—1933) — социал-демократ; юрист жэне
философ. Социал-демократиялың үйымдардың жүмысына 80-
жылдардың аяң кезшен ңатысты, бхршпп орыс революциясы
дэу!ршде эуел1 меныпевиктерге, кейш большевиктерге ңосыл-
ды. «Марксизм философиясы жөншдеп очерктер» (1908) деген
ревизионистш жинаң авторларының бгрг болды, философия жө-
ншде б1рңатар еңбектер жазды: «Ңаз1рг1 таным теориясы түр-
гысынан алгандагы диалектика» (1908), «Прагматизмшң мэш»
(1911) деген жэне басңа еңбектершде диалектикалың материа-
лизмге ревизия жасады. Берманның философиялың көзңараста-
ры метафизикалың материализм мен прагматизмшң эклектика-
лың ңоспасы болып саналды.
Октябрь социалистш революциясынан кейш РКП(б)-га к1рд1,
жогары оңу орындарында сабаң бердц Я. М. Свердлов атындагы
Коммунистш университеттщ профессоры болды.— 9—10, 101—
102, 211, 352, 378.
Бехер (ВесЬег), Эрих (1882—1929)—нем1с философы, 1909
жылдан — Мюнстердег!, 1916 жылдан — Мюнхендег! универси-
тетте профессор. «РЬПозорЫзсЬе Уогаиззеиип^еп йег ехаЙеп
^а1иг\Ү188еп8сЬаПеп», 1907 («Дэл жаратылыс тану гылымының
философиялың алгы шарттары») деген докторлың диссертация-
сында жэне басңа ертеректеп еңбектершде, В. И. Лениншң сө-
31мен айтңанда, ол ««үялшаң» жэне аңырына дейш ойласты-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
495
рылмаган материализмге» жаңын позиция устады, Э. Мах пен
В. Оствальдтщ субъективтш-идеалистш козңарастарын сынга
алды. Кешшрек идеалистш позицияларга көшш, витализмд!
жаңтап кетт!.
Нег1зг1 шыгармалары: «ОеЫгп пш! 8ее1е», 1911 («Ми жэне
жан»); «АУеИ^еЬаийе, АУек^езеЪге, А¥екеп1дү1ск1ип^», 1915 («Сис-
тема, заңдар жэне дүниенщ дамуы»); «ЕтШ1гип£ ш сНе ,РЫ-
1озорЫе», 1926 («Философияга шрйше»).— 214, 330.
Бидерман (В1ес1егтапп), Алоиз Эмануэлъ (1819—1885)—про-
тестант пастор, 1850 жылдан — Цюрих университетшщ теология
профессоры. ГегельдЫ дхн философиясыныц ыңпалында болды,
христиан Д1шн «шекЫз рух»—ңүдай мен «шект! рух» — адам
арасындагы байланыс ретшде алып ңарап, бүл дшд! гегельдш
дш философиясы рухында непздеуге тырысты.
Нег1зг1 шыгармалары: «Нпзеге щп^Ье^ексЬе УУекап-
8сйаиип£...», 1849 («Б1здщ жас гегелышлдш дүниеге көзңара-
сымыз...»); «СЬпзЬИсЬе Бо^шаНк», 1869 («Христиандың догма-
тйка»).— 237.
Бизли (Веез1у), Эдуард Спенсер (1831—1915) —агылшын
тарихшысы жэне позитивист-философ, 1859—1893 жылдары —
Лондон университетшщ тарих профессоры. Англияда 0. Конт-
тың идеяларын таратушы, оның шыгармаларын агылшын тш-
не аударушы. 1864 жылы 28 сентябрьде Лондопда өткен — Жү-
мысшылардың Халыңаралың Серптгш (I Интернационал) ңүру
туралы шеппм ңабылдапган митинпде председательдш еттъ
1893 жылдан «РозИМзЪ Веүхелү» («Позитивистш Шолу») жур-
налын редакциялады.— 385.
Бисмарк (В18тагск), Отто Эдуард Леополъд (1815—1898) —
Пруссия мен Германияның мемлекет ңайраткер! ор! дипломаты,
Герман империясының «тем!р канцлер» атанган түцгыш канц-
лерь 1862 жылы — Пруссияның министр-президент! жэне сырт-
ңы 1стер мипистрь Бисмарктщ непзп маңсаты бытыраңңы үсаң
нем1с мемлекеттерш «найзаның үшымен, быектщ күппмен»
б1рптрш, юнкерлш Пруссия гегемоп болатын б1ртүтас Герман
империясын ңүру болды. 1871 жылы январьда Бисмарк Герман
империясының рейхсканцлер! ңызметше К1р1ст1. 1871 жылдан
1890 жылга дейш ол Германияның бүк!л сыртңы жэпе шпп
саясатына басшылың етш, оны юнкер-помещиктердщ мүддесше
сай багыттап отырды, сонымен бтрге юнкерлердщ грх буржуа-
зиямен одаңтасуын ңамтамасыз етуге тырысты. 1878 жылы со-
циалистерге ңарсы оның өз1 енпзген ерекше заңның көмепмен
жүмысшы ңозгалысын түншыңтыра алмаган Бисмарк элеумет-
тш заң шыгару жөншде демагогтш программа үсынып, жүмыс-
шылардың кейб1р категорияларын мшдетп түрде ңаушызден-
д1ру жөншде зацдар шыгарды. 1890 жылы мартта орнынан
түсть—150.
496
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
Блей (В1е1), Франц (1871—1942)—нем1с жазушысы, сыншы
жэне аудармашы, философияда — Р. Авенариустщ 1эбасары. Эр
түрл!, опың 1Ш1нде социалистш, журналдарга да жазып турды,
саяси экономия жөншен маңалалар жазды, маркспзмд! махпс-
Т1К түргыдан сынады.— 358—364.
Блюм, Оскар — царацыз: Рахметов, Н.
Богданов, А. (Малиновский, А. А.) (1873—1928) — социал-де-
мократ, философ, социолог, экономист, 61Л1М1 жөншен дэршер.
90-жылдары социал-демократиялың үшрмелердщ (Тулада) жү-
мысына ңатысты. РСДРП II съезшен кейш большевиктерге
ңосылды. Партияның III съезшде Орталың Комитеттщ мүшесл
болып сайланды. Болыпевиктш органдар — «Вперед» жэне
«Пролетарий» редакцияларының ңүрамына юрдң болыпевиктш
«Новая Жизнь» газет! редакторларының б1р! болды. РСДРП
V (Лондон) съезшщ жүмысына ңатысты. Реакция жылдарында
большевизмнен ңол үздц шаңырымпаздарды басңарды, партия-
ның багытына ңарсы шыңңан «Вперед» тобының лидер! болды.
Философияда «эмпириомонизм» (субъективтш-идеалистш ма-
хистш философияның жалган маркстш терминологиямен
бүркемеленген б1р түр!) деп аталган өз спстемасын жасауга
тырысты. «Пролетарий» газетшщ кеңейтшген редакциясының
мэж1Л1сшде 1909 жылы июньде Богданов большевиктш партия-
дан шыгарылды. Октябрь социалистш революциясынан кейш
«ПролеткультН» үйымдастырушылардың жэне оның басшыла-
рының б1р1 болды. 1926 жылдан — оз1 непзш ңалаган Ңан ңүю
институтының директоры.
Богдановтыц 1908 жылга дейш жазылган негхзп шыгармала-
рын В. И. Ленин өзшщ «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген еңбегшде, сопдай-аң 1908 жылы 12 (25) февральда
А. М. Горькийге жазган хатында (ңараңыз: Шыгармалар, 13-
том, 457—464-беттер) талдайды. Бүдан эр! Богданов, идеалистш
позицияда ңала отырып, «Жанды тэж!рибе философиясы»
(1913), «Ңогамдың сана туралы гылым» (1914), «Жалпыга бгр-
дей үйымдың гылым (тектология)» (1913—1922) деген жэие
басңа фплософиялың еңбектер жазды.— 5—6, 9—10, 12, 13, 14,
19, 43, 46—47, 55—57, 64, 91—92, 97, 98, 101—102, 128, 129—130,
131, 132—133, 135, 140—141, 142, 143, 146, 147, 154, 158, 163-164,
166, 184—185, 207, 209, 220, 237, 245—246, 249, 251, 253, 254—261,
269, 297, 299, 305—307, 309—310, 311, 316, 321, 326, 328, 343, 345—
346, 367—375, 377—378, 382, 395.
Бойлъ (Воу1е), Роберт (1627—1691)—агылшып химип жэне
физип, 1680—1691 жылдарда — Лондоп корольдш ңогамыныц
презпденть Химиядагы эксперименттш эдшН жасады, химия-
лың элементтщ гылыми-непзделген түңгыш аныңтамасын бер-
д1, химияның зерттейтш нэрсес! мен мшдеттерш теориялың
түргыдан апыңтауга эрекеттендң химияга механикалың атомис-
тика идеясын енпзуге тырысты. 1662 жылы Р. Тоунлеймен 61-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПП1
497
р1гш, ауа көлемшщ ңысымнан өзгерушщ кер! тэуелдЫгш
аныңтады, кейшнен бүл Бойль — Мариотт зацы деп аталып
кеттъ Бойльдщ философиялың көзңарастары мехапикалың ма-
териализмнщ элементтерш теологиямен уштастыргандың болып
табылады.
Басты ецбеп: «Тйе 8серНса1 СЬеппзЬ, 1661 («Химик-скеп-
тик»).—144.
Болин (ВоИп), Вилъгелъм Андреас (1835—1924)—фпнн тарих-
шысы жэне материалист-философ, Л. Фейербахтың 1збасары,
1869 жылдап — Гельсингфорс университетшщ профессоры.
Ф. Иодльмен бгрге Л. Фейербахтың Шыгармалар жинагын ңай-
та бастырып шыгарды.
Непзг! шыгармалары: «БисВүщ ГеиегЬаск, зеш ҮЛгкеп ипс!
зеше ХеЛдепоззеп», 1891 («Людвиг Фейербах, оның ыңпалы
жэне оның замандастары»); «Зртога», 1894 («Спиноза») жэне
басңалар.— 224.
Болъцман (ВоНгтапп), Людвиг (1844—1906)—Австрия фп-
зип, 1885 жылдан — Вена Гылым академиясының мүшесх, Грац-
тагы (1869—1889), Мюнхендег! (1889—1894), Лейпцигтег! (1900—
1902) жэне Венадагы (1894—1900, 1902—1906) университеттер-
дщ профессоры. Физиканың дамуы үшш оның сэуленщ таралу
теориясы жөшндег! еңбектершщ, сондай-аң газдардыц кинетп-
калың теориясы жэне термодинамиканың екшш! бастамасын
статистикалың түргыдан түсшд!ру жөншдеп классикалың зерт-
теулершщ, аспан элемшщ жылудан ңүруы деп аталатын идеа-
лист1к теорияга соңңы берген осы зерттеулершщ, маңызы зор
болды. Философияга көп көщл бөлдц өмхршщ соңгы жылдарын-
да табигат философиясы жоншде лекция оңыды. Философияда
механистш материализм позицияларында түрды, махистердщ
субъективтш идеализмш жэне В. Оствальдтщ «энергетикасын»
сынады. «Больцман,— деп жазды В. И. Ленин,— эрине, өзш
материалист деп атауга ңорңады, ол тшт! ңүдайдың бар еке-
нше өзшщ ешб1р ңарсы еместхгш эдеш ескертш те ңояды.
Б1раң оның таным теориясы—шындыгында материалистш тео-
рия...» (осы том, 326—327-беттер).
Непзг! еңбектерк «Уойезшщеп йЬег ОазЬЬеопе», 1896—1898
(«Газдар теориясы жөшндег! лекциялар»); «Үог1езип£еп йЬег
(Ие РгшЛре йег МесЬашк», 1897 («Механика принциптер! ту-
ралы лекциялар») жэне басңалар.— 99—100, 299, 327, 328—330,
339.
Брюнетъер (ВгипеНёге), Фердинанд (1849—1906)—француз
сыншысы жэне эдебиет зерттеуппсц жаратылыс тану гылым-
дарының эдхстерш, ец алдымен Ч. Дарвиннщ эволюциялың тео-
риясын эдебиет тарихына ңолдануга тырысты. Өзшщ саяси
көзңарастары жөншен — консерватор, ал одан кейш католиктш
ппркеудщ билшн жаңгыртуды көксеген ашың реакционер.
498
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1' *
Нег1зг1 шыгармалары: «ЕЪиДез сгШдцез зиг ГЫзКиге с!е 1а
ШёгаЪиге 1гап£а15е», 1880—1907 («Француз эдебиетшщ тарихы
жөншдег! сыни этюдтер»); «Шзкнге е! ШёгаЩге», 1884—1886
(«Тарих жэне эдебиет») жэне басңалар.— 347.
Булгаков, С. Н. (1871—1944) —буржуазияшыл экономист, фи-
лософ-идеалист. 90-жылдары «жария марксист» болды. Булгаков
Маркстщ аграрлың мэселе жөншдег! ппмше ревизия жасады,
хальщ буңарасының ңайыршылануын «топыраң ңүнарлылыгы-
ның кеми беру заңы» деп аталатын заңның эсершен болады
деп түсшд1рд1. 1905—1907 жылдардагы революциядан кейш ка-
деттерге ңосылды, философиялың мистицизмд! уагыздады,
контрреволюциялың «Вехи» жинагына ңатысты. 1918 жылдан
бастап — священнпк. 1922 жылы контрреволюциялың ңызмет!
үшш шетелге ңуылды, онда СССР-ге ңарсы дүшпандың насихат
ЖүрГ13Д1.
Непзп шыгармалары: «Капитализм жэне егшпплш» (1900),
«Ек1 ңала» деген жинаң (1911), «Шаруашылың философиясы»
(1912) жэне басңалар.— 399—400.
Бюхнер (Вйсйпег), Фридрих Карл Христиан Людвиг (1824—
1899) —немктщ буржуазияшыл философы, түрпайы материа-
лизмнщ басты өюлдершщ бгрг, буржуазияшыл реформист; кэ-
С161 жөншен дэршер. 1852 жылдан — Тюбинген университетшде
сот медицинасы кафедрасының приват-доценть Өзшщ «КгаН
ипй ЕИоИ», 1855 («Күш жэне материя») деген неНзп шыгар-
масында түрпайы материализмд! жүйел! түрде баяндап берд!.
Жаратылыс тану гылымын дүниеге к.өзңарастың иег1з1 деп
санай отырып, Бюхнер, алайда, диалектикага мэн бермедц таби-
гат пен ңогамга механистш көзңарастарды жаңгыртты. Кейш-
г1 жылдары Дармштадтта дэршер болды. «Бег МепзсЬ
иш! зеше ВЪеПшщ ш йег №1иг...», 1869 («Адам жэне оның та-
бигаттагы орны...»); «Багтшзтиз ипс! Вог^аПзтиз», 1894 («Дар-
винизм жэне социализм») жэне басңа ютаптардың авторы.—
43, 269, 270, 271, 376, 379, 385.
В
Валентинов, Н. (Вольский, Н. В.) (1879—1964) — меныпевик,
журналист, махист-философ. РСДРП II съезшен кейш больше-
виктерге ңосылды, 1904 жылдың аягында меныпевикНк пози-
цияларга көштц меньшевиктш «Московская Газетаны» редак-
циялады, басңа да б!рңатар меныпевиктш жэне буржуазиялың
басылымдарга жазып түрды. Реакция жылдарында — жойым-
паз; марксизмнен б!ржола ңол үзш, ол маркстш философияга
ревизия жасады, бүл философияны Мах пен Авенариустщ
субъективтш-идеалистш көзңарастарымен «толыңтыруга» ты-
рысты. В. И. Ленин Валентиновтың шатасңан идеалистш көз-
ңарастарын ңатты сынады. Октябрь социалистш революциясы-
нан кейш «Торгово-Промышленная Газета» редакторының
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПП1
499
орынбасары болып 1стед1, одан кейш СССР-Д1Ң Париждеп сау-
да өшлдгпнде ңызмет атңарды. 1930 жылдан — аң эмигрант,
марксизм-ленинизмге, Совет мемлекетше ңарсы шыңты.
Непзы еңбектерк «Марксизмнщ философиялың түжырымда-
ры» (1908), «Мах жэне марксизм» (1908) жэне басңалар.— 6,
9, 10, 13, 33, 87—88, 101—102, 163, 166—167, 206, 220, 237, 241,
259, 269, 278—279, 293, 297, 298.
Ван Ковеларт (Уап Саи\үе1аег1), Ян Франс (1880 ж. туган) —
Бельгия юрис1 жэне мемлекет ңайраткерх. 1905—1907 жылдары
«Неуое Мёо-8со1а51ддие» («Неосхоластикалың Шолу») журна-
лында пдеалистш сипатта б!рнеше философиялың маңала жа-
риялады; 1907 жылдан — Фрейбург университетшщ экстраорди-
нарлың профессоры; 1910 жылдан—Антверпеннен өюлдер
палатасына мүше. Кешшректе б1рңатар дипломатиялың ңызмет-
терде 1стед1, Бельгпя үюметшде министр болды.— 44, 57—58,
162.
Вилли (АУШу), Рудолъф (1855—1920)—немхстщ махист-фи-
лософы, Р. Авенариустщ шэюрть В. И. Ленин талдап өткен
еңбектершен басңа мынадай ютаптар жазды: «В1е СезапИегГай-
гип£ уош СезшЫзрипкЪ йез Рптагтошзтиз», 1908 («Бастапңы
монизм түргысынан ңарагандагы жиынтың тэж!рибе»); «1йеа1
иш1 БеЬеп...», 1909 («Мүрат жэне өм!р...») жэне басңалар.—
44, 58, 74, 75, 80, 81—82, 83, 87, 96, 180, 231, 234—235, 236, 397,
403, 405.
Винделъбанд 0¥пк1е1Ьап(1), Вилъгелъм (1848—1915)—нем1с-
тщ идеалист-философы, философия тарихшысы; неокантшыл-
дыңтың Баден (Фрейбург) мектебшщ непзш салушы; Цюрих-
тег1 (1876 жылдан), Фрейбургтеп (1877 жылдан), Страсбургтеп
(1882 жылдан) жэне Гейдельбергтег! (1903 жылдан) универси-
тсттердщ профессоры. Кантшылдыңты иррационализм рухында
дамытты, философияны «абсолюттш багалы нэрселср» туралы
гылым деп ңарады; жаратылыс тану гылымына ңогам туралы
гылымдарды ңарсы ңойып, элеуметтш процестерд! гылыми түр-
гыдан түсшдхру мүмкшдпш терхске шыгарды.
Непзгх шыгармалары: «СезсЫсЫе йег пеиегеп РЬПозорЫе...»,
1878—1880 («Жаца философия тарихы...»); «Рга1и(Иеп», 1884
(«Нышандар»); «СезсЫсЫс ипй КаНшутззепзсЬаП», 1894 («Та-
рих жэне жаратылыс тану гылымы»); «Уот 8узЬет йег КаЪе^о-
пеп», 1900 («Категориялар систсмасы туралы») жэне басңа-
лар.— 230.
Вобелъ (УаиЬе!), Иоганн Вилъгелъм (1864 ж. туган) —неьпс-
тщ органик-химип, 1898 жылдан — Дармштадттагы Жогары
техникалың мектепте приват-доцент, кейшнен профессор;
В. И. Ленин бүл арада оның «БеЬгЬисЬ йег ШеогеНзсйеп
СЬегше» (1903) («Теориялың химия оңулыгы») деген Ытабын
айтып отыр.— 329.
500
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Волъский, Н. В. — царацыз: Валентинов, Н.
Вундт (АҮипсН), Вилъгелъм Макс (1832—1920)—нем!ст1Ң бур-
жуазиялың философы жэне психологы, экспериментттк психо-
логияның непзш салушылардың бгрт, 1864 жылдан — Гей-
дельбергтег! университеттщ физиология профессоры, 1874
жылдан—Цюрихте, 1875 жылдан—Лейпцигте философия про-
фессоры. Лениншц сипаттамасы бойынша—«идеалист жэне
фидеист», Кант пен Лейбництщ, сондай-аң неокантшылдык, пен
позитивизмнщ ыңпалында болды. Психологияны непзг! фило-
софиялың пэн деп есептедц психологияда эксперименттш
эд1спен ңатар психофпзикалың параллелизмнщ дуалиспк
теориясын ңоргады. Жеке адамның ңызметш элеуметтш психо-
логия позицияларынан түсшдтруге тырысты, тарихи даму заң-
дарын танып бьлу мүмкш емес деп санады.
Непзп шыгармалары: «ОгипПгй^е йег рЬузиЯо^зсЬеп Рзусйо-
1о£1е», 1873—1874 («Физиологиялың психология непздерЬ);
«8уз1еш йег РЬПозорЫе», 1889 («Философия системасы»);
«Сггипйгф йег Р5ус1ю1о£1е», 1896 («Психология очерш») жэне
басңалар. — 59, 60—61, 64, 65, 69, 76, 93, 94, 96, 161, 165, 166,
174, 189, 214, 231, 240.
Г
Гайм (Науш), Рудолъф (1821—1901)—немютщ философия
жэне эдебиет тарихшысы, 1860 жылдан — Галледеп универси-
теттщ профессоры. Өзшщ наңты материалы көп еңбектершде
позитивизм позициясын үстады.
Непзг! шыгармалары: «РеиегЬас11 иш! (Пе РЬПозорЫе», 1847
(«Фейербах жэне философия»); «Не^е! иш! зете Хей», 1857
(«Гегель жэне оның заманы»); «П1е готапИзсЬе 8сЬи1е», 1870
(«Романтикалың мектеп») жэне басңалар. — 85, 167.
Гайфелъдер (НеуЫйег), Виктор (1871 ж. туган). — 264.
Гартман (НагЬпапп), Эдуард (1842—1906)—немютщ реак-
цияшыл идеалист-философы жэне мистик, А. Шопенгауэрдщ
1збасары. Материя мен рухты санасыз нэрсенщ б!рыңгай мэш-
нщ көршушдеп төменп жэне жогаргы формалар ретшде алып
ңарап, «санасыз нэрсе» үгымын өзшщ философиялың система-
сының непз1 етш алды. Гартманның шюршше, элемдш про-
цесс логикалың жэне алогикалың элементтердщ күрес! арңылы
дамып отырады, бүл күрестщ барысында элемдш парасат пара-
сатсыз ерштщ үстемдЫнен азат епледЬ Пролетариаттың
үмтылатын мүратына жетуге болмайды-мыс деп пайымдап,
гылыми социализм теориясына ңарсы шыңты.
Непзн шыгармалары: «РЬИозорЫе йез НпЬе\¥и[31еп», 1869
(«Санасыз нэрсе философиясы»); «Хиг СезсЫсЫе иш! Ве^гйп-
(1ип£ йез Реззпшзтиз», 1880 («Пессимизм тарихы жэне оны
непздеу жөншде»); «8уз1ет йег РЫ1озорЫе пп Сгипйпр»,
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
501
1906—1909 («Философия системасы очеркх») жэне басңалар.—
63, 324—326, 333, 400.
Гегелъ (Не£е1), Георг Вилъгелъм Фридрих (1770—1831) —
немтстхң аса 1р1 философы —-объективтш идеалист, немхс бур-
жуазиясының идеологы. Гегельдщ философиясы XVIII гасыр-
дың аягы — XIX гасырдың басындагы немю идеализмшщ
шыңы ед1. Гегельдщ сщ!рген тарихи еңбег! диалектиканы
терең жэне жан-жаңты талдап жасауы болды, муның өз1 диа-
лектикалың материализмнщ теориялың пспздершхң бхрг едъ
Гегелыпе, бүкы табиги, тарихи жэне рухани дүние үздшс1з
ңозгалыста, өзгеркте, ңайта тууда жэне дамуда болады; алайда
Гегель объективтш дүниеш, өм!р шындыгын «абсолюттш
рухтың», «абсолюттш идеяның» жем1С1 деп ңарайды. В. И. Ленин
«абсолюттш идеяны» идеалист Гегельдщ теологиялың ойдан
шыгарган өт1р1г! деп атады. Диалектикалың метод пен шын
мэншде дамуды тоңтатуды талап еткен консервативтш, мета-
физикалың система арасындагы терең ңайшылың — Гегель
философиясына тэн сипат. Өлеуметтш-саяси көзңарастары жө-
ншен Гегель конституциялың монархияның жаңтасы болды.
К. Маркс пен Ф. Энгельс Гегельдщ идеалистш диалектика-
сын сын көзбен ңайта ңарап, объективтш дүние мен адам
ойлауы дамуының негүрлым жалпы заңдарын бейнелейтш
материалистш диалектиканы жасады.
Басты шыгармалары мыналар: «Р11апотепо1о£1е (1ез Ое181ез»,
1807 («Рух феноменологиясы»); «ШюзепесЪаН <1ег Ьо£1к»,
1812—1816 («Логика гылымы»); «ЕпгукЬрасНе Дег рйПозорЫ-
зскеп УҮ188еп8с11аКеп пп Огипскчззе», 1817 («Философиялың
гылымдар энциклопедиясы») жэне басңалар. Лениннщ Гегель
шыгармаларынан жасаган конспектыер! «Философиялың дэп-
терлерге» енд! (ңараңыз: Шыгармалар, 38-том). — 73, 85, 103,
104, 135, 147, 208, 212, 214, 255—256, 261, 385, 386.
Гейнце (Нешге), Макс (1835—1909)—Лейпциг университеть
нщ философия профессоры (1875 жылдан), философия тарихы
жөшндеп б1рңатар еңбектердщ авторы. Ф. Ибервегтщ «Огипскйр
йег СезсЫсМе йег РЫ1о8орЫе»-сш («Философия тарихы очер-
кш») оңдед! жэне бастырып шыгарды (5—9-басылуы).
Неызп шыгармалары: «В1е ЬеЫе уот Ьо^оз ш Пег ^песЫ-
8с11еп РЫ1о8орЫе», 1872 («Грек философиясындагы логос тура-
лы 1Л1М»); «Егпз! Р1а1нег а1з Ое^пег Кап1з», 1880 («Эрнст Плат-
нер — Канттың ңарсыласы») жэне басңалар. — 215.
Геккелъ (Наеске!), Эрнст (1834—1919)—немхстщ материалист-
жаратылыс зерттеуппс!, XIX гасырдың ешпп жартысындагы—
XX гасырдың басындагы аса хрх биологтардың бгрх; 1862 жылдан
1909 жылга дейш — Иена университетшщ профессоры. Дарви-
низмд! дамытуга жэне насихаттауга жэрдемдесН, жанды
табигаттың пайда болуының жэне тарихи дамуының заңды-
лыңтары туралы өзшщ непз1 жагынан материалистш тмд1
502
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
талдап жасады. 1866 жылы биогенетпкалың зацды тужырымда-
ды жэне непздед!, бул заң бойынша «жеке организм өзшщ
онтогенетикалың дамуында оның аргы тегшщ басынан өткен
аса мацызды форма өзгерштерш ңайталайды» (Ф. Мюллер,
Э. Геккель. Непзп биогенетикалың заң. М.—Л., 1940, 169-бет).
Жаратылыс тану гылымындагы идеализмге ңарсы шыңты,
мистика мен попшылдыңңа ңарсы белсене күресп, 1906 жылы
дүниеге дши көзңарасңа ңарсы күресуд! өзшщ алдына маңсат
етш ңойган «Монистер одагын» ңүрды. Алайда Геккель саналы
материалист болган жоң, өзшщ табиги-тарихи материализмш
үстем болып түрган дүниеге идеалистш көзңараспен ымыра-
ластыруга тырысты, ерекше «монистш дшшң» болуы мүмкш
деп санады, элеуметтш дарвинизмд! уагыздады. Э. Геккельдщ
дүниеге көзңарасына Лениннщ берген багасын осы томның
398—403-беттершен ңараңыз.
Непзп шыгармалары: «СепегеПе Могр1ю1о£1е йег Ог^ашз-
шеп», 1866 («Организмдердщ жалпы морфологиясы»); «ТЧаЪиг-
НсЬе ЗскбрГип^з^езсЫсЫе», 1868 («Дүниенщ жаратылуының
табиги тарихы»); «Н1е УҮе11га1зе1», 1899 («Дүние жүмбаңта-
ры») жэне басңалар. — 41, 98, 253, 311, 395, 398—403, 405, 406.
Гексли (Них1еу), Томас Генри (1825—1895)—агылшын жа-
ратылыс зерттеуппс!, 1871 жылдан — Лондон корольдш ңога-
мының секретары, 1883—1885 жылдары — осы ңогамның
президенть Ч. Дарвиннщ ең жаңын сер!п жэне оның 1л1мш
таратушы, Гекслидщ зоология, палеонтология, антропология
жэне салыстырмалы анатомия саласындагы зерттеулершщ,
атап айтңанда, жогары сатыдагы маймылдардың морфология-
лың жагынан адамга жаңындыгын дэлелдеушщ Дарвин ьгпмш
непздеу үшш маңызы зор болды. Энгельстщ сөзгмеп айтңанда,
стихиялың, «үялшаң» материалист бола отырып, Гексли соны-
мен ңатар материализмнен бас тартты, өзш агностик деп
жариялады (ол осы терминд! философияга б1ршпп рет енпзд!).
«Наң сол Махтың философиясы сияңты, Гекслидщ философия-
сы да,— деп жазды В. И. Ленин,— юмизм мен берклшшлдштщ
ңоспасы. Б1раң Гекслидщ берклипплдш шаптыгулары—кездей-
соң нэрсе, ал оның агностицизм! материализмд! бүркемелеу
болып табылады» (осы том, 233-бет).
Непзп еңбектерЁ «ЕуМепсез аз 1о Мап’з Р1асе ш КаЬиге»,
1863 («Оргапикалың прпплш иелер! арасында адампың алатын
орны туралы»); «Нише», 1879 («Юм»); «Еүо1иНоп апН ЕПнся»,
1893 («Эволюция жэне этика») жэне басңалар. — 29, 94, 113,
231—232, 233, 265, 387.
Гелъмголъц (Не1тйо11г), Герман Людвиг Фердиианд (1821—
1894)—нем1с жаратылыс зерттеуппсц 1849 жылдан — Кёнигс-
берг, 1855 жылдан — Бонн, 1858 жылдан — Гейдельберг универ-
ситеттершщ физиология профессоры, 1871 жылдан — Берлин
университетшщ физика профессоры, 1888 жылдан — Берлин-
деп Мемлекеттш физика-техникалың институттың директоры.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
503
Физика мен физиологияның эр түрл: салаларынан жазылган
1ргел1 еңбектердхң авторы; 1847 жылы энергияиың саңталу
заңын математикалың түргыдан бтршпп рет түсшд!рд1 жэне
бүл заңның жалпыга б!рдей скенш көрсетш бердк Ф. Энгельс
бүл заңды Гельмгольцтщ метафизикалың түргыдан түсшгешн
сынга алды (ңараңыз: «Табигат диалектикасы», 1955, 71-бет).
Философияда Гельмгольц стихиялың, дэйекшз материалист
болды. Ол материализмд! дүниеге б!рден-б1р гылыми козңарас
дсп таныгап жоң, ңайта жаратылыс зерттеупп үппн идеализмге
ңараганда негүрлым ңолайлы «гипотеза» гана деп бьпдь Объек-
тивтгк реалдылыңтың бар екенш мойындай отырып, тэж!рибе-
Л1к б1л1мге зор мацыз бере отырып, түйсштер мен түсшштер-
дщ пайда болуын объективтш реалдылыңтың адамның сез1м
мүшелерше типзген эсершщ нэтижеш деп есептей отырып,
Гельмгольц сонымен ңатар кантшылдыңңа бой үрды, иероглиф-
тер теориясын үсынды, бүл теория бойынша түйсш заттың
бейнес! емес, жай тацба гана.
В. И. Ленин Гельмгольцтщ дүниеге козңарасын сипаттай
келш, оның агностицизмш «...кантшылдың түргыдан ңарсы
дау» айтылатын «үялшаң материализм» (осы том, 265-бет)
ретшде сынады.
Непзг1 шыгармалары: «ОЬег сНе ЕгЬаИлпщ йег КгаН», 1847
(«Күштщ саңталуы туралы»); «НапйЬисЬ йег рЬуз1о1о^18сЬеп
ОрНк», 1856—1867 («Физиологиялың оптика»); «Үойезпп^еп
йЬег йЬеогеНзсЬе РЬуз1к», 1898—1903 («Теориялың физика
жөншлеы лекпиялар») жэне басңалар. — 261, 262—269, 291—292,
299.
Гельфонд, О. И. (1863—1942)—«Маркспзм философиясы жо-
ншдег! очерктер» (1908) деген ревизионистш жинаң авторла-
рының б!р1; кэс1б1 жөншен дэршер; 80-жылдардың аягынап
бастап революциялың ңозгалысңа ңатысты, 1905 жылы Киевте
социал-демократиялың эдебиеттщ таратылуына жэрдемдесть
Октябрь социалистш революциясынан кейш дэршер (1922—1928
жылдары — К. Маркс пен Ф. Энгельс институтында, Коммунис-
Т1К академияда) болып ктедь Медицина мэселелер! жоншде
б1рңатар еңбектер, философия жөншде: «Дицгепшң философия-
сы жэне ңаз1рг1 позитивизм» (1908), «Эмпириокритиктш таным
теориясы туралы» (1908) жэне басңа б1рнеше маңала жазды.
Гельфондтыц философиялың көзңарастарын В. И. Ленип «мате-
риализм мен агпостицизмнщ ңойыртпагы» (осы том, 171-бет)
деп атады. — 9-10, 171, 172, 275, 378.
Гёнигсвалъд (Нбш£8\уа1с1), Рихард (1875—1947) —немхстщ
неокантшыл-философы, А. Рильдщ «сыншыл реализмшщ»
1збасары; Бреслаудагы (1916 жылдан) жэне Мюнхепдег! (1930
жылдан) университеттердщ профессоры; 1933 жылдан Америка
Ңүрама Штаттарында түрды.
Нег1зг1 еңбектерк «Хпг КгШк с!ег МасЬзсЬеп РЬНозорЫе»,
1903 («Махтың философиясына сын жөншде»); «НЬег сНе ЬеЬге
504
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Ншпе’5 уоп йег ВеаШа1 с!ег АсфепсИп^е», 1904 («Сыртңы дүнпе-
шң реалдылыгы туралы Юмның 1Л1м1»); «СезсЫсЫе Лег ЕгкеппЬ-
шзШеопе», 1933 («Таным теориясы тарихы») жэне басңа-
лар. — 14, 98, 188.
Георгиевский, В. — ңарацыз: Евлогий.
Геринг (Негш^), Эвалъд (1834—1918)—нем1с физиологы,
Венадагы, Прагадагы жэне Лейпцигтег! (1895 жылдан) уни-
верситеттердщ профессоры. Сез1м мүшелершщ физиологиясы
жөншдеп еңбектер! кобхрек мэл1м болды. Философияда идеа-
лизмге бой үрды, психофизикалың параллелизмнщ дуалистш
теориясын ңолдады; бүл теория бойынша мида болып жататын
психикалык, жэне физиологиялың процестер ңосарлас жэне
б!р-б1рше тэуелстз күбылыстардың ек1 ңатарын күрайды.
Непзг1 ецбектерк «НЬег йаз СейасМшз а!з еше аП^ешеше
ЕипкНоп йег ог^ашзсЬеп Ма1ег1е», 1870 («Органикалың мате-
рияның жалпы функциясы ретшдеп ес туралы»); «Хиг ЬеЬге
уош ЫсЫзшп», 1905 («Жарыңты сезу туралы шм жөшнде»)
жэне басңалар. — 207.
Герц (Нег12), Генрих Рудолъф (1857—1894) — нем1с физиг!,
1889 жылдан — Бонн университетшщ профессоры. 1886—1889
жылдары электр-магниттш толңындардың бар екенш экспери-
мент жүзшде дэлелдеп, олардың ңасиеттерш зерттедь Герцтщ
жасаган тэж1рибелер1 электр-магниттш толңындар мен жарың
толңындарының непзг! ңасиеттер! б!рдей екенш көрсеттц жа-
рыңтың электр-магниттш теориясын непздеуде маңызды роль
атңарды. Неокантшылдар мен махистердщ Герцт! «өздершщ
одаңтасы етш алуга» тырысңан эрекеттерш бекергс шыгара
келш, В. И. Ленин былай деп жазды: «Өздершщ фидеизмд!
енд1 жаңа эдкпен жаңтаушылыгын аңтау үшш идеалист фило-
софтар атаңты жаратылыс зерттеупплердщ болмашы ңатесше,
олардың сөзшдеп болмашы көмесю жерше жармаса кетедц
Герц къмдъкъ деген адам күлерлш талас олардың осындай эре-
кетшщ айңын үлпс! болып табылады. Шынында, Г. Герцтщ
өзшщ «Механикасына» жазган философиялың юршпесшде
материализмнщ «метафизикасына» ңарсы профессорлардыц
у-шуынан ңорңып ңалган, б1раң сыртңы дүниенщ реалдылы-
гына стихиялы түрде сепупплштен арыла алмаган жаратылыс
зерттеушшщ дагдылы козңарасы б1лд1р1лген» (осы том,
323-бет).
Герцтщ непзН шыгармалары: «БпЪегзисЬшщеп йЬег Же
АизЬгеКип^ йег екЫпзсЬеп Кга£Ь>, 1892 («Электр күшшщ
таралуын зерттеу»), «Б1е Ргш21р1еп йег МесЬашк», 1894
(«Механика принциптерЬ) жэне басңалар. — 249, 267, 299,
322—324, 339, 341.
Голъбах (Но1ЬасЬ), Полъ Анри Дитрих (1723—1789)—фран-
цуздың материалист-философы жэне атеист, XVIII гасырдагы
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
505
революцияшыл француз буржуазиясы идеологтарының бгрх.
«Еылымдар, өнерлер жөне цолөнерлер энциклопедиясына» бел-
сене цатысты, дш мен идеализмд! ңатты сынады. Гольбахтың
еңбектершде француз метафизикалың материализм! өзшщ
негурлым толың бейнесш тапты. Дүниешң жаратылуы туралы
теологиялың 1л1мд1 бекерге шыгарып, Гольбах материя мен
ңозгалысты мэңплш деп есептедң алайда ол ңозгалыстың өзш
тар шеңберде, мехапистш түргыдан түсшдх, оны кещстхктегх
жай ңозгалыс дегенге сайды. Таным теорпясында материалис-
Т1к сенсуализмд! дамытты, агностиңпзмге жэне туа берыетш
идеялар туралы идеалистш 1л1мге ңарсы шыңты. Ңогамдың
ңүбылыстар саласында адамның тегш абстракты! түсшуге
сүйепд!, ңогамдың шарттың идеалистш теориясын жаңтады.
Непзг1 шыгармалары «Ткёо1о£1е роНаНуе ои сНстюппан-е
аЬгё^ё Де 1а геИ^юп сЬгёНеппе», 1768 («Дши 1л1м ңойын кгга-
бы, немесе христиан дшшщ ңысңаша сөздпт»); «ЗузЪёше с!е ]а
па!иге ои йез Ыз йи шопйе рку81цие еЬ (1и топбе тога1е»,
1770 («Табигат системасы, немесе физикалың дүние мен рухани
дүние заңдары туралы») жэне басңалар. — 270.
Грассман (Сгаззтапп), Герман (1809—1877) — нем1с матема-
тиг1, физик жэне филолог. 1844 жылы «Н1е АизйеЬпип^зкЬте»
(«Үзындың шамалары туралы 1Л1М») деген шыгармасында көп
өлшемд! эвклидтш кещстш туралы 1л1мд1 б1ршип рет жүйел!
түрде баяндады. Физика саласында — акустика, түстердщ ара-
ласуы жэне электр-магнетизм жөншдеп епбектердщ авторы.
Өзшщ философиялың көзңарастарында материализмге жаңын
болды. 1875 жылы Ригведа гимндершщ (ертедеп үнд! эдебие-
тшщ ескертюпп) толың сөздптн жасады. —188.
Грюн (Стйп), Карл (1817—1887)—немютщ үсаң буржуазия-
шыл публицис!, 40-жылдардың ортасында—«аңиңат социализм-
шң» басты өкыдерппц бгрг. Студент кезшде жас гегелышлдер-
ге ңосылды; 1842—1843 жылдары радикал-буржуазиялың
«МаппЬеппег АЬепс1ге11ип£»-д1 («Мангейм Кешш Газетш»)
редакциялады, 1848—1849 жылдардагы революция дэу!ршде —
үсаң буржуазияшыл демократ, Пруссия Үлттың жиналысының
мүшесц 1850 жылы Брюссельге эмиграцияга кеттц 1861 жылы
Германияга ңайтып келдь Грюншң «аңиңат социализм]»
утопиялың 1Л1м ед1, бүл 1Л1м бойынша агартудың, жаңынга
деген сүшспенпплштщ жэне т. т. көмепмен орнатылатын бола-
шаң ңогамда «аңиңат» адамныц мэш 1ске асырылады, «аңиңат
гуманизм» жүзеге асырылады. Грюн Л. Фейербах философия-
сының абстракт1Л1, идеалистш жаңтарын П. Ж. Прудонның
анархистш идеяларымен үштастырды. К. Маркс пен Ф. Энгельс
«аңиңат социализмд!» «реакңиялың мүдделердщ, немхс мещан-
дары мүдделершщ бейнес!» (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгар-
малар, 2-басылуы, 4-том, 453-бет) ретшде сынга алды.
Непзп еңбектерк «П1е зог1а1е Ве\¥е£ип£ хп ГгапкгехсЬ нп(1
Ве1£1еп», 1845 («Франция мен Бельгиядагы элеуметтш ңозга-
506
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
лыс»); «ГеиегЬасй ип<1 Н1*е ЗсшаКзЬеп», 1845 («Фейербах жэне
содиалистер»); «В1е РЬПозорЫе т Дег СедешуагЬ>, 1876
(«Философия ңазтрп кезеңде») жэне басңалар. 1874 жылы
Грюн Л. Фейербахтың ек1 томдың эдеби мурасын бастырып
шыгарды. — 86, 224, 384.
Гюнтер (СйпШег), Зигмунд (1848—1923)—немк математиы,
географ жэне жаратылыс тану гылымының тарихшысы, 1886—
1920 жылдары — Мюнхен Жогары техникалың мектебшщ
профессоры.
Непзп еңбектерй «ЬеЬгЬисЬ с!ег Сеор11у81к ипс! рЬуз^каН-
зсЬеп Сео^гарЫе», 1884—1886 («Геофизика жэне физикалык,
география оңулыгы»); «СтезсЫсЫе йег апог^ашзсЬеп ЭДа1иг-
\У188еп8сЬаЙеп 1ш 19. ЗаЬгЬипйегЬ, 1901 («Органикалык, емес
табигат туралы XIX гасырдагы гылымдардың тарихы»). — 327.
д
Даламбер (В’А1етЬег1), Жан Лерон (1717—1783)—француз
математип жэне агартушы-философ, 1741 жылдан — Париж
Рылым академиясының мүшесЬ 1751 жылдан бастап Д. Дидро-
мен б1рге «Епсус1орёсПе ои ВкНоппапе га18оппё йез зЫепсез,
йез аг1з е! йез тёНегз»-т1 («Энциклопедияны, немесе Гылым-
дардың, өнерлердщ жэне ңолонерлердщ түсшд!рме сөздптн»)
дайындау жэне редакциялау жолында жүмыс 1стед1, энцикло-
педияга «Рылымдапдың пайда болуы меи дамуының очсрк!»
(1751) деген шркпе маңала жазды, математика жэне физика
бөл1мдерш басңарды; 1757 жылы реакцияның ңудалауы салда-
рынан бүл басылымнан шеттеп кетть Нег1зг1 математикалың
зерттеулер! дифференциалдың теңдеулер теориясына жатады.
Философияда Даламбер дэйекстз материалист болды: материя-
лың заттардың объективт! түрде бар екенш мойындай отырып,
ол бүл заттардыц мэнш тану мүмкшдхгше күмэнданды, сана-
ның ңасиетш адамда материялың емес ерекше субстанцияның
бар екенд1г1мен түсшд1рд1 жэне т. т.
Нег1зг1 философиялың шыгармасы: «Ь’е88а1 зиг 1ез ё1ётеп1з
(1е рЬПозорЫе...», 1759 («Философия элементтерк..»).— 30, 31,32.
Дарвин (Вапуш), Чарлз Роберт (1809—1882)—агылшынның
үлы галымы, материалистш биологияның, түрлердщ пайда
болуы туралы эволюциялың 1Л1мшң непзш салушы. Дарвин
жаратылыс тану гылымының орасан мол материалына сүйене
отырып, жанды табигаттың даму теориясын түңгыш рет нег1з-
деп берд1, органикалың дүние күрделыеу формалардан негүр-
лым күрдел! формаларга ңарай дамыганын, есю формалардың
ңүрып б1ту1 сияңты жаңа формалардың пайда болуы да таби-
ги-тарихи дамудың нэтижес! болып табылатынын дэлелдедь
Табиги жэне жасанды жолмен сүрыптау арңылы түрлердщ
пайда болуы туралы 1Л1М1 Дарвиннщ теориясындагы жетекпп
идея болып табылады. Дарвин былай деп пайымдады: өзгер-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПШ
507
Г1ШТ1К жэие туңым ңуалаушылык, организмдерге тэн дасиет,
хайуанның немесе өс1мдшт1ң тхрпплш үппн күресшде өзше
пайдалы деген өзгөртстер баянды болып ңалады да, бойга сще
келе түңым ңуалап, жаңа хайуандар мен өсхмдхк формалары-
ның дүниеге келушщ шартына айналады. «Дарвин,— деп
жазды В. И. Ленин,— хайуандар мен ошмдштердщ түрлерш
еш норсеге байланысы жоң, кездейсоң, «ңүдайдың өз1 жарат-
ңан» жэне өзгермейтш нэрсе деген көзңарасты мүлде жойып,
түрлердщ озгерш отыратындыгы мен олардың өзара сабаң-
тастыгын ашып, биологияны толың гылыми неызге б1ршпп
рет салды...» (Шыгармалар толың жинагы, 1-том, 143—144-бет-
тер).
К. Маркс пен Ф. Энгельс Дарвиншң шмш XIX гасырда жа-
ратылыс тану гылымы ашңан үлы үш жаңалыңтың бхрх деп
есептед!, оны өз көзңарастарыпыц табиги-гылыми т!рег1 деп
61ЛД1.
Непзг! шыгармалары: «Оп Н1е Огщш о£ 8рес1ез Ьу Меапз
о! ХаШга! 8е1есНоп, ог Ше РгезегуаПоп о£ Еауоигей Васез ш 1Ье
81ги££1е 1ог ЫГе», 1859 («Табиги 1р1ктелу жолымен түрлердщ
пайда болуы туралы, немесе өм!р үшш күресте өсш-өнуге бе-
Й1М түңымдардың саңталуы»); «ТЬе О1зсеп1 о£ Мап, апй 8е1есНоп
ш Ве1аНоп 1о 8ех», 1871 («Адамның пайда болуы жэне жы-
ныстың 1рштелу») жэне басңалар.— 375.
Дауге, П. Г. (1869—1946) — Латыш социал-демократиялың
жүмысшы партиясьтның нег1зш ңалаушылардың б!р1, тарихшы,
публицист, медицина докторы. Революциялың ңозгалысңа 80-
жылдардың аягыпан бастап ңатысты, РСДРП II съезшен
кейш — большевик. 1905—1907 жылдары — РСДРП Москва ко-
митет1 лекторлар тобының мүшесъ 1907—1912 жылдары баспа
ңызмеымен шүгылданды; Даугешң баспасы «И. Ф. Беккердщ,
И. Дицгеншң, Ф. Энгельстщ, К. Маркстщ жэне басңалардың
Ф. А. Зоргеге жэне басңаларга жазган хаттарын» В. И. Ленип-
шң алгы сөз1мен орыс ттлшде басып шыгарды, И. Дицгеншң
жэне басңалардың непзп шыгармаларын басты. Осы кезеңдег!
философиялың еңбектершде Дауге Дицген философиясыныц
элстз жаңтарын байңамады, оның көзңарастарын диалектика-
лың материализмге ңарсы ңоюга тырысты. Октябрь социалистш
революңиясынан кейш — Латвпя халың агарту комиссары
(1917—1918), Денсаулың саңтау халың комиссариатының кол-
легия мүшес! (1918—1931), «Одонтология жэне Стоматология»
журналының редакторы (1923—1931), ңарт болыпевиктердщ
Бүкы одаңтың ңогамы президиумының мүшесь 1945—1946 жыл-
дары Латвия КП Орталың Комитет! жанындагы Партия тари-
хы институтында 1стед1. Дауге — стоматология, денсаулың саң-
тау, ңогамдың гылымдар саласындагы б!рңатар ецб ектердщ
авторы: «И. Дицген» (1934), «Латвиядагы 1905—1907 жж. рево-
люция» (1949) жэне басңалар. К. Маркстщ «Саяси экономия
сыны ярншде», Ф. Энгельстщ «Анти-Дюринг», «Людвиг Фей-
ербах жэне немтстщ классикалың философиясының аңыры»
508
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
деген еңбектерш, И. Дицгеннщ б!рнеше еңбепн латыш т1лше
аударды.— 280—281, 282.
Делакруа (Ие1асго1х), Анри (1873—1937) —француздың идеа-
лист-психологы жэне мистик, А. Бергсонның интуитивизмшщ
хзбасары; 1909 жылдан — Сорбоннада профессор.
Непзп шыгармалары: «ЕШЛез сГШзЪогге еЬ с!е рвусЬо1о^1е
(1и тузБс^зте: 1ез £гаш1з тузНциез сЬгёНепз», 1908 («Мисти-
цизм тарихы мен психологиясы жөншдеп очерктер: улы хрис-
тиан мпстиктер!»); «Бе 1ап£а£е е1 1а репзёе», 1924 («Т1л жэне
ойлау») жэне басңалар.— 231.
Демокрит — Абдерадан (б1здщ заманымыздан бурын 460—
370 жж. шамасында) — ертедег! гректердщ материалист-фило-
софы, атомистш теорияны жасаушылардың б!р4. К. Маркс пеп
Ф. Энгельс Демокритп «эмпириялың жаратылыс зерттеуш! жэ-
не гректерден шыңңан алгашңы энциклопедиялың ой иес!»
(Шыгармалар, 2-басылуы, 3-том, 126-бет) деп атайды. Оның
1Л1М1 бойынша, дүние сапа жагынан б1ртектес өзгермейтш
атомдардан жэне олар ңозгалатын бос ңуыстан ңүралады; зат-
тардың алуан түрлШп формасы мен шамасы жагынан алуан
түрл1 атомдардың реттмен жэне жагдайымен түсшд1р1ледъ
Демокрит элем шекс1з деп есептед!, барлың нэрсе ңатаң ңажет-
т!л1кке багындырылган деп жорамалдап, кездейсоңтыңты те-
р1ске шыгарды. Идеализмге ңарсы шыңты, материалдың емес
жан туралы идеалистш 1Л1мд1 бекерге шыгарды; материалдың
емес жан, оның шк1р1 бойынша, материялың жан жэне ңозгал-
малы дөңгелек атомдардан түрады. Өзшщ саяси көзңарастары
жагынан ңүл иеленупплш демократияның жаңтаушысы болды.
Демокриттщ философиялың көзңарастары дүниеге материа-
лист1к көзңарастың дамуына орасан зор ыңпалын типздх.
Демокрит — философия, логика, космология, физика жэне
т. б. жөншдеп көптеген шыгармалардың авторы, б1раң ол ең-
бектер саңталмаган; б!зге оның шыгармаларының тек жеке
үзшдглер! гана жетть—139, 404, 405.
Джемс (1атез), Уилъям (1842—1910)—американ философы
жэне психолог, субъективтш идеалист, прагматизмшң непзш
салушылардың б!р1; 1880 жылдан — Гарвард университетшщ
профессоры. Б1рңатар философиялың үгымдарды (сана, тэж!ри-
бе, аңиңат жэне т. с.) түсшд1руде эмпириокритицизмге жаңын
болды.
Непзп еңбектерк «ТЬе Рппс1р1е8 о£ Рзус11о1о£у», 1890 («Пси-
хологияның гылыми непздер!»); «Рга^таНзт», 1907 («Прагма-
тизм»); «А Р1ига118Нс Бшүегзе», 1909 («Плюралистш көзңарас
түргысынан алгандагы элем») жэне басңалар,— 390.
Дидро (Б1(1его1), Дени (1713—1784)—француздың материа-
лист-философы жэне атеист, жазушы жэне өнер теоретип.
Дидроның иииңиативасы бойынша жэне оның басшылыгымен
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
509
«Епсус1орёсНе ои В1сНоппа1ге га1зоппё с1е8 зссепсез, ёез аПз еГ
с!ез тёНегз» (1751—1780) («Энциклопедия, немесе Гылымдар-
дың, өнерлердтң жэне ңолөнерлердщ түсшдтрме сөздпн») шык,-
ты. Энциклопедистердщ басшысы бола отырып, ол XVIII гасыр-
дың аягындагы француз буржуазиялың революциясын идеоло-
гиялык, жагынан эз!рлеуде шешупп роль атңарган алдыңгы
ңатарлы француз ойшылдарын өзшщ төтцрегше б1р1кт1рд1.
1773 жылы Россияга келш кетт!, орыс мөдениетшщ өрге басып,
оның дүние жүз1л1‘к мэдениетке ыңпалының осетшдптн болжап
айтты; Петербург Рылым академиясының ңүрметт! мүшес! бо-
лып сайланды. Метафизикалың материализмнщ окш бола
отырып, Дидро сонымен б!рге өзшщ шыгармаларында б!рңатар
терең мэнд1 диалектикалың ойлар да айтты. Идеализмдң агнос-
тицизмдц феодалдың-аристократтың моральды ңатал сынга
алды, эдебиет пен өнердеп реализм үшш күресть Өзшщ саяси
көзңарастарында революцияшыл француз буржуазиясының
мүдделерш б1лд1рд1, абсолюттш монархияны басңарудыц өшл-
дш формасымен алмастыруды талап етть
НеНзы шыгармалары: «Ьез репзёез рййозорЫдиез», 1746
(«Философиялың ойлар»); «Ьа 1еНге зиг 1ез ауещДез а Гиза^е
(1е сеих цш үо1еп1», 1749 («Көретшдерге сабаң болуы үшш
соңырлар туралы хат»); «Репзёез зиг ИпЪегргёШюп с1е 1а
па!иге», 1754 («Табигатты түсшд!ру туралы ойлар»); «Ье пеуеи
с!е Вашеаи», 1805 («Рамоныц жиеш») жэне басңалар.— 29—32,
33, 41, 43, 119, 134.
Диксон (П1хоп), Эдуард Грэверс—агылшын галымы, «Ап
Еззау оп Веа8опш£», (1891) («Пайымдау туралы тэж!рибе»)
жэне «ЕоипёаЫопз о£ СеошеНу», (1891) («Геометрия непздер!»)
деген ютаптардың авторы.— 98—99.
Динер-Дэнеш (Птег-Пёпез), Йожеф ( Динэ-Дэнес, Иосиф)
(1857—1937) — венгр публицисң социолог жэне онер зерттеу-
Ш1С1; социал-демократ.
Непзг1 еңбектерк «Уег^ап^епйеП ипб ХикипН», 1896 («Өткен
уаңыт жэне болашаң»); «А. XIX. 82. тадуаг Тез^ёзгеЬёпек
1бг1ёие1е», 1901 («XIX гасырдагы венгр живописшщ тарихы»);
«Каг! Магх. ЬЪотте е! зоп дёп!е», 1933 («Карл Маркс. Адам
жэне оның данышпандыгы») жэне басңалар.— 283—284.
Дицген (П1еЬ2£еп), Евгений (1862—1930)—И. Дицгеннщ ба-
ласы жэне оныц шыгармаларын бастырып шыгарушы. Фнло-
софиядагы өзшщ көзңарасын «натурмонизм» деп атады, онда
материализм мен идеализм ымыраласады-мыс деп бшдь
И. Дицгеннщ философиялың көзңарастарының элс1з жаңтарын
абсолюттенд1рш, олармен марксизмд! «толыңтыру» ңажет деп
есептед!, сөйтш материализмд! де, диалектпканы да тер!ске
шыгаруга келш соңты. Өм1ршщ соңгы жылдарында коммунизм-
нщ ашың дүшпаны ретшде көршдь
510
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
Непзг1 еңбектер! — И. Дицгеншң эр түрл1 басылымдарына
арналган алгы сөздер, сонымен ңатар мыналар: «МаЩпаИзтпз
ойег ТйеаИзтнз?», 1921 («Материализм бе немесе идеализм
бе?»); «ЕүоНШопагег МаЪепаИзтиз ипс! Матзпшз», 1929
(«Эволюциялың материализм жэне марксизм»); «Еог1 тИ с1ет
Юаззепкпе^», 1929 («Таптың согыс жойылсын»).—126, 279—
280, 281.
Дицген (И1е1г^еп), Иосиф (1828—1888) —нем1СТ1Ң жүмысшы-
былгарышысы, социал-демократ, өз бет!мен диалектикалың ма-
териализмге жеткен философ. 1848—1849 жылдардагы револю-
цияга ңатысты, революция жеңтске үшыраган соң Германия-
дан эмиграцияга кетть 20 жыл бойы Америка мен Европаны
кезш жүрд1‘ эр түрл1 кэсшорындарда жүмыс гстедң сонымен
б1рге философиялың зерттеулермен шүгылдапды. 1864 жылдан
1868 жылга дейш Россияда түрды, Петербургте былгары заво-
дында жүмыс 1стед1. Мүнда Дицген «Наз АҮезеп с1ег тепзсИП-
сйеп КорГагЬеИ», 1869 («Адамныц ми жүмысының мэш») деген
к1тап жоне К. Маркстщ «Капиталыныц» б1рпшп томына рецеп-
зия жазды. 1869 жылы Германияга ңайта оралып, К. Маркспеи
танысты, Герман социал-демократиялың партиясының жүмы-
сына белсене ңатыса бастады. Маркс былай дедг: Дицген диа-
лектикалың материализмд! түсшуде кейб1р ңателштер мен
жаңсаңтыңңа үрынганына ңарамастан, «көптеген тамаша, жү-
мысшының дербес ойлауының жемкл ретшде таңдануга бол-
гандай ппирлер» (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Тацдама-
лы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 232-бет) айтты. 1884 жылы
Дицген ңайтадан Америка Ңүрама Штаттарына кетп, онда ол
американ Социалистш жүмысшы партиясы Атңару комитетшщ
органы—«Иег ЗопаПзЬ («Социалист») газетш редакциялады.
В. И. Ленин философиялың ревизионизмге ңарсы күресте Диц-
геннщ шыгармаларын пайдаланды, ол былай деп жазды: «диа-
лектикалың материализмд! өзшше ашңан бүл жүмысшы-фило-
софтың мыңты шшрлер! толып жатыр!» (осы том, 280-бет).
Непзг! еңбектерк «81геИгй£е ешез Зөг^аИзЬеп ш йаз СеЫеЬ
(1ег ЕгкеппНпзШеопе», 1887 («Социалистщ таным теориясы
саласына экскурстары»); «АсцшзН йег РЬПозорЫе». 1887 («Фи-
лософия аквизитЬ) жэне басңалар. Дицгеннщ шыгармалар
жинагы 1919 жылы Штутгартта 3 том болып басылып шыңты.—
13, 122, 123, 127, 128, 145—146, 149-150, 171—172, 177, 192, 235,
270, 274, 275—281, 296, 302, 322, 378, 387—389, 390, 392, 393.
Дюгем (БиЬет), Пьер Морис Мари (1861—1916) —француз-
дың теоретик-физип, физика тарихы жөшндег! б!рңатар еңбек-
тердщ авторы, таным теориясында — махист.— 48, 291, 345, 353,
354—356, 390.
Дюринг (Вй1шп£), Евгений (1833—1921)—нем1с философы
жэне экономист, үсаң буржуазияшыл идеолог. Дюрингтщ фи-
лософиялың көзңарастары позитивизмнщ, метафизикалың ма-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКТПП
511
териализмнщ жэне идсализмнщ эклектикалың ңоспасы болды.
Оның реакциялың-утопиялың «социалитарлың» шаруашылың
жүйес! шаруашылыңтың пруссиялың жартылай крепостниктш
формаларын дэрштедь Дюрингтщ герман социал-демократия-
сының бтр бөлег1 тппнен ңолдау тапңан көзңарастарын Энгельс
«Анти-Дюринг. Евгений Дюринг мырзаның гылымда жасаган
төңкертст» деген кттабында сынады. Ленин Дюрингтщ эклекти-
калың көзңарастарын талай рет сынга алды.
Негтзгт еңбектерк «КгШзспе ОезсЫсЫе йег ^аНопаЫкопопне
шк! йез ЗогтаПзпшз», 1871 («¥лттың экономия мен социализм-
нщ сын тургысынап жазылган тарихы»); «Кигзиз йег Т^аПопа!-
ипй 8ог1а1бкопоппе», 1873 («Үлттың жэне элеуметтш экономия
курсы»); «Кигзиз йег РЫ1озорЫе», 1875 («Философия кур-
сы»).— 35, 36, 77, 141, 142, 144, 190, 191—192, 194, 195, 196, 197,
207, 254, 269, 272—273, 274, 377, 379, 380, 381, 385, 386.
Е
Евлогий (Георгиевский, В.) (1868 ж. туган) — монархист, ба-
рып түрган реакционер, ңаражүздш «Орыс халңы одагы» бас-
шыларының б1р1. 1902 жылдан — Люблин епископы. Люблин
жэне Седлец губернияларының православиелЫ халңынан II
жэне III Мемлекетттк думаларга депутат. 1914 жылы Волыпь
архиепископы болып тагайындалды. Октябрь социалистщ рево-
люциясынан кейш — монархиялың эмиграция көсемдершщ 61-
рь— 150.
3
Зееман (Хеешап), Питер (1865—1943)—нидерланд физип;
1900 жылдан — Амстердам университетшщ профессоры. 1896
жылы сыртңы магниттш өр1стщ эсертмен спектрлш линиялар-
дың бөлшектену ңүбылысын (Зееманның эффекттст, немесе ңү-
былысы деп аталатынды) ашты, электрондың теорияны нег1з-
деуде жэне дамытуда мүның өз! мацызды роль атңарды.— 329.
И
Ибервег (ИеЬег^е^), Фридрих (1826—1871)—немтс буржуа-
зиялың философы, 1867 жылдан — Кёнигсберг университетшщ
профессоры; озшщ философиялың көзңарастарында материа-
лизмге жаңын болды. «Философия тарихы очерк!» (1862—1866)
деген 1ргел1 ецбектщ авторы ретшде танылды. «Очерктен» бас-
ңа мынадай еңбектер жазды: «8уз!ет йег Ьо£1к...», 1857 («Логи-
ка системасы...»); «ОЬег ЫеаПзтиз, ВеаИзтиз ипй Шеа1геа11з-
тп8», 1859 («Идеализм, реализм жэне идеалреализм туралы»)
жэне басңалар.— 215.
Иерузалем (.Теги8а1ет), Вильгелъм (1854—1923)—Австрия-
ның буржуазиялың идеалист-философы жэне психолог, Венада
философия профессоры болды.
512
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Непзп шыгармалары: «ЬеЬгЬисй йег РзусЬо1о^1е», 1888
(«Психология оңулыгы»); «Еш1еНип£ т сЬе РЬПозорЫе», 1899
(«Философияга юрхспе»); «Пег кгШзсЬе ЫеаПзтиз ипс! (Пе
гете Ьо£1к», 1905 («Сыншыл идеализм жэне таза логика») жэ-
не басңалар.— 98, 162, 281.
Илъин, В.— ңараңыз: Ленин, В. И.
Иодлъ (1осП), Фридрих (1849—1914)—Прагадагы (1885
жылдан) жэне Венадагы (1896 жылдан) университеттердтң
философия профессоры, Л. Фейербахтың хзбасары. Этикамен
шугылданды, оны дшшң ыңпалыпап шыгарып алуга умтылды,
сонымен 61‘рге жаңа «адамзат дппшң» пег!зш салуга тырысты.
А. Болинмен б!рге Л. Фейербах Шыгармаларының екшпн басы-
луын өз1рлед1.
Непзп еңбектерк «СезсЫсЫе йег Е1Ык т йег пеиегеп РЫ1о-
зорЫе», 1882—1889 («Жаңа философиядагы этика тарихы»);
«Үо1к8\у1гЬ8сЬаНз1еЬге ипй Е1Ык», 1886 («Этика жэне саяси эко-
номия»); «ЬисКүщ ЕеиегЬасЬ», 1904 («Людвиг Фейербах») жэне
басңалар.— 86.
К
Кант (Кап1), Иммануил (1724—1804)—немтс классикалың
идеализмшщ непзш салушы, 1770 жылдан — Кёнигсберг уни-
верситетшщ профессоры. Ңызметшщ алгашңы дэу!ршде (ша-
мамен 1770 жылга дейш) жаратылыс тану гылымына көп көщл
бөлд1, Энгельстщ айтуынша, дүниеге метафизикалың көзңарас-
ңа б1ршпн болып аңау түЫрген белг1л1 космогониялың гипоте-
заны үсынды. Одан эр! философияныц мшдет! адам танымының
мүмкшдшн зерттеп, шегш аныңтау деп түсшш, көбшесе таным
теориясын талдап жасаумен айналысты: Капттың пниршше,
танымның эмпириялың материалы түйсш, оның ңайнар көз!
субъектщен тысңары жатңан жэнс танылмайтын «өзшдш зат»
болып табылады. Либералдың, өзшщ феодализмге ңарсы күре-
сшде дэйекыз нем1с буржуазиясының идеологы болгандыңтан,
Кант дши моральдыц непз1 болып табылатын ңүдай, ерш бос-
тандыгы мен жанның мэңплпл деген үгымдардан бас тарта
алмады; ол адамдар бүл үгымдарга сену! жэне өзшщ практи-
калың өм1ршде оларды басшылыңңа алуы керек деп бшдь
«Кант философиясының нег1зг1 белпс1,— деп жазды В. И. Ле-
нин,— материализмд! идеализммен табыстыру, бүл екеуш
б1р-б1р1мен кел1ст1ру, философиядагы ңарама-ңарсы эр текп ба-
гыттарды б1р системага б1р1кт1рш үштастыру» (осы том, 220-.
бет). Философия тарихында кантшылдың зор роль атңарды,
оның ыңпалымен нем1с классикалың идеализмшщ тым кейшп
өк1лдер1 (Фихте, Шеллинг, Гегель) ңалыптасты, буржуазиялың
философиялың ойдың неокантшылдың, позитивизм жэне басңа-
лар сияңты багыттары пайда болды.
Басты шыгармалары: «АП^ешөше ЫаШг^езсЫсМе иш! ТЬеопе
йез Н1ште18...», 1755 («Жалпы табиги тарих жэне аспан тео-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
513
риясы...»); «КгШк йег гешеп ҮегпипН», 1781 («Таза парасат
сыны»); «КгШк с!ег ргакНзскеп УегпипК», 1788 («Практикалың
парасат сыны»); «КгШк йег ГШеПзкгаН», 1790 («Пштр ңабыеть
нщ сыны») жэне басңалар.—18, 26, 103, 104, 105, 106—107, 116,
122, 124, 127, 135, 136, 146, 151, 169, 173, 177, 182, 184, 189, 197,
203, 216, 217, 218, 219, 220—221, 222, 223, 224, 225-226, 228, 229,
230, 231, 236, 239, 240, 250, 252, 264, 269, 273, 279, 347, 385, 408,
410, 411—412.
Карстанъен (Сагз1ап]еп), Фридрих — Цюрих университетсшң
(1896 жылдан) философия профессоры, махист, Р. Авенариустщ
шэюрт!, Авенариус ңайтыс болганнан кешн (1896) «Ү1ет1е1]а11Г8-
зсЬпН £йг \Ү188еп8сЬа£ШсЬе РЫ1озорЫе» («Рылыми Философия
Үшайлыгы») журналын шыгарып турды.
Непзп еңбектерк «ШсЬагй Ауепагшя’ ЫошесЬашзсЬе Сгипй-
1е£ип£ йег гетеп аП^ететеп ЕгкепЫтзШеопе. Ете Е1ЫйЬ-
гип£ т сПе КгШк йег гетеп ЕгГаЬгип^», 1894 (орысша аударма-
сы: ««Таза тэж!рибе сынына» шршпе») жэне В. И. Ленин
цитат келырген: «Пег ЕтрпйокгШизшиз...» (1898) («Эмпирио-
критицизм...») деген маңала.— 64—65, 160, 165—166, 167.
Карус (Сагиз), Пол (1852—1919)—американ реакцияшыл
философы, субъективтш идеалист жэне мистик; 1887 жылдан
«ТЬе Ореп СоиН» («Ашың Трибуна») журналын, ал 1890 жыл-
дан «ТЬе МоЫзЬ («Монист») журналын шыгарып турды. Ка-
рустың философиялың «монизм!» дш мен гылымды ымыралас-
тыруга тырысу жэне буддизмд! насихаттау болды.
Непзг! еңбектерк «ТЬе 8ои1 о£ Мап», 1891 («Адам жаны»);
«ТЬе Созре! о£ ВшШЬа», 1894 («Будда шжш»); «ТЬе Еоипйа-
Поп8 о£ МаШетаНсз», 1908 («Математика неюздерЬ) жэне
басңалар.— 252—253, 260, 310, 393.
Каутский (Каикзку), Карл (1854—1938) — герман социал-де-
мократиясы мен II Интернационал лидерлершщ бгрг, эуел!
марксист, кешн марксизмнщ репегаты, оппортуиизмнщ ец ңа-
ушт1 эр1 зиянды түр! — центризмшц (каутскийпплдштщ) идео-
логы, герман социал-демократиясының теориялың журналы —
«Н1е Кеие 7еШ>-тщ («Жаңа Заман») редакторы.
Социалистш ңозгалысңа 1874 жылдап ңатыса бастады. Бул
кезде оның көзңарасы лассалыпылдыңтыц, пеомальтуспплдштщ
жэне анархизмнщ ңойыртпагы болатын. 1881 жылы К. Маркс-
пен жэне Ф. Энгельспен танысты да, олардың ыңпалымен
марксизмге көшт!, алайда сол кездщ өзшде-аң оппортунизмге
ңарай ауытңыды, бул үшш К. Маркс пен Ф. Энгельс оны ңатты
сынады. 80—90-жылдары маркстш теория моселелер! жөншде
«Каг1 Магх’ бкопопнзсЬе БеЬгеп» (1887) («Карл Маркстщ эко-
номикалың Шм!»); «П1е А^гагГга^е» (1899) («Аграрлың мэсе-
ле») деген жэне басңа б!рңатар еңбектер жазды, бүл еңбектер,
Ж1бер1лген ңателштерше ңарамастан, марксизмд! насихаттауда
ип роль атңарды. Кейш, революциялың ңозгалыс кеңшен өрк-
514
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
теген кезеңде, оппортунизм позициясына көштк Б1ршпп дүпие
жүзыш согыс кезшде (1914—1918) Каутский социал-шовинизм
позициясында болды, оны интернационализм туралы жел сөз-
дермен бүркемеледь Өс1ре империализм теориясының авторы
болды, бүл теорияның реакциялык, мэнш Ленин «II Интерна-
ционалдың күйреу!», «Империализм — капитализмшц жогары
сатысы» деген жэне басңа еңбектершде эшкерелеген болатыи.
Октябрь социалистш революциясынан кейш Каутский проле-
тарлың революция мен пролетариат диктатурасына, Совет өкБ
метше ашыңтан-ашың ңарсы шыңты.
В. И. Ленин өзшщ «Мемлекет жэне революция», «Пролетар-
лың революция жэне ренегат Каутский» деген жэпе басңа бгр-
ңатар шыгармаларында каутскийпплдпт олНре сынады. Каут-
скийпплдштщ ңауштЫгш ашып көрсете келш, В. И. Ленин
1915 жылы «Социализм жэне согыс» деген маңаласында былай
деп жазды: «Осы ренегаттыңпен, түрлаусыздыцпен, оппорту-
низмнщ алдында ңүрдай жоргалаушылыңпен жэне марксизмд!
бүрын болып көрмеген теориялың масңаралаумен аяусыз со-
гыс жүрпзбейшше, жүмысшы табы өзшщ бүшл дүние жүзппк-
революциялың ролш жүзеге асыра алмайды» (Шыгармалар,
21-том, 316-бет).— 104, 228, 282.
Келъвин — ңараңыз: Томсон, Уильям.
Кирхгоф (ЮгсЬЬоН), Густав Роберт (1824—1887) —немк фи-
зип, Гейдельберг (1854 жылдан) жэне Берлин (1875 жылдан)
университеттершщ профессоры, 1874 жылдан — Берлип Гылым
академиясыныц мүшесь Кирхгофтың электродинамика жэне
физиканың басңа бөл!мдер1 саласындагы зерттеулершщ гылым-
ды дамыту үшш зор маңызы болды. 1859 жылы нем1с химигт
Р. Бунзенмен б!рге спектрлш анализдщ непзш салды. Оньтң
«ҮоНезип^еп йЬег таШетаПзсЬе РЬу81к» (1874—1894) («Мате-
матикалың физика жөншдеп лекциялар») деген төрт томдык,
еңбег! теориялык, физиканы дамытуда елеул! роль атңарды.
Өзшщ философиялың көзңарастары жөншен Кирхгоф табиги-
тарихи материализмшң өюл! болды.—188, 291, 299.'
Клейнпетер (К1ешре1ег), Ганс (1869—1916) —Австрия фило-
софы, субъективтш идеалист, махизмд! таратушы, махизмд! жа-
ратылыс тану гылымымен эклектикалык, түргыдан «б1р1кт1ру-
ге» тырысты.
Непзп ецбектерк «П1е ЕгкеппБнзШеопе бег КаШгГогзсЬпп^
йег Се£еп\үаг1», 1905 («Ңаз1рп жаратылыс тану гылымыньщ
таным теориясы») жэне эр түрл1 журналдарда басылган б!р-
сыпыра маңалалар.— 97, 214, 231, 247-249, 251, 252, 253, 254,
260, 267—268, 292, 323, 403.
Клиффорд (СННогй), Уилъям Кингдон (1845—1879)—агыл-
шын математип, 1871 жылдан — Лондон уннверситетшщ мате-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
515
матика профессоры. Философияда — субъективтш идеалист;
Клиффордтың көзңарастарын К. Пирсон дамытты.— 252.
Ковеларт— цараңыз: Ван Ковеларт, Ян Франс.
Коген (Сойеп), Герман (1842—1918) —немхстщ идеалист-фи-
лософы, математик, неокантшылдыңтың Марбург мектебшщ
непзш салушы. Нагыз белсенд! идеалист ретшде «жаратушы
ңудай» идеясының ашыңтан-ашык, дши уагыздаушысы болды.
Коген идеяларының ыңпалымен «этикалың социализм» дейтш
ңалыптасты, оның өшлдер! (Э. Бернштейн, К. Форлендер жэне
басңалар) марксизмге неокантшылдың тургыдан ревизия жа-
сады.
Непзп шыгармалары: «Кап1з Тйеопе йег гешеп ЕгГайгип^»,
1871 («Канттың таза тэж!рибе теориясы»); «ЗузЪет с!ег РЫ1о-
зорЫе», 1902—1912 («философия системасы»); «ВеИ^юп иш!
ЗИШсЫсеН», 1907 («Дш жэне адамгерпплш») жэпе басңалар.—
321—322, 324, 333, 340, 351.
Кондилъяк (СопсНПас), Этъенн Бонно (1715—1780) —фран-
цуздың сенсуалист-философы жэне деист, католпк священниг!.
Дж. Локктың материалистш сенсуализмш дамыта отырып, туа
б!тетш идеялардың идеалистш теориясын сынга алды. Кондиль-
яктың сенсуализм! XVIII гасырдагы француз матсриалистер!
1л1мш1ң теориялың бастауларының б1р! болды; француз матс-
риалистер! Кондильяктщ иг! маңызы болганын мойындай келш,
сонымен б1рге оны идсализм мен агностицизмге ңарай шегш-
ген1 үппн сынады.
Неызп шыгармалары: «Езза! зиг Гогщше йез соппа^ззапсез
йитатез», 1746 («Адам бШмдершщ пайда болуы туралы тэ-
ж1рибе»); «ТгаИе йез зузьётез, ой Гоп еп йётё!е 1ез тсопуё-
шеп1з е! 1ез аүап^а^ез», 1749 («Системалардың кемютштер! мен
жет1ст1ктер1 ашылатын сол спстемалар туралы трактат»);
«ТгаЛё йез зепзаНопз», 1754 («Түйсштер туралы трактат») жэне
басңалар.— 29.
Конт (Сот1е), Огюст (1798—1857) — француз буржуазиялың
философы жэне соцполог, позптивизмтң непзш салушы. Гы-
лымның мшдет! тэж1рибсшң деректерш баяндап беруде деп
61ЛД1, танымның бүшл тарихы адам аңылының үш ңалпының,
немесе эдютершщ — теологиялың, метафизикалың жэне позп-
тивтш ңалпының, немесе эдкшщ, дэйект! түрде алмасуы деп
есептедц ңогамның тарихын наң осы үш сатылың жалган «заң»
түргысынан алып ңарап, гылыми-өнеркэсштш саты, капита-
лизм, бүкы ңогамдың дамуды аяңтайды-мыс деп пайымдады.
Теологияга ңарсы шыга отырып, сонымен б!рге жаңа дшнщ —
«¥лы Прпплш Иесше» табыну ңажеттшн уагыздады; ол табы-
натын нэрсе адамзат деп танылды; революция мен социалпзм-
шң дүшпаны болды, капиталнстер мен жүмысшылардың
таптың мүдделершщ үйлесуш элеуметтш мүрат деп бхлдь Бур-
516
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
жуазиялың философияның кейшп дамуына едэутр ыңпалын
типзген Конттың реакцияшыл философиялың көзңарастарын
К. Маркс пен Ф. Энгельс ңатаң сынга алды.
Негхзп шыгармалары: «Сопгз с!е рйНозорЫе розЩуе», 1830—
1842 («Позитивпк философия курсы»); «8уз1ёте йе роКНңие
розШуе...», 1851—1854 («Позитивтш саясат системасы...») жэне
басңалар.— 229, 385.
Корнелиус (СогпеПиз), Ганс (1863—1947) — нем1с буржуа-
зиялың философы, субъективтш идеалист, 1903 жылдан — Мюн-
хендеп, 1910 жылдан — Майндагы-Франкфурттагы универси-
теттердщ профессоры. Махизмд! имманенттердщ философиясы-
мен жэне У. Джемстщ прагматизм1мен толыңтыруга тырысты,
махизм мен неопозитивизмнщ арасындагы делдал ролш ат-
ңарды.
Непзп еңбектерк «Ет1е1(л1П& т сИе РйПозорЫе», 1903 («Фи-
лософияга к1р1спе»); «Тгапзгепс1еп1а1е 8уз1етаПк», 1916 («Транс-
ценденталдың спстематика») жэне басңалар.— 244—246, 247,
250, 260, 393.
Корню (Согпи), Мари Алъфред (1841—1902) —француз физи-
Г1, 1878 жылдан — Париж Рылым академиясының мүшесь Оп-
тика, кристалл физикасы жэне спектрография жөшндеп толып
жатңан зерттеулер!мен белгы! болды. Философияда — табиги-
тарихи материалист.— 338.
Котляр, Г. А.— философиялың эдебиетт! аударушы.— 37.
Кугелъман (Ки£е1тапп), Людвиг (1830—1902)—немш социал-
демократы, К. Маркстщ досы, Германиядагы 1848—1849 жыл-
дардагы революцияга ңатысушы, I Интернационалдың мүшесь
Кугельман Интернационалдың Лозанна (1867) жэне Гаага
(1872) конгрестерше делегат болды, Маркстщ «Капиталының»
басылуына жэне таратылуына жэрдемдесть 1862 жылдан 1874
жылга дейш Маркспен хат-хабар алысып, Германиядагы 1стщ
жайын оган хабарлап түрды. Маркстщ Кугельманга жазган
хаттары б1ршпп рет 1902 жылы «П1е ^еие ХеЛ» («Жаца За-
ман») журналында басылды; 1907 жылы бүл хаттар орыс т!л1-
не аударылып, В. И. Лениншң алгы соз1мен басылып шыңты.—
145, 278, 375.
Л
Лаас (Вааз), Эрнст (1837—1885)—немктщ буржуазиялың
позитивист-философы. 1872 жылдан — Страсбургтег! универси-
теттщ профессоры. Р. Авенариуспен б!рге объект1лерд1 дара
сананың немесе жалпы сананың мазмүны ретшде алып ңарап,
субъект пен объектшщ ажыратылмас байланысын («принцип-
тш координациясын») дэлелдемек болды.
Непзп еңбектерй «Кап1з Апа1о£1еп (1ег Ег£айгип£», 1876
(«Канттың тэж!рибе аналогпялары»); «ШеаИзтиз иш! РозШуаз-
тиз», 1879—1884 («Идеализм жэне позитивизм»).— 231, 235.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПШ
517
Лавуазъе (Ьаүо181ег), Антуан Лоран (1743—1794)—француз
химип, 1772 жылдан — Париж Гылым академиясының мүшес!,
1785 жылдан — оның директоры. М. В. Ломоносовпен ңатар хи-
миялың өзгерютерге түскенде заттар салмагының саңталуприн-
цишшң орныгуына жөрдемдест!, мүның өз1 химияның кейшп
бүгал дамуына орасан зор ыңпалын тиг1зд1. Жану процесш тү-
сшд1рд1 жэне флогистон теориясының непзстздшш көрсетш
бердь Басңа химиктермен б!рге жаңа химиялың атаулар жоба-
сын үсынды, сол атаулардың пепзп принциптер! б1здщ зама-
нымызга дейш саңталды. Лавуазьешң химияга козңарастары
«ТгаЛе ё1ёшеп1а1ге с!е сЫгше» (1789) («Бастауыш химия оңу-
лыгы») деген титапта баяндалган. Философияда француз агар-
тушыларының материалистш козңарастарын жаңтады. — 286.
Ланге (Батще), Фридрих Алъберт (1828—1875)—немк фило-
софы, субъективтш идеалист, неокантшылдыңтың ертеректеп
өкыдершщ бтрх; 1870 жылдан — Цюрихтеп, 1872 жылдан —
Марбургтагы университеттердщ профессоры. «Физиологиялың»
идеализмнщ жаңтаушысы бола отырып, материализмд! бүрма-
лады, философиялың теория ретшде оның непз! жоң дегенд!
дэлелдеуге тырысты. Өзшщ буржуазиялың-либералдың пози-
циялар түргысынан жазылгап еңбектершде жүмысшы ңозгалы-
сыныц мэнш бүрмалады, Мальтустщ халыңтың осш-өну!
жоншдеп реакциялың теорпясын жаңтады, капитализмд!
адамзат ңогамының «табиги жоне мэңплтк» ңүрылысы деп
есептедь
Нег1зг1 шыгармалары: «Б1е АгЪеИегГга^е. ТЪге Вейеи1ип§
Гйг Се^еплүагГ ипй ХикипН», 1865 («Жүмысшы мэселес!, оның
ңаз1рг1 жэне болашаңтагы маңызы») жэне «СезсЫсЫе йез
МаГепаИзшиз, иш1 КгШк зешег ВейеиГигщ ш (1ег Се^епхуагЪ»,
1866 («Материализм тарихы жэне оның мэншщ ңазГрп уаңыт-
та сыналуы»). — 225, 235, 346—347, 351, 374, 375, 385.
Ланжевен (Бап^еуш), Полъ (1872—1946)—француз физип,
1909 жылдан — Коллеж де Франстың профессоры, 1934 жыл-
дан — Париж Гылым академиясының мүшесь Непзи еңбекте-
р1 — газдардың иондануы, магнетизм жэне акустика жөншде.
Түңгыш рет (1905) статистикалың эд1ст1 заттардың ңасиеттерш
зерттеуге ңолдануга тырысты, содан бер! бүл эд1с физикада
кеңшен ңолданылып келедь Квапттың теорияны, эсГресе отно-
сительдЬпк теориясын талдап жасауга белсене ңатысты. Ры-
лымга сщ1рген еңбеп үшш СССР Гылым академиясының
ңүрметт! мүшес1, көптеген шетелдтк университеттердщ ңүрмет-
Т1 докторы болып сайланды. Философияда — дэйекп материа-
лист, осы замангы физиканың жепстштерш идеалистш түргы-
дан түсшдГруге ңарсы шыңты. Өр түрл! прогресппл үйымдар-
дың жүмысына белсене ңатысты. 1941 жылдың аягында,
Францияны оккупациялау кезшде, гестапо онытүтңьтнга алып,
түрмеге отыргызды, кейшнен Труа ңаласына айдауга Ж1бер1л-
дт, мүнан 1944 жылы Швейцарияга ңашып кеттт. Сол ?кылы
518
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
азат еплген Парижге ңайтып келд1, Франция Коммунистш
партиясына мүше болып юрдь — 295.
Лармор (Ьагшог), Джозеф (1857—1942) — агылшын физиг!
жэне математик, 1880—1885 жылдары — Глазгодагы универси-
теттщ, 1885—1903 жылдары — Кембридж университетшщ про-
фессоры. Оның электрондың теория жөшндег! еңбектершщ
көб1рек маңызы бар. — 291.
Лафарг (ЬаГаг^пе), Полъ (1842—1911)—француз жэне
халыкаралың жүмысшы ңозгалысыпың аса көрнект! ңайрат-
кер1, Ж. Гедпеп б!рге Франция жүмысшы партиясын ңүрды,
талантты публицист, Франциядагы гылыми коммунизмшң
алгашңы 1збасарларының б!р1, К. Маркс пен Ф. Энгельстщ
жаңын досы эр! сершь
1866 жылдан, I Интернационалдың мүшес! болган кезден
жүмысшы ңозгалысына белсене ңатысты, К. Маркспен жаңын
танысып, оның ыңпалымен марксизм позициясына көшть
Париж Коммунасы кезшде Лафарг Францияның оңтүстшшдег!
департаменттершен революциялың Парижге көмек үйымдас-
тырды, жасырын жагдайда Парижде болып, Маркст! елдег!
оңигалар жайында хабардар етш отырды. Париж Коммунасы
жең1Л1ске үшыраганнан кейш Испанияга, одан соң Португалия-
га эмиграцияга кеттң мүнда бакунизмге ңарсы белсене күрес
жүрпздк 1880 жылы Лафарг Гедпен б!рге, Маркс пен Энгельс-
тщ жэрдемше сүпешп, Жүмысшы партиясының программасын
жазды; коммунарларга амнистия жарияланганнан кейш Фрап-
цияга ңайтып келш, Жүмысшы партиясының органы—«Ь’Е^а-
1Лё» («Теңдш») газетшщ редакторы болды. Лафарг II Интер-
националдагы оппортунизмге белсене ңарсы шыңты, орыстыц
түңгыш маркстш үйымы —«Еңбект! азат ету» тобын ңүттыңта-
ды, кейш болыпевиктерге 1ш тартып ңарады. Өзшщ көптегеп
еңбектершде Лафарг саяси экономия, философия, тарих, т!л
61Л1М1 саласыпда марксизм идеяларын насихаттады жэне ңор-
гады, реформизм мен ревизиопизмге ңарсы күресш, бернштейн-
пплдердщ марксизм мен кантшылдыңты «синтездеуге» тырыс-
ңан эрекеттерш сынга алды. Ленин Лафаргтың философиялың
еңбектершщ идеализм мен агностицизмд! сынга алу үшш ма-
ңызы бар екенш атап көрсеттк Алайда Лафаргтың еңбектерң
атап айтңанда, шаруа жэне үлт мэселелер! жөншде, социалис-
т!к революцияның мшдеттер! туралы мэселе жөншде ңате
теориялың ңагидалардан ада емес едк
Ңартайган шагында адамның революциялың күреске септпп
тимейд! деп есептеп, Лафарг пен оның эйел! Лаура (К. Маркс-
тщ екшпп ңызы) өздерш оздер! өлт1рд1. Оларды жерлеген
кезде РСДРП атынан В. И. Ленин сөз сөйлеп, Лафаргты
«марксизм идеяларын ең талантты жэне терең таратушылар-
дың б1р1» деп атады (Шыгармалар, 17-том, 295-бет). — 226—
227, 282.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКПШ
519
Леви (Ьёуу), Альбер — Нансидеп (Франция) университетНң
философия профессоры, «Ьа рййозорЫе (1е ГеиегЬаск е! зоп
шПиепсе 8иг 1а ИНёга1иге аПешапйе» (1904) («Фейербахтың
философиясы жөне оның немхс эдебиетше типзген ыңпалы»);
«ЗНгпег е! №е1гзс11е» (1904) («Штирнер жэне Ницше») деген
жоне басңа ютаптардыц авторы. — 109—111.
Леклер (ЬесЫг), Антон (1848 ж. туган) — Австрияның
реакцияшыл философы, субъективтш идеалист, имманенттхк
мектептщ өккп; В. И. Лениннщ созтмен айтңанда, «жалпы
алганда материализмге ңарсы, эшресе жаратылыс зерттеуиЛ-
лердщ кө/ыиллшнщ материализмге бейгмдшгъне царсы» (осы
том,. 239-бет) ашыц күресш, фидеизмд! ңоргады.
Непзп ецбектерк «Г)ег ВеаПзшиз Нег шойегпеп КаЩпүйзеп-
зсЬаЙ 1ш ЫсМе с!ег уоп Вегке1еу ипй КаЩ ап^еЬаЬп!еп
ЕгкепЫтзкгйдк». 1879 («Танымга Беркли мен Канттыц сынауы
түргысынан ңараганда ңаз1рг1 жаратылыс тану гылымының
реализм!»); «Вейга^е ги етег тошзНзсЬеп ЕгкеппНнзЪЬеопе»,
1882 («Монистш таным теориясының очерктерЬ) жэне басңа-
лар. — 69, 199—200, 222—223, 233, 235, 237, 239—240, 241, 259,
260, 264, 266, 272, 273, 274, 280, 281, 394, 397.
Ленин, В. И. (Ульянов, В. И., Ильин, В., Ленин, Н.) (1870—
1924)—өм1рбаяндың мэл1меттер. — 6, 11, 12, 58, 104, 340.
Леруа (Ье Воу), Эдуард (1870—1954)—француздың реакция-
шыл ндеалис^г-философы. 1909 жылдан—Сен-Луиде математика
профессоры, 1921 жылдан — Коллеж де Франста философия
профессоры. А. Бергсон интуитивизмшщ 1збасары, прагматист
жэне неопозитпвист; философияның, жаратылыс тану гылымы-
ның жэне дшшң «органикалык, синтезш» жүзеге асыруга
тырысты.
Непзы еңбектерк «Бп розйтзте поиуеаи», 1900—1901
(«Жаңа позитивизм»); «Бе ргоЫёше йе Леи», 1929 («Ңүдай
проблемасы»); «Ба репзёе тНПНүе», 1929—1930 («Интуициялың
ойлау») жэне басңалар. — 331, 332.
Лесевич, В. В. (1837—1905)—буржуазиялык, позитивист-фи-
лософ; 80—90-жылдары либерал халыңшылдарга ңосылды,
«Русское Богатство» журналына жазып түрды. О. Конт пози-
тивизмшщ тар өрхсттгш Лесевич гносеологияның талдап
жасалмагандыгынан деп бшдх, неокантшылдыңтың жэне эаре-
се өз1 философиялың ой дамуының шыңы деп санаган эмпи-
риокритицизмнщ таным теориясы непзшде еск! позитивизмге
реформа жасау ңажет деп есептедъ
Нег1зг1 еңбектер! шыгармалар жинагының үш томдыгына
(1915) енген. — 53, 213, 231, 234, 364.
Либкнехт (ЫеЬкпесЫ), Вильгельм (1826—1900) — нем1с экэпе
халыңаралың жүмысшы ңозгалысыныц көрнектх ңайраткерх,
18 18-том
520
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
Герман социал-демократиялык, партиясының пегазш салушы-
лардың жөне оның көсемдерхшң бтрх. Германиядаты 1848—1849
жылдардаты революцияга белсепе ңатысты, бул революция
жещлкке ушыратаннан кейш эуел1 Швейцариява, кейш Анг-
лияга эмиграцияга кетш, мунда К. Маркспен жэне Ф. Энгельс-
пен жаңын танысты; солардың ыңпалымен социалист болды.
1862 жылы Германияга ңайтып оралды. I Интернационал
ңүрылганнан кейш — оның революциялың идеяларын негур-
лым белсене насихаттаушылардың бгр! жэне Германияда
Интернационал секцияларын уйымдастырушы. 1875 жылдан
өм1р1Н1ц аңырына дейш Либкнехт Герман социал-демократия-
лың партиясы Орталың Комитетшщ мүшесң 1876 жылдап —
оның орталың органы—«Үог^агЬз»-т1ц жауапты редакторы
болды. 1867 жылдан 1870 жылга дейш — Солтүстш герман
рейхстагының депутаты, ал 1874 жылдан герман рейхстагының
депутаты болып б!рнеше рет сайланды; Пруссия юнкерлершщ
реакциялың сыртңы жэне шпи саясатын эшкерелеу үшш пар-
ламент трибунасын шебер пайдаланды. Революциялың ңызмет!
үшш талай рет түрмеге ңамалды. II Интернационалды ңүруга
белсене ңатысты. К. Маркс пен Ф. Энгельс Либкнехттх багалап,
оныц ңызметше багыт берш отырды, сонымеп б!рге оның оп-
портунистш элементтер жөшндег! ымырашылдың позициясын
сынга алды,—116.
Лодж (Ьой^е), Оливер Джозеф (1851—1940) —агылшын
физиг1, 1879 жылдан — Лондондагы, 1881 жылдан— Ливерпуль-
дег! университеттердщ профессоры, 1900—1919 жылдары—Бир-
мингам университетшщ ректоры; физиканыц эр түрл! салала-
рынан жазылган б!рңатар еңбектердщ авторы. Өзшщ филосо-
фиялың көзңарастары жөншен — идеалист жэпе мистик,
материализмге ңарсы шыңты, жаратылыс тану гылымынын
ашңан жацалыңтарын дшд1 ңоргау үшш пайдалануга тырысты.
Непзг1 шыгармалары: «Мойегп У1е\Ү8 о! Е1ес1г1сПу», 1889
(«Электрге ңаз1рп козңарас»); «Ы£е апс! МаНег», 1905 («Өм1р
жэне материя»); «Т11е КеаШу о£ а 8рш1иа1 АҮогМ», 1930
(«Рххани дүниешц реалдылыгы») жэне басңалар. — 98, 295,
320] 399.
Локк (Ьоске), Джон (1632—1704)—агылшынныц материа-
лист-философы. Өзшщ «Ап Еззау сопсегпш^ Нитап Ипйег-
81апс1т£» (1690) («Адам парасаты туралы тэж1рибе») деген
басты философиялың еңбегшде түпк! негазшде материалистш
теория саналатын сенсуалистш таным теориясын талдап жаса-
ды. Р. Декарттың туа бИетш идеялар туралы 1л1мш сынады,
б1раң сонымен б1рге өз1 идеализмге ңарай шегашс жасады
(«екшпп сапалар» туралы 1л1М1, ппк1 тэж!рибеш («рефлексия-
ны») түсшд1ру1). «Т\үо ТгеаНзез о£ Соуегптеп!» (1690) («Мем-
лекеттш басңару 1С1 туралы ек1 трактат») деген ютабында
буржуазиялың-монархиялың конституциялың мемлекет теория-
сып жасады, ол уаңыт үшш бүл теорияныц прогрестш маңызы
бар ед1. Нанымды парасатпен үйлесгаруге, «аңылга» ңонымды
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
521
д1нд1 жасауга тырысты. Локктың метафизикалың материалпз-
мшщ дэйекстздтг! мен оның дши жэне соцпологиялың көзңа-
растарыныц ңайшылыңтылыгының себептер! сол кездеп б1Л1м-
дердщ тайьгздыгында гана емес, сонымен б!рге оның саясп
позитшясында болатын; Локк, Энгельстщ берген аныңтамасы
бойынша, «дшде де, саясатта да, 1688 жылгы таптың компро-
мнстщдлы» болды; ол ымырага келу агылшын буржуазиялык,
революциясының соцы ед! (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Таңдама-
лы хаттар, Ңаз. мемл. баспасы, 1958, 458-бет). Локк философпя-
сьшың ек1 жаңты сипаты бул философияны материалистердщ
гана емес, идеалистердщ де пайдалануына экеп соңтырды:
«Беркли де, Дидро да Локктан шыңты»,— деп жазды
В. И. Ленин.— 22, 134.
Лопатин, Л. М. (1855—1920)—идеалист-философ, Москва
университстшщ профессоры, Москва психологиялың ңогамы-
ның председател!, 1894 жылдан —«Вопросы Философии и Пси-
хологпи» деген идеалистш журналдың редакторы. Өзшщ фило-
софиялың көзңарастары жөшнен мистик В. С. Соловьевңа
ңосылды, спиритуализмд! уагыздады, «жапның өлмейтшдйгш»
пепздеуд! философияның «маңызды проблемаларының» бгрг
деп есептед!, жанды ерш бостандыгы бар творчестволың бастау
ретшде түсшдгруге тырысты.
Нсг1зг1 еңбектерй «Философияның пгх мшдеттерт» (1886—
1891), «Жаңа философия тарихы» (1905—1908), «Философиялың
сипаттамалар жэне сөздер» (1911). — 340—342, 345, 392, 403.
Лоренц (ЬогепЬг), Гендрик Антон (1853—1928) — нидерланд
физип, 4878 жылдан — Лейден университетшщ профессоры,
1923 жылдан — Гарлемдеп (Лейден ңаласының жаныпда)
зерттеу институтының директоры. Заттың электрондың теорпя-
сын жасады, бгрңатар аса маңызды электр жэне оптика ңүбы-
лыстарын (атап айтңанда, Зееман ңүбылысын) түсшдгрд! жэпе
жаңа ңүбылыстарды болжап айтты; ңозгалушы орталардыц
электродинамикасын талдап жасады, относптельдьюк теория-
сын эзгрлеу үшш мүның зор маңызы болды. Өзшщ философия-
лың көзңарастары жошнен — материалист, физикада идеализм-
пщ эр түрл1 көрштстерше белсене ңарсы шыңты.
Неызг1 ецбектерй «Ба 1Ьёопе ё1ес1гота§пёНдпе МахлуеП
е! гоп аррНсаНоп аих согрз тоиүап18», 1892 («Максвеллдщ
электр-магниттхк теориясы жэне оның ңозгалушы денелерге.
ңолданылуы»); «ТЬе ТЬеогу о£ Е1ес1гопз апй 11з АррНсаНопз
1о 1Ье РЬепотепа о£ Ы^Ы апй ВасНап! НеаЬ>, 1909 («Электрон-
дар теориясы жэне оның жарың пен жылу тарату ңүбылыста-
рына ңолданылуы») жэне басңалар. *— 291.
Луначарский, А. В. (1875—1933)—професспонал революцпо-
нер, кейш советтщ мемлекет жэне ңогам ңайраткерй Револю-
циялың ңозгалысңа 90-жылдардың бас кезшде келдт. РСДРП
II съезшен кейш — большевик. Болыпевикттк «Вперед», «Про-
18*
522
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
летарий», «Новая Жизнь» газеттер! редакцияларының ңүрамы-
на к1рд1. В. И. Лениннщ тапсыруымен партияның III съезшде
ңарулы көтерыпс туралы баяндама жасады. Партияның IV
(ЫрЛу) жэнс V (Лондон) съездерше ңатысты. 1907 жылы
Штутгарт халыңаралың социалистш конгресшде большевик-
тердщ өк1л1 болды. Реакция жылдарында большевизмнен шет-
теп, «ңүдай жасампаздыңты» уагыздады, антипартиялың «Впе-
ред» тобына ңатысты. В. И. Ленин Луначарскийдщ көзңарас-
тарындагы ңателшн көрсетш, оны сынга алды. Ыршпп дүнпе
жүзкнк согыс кезшде Луначарскпй иптернационализм пози-
циясьш үстады. 1917 жылдың басында «ауданаралыңшылар»
тобына кхрдң солармен б!рге РСДРП(б) VI съезшде партияга
алынды. Октябрь соцпалистш революциясынап кейш, 1929
жылга дейш — халың агарту комиссары, одан соң СССР Орта-
лың Атңару Комптет! жанындагы Рылымп комптеттщ предсе-
датель 1933 жылы августа СССР-дщ Испаниядагы уэшлетт! өк1л1
болып тагайындалды. Өнер жэне эдебиет жөшнде б!рңатар
еңбектщ авторы.— 9—11, 79, 81, 208, 209, 321, 378, 391—392,
394—395, 400.
Люкка (Ьпска), Эмилъ (1877—1941)—Австрпя жазушысы
жэне кантшыл-философ.
Непзп философиялың еңбектерк «П1е Ркап1а81е», 1908
(«Фантазия»); «Сгепгеп йег 8ее1е»,. 1914 («Жанның шекарала-
ры»), сондай-аң В. И. Ленин атап өткен маңала. — 98, 182, 214.
М
Максвелл (Мах\үе11), Джемс Клерк (1831—1879)— агылшын
физип; 1856 жылдан — Абердин, 1860 жылдан — Лондон, 1871
жылдан — Кембридж унпверситеттершщ врофессоры; оларда
оз1н1ң инпциативасы бойынша ңүрылган (1874) Кавендиш
лабораториясын басңарды; оптика, газдардыц кинетикалың
теорпясы жэне эсгресе электр теориясы саласындагы теория-
лың зерттеулер! арңылы белпль М. Фарадейдщ электр-магнит-
т!к ңүбылыстарды зерттеу жөншдеп тэж!рибелерш ңорыта
келш, электр-магниттш өр!с теориясын жэне жарыңтыц
электр-магниттш теориясын жасады.
Өзшщ философиялың көзңарастары жоншен — материалист,
алайда оныц материализм! механистхк, дэйекпз материалпзм
болды.
Непзп ецбектерк «Тйеогу о£ Неа1», 1871 («Жылу теорпя-
сы»); «А ТгеаНзе оп Е1ес1г1сНу апй Ма^пеНзт», 1873 («Электр
жэие магнетизм жөншдеп трактат»); «МаНег апй МоНоп», 1876
(«Материя жэне ңозгалыс») жэне басңалар. — 291, 299, 339.
Малиновский, А. А. — цараңыз: Богданов, А.
Маркс (Магх), Карл (1818—1883)—гылыми коммунизмшц
пепзш салушы, данышпан ойшыл, халыңаралың пролетариат-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
52,-
тың косемг эр1 устазы (В. И. Ленпнящ «Карл Маркс (Маркс-
пзмд! баяндайтын ңысңаша ом!рбаяндың очерк)» деген маңа-
ласын ңараңыз).—Шыгармалар, 21-том, 34—81-беттер). — 9,
10, 35, 48, 52, 64, 85, 102, 108, 109, 110, 111, 123, 145, 147, 148, 149,
150, 152, 154, 159, 173, 175, 177, 186, 190, 205, 211—212, 220, 225,
228, 242,‘269-270, 271, 272, 274, 278, 279—280, 282, 287,297, 299,
305, 339, 352, 358, 359, 360, 361, 362—364, 367, 369, 370, 371, 373,
374—375, 376, 377, 380, 381, 382, 385, 387, 390, 392, 393, 396, 408,
413.
Мах (Масй), Эрнст (1838—1916)—Австрия физип жэне фи-
лософ, субъективт1к идеалист, эмпириокритпцизмнщ непзш
салушылардың бтрх; Грац жэне Прага университеттершде ма-
тематпка мен физикадан сабаң берд1, 1895 жылдан 1901 жылга
дейш — Вена университетшде философия профессоры. Таным
теориясында Беркли мен Юмның көзңарастарын жаңгыртты.
В. И. Ленин «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген
ютабында Махтыц реакцияшыл философиясын жан-жаңты
сынады жэне оның пепзп шыгармаларына талдау жасады. —
6, 14—15, 18—19, 20, 28, 33, 34—35, 36—41, 42—43, 47, 48, 49—51,
52, 54, 55—57, 59, 60, 61—63, 65—66, 67, 71, 72, 75, 76, 78, 81, 89—
90, 93, 95, 97, 98, 99, 100, 107, 110, 112—113, 117, 119—120, 121,
133—134, 136, 138, 147, 148—151, 152—153, 157, 159, 162, 163, 173,
174—175, 176, 180, 183, 186, 187, 188—189, 193, 196-200, 201, 202,
203, 204, 207, 209, 212—215, 216, 217, 222, 223, 228, 229, 231,
232, 233—234, 235, 236- 237, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245—246.
247, 249, 250, 251—252, 254, 259—261, 266, 267, 269, 270, 272, 273,
274, 278—279, 280—281, 282, 287, 290—291, 292, 305, 309, 318, 322,
323, 328, 331, 334, 336, 337, 340, 343, 345, 347, 348,353, 354, 355,
362, 364, 367, 376, 387, 389—391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398,
400, 403, 405—406, 408, 410, 411.
Менгер (Меп^ег), Антон (1841—1906)—Австрия юрпс!,
«юридикалың социализм» деп аталатынның ошлг, 1877 жыл-
дан — Вена университетшщ профессоры.
Непзп еңбектерй «Паз ВесМ ап£ беп уо11еп АгЬеНзеНга^ хл
^езсЫсЬШсЬег ПагзЪеПип^», 1886 («Ецбектщ толың өшкпне
право...»); «Паз Ьйг^егПсЬе ВесМ ппб сИе ЬезИЛозеп Уо1кз-
Наззеп», 1890 («Азаматтың право жэне жарлы таптар») жэие
басңалар. — 367.
Меньшиков, М. 0. (1859—1919)—реакцияшыл публпцист.
Өдеби ңызметш 1879 жылы бастады, «Новое Время» газетшхң
ңызметкерк В. И. Ленин Меныпиковты «патшалың ңаражүздш-
тщ ңаргылы төбеп» (Шыгармалар, 17-том, 74-бет) деп атаган.
Октябрь социалистш революциясынан кейш Совет өк1мет1не
ңарсы белсенд! күрес жүрпздх, 1919 жылы атылды.—72, 138,
237.
Меринг (МеЬгш^), Франц (1846—1919)—Германия жүмысшы
ңозгалысыпың аса корнекп ңайраткер!, герман соцпал-демо-
524
ЕСШДЕР КӨРСЕТК1ПП
кратиясыныц сол ңанаты лидерлершщ жэне теоретиктершщ
б!р1; тарихшы, публицист эрг эдебиет зерттеушь 60-жылдардың
аягынан — радикал буржуазияшыл-демократияшыл публицист;
демократиялың «Үо1кя-7е11ип£»-тщ («Халың Газетшщ») релак-
торы болды, социал-демократияны ңоргап, Бисмаркңа ңарсы
шыңты. 1891 жылы Германия социал-демократиялың партия-
сына кхрдъ Партияның теорпялың органы —«В1е Хеие 2еИ»
(«Жаңа Заман») журналының белсепд: ңызметкер: жэне ре-
дакторларының бтрт болды; кейш «Ее1рг1^ег Уо1к8геПи炙-т1
(«Лейпциг Халың Газетш») редакциялады. 1893 жылы оның
«Ье88Ш£-Ье£епс1е» («Лессинг туралы аңыз») деген еңбегт жеке
кттап болып шыңты, 1897 жылы «СезсЫсМе Зег йеиисйеп
ЗогтаШетокгаНе» («Гермая социал-демократиясының тарикы»)
деген төрт томдың еңбеы жарың көрдк Маркстщ, Энгельстщ
жэне Лассальдың эдеби мураларын басып шыгару жөшндс
Меринг көп жумыс тстедт; 1918 жылы оның К. Маркстщ өмтрт
мен ңызметт туралы кттабы шыңты. Меринг II Интернационал-
дың ңатарындагы оппортунизм мен ревизионизмге белсене
ңарсы шыңты, каутскийпплдткт! айыптады, бтраң осылай ете
тура, оппортунистерден уйымдың жагынан ңол үзуден ңорың-
ңан герман солшылдарының ңателштерше ортаңтасты. Интер-
национализмд: дэйект! түрде ңоргады, Октябрь социалистш
революциясын ңүттыңтап ңарсы алды. 1916 жылдан бастап
Меринг революциялың «Спартак одагы» басшыларының б1р!
болды, Германия Коммунистш партиясын ңүруда көрнект!
роль атңарды. — 10, 281, 282, 406—407.
Миллъ (МШ), Джон Стюарт (1806—1873)—агылшыняыц
буржуазияшыл философы, экономист, позитивизмнщ көрнект!
өюлдершщ б1рь 1865—1868 жылдары агылшын парламент!
ңауымдар палатасының мүшесх болды. Милльдщ басты филосо-
фиялың еңбектерк «А ЗузЪет о£ Ьо£1С, ВаПосшаНүе ат!
1ш1исНүе...), 1843 («Силлогистикалың жэне индуктивтш логика-
ның жүйест...») жэне «ЕхатшаНоп оГ 81г НатП1оп’8 РЫ1о-
зорЁу», 1865 («Сэр Уильям Гамильтонның философиясына шо-
лу»). Непзг! экономикалың еңбеп—«Ргшс1р1е8 о£ Ро1Шса1
Есопоту», 1848 («Саяси экономия непздерЬ). Маркстщ берген
аныңтамасы бойынша, Милль «капиталдың саяси экономиясын
пролетариаттың ендпч жерде елеустз ңалдыруга болмайтын
талаптарымен үйлеспруге тырысңан» (К. Маркс пен
Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 23-том, 17-бет) буржуа-
зиялың саяси экономияның өюлдер! ңатарына жатты. Милль
Д. Рикардомен салыстырганда бгр адым кер! шегшдх, ол еңбек
ңүны теориясынан аулаңтап, оны өщцрхс шыгындарының түр-
пайы теориясымен алмастырды. Милль капиталистердщ пай-
дасын олардың түтыну жөншде өздерш шектеупплхп бар-мыс
деп, гылыми жагынан жалган шектеу теориясымен түс1нд1руге
тырысты. Милль халыңтың өсш-өну проблемасы жөншдегх
Мальтустщ адамды жек көрупплш теориясының жаңтасы
болды. Н. Г. Чернышевский Мплльдщ «Саясп экономпя непз-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
525
дер!» (1860—1861) деген ютабыпың аудармасыпа жазган озшхц
ескертулершде жоне «Саясп экономиядап очерктер (Милль
бойышпа)» (1861) дегеп ецбегшде Милльдщ экономикалыц
козңарастарын сынга алды. — 113.
* Михайловский, Н. К. (1842—1904)—либерал халыцшылдың-
тыц аса көрнект! теоретип, публицист, эдебиет сыншысы, фи-
лософ-позитивист, социологиядагы субъективтж мектеп өкыде-
ршщ б!р1. Эдеби ңызметш 1860 жылы бастады; 1868 жылдан —
«Отечественные Запискп» журналының ңызметкер!, кешн
оның редакторларының бгрт. 70-жылдардың аягында «Халың
ерк1» үйымыныц басылымдарын ңурастыруга жөне редакция-
лауга ңатысты. 1892 жылы «Русское Богатство» журналын
басңарды, оның беттершде марксистерге ңарсы өршелене күрес
жүрпздь Михайловскийдщ козңарастары В. И. Лениншң
««Халың достары» деген не жэне олар социал-демократтарга
ңарсы ңалай күресед!?» (1894) деген жэне басңа шыгармала-
рында сыналды. — 228—229, 373.
Молешотт (Мо1е8сЬо11), Якоб (1822—1893) — Голландия га-
лымы, Гейдельбёрг университетшщ приват-доцент! (1847—
1854), Цюрих (1856—1861), Турин (1861—1879) жэне Рпм
(1879—1893) университеттершщ физпология профессоры. Түр-
пайы материализмнщ басты өюлдершщ б1рц табигат пен ңо-
гамга механистш көзңарастарды жаңгыртты. Физиология жо-
ншде б:рңатар еңбектер жазды, непзп философиялың
шыгармасы —«Ьег Кге181аи1 йез ЬеЬепз», 1852 («Өм1р айналы-
сы»).— 43, 270, 376.
Морган (Мог^ап), Канви Ллойд (1852—1936)—агылшын
биологы, психолог жэне философ, 1884 жылдан — Бристоль
университетшщ профессоры. Ңызметшщ алгашңы кезещнде
материалистш позицияларда түрды, кешшрек материализмнен
шеттеп кетт!, ңаз1рп агылшын буржуазиялың философиясы-
ның идеалистш багыттарының б1р!—«эмердженттш эволюция»
мектебшщ өкш ретшде танылды, дүниеде элде бтр «имманент-
Т1к күш» эрекет етш отыр деп мойындау ңажетттн дэлелдоу-
ге тырысып, бүл күпт ңүдаймен теңеспрдй
Непзп еңбектерк «Апнпа! БКе апс! 1п1еШ$епсе», 1890—1891
(«Жануарлардың өм!р1 жэне үгынуы»); «1п1гос1ис11оп 1о Согпра-
гаНуе Р8ус1ю1о£у», 1895 («Салыстырмалы психологияга ырсс-
пе»), «Ешег^еп! ЕүоКШоп», 1923 («Эмердженттш эволюцпя»)
жэне басңалар. — 41, 203—204.
Мюллер (МйПег), Иоганнес Петер (1801—1858)—нешстхң
жаратылыс зерттеуппс!, 1830 жылдан — Бонн, 1833 жылдап
Берлин университеттершщ профессоры. Физиология, салыс-
тырмалы анатомия, эмбриология жэне гистология жошндеп
еңбектердщ авторы; орталың нерв жүйесш жэне сез!м мүпге-
лерш зерттеумен шүгылданды; 1834 жылы «АгсЫү Гйг Апа1о-
52(3
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
ппе, РЬузЫо^хе ипс! дүтзеепзсЬаНПсЬе Ме&хш» («Анатомия,
Физиология жэне Гылымп Медиципа АрхивЬ) журналын
уйымдастырды, физиологтар мектебш ңурды.
Мюллер —«физиологиялың» идеализмнщ непзш салушылар-
дың бтрт; ол өз1 тркырымдаган «сезтм мүшелершщ ерекше
энергиясының заңы» дейтшге сүйешп, түйсштерд! адампың
сез1м мүшелершщ шш! энергиясы көршюшщ нэтижест деп
есептед!, сыртңы дүниеш тану мүмкш емес деп кантшылдың
рухта ңорытынды жасады.
Нег1зг1 шыгармалары: «Хиг үегдЫсЬепЬеп РЬузЫоре с1ез
СезкЫззтпез Оез Мепзсйеп иш! йег ТЫеге...», 1826 («Адамдар
мен жануарлардың көру сезтмшщ салыстырмалы физиология-
сы...»); «НапбЬиск (1ег Р11у81о1о£1е», 1833—1840 («Физиологпя»)
жэне басңалар. — 346.
Н
I Наполеон (Бонапарт) (1769—1821) — 1804—1814 жэне 1815
жылдары француз императоры.—141, 147\ 154, 202.
Невский, В. И. (1876—1937) — профессионал революцпопер,
1898 жылдан партия мүшесх, РСДРП-ның алгашңы Дон коми-
тетш үйымдастырушылардың бтрЕ Дондагы-Ростовта, Москва-
да, Петербургте, Воронежде, Харьковте жэне басңа ңалаларда
партия жүмысын жүрпздь 1905—1907 жылдардагы революция-
га белсепе ңатысты. Бтрпеше рет патша үктметшщ ңудалауына
үшырады. 1917 жылгы Февраль буржуазиялың-демократияльщ
революциясынан кейш — Петербургтеп эскери үйымды ңүру-
шылардың жэне оның басшыларыныц бгрт болды. Октябрь ңа-
рулы көтерйпсше белсене ңатысты, Петербург эскери-револю-
циялың комитетшщ мүшесь Октябрь социалпстш революцпясы-
нан кейш совет, партия жүмыстарында жэне гылымп жүмыста
болды: ңатынас жолдары халың комиссары, Бүктл росспялың
Орталың Атңару Комитет! председателшщ орынбасары,
Я. М. Свердлов атындагы Коммунистш университеттщ ректоры,
Истпарт (Октябрь революциясы мен Россия Коммунистй;
(болыпевиктер) партиясы тарихы жөншдег! матерпалдарды
жинап, зерттейтш комиссия) меңгеруппсшщ орынбасары,
В. И. Ленин атындагы Мемлекеттш ютапхананыц директоры.
Философия жөншдеп б!рңатар еңбектердщ авторы.—12.
Нокс (Кпох), Говард (1868 ж. туган) —агылшынның прагма-
тист-философы, мына ютаптардың авторы: «Тйе РЬПозорйу о£
АУППат 1атез», 1914 («Уильям Джемстщ философиясы»); «ТЬе
МЧП 1о Ве Ргее», 1928 («Бостандыңңа үмтылган ерш»); «ТЬе
ЕуоЫНоп о£ Тги1Ь...», 1930 («Аңиңат эволюциясы...») жэне бас-
ңалар.— 251.
Ныотон (Ыелү1оп), Исаак (1642—1727)—агылшынның үлы
физип, механик, астроном жоне математик, 1669 жылдан Кемб-
ЕСТМДЕР КӨРСЕТКШП
527
ридж университетш1ң физика-математика кафедрасын басңар-
ды, 1672 жылдан — Лондон корольдш ңогамының мүшест, 1703
жылдан — оның президенть Классикалың механиканың непзг!
зацдарын түжырымдады, бүшл элемдш тартылыс заңын, жарың
чдисперсиясын ашты, дифференциалдың жэне интегралдың
есептерд! (Г. Лейбницпен ңатар) талдап жасады. Өзшщ фило-
софиялың козңарастары жоншея Ньютон стихиялың материа-
лист болды. Ол материяны өздтгшен ңозгала алмайтын инер-
циялы нөрсе деп есептеп, Өлемшң ңозгалысына «алгашңы түрт-
К1» салган ңүдай деп пайымдады. Ньютонның көзңарастары
механистш материалпзмнщ ңалыптасуына орасан зор ыңпалын
тппздъ
Непзп шыгармалары: «РМозорЫае паЬигаИз рппс1р1а таЫю-
таНса», 1687 («Натуралдың философияның математикалың не-
пздер!»); «ОрНсз ог а ТгеаНзе о£ 1пе ВеПесЫопз, ВеНасНопз,
1п£1есНоп8 апй Со1оигз о£ ЬщЫ», 1704 («Оптика, немесе жарың-
тың шагылысуы, сынуы, шлу! жэпе оның түстер! туралы трак-
тат») жэне басңалар.— 198, 286.
0
Ортодокс — царацыз: Аксельрод, Л. И.
Оствалъд (ОзЫуаМ), Вилъгелъм Фридрих (1853—1932)—не-
М1стщ жаратылыс зерттеуппс! жэне идеалист-философ, 1882
жылдап — Рига политехникалың учшгищссшщ профессоры, 1887
жылдан — Лейпциг университетшщ фпзикалың химия нрофес-
соры. Химияныц эр түрл1 салаларынан танылды, непзп еңбек-
тер! электролит диссоциациясы теориясына арналган. «Физп-
калың» идеалпзмшң б!р түр! —«энергетикалың» теорияның
авторы; энергияны негүрлым жалпы үгым деп алып ңарап,
ңозгалысты, энергпяны материядан бөлш алып ойлауга тырыс-
ты. В. И. Ленин Оствальдт! 1р1 химик жэне үсаң философ деп
атап, «энергетизмд!» сынга алды жэне оныц гылыми нег!зс1з-
Д1пп дэлелдедй
Непзг1 философиялың еңбектерк «Епег^1е ипй Нпе УУапсНип-
£еп», 1888 («Эпергия жэне оның басңа түрлерге айпалуы»);
«О1е ОЬен¥Ш(1ип£ йез \У188еп8сЬа1ШсЬеп МаЪепаПзтиз», 1895
(«Гылыми материализмд! игеру»); «Уойезшщеп йЬег Ха1игрЫ1о-
зорЫе», 1902 («Натурфилософия туралы лекциялар»); 1901 жыл-
дан бастап «Аппа1еп йег ХаШгрЬйозорЫе» («Натурфилософпя
Шеж1релер1») дегеп журнал шыгарып түрды.— 46, 57, 184, 185,
253, 260, 287, 305, 307—309, 310, 327, 379, 391, 392.
П
Паулъсен (Раи1зеп), Фридрих (1846—1908)—немштщ нсо-
кантшыл-философы, XIX гасырдың аягындагы — XX гасырдьщ
басындагы нем!с педагогикасыныц негүрлым консервативтш
тсоретпктершщ бхрг. 1878 жылдан — Берлин университетппд
528
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1ШГ
профессорьт. Л. Шопепгауэрдщ идеалпстш философиясының ың-
палында болды, дшд! жаңтады.
Непзгт еңбектерх: «8уз1ет с!ег Е11пк», 1899 («Этика система-
сы»); «РЬНозорЫа пнШапз», 1901 («Жауынгер философия»)
жэне басңалар. Паульсеншң «Ет1еНш1£ т сПе РЬПозорЫе»
(1892) («Философияга ктртспе») деген еңбегше В. И. Ленпинщ
ескертпелерш «Философиялың дэптерлерден» ңараңыз (Шыгар-
малар, 38-том, 38—40-беттер).— 399.
Пелла (Ре11а1), Анри (1850—1909) —француз физип, профес-
сор, электр саласындагы еңбектер! арңылы танылды.
Непзп ецбсп «Соигз сГё1ес1псйё», 1901—1908 («Электр кур-
сы»),— 295.
Петцолъдт (Ре12о1сЪ), Иосиф (1862—1929)—немтстщ реак-
цияшыл фплософы, субъективттк идеалист, Э. Мах пен Р. Аве-
нариустың шэк1рт1. Материализмнщ философиялың багыт екеп-
дтгш тер1ске шыгарды, себептышт! «бгр мэндт апыңтылыңтың»
апрпорлың принцишмен алмастыруга тырысты, гылыми социа-
лизмге ңарсы шыңты. В. И. Лениннщ айтуынша, Петцольдт
«махпзмнщ реакциялың схоластикасының тамаша үлгтст бола
алады» (осы том, 177-бет).
Нег1зг1 еңбектерк «ЕтНПтпщ ш сНе РЬНозорЫе йег гешеп
Ег£аЬгин£», 1900—1904 («Таза тэнирибе философиясына шр1с-
пе»); «Паз АҮеЛргоЫет уоп розЛМзНзсЬет 81апйрипк1е аия»,
1906 («Позитивистш түргыдан ңарагандагы дүние проблемасы»)
жэне басңалар. — 6, 19, 37, 52—53, 60, 64, 75, 78—81, 82, 87, 96.
137, 147, 160, 165, 177—180, 189, 191—192, 209, 212, 229, 231, 234,
239, 241, 246, 250—251, 282, 364—367, 392, 393, 396, 400, 403.
Пилъон (РШоп), Франсуа (1830—1914) — француздың нео-
каптшыл-философы, Франциядагы неокантшылдыңтың негүр-
лым корпектт ок1Л1 неокритицист Ш. Ренувьенщ шэктртц 1890
жылдап бастап «Ь’Аппее РЬПозорЫцие» («Философиялың Эр-
жылдың») журналын редакциялады, онда б!рнеше маңаласын
бастырды. «Ьа рЫ1озорЫе Не 8есгс4еп» (1898) («Секретан фило-
софпясы») догеп кттаптың авторы.— 28, 236, 260.
Пиррон (бтздщ заманымыздан бүрынгы 365—275 жж. шама-
сьт) — сртедеп грек философы, антик скептпцпзмнщ непзш
салушы. Пиррон объективтш аңиңатты тануды тертске шыгар-
ды, практикалың омтрден ңол үзуд! жэне оган мүлде селңос
ңарауды уагыздады.—151.
Лирсон (Реагзоп), Карл (1857—1936)—агылшын математип,
бполог жэне идеалпст-философ, 1884 жылдан — Лондон универ-
ситетшщ профессоры; озшщ ецбектершде адамзат ңогамындагы
реакштяшыл евгеппкалың «табиги 1ртктеу теориясын» ңор-
гады. Г. Спспссрмен ңатар позптивпзмд! түслшкп формага кел-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
529
тхруге тырысты, табигат заңдарының объективтш сипатын те-
рхске шыгарды, дүниеге материалистш көзңарасңа ңарсы кү-
рест!. «Агылшын махист К. Пирсон,— деп жазды В. И. Ленин,—
философиялың эд1с-айла атаулыны ңолданбай-аң, интроекцияны
да, кбординацпяны да, «дүние элементтершщ ашылуын» да
мойындамай-аң, мүндай «жамылгыдан» жүрдай махизмнщ бол-
май ңалмайтын нэтижесше, атап айтңанда: таза субъективпк
идсализмге келш отыр» (осы том, 94—95-беттер).
Непзп философиялың еңбегк «ТЬе Сгатшаг о£ 8с1епсе», 1892
(«Гылым грамматикасы»).— 48, 95, 98—99, 157, 159, 175—176,
202—204, 231, 239, 251, 294, 305, 318, 345, 348, 390.
Платон (шын аты Аристокл) (бтздщ заманымыздан бүрынгы
427—347 жж.) — ертедеп грек философы, антик философиядагы
объективт1к-идеалист1к багыттың нспзш салушы. Платонның
кобшесе диалог формасында жазылган шыгармалары («Той»,
«Теэтет», «Федон» жэне басңалары) антик философияның эр
түрл! жаңтарын — метафизиканы, диалектиканы, логиканы,
т. т. ңамтиды. Платонныц философиясы, эсщесе оның дши эти-
касы мен «мшс!з мемлекет» туралы 1Л1М1, реакцияшыл ңүл
иеленупп аристократияның мүдделерш б1лд1рд1. Материализмге
ңарсы шыгып, Платон табигат, «сез1мдш заттар дүниес!» объек-
тивт! түрде ом1р сүрмейдц мэцплхк жэпе озгермейтш «рухани
мэндер дүниесшщ»—идеялардың тек «көлеңкес!», бейнелену!
гапа деп пайымдады. Платопныц мистикалың таным теориясы
жанның өлмейтшдшше жэне оныц денеге тэуелшздхпне нануга
непзделгеп: тск терең өзшдш баңылау жолымен гана, «анамне-
зис»— б1р кезде жанның идеялар дүниесшен байңаганын еске
түс!ру жолымен гана аңиңатты тануга болады,— деп пайымда-
ды ол.
Платонның философиясына Лепипнщ берген багасып «Фпло-
софпялың дэптерлерден» (Шыгармалар, 38-том) ңараңыз.—
139.
Плеханов, Г. В. (Бельтов, Н.) (1856—1918)—орыс жэне
халыңаралың жүмысшы ңозгалысыныц аса көрнектх ңайраткерң
Россияда марксизмд! түңгыш насихаттаушы. 1875 жылы, сту-
дент кезшде-аң, халыңшылдармен, Петербургтщ жүмысшыла-
рымен байланыс жасап, революциялың ңызметке араласты;
1877 жылы халыңшылдың «Жер жэне ерш» үйымына К1рд1, ал
1879 жылы, бүл үйым жшке бөлшгеннен кешн, халыңшылдар-
дыц жацадан ңүрылган «Ңаралай бөл1с» атты үйымын басңар-
ды. 1880 жылы Швейцарияга эмиграцияга кетш, халыңшыл-
дыңтан ңол үзд! де, 1883 жылы Женевада орыстың түцгыш
маркспк үйымы — «Ецбекп азат ету» тобын ңүрды, халыңшыл-
дыңпен күресп, халыңаралың жүмысшы ңозгалысындагы реви-
зионизмге ңарсы шыңты. 900-жылдардың басында В. И. Ленин-
мен б!рге «Искра» газен мен «Заря» журналын редакциялады,
РСДРП II съезш дайындауга ңатысты. Съезде — «Еңбекп азат
ету» тобынан делегат.
530
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Плехапов 1883 жылдан 1903 жылга дешн дүниеге материа-
лпстхк козңарасты ңоргауда жэне насихаттауда үлкен роль ат-
ңарган б1рңатар еңбектер жазды, олар: «Социализм жэне саяси
күрес» (1883), «Бхздег! алауыздыңтар» (1885), «Тарихңа монис-
Т1К көзңарастың дамуы туралы мэселе жөншде» (1895), «Ма-
терпализм тарихы жөншдегГ очерктер» (1896), «Жеке адам-
ның тарихтагы рол! туралы мэселе жөшнде» (1898) жэне бас-
ңалар.
Алайда сол кездщ өзшде-аң Плехановтың елеул! ңателштер!
болды, бүл ңателштер оның болашаңтагы меныпевиктш көзңа-
расыныц үрыгы едь РСДРП II съезшен кешн Плеханов оппор-
тупизммен ымыраласу позициясына көштх, ал кейш меныневик-
терге ңосылды. 1905—1907 жылдардагы революция кезшде
барлың нег1зг1 мэселелер жөншде меныпевиктш позицияда бол-
ды; шаруалардың револгоциялың ролш жете багаламады, либерал
буржуазиямен одаңтасуды талап еттц пролетариаттың геге-
моядыгы идеясын сөз жүзшде мойындай отырып, тс жүзшде
бүл пдеяның мэнше ңарсы шыңты. 1905 жылгы декабрь ңарулы
котер1л1сш айыптады. Реакция жэпе жаңа революциялың өр-
леу жылдарында марксизмге махистш түргыдан ревизия жа-
сауга жэне жойымпаздыңңа ңарсы шыңты, «партияшыл мень-
шевпктер» тобын басңарды. Б1ршпп дүние жүзтлш'согыс кезш-
де социал-шовинизм позициясында болды, меныневиктердщ
ңоргампаздың тактикасын жаңтады. 1917 жылгы Февраль бур-
жуазиялың-демократиялың революцпясынан кейш Россияга
ңайтып келген ол ңоргампаз-меныпевиктердщ «Б1рлш» дейтш
барып түрган оңшыл тобын басңарды, большевиктерге, социа-
листш революцияга белсене ңарсы шыңты, социализмге көтпу
үшш Россия эл! шсш жетыген жоң деп есептедь Октябрь со-
циалистш революциясына торк көзңараста болды, б!раң Совет
өюметше ңарсы күреске ңатысңан жоң.
В. И. Ленин Плехановтың философиялың еңбектерш жэне
оның Россияда марксизмд! таратудагы ролш жогары багаладьт;
сопымен б!рге марксизмнен шегшгеш жэне саяси ңызметтеп
1р1 ңателштер! үшш Плехановты ңатты сынады.—13, 14, 17, 55,
83—85, 88, 101—102, 103, 104, 108, 109, 114, 116, 117, 130, 152, 158,
164, 165—166, 167, 220, 262, 269. 281, 284, 406.
Пойнтинг (РоупШщ), Джон Генри (1852—1914)—агылшын
физип; 1880 жылдан — Бирмингам университетшщ профессоры,
1888 жылдан — Лондон корольдш ңогамының мүшесь Непзп
ецбеп «Оп 1Ье ТгапзГег о£ Епег^у ш П1е Е1ес1гота^пеНс ПеМ»,
1884 («Электр-магниттш орхстеп энергияның көшу! туралы»).—
311.
Поппер (Роррег), Йозеф (1838—1921) —австриялың пнженер,
позитивист; үсаң буржуазиялың «чиновниктш» социализмш.ч
өк1Л1; «Ваз ВесЫ 2и 1еЬеп иш! РШсЬ! 2и зЪегЬеп» (1878) («Өмтр
сүру правосы мен өлу мшдетт») деген ютаптын жэне басңа
еңбектердщ авторы.— 367.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
531
Пуанкаре (Рошсагё) Анри (1854—1912) — француз математи-
Г1 жэне физик, 1886 жылдан — Париж университетшщ профес-
соры; 1887 жылдан — Париж Гылым академиясыньтң мүшест;
дифференциалдың теңдеулер теориясы, математикалык, физика,
аспан механикасы жөншдег! еңбектер1мен танылды; А. Эйн-
штейнмен бгр мезплде арнаулы относительдыпк теориясының
негтздерш ңалады.
Философияда Пуанкаре махизмге жаңын түрды, материяның
объективт! түрде бар екенш жэне табигаттың объективтш заң-
дылыгын тертске шыгарды. В. И. Ленин былай деп жазды:
Пуанкаре үшш «табигаттың заңдары — символдар, шарттылың-
тар, бүларды адам «цолайлылыу» үшш ойлап шыгарады» (осы
том, 181-бет). Пуанкарешц шкхр! бойынша, гылыми теорияның
ңүндылыгы оныц шындыңты ңаншалыңты дүрыс жэне терең
бейнелейтшд1Г1мен емес, тек оны ңолданудың ңолайлылыгымен
жэне тшмдшпмен гана аныңталады.
Непзп философиялың еңбектерк «Ьа зшепсе е! ГйуроНгёзе»,
1902 («Гылым жэне гипотеза»); «Ьа үа1енг (1е 1а зшепсе», 1905
(«Гылымның ңүндылыгы»); «Зшепсе е! шёНюДе», 1909 («Гылым
жэне мётод») жэне басңалар.— 23, 49, 181, 285—286, 290—291,
299, 311, 322, 331-333, 337—338, 340, 345, 348, 352, 354, 390, 391—
392.
Пуанкаре (Рошсагё), Люсъен Антуан (1862—1920)—француз
физшл, профессор, непзп ецбектер! электр теориясына арнал-
ган. Оныц негүрлым көб!рек мэл!м ютабы — «Ьа рйуз^дне шо-
ёегпе», 1906 («Ңаз1рг1 физика»).— 338.
Пуришкевич, В. М. (1870—1920)—хрх помещик, нагыз реак-
ционер-ңаражүздш, монархист. 1900 жылдан ппк1 1стер мини-
с'грл1г1нде 1стед1, 1904 жылы — Плевешң 1шк1 1стер министрлш!
жанындагы ерекше тапсырмалар жошндегх чиновник. Ңаражүз-
Д1к «Орыс халңы одагын» ңүру инициаторларының бгрг болды;
1907 жылы бүл одаңтап шыгып, монархиялың контрреволюция-
лың жаңа үйым —«Михаил Архангель палатасын» ңүрды; Бес-
сарабия губернпясынан II, III жэне IV Мемлекеттш думаларга
депутат; Думада ойран салуга шаңырган, аитисемиттш сөздер
сойлеу1мен эйг1Л1 болды. Октябрь социалистхк революциясыпан
кейш Совет ошметше ңарсы белсене күрестъ— 221.
Р
Райлъ (Ву1е), Реджиналъд Джон (1854—1922) — агылшып-
ның жаратылыс зерттеуппс!. «Ж1ига1 Зсгепсе» («Жаратылыста-
ну гылымы») журналыныц 1862 жылгы 6-номершде «РгоГеззог
Ыоуй Мог^ап оп П1е «Огашшаг оГ Зсгепсе»» («Профессор Ллойд
Морган «Гылым грамматпкасы» туралы») деген маңала жарпя-
лап, онда Пирсонныц идеалистш көзңарастарын ңоргады.— 204.
19 18 том
532
ЕСГМДЕР КӨРСЕТКШП
Рамсэй (Вашзау), Уилъям (1852—1916)—агылшын химип
жэне физик; 1880 жылдан — Бристоль, 1887 жылдан — Лондоп
университеттер1шң профессоры, Петербург Гылым академиясы-
ның ңурметтх мүшесц органикалык, жэне физикалык, химия
саласындагы еңбектерхмен танылды; ол аргон (Дж. Рэлеймен
б!рге), гелий жэне (М. Траверспен б!рге) криптон, ксенон жэяе
неон газдарын ашты, бүл газдар Д. И. Менделеевтщ периодтың
системасының нольдш тобы дейтшд! ңүрады. Менделеевтен бо-
лек, одап едэу!р кешшрек, Рамсэй тас көм!рд1 жер астында
газдандыруды 1ске асыруды, ал бөлшш шыгатын газды технп-
калың маңсаттарга пайдалануды усынды. В. И. Ленин Рамсэй-
дщ үсынысына жогары бага берд1, бүл проблемага «Технпка-
ның улы жещстершщ б1р1» деген маңаласын (ңараңыз: Шыгар-
малар, 19-том, 41—42-беттер) арнады.
Рамсэйдщ пепзп еңбектер!: «А 8уз1еш о£ СЬепнзГгу», 1891
(«Химия системасы»); «Тйе Сазез о£ 11те АТтозрЬеге», 1896
(«Атмосфера газдары»); «Мойегп СйепнзПу», 1901 («Ңаз1рп
химия»); «Еззауз Вю^гарЫса! аш! СЬетшса!», 1908 («Өм1рбаян-
дык, жэне хпмиялың очерктер») жэне басңалар.— 356—357.
Раппопорт, Шарлъ (1865 ж. туган) — француз соцпалисх,
маркстш философияны ревизиялауга эрекет жасады, бүл үшш
оны П. Лафарг ңатты сынады. Философия жэне социология
жөншдеп б1рңатар еңбектердщ авторы.-— 226.
Рау (Ваи), Алъбрехт (1843—1920)—немЬ философы, Л. Фе-
йербахтың 1збасары. Непзп шыгармалары: «Биа^щ ГеиегЬасйз
РЬПояорЫе, Ше ХаЬшТогзсЬищ* ипй сПе рЬПозорЫзсЬе КгШк
с!ег Се£еп\¥агЬ>, 1882 («Людвиг Фейербахтың философиясы, ка-
з1рп жаратылыс тану гылымы жэне ңаз!рп философиялың
сын»); «ЕтрНнйеп ипй Пепкеп», 1896 («Түйсш жэне ойлау»);
«Паз ^Үезеп йез тепзсЬПсЬеп Үегз1аш1е8», 1900 («Адам есшщ
мэш») жэне басңалар. Раудың «Ег. Раи1зеп йЬег Е. Наеске!»
(«Фр. Паульсен Э. Геккель туралы») деген еңбеп жөншдеп
В. И. Ленипнщ ескертпелерш «Философиялың дэптерлерден»
(Шыгармалар, 38-том, 415-бет) ңараңыз.— 225—226, 265—266,
410.
Рахметов, Н. (Блюм, О. В.) (1886 ж. туган) — социал-демо-
крат, меныпевик, кейшнен арандатушы. Эдеби ңызметпен шү-
гылданды, философиялың таңырыптарга жазып түрды; Латыш
олкес1 социал-демократиясының редакциялың комиссиясында
болды, «Голос Труда» газетше катысып түрды. 1909 жылгы
июльден — Рпга охранка бөл1мшесшщ ңүпия агенть 1917 жылы
ошкереленш, түрмеге жабылуга кес!лд1, кейш шетелге ңуыл-
ды.— 6, 259.
Рей (Веу), Абелъ (1873—1940) — француздың позитивист-фи-
лософы; 1919 жылдан — Сорбоннада профессор. Жаратылыс та-
ну гылымы мэселелершде дэйекшз стихиялың материалист
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
533
болды; таным теориясында махизм позицияларында турды.
Рейдтң «Ьа 111ёопе йе 1а рйуз^ңие сйег 1ез рйу81С1еп5 соп1ешро-
гатз» (1907) («Ңаз1рг1 физиктердщ физикалың теориясы»)
деген еңбегше В. И. Ленин «Материализм жэне эмпириокрити-
цизм» деген Ытабында талдау жасады; Лёниннщ будан басңа
ескертпелерш жэпе ңойган белгыерш Рейдщ «Ьа рЬПозорЫе
тойегпе» (1908) («Ңаз1рг1 философия») деген кггабыплн ңара-
цыз; бул ескертпелер «Философиялың дэптерлерде» (Шыгар-
малар, 38-том, 403—452-беттер) жарияланган.— 287—292, 295,
299—301, 324, 333—340, 347—351, 352, 354.
Ремке (Вейтке), Иоганнес (1848—1930)—немттщ идеалист-
философы, имманенттш мектеп өкыдершщ бхрЕ 1885 жылдан —
Грейфсвальдтег! университеттщ профессоры. Диалектпкалың
жэне табиги-тарихи материализмге ңарсы шыңты, ңүдай тура-
л-ы айтңанда «реалдың угым» ретшде айтып, дшд! жаңтады.
Непзг1 еңбектерк «Ье11гЬис11 с!ег аИ^етешеп Рзусйокцхс»,
1894 («Жалпы нсихология оңулыгы»), «РЬПозорЫе а1з Сгип(1-
^ззепзскаН», 1910 («Философия — непзп гылым»); «Ьо£1к
ойег РЬПозорЫе аЬ УУгззепзкЬге», 1918 («Логика немесе фило-
софия — 61Л1М теориясы») жэне басңалар.— 69, 200, 223, 233,
237, 238—239, 256, 315, 347, 397, 399.
Ренувъе (Вепоиу1ег), Шарлъ (1815—1903)—фрапцуздың эк-
лектик-философы, неокритицистердщ философиялың мектебЬ
нщ басшысы; 61Л1М1 жөшнен математик. 1890 жылдан «Ь’Аппёе
РЬПозорЫцие» («Философиялың Өржылдың») журналына бел-
сене ңатысты. Ренувьеш реакцияшыл философ ретшде сипат-
тай келш, В. И. Ленин былай деп жазды: «Оның теориялың
философиясы — Юмныц феноменализм! мен Канттың априо-
ризмшщ ңосыпдысы. Өзшдш. зат үз1лд1-кес1лд1 бекерге шыга-
рылады. Ңүбылыстардың байланысы, тэртш, заң априорлың деп
жариялапады, заң үлкен эршпен жазылып, дшшң непзше ай-
налдырылады. Католик поптар бүл философияга мэз-мейрам»
(осы том, 236-бет.).
Непзп шыгармалары: «Мапие! с!е рЬПозорЫе тойегпе», 1842
(«Ңаз1ры фплософия жөншдег! басшылың»); «Мапие! йе рЬПо-
яорЫе апЫеппе», 1844 («Ерте замандагы философия жөншдеп
басшылың»); «Езза^з с!е сгЖцие £ёпёга1е», 1854—1864 («Жалпы
сын тэж1рибелер1»); «Ье регзопаПзте», 1903 («Персопализм»)
жэне басңалар.— 28, 231, 235, 236, 238, 260.
Риги (В1^Ы), Аугусто (1850—1921)—итальян физигң 1873
жылдан — Болоньядагы Техникалың институттың профессоры;
электр жэне магнетизм саласындагы еңбектер!мен танылды.
Өзшщ философиялың көзңарастары жөншен — стпхпялың мате-
риалпст.
Нег1зп еңбектерй «Ба тойегпа 1еопа йе! Гепотет ПшсЬ,
1904 («Физикалың ңүбылыстардың ңаз!рг1 теориясы»); «Бе
пиоүе үейЫе еиПЧпНта зТгиНига (1е11а та1епа», 1907 («Мате-
19*
534
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
рияның ңурылысына жаңа көзңарастар») жэне басңалар. —
293, 295, 298.
Риккер (Вйскег), Артур Уилъям (1848—1915)—ашлшын фи-
зиг1; 1901 жылдан 1908 жылга дейш — Лондон университетшщ
ректоры; непзшен алганда геофизика, электр жэне магнетизм
теориясы саласында жумыс 1стед1; философияда — стихиялың
материалист. — 311, 312—314, 316.
Рилъ (ШеЫ), Алоиз (1844—1924)—немктщ неокантшыл-
философы, 1873 жылдан—Грацта, Фрейбургта, Кильде, Галледе
жэне Берлинде профессор; Канттың ппмш ңаз1рг! жаратылыс
тану гылымына ңолдана отырып, «реалистш» тургыдан түсш-
д!руге тырысты.
Непзг1 еңбеы «Бег рЬНозорЫзсЬе КгШгхзпшз ппй зеше
Ве(1еи1ип£ !йг сПе розШуе АҮтззепзсйаНеп», 1876—1887 («Фило-
софиялың критиңизм жэне оның оң мэпдх гылымдар үшш
маңызы»). — 161, 230, 231, 235.
Родъе (ВосНег), Жорж (1848—1910)—Парижде антик фило-
софия тарихының профессоры болды. — 251.
Руднев, В. А. — ңараңыз: Базаров, В.
С
Секст Эмпирик (II г.) — ертедегх грек философы жэне дэрт-
гер, антик скептиңизмшң көрнектх өкип, аңиңат танымның
болу мүмкшдггш терйже шыгарды, «догматтың» пайымдаулар
мен адамгерпплш принциптер! атаулыга ңарсы шыңты, адамда
ешңандай сешм болмауга тшс деп пайымдады, оның тк1ршше,
сешм баңытңа жету («атараксия») жолындагы басты кедерп
болып табылады-мыс, Секст Эмпириктщ б1зге дейш жеткен
«Пиррон салган неыздер» жэне «Математиктерге ңарсы» деген
шыгармалары тарихи-философиялың материалдарга бай. — 151.
Сениор (8ешог), Нассау Уилъям (1790—1864)—агылшынның
түрпайы экономис1, ол фабриканттардың мүдделерш ңоргады
жэне олардың Англияда жүмыс күнш ңысңартуга ңарсы жүр-
пзген үгггше белсенд! түрде ңатысты (XIX гасырдың 30-жыл-
дарында). Оның «БеНегз оп 1Ье ГасФгу Ас1, аз И АНес1з 1Ье
СоНоп МапиГасНгге» (1837) («Фабрикалың заңның маңта-мата
өнеркэшбше жасайтын ыңпалы туралы хаттар») деген памфле-
тш К. Маркс «Капиталдың» I томында ңатты сынады (ңараныз:
К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 23-том, 235—
240-беттер).—149.
Смит (8тШ1), Норман Кемп (1872—1958)—агылшынның
идеалист-философы, «неореализмге» жаңын; 1919—1945 жыл-
дары — Эдинбург университетшщ профессоры.
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
535
Непзгх еңбектерк «Рго1е£отепа 1о ап МеаКзНс Тйеогу о!
Кпо\у1е(1£е», 1924 («Идеалистш таным теориясы жөншдеп про-
легомендер»); «ТКе РЙПозорКу о£ ИауМ Ните», 1941 («Давид
Юмның философиясы») жэне басңалар. — 70—72, 94, 162.
Снайдер (Зпуйег), Карл (1869 ж. туган) —американ экономи-
С1 жоне жазушы; жаратылыс тану гылымы жоншде: «Мемг
СопсерНопз т 8с1епсе» (1903) («Рылымдагы жаңа концепция-
лар») жэне «Тйе АҮогШ МасЫпе» (1907) («Дүние машинасы»)
деген көппплшке мэл!м еңбектердщ авторы. — 403—405.
Соловьев, В. С. (1853—1900)—реакцияшыл философ, прра-
ционалист жэпе мистик. Өзшщ объективтш-идеалистш филосо-
фйясында неоплатоншылдардың идеяларын жацгыртты, «рухани
бастапңы нег!зд1»—ңүдайды болмыс атаулының бэршен жогары
ңойды, дүниенщ «барша б1рл1пшң» түп нег131 ңүдай деп б!лдь
Материализмге ңарсы шыңты, христиан дшш философиялың
жагынан непздеу мшдетш ңойды, элемдш ппркеу, адамзатты
дши «жаңарту» идеясын насихаттады. Соловьевтщ философия-
сы XIX гасырдың аягындагы — XX гасырдың б1ршпп жарты-
сындагы орыс буржуазиялың философтарына да, б!рңатар
капиталистш елдердщ ңаз1рг! идеалист-философтарына да
едэу!р ыңпалын типздк
Непзп еңбектерк «Батыс философиясының дагдарысы»
(1874), «Түтас б1л1мшң философиялың непздерЬ (1877), «Де-
рекс!з непздерге сын» (1877—1880) жэне басңалар. — 341.
Сорель (8оге1), Жорж (1847—1922)—француз социологы
жэне философ, анархизм-синдикализм теоретип, философия-
да — эклектик. П. Ж. Прудонның, Ф. Ницшешң, А. Бергсонның
ыңпалында болып, марксизмд! прудонизммен үштастыруга
тырысты, иррационализм мен волюнтаризмд! жаңтады — 333.
Спенсер (Зрепсег), Герберт (1820—1903)—агылшын фило-
СОфы, ПСИХОЛОГ Эр1 СОЦИОЛОГ, ПОЗИТИВИЗМНЩ КӨрнеКТ! ӨК1Л1,
ңогамның органикалың теориясы дейтшшң непзш салушылар-
дыц б1р1. Өлеуметтш теңыздпш аңтауга тырысып, Спенсер
адам ңогамын хайуанаттар организмше үңсатты жэне прпилш
үппн күрес жөшндеп биологиялың 1Л1мд1 адамзат тарихына
көппре салды. Спенсердщ реакцияшыл философиялың жэне
социологиялың көзңарастары оны агылшын буржуазиясының
ең танымал идеологтарының бгрх етть Непзн еңбеп «8уз1ет
оГ 8упН1еНс РйИозорйу», 1862—1896 («Синтездш философия
жүйес!»). — 229, 373.
Сталло (81а11о), Джон Бернард (1823—1900)—американ фило-
софы жэне физик; өз ңызметшщ бас кезшде Гегель идеализмш
жаңтады, кешшрек эмпириокритицизмд! ңолдады. — 353—354.
536
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
Столыпин, П. А. (1862—1911)—патшалык, Россияның мемле-
кет ңайраткерң 1р1 помещик. 1906—1911 жылдары — Россия
Министрлер советшщ председател! жэне 1шк1 1стер мпнпстрЕ
Революциялың ңозгалысты басып жаныштау маңсатымен өлхм
жазасы кең ңолданылган аса ңатал саяси реакция кезеп!
(1907—1910 жылдардагы «Столыпин реакциясы») Столыпиннщ
ес1м1мен байланысты. Столыпин деревняда патша самодержа-
виесше кулактардан т!рек жасау маңсатымен аграрлың рефор-
ма жүрпздъ Алайда оның буржуазпя мен помещпктердщ
мүддесш көздеп жогарыдан кейб!р реформалар жасау арңылы
самодержавиенх ныгайтуга жасаган эрекет! сэтсхздшке үшы-
рады. Столыпинд! 1911 жылы Киевте эсер Богров олпрдь—247.
Струве, П. Б. (1870—1944)—буржуазияшыл экопомпст эр1
публицист, кадеттер партиясы лидерлершщ б!р1. 90-жылдары—
«жария марксизмнщ» аса көрнектх өкщ «Новое Слово» (1897),
«Начало» (1899) жэне «Жизнь» (1900) журналдарыныц ңызмет-
кер! жэне редакторы. Өзшщ «Россияның экономикалың дамуы
туралы мэселе жөншдег! сын заметкалар» (1894) деген түңгыш
еңбепнде-аң Струве халыңшылдыңты сынай отырып, К. Маркс-
тщ экономикалың жэне философиялың ппмш «толыңтырды»
жэне «сынады», буржуазиялың түрпайы саяси экономияяыц
өк!лдер1мен ауыз жаласты, мальтуспплдшт! уагыздады, маркс-
изм мен жүмысшы ңозгалысын буржуазияның мүдделерше
бешмдеуге тырысты. Струве либералдың-монархиялың «Азат-
тың одагын» (1903—1905) үйымдастырушылардың жэне теоре-
тиктершщ б!р1, оныц ңүпия органы—«Освобождение» журна-
лының (1902—1905) редакторы болды. 1905 жылы кадеттер
партиясы ңүрылган кезден бастап—оныц Орталың Комптетшщ
мүшесь Россия империализм! идеологтарының б!р1. Октябрь
соцпалпстш революциясынан кейш — Совет өкхметшщ ңас
жауы, Врангельдщ контрреволюциялың үшметшщ мүшесң аң
эмигрант. — 72, 237, 394.
Суеоров, С. А. (1869—1918)—социал-демократ, эдебиетпн эрг
статистик. Революциялың ңызметш 90-жылдары .халың ершпп-
лер! ңатарында бастады. 1900 жылдан—социал-демократ; 1905—
1907 жылдары Россияның б!рңатар ңалаларындагы большевик-
Т1к үйымдарда 1стед1. РСДРП IV (Б1р1гу) съезшщ делегаты
болды. 1905—1907 жылдардагы революция жеңЫске үшыраган-
нап кейш марксизм философиясына ңарсы жорың ашңап пар-
тиялың интеллигент-махистер тобына ңосылды; «Маркспзм
философиясы жөншдеп очерктер» (1908) деген жпнаңта
«Өлеуметтш философия непздерЬ деген маңаласын жариялады,
бүл маңаланы В. И. Ленин «Материализм жэне эмпириокрити-
цизм» деген кыабында өлыре сынады.
1910 жылдан кейш Суворов партпядан ңол үзш, статистик
болып 1стед1. 1917 жылы интернацпоналист-меныпевиктерге
ңосылды. Октябрь социалистш революциясынан кейш Москва-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1ПП
537
да жэне Ярославльде сайланып ңойылатын ңызметтер атңарды;
1918 жылы пюльде Ярославльдеп контрреволюциялың котерхлхс
кез1яде ңаза тапты. — 9—10, 377—382.
Т
Томсон (Тйошзоп), Джозеф Джон (1856—1940)—агылшын
физигц 1884 жылдан — Тринити-колледждщ профессоры жоие
Кембридж унпверситет! Кавендиш лабораториясының директо-
ры; Лондон корольдш ңогамының мүшесң 1915 жылдан 1920
жылга дейш— оның президенть Ңүйындар теориясы жөншдег!,
фпзикалың жэне физикалың-химиялык, ңүбылыстарга механи-
каның жалпы принңиптерш цолдану жөншдеп еңбектер!меп
жоне ос1ресе электр мен магнетизм саласындагы зерттеулерь
мен танылды; ол электронды ашты (1897), атомның алгашңы
модельдершщ б!рш үсынды (1903). Өзшщ философиялык, көз-
ңарастары жөншен — стихиялык, материалист.
Непзп еңбектерй «Е1ес1псйу аш! МаНег», 1903 («Электр
жэне материя»); «Тйе Согризсп1аг Тйеогу о! МаЯег», 1907
(«Материяның корпускулалык, теориясы»); «Тйе Е1ес1гоп ш
Сйет151гу», 1923 («Электрон химияда») жэне басңалар. — 295.
Томсон (Тйошзоп), Уилъям, лорд Кельвин (1824—1907) —
агылшын физип; 1846 жылдан 1899 жылга дейш — Глазгодагы
университеттщ профессоры, Лондон корольдш ңогамының мү-
шесң 1’890 жылдан 1895 жылга дейш —оның президентг, иетер-
бург Рылым академиясының ңүрметп мүшесь Томсонның гы-
лыми ңызмет! жан-жаңты: ол математикалың физиканың
проблемаларына, оны оңытуга жэне техникада ңолдануга
үлкен көң1л бөлдц оның термодинамика, электр, магнетизм жэ-
не басңалары саласындагы еңбектершщ зор маңызы бар. Том-
сон б1рсыпыра физикалың приборларды (компас, гальванометр
жэне басңалары) өйлап шыгарды жэне жет1лд1рд1.
Өзшщ фплософпялың көзңарастары жөшнен механпстш
матерпалист болды.
Томсонның непзп еңбектер! мына жинаңтарда басылып
шыңты: «Верпп! оГ Рарегз оп Е1ес1псНу аш! Ма^пеНзш», 1872
(«Электр жэне магнетпзм жөншдеп ңайта басылып шыңңан
еңбектер»); «МаШешаНса! аш! Рйузка! Рарегз», 1882—1911
(«Математикалың жэне физикалың еңбектер»); «Рори1аг
ЬесЪигез аш! АсМгеззез», 1889—1894 («Көшшлхкке арналган лек-
циялар мен сөйленген сөздер»). — 291, 299.
У
Улъвиг (НоиПеущие), Луи (1863—1944)—франңуз физип,
1905 жылдан— Марсельдеп университеттщ профессоры. Непзг!
еңбектерк «Ь’ёүо1иНоп йез зслепсез», 1908 («Рылымдардың
эволюциясы»); «Ьа шаНёге», 1913 («Материя») жэне басңа-
лар. — 292—293.
538
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
Ульянов, В. II. — цараңыз: Ленин, В. И.
Уорд (ҮУагс!), Джемс (1843—1925)—агылшын психологы,
идеалист-философ жэне мистик; 1897 жылдан — Кембридж
университепшң профессоры. Өзшщ еңбектершде, эшресе «ХаН1-
гаПзш апс! АцпозНизш» (1889) («Натурализм жэне агности-
цизм») деген ютабында материализмге ңарсы күресу жэне
дшд1 ңоргау үтшн физиканың жаңалыңтарын пайдалануга
тырысты. — 94, 190, 232—233, 311, 315—321, 324, 330, 333, 340,
390, 392, 394.
Ф
Фейербах (ВенегЬас11), Людеиг Андреас (1804—1872)—не-
м1ст1ң аса көрнект! материалист-философы жэне атеист. 1828
жылдан — Эрланген университетшщ приват-доцентц «Сеаап-
кеп йЬег Той иш! Бпз^егЬПсЬкеП» (1830) («Өл1м жэне мэңплш
өм1р туралы ойлар») деген алгашңы еңбегшде ол жанның мэң-
Г1 жасауы туралы христиан д1шн1ң догматына ңарсы шыңты;
к1тап конфискеленш, Фейербахтың өз! ңугынга үшырады жэне
көп үзамай университеттен шыгарылды. 1836 жылы Буркберг
деревнясына (Тюрингия) көшш келдц мүнда 25 жылдай түр-
ды. Өзшщ философиялың ңызметшщ алгашңы кезецшде
Гегель мектебшщ сол ңанатына ңосылды. 30-жылдардың
аягында идеализмнен ңол үздц «Хиг КгШк с!ег Не^еЬсЬеп
РЬПозорЫе» (1839) («Гегель философиясына сын жөншде»)
жэне «Баз УҮезеп иез СЬпзТеЫишз» (1841) («Христиандыңтың
мэш») деген еңбектершде гегелышлдштен ңол үзш, материалис-
тш позицияга кошедь Ңогамдың ңүбылыстарды түсшуде
Фейербах идеалист болып ңала берд!. Философиядагы Фейер-
бах жариялаган антропологиялың принципт! В. И. Ленин
«материализмд! дэлдемей, нашар баяндау гана» (Шыгар-
малар, 38-том, 73-бет) деп атады. Фейербах метафизикалың
материализмшң меңзеу сипатынан эр! аса алмады, таным жэне
ңогамдың даму процесшде практиканың ролш түсше алмады.
Фейербах немш буржуазиясының негүрлым радикалдың,
демократиялың топтарының идеологы болды. 1848 жылгы
революция кезшде саясаттың б1ршпп дэрежел! маңызын
мойындады, алайда өз1 саяси ңызметтен аулаң болды; револю-
циядан кейш Германияда оның ыңпалы едэу!р төмендеп кетть
Өм1ршщ соңгы жылдарында социалистш эдебиетке ынта
ңойды, Маркстщ «Капиталын» оңыды жэне 1870 жылы Герма-
ния социал-демократиялың партиясына кхрдь
Фейербах философиясынан К. Маркстщ «Фейербах туралы
тезистершде», К. Маркс пен Ф. Энгельстщ «Немхс идеология-
сында» жэне Ф. Энгсльстщ «Людвиг Фейербах жэне немштщ
классикалың философиясының аңыры» деген еңбегшде жан-
жаңты талдау жасалган (ңараңыз: К. Маркс пеп Ф. Энгельс.
Шыгармалар, 2-басылуы, 3-том, 1—4, 7—544-беттер, сондай-аң
Тацдамалы шыгармаларының еш томдыгы, II том, 1955, 339—
382-беттер). Фейербахтың ек! шыгармасынан Лениннщ жаса-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1ПП
539
ган конспекплерш «Философиялык, дэптерлерден» ңараңыз
(Шыгармалар, 38-том, 49—75, 395—408-беттер). —13, 43, 48,
85—86, 87, 88, 101—102, 104, 108, 109, 122, 123—125, 128, 139, 148,
152—153, 167—169, 173, 175, 177, 193, 195, 223—224, 228, 230, 261,
265—266, 270—274, 346, 376, 384—385, 387, 392, 393, 410.
Ферворн (Үепүогп), Макс (1863—1921)—немк физиологы
жэне биолог, 1895 жылдан — Иенадагы, одан соң Гёттингендег!
жоне Бонндагы университеттердщ профессоры; «ХеНзсЬгШ £йг
аП^ешете РЬуз1о1о^1е»-н1 («Жалпы Физиология Журналын»)
шыгарып турды. Непзшен алганда, жалпы физиология мэсе-
лелер!мен шугылданды, б1рңатар монографиялың еңбектердщ
авторы. Ферворнның «Б1е Вю^епЬуроШезе» (1903) («Биоген
гипотезасы») деген ютабы туралы В. И. Лениннщ ескертпеле-
рш «Философиялың дэптерлерден» (Шыгармалар, 38-том, 347—
348-беттер) ңараңыз. Философиялың көзңарастары жоншея
Ферворн—эклектик, махизмге жаңын болды, «кондпционализм-
Д1» ңоргады. — 251.
Фехнер (ЕесЬпег), Густав Теодор (1801—1887)—немтс жара-
тылыс зерттеуппс! жэне идеалист-философ, 1834 жылдан —
Лейпциг универсйтетшщ физика профессоры. Эксперименттш
пспхология үппн Фехнер еңбектершщ зор мацызы болды; эсь
ресе оныц түйслктерд! зерттеу жөншдегх еңбектер! көбгрек
мэл1м. Философияда Шеллингтщ ыңпалында болды, өзх ашңан
гылыми жаңалыңтардың стихиялың-материалистш сипатын
идеалпзммен жэне дшмен ымыраластыруга тырысты, материя-
ны «рухтың түрагы» деп есептедй
Непзг1 шыгармасы «Е1етеп1е с!ег РзусЬорЬузПс», 1860
(«Психофизика элементтерЬ). — 385.
Фихте (ПсМе), Иммануил Герман (1796—1879)—немютщ
идеалист-философы, Иоганн Готлиб Фихтенщ баласы; 1836
жылдан — Боннда, 1842 жылдан — Тюбингенде философия про-
фессоры; 1837 жылдан «ХеПзсЬпН £йг РЬПозорЫе иш! зреки1а-
Нуе ТЬео1о£1е»-ш («Философия жэне Спекуляциялың Теология
Журиалын») редакциялады.
Непзг! еңбектерк «ВеИга^е гиг СЬагакЪепзНк йег пеиегеп
РЬПозорЫе», 1829 («Жаңа философияның сипаттамасы жөнш-
де»); «8уз1ет йег ЕНйк», 1850—1853 («Этика системасы»);
«Ап1Ьгоро1о£1е», 1856 («Антропология») жэне басңалар. — 235.
Фихте (Е1сЫе), Иоганн Готлиб (1762—1814)—субъективтш
пдеалист, нем1с буржуазиясының мүдделерш бейнелеген XVIII
гасырдың аягындагы — XIX гасырдың басындагы нем1с идеа-
лист^к философиясының өкыц 1794 жылдан—Иена, одан кейш
Берлин жэне Эрланген университеттершщ профессоры. Кант-
тың философиясына сүйене отырып, кантшылдыңты «оңнан»
сынаушылардыц алгашңыларының бгрх болды, «өзшддк заттар-
540
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
дың» объективт! түрде бар екенш тертске шыгарды. Оның оз1
«еылым-1Л1м» деп атаган өзшщ идеалистш системасын Кант
үсынган сана-сез1мн1ң трансценденталдык, (тэяөрибеге тэуел-
С1з) б1рл1Г1 үгымы непзшде курды, адамга тэн Ме«-д1 б!рден-
б!р реалдылың, сайып келгенде бүюл адамзаттың сана-сез1М1-
мен сэйкес келетш ңүд1ретт1 творчестволың күш деп жарияла-
ды. Фихтенщ шюршше, Мен — тек парасат ңана емес, сонымен
б1рге ерш, эрекет те. Ол үдайы диалектикалың даму проце-
сшде болады. Эмпириялың Мен Мен-емест1, табигатты жора-
малдайды; бүлардың екеу! де К. Маркс «табигаттан бөлек-
теп алынтан рухтыц метафизикалың түргыдан боямаланган
түрЬ> (К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы,
2-том, 154-бет) ретшде сипаттаган абсолюттш Л/ен-де синтез-
деледъ
Фихте таным процесш көрсетш беруге эрекет жасады, оның
философиясында адамның практикалың ңызметшщ маңызы
туралы идеалистш формадагы аңгарыс бар. Фихтенщ ңогам-
дың-саяси көзңарастары нем1с буржуазиясының Германияны
капиталистш жолмен ңайта өзгертуге талаптануын бхлдхрдц
бүл ңайта өзгертуд! ол сословиелш пүрсаттылыңтарды ңүрту-
мен, феодалдың ңатынастарды жоюмен жэне азаматтың бос-
тандыңтарды орнатумен, т. б. байланыстырды.
Фихтенщ непзп еңбектерк «АҮ^ззепзсЬаНзкЬге», 1794
(«Еылым-ьшм»); «Үог1езип£еп йЬег (Пе ВезНшпшп^ йез Ое1еЬг-
1еп», 1794 («Ралымның мшдет! туралы»); «О1е ВезЫттип^ йез
МепзсЬеп», 1800 («Адамның мшдетЬ); «8оппепк1агег ВепсЫ
ап йаз £гб(3еге риЬКсит йЬег ааз ещепшсЬе ҮУезеп йег пеиез-
1еп РЬИозорЫе», 1801 («Ең жаңа философияның шын мэнш
ңалыц жүртшылыңңа айдай аның етш баяндау») жэне басңа-
лар. — 67—68, 71, 77, 82, 151—153, 156, 162, 166, 217, 219, 222,
235, 239, 240, 256, 338.
Фишер (Е1зсЬег), Куно (1824—1907)—немхстщ буржуазия-
лың философия тарихшысы, гегелышл, Иенада (1856 жылдан),
одан соң Гейдельбергте философия профессоры. Наңты мате-
риалга бай басты шыгармасы — көп томдың «СезсЫсЫе с!ег
пеиегеп РЫЫзорЫе», 1854—1877 («Жаңа философия тарихы»);
бүл шыгармасында Бэконның, Декарттың, Спинозаның, Лейб-
ництщ, Канттың, Фихтенщ, Шеллингтщ, Гегельдщ жэне басңа
философтардың философиялың системалары баяндалган.
Алайда, ойшылдардың өм!рбаяндары мен философиялың көзңа-
растарын баяндап берумен шектелш, Фишер философияның
элеуметтш түп-тамырларын, белпл! Ыр системалардың пайда
болуының ңогамдың-тарихи жагдайларын жэне олардың шын
мэнш ашып көрсете алмады. Мысалы, Гегельдщ философпялың
системасын Фишердщ баяндау эд1сш сипаттай келш,
В. И. Ленин былай деп жазды: ол «нетурлым жецъл үгымды
алады — Энциклопедиядан мысалдар келтчредх, оңбаган
б1рдемелерд1 ңосып шатады..., б!раң оңушыларга Гегельдщ
абстракт үгымдарыиың ңиын ауысуларына, ерекшелштерше,
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
541
тасуына, бэсеңдеуше кьлттх т$алай 1здеу керетшгш корсетпейд!»
(Шыгармалар, 38-том, 177-бет).— 219.
Фогт .(Уо£1), Карл (1817—1895)—нем!с жаратылыс зерттеу-
ппс1, турпайы материализмшң басты өкглдершщ б!р1. Герма-
ниядагы 1848—1849 жылдардагы революцияга ңатысты, Франк-
фурт ¥лттың жиналысының депутаты болды, үсаң буржуазия-
шыл демократ ретшде оның сол ңанаты жагында болды.
Революция жецхлгске үшыраганнан кейш Швейцарияга
эмиграцияга кетть Зоология, геология жэне физиология жонш-
деп б1рңатар еңбектердщ авторы. Түрпайы материализмшц
•жаңтаушысы болып, «өттщ бауырга немесе несептщ бүйрекке
ңандай ңатынасы болса, ойдың да мига ңатынасы сондай деуге
болады» («Физиологиялың хаттар», Спб., 1867, 298-бет) дедй
Еылыми социализмнщ ңас жауы болып, пролетарлың револю-
цпонерлерд! ңудалауга ңатысты. К. Маркс пен Ф. Энгельстщ
ңызмет! туралы жалаңорлың мэлтмдемелер жасады. Маркс
«Фогт мырза» деген памфлетшде (1860) Фогтты Луи Бонапарт-
тын жасырын жалдама агент! деп эшкерелед! (ңарацыз:
К. Маркс пен Ф. Энгельс. Шыгармалар, 2-басылуы, 14-том,
395—691-беттор). — 43, 270, 376.
Фолькман (Ү’о1ктапп), Паулъ (1856—1938 жж. шамасы) —
Кёнигсбергте (1894 жылдан) теориялың физика профессоры;
философияда — эклектик, протестанттың ппркеуд! ңоргап, мате-
риализмге ңарсы күрес жүрызд!; Файхингердщ «фикцпониз-
мш» жаңтаушы. Фолькманның «ЕгкешНшзШеогеБзсйе Сгнш1-
2Й£е йег Ка1иглу188еп8с1таЙеп» (1896) («Жаратылыс тану
гылымдарының таным теориясы») деген ютабына В. И. Ленин-
нщ ескертпелерш «Философиялың дэптерлерден» (Шыгармалар,
38-том, 346-бет) ңараңыз. — 182—183.
Франк (Егапск), Адолъф (1809—1893)—француздың идеа-
лист-фплософы, өз1 басңа философтармен б!рлесш жазган
философиялың сөзд1кт1ң ңүрастырушысы. «Бе соштишзше
Зи^ё раг ГЫзкиге» (1849) («Коммунизм—тарих алдында») деген
шыгармасында өз түсындагы коммунистш Ымдерге ңарсы
шыңты.—139.
Франк (Егапк), Филипп (1884 ж. туган)—осы замангы неопо-
зптивист-философ жэне физик; 1912—1938 жылдары — Прагада
профессор; 1938 жылы Америка Ңүрама Штаттарына эмигра-
цплга кетть Философия жөншдеп б!рңатар маңалалардың
авторы, мынадай ютаптар жазды: «Баз Епйе бег шесйатзН-
зсйеп Рйузгк», 1935 («Механистш физиканың аңыры»); «Ве1-
луоеп Ркузкз апй РйПозорйу», 1941 («Физика мен философия
аралыгында»); «РЬПозорйу о£ Вшепсе», 1957 («Гылым филосо-
фиясы»). —181—182.
Фрейзер (Егазег), Александр Кемпбел (1819—1914)—агыл-
шын философы, Эдинбург университетшщ логпка профессоры,
542
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Берклид! жаңтаушы жэне оның шыгармаларын бастырушы,
«РЬПозорЬу о! ТЬе1зте» (1895—1897) («Теизм философиясы»)
деген штаптың жэне басңа еңбектердщ авторы. —15, 22—24,
25, 26.
Фридлендер, 0. — цараңыз: Эвальд, Оскар.
X
Хвольсон, 0. Д. (1852—1934)—физик, 1891 жылдан—Петербург
университетшщ профессоры, Рылым академиясының ңүрметт!
мүшес! (1920 жылы сайланды), оның электротехника саласынан
жазган еңбектер!—«Термодинамика жөншдег! лекциялар»
(1915) мен «Физика курсының» (1892—1915) едэу!р маңызы
бар; «Физика курсы» көп уаңыт бойы жогаргы мектеп үшш
оңу ңүралы болып келдь Фйлософияда идеализмге бешм
болды. — 399.
Хиббен (ШЬЬеп), Джон Грир (1861—1933)—американ идеа-
лист-философы, 1897—1918 жылдары—.Принстон университе-
тшщ профессоры, кейш оның президентх болды. Ең маңызды
еңбектер! логика проблемаларына арналган. Негхзгт шыгарма-
лары: «1пс1ис11Үе Ьо£1с», 1896 («Индукциялың логика»); «Не^еГз
Ьо£1с, ап Еззау ш 1п1егрге1аНоп», 1902 («Гегельдщ логикасы,
түсшд1ру тэж1рибес1»); «ПейисНуе Ьо£1с», 1905 («Дедукциялың
логика») жэне басңалар. — 308—309.
Ц
Циген (ТНеЬеп), Теодор (1862—1950)—нем1с идеалист-фило-
софы, физиолог жэне психиатр; 1892 жылдан — Иенада, одан
кейш — Утрехт пен Галледе, 1904 жылдан — Берлинде психи-
атрия профессоры, 1917 жылдан — Галледе философия профес-
соры; эмпириокритицизм мен имманенттш философияны
жаңтаушы.
Непзп еңбектерЕ «РзусйорЬузюк^зсЬе ЕгкеппИнзЪЬеопе»,
1898 («Психофизиологиялың таным теориясы»); «П1е СгипсПа-
£еп йег Р8усЬо1о£1е», 1915 («Психология непздерЬ); «ҮоНе-
зип^еп йЬег АзЬЬеНк», 1923—1925 («Эстетика жөншдеп лекция-
лар») жэне басңалар. — 250, 260.
Ч
Чернов, В. М. (1876—1952)— эсерлер партиясы лидерлершщ
жэне теоретиктершщ б1рЬ 1902—1905 жылдары — эсерлердщ
орталың органы—«Революциопная Россия» газетшщ редакторы.
Марксизмге ңарсы багытталган маңалалар жазып, Маркстщ
теориясы ауыл шаруашылыгына ңолдануга жарамайды деп
дэлелдеуге тырысты. Черновтың теориялың еңбектершде субъ-
ективтш идеализм мен эклектика ревизионизммен жэне
халыңшылдардыц утопиялың идеяларымен үштастырылады; ол
ЕС1МДЕР КӨРСЕТК1Ш1
543
гылыми социализмге реформистш буржуазиялың «конструк-
циялык, социализмдх» ңарсы ңоюга тырысты. 1917 жылгы
Февраль буржуазиялыкгдемократиялың революциясынан ке-
Й1н — буржуазиялың Уаңытша үюметтщ епншЬпк министрц
помещиктердщ жерш тартып алган шаруаларга ңарсы ңатал
жазалау шараларын үйымдастырушы. Октябрь социалистш
революциясынан кейш —'антисоветтш бүлштердт үйымдасты-
рушылардың б!р1. 1920 жылы эмиграцияга кеттц шетелде
жүрш антисоветтш эрекетш тоңтатңан жоң. —13, 101, 102,
103—105, 107—108, 116, 122, 137, 143, 147, 206, 213, 228, 237, 241,
358.
Чернышевский, Н. Г. ^1828—1889)— орыстың үлы револю-
цияшыл демократы, галым, жазушы, эдебиет сыншысы; орыс
социал-демократиясының аса көрнект! 1зашарларыныц б!р1.
Чернышевский Россияныц 60-жылдардагы революциялың-демо-
кратиялың ңозгалысының идеялың дем беруппс! эр1 косем!
болды. Социалист-утопист болган ол социализмге шаруалар
ңауымы арңылы өтуге болады деп санады, б!раң сонымен б!рге
революцияшыд демократ ретшде «цензураның бөгеттер! мен
кедергьлерше ңарамастан — шаруалар революциясы идеясын,
бүңараның барлың еск! өк1меттерд1 ңүлату жолындагы күресь
нщ идеясын тарата отырып, өз заманындагы саяси оңигалар-
дың бэрше революцияЛың рухта эсер ете бьлд!» (В. И. Ленин.
Шыгармалар, 17-том, 107-бет). Чернышевский 1861 жылгы
«шаруалар реформасының» крепостниктш сипатын ашу-ызамен
эшкерелед!, шаруаларды көтерыюке шаңырды. 1862 жылы оны
патша үк1мет1 түтңынга алып, Петропавл ңамалына ңамады,
мүнда ол ек1 жылдай болып, одан кейш жет1 жыл мерзхмге
каторгалың жүмысңа жэне өм!р бойы Сибирьде түруга кесглд!.
Чернышевскпй тек ңартайган шагында гана айдаудан боса-
тылды. Ол өм1рш1ң соңгы күндерше дейш элеуметтш теңшз-
д!кке ңарсы, саяси жэне экономикалың езгшщ барлың көршхс-
терше ңарсы жалынды күрескер болып ңала бердь
Чернышевский орыстың материалистш философиясын да-
мыту саласында орасан зор ецбек схщрдь Оның философиялың
көзңарастары Маркске дейшп бүкы материалистш философия-
ның шыңы едк Чернышевский материализм! революциялың
пэрменд! сипатта болды. Чернышевский эр түрл! идеалпстш
теорияларды ңатал сынга алып, Гегельдщ диалектикасын
материалистш рухта ңайта жасауга үмтылды. Саяси экономия,
эстетика, көркем сын, тарих саласында Чернышевский өм!р
щындыгын зерттеуге диалектикалың түргыдан ңараудыц үлп-
лерш көрсетп. Чернышевский шыгармаларын зерттеген
К. Маркс бүл шыгармаларды өте жогары багалады жэне Чер-
нышевскийд! орыстың үлы галымы деп атады. Ленин Черны-
шевский туралы былай деп жазды: «Чернышевский — 50-жыл-
дардан бастап 88-жылга дейш сындарлы философпялың
материализм дэрежесшде бола бхлген... б1рден-б!р шын үлы
орыс жазушысы. Б1раң орыс түрмысының артта ңалуы себепт!
544
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Чернышевский Маркс пен Энгельстщ диалектикалың материа-
лпзхп дэрежесше көтерые бымед!, дурысыраң айтңанда: коте-
рые алмады» (осы том, 412—413-беттер).
Чернышевскийдщ ңаламынан философия, саяси экономия,
тарих, этика, эстетика саласында б!рңатар тамаша шыгар-
малар туды. Оның эдеби-сын шыгармалары орыс эдебиет! мен
өнершщ дамуына орасан зор ыңпал жасады. Россиядагы жэне
шетелдердег! революционерлердщ талай үрпагы Чернышев-
скийдщ «Ие 1стеу керек?» (1863) деген романынан тэл1м-тэр-
бие алды. — 410—413.
Ш
Швеглер (8сЫүе£1ег), Алъберт (1819—1857)—пем1с теологы,
фплософ, филолог жэне тарихшы, «ОезсЫсМе йег РйПозорЫе
]Ш Йтп0» (1847) («Философия тарихыныц очерктер!») деген
ютаитың авторы; Аристотельдщ «Метафизикасын» нем1с плше
аударды, 1843 жылдан 1848 жылга дейш. Штутгартта жэне Тю-
бингенде шыгып турган «ЯайгЬйсйег йег Се^епчуаН» («Осы За-
ман Эржылдыгы») журналын редакциялады.—140.
Шеллинг (ЗсЬеПш^), Фридрих Вилъгелъм Иосиф (1775—
1854)—XVIII гасырдың аягындагы — XIX гасырдың басында-
гы нем1с идеалистш философиясының өкхл1, Иенадагы (1798
жыллан), Вюрцбургтег! (1803 жылдан), Мюнхендег! (1806 жыл-
дан) жэне Берлиндеп (1841 жылдан) университеттердщ про-
фессоры. Эуел! Фихтенщ философиясын жаңтады, одан кешн
болмыс пен ойлаудың, материя мен рухтың, объект пен субъек-
тшщ абсолюттш б1рдейл1Г1 идеясын усынып жэне бул б!рдей-
Л1кт1 «элемдш рухтыц» санасыз ңалпы деп ңарап, объективтш-
идеалпстш «б!рдейлш философиясын» жасады.
Шеллинг натурфилософияның аса көрнект! өкы! болды; идеа-
лпстш сипатына ңарамастан, натурфилософия опың философия-
лың спстемасындагы негурлым ңунды нэрсе болды. Өз ңызме-
тшщ соңгы кезеңшде корольдш Пруссияныц ресми идеологы
болып алган соң, Шеллинг дши-мистикалың «аңтарылу филосо-
фиясын» уагыздады; бул философияга Ф. Энгельс ңарсы шың-
ңан болатын (ңараңыз: К. Маркс пен Ф. Энгельс. Ертеректе жа-
зылган шыгармаларыпан, 1956, 386—465-беттер).
Неызп ецбектерк «Егз1ег Еп1луиг£ етез ЗузЪетз (1ег Ха1пг-
рЫ1о«орЫе», 1799 («Натурфилософия системасының алгашңы
нобайы»); «8уз1ет йег 1гап82еш1еп1а1еп МеаПзтиз», 1880
(«Трансценденталдың идеализм системасы») жэне басңалар.—
384.
Шишкин, Н. И. (1840—1906) — математик жэне физик, Мос-
ква пспхологпялың ңогамының мүшес1, «Вопросы Философии п
Психологии» журналының ңызметкерь «Механикалың теорпя
тургысынан ңарагандагы психологиялың ңубылыстар туралы»,
«Математикалың психологиямен байланысты алгандагы детер-
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
545
минизм туралы» жэне «Лобачевский кещспп» дегсн маңала-
ларында жаратылыс тану гылымындагы эмпириокритицпзм
идеяларын ңоргады.— 341—344.
Шмидт (ЗсЬпнсН), Генрих (1874—1935)—немк биологы,
Эрнст Геккельдщ шэюрт! жэне хзбасары, Иенадагы Геккель ар-
хивш1ң директоры; Э. Геккельдщ идеализм мен клерикализмге
ңарсы күресше белсене ңатысты; Э. Геккельд! реакцияшыл фи-
лософтар мен теологтардың шабуылыпан ңоргады, осы маңсат-
пен мынадай б!рңатар еңбектер жазды: «бег Кашр£ шп Ше
«АУеИтаЪзе!» ипй сПе КгШк», 1900 (««Дүние жүмбаңтары» жо-
шндеп күрес жэне сын»); «Наеске1з Ыо^епеНзскез 0гипс1£08е17
ипс! ьеше Се^пег», 1902 («Геккельдщ нег1зг1 биогенетпкалың
заңы жэне оныц ңарсыластары»); «Мошзшиз ипй СЬп81еп1шп»,
1906 («Монизм жэне христиан дшЬ>) жэне басңалар.— 399.
Шопенгауэр (Зсйорепйаиег), Артур (1788—1860) — пем!с фп-
лософы, нем!с буржуазиясының реакцияшыл топтарыпьщ
пигылдарын б1‘лд1рген субъективтш идеалист, Ф. Энгельстщ ай-
туынша, Шопенгауэрдщ философиясы еск1 философиялың снс-
темалардыц филистердщ рухани дэрежесше бешмделгеп ңал-
дыңтарынан ңүрдлады (ңараңыз: «Анти-Дюринг», 1957, 313-бет).
Шопенгауэрдщ шшршше, сыртңы дүние — түсшштер дүниесң
субъектшщ ппш мэш тудыратын сана ңүбылысы; оны тану
мүмкш емес. Шопенгауэр ңогамдың прогресс идеясын теркке
шыгарды, халың бүңарасының өзшщ т1рппл1к жагдайларын
жаңсарту жолында күресуше ңарсы шыңты. Өз философиясы-
пың непзг! ңагидаларын 1813 жылы докторлың диссертацпя-
сында түжырымдады, одан кейш «Ө1е УҮеК а1з АУШе шн1
Уог81е11ип£» (1819) («Дүние — ерш жэне түсшш») деген басты
шыгармасында баяндады.
Империализм заманында реакцияшыл буржуазиялың фпло-
софтар (Ф. Ницше, А. Бергсон, У. Джемс, Б. Кроче жэне бас-
ңалар) Шопенгауэр философиясыныц волюнтаризм! мен ирра-
ционализмш кең пайдаланды; бүл волюнтаризм мен иррацио-
нализм герман фашизм! идеологиясының б!р ңайнар көз1
болды.— 214, 256.
Штарке (ЕИагске), Карл Николай (1858—1926)—Дания фпло-
софы жэне социолог, Копепгагенде (1916 жылдан) профессор
болды; «БисКүщ ГеиегЬасй» (1885) («Людвиг Фейербах») деген
штаптыц авторы; Ф. Энгельстщ «Людвпг Фейербах жэне немк-
тщ классикалың философиясының аңыры» деген ецбеп осы
штапты сын көзбен ңарап талдауга арналган.— 230.
Шуберт-Золъдерн (8сЬиЪег1-8о1(1егп), Рихард (1852—1935) —
Лейпцигте философия профессоры, имманенттш философпя деп
аталатынның ок1Л1; немштщ реакциялың «ХеИзсЫШ £йг нпгоа-
пеп!е РЫ1о8орЫе»-сш («Имманенттш Философия Журналын»)
шыгаруга ңатысты.
546
ЕС1МДЕР КӨРСЕТКШП
Непзп шыгармалары: «НЬег Тгапзсепйепг без 0Ь]ес1з ипс1
8иЬ]ес1з», 1882 («Объект пен субъектшщ трансцендентпп ту-
ралы»); «ОгипсПа^еп ешег Егкепп^тз^Ьеопе», 1884 («Таным
теориясының непздерЬ); «Оаз тепзсЬИсЬе О1йск ипй сПе
8О21а1е Ега^е», 1896 («Адам баңыты жэне элеуметтш мэселе»)
жэне басңалар.— 69, 70, 200, 233—236, 238—239, 241—243, 260,
281, 370, 371, 394, 397.
Шульце (8сЬи1ге), Готлиб Эрнст (1761—183.3)—немхстщ
идеалист-философы, Давид Юмның тзбасары, Гельмштедтте,
одан соң Гёттингенде профессор болды. Шульңе Канттың өзш-
Д1к затын үзыдькесыдд бекерге шыгарды, оны материализмге
икемделу деп есептедц объективтш бЬпмнщ мүмкшдггш тер!с-
ке шыгарды, танымды түйсштерде бершген тэж!рибемен шек-
тед1, антик скептицизмш жаңгыртуга жэне модерлепдтруге ты-
рысты. Өзшщ непзг! философиялың шыгармасында айтылган
ертедег! гректщ скептик-философы Энезидемнщ ес1м1 бойын-
ша философия тарихында Шульңе-Энезидем деген атпен бел-
Г1Л1.
В. И. Ленин атап откен ютаптан басңа мынадай еңбектер
жазды: «СгипсЬйр йег рЬИозорЫзЬеп УУшзепзсЬаЙеп», 1788—1790
(«Философия гылымдары очерш»); «КгШк йег ЪЬеогеНзсЬеп
РЬПозорЫе», 1801 («Теориялың философия сыны») жэне басңа-
лар.—151—152, 206, 217—218, 219, 222.
Шуппе (8сЬирре), Вилъеелъм (1836—1913) —нем1с философы,
субъективтш идеалист, имманенттш мсктеп деп аталатынның
басшысы, Грейфсвальд университетшщ (1873 жылдан) профес-
соры. Шуппенщ шЫршше, болмыс санамен б!рдей, жеке Мен-
дер сананың түрлер! болып табылады. Шуппенщ мүндай көз-
ңарасы лажсыздан солипсизмге экеп соңты. Немхстщ реакция-
лың «ХеПзсЬпИ 1йг шппапеЫе РЫ1о8орЫе»-сше («Имманенттш
Философия Журналына») жазып түрды.
Непзп шыгармалары: «Егкепп1т81Ьеоге1д8сЬе Гю£1к», 1878
(«Теориялың-таным логикасы»), «И1е шппапеЫе РЫЫзорЫе»,
1897 («Имманенттш Философия»); «Иег 8о11р818пш8», 1898 («Со-
липспзм») жэне басңалар.— 6, 69, 72, 74, 78, 117, 200, 233—234,
235, 238—241, 245, 250, 251, 256, 259, 273, 369, 394, 405, 406.
Э
Эеалъд (Е\үа1с1), Оскар (0. Фридлендердщ бүркеншш аты)
(1881 ж. туган) — Австрияның неокантшыл-философы; 1909
жылдан — Венада философия приват-доцентЬ
Непзп шыгармалары: «ВЫЬагс! Ауепагшз...», 1905 («Рихард
Авенариус...»); «Кап1з Ме1Ьос1о1о^1е ш йггеп Сгипйгй^еп», 1906
(«Кант методологиясының непзп белплер!»); «И1е АҮ1е(1ег-
^еЬиг! йез Се181е8», 1920 («Рухтың ңайта тууы») жэне басңа-
лар.— 58—59, 72—74, 94, 97.
Энгелъс (Еп^еЬ), Фридрих (1820—1895)—гылыми комму-
низмнщ непзш салушылардың бгрг, халыңаралың пролетариат-
ЕСШДЕР КӨРСЕТКШП
547
тың көсем! жэне устазы, К. Маркстхң досы эрт серш (В. И. Ле-
нпнн1ц «Фридрих Энгельс» деген маңаласын ңараңыз. Шыгар-
малар толың жинагы, 2-том, 1—15-беттер).— 5—6, 9, 10, 13, 26,
35—36, 42—43, 48, 52, 58, 62, 64, 77, 85, 88, 89, 94, 101—105, 106,
107—108, 111—121, 122, 123, 128—129, 135, 136, 140, 141, 142—144,
146, 147, 148, 150, 153, 158, 159, 164, 169—171, 173, 174, 177, 182,
183, 190, 193, 194, 195, 196, 202, 204—205, 206—207, 208—211, 220,
225, 226, 227—228, 229—230, 231—232, 254, 257, 262, 269, 270—275,
278, 279, 281, 282, 283, 284, 285, 287, 296, 297, 299, 301, 305, 334,
339, 352, 353, 358, 359, 361, 363, 364, 376, 377—378, 379, 380, 383—
384, 385—387, 392, 393, 396, 408, 411, 413.
Ю
Юм (Ннте), Давид (1711—1776) —агылшын философы, субъ-
ектпвтш идеалист, агностик; буржуазиялык, тарихшы жэне эко-
номист; философияда Дж. Беркли бастаган 1СТ1 — Дж. Локктың
сенсуализмш идеалистш рухта дамытуды одан эр! жалгастыр-
ды. Түйсштерд! танымның непз! деп мойындай отырып, ол
жай түйсштерд! жэне олардан ңуралатын түсшштерд! комбина-
цпялау (эдетке сүйешп) танымның мшдеп деп есептедй Себеп-
тхлхкт! материалистш түргыдан түсшуд! терюке шыгарды, ңү-
былыстардың тек уаңыттың кезектыпгш гана мойындады, сырт-
ңы дүниешң бар екендйл туралы мэселеш шепплмейтш мэселе
деп б1лд1. Юмның көзңарастары идеалистш буржуазиялың фи-
лософияның одан эр! дамуына едэу!р ыңпалын тиыздй
Нег1зг1 еңбектерк «А ТгеаНзе оп Ншпап ^а!пге», 1739—1740
(«Адамның жаратылысы туралы трактат»); «Ап Епңшгу соп-
сегшп& 1йе Ргшс1р1ез о£ МогаЬ», 1751 («Адамгерпплш принцип-
тер! туралы зерттеулер») жэне басңалар.— 5, 26, 27—29, 48, 63,
65, 102, 103, 104, 106, 107, 111, 119, 122, 135, 136, 146, 151, 152, 169,
173, 175, 177, 182, 183, 203, 206, 216, 219, 222, 225, 227, 229, 230,
231, 236, 239, 246, 279, 337, 355, 385, 408.
Юшкевич, П. С. (1873—1945) — социал-демократ, меныпевлк;
философияда позитивизм мен прагматизмге ңосылды; реакция
жылдарында маркстш философияга ревизия жасады, оны ма-
хпзмшң б!р түр! — «эмпириосимволизммен» алмастыруга ты-
рысты. «Марксизм философиясы жөшндег! очерктер» деген ре-
визионистш жинаңңа кгрген «Эмпириосимволизм түргысынан
алгандагы ңаз1рп энергетика» атты маңаланың жэне «Материа-
лизм жэне сыншыл реализм» (1908), «Жаңа лептер» (1910),
«Дүпиеге козңарас жэне дүниеге көзңарастар» (1912) деген
ютаптардың авторы. 1917—1919 жылдары Украинада меньшевпк-
тш «Объединение» журналына жэне басңа антиболыпевиктш
басылымдарга жазып түрды; кешшрек саяси ңызметтен шеттеп,
фйлософиялың эдебиетт! аударушы ретшде жүмыс ютедй— 6,
9-10, 13—14, 23, 59-60, 64, 69, 101, 163, 181, 182—183, 184, 190-
191, 194, 220, 228—229, 230, 259, 283, 297, 299, 309, 311, 321, 332,
345.
548
В. И. ЛЕНИНН1Ң
«М А Т Е Р И А Л И 3 М Ж Ө Н Е
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ»
К1ТАБЫН ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
190 8
Февралъдың
бгръншъ
жартысы.
25 январъ
(7 февралъ).
31 январъ
(13 февралъ).
11 (24) февралъ.
Ленин «Материализм жэне эмппрпокритп-
цизм» дегеп ютабын жазуга кхркедң Женева
Оңу ңогамының (8ос1ё1ё йе Бес1иге) толык,
мүшелЮне өтедц осы ңогамның кттапхана-
сында философиялың эдебиетт! оңиды.
Ленин А. М. Горькийге жазган хатында Бог-
дановтың, Базаровтың, Луначарскпйдщ жэне
басңа махистердщ еңбектер!н зейш ңоя оңып
жатңапын хабарлайды, олардың фплософия-
лың козңарастарының ңате екендшшө көз
жетшзедк «Мен материализмд! жаңтаймын,
«эмпирио-»-га жэне т. т. ңарсымын»,— деп
жазды Ленин.
Ленин А. М. Горькийге жазган хатыпда оның
фплософия мэселслер! жөшндеп көзңараста-
рына дау айтады; К. Маркс пен Ф. Энгельс-
тщ материализмш ңоргайды.
Ленип философия мэселелер! жөшнде
РСДРП-да жүрш жатңан күрес туралы «П1е
Кеие 2еП»-тагы заметкага байланысты «Про-
летарпй» газет! редакциясының кецесше ңа-
тысады. Кецесте «Пролетарий» редакциясы-
ның атынан Ленпн жазган мэл1мдеменщ
текст! б!рауыздан бектледң бул мэл1мдемеде
философиялың талас фракциялың талас емес,
философия жөншдег! алауыздыңтарды фрак-
циялың алауыздыңтар етш көрсетуге тырысу
эрекеттершщ бэр! түбхршеп ңате деп атап
көрсет1лед1.
В. И. ЛЕНИННЩ К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
549
12(25) февралъ-
дан ертерек.
12(25) февралъ.
11 (24) .нарт.
Марттыц ек1нш1
жартысы —
кеш дегенде
3 (16) апрель.
Ерте дегенде
март —
кеш дегенде
14(27) октябръ.
3 (16) апрелъ.
Ленин Петербургтеп туыстарына оз1шц 1906
жылгы философиялың ңолжазбасын хздеп
тауып, салып яиберудх өтшш хат жазады,
Богдановтың эмпириомонизмше ңарсы багыт-
талган бул ңолжазбасын Ленин «Ңатардагы
маркспстщ философия туралы заметкалары»
деген атпен бастыруды ойлаган едъ
Ленин А. М. Горькийге махизм мен орыс ма-
хистерше (Богдановңа жэне басңаларына)
ңарсы бтспес күрес жүрпзу ңажеттхп ту-
ралы жазады; большевиктер арасында фило-
софия мэселелер! жөншде туган алауыздың-
тардың тарпхын баяндайды, бүл алауыздың-
тар махистердщ «Марксизм философиясы жо-
ншдеп очерктер» деген кггабыпыц шыгуьша
байланысты шиелешсш кеткен едь
Ленин А. М. Горькийге жазган хатында ма-
хистердщ «Марксизм философиясы жөншдеп
өчерктер» деген ютабына мүлде тертс бага
бередң философия мэселелер! жөншде махис-
термен күрестщ болмай ңоймайтындыгын
атап корсетсдь
Ленин «Карл Маркс (1818—1883)» жинагына
арнап «Марксизм жэне ревизионизм» деген
маңаласын жазады. Маңалага жазган ескер-
тушде Ленин «Марксизм философиясы жо-
шндеп очерктер» деген Ытапңа ңарсы таяу
уаңытта бтрңатар маңалалар немесе ерекше
штапша жазгысы келетшш айтады.
Ленин мына штапты оңиды: 1. Б1е1г^еп.
«К1ешеге рЪПозорЫзсйе ЗсЫШеп. Еше Апз-
лүаЫ». 81и11&аН, Б1е1г, 1903 (И. Дицген. «К1-
пп-пр1м философпялың еңбектер. Таңдама-
лылар». Штутгарт, Дитц, 1903) жэпе оган
белплер салады. Бүл штапты Лепин «Мате-
риалпзм жэне эмпириокритпцизм» деген ецбе-
гшде кеңшен пайдаланады.
Лснин А. М. Горькийге жазган хатында өз)-
нщ «Маркспзм жэне ревизионизм» деген ыа-
ңаласы туралы айта отырып, махистерге
«ресми согыс жарияланганын» хабарлайды.
Ленин А. В. Луначарскийге жолдаган хатын-
да «гылыми соцпализмд! дшмен б1р1кт1рудЬ>
уагыздаушылардап жэне барлың махистер-
ден оз жолыпыц бөлек екешн жазады.
550
В. II. ЛЕНИНН1Ң К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
10 жэне 17 (23
жэне 30) апрелъ
аралырында.
Апрелъ.
Май.
Майдың аяры—
июнънщ басы.
Ерте дегенде
май.
7 (20) июнъ.
Ленин Капри аралындагы А. М. Горышйге
оның шаңыруы бойынша барады. Ленин
А. Богдановңа, В. Базаровңа жэне А. В. Лу-
начарскийге философия мэселелер! жөншде
өзшщ олардан сөзс1з ажырасатынын мэл!м-
дейдк
Ленин Ф. Энгельстщ «ВЬег ЫзйопзсЬеп Ма-
^епаИзшиз» («Тарихи материализм туралы»)
деген маңаласын оңиды жэне оган белплер
салады; бул маңала мына журналда жария-
ланган ед1: «Б1е Хепе 2еИ», Йг. 1, XI
1айг£ап£, 1. Вапй, 1892/93. Энгельстщ маңала-
сын Ленин «Материализм жэне эмпириокри-
тицизм» деген ютабында пайдаланады.
Ленин Лондондагы Британ музейшщ к!тап-
ханасында жумыс 1стейд1, Женева штапхапа-
ларынаи табылмаган философия жэне жара-
тылыс тану гылымы жөншдег! эдебиеттер
мунда бар едъ Бүл эдебиеттер «Материализм
жэне эмпириокритицизм» деген штабын жа-
зу үшш ңажет болган-ды.
Ленин «Референтке он сүраңтьт» жазып, оны
А. Богдановтың «Бтр философиялың мектеп-
тщ бастан кешкендерЬ деп аталатын рефе-
ратында И. Ф. Дубровинскийдщ (Иннокен-
тийдщ) сөйлейтш сөзшщ тезистерт ретшде
Лондоннан салып жтбередт, реферат Женева-
да 1908 жылы 15 (28) майда болады.
Ленин Лондоннан Женевага ңайтып келтстмен
«Пролетарий» редакциясының мэжппсшде
И. Ф. Дубровинскиймен бхрге А. Богдапов
ңарарының жобасын ңабылдамай тастайды,
бүл жобада эмпирйокритицизмд! уагыздау
большевиктш фракцияның мүдделерше «ңай-
шы келмейдт» деп үйгарылып, А. Богданов-
тың рефератында И. Ф. Дубровинскийдщ сөй-
леген сөзш айыптау үсынылган едт.
Ленин Г. В. Плехановтың «Марксизмшң не-
пзг1 мэселелер!» (Спб., 1908) деген штабын
оңиды жэне оган белгтлер салады.
Ленин М. А. Ульяновага жазган хатында
«москвалың философ-бастырушы» П. Г. Дау-
гешң «Материализм жэне эмпириокритицизм»
деген к1табып басып шыгарудан бас тартңа-
нына өкш1ш б1лд1ред1 жэне басңа бастыру-
шы табуды өтшедь
В. И. ЛЕНИНШҢ К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
551
18 июнъ (1 июлъ)Лънин Одессадагы В. В. Воровскийге жолда-
ган хатында А. Богдановпен жэне Г. А. Алек- синскиймен алауыздыңтарының шиелешсш кеткешн, олардан сөзс1з ңол үзетшш жазады; өзшщ философиялың ютабын басып шыгару мүмкшдхп туралы сүрайды.
30 июнъ (13 июлъ). Ленин М. И. Ульяновага жазган хатында «Материализм жэне эмпириокритицизм» де- ген ютабын жазып жатңанын хабарлайды жэне Г. И. Челпановтың «Авенариус жэне оның мектебт», «Имманенттш философия» де- ген ек1 ютабын Ж1беруд1 өтшедь
Август. Ленин А. Богдановтың өзшщ философиялың жэне саяси көзңарастарын ашың баяндауын «Пролетарий» редакциясының атынан талап етедь
Сентябръ. Ленин «Материализм жэне эмпириокрити- цизм» деген ютабына алгы сөз жазады. Ленин өз ютабының ңолжазбасын оңып шы- гу үппн В. Ф. Горинге (Галкинге) бередь
14(27) октябръ. Ленин А= И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында «Материализм жэне эмпириокрити- цизм» деген ютабын жазып бтргенш хабар- лайды, ңолжазбаны салып ж!беру үшш се- шмд1 адрес беруд! жэне титтей мүмкшдш болган жагдайда штапты басып шыгаруга шарт жасасуды өтшедй
26 октябръ (8 ноябръ). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында «Материализм жэне эмпириокрити- цизм» деген штабының ңолжазбасын жөнелту үшш адрес хабарлауды өтшедң цензура тым ңатал болган жагдайда, беттщ төмешт жа- гында бершетш ескертуде «фидеизм» деген сөзд1Ң магынасын түсшдхрш, кхтаптагы «поп- шылдың» деген сөзд! осы сөзбен ауыстыруга келшед!.
28 октябръ (10 ноябръ). Ленин Петербургтеп махист-меныпевик П. С. Юшкевичке жазган хатында шыгарылмаңшы болып отырган эдеби-философиялың жинаң- тарга маңала жазу туралы үсынысты ңабыл- дамайтынын б1лд1ред1.
4 (17) ноябръ- Оен ертерек. Ленин Подольсшге В. А. Левицкийдщ атына «Материализм жэне эмпириокритицизм» де- ген штабының ңолжазбасын янбередь
552
В. II. ЛЕНИНН1Ң К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
13(26) ноябръ. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында оның 9 (22) ноябрьдег! хатын алга- нын хабарлайды, бул хатта «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген штабы ңол- жазбасының алынганы туралы айтылган бо- латын; басңа бастырушы табылмаган жаг- дайда ңолжазбаны «Жизнь и знание» баспа- сындагы В. Д. Бонч-Бруевичке жтберуд! усы- нады; «Шрхспенщ» соңындагы Н. Валентпнов туралы айтылатын текске ңосымша еппзуд! өтшед!.
27 ноябръ (10 декабръ). Ленин А. И. Ульянова-Елпзаровага салган те- леграммасында «Материализм жэне эмпирпо- критицизм» деген кхтабын басып шыгаружо- шнде Москвадагы «Звено» баспасыныц шарт- тарын ңабыл алуга келюедь Ленин М. А. Ульңновага жазган хатында А. И. Ульянова-Елизаровадан «Звено» баспа- сымен шарт жасасуды тездетуд! өтшед! жэ- не «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген штабын дереу басып шыгару туралы талаптың шартңа енпзыуш талап етедг, бас- пасөз туралы заңдар бойынша Анна Ильп- ничпаның жауапңа тартылмауы үшш шарт- ты оның атына емес, автордыц өз атына жа- сасуга кецес бередь
29 ноябръ мен 1 декабръ (12 Ленин мен Н. К. Крупская Жепевадан Па- рпжге барады, өйткеш «Пролетарпй» газет!
жэне 14 декабръ) осында шыгарылатын болган ед1.
арал ыгында.
6 (19) декабръ. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында «Материализм жэне эмпириокритп- цизм» деген ютабында Богданов пен База- ров жөшнде айтылган сөздерд! жумсарта тү- суге кел1с1м бередц ал Юшкевич пен Вален- тинов жөншде айтылган сөздерд! жумсартуга ңарсылың б1лд1ред1; «попшылдың», «ңүдап- тагаланы ойдан ңосу» жэне басңа создерд! бастырушы тек цензуралың маңсаттарга сэй- кес үзыдКкесыд! талап ңойганда гана ауыс- тыруга келшетшш хабарлайды.
11 (24) декабръ. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында өте маңызды деген түзетулерд! енп- зуге мүмкшдш болуы үшш ңателер! түзетш- меген корректурасының б!р данасын, ал одап
В. II. ЛЕНИНН1Ң К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
553
кешн дайын болган баспа табаңтарын да өзь не Ж1беруд1 өт!нед1, параграфтардың аттары терыетш шрифтер туралы нусңау беред! жэ- не Э. Бехердщ кхтабы туралы ңосымша, текс- ке енг1з1лген жекелеген түзетулер салынып бүдан бүрын Ж1бер1лген ек! хат жайында ха- барлайды.
30 декабръ (12 январъ, 1909 ж.). . Ленин Париж Үлттың кхтапханасының дирек- торына жазган хатында (француз тышде) одан штапхананы пайдалануга право алатын карточка беруд! өтшедь
1908 ж. Ленин мына штапты оңиды: Ьи(Ы1£ Ееиег- Ьасй. ЗашШсйе АҮегке. Х^еИег Вапй. Бе1р21£, 1846 (Людвиг Фейербах. Шыгармалар жина- гы. Екшпп том, Лейпциг, 1846) жэне оган белплер салады. Бүл ютапты Ленин «Мате- риализм жэне эмпириокритицпзм» деген ең- бегшде пайдаланады.
Ерте дегенде 1908 жыл. Ленин В. Шулятиковтыц «Батыс европалың философияда капиталпзмнщ аңталуы. Де- карттан Махңа дейш» (М., 1908) деген К1та- бын оңып, оган белплер салады жэне ңоры- тьшдысында ютапңа бага бередь
1908 жылдан кешлрек. Ленин мына ютапты оңиды: А. Веу. «Ьа рЫ- 1о8орЫе тойегпе». Рапз, 1908 (А. Рей. «Ңаз1р- Г1 философия». Париж, 1908) жэне оган бел- плер салады. 1909
Жылдың басы. Ленин Париждеп большевиктер үшрмесшде философия жөнщде лекциялар оңпды.
Январъ — июнъ. Ленин Үлттың Ытапхана мен Париж универ- ситетшщ Сорбонна к!тапханасында филосо- фия жэне жаратылыс тану гылымы мэселе- лер! жөшндег! эдебпетт! оңиды.
24 январь (6 февралъ). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазгап хатында «Материализм жэне эмпириокрити- цнзм» деген ютабы корректурасының алгаш- ңы баспа табаңтарын алганын хабарлайды.
Январъ — апрелъ. Ленин «Материализм жэне эмпириокритп- цпзм» К1табының корректурасын оңиды.
554
В. И. ЛЕНИНШҢ К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕЦДЕР1
1 (14) февралъ. Ленин «Пролетарий» редакциясының мэжь л^сшде А. В. Луначарскийдщ «ңудай жасам- паздыгына» редакцияның ашык, ңарсы шыту- ын талап етедь «Ңудай жасампаздыңңа» ңар- сы редакциялың маңала («Жолымыз б1р емес») 1909 жылы 12 (25) февральда «Проле- тарийдщ» 42-номершде басылды.
4 немесе 5 (17 немесе 18) февралъ. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында штап корректурасының кезектх бас- па табаңтарына енпзхлетш түзетулерд! Ж1бе- ред1, штаптың 27 бетшщ корректурада түсш ңалганын хабарлайды жэне к!тап басылган кезде беттердщ түсш ңалмауын ңадагалауды өте-мөте өтшедь ‘
10 (23) февралъ. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган* хатында корректураның 8 жэне 9-баспа та- баңтарын алганын хабарлайды, беттердщ тү- гел екешн, бүл баспа табаңтардың корректу- расы жаңсы оңылганын атап көрсетедц олар- га енпзьпетш түзетулерд! Ж1бередь
24 февралъ (9 март). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага 10 жэне 11-баспа табаңтарга енпзыетш түзетулер са- лынган хат Ж1бередь Ленин А. Богдановпен жэне А. В. Луначарскиймен ажырасңанын хабарлайды, ютаптың корректурасын оңы- ганда оларга ңарсы айтылган түжырымдарды жүмсартпауды жэне штаптың шыгуын тез- детуд! өтшедц штапты басып шыгаруга кө- мектескеш үшш И. И. Скворцов-Степановңа алгыс айтады.
27 февралъ (12 март). Ленпн А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында дайын болган 6—9 жэне 13-баспа та- баңтардагы ңателердщ Т1з1мш Ж1беред1 жэне штаптың басылуын тездетуд! тагы да өтше- Д1. Постскриптумда Ленин штаптың Богда- новңа, Луначарскийге жэне басңа махистерге ңарсы жазылган жерлершен етшеңеш жүм- сартпауды тагы да талап етедк
8—9 (21—22) март. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазгап хатында штаптың Богдановңа, Луначарскип- ге жэне басңаларга ңарсы жазылган жерле- рш ешб1р жүмсартпауды тагы да өтшед! жэ- не штаптың дайын болган 1—5-баспа табаң- тарындагы ңателердщ Т1з1мш Ж1беред1.
В. И. ЛЕНИНН1Ң К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
555
10 немесе 11 (23 немесе 24) март. Ленин Москвага А. И. Ульянова-Елизаровага «Материализм жэне эмпириокритицизм» де- ген ютабыныц IV тарауының 1-параграфына «Н. Г. Чернышевский кантшылдыңты ңай жа- гынан сынады» деген ңосымша Ж1беред1.
13 (26) март. Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага корректу- раның 15—18-баспа табаңтарындагы ңателер- дщ Т131мш Ж1беред1 ^кэне штаптың ңашан шыгатынын хабарлауды өтшедь
23 март (5 апрелъ). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага корректу- раның 14-баспа табагына енпзхлетш ңателер- дщ т1з1мш Ж1беред1 жэне В. И. Вернадский туралы «ойшыл-материалист» деп жазылган сөздерд! «ойшыл-натуралист» деп түзетудц немесе кейш байңалган цателердщ т1з1мшде ескертуд! өтшедь
24 март (6 апрелъ). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган * хатында кттаптың дайын болган 10—12-баспа табаңтарын жэне корректураның 21-баспа та- багын алганын хабарлап, олардагы ңателер- дщ Т1з1мш Ж1беред1.
26 март (8 апрелъ). Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган хатында корректураның 22-баспа табагын ал- ганын жэне оган енпзхлетш түзетулерд! ж1- бергенш хабарлайды; «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген кттабы апрельдщ б1ршпп жартысында шыгуы үшш мүмкш бо- латындардың бэрш ктеудх өтшедь «Мешцтек эдеби мшдеттемелер!м гана емес,— деп жазды Ленин,— сонымен б1рге елеул! саяси мшдет- темелер1м де киаптың шыгуына байланысты болып отыр». *
21 апрелъ (4 май). Ленин И. Ф. Дубровинскийге жазган хатында «Материализм жэне эмпириокритицизм» де- ген кйабының баспадан шыңңаны туралы ха- барды алганын, бүл кттапты 25—26 апрельге (8—9 майга) дейш Париждеп өзше ж!беруге уэде берыгенш хабарлайды.
29 апрелъ мен
4 май (12 жэне
17 май) аралы-
рында.
4 (17) май.
Москвада, «Звено» баспасында, Ленипнщ
«Материализм жэне эмпириоңритицизм. Б1р
реакциялың философия жөншдеп сын замет-
калар» деген кхтабы шыгады.
Ленин Роза Люксембургке өзшщ «Материа-
лизм жоне эмпириокритицизм» деген титабын
556
В. И. ЛЕНИНШҢ К1ТАПТЫ ЖАЗУ КЕЗЕҢДЕР1
8 (21) май.
12(25) майдан
ертерек.
13 (26) май.
Май — сентябръ.
5 (18) июнъ.
Жаздыц басъъ.
Жаз.
Ж1берш, кггаптың шыгуын «В1е ^еие ХеИ»
журналында атап өтуд! өт1нед1, бул отхшпп
орындалады да (ңараңыз: «ЕНе Кеие ХеИ»,
1. Вапб, N 2, 8 октябрь, 1909 жыл, 64-бет).
Ленин М. А. Ульяновига жазган хатыпда «Ма-
териализм жэне эмпириокрптицизм» штабын
алганын хабарлайды жэне кхтаптың басылуы-
на жаңсы бага бередь
Ленин «Материализм жэне эмпириокрити-
цизм» деген ютабының бтр данасын В. Ф. Го-
ринге (Галкинге) сыпга тартады.
Ленин А. И. Ульянова-Елизаровага жазган
хатында «Материализм жэне эмпириокритгь
цизм» деген кттабын алганын хабарлап, оның
басылуына жаңсы бага бередц шаңырымпаз-
дармен жэне ультиматистермен алдагы уа-
ңытта Ж1кке бөлшу болатыны туралы жа-
зады.
«Возрождение» журналыныц 7—8-номершде,
«Современный Мир» журналының 7-номерш-
де, «Критическое Обозрение» журналының
V кттабында жэне «Русские Ведомости» газе-
тшде (№ 222) В. И. Лепиншң «Материализм
жэне эмпириокритицизм» деген кттабына бур-
жуазияшыл жэне меныпевик авторлардың рс-
цензиялары жарияланады.
«Одесское Обозрение» газетшде (№ 439)
В. И. Лениннщ К1табы туралы В. В. Воров-
скийдхң заметкасы басылды; цензураның
шарттарына ңарай заметка Макс Ферворн-
ның мына ютабына арналган: «Жаратылыс
тану гылымы жэне дүниеге көзцарас. Өм1р
проблемасы». М., 1909.
Ленин «Материализм жэне эмпириокрити-
цизм» деген ютабының б1р данасын И. И.
Скворцов-Степановңа Ж1беред1.
Ленин Поль Лафаргңа барып, онымен фило-
софия мэселелер! жөшнде жэне өзшщ «Ма-
териализм жэне эмпириокритицизм» деген
штабы туралы эңымелеседГ
557
М А 3 М ¥ Н Ы
Алгы сөз...................................... IX
190 8 ж.
РЕФЕРЕНТКЕ ОН С¥РАҢ.......................... 1—6
МАТЕРИАЛИЗМ ЖӨНЕ ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ. Бър реак-
циялыту философия жөншдегь сын заметкалар..... 7—413
Б1р1нш4 басылуына алгы сөз.... ............ 9
ЕкшшЛ басылуына алты сөз.................... 12
К1р1спе орнына. Матер иализмд! кейб1р
«марксистер» 1908 ж ы л ы, кейбхр
идеалистер 1710 жылы ңалай
бекерге шыгард ы............................. 13—33
I тарау. Эмпир иокритицизм мен диалек-
тикалык, материализмнхң таным
теориясы. 1.................................. 34—100
1. Түйс1ктер жэне түйсштердщ комплекстср! 34
2. «Дүние элементтерштң ашылуы»........... 49
3. Принциптгк координация жэне «аңгал реа-
лизм»................................. 65
4. Адам жаралганга дейш табигат болды ма? 75
5. Адам ми арңылы ойлай ма?............. 88
6. Мах пен Авенариустщ солипсизм! туралы 96
558
МАЗМҮНЫ
II тарау. Эмпириокритицизмнхң жэне
диалектикалың материализмнхң
т а н ы м т е о р и я с ы. II.............. 101—155
1. «Өзшдхк зат», немесе В. Чернов Фр. Энгельс-
т! бекерге шыгармаң болады........... 101
2. «Трансцензус» туралы, немесе В. Базаров
Энгельст! «өңдемек» болады............. 111
3. Л. Фейербах пен И. Дицген өзшдш зат
туралы................................. 123
4. Объективтш аңиңат бар ма?........... 129
5. Абсолюттш жэне относительдш аңиңат, не-
месе Энгельстщ А. Богданов ашңан эклек-
тицизм! туралы....................... 140
6. Таным теориясындагы практика критериш 148*
III тарау. Диалектикалың материализм
мен эмпириокритицизмнц та-
н ы м т е о р и я с ы. III................. 156—215
1. Материя деген не? Тэж1рибе деген не?. 156
2. «Тэж1рибе» угымы жөшндеп Плехановтың
ңатесх............................... 164
3. Табигаттагы себепплш пен ңажеттыш ту-
ралы................................... 167
4. «Ойды үнемдеу принциш» жэне «дүниешң
б1рл1п» туралы мэселе................. 186
5. Кең1стш пен уаңыт................... 193
6. Еркшдш пен ңажеттыш................. 208
IV тарау. Философиялың идеалистер —
эмпириокритицизмн1ң с е р 1 к т е-
р1 жэне мүрагерлер!........................ 216—282
1. Кантшылдыңты солдан жэне оңнан сынау 216
2. «Эмпириосимволист» Юшкевичтщ «эмпирио-
критик» Черновты ңалай келеке ңылганы
туралы.........;........-............ 228
3. Имманенттер —Мах пен Авенариустщ сер!к-
тер1.................................. 233
4. Эмпириокритицизм ңалай ңарай кетш ба-
рады?.................................. 243
5. А. Богдановтың «эмпириомонизм!»..... 254
МАЗМҮНЫ
559
6. «Символдар» (немесе иероглифтер) «теория-
сы» жэне Гельмгольцт! сынау.............. 261
7. Дюрингп ек! түрл! сынау туралы........ 269
8. И. Дицген реакцияшыл философтарга ңалай
үнай алды?............................... 275
V тарау. Жаратылыс тану гылымындагы
ең ж а ң а революция ж э н е фило-
с о ф и я л ы ң идеализ м........... 283—357
1. Ңазтрп физиканың дагдарысы.......... 285
2. «Материя гайып болды»............... 292
3. Материясыз ңозгалыстың болуы мүмкш бе? 301
4. Ңаз1рг1 физикадагы ек1 багыт жэне агыл-
шын спиритуализм!...................... 311
5. Ңаз1рг1 физикадагы ек! багыт жэне немш
идеализм!................................ 321
6. Ңаз1рг1 физикадагы ею багыт жэне фран-
цуз фидеизм!............................. 331
7. Орыс «физик-идеалис!»................. 340
8. «Физыкалык,» идеализмнщ мэш мен мацызы 344
VI тарау. Эмпириокритицизм жэне тарп-
х и материализм ............................. 358—407
1. Нем1с эмпириокритиктершщ ңогамдың гы-
лымдар саласына экскурсиялары.......... 358
2. Богданов Маркст! ңалай түзетш, «дамыта-
ды».................................... 367
3. Суворовтың «элеуметтш философияның не-
г1здер1» туралы.......................... 377
4. Философиядагы партиялар жэне философия-
дагы бассыздар........................... 383
5. Эрнст Геккель жэне Эрнст Мах ......... 395
Ңорытынды.................................... 408
IV тараудыц 1-параграфына цосымша. Н. Г. Ч е р н ы-
шевский кантшылдыңты ңай жа-
г ы н а н с ы н а д ы?................ 410
560
МАЗМҮНЫ
Ескертулер...................................... 414—455
В. И. Ленин цитат келт!рген жэне ауызга алган эдеби
ецбектер мен деректемелер көрсеткшп............. 456—489
Ес1мдер көрсетшпп................................ 490—547
В. И. Ленпннщ «Матерпализм жэне эмпприокритп-
цпзм» штабын жазу кезецдерх..................... 548—556
СУРЕТТЕР
В. И. Ленпншң «Референтке он сураң» деген ңолжаз-
басыныц бхршпп бет1. — 1908 ж................... 3
В. И. Лениншң «Материализм жэне эмпириокрити-
ци.зм» деген штабының б1ршпп басылуының муңаба-
сы. — 1909 ж.................................. 8—9
В. И. Лениннщ «Материализм жэне эмпириокрпти-
цизм» дегеп кггабының екшш! басылуыныц муңаба-
сы. — 1920 ж.................................. 34—35
Л с п и п, В. И.
Шыгармалар толык, жинагы. Орысша 5-басылуынан ауда-
рылды. 55 томдың. Т. 1 — Алматы, «Ңазаңстан», 1977.
(Ңазаңстан КП Орталың Комитетх жанындагы Партпя тарп-
хы институты — КПСС Орталың Комитет! жанындагы Маркс-
пзм-ленпнизм пн-тының филиалы.)
Т. 18. Матерпалпзм жоне эмпириокритицизм
562 бет.
Томды орыс т1Л1ндө баспага дайындагандар
Н. П. Ноликов пен А. Д. Копцева
Редактор Г. Д. Обичкин
Сканерлеу: Т.Ң.Оразымбетов
Өңдеу: А.Н. Моторин
★
Сдано в набор 20/11 1976 г. Подписано к печати 30/ХП 1976 г.
Формат 84x108732—18,375 + 2 вкл. 7в п. л. = 31,07 усл. печ. л. (30,94
уч.-изд. л.) Бумага № 1. Тираж 15000 экз. Цена 65 коп.
Ордепа Дружбы народов издательство «Казахстан».
г. Алма-Ата, ул. Советская, 50.
Заказ № 380. Полиграфкомбинат производственного объединепия поли-
графических предприятий «К1ТАП» Государственного комитета Совета
Министров Казахской ССР по делам издательств, полиграфии и кнпж-
ной торговли, г. Алма-Ата, ул. Пастера, 39.