Похожие
Текст
Дзесты Жуыдзæг
ДЗЕСТЫ КУЫДЗÆГ
РÆСТ-
ВÆНДАГ
ÆВЗАРГÆ
УАЦМЫСТÆ
ЧИНЫГУАДЗÆН „ИР" * ОРДЖОНИНИДЗЕ * 1972
С(Осет.)
Дз-32
Дзесов Кудзаг Габрелович
ДОРОГОЙ ЖИЗНИ
ИЗБРАННОЕ
Рассказы и повести
на осетинском языке
Издательство ,,Ир"
Орджоникидзе * 1972
С(Осет.)
Дз-32
Дзесты К.
Рæствæндаг.
«Ир, 1972.
428 ф.; иывт.;
7-3-3
Æвзаргæ
1 ф. портр.
уацмыстæ.
Орджопнкидзс.
23—72 М
РАДЗЫРЯТÆ
ХОРХÆССÆГ
1
Онон дæр ма Уæллагкомы хуымтæй зæрдæ рухс кодта.
Саджил хохы ’рдыгæй-иу дымгæ куы рацыд, денджызы
улæнтау-иу сæ куы афæйлыдта,— хуыздæр ма цы уыдаид
уыдонмæ бакæсынæй! Хуымæтæджы зад не ’ркодтой ацы
аз! Уалдзæджы, æвзарæфтауын афон, дзæбæх рæстæг
ахаста æмæ æнæхæмпæл сфардæг сты.
— Ацы аз хортæ къухы куы бафтой, уæд мæгуыр нал
уыдзыстæм.
’ — Бæргæ хорз сты, фæлæ сæ цалынмæ дæ мусы мæ-
къуылтæй фенай, уæдмæ мацы дзур.
— Хуыцау ма рауадзæд иу хатты аз. Уæддæр афтæ
хорз уыдысты, фæлæ...
Ахæм ныхæстæ кодтой хосдзæуттæ, сæ хуымтæм кæс-
гæйæ. Фæстаг дзурæг зæгъынмæ хъавыд, иу сæрд сын сæ
хортæ их куыд ныццагъта, уый, фæлæ йæ цæст нал ба-
уарзта æмæ йæ ныхас æрдæгыл фæуагъта. Ныхасгæн-
джытæй сæ иу ратыдта цалдæр æфсиры, аууæрста сæ йæ
армы дзыхъхъы æмæ сæ ’вдисы йе ’мбæлттæн:
— Ай хуызæн ма хор снæрсгæ уыдзæн! Æркæсут-ма
йын йæ хъуыдыдытæм,— иунæг цъæмæл дзы нæй!
— Табу йæхицæн Хоруациллайæи. Уый куы фæнда,
уæд ып дзы йæ ном ссардзыстæм,— дзуры инпæ.
Р1æ райсом хос кæрдынмæ ничи ацыд. Раст кæркуа-
сæнæй райдыдта уарын æмæ суанг изæрмæ никуы бан-
цад. Изæрмæ мигътæ фæлыгъдысты, æмæ арвыл къæмы
мур нал аззад.
Сæрдыгон æхсæв хæххон лæг бирæ нæ фæбады. Фæс-
ахсæвæр фæллад уæнгтæ хуыссæнмæ ивазынц сæхи.
Иннæ ’хсæвты ацы афон хъæуы уынгты змæлæг нæ
фендзынæ. Фæлæ ахсæв ничи хуыссы. Æгас хъæубæсты
лæгтæй чи дуармæ бады, чи уæлхæдзæрттьт, чц та ныхасы.
~ Тас у, нæ хортæ куы басиой...
5
— Халас куы ракæна, уæд сæфдзысты...
— Дымгæ куы ракæна, уæд сып ницы уыдзæн.
— Хъæбæр хъуыдыды сты, æмæ сын кæд ницы уаид...
«Хортæ сæфдзысты! Хортæ сæфдзысты!»—æндæр ны-
хас нал хауы адæмы дзыхæй. Кæрæдзийæн ма ныфсытæ
бæргæ æвæрынц, фæлæ алчи дæр зоны: пæ дæр дымгæ ис,
нæ дæр хъæбæр хъуыдыды сты хортæ.
— Марадз-ма, лæппу, гæнахы сæрмæ схиз, кæддæра
дымгæ чердыгæй цæуы! —дзуры ныхасы бадджытæй иу.
Лæппу схызт бæрзонддæр агъуыст — гæнахы сæрмæ,
разил-базил фæкодта алырдæм æмæ йæ цæсгомыл дым-
гæйы улæфт куы иикуыцæй апыдзæвд, уæд рахъæр кодта:
— Никæцæй бæрæг дымы!
«Æппындæр пикæцæй дымы» зæгъын йæ цæсгом нæ
бахъæцыд. Хардзау куы фæкæса ныхасы бадджыгæм,
хъыг сын куы уа мыййаг.
«Хортæ сæфдзысты!»— уыд адæмæн сæ хъуыдыйы, нæ
хицæн кодта се ’взагæй, хъуысти хæдзæрттæй, ныхасæй.
Хаттæй хатт-иу чидæртæ ауад фæсхъæуы хуымтæм сга-
рынмæ, халас сыл æрхæцыд æви нæ?
— Ма тæрсут. Хоруацилла нæ афтæ æнамонд пе скæн-
дзæн. - Акæсут-ма Санкъайы рагъмæ, мигъы къуымбил
дзы фæзынд! — хъæлдзæгæи дзуры уæлхæдзарæй иу зæ-
ронд.
Ныхасы бадджытæ сеппæт дæр фæзылдысты Сан-
къайы рагъы ’рдæм.
— Уым мигъ куы фæзыны, уæд ыи æнæ сасадгæ нæй.
— Æвæццæгæн ма рагъы аууон æндæр мигътæ дæр
уыдзæн, уый дзы хицæнæй кæм февзæрдаид!
— Уый ардæм афтæ зыны, уый йедтæмæ йæхæдæг
дæр бирæ у...
Дзурынц. Кæрæдзийы дзыхæй исынц ныхас. Алчи дæр
тæрсы йæхæдæг, фæлæ уæддæр иннæтæн дзуры «ма тæр-
сут». Ныхасы уæвджытæ сæ цæстытæ иал исынц мигъы
къуымбилæй.
«Ма тæрс»— мæгуырæн мæсыг у,— афтæ фæзæгъынц
адæм. «Мæсыг» æй хонынц, цыфæнды æвзæр мæсыг уа,
уæддæр. Æмæ Уæллагкомæп уæлæ уыцы мигъы къуым-
бил — сæ фæстаг мæсыг, сæ ирвæзынгæнæг. Уыцы мигъ
куы сдынджыр уа, кæмтты куы ахæлиу уа, хуымты куы
æрæмбæрза, уæд халас æрбадынæй тас нæу, уæд хуымтæ
нал басидзысты.
Мигъы коймæ хæдзæртты чи уыд, уыдои дæр æддæмæ
6
ракалдысты. Уыдон дæр кæсыпц мигъмæ, дзурынц, кæрæ-
дзийæн ныфсытæ æвæрынц.
Фæлæ мигъ нæ фылдæр кæны. Уынынц бирæтæ, фьтл-
дæр иæ, къаддæр фæци, фæлæ йæ иыфс ничи хæссы уый
зæгъын — хъыг уыдзæн адæмæн. Тайы Уæллагкомæн сæ
цæсты раз сæ ирвæзынгæнæг, хæлы фæстаг мæсыг.
Адæмы хъомпалмæ рæйынц куыйтæ. Кæуыл ма рæйой,
уымæн сæхæдæг дæр ницы зонынц, фæлæ уæддæр рæ-
йыиц, дзæгъæлы рæйд.
— Беппо, дæ куыдзы ма мидæг бакæн, мигъмæ рæйы,
уый нæ уыныс ! — схуыст хъæр бакодта Беппомæ йæ
сыхаг.
Беппо фæкомкоммæ йæ куыдзмæ. Æцæг, бакæс-ма
йæм, хæрдмæ рæйы. Фæсидт æм, скъæты йæ бакодта.
Кæд дзы йæ куыдзы аххос исты ис, уæд æй фæлтау... Чи
зоны, æцæг афтæ у. Æвзæр куыдз, дам, мигъмæ рæйы.
Æмæ æндæр хатт рæйæд, фæлæ ныр... уанцон нæу!
Хъал фæсивæд, чи зоны, æндæр искæд схудтаиккой
ацы хабарыл, фæлæ ныр йæ был дæр ничи базмæлын
кодта.
— Табу кæнут, табу, хохы дзуæрттæн, Уациллайæн!—
амонынц зæрæдтæ.
Ныхасы комкоммæ цы хæдзар уыд, уырдыгæй рай-
хъуыст кæйдæр хъæрныхас æмæ адæм сæ хъус уыцырдæм
адардтой. Хæдзары æддаг дуарæй рахызт сæ зæронд лæг
Дзибо. Иæ къухы судзгæ мыдадзыи цырагъ, афтæмæй ба-
цыд кæртмæ æмæ йæ фосы астæу æрлæууыд.
— Мæ фосæй кæй агурыс, уый дын пывонд фæуæд,
Уацилла. Кæцы дæ дзы хъæуы, уый мæм дæхæдæг æр-
барвит.
Лæг йæ цæстытæ бацъыид кодта æмæ æихъæлмæ кæ-
сы. Æрмахуыр фырытæй йæм иу æрбацыд цæхдарын æн-
хъæлæй. Дзпбо йыи йæ сыкъайыл ныххæцыд, цырагъ ын
сдардта йæ сæры хъуыныл.
— Нывонд дын фæуæд, Уацилла, ацы фыр, æмæ пын
нæ хорты дзæбæхæй æрцæуын кæн.
Адæм Дзибомæ хъусыныл фесты. Бирæтæ æнхъæл
дæр уыдысты: уыцы зæрдиаг куывд, уыцы хæлар нывонд
куыд нæ айсдзæн Уацилла? Дзибо рацыд ныхасмæ. Ар-
фæтæ йыи ракодтой: дæ нывонд барст, дæ куывд ахъаз...
Акастысты та мигъмæ, фæлæ... мигъ уым иал уыд.
Æрбадæлдзæх. Митын мæсыг батад. Ныр та ма цæмæ
пхъæлмæ кæсой? «Йæ бирæ дзырд ма цы пайда у! Хор-
7
тæ сæфдзысты...»— ахъуыды кодта алчи дæр æмæ иугай-
дыгай æпкъард, мæстæлгъæдæй фæцыдысты сæ хæдзæрт-
тæм.
Æрфынæй-^хъæу. Фынæй нæ баци. Нæ! Æрмæст æр-
фьшæй.(^Тсуэ(]^ ’хсæВ^Хъæлæба
никæцæй уал хъуысы. Кæуынæввонг, æрхæндæгæй æхсæ-
вы тары ныхъхъуси Уæллагком. Хаттæй-хатт ма куы иу,
куы иннæ хæдзарæй райхъуысы хъæр:
— Марадз-ма, лæппу, фæсхъæуы хуымтæ абæрæг
кæн!
2
Æхсæв бонæй нæма фæхицæн, стъалытæ ма ’рттыв-
той арвæй, цæст дзæбæх нæма уыдта йæ развæндаг, фæ-
лæ Уæллагкомы хуымтæ никæйуал ауагътой сгарæг фæ-
цæуын. Бонрæфты дæр æгæр урсæй зынди сæ цæсгом.
Халас æрбадт хуымтыл.
Æндæрæбон дæр ма суйнаг рæхснæг æфсиртæ нæ
фæлладысты хъазынæй цъитийы дымгæмæ, æндæрæбон
дæр ма быцæу кодтой: чи нæ фæцуддзæн дымгæйы комы
^æфмæ. 1Дæгат .угæрдæнæй Æрнæджы ’хсæнне/фсæстыс-
$г^1 згъорьшæй...Л^ыр_Щ1^сæм_0акæс!. КуыД- базæронд„стьь
^сæвæй ^рнмæ^ Цъæх-цъæхпд
цыллæ сыгтæ мæрдон фæлурс ныйисты æмæ сæ мидбына-
ты хуры тæвдмæ сæ цæстысыг лæдæрсы. Кæуынц æфсир-
тæ. Кæщнц^_сæ^æй. Афтæ ма фæкæуы ног чындз сæрзæ-
ды ТГын, йæ цæгаты зиаи фехъусгæйæ.
Боны хъарм куыд тыпгдæр æндавы, афтæ халас тайы
æмæ æфсирты цæсгом тархуызæй разынд. О, мæгуыр æф-
снртæ! Цал х^ызы аивтой! Хъазад^ны^дымгæ, куыд æй
фæнды^Тф11ё,—^^^^ нæ уарзынц.
Кæд сæ иæ уадза дымгæ, кæд сæ базмæлын кæна, уæд сæ
къул бæрзæйтæ кæрæдзийыл, къадзонæгау, сæвæрдзыс-
ты, ныббыцæу уыдзысты, уæддæр хъазгæ нæ кæндзысты.
Хуссарварс хуымтæй иуæй-иутæ схъуыдыды оты æмæ
уыдонæн ницы уыд. «Ницы уыд», зæгъгæ, ныр зæгъæн ис,
иннæ хортæ куы басыдысты, уæд. Цы сын уыд, уый зоны
Уæллагкомы къона. Хор æххæст нæма схъæбæр, афтæ-
мæй басыди. Æфсиртæ иыр рæзгæ нал кæндзысты, куыд
сты, афтæмæй бахус уыдзысты, сæ царм сæ уæлæ бан-
цъклдзæи æмæ фылдæр — цъæмæл, къаддæр — хор. Ис-
куы уæисчи бахордта сыдхоры кæрдзып? Хъолоджын,
8
гье, та дзы дæх&раджын куы скæнынц, уæд нæ равзар-
дзынæ: йæ цъар саудар у æви йæ апп.
Сагъæссаг фæци Уæллагком: «Фесæфтыстæм! Бабын
стæм!»— æндæр ныхас нал хъуысти уыцы бон. Фæсивæ-
дæй ма-иу чидæртæ’скодтой хохы дзуæртты æмæ Уацил-
лайы кой, фæлæ уый дысоны куывды хуызæн нал уыд.
Ныр сын фырытæ нал нывонд кодтой, фæлæ, дзуары быи
з_æгъæн дæр кæмæн нæй, æндæр ахæмтæ.
Уæддæр кусын хъæуы,_хос кæрдын хъæуы, уæлдайдæр
фæскъæвда цæвæг хорз хæцы. Фосæй куы нгё балхæной
хор, урсаг æмæ фыдызгъæл æнцой куы пæ арвитой зы-
мæг, уæд цы уыдзысты! Æмæ фосæн та хос хъæуы.
Аходæн афонмæ фæзылд алчи йæ хуымты, фесгæрста
сæ, стæй уæд ацыди хос кæрдынмæ.
Абон нæ хъуысы хосдзауты «епп-гъопп», нæ дæр сæ
хъæлдзæг ныхас. Стæм хатт ма чидæртæ сдзуры: «Цæй
сæфт фæкодтам, цæ!»—фæлæ уыцы ныхасмæ дæр дзуапп-
дæттæг нæ разыпы, хорз æй зопы алчи дæр, цы ма йыл
дзурой! Æрмæст æндæркоймаг лæппу — Табиты фый-
йау — базарынмæ хъавыд, иннæ бонтау, фæлæ йæ цуры
цы хосдзаутæ карстой, уыдонæй йыл чидæр схъæр кодта
æмæ банцад.
Цæй адæм ис абон угæрдæнты? Æрмæст дзæбуджы
къуыртт-къуыртт æмæ цæвæджы ’хситт дзаг кæнынц
уæлдæф.
3
Темсырæн ма æрмæст иу хуымы гæбаз баззад хуссар-
вахс, иннæтæ йын басыдысты. Зыдта, зымæджы ’мбисмæ
дæр кæй не сфаг уыдзæн йæ хор, æмæ йæ хæстæджытæм
ацыд æндæр хъæумæ. «Мæхицæн куыст пицы ис, куы сæм
фæкæсон, уæд мын кæд хорæй аххуыс кæииккой»,—
сфæнд кодта йæхинымæр. Фæлæ уыцы хъæуыл дæр бæл-
лæхы хабар сæмбæлд, æрдæгкарст уыдаиккой сæ хортæ,
афтæ сыл ахæм их æрцыд, æмæ æнæкæрстытæ нæ, фæлæ
æнæмæкъуыламад куырискæмдæриддæр æрæййæфта -—
æфсирыл гага нал ныууагъта.
Цы бакæна ныр Темсыр? Бæ^æмнæй. Иннæ азты-иу
æй цыппар-фондз хатты бахъуыд бæхбалц æмæ-иу бах-
хуырста куы хос ракæрдынæй, кæмæн та дзоныгъ сара-
зйнæй æмæ æндæр ахæм куыстытæй. Фæлæ ныр та? Алчи
йæхæдæг куы не ’ххæссы йæхи бинопты фаг хор хæссын?
10
Зымæг йæ урс дзæмбытæ æрæвэердта хæ^ты бæрзæнд-
тыл. Ничи иæм уарзы тызмæг, æввонгхор зымæджы, фæ-
лæ уый уæддæр йæ цыд кæны, æфсарм пæ зоны йæ уазал
цæсгом. Бæрзæндтæй сындæггай лæсы дæлæмæ кæмттæм,
адгуытæм. Адæм удисæджы ’внæлд кæнынц сæ хос, сæ
хоры хъæмп æфснайынмæ. Фæззæг лидзы зымæджы ра-
зæй, æвæндонæй, лидзы фæстæмæ, уалдзæг цы фæндæг-
тыл æрбацыд, уыдоныл, йæ бур дарæс гæппæлгай тауы,
афтæмæй.
Иу æхсæв æрхъуызыд зымæг хъæумæ. Йæ урс кæрцы
бын фæци æппæт бæстæ, æрмæст ма йе скъуыдтæй сау
дардтой айпæг уырдыг къæдзæхтæ, мит æрбадæн кæуыл
пæй.
Цыппурс æрхæццæ кæны, ног бон йæ фæстæ. Темсыры
къутуты хæрынæн нæ, фæлæ тауннагæн дæр ницыуал
баззад.
Æхсæвæрафон. Батыгуыр сты бинонтæ къонайы арты
алы фарс. Хуылыдз §æрз цъыхырытæ исдугмæ фæздæг
фæкалынц,- стæй та æвиппайды апæр-пæр кæнынц. Тем-
сыр бады къæлæтджыныл, æдзынæгæй кæсы цæхæры
цæ’стмæ, йæ дзыхæй сыбыртт нæ хауы, æххормаг сывæл-
лæттæм йæ цæст бакæсын нæ тæры. Кæсдæр чызг карто-
фы ’взарæнтæ фæнычы бакодта æмæ æртысгæнимæ сæ
цуры хъахъхъæнæг лæууы — тæрсы сын йæ хистæр æф-
сымæрæй. Ахсæв ма сын пицы у: фæнычы фæрсæй-фæрс-
тæм сагъд дыууæ хъæбæрхоры кæрдзыны æнæлуæрст
ссадæй конд — фондз бипойнаджы ’хсæвæр.
Цы хæрдзысты бинонтæ? Цæмæй цæрдзысты? Ахсæв
ма фæпыкмæ æнхъæлмæ кæсын, фæлæ райсом та? Амал
хъæуы, змæлыи хъæуы, цалынмæ удæгас у, уæдмæ.
Иу путы бæрц цыхт бамбырд сæрды бонты’. Чъребамæ
сæ куы ахæссид, уæд^ш иу бæхы уаргъ хор райсиккой.
Фæлæ сæ цæуыл~аха~сТæуа?гБ~æх кæм ссардзæн? Уырдæм
дыууæ^ боицау’ у, фæстæмæ дæр афтæ. Фистæгæй йæхи
’ккой цас æрбахæсдзæн? Стæй нырма зымæг бирæ у. Уы-
цы цыхты пут куы фæуа, уæд та ма?
Нæ, уæддæр.амал хъæуы.
Хъуыдытæ-иу. дардыл фæцыдысты, фæстæмæ здæх-
тысты, уæддæр та хор нæй, фæлæ ссарын хъæуы, амал
нæй, фæлæ исты амал скæныи хъæуы. Уæдæ куыд? Адæй-
маг цалынмæ удæгас уа, уæдмæ хъуамæ амал кæна. Ацы
фæнд цыма ’лхынцъ кодта се ’ппæты кæрон дæр. Фæлæ
куыд?
11
Бады къæлæтджыыыл Темсыр, бады æнæзмæлгæйæ.
Цæстытæ цæхæрмæ кæсгæйæ баззадысты, уыпгæ ннцы
кæнынц, афтæмæй, фæлæ хъуыдытæ зилдух кæнынц зæх-
хы кæрæтты: атæхынц æфцæджы сæрты, æрзилыпц Цæ-
гат Иры быдырты, хор сæ бæхтæн дæр æнæвгъау кæм
дæттынц, уымыты, атæхынц Гуырдзыстоны быдырон
хъæутæм, фездæхынц фæстæмæ æмæ та ам, мæпæ æххор-
маг сывæллæтты ’хсæн, сæ тъæпп фæцæуы.
Уæддæр цæрдуд адæймагæн нæй æнæ амалгæнгæ.
«Цæуын хъæуы фæсæфцæгмæ. Дыууæ путы бæрц афхæс-
дзынæн ^№&'&*МШШУ]*Ъ1да^мемæ акæндзынæнДфæс-
х0Х*^мьш мæ хæстæджытæ иу-æртæ путы нартхор ’лæвар
куыд нæ ратдзысты! Дыккаг, йе та æртыккаг бон фæстæ-
мæ æрæздæхдзынæн».
Ацы хъуыды иннæты фæбынæй кодта æмæ Темсыры
фæндтæ ууыл ахицæн сты. Иæ уынаффæ бамбарыи кодта
йæ ус Бæдимæтæн. Йæ райсомы Темсыр ацыд сæ сыхаг
хъæумæ, йæ хисдæр фырт æххуырсты кæм уыд, уырдæм.
— Æмбалимæ лæг зæрдæджындæр у, стæй йæхæдæг
дæр иу пут уæддæр æрхæсдзæн.
4
Миты рухсмæ цы зынди фæыдаг, æпдæр цæст бæрæг
ницыма/взæрста, афтæ Темсыр æмæ йæ фырт Доди фæ-
фале сты, æфцæгмæ æввахсдæр цы хъæу уыд, уырдыгæй.
Уæды онг галвæндагыл цыдысты æмæ сын æнцон уыди,
фæлæ ныр фистæг цæуджыты къахвæдыл араст сты. Тем-
сыр разæй, Доди йæ фæстæ. Чысыл фæстæдæр бахызтыс-
ты уæрæх нæудзарм коммæ, Уæллагкомы сæрдыгон хи-
зæнтæм. Ацы комы Темсыр фыййау бпрæ фæцыд, æмæ
ныр йæ фыртæн дзырдта æмæ дзырдта йæ сабийы бонты
хабæрттæ. Афтæмæй, ныхасгæнгæ, бахæццæ сты æфцæ-
джы бынмæ. Уым æрбадтысты, аходæн бахордтой.
Схæрд кодтой Зымæгон къуылдымыл. Нырыонгæй сын
ам бирæ фæзындæр. Къæхтæ се ’мбæрц бырынц фæстæ-
мæ, лæгæрдын сæ хъæуы астæумæ миты. К/ьæбыртыл
хæцгæйæ, лæдзæджы æнцойæ сындæггай бырынц уæ-
лæмæ.
1— Темæ, сæрдыгон фæндагыл æнцондæр нæу? Ам
æмхæрд цæмæн^æуаем.?^—фæрсы Доди йæ фыды.
-'-■\— 'Ууыты^Ъ^æв^п^^1æ хур, иууылдæр зæйуат у.
"ТыдтГми нæ фТадгулыл æрцæуæд, фæлæ иу зымæг Ахбо-
12
лæтты лæппутæ ацы ’фцæгыл рацæйцыдысты. Зымæгон
кæуылты цæуын хъæуы, уый нæ зыдтой æмæ сæрдыгон
фæндагыл рауырдыг кодтой. Куыддæриддæр уæртæ уы-
цы фахсмæ бахæццæ сты, афтæ, æвæццæгæи, сæ къæхты
хъæрмæ, зæй ныггуыпп ласта, уытæппæт кæмттæ фехæл-
дысты, æмæ дæ балгъитæг афтæ: сæ дымгæ дæр нал фæ-
зынд. Зæй сæ фæласта, уый бæрæг дæр иæ уыд, фæлæ сæ
фæд уырдæм бацыд æмæ сæ афтæмæй базыдтой. Фæдис
ма бæргæ рацыд, фæлæ уыцы стыр зæйы цы ссардтаик-
кой! Суанг уалдзæгмæ баззадысты миты бын.
Æмбисбон хъуамæ уыдаид, афтæ æфцæджы сæрмæ
схæццæ сты. Темсыр дардыл фæкуывта æфц^еджы
дзуæрттæн, фæндараст куыд фæуой, дзæбæхæй сæ хæдза-
рыл куыд сæмбæлой. Ауырдыг кодтой дæлæмæ. Æфцæг
цæгатырдæм хуссары хуызæн цæхгæр нæ фæуырдыг вæй-
йы, фæлæ иу-цасдæр æдзæгвæз ахæссы, стæй фæсхох цы
фыццаг хъæу ис, уырдæм цæхгæр фæуырдыг кæны.
— Ей, цæй туджджын дæ, цæ, ацы æфцæг! — дзуры
та Темсыр цæугæ-цæуын.— Барызбег цы аз амард,— уæд
ма ды чысыл уыдтæ, уыцы зымæг йæ фырт, Бæрзæфцæ-
гыл кусгæйæ, йæ фыды тарф рынчын куы фехъуыста,
уæд рацыд иунæгæй. Æфцæджы сæрмæ йæ бирæ нал
хъуыд; афтæ хорз фæцыд, фæлæ йыл уым схъызыд æмæ
уæртæ цъитийы ’рдæм барæдыд. Стæй уæд, уæртæ нæ ба-
комкоммæ цы къæдзæх зыны, уырдыгæй ахауд. Адæм æн-
дæр рæтты агуырдтой æмæ цалынмæ сæрды мит бынтон-
дæр стади, уæдмæ йæ сыджыты хайыл дæр не сæмбæлд.
Кæнæ мæнæ ам,— дзуры дарддæр цæугæйæ Темсыр.—
Гæндутæ æртæ ’фсымæрæй хор хæссынмæ рацыдысты
æмæ се ’ртæ дæр, мæнæ ацы цырт амад кæм и, уым миты
хъæпæны бын басыдысты.
Уым, дæлæмæ цæугæйæ, Темсыр цал цыртыл æмбæлд,
алкæй хабар дæр дзырдта Додийæн, уым та уый амард,
зæгъгæ. Уыцы хабæрттæй Додийы зæрдæ бамæгуыр æмæ
афарста йæ фыды:
— Темæ, æмæ мах иæ фæдзæгъæл уыдзыстæм?
— Ирд бон куы рацæуæм, уæд фæндаг хорз зонын
æмæ махæн фæдзæгъæлæй тас нæу,— загъта Темсыр.
Хур бирæ нал уыд, афтæ фæуырдыггæнæнмæ ныххæц-
цæ сты. Ацы ранæй сæм сзындысты фæсхохы хъæутæ уæ-
рæх лæгъзбын комы доны фæйнæ фарсæй. Доди бынæй
комы бæхуæрдæттæ куы федта, уæд афарста йæ фыды,
цы сты, зæгъгæ.
13
— Уыдон, мæ хæдзар, бæхуаёрдæттæ сты. Амы цæр-<
джытæ дын, махау, хор æккойæ мыййаг куы нæ хæссынц!
Æхсæз-авд бæхы цы ахæссой, уый уыцыиу æвæрд бакæ-
нынц уæрдоны æмæ йæ сæ хæдзары тæккæ къæсæрмæ ба-
ласынц. Фæлæ, цæй, кæд махмæ дæр искуы сырæзид
цæлхвæндаг.
Хур нæма аиыгуылд, афтæ Тсмсыр æмæ Додп ных-
хæццæ сты, фæсæфцæг æввахсдæр цы хъæу уыд, уырдæм,
сæ хæстæджытæм.
5
Ацы ’хсæв сæ фаг бахордтой кæрдзын Темсыр æмæ
Доди. Хорз сæ суазæг ко^той сæ фысымтæ. Темсыры
фæндыд, райсом сæ фæллад куы суагътаиккой æмæ иннæ
бон куы ацыдаиккой сæхимæ, фæлæ йæ ныфс нæ бахаста:
мыййаг куы схъыза, фæндаг куы æрæхгæна. Æхсæвы æр-
цæттæ кодта йæ хæссинаг — йæхицæн къæссайы дыууæ
путы, Додийæн та дзæкъулы — иу пут. Æфсинтæ сын иы-
вæрдтой фæндаггаг: цыппар нартхоры кæрдзыны æмæ
фæлмæн цыхт.
Бон куы ’рбацъæх, уæд рараст сты хъæуæй. Цалынмæ
комы цыдысты, уæдмæ сæм рог фæкастысты сæ хæсси-
нæгтæ, фæлæ æвæд миты куы схæрд кодтой, уæд сын се
’цæг уæз базыдтой. Темсыр хъавыд йе зноны фæдыл цæ-
уын, фæлæ йын ницы рауад уымæй. Дæлæмæ цæугæйæ
•къулæй, фæзæй не ’взæрстой, æмуырдыг цыдысты, фæлæ
æмхæрд афтæ цæуæн нæ уыд.
Темсыр пыфсджынæй цæуы разæй, Доди — йæ фæстæ.
«Афонмæ Бæдимæт æххормаг сывæллæтты зæрдæ ар-
гъæуттæй æлхæиы, стыр ныфсытæ сын æвæры, Темæ уын
бирæ кæрдзынтæ æрхæсдзæн, зæгъгæ. Изæрырдæм сы-
вæллæттæ уæлхæдзармæ рацæудзысты, æркæсæимæ сæ
цæстытæ ныццæвдзысты, а-ныр, а-уæд разынæнмæ æн-
хъæлмæ кæсдзысты махмæ. Нæхимæ куы ныххæццæ уæм,
уæд пæ размæ разгъордзысты, къæсса кæрдзынæй йæ
тæккæ дзаг у, æнхъæлдзысты... Æмæ фыдæнхъæл дæр нæ
фæуыдзысты, сæ фæндаггагæй ма баззайдзæн æмæ йæ
сывæллæттæн байуардзысты. Æхсæвæр та ноджы хуыз-
дæр уыдзæн, мад бирæ кæрдзынтæ скæндзæн, уадз, æмæ
ахсæв сæ фаг бахæрой сабитæ».
Ацы хъуыдытæй Темсыры зæрдæ бахъæлдзæг, йе
’ргъом цыма фæрæуæгдæр æмæ рæвдздæр цæуын’бай-
дыдта.
14
• Доди дæр хъуыдытæ кодта, фæлæ уымæи йæ-дзæкъу-
лæй дарддæр никæдæм хæццæ кодтой. Темсыры къах-
дзæфтæм бæргæ хъавыд, фæлæ сæм не ’ххæссыд æмæ
æвæд миты йæ бон нæ уыд йæ фыды æмдзу кæнын. Дзæ-
къулы босы къæбæл йæ риумæ ныббыцæу, æмæ йæм аф-
тæ кæсы, цыма дзæкъул дæлыйау комы баззад, йæхи къу-
бал та уалæ рагъы сæрмæ фæтоны йæхи, фæлæ йæ дзæ-
къул нæ уадзы, фæстæмæ йæ ивазы. «Мыййаг куы бафæл-
лайон, куы нæ уал афæразон»,— æндæр хъуыды нал
цыди Додийы сæрмæ.
«Дæлæмæ фæуайæнт пæ фыдæлтæ, ацы хохы цъассы
чи ’рцард. Уæрдонвæндаг нæм куы уаид, уæд фæззыгон
дæ къæсæры раз дæ уæрдоны сбад, дæ базайраг демæ
алас быдыры хъæутæм æмæ афæдзваг хор слас. Уæд нæ,
æвæдза, æххуырстыты цæуыны сæр дæр нал хъæуид.
Нырма, Доди, дæуæн дæр скъоламæ цæуынæн нæ байрæ-
джы...» Уыцы хъуыдымæ Темсыр фæстæмæ фæзылд æмæ
йæ фырты йæ.цуры куы нæ федта, уæд сагъдауæй аззад.
Доди фæстиау баззад. Йæ фыды ныхасгæнгæ куы федта,
уæд æм йæ цæсгом нал бахъæцыд «сындæгдæр ацу» зæ-
гъын, тырныдта йæ баййафыныл, æнхъæл дæр уыди, кæй
йын бантысдзæн, уый, стæй йæм худинаг дæр касти,_ома
афтæ куы зæгъа «куыд тагъд бафæллади».
Темсыр йæ къæсса æрæвæрдта æмæ ныздæхти фæс-
тæмæ.
— Гормон, цæуыл дæхи фыдæбонæй марыс! Фæдзырд-
таис мæм, æмæ сындæгдæр ацыдаин. Мæнæй афтæ^мæ
фæстæ цæуыс æмæ дын æз та ныхæстæ кодтон. Дзæкъул
ма ардæм æрис æмæ мæ къахвæдтæм хъав. Бафæл-
ладтæ?
— Фæллайгæ нæ бакодтон, фæлæ мæ дзæкъулы бос
хъыг дары.
— Уый дæр сдзæбæх кæндзыстæм, фæлæ хъæбæр фæ-
лæуу. Бирæ нæ нал хъæуы æмхæрд суайын, стæй уырды-
гæй фалæмæ фæзаудæр у æмæ нын æнцондæр уыдзæн.
Ныртæккæ нæ фæллад дæр суадздзыстæм.
Къæсса кæм æвæрд уыди, уырдæм куы схæццæ сты,
уæд æрбадтысты. Темсыр дзæкъулы бос фæцыбырдæр
кодта, къæбæлы кæрæттæ кардæй ацамадта.
Доди æнæуый дæр мадзура уыди, фæлæ йæ ныр хæрз
æнкъардæй куы федта Темсыр, уæд ын фæтæригъæд код-
та. «Афонмæ йе ’мбæлттæ сæ зæрдæйы дзæбæхæн хъулæц
хъазынц, гъе та скъолайы сты, мæнæн та удхарæй мæлы..т
15
Æмæ мæ аххос дæр нæу. Гал кæмæ нæ вæййы, уый)йæ
уæныджы дæр баифтындзы».
Чысыл аулæфыдысты, стæй та ахæрд кодтой уæлæмæ.
Бон нырыонг ирд уыди, фæлæ сæ бирæ нал хъуыди, æф-
цæгмæ цы рагъыл базилын хъуыди, уырдæм, афтæ хур-
ныгуылæны ’рдыгæй æрбазындысты мигътæ. Чысыл фæс-
тæдæр, рагъмæ æххæст нæма схæццæ сты, афтæ арвы
цъæх никуыуал зынд, мит бæзджын тъыфылæй уарын
байдыдта. Темсырæн йæ зæрдæ бамæгуыр, фæлæ йæм
уæддæр фæстæмæ раздæхыпы фæнд не ’рцыд. Мигъ ныб-
бадт кæмтты, бæлццæттæм ничиуал зынди бынæй комы
хъæутæй æмæ сæ зæрдæ ноджы ныммæгуырдæр. Афтæ
сæм каст, цыма сæм хъæутæ куы зыной, уæд бахъуыды
сахат сæ цуры февзæрдзысты æмæ сын баххуыс кæн-
дзысты.
Рагъмæ куы схæццæ ст^л, уæд сын тымыгъ дымгæ уы-
цы иу цæф ныккодта сæ цæсгом. Темсыр ма йæ сынæг
сарæзта дымгæмæ æмæ афтæмæй цыди размæ, фæлæ До-
дийæн цыма йæ былтæ рацавд, афтæ цæхгæр фæзылд
фæстæмæ, сæр фæгуыбыр кодта æмæ дзуццæг æрбадт.
— Дæхи фæхъæбæр кæн æмæ кæд фыццаг цыртмæ
схæццæ уаиккам. Тынг дымгæ куы ,вæййы, уæд хъызт
бирæ нæ хæссы,— ныфсытæ йын æвæры Темсыр.
Æнæбарыгомау сыстад Доди æмæ йæ фыды аууæтты
хъавгæйæ арасти. Темсыр цæуы размæ. «Размæ», зæгъ-
гæ, йæхимæ афтæ кæсы, æндæра кæдæм цæуы, ацу мæ йæ
ды равзар. Сæрдыгон цæугæйæ, ацы фæндагæй Темсы-
рæн иу къахдзæф дæр æнæзынд нæу, фæлæ ма йæм ныр
акæс! Зæххæй иу сау къуыбыр нал зыны, цæст ницы уы-
ны. Цыма уæлейæ нæ уары, фæлæ æгас кземттæй ногуард
мит сыстад, расчъил æмæ дымгæхæццæ зæйæ цæсгоммæ
ныккомкоммæ, афтæ кæсы бæлццæттæм. Уадидæгæн цæс-
ты къуырфытæ митæй айдзаг вæййынц, уæхсчытыл уыД-
исны бæрц цъар авæры мит. «Цæй, кæд фенцайа, уæд
уаргæ бирæ нæма ракодта»,— уæддæр ма ныфсытæ æвæ-
ры Темсыр йæхицæн æмæ лæгæрды размæ. Доди дæр ар-
хайы цæуыныл йæ фыдш фæстæ, цы йæ бон у, уымæй, фæ-
лæ бафæллад, йæ хъару нал у арф миты лæгæрдын æмæ
дымгæимæ тох кæнын.
Иу хатт Темсыры къахдзæфтæй фæиппæрд, фæцудыд-
та æмæ ногуард миты хъæпæны аирвæзт. Цалынмæ йæ
дзæкъулимæ архайдта, уæдмæ^йæ къухы нал бафтыд йæ
фыдмæ фæдзурын. Тыхæй-фыдæй рабырыд хъæпæнæй,
16
фæЛæ Темсыры нал ауыдта. Фæтарст Доди. Йæ дзыхы
дзаг ныхъхъæр кодта. Байхъуыста. Нæй, дзуапп никæ-
цæи. Дыккаг, æртыккаг хъæрæн дæр афтæ. «Аййафын æй
хъæуы, кæннод фæдзæгъæл уыдзыстæм»,— загъта йæхи-
цæн Доди æмæ цы йæ бон уыд, уымæй тындзын байдыдта
Темсыры къахвæдтыл. Куыд фалдæр цыд, афтæ фæд
къаддæрæй-къаддæр зынди, стæй бынтондæр йæ ныв бæ-
рæг нал зындг дымгæ йæ митæй бамбæрзта. Ныр та ма
кæдæм цæуа, кæм агура йæ фыды? Иу цалдæр хъæры ма
ныккодта Доди, æмæ йæм Темсыры хъæр куы никæцæй
æрбайхъуыст, уæд йæ мидбыиаты æрхауд, цыма йæ зæнг-
тæ йæ уæлæ нал уыдысты, уыйау.
Æнæрхъуыды, æгуыдзæг лæгыл нымад нæ уыд Тем-
сыр æгас хъæубæсты ’хсæн. Цыбыркъух, æнæзæхх адæй-
маг уæвгæйæ ахæм амæлттæ кодта, æмæ йæм бирæтæ хæ-
лæг.дæр ма кодтой. Фæлæ йыл цард уый бæрц уæззау
уаргъ æрæвæрдта, æмæ цæргæ-цæрæнбонты йæ сæр
схъил кæнын никуы бафæрæзта. «Кæдмæ афтæ уыдзæн?
Кæдмæ хæсдзыстæм хор зымæгон æфцæгыл не ’ккой?
Ныр мыййаг лæппу куы бастайа...»—куыд ахъуыды код-
та, афтæ фæкаст фæстæмæ æмæ та Доди йæ цуры нал.
Цавддурау аззад йæ мидбынаты. Иæ хъæлæсы дзаг
ныхъхъæр кодта æмæ йæм дзуапп куы нæ уыд, уæд къæс-
са йе ’ккойæ феппæрста, митыл æй æрæвæрдта, йæ цуры
йын лæдзæг æрсагъта, лæдзæгыл йæ хæлын æрмхудтæй
иу æркодта, фæстæмæ цæугæйæ бæрæг куыд дардтаид,
афтæ, æмæ фæстæмæ уайынмæ фæци. Цæуы йæхи фæд-
фæд, фæлæ куыд дарддæр цæуы, афтæ фæд сæфы, цæст æй
дзæбæх нал æвзары. Æппынфæстаг нал иртæста фæд,
фæлæ уæддæр уыцырдæм кодта йæ цыд. Уæвгæ йын йæхи
нымадмæ гæсгæ бахæццæ афон дæр уыди Додимæ. «Ар-
дæм куы цыдтæн, уæд дымгæ галиуæрдыгæй цыди. Ныр
фæстæмæ цæугæйæ рахизырдыгæй куыд цæуа, афтæ куы
хъавон, уæд хъуамæ раст бацæуон»,— хъуыды кодта
Темсыр æмæ хъæргæнгæ афтæ сарæзта йæ цыд. Уый цæ-
мæй зыдта, æмæ дымгæ бирæ рæстæг иу фæндагыл нæ
цæуы. Темсыры æнамондæн, хурныгуылæны ’рдыгæй ды-
мын райдыдта.
Доди кæм ныллæууыд, уым миты уæлæ бадгæйæ баз-
зад. Бирæ рæстæг нæ рацыд, афтæ йæ хъусыл цæйдæр
хъæр ауад. Дзæбæхдæр байхъуыста, æмæ — Темсыры
хъæлæс. Фестад æмæ цас йæ бон уыд, уыйас ныхъхъæр
кодта. Байхъуыста. Темсыр не ’нцайы йæ хъæрæй, Хъæр
2 Рæствæидаг
17
æм кæны Доди дæр. Фæлæ цы дпссаг у: йæ фыд æм Куыд
æввахсдæр цæуы, йæ хъæлæс дæр æм хъуамæ афтæ ’рынг-
дæр хъуыса, афтæмæй та кæд кæны мыпæгдæр.«Кæд æм
дымгæйæ нæ хъуысы?»— фæтарсти Доди. Зæххы æмбуар,
дам, ныхас тынгдæр хъуысы. Доди дзуццæг æрбадт æмæ
та ныхъхъæр кодта. Хæрз гæзæмæ ма ауад йæ хъустыл
Темсыры уынæр, фыццаг хатт кæцæй фехъуыст, уырдыгæй
нæ, фæлæ дард фæрсырдыгæй. «Нæ мæ хъусы æмæ фæ-
дзæгъæл кæны»,— нырдиаг кодта Доди æмæ йæ хурхы
уадыпдзтæ цæйбæрц фæрæзтой, уыйас пыхъхъæр кодта.
Фæлæ нæй! Фæцæуы Темсыр фыдбылызы фæндагыл, фæ-
цæуы Додийы ныфс.
Бæргæ ма архайдта Доди, фæлæ хъæлæс дæр ныф-
фæсус. Дурты цæндау уæззау цыдæр ныббадт йæ хъуы-
ры, улæфын æй нал уыд, йæ зæнгтæ йæ быны фæдыдагъ
сты æмæ йæ дзæкъулыл уæлгоммæ ’рхауд.
6
Дымгæ цæхгæр фæсабырдæр. Мит дæр йæ уарынæй
банцад, фæлæ мигъ афтæ бæзджынæй æрбадт, æмæ лæг
дыууæ-æртæ къахдзæфæй дарддæр йæ развæидаг нæ
уыдта. Доди хаудæй баззад йæ мидбынаты. Иæ’хъуыды
ницæуыл хæст кæны, сæр зилы æмæ йын йæхæдæг дæр
ницы ’мбары: фынæй у æви хъал? Цæйдæр уынæр ауад йæ
хъустыл. «Кæд мæм æнæуый афтæ кæсы»,—ахъуыды код-
та йæхинымæр. Ницæмæ йæ ’рдардта. Фæлæ та дыккаг
хатт фæцыди хъæр. Æртыккаг хатт базыдта Темсыры
хъæлæс. Уæлæмæ фестын иæ бафæрæзта, фæлæ бадгæйæ
ныхъхъæр кодта. Æвæццæгæн, хъæр ацы хатт фехъуысти
Темсырмæ, куыд фæстæмæ йæхи хъæр æввахсдæрæй æр-
байхъуыст.
Темсыр æгæр ныффæллад æмæ исдугмæ йæ зæрды
уыди хъæбæр ныхæстæ скæнын йæ фыртмæ, фæлæ йæ ми-
ты хаудæй куы баййæфта, уæд ма æрмæст бафарста:
— Цы фæдæ, Доди? Нæ баргъæвстæ?
— Ныр^а мып. ницы у, фæлæ...
— Æмæ дын куы загътон, дæхи цæуыл фыдæбонæй
марыс, цæуылнæ мæм фæдзырдтай, фæстæ куы баззадтæ,
уæд? Мæн дæр куы амардтай фыдæбонæй æмæ дæхи дæр.
— Хъæпæны ахаудтæп æмæ дæм дзурын иал сфæрæз-
тон...
18
— Æмæ дæм куы хъæр кодтон, уæд та мæм цæуылнаб
дзыр^тай? Цас дзæгъæлы фæрахау-бахау кодтон!
— Æз дæр дæм хъæр кодтон, фæлæ мæ дымгæйæ пæ
хъуыстай.
— Дæ къæхтæ нæ басыдысты?
— Нæ зонын...
Æцæг сын пицы зыдта Доди. Уæрджытæй дæлæмæ
дыз-дыз кодтой къæхтæ æмæ бæрæг пæ хатыд: сыд сты
æви фæллад.
Темсыр асгæрста Додийы къæхтæ, аууæрста йын йæ
къухтæ, йæ миттæ йын æрцагъта, стæй йæ уæд
афарста:
— Цы зæгъыс, Доди, афæраздзынæ ма цæуыи? Ныр
дымгæ дæр нал у æмæ нын æнцондæр уыдзæн.
— Нæ зоиын,— дзуапп та радта Доди.
— Уæдæ ма дæ дзæкъул ардæм æри æмæ та афæл-
варæм. Мæ куыдзы сæр бахæрæд, мæгуыры цы зæды хай
скодта, уый. Æниу фæндаг куы уаид, уæд цæй зæд æмæ
цæй цыдæр...
Доди сыстад, фæлæ цыма йæ къæхтыл хъæдып цыра-
гъы къуыдыртæ баст уыди, афтæ сæ айсын нал фæрæзта.
Дзæкъул йе ’ккой кæй нал уыд, уый йæ фæрогдæр кодта
æмæ та Темсыры фæстæ.æнæбары араст.
— Мит бирæ нæ рауарыд æмæ кæд фалейæ нæхирды-
гæй исчитæ рацыд, уæд пын уыдон фæдыл æнцон цæуæн
уыдзæн. Кæд мигъ дæр уæлдæр сисид йæхи, уæдæ æдзух
афтæ дæр кæм уыдзæн! Мыййаг нæхимæ куы нæ уал пых-
хæццæ уæм, уæддæр фыццаг хъæуы бафысым кæпдзыс-
тæм æмæ райсом раджы иæхимæ уыдзыстæм.
Дзуры Тсмсыр. Ныфсджын кæпы йæ фырты зæрдæ.
Уый цæмæй зоны, Додийы «нæ зопын» «нал фæразын»
кæй у, уый.
Иудзæвгар бауадысты æдзæгвæзы. «Хъуамæ ныр æр-
бахæццæ уыдаиккам, къæсса кæм ныууагътон, уырдæм,
фæлæ кæм и, уæдæ?»— фæгуырысхо Темсыр. Мигъы та-
ры дардмæ иæ уыны цæст, фæлæ уæддæр кæсынц фæй-
пæрдæм. Нæй, пикуыцæй зыны къæсса. Уæдæ кæм уы-
дзæн? Уыйбæрц бирæ дæр куы нæ баразæй. Уый та дын
дыккаг мардæрцыд. Хор хæссынмæ рацу, æмæ дæ къæс-
са дæр мауал ныххæсс. Агурын æй хъæуы, æндæр гæнæн
нæй.
— Лæппу, ам уал бад, макуыдæм фæзил. Куы дæм
дзурон, уæд-иу мæм хъæр кæн,— загъта Темсыр Доди-
19
йæн, йæ лæдзæг ын райста æмæ уымæй сгаргæ агурын
байдыдта.
Бирæ фæцагуырдта, бирæ фæразил-базил кодта, фæ-*
лæ къæссайыл йæ цæст никуы схæцыд. «Ныр мын цы
зæгъдзысты нæ хъæубæстæ? Хорхæссынмæ ацыд, кæр-
дзын бахордта æмæ афтидæй æрæздæхт фæстæмæ. Сы-
вæллои æрхæццæ кодта йæ дзæкъул, фæлæ дынджыр лæ-
гæн йæ къæсса йе ’ккойæ фесæфт. Фæстæмæ аздæхтæуа
æмæ уый дæр»...
Уæззау, æнкъард хъуыдытимæ фæстæмæ æрбаздæхт
Темсыр. Ие ’рбацыдмæ Доди дæр хъуыдытæ кодта. «Ныр
æмбисбонæй фылдæр уыдзæн. Æз æфцæджы сæрмæ дæр
нал сфæраздзынæн. Уым æрдæгвæндагыл куы баззайæм,
уæд дыууæйæ дæр фесæфдзыстæм. Мæ аххосæй... Фæстæ-
мæ аздæхгæйæ дæр, цæмæй зонын, куыд уыдзæн! Стæй
бинонтæ дæр афонмæ æххормагæй... Темсыр къæсса куы
нæ уал ссара, уæддæр уал дзæкъул куы ахæсса, уæд
къуыриваг уыдзæн. Æз ма кæд фæстæмæ ныффæразон,
уæд хорз, кæннод дæр»...
Мæстыйæ æрбаздæхт Темсы’р. Нырма ницы бæрæг
фæндыл ныллæууыд æмæ йæ тар хъуыдытимæ иудзæвгар
æиæдзургæйæ баззад. Доди йæм хæрдмæ скаст æмæ æр-
хяндæг хъæлæсæй дзуры:
— Темæ, æз нал афæраздзын’æн, фæлæ мæнæ дзæкъул
айс æмæ ацу нæхимæ...
Темсыр фестъæлфыд. «Уый та куыд? Дзæгъæлы не
скодта йæ фырт уыцы ныхас!» Исдугмæ дзурын дæр
ницы уал сфæрæзта. Сопт фарст акодта лæппуйы.
— Æмæ ды та?
— Æз, кæд фæирд уа, уæд фæстæмæ, дысон кæмæ уы-
дыстæм, уыдонмæ ныццæудзынæн, стæй исчитæ куы цæ-
уа нæхимæ, уæд уыдонимæ рацæудзынæн.
Цæстысыг згъоры уазал цæсгомыл. Йæ фыд æй куыд
нæ уына, афтæ ма сæ хæлын æрмхудæй асæрфы.
Хуымæтæджы тарст нæ фæкодта Темсыр. Уыцыиу
гæпп бакодта йæ фыртмæ.
— Цы кæныс. Доди? Стæ-ма, удæгас ма дæ? Уæй,
цæй æнамонд боны райгуырдтæн, цæ! — йæ дзыхы дзаг
нырдиаг кодта Темсыр.
Никæмæ фехъуыст йæ хъæр. Æгомыг къæдзæхтæ бæз-
джын кæрцы мидæг мигъы аууон ныффынæй сты, хъуыды
дæр нæ кæнынц хорхæссæджы. Бирæ фæндаггонтæ фæ-
цыд ай хуызæн бонты сæ дæлбынты. Уазæгхор гуымиры-
20
тæ иу стæмæй фæстæмæ, никæй афæндараст кодтой сæ
къæсæрæй.
Февнæлдта Темсыр Додимæ.
— Дæ къухтæ басыдысты? Дæ къæхтæм мит пык-
калд? Равдис-ма дæ къухтæ,— дзуапмæ дæр нал æпхъæл-
мæ кæсы Темсыр, афтæмæй лæбуры Додийы’ къухтæм,
сгары къæхтæ, йæ салд зачъетыл йæ цæстысыг уайы, аф-
тæмæй.
Доди йæ фыды кæугæ куы федта, уæд ын фæтæршъæд
кодта æмæ йæ фæндыд, исты зæрдæфæлæууæн ныхас ын
куы загътаид, фæлæ йæ къухы ницы бафтыд.'
Бирæ хорздзинæдтæ ’нхъæл никуы уыд Доди йæ цар-
ды бопты. Иæ чысылæй фæстæмæ йæ хуыздæр бæллиц
уыди скъоламæ цæуын. Фæлæ йæ ныртæккæ исчи куы ба-
фæрсид, цы хуыздæр дæ хъæуы, уæд загътаид: сæ къæсса
куы ссариккой, стæй, Дзæуджыхъæуæй-иу чи ’рцыд, уы-
дон цы тыхджын Болайы иыхас кодтой, Доди дæр афтæ
тыхджын куы фестид, къæсса дæр æмæ дзæкъул дæр йе
’ккой куы баппарид æмæ Темсыры разæй лæгæрдгæйæ
абон сæ хæдзармæ куы ныххæццæ уаиккой.
Уыцы хъуыдытæй цыма йæхæдæг дæр фæныфсджыи-
дæр æмæ дзуры:
— Темæ, æмæ мын ницы уыдзæн, ницы. Куы фæирд
уа, уæд мæхæдæг фæндаг ссардзынæн нæ дысоны фы-
сымтæм. Фæлæ ды ацу нæхимæ, кæннод баталынг уы-
дзæн.
Ницы сдзырдта Темсыр Додийы ныхасмæ, йæ цæсты-
тæ мигъы фæлммæ ныццавта, хъуыдытæ нылхынцъ сты
сæры. «Кæд фæирд уа...» Æмæ ирд куы фæуаид, уæд та
ма цæуыл тыхсиккой! Къæсса дæр ссариккой, фæндаг
дæр нал рæдииккой. Бæллæх дæр уый у, æмæ ирд кæй
нæу.
Цалынмæ къæсса агуырдтой, ныхæстæ кодтой, уæдмæ
бон дæр йæ цыд кодта æмæ та дымгæ дæр йæ кæнон рай-
дыдта. Хуыздæр гæнæн иал уыд, æмæ Темсыр сфæнд код-
та фæстæмæ аздæхын.
— Дæхи фæцырд кæн, Доди, æмæ цæуæм фæстæмæ,—
тыхарæзт хъæлдзæгæй дзуры Темсыр,— дзæкъул йæ
уæхскыл бавæрдта æмæ схæцыд Додийы къухыл.
Раздæхтысты. Ауадысты иу дзæвгар фæзауы. Темсыр
æд дзæкъул цæуы разæй, йæ фæстæ æнæбары хылд кæны
Доди. Ныр хъуамæ бахæццæ уыдаиккой фæуырдыггæ-
нæпмæ, фæлæ куыд æрæгмæ? «Кæд та растфæндагыл нæ
21
цæуæм?»— куыд йхъуыды кодта Темсыр, афтæ—«Æ^-
лæх!» — зæгъгæ, Додийы тæккæ раз æрбадæлдзæх. Лæй-
пу нырдиаг кодта, фæлæ уайтагъд йæ фыды дзурын йæ
хъустыл ауад:
— Æнцад лæуу дæ бынаты! Ницы мын у.— Уыцы ны-
хас дæр та зæрдæфæлæууынæн уыди. Темсыр аирвæзт
цæхгæркъул æрхы. Хаугæ бирæ нæ ныккодта, фæлæ йæ
зæнг цыргъ къæйдурмæ ныххаста æмæ æгасæй, суанг
агъды рæбыимæ, авдæрзти. Дзæкъул дæр аскъуыд æмæ
дзы гага дæр нал аззад. Тыхтæй-амæлттæй кæуылдæрты
рахылд Темсыр. Зæнджы туг нал æнцад æмæ йæ дзæкъу-
лæй æрбатыхта.
— Фæндараст нæ фестæм, Доди,— дзуры йæ зæнг
тухгæйæ,— куы нæ уал дын афæразон, уымæй тас у, мæ
зæиг мæ слæууын нæ уадзы. Уæд та нæхирдыгæй чи ра-
цыд, ахæм цæуджытыл куы фембæликкам.
Темсыр пудзæвгар æыæдзургæйæ алæууыд, стæй йæ
фыртмæ бакаст. Хатыр курæг æмæ лæгъзтæгæнæг цы
хъæлæсы хаттæй фæдзуры, ахæм хуызы фæрсы:
— Доди, цымæ дæхæдæг ныццæуынæн ницы бакæ-
най? Нæ хæстæджытæн куьГфехъусын кæпис, уæд мæм
кæд фæдисы рацæуиккой.
Ницы йæм сдзырдта Доди. Къуыбар цæстысыг ын
æхсы йæ цæсгом, йæ уæрджытыл ма тыххæй лæууы.
— Æз уæддæр чысыл нæ ацардтæн. Фæлæ ды куы ба-
хъомыл’ уай, уæд уæддæр уыцы фæпдагæп искуы æпæ-
аразгæ пæй, æмæ-иу дæхицæн бæх æмæ уæрдонæн исты
амал скæн æмæ уæд мæ хуызæн удхар пал кæндзынæ.
«Кæд мæ ныхæстæй лæппуйы зæрдæ мæгуыр кæны
æмæ йæ ныфс сæтты»,—ахъуыды кодта Темсыр æмæ цæх-
гæр фæзылд:
— Кæугæ ма кæн, мæнæ фалдæрты бацæуæм æмæ
уым дæлæмæ быргæ уæддæр кæндзыстæм.
Иæ хуыз фæцыд Темсырæн. «Кæд та фæдзæгъæл
стæм?.. Уæ цъаммартæ дын нывонд фæуой, цы фæндаг
дæ! Мæ къæхтæ дыл куы баихсыдысты, уæд ныр куыд
фендæр дæ!» Нæ, фæндаг нæ фендæр. Темсыры аххос дæр
нæу. Цæст — амонæг æмæ цæст ницы уыны. Къах куырм
у, æууæнк ыл нæй.
Темсыры йæ къах æрлæууын нæ уадзы, фæлæ уæддæр
лæгæрды дæлæмæ, санчъехтæ кæны йæ дзæбæх къахæй.
Уæддæр уырдыгмæ æнцондæр у, хæрдмæ афтæмæй æртæ
къахдзæфы дæр пе сфæразид. Иу ран сæ раз бæрæг фæ-
22
уырдыгдæр. Темсыр йæ хæлын кæрцы фæтджитæ йæ бы-
ны æрбакодта æмæ абырыд дæлæмæ. Афтæмæй æнцон-
дæр у йæхицæн дæр æмæ Додийæи дæр.
— Тæрсгæ ма кæн, Доди, ныртæккæ хъарм пецы
фарсмæ...
Æвиппайды йæ раз сау адардта.
— Къæдзæх! Фæстæмæ! — æваст цъæхахст фæкодта
Темсыр. Бæргæ ма фæлæбурдта удисæджы ’внæлдæй йæ-
хи фæуромыпмæ, фæлæ цæуыл фæхæца — къухтæ ног-
уард мпты афардæг сты, æмæ ауындзæг къæдзæхы сæ-
рæй мигъы фæлмы апыгъуылд...
Нал баххæст кодта Доди йæ фыды фæдзæхст. Нал
аздæхт фæстæмæ. Бæстæ мигъимæ зилдух кæны йæ алы
фарс, сæр зилы, цæстытæ тартæ кæнынц, фæцудыдта æмæ
Темæйы фæдыл коммæ ахаудта.
...Арф ингæн-комы та сæмбæлдысты фыд æмæ фырт,
фæлæ ацы хатт кæрæдзийы нал базыдтой.
ÆРДХÆРÆНЫ
ЛÆВАР
1
^æумæрайсом. Къаннæг хæххон хъæу æмæзмæлд сси
æгасæй дæр. Ныхасы фæстæ фаджысы рагъы сæрæй хъуы-
сы рæгъаугæсы хъæр: «Алчи йæ хъом рауадзæд!» Сæм-
хæццæ сты адæм æмæ фосы уынæр. Фыййæуттæ кæрæдзи-
йы фæдыл ивылынц хъæуæй сæрвæттæм.
Дæсаздзыд, къæсхуыргомау, фæлæ нуарджын лæппу
Гæбил — æххуырсты фыййау — фестад йæ хуыссæнæй,
йе ’рчъитæ акодта æмæ смидæг йæ фысымты хæдзары.
Иæ хызын алы хатт дæр ауыгъд вæййы, къонайы фæстæ
сылгоймæгты бадæны ’рдыгæй цы цæджындз ис, ууыл.
Райста йæ зæгæлæй, æрыфтыдта йæ йе ’фцæджы. Фæн-
дыд æй, куы йæм ныккастаид, цы хæринаг ын нывæрд-
той, уый куы базыдтаид, фæлæ фысымты зæрондчусæй
йæ цæсгом нæ бахъæцыд. Хызын асгæрста йæ рæмбын-
къæдзæй, фæлæ ницы бæрæг базыдта. Каудуар бакодта
æмæ фос раскъæрдта. Хъæугæрон кæройнаг хæдзарæй
куы р’ахызт, уæд ныккаст йæ хызынмæ æмæ хорзау нал
фæци: уыди дзы æрмæст хъæбæрхоры кæрдзын æмæ æр-
дæг æнæ ахуыйæнæй. Æнкъард хъуыды февзæрд йæ сæ-
ры: «Ардыгæй æхсырдуцæн афонмæ нырма мæйæ фыл-
дæр ис æмæ мын уæдмæ айдагъ кæрдзып куы æвæрой,
уæд куыд уыдзæн?» Фæлæ цы йæ бон у. Ацы хатт дæр та
хорз «арфæтæ» фæкодта йæхинымæр йе ’лгъин фысымтæн.
Фос ахæрд кодтой фæсхъæу, сæрвæтты. Сæ фæстæ
сæргуыбыр æмæ æнкъардæй цыдис Гæбил.
Бирæ нæ хæссы дæсаздзыд сабийы маст. Дзуг пæу-
дзарммæ схæццæ сты, æмæ зыдæй хизгæ апырх сты ног-
зад кæрдæгыл. Гæбил æрбадт сæ дæле, хызынæй систа
æнæхъæн кæрдзын йæ галиу къухмæ, йæ уæлæ йын æры-
вæрдта хиталæг, физоиæджы бæсты, рахиз къухмæ систа
чысыл дæргъæццон дур, сыкъайы бæсты, æмæ зæронд
лæгты куывдау райдыдта:
24
— Уæ, хуыцау, табу дæуæн, хуыцау! Хуыцау, барст
дыы фæуæд мæнæ ацы хус къæбæр, æндæр дып цæмæй
скувон! О, фæлæ мын ацы кæрдзын æнахуыйæнæй чи ны-
вæрдта, уыдонæн сæ цæхджынтæ æмæ сæ цыхтытæ сæ
бипоиты хуыздæры марды хистæн бахъæуæнт...
«Аммен, хуыцау!»— фæцис куывд, дур аппæрста, кæр-
дзын фæстæмæ хызыиы сæвæрдта — нырма раджы у ахо-
дæн хæрыиæн — æмæ фæлгæсын райдыдта дæлæмæ,
хъæумæ.
Бæрзонд нæудзар къуылдымы рæбын фыдуаг цæугæ
чысыл доны былыл ныттыгуыр сты нудæс хæдзары —
Æхсæйнаг хъæу. Хъæуы астæу — кæлæццаг гæнах æмæ
æрдæг хæлд мæсыг. Иннæ хæдзæрттæ уыдон алы , фарс
æмгуыдынæй нырривæд сты дæлдæр-уæлдæртæй æмæ,
лардæй бакæсгæйæ, æппындæр бæрæг нæу — иу дзы кæм
фæвæййы æмæ иннæ кæм райдайы. Тъæпæнсæр уæлхæ-
дзæртты хуыггæмттæй сæнары фæздæджы лыстæг тæгтæ
къæдз-мæдзытæй ивæзынц хæрдмæ, стæй ныгуылæны
’рдæм фездæхынц, хъæуы æтте баиу вæййынц æмæ иу
къуымбилæй ленк кæнынц сæууон уæлдæфы.
Хъæуы фале, доны фаллаг фарс,—ног агъуыст, Æх-
сæйнаг хъæу сæрыстыр кæмæй у, уый — ног скъола. Цал-
дæр азы фæтох кодтой ацы комы цæрæг адæм, цæмæй
сып паддзахы хицауад бар радта ам скъола байгом кæ-
пынæн æмæ уыцы хъуыддаг æндæраз сæ къухы бафтыд.
Сывæллæттæ æмбырд кæнынц скъоламæ. Цы тæхуди-
аг сты. Гæбилы æмбæйттæ ныр дыккаг аз цæуынц ахуыр-
кæнынмæ, фæлæ уый нырма скъолайы къæсæрæй кæсгæ
дæр иæ бакодта. Дыууæ азы размæ афæлвæрдта скъола-
мæ бацæуыныл, фæлæ йæ йæ мад кой дæр не суагъта:
«Мах, дам, æрсытнмæ кæрдо нæ цæгъдæм». Ацы æмби-
сонд арæх фæдзуры йæ мад, фæлæ Гæбилмæ æппындæр
раст нæ кæсы. Фыццаджыдæр уый тыххæй, æмæ скъола-
мæ цæуын æмæ кæрдо цæгъдын иу не сты, дыккаджы та
уый, æмæ скъоламæ чи цæуы, уыдоп цæмæй хуыздæр сты
Гæбилæй. Хъæбысæйхæсты йыл уыдонæй ничи тых кæны,
дугъы уайгæйæ йæ разæй ничи кæны, уыдонæй бпрæ хæ-
рæгыл бадын дæр нæ уæнды, фæлæ Гæбил бæхыл бадгæ-
йæ дæр нæ тæрсы. Уæддæр Берозон алы хатт афтæ фæ-
дзуры: «Ды сидзæр дæ æмæ дын уыдон фæзмæн нæй».
Гæбил цы уæлдай хъуамæ загътаид йæ мады иыха-
сыл, фæлæ уæддæр хъуыды кодта йæхинымæр: «Ныр мæ-
нæй фыддæр чп у, уыдон чиныджы кæсын куы базоной;
25
æз та куы нæ, уæд мæ мæлæт хуыздæр нæу?» Фыййау кæ-
мæ уыд, уыдон лæппумæ уыди хъæбæр гæххæттыл ны-
хæст æмæ хицæн лыггонд абетæ. Гæбил йæхæдæг куыд
дзырдта, афтæмæй уыцы абетæ балхæдта «туджы ар-
гъæй»—дæс æмæ дыууиссæдз хъулæй. Йе ’мбæлттæй
скъоламæ чи цыд, уыдон руаджы дамгъæтæ сахуыр код-
та, фæлæ дарддæр та? Чиныг ын иæ уыди æмæ кæсын
кæм хъуамæ сахуыр уыдаид? Курæггаг чиныгæй дæр цæй
чнныг ис. Уæдæ æлхæпгæ дæр цæмæй бакæпа? Иугæр абе-
тæ афтæ зынаргъ сты, уæд чиныг æппынкъаддæр дыууæ
фондзыссæдз хъулæй асламдæр кæм ссардзæн? Стæй чи
рауæй кæндзæн чиныг?
Зымæг аивгъуыдта Гæбилыл æыæ чиныгæй. Фæлæ
уæддæр æнцад нæ бадтис. Кæд ын-иу чиныг кæсынмæ ни-
чи радта, уæддæр-иу искæцы скъоладзауы цур хъуамæ
сбадтаид æмæ кастаид уый чиныг йæхинымæр.
Æрцыд уалдзæг. Гæбил йæ фыййауы хызын йе ’фцæ-
джы æрыфтыдта. Ныр ын искæй чиныгмæ кæсыны фадат
дæр нал уыди. Фæлæ йыл иу сæрдыгон изæр сæмбæлд
стыр ципдзинад: æнæнхъæлæджы, бынтон лæвар йæ
къухты бафтыд абеты чиныг.
2
Фос хизгæйæ, Гæбил бафиппайдта: ахуыргæнæг алы
изæр дæр рацæуы хъæуæй иу дзæвгар æддæдæр, къуыл-
дымыл бирæ фæбады, стæй фæстæмæ цæугæйæ фæндаг-
гæрæтты цалдæр дидинæджы ратопы æмæ сæ йемæ ра-
хæссы. Диссаг касти уый Гæбилмæ. Цæмæн хъæуы диди-
иæг? Фос æй нæ хæрынц, лыстæнæн нæ бæззы, нæ дæр
хосбæндæнæп... Гæбил зоны, алы сæрд дæр цавæрдæр ба-
заргæнджытæ æрбацæуынц сæ хъæумæ дидннæг æлхæ-
иынмæ. Фелхæныпц æрмæст иу хуызы дпдинæг: лыстæг
даргъ зæнгыл зайгæ бур фæркджын дидинæг. Кæмдæр,
дам, дзы цыдæр хос аразыиц. Фæлæ ахуыргæпæг та алы-
гъуызон дидинджытæ фæтоны. «Чи зоны, >уый дæр истæ-
мæн хъæуы»,— хъуыды кодта Гæбил, фæлæ иу хъуыддаг
йæ зæрдæмæ’нæ фæцыд: иугæр рацыдтæ, уæд æрмæст дæ
армы дзыхъхъы цы бацæуа, æндæр ма ’ртон, уæд уый
цы у?
Иу, дзæбæх хур бои ныхъхъуыды кодта Гæбил ахуыр-
гæнæг’æн хорздзинад фæуын. Хуссар рагъы сæрæй дæлæ-
мæ райдыдта алыгъуызоп дидипджытæй алкæмæй дæр
26
дыууæ-æртæ армы дзаджы тонын, æмæ цалынмæ рагъы
æмбисмæ хæццæ кодта, уæдмæ дæр йæ дæлармы нал цы-
дысты. Æмæ изæры йæ уаргъимæ хъæууынджы куы фæ-
иæйцыд, уæд ыл худæгæй куыд пæ мардаиккой лæппутæ.
Гæбил сæрыстырæй цыди сæ рæзты, йе ’ккой йæ ропæй
баст дидинджыты стыр куырис, афтæмæй, æмæ иттæг
бузныг уыд йæхицæй, уымæн æмæ иннæ лæппутæй ахæм
хорз хъуыды никæй сæрмæ æрцыд.
Цалынмæ скъолайы размæ бахæццæ Гæбил, уæдмæ
уæндопæй цыди, фæлæ иыр хъуыдытыл фæци: «Куыд ба-
дзура ахуыргæпæгмæ?» «Кæд мыййаг мæсты у, уæд, дам,
нæмгæ дæр кæны... Уæд та йæм куыдз куы уаид. Уæд мыл
уый срæид æмæ мæм ракæсид...» Ахуыргæнæг цы уаты
цард, уый рудзынджы размæ бацыд æмæ уым слæууыд
æд æргъом. Кæсгæ зæхмæ кæны, фæлæ йæ цæсты зул ру-
дзынгмæ дары.
, Ахуыргæнæг æнæзопгæ лæппуйы йæ рудзынджы раз
куы ауыдта, уæд рацыд æттæмæ æмæ дзуры:
— Мæнмæ æрбацыдтæ, лæппу?
— О,— загъта Гæбил, зæхмæ кæсгæйæ.
— Æмæ цы зæгъдзынæ?
— Мæнæ дын æрчбахастон...—Гæбил ацамыдта йæ сæ-
рæй йе ’ргъоммæ.
— Цы сты уыдон?
— Дидинджытæ...
— Мæнæн сæ æрбахастай?
— О,— зæгъгæ, бакодта Гæбил æмæ куырис зæхмæ
æрыппæрста.
— Æмæ куыд гыццыл сты — йæ мидбылты бахудт
ахуыргæнæг.
— Бæндæн мæм нæ уыд... райсом дып фылдæр æрба-
хæсдзынæн...
Ахуыргæнæг худæгæй бакъæцæл, фæлæ уæддæр Гæ-
бил нæ бамбæрста, худт цæуыл уыди, уый æмæ феикъард.
— Æмæ дын чи- загъта, дидинджытæ мæ хъæуы,
уый? — фæрсы та ахуыргæнæг.
— Мæхæдæг дæ федтон, куы сæ тыдтай, уæд, æмæ дæ,
зæгъын, алы бон цæуын ма хъæуа...
Ахуыргæнæг йæ худын цæхгæр фæурæдта, дидипджы-
ты цур дзуццæг æрбадт, сæ баст сын райхæлдта. Диссаг
æм фæкаст: дыккаг аз кусы ацы хъæуы, сæрвæттæм дæр
арæх ауайы, фæлæ дзы уыйбæрц алыгъуызон <тмæ раз-
сугъд дидипджытæ пс, уый æнхъæл нæ уыд,
27
— Дæ ном та цы хуыйны:
— Гæбил.
— Кæй лæппу дæ?
— Берозоны.
«Кæй лæппу дæ?»— ахæм фарстæн алчидæр йæ фыды
ном фæз’æгъы, фæлæ Гæбилæн йæ фыд раджы амард.
Хъæубæстæ йæ иууылдæр «Берозоны фырт» хоныиц æмæ
куыд фæстæмæ йæхæдæг дæр афтæ хонын байдыдта йæ-
хи. Ахуыргæнæг базыдта, Гæбил сидзæр кæй у æмæ йын
фæтæригъæд кодта.
— Дæ хуын бирæ уæд, Гæбил, фæлæ скъоламæ та цæ-
уылнæ цæуыс?
— Фыййау вæййын, нана мæ нæ уадзы,— æфсæрм-
дзæстæй загъта Гæбил, цыма стыр азымджын у, уыйау,
стæй ма æрæджиау йæ ныхасыл бафтыдта,— кусæг нын
нæй...
— Хорз нæу уый,— æнкъардæй загъта, ахуыргæнæг,—
фæлæ Гæбил нæ бамбæрста, цы нæ у хорз: фыййау цæ-
уын, скъоламæ нæ цæуын æви сын кусæг кæй нæй, уый.
Уæддæр æм тынгдæр афтæ фæкаст, цыма скъолайы тых-
хæй хъуамæ загътаид æмæ уæд чысыл фæныфсджындæр.
— Абетæ балхæдтон æмæ уыдон бæргæ базыдтон,
фæлæ...
— Балхæдтон зæгъыс? — фæдис кодта ахуыргæнæг,
уымæн æмæ ацы хъæуы ахуыргæнæн дзаумæттæ нæ уæй
кодтой.
— О,— загъта Гæбил.
— Кэемæй?
— Æхсарбегæй.
— Цас сыл радтай? — фæхъæлдзæгдæр ахуыргæнæг.
— Дæс æмæ дыууиссæдз хъулы! — загъта хъæрæй
Гæбил æмæ фыццаг хатт уæндонæй бакаст ахуыргæнæ-
джы цæсгоммæ. Уый æнхъæл уыд, ахуыргæнæг ныддис
кæндзæн уыйбæрц стыр аргъыл, фæхæрам уыдзæн Æх-
сарбегмæ, фæлæ ахуыргæнæг æрмæст йæ мидбылты ба-
худт æмæ та фæрсы:
— Чи дыи бацамыдта абетæ?
— Иннæ лæппутæм кастæн æмæ афтæмæй...
— Æмæ уæд æххæст чиныг цæуылнæ балхæныс?
— Хъултæ мæм фаг нæма ис...
— Цас дæм æрымбырд?
— Æртиссæдзы.
— Уый æгæр чысыл у, фондзыссæдзæй асламдæр дыц
28
ничи ратдзæн,— загъта ахуыргæнæг æмæ фæрсæгау ба-
каст Гæбилмæ. Лæппу ницы сдзырдта. Уый куыд æнхъæл
у, афтæ чиныг уыцы аргъыл дæр ничи ратдзæн.— Цæй,
уæд та дын æз ауæй кæнон чиныг,—дзуры ахуыргæнæг,—
иннæ дыууиссæдзы мын фæстæдæр ратдзынæ. Рацу ми-
дæмæ.
Гæбил йæ бынатæй нæ фезмæлыд, сагъдауæй аззад
æмæ хъуыдыты аныгъуылд: «Кæд мæ нæмынмæ сайы ми-
дæмæ. Кæд мæ фæлваргæ кæны — абетæ æцæг базыдтон
æви гæды ныхæстæ кæнын. Кæд æм хъыг фæкаст, абетæ
хъултæй кæй балхæдтон, уый».
— Рацу, рацу, цæмæ лæууыс? — фæзылд æм ахуыр-
гæнæг.
— Хъултæ мæхимæ не сты æмæ...
— Æууæндын дыл, уыйфæстæ мын сæ æрбахæсдзы-
нæ,— хинымæр худгæйæ, ахуыргæнæг бараст йæ уатмæ.
Гæбил дæр ацыд йæ фæстæ æнæбары, фæстæмæ фæкæс-
фæкæсгæнгæ. Æххæст мидæмæ бацæуын нæ бауæндыд,
фæлæ дуаргæрон ныллæууыд алидзын æввонг.
Фæлæ дзæгъæлы уыдысты сабийы хъуыдытæ. Ахуыр-
гæнæг уайтагъд фæстæмæ фездæхт, йæ къухы дзыхъ-
хъынног абеты чиныг.
— Мæнæ дын чиныг, Гæбил, дæ хъултæ дæр дæхицæн
уадз. Фæлæ ардыгæй фæззæгмæ рæвдз кæсын куы нæ ба-
зонай, цыдæриддæр дзы фыст ис, уыдон, уæд дын æй фæс-
тæмæ байсдзынæн. Куы сæ базонай, уæд та дæ скъоламæ
дæр райсдзынæн.
Уалдзæджы дæргъы уыцы чиныг нæ фæцух Гæбилы
хызынæй. Бон изæрмæ йæ зæхмæ нæ уагъта æмæ æппын-
фæстаг афтæ рæвдз кæсын базыдта, æмæ бирæ хуыздæр
арæхст, скъоламæ чи цыди, уыдонæй дæр.
Иæ фысымтæн хъыг уыдис, сæ фыййау «йæ куыдзы
бои кæй нæ зоны» æмæ чингуытимæ кæй архайы, уый. Сæ
зæронд лæг иу хатт ныскъуыдтæ кæнынмæ дæр хъавыд
Гæбилы чиныг, фæлæ йæ хисдæр фырт нæ бауагъта: чи-
ныгмæ кæсгæйæ, дам, хизæнуаты фынæй нæ кæндзæн.
Æмæ, раст зæгъгæйæ, Гæбилы фынæй кæнынмæ не
’вдæлд, æдзухдæр йæ чиныгмæ касти. Иу бон ын æгæр
фæци. Уæлдай фылдæр афæстиат кæсыныл æмæ йæ фос
кæйдæр угæрдæитæм баирвæзтысты. Уый фæдыл изæры
цад баййæфта æмæ йæм уый ницы диссдг фæкаст, фæлæ.
29
чысыл ма бахъæуа, йæ чипыг дæр ып ныппырх кæной. Гæ-
бил цъиусуры цавд ныккодта йæхи йæ хызыныл зæронд
лæджы къухтæм æмæ йæ’аскъæфта. Уыцы бонæй фæстæ-
мæ чиныг хъæумæ нал хаста, æмбæхст æй дардта сæрвæ-
ты, къæдзæхы æххæлы.
Фыццаг мæй Гæбил афтæ æнхъæлдта — никæд баф-
сæддзæн чиныг кæсынæй. Фæлæ иугæр ацы чиныг йæ кæ-
ронмæ цалдæр касты куы фæци, цы уроктæ дзы уыдис,
уыдон кæсын нæ, фæлæ ма сæ æнæкæсгæйæ дзурыи дæр
куы базыдта, уæд æм йæ зæрдæ уыйбæрц тыпг пал ради.
3
Аивгъуыдта уалдзæг, сæрд — хæхбæсты мæгуыр адæм
«дыууæ хоры астæу» цы рæстæг хонынц, уый дæр æмæ ра-
лæууыд дзаджджын фæззæг. «Дзаджджын»— зæгъгæ, чи
зоны, бынтон раст нæ уа уæды рæстæджы хæххоп фæззæ-
гæй афтæ зæгъын,- фæлæ цæуылнæ, уæддæр уал цалдæр
мæйы æфсæст уыдзысты хъæбæрхорæй.
Æхсæйнаг хъæу райдыдта хор æфснайын.
Бады Гæбил хъæуы сæр, «Æхсырдуцæн къуылдым»
кæй хонынц, уым йæ фосы цур. Иæ хъæдып къус йæ тæк-
кæ дзагæй бацымдта æхсыр хъæбæрхоры кæрдзынимæ,
йæ &ххуырсты бонтæй дæр та иу аивгъуыдта æмæ хъæл-
дзæг у йæ зæрдæ. Фосæн бынатмæ скъæрыны афоп нæма
у æмæ уал фæлгæсы хъæумæ. Доиы фаллаг фарс скъола-
йæ рараст ахуыргæнæг, хидыл "æрбахызт æмæ æрбацыд
хъæуы ныхасмæ. «Ацы афон хъæуы æтте иæзыты къохмæ
куы фæцæуы, уæд ныр афтйд ныхасмæ цæмæ æрба-
цыд?»— хъуыды кæны Гæбил æмæ йæ каст уырдæм скод-
та. Ахуыргæнæг иу чысыл алæууыд, стæй йæ чъылдым
Гæбилы ’рдæм, афтæ сисгæрон къæйбандоиыл æрбадт.
Бирæ нæ фæци иунæгæй. Чысыл фæстæдæр Темсыраты
зæронд лæг йæ лæдзæджы æнцæйтты, æрбацыд æмæ æр-
бадт ахуыргæнæджы фарсмæ. Уалынмæ Кæндысаты хис-
дæр уыдон куы федта, уæд рахылд йæ къæлæтджыиæй
æмæ сæм уый дæр æрбацыд. «Цы хуыздæр ма хъæуы
дыууæ зæронды? Куыстмæ пал цæуынц æмæ пыр пыха-
сæй сæ мондæгтæ суадздзысты...»—хъуыды кæны Гæбил.
’, Хуымдзаутæ хъæумæ цæуын байдыдтой. Къаннæг
хъæубæсты стырæй-чысылæй Гæбил кæй нæ зоны, ахæм
дзы нæй. Дæлæ рацæуынц Дзаиæгаты бпноптæ: сæ хис~
30
дæртæ — дыууæ, сæ фырттæ — цыппар æмæ фондз та
сылгоймæгтæ. Ныхасмæ куы рахæццæ сты, уæд ныллæу-
уыдысты ахуыргæнæг æмæ дыууæ зæронды цур, æрмæст
ма сæ дыууæ чыпдзы баздæхтысты сæхимæ. «Кæд Дза-
нæгатæй салдат чи ис, уый чиныг æрырвыста æмæ сын
ахуыргæнæг уый кæсы...»— фенхъæлдта Гæбил, фæлæ
уыцы хъуыды дæр бирæ нæ ахаста, чидæриддæр цыди
хуымтæй, уыдонæй кæд иуæй-иу сылгоймæгтæ, æндæр
пнпæтæ тыгуыр кодтой ахуыргæнæджы алы фарс. Ныхас
байдзаг адæмæй. Хæдзæртты чи уыд, уыцы æфсинтæй
дæр бирæтæ цыдысты Ныхасмæ. Гæбилæн йæхийас лæп-
путæ стыр лæгты цурмæ нæ уæндыдысты, фæлæ Ныхасы
цур Гæмсыры уæлхæдзары уæлувады кьæйтыл дæлгом-
мæ ныххуыссыдысты, хъусынц дæлæмæ, Ныхасмæ.
Æмæ та стыр хъуыдыты бацыд Гæбил. Салдаты чиныг
(уыцы рæстæджы афтæ хуыдтой фыстæг) нæу, уымæн
æмæ æгас хъæу ууыл цæмæн æмбырд кæнынц? Уæдæ зиа-
ны хабар куы уаид, уæддæр адæм Ныхасы фæзы цы ныт-
тыгуыр сты, мæрдджыны хæдзармæ цæуылнæ цæуынц?
Кæд та, мыййаг, пъырыстыф исты мæстыйаг гæххæтт
сæрвыста хъалон фидыны тыххæй? Нæ, ахæм гæххæтт
ахуыргæнæг пикуы фæкæсы, уый хъæуыхицау писырæп
фæкæсын кæны, стæй ахæм гæххæттытæ хъусыпмæ хæ-
дзарæн лæг æрымбырд кæнынц, сылгоймæгтæ та йæм æп-
пындæр нæ фæхъусынц.
Цы уыдзæн уæдæ, цы хабар у? — утæппæт адæм цæ-
мæ æрыхъуыстой, хуымдзаутæн сæ фæллад æмæ се ’ххор-
маг чи ферох кæпыи кодта? Чи зоиы, афоп пæма уыд фос
хъæумæ аскъæрынæн, фæлæ Гæбил нал фæрæзта хъæцын
уымæй фылдæр. Фос кæрты бакодта, каудуар сыл ахгæд-
та æмæ хæдзары смидæг. Йæ хызын цæджыпдзыл аца-
уыгъта æмæ йæхæдæг дæр згъорынмæ хъавьцгНыхасмæ,
фæлæ йæм чындзытæй иу фæраздæр:
— Гæбил, кæд дыи тынг æххормаг нæу, уæд азгъор
æмæ байхъус, ахуыргæнæг. Ныхасы цыдæр диссаджы чн-
пыг кæсы...
Гæбил нал фенхъæлмæ каст чындзы ныхасы кæронмæ
дæр æмæ уайтагъд Ныхасы бамидæг. Ахуыргæнæгæн æр-
мæст йæ ныхас хъуысти æттæмæ, йæхæдæг æппындæр нæ
зыпдц. Гæбил бабырыд адæмы æхсæнты æмæ йæхимæ
дæр диссаг фæкаст — ничи йыл схъæр кодта, пичи йæ ас-
хуыста, æвæццæгæн, пикæй æвдæлд ахæм митæм. Лæппу
уæд поджы фæпыфсджыпдæр æмæ лæугæ чи кодта, уы-
31
дон къæхты бынты бабырыд æмæ къаннæг зилаччы
ахуыргæнæджы тæккæ раз зæххыл фæтъæпæн.
Ахуыргæнæг касти чиныг, ирон чиныг, скъолайы сы-
вæллаеттæ кæмæй фæахуыр кæнынц, ахæм нæ, фæлæ æн-
дæр. Гæбил йæ сæр зæххы æмвæз æргуыбыр кодта æмæ
аивæй бакаст чиныджы æддаг цъармæ. Хъæбæр цъарыл
æппæты уæлийæ фыст уыди «Къоста», уымæн йæ быны
ставддæр дамгъæтæй —«Ирон фæндыр», стæй ма дзы ио-
джы дæлдæр лыстæгдæр цыдæр фыстытæ уыди, фæлæ
Гæбил уыдон нал равзæрста...
Гæбилы æрбацыдмæ ахуыргæнæг касти «Чи дæ?».
Æмæ æгас хъæубæстæ стырæй, чысылæй, цыма сæ бынæт-
ты цавддуртæчфестадысты, афтæ æдзæм лæугæйæ хъуыс-
той кадæджы ныхæстæм æмæ æдде бакæсæг фёнхъæлдта-
ид — адон хъусгæ нæ, фæлæ ныхъуыргæ кæныпц уыцы
ныхæстæ адджын комдзагау.
«Фыййауæн — ’уæлæфтау,
Хæлынхуд, хызын,
Иæ къæбæр.— æнæвгъау,—
Иæ куыст нæу уæд зын».—
Касти ахуыргæиæг æмæ Гæбил иу мисхалы бæрц дæр
дызæрдыг нæ кодта — уыцы ныхæстæ Гæбилæн сæрма-
гонд йæхи тыххæй фыст кæй сты, ууыл. Æмæ канд Гæбил
нæ, Ныхасы уæвджытæй йæ рæстæджы фыййау чи нæ
цыди!
«Нæ зымæг иыгæн у,—
Иæ зæйтæ — нæ мæт...»
Каст дарддæр ахуыргæнæг æмæ дис кодта Æхсæйнаг
хъæу; цавæр адæймаджы бон бацис уыцы ингæны дзына-
зæг адæмы сагъæс æгас дунейы размæ рахæссын æмæ
йыл чингуытæ фыссын?
...Хур аныгуылд. Æризæр. Ахуыргæнæг дзæбæх нал
æвзæрста чиныджы фыст, фæлæ уæддæр нæма ныууагъта
йæ кæсын. Хъусæг адæмæй ферох, сæ фосмæ сæ зилын
кæй хъæуы, уый дæр, ничи сæ ацыд ахуыргæнæджы цу-
рæй.
Бегаты Гæмсыр Æхсæйнаг хъæуы дæр æмæ æгас ком-
бæстьт дæр зондджын æмæ дзырддзæугæ лæгыл нымад
уыди. Уый балæууыд ахуыргæнæджы размæ æмæ йæм
дзуры:
32
. — Арфæгонд у, мæ хæдзар! Арфæ дын кæньш атæп-
пæт адæмы номæй. Хетæджы фыртæн йæ кой ныры онг
дæр цыди нæ хъустыл, йæ зарджытæй дæр нæм иуæй-иу-
тæ, мæпæ дæ хуызæн ахуыргонд адæмы руаджы, хæццæ
кодтой, сæ цæрæнбон бирæ уæд. Фæлæ нын ныртæккæ цы
банымадтай, ахæм диссаг нырма никуы фехъуыстам. Гъе
мæ, дæ рыи бахæроп, райсом æнцойбон у, æмæ дæхицæи
уыйбæрц зын скæн, æмæ нын уыцы чпныг суанг йæ сæ-
рæй йæ бынмæ баыымай...
Æвæццæгæн, уыцы райсомæй æнкъарддæр æмæ æвæн-
дондæрæй никуы ацыд Гæбил йæ фосы фæстæ. Æмæ уæв-
гæ дæр куыд нæ: «Адæм æрымбырд уыдзысты æмæ та
сын ахуыргæнæг кæсдзæн Къостайы чиныг,.. Нæ фæлæ
уæйыгмæ лæскъыл цы мæгуыр лæг куыста, уый цы дзæ-
бæх фыст у!»—хъуыды кæиы Гæбил æмæ фæлвары Къос-
тайы ныхæстæ æрымысыныл, фæлæ дзы йæ зæрдыл лæу-
уы æрмæст дыууæ рæнхъы:
«Хоры къутуйау— йæ тæнтæ...
Бинаг был — кæфой...»
Гæбил хорз зоны бæрз уисæй быд хоры къуту: уæле-
йæ — нарæгдзæф, къубалы хуызæн, куыд дæлæмæ — фæ-
тæндæр, дыууæрдыгæй дæр стуры фаджысæй сæрст. Кæ-
нæ хор дымгæмæ кæмæй фæсыгъдæг кæнынц, уыцы кæ-
фой...
Кæсы Гæбил Кæндысджын рагъы сæрæй æмæ уыны:
адæм æмбырд кæнын байдыдтой скъолайы размæ. Цæ-
уынц Æхсæйнаг хъæумæ фæрсхъæутæй дæр. Æвæццæ-
гæп, уыдон дæр фехъуыстой чиныджы хабар æмæ пыр
чыртæ-чыртæй тындзыиц байхъусынмæ. Сыджытсæр уæл-
хæдзæртты сæр та фæздæг куы ауыдта, уæд йæ зæрдыл
æрбалæууыд, знон цы фыстмæ байхъуыста: «Сæнар кæмæ
нæй, уый ныссæйы...». Фæлæ ацу æмæ ды æрхъуыды кæн,
дарддæр куыд уыди, уый.
Ахуыргæпæгмæ чи хъусы, уыдонмæ хæлæггæнгæ æн-
къардæй аивгъуыдта бон Гæбилыл. Изæры йæ фос хъæу-
мæ куы æрыскъæрдта, уæд базыдта бирæ ног хабæрттæ.
Адæм та ацы изæр дæр æрæмбырд сты Ныхасмæ, æцæг
ахуыргæнæг нал æрбацыд чиныг кæсынмæ. «Æвæццæ-
гæн, сын æй кæрæй-кæронмæ бакаст...»— ахъуыды кодта
Гæбил æмæ фенкъард. Фæлæ адæмы ныхæстæм куы бай-
хъуыста, уæд уыдоны ’рдæм фæци. Ныхасы уæвджытæ
3 Рæствæпдаг
33
нырыонгау незаманы таурæгътæ нал кодтои, сæ дзырд
уыди Къостайы чиныг. Гæбилæн йæ фыды ’фсымæры лæп-
пу — мæгуыр, æвадат адæймаг, мадзура лæг —никуы
æрыхъусын кодта адæмы йæхимæ. Гæбилмæ дæр ма дис-
саг фæкаст, уæндонæй йæ ныхас куы баппæрста, уæд:
— Сымах фарны ардыстæн, мæнæ хорз адæм, знонæй
ардæм мæхимæ цыдæр кæсын байдыдтон. Æз афтæ æн-
, хъæл уыдтæн, æмæ мæ сагъæс мæ ницæйаг хæдзары
къуымтæй дарддæр никæдæм хъуысы, фæлæ, кæсут-ма,
Къоста мах тыххæй уæззау цым лæдзæгæй ныххоста пад-
дзахы къæсæр...
— Къоста ма дæу дæр куы сдзурын кодта, Цыппу, кæ-
дæй-уæдæй,— зæгъгæ, йын йæ уæхск æрхоста, йæ фарс-
мæ чи лæууыд, уый.
Ноджы ма иу хабар базыдта Гæбил: абон æгас ком
куы æрæмбырд сты, уæд бауынаффæ кодтой æртæ барæ-
джы фæсхох Нармæ фервитын, цæмæй Хетæгкаты Къос-
тайæн арфæ ракæной ацы комы цæрæг адæмы номæй.
Æрталынг. Ныхас раафтид. Гæбил бацыд йæ фысым-
тæм, хъæбæрхоры кæрдзыны æрдæг æмæ мисыны къусæй
бахсæвæр кодта æмæ рацыд уæлхæдзармæ йæ хуыссæн-
мæ. Бафæллад уый- дæр. Цæсты уæлтъыфылтæ æрхауын-
æввонг сты — хуыссæг æй æрцахста, фæлæ уæддæр Къос-
тайы кой нæ хицæн кæны йæ сæрæй. Ие ’рвад цы ныхас
ракодта, уый дзыхы дзырдтæй нæ, фæлæ нывгондæй æр-
балæууыд йæ цæсты раз, мæнæ стыр фыййæуттæм цы
стыр даргъ фысахсæн лæдзджытæ вæййы, ахæм уæззау
цым лæдзæг йæ к-вухы, афтæмæй Къоста бамидæг пад-
дзахы галуаны. Паддзахы дынджыр хъулон куыйтæ йæм
ралæбурдтой... Цас уыдысты; цас! Æмæ уый дæр цы дис-
саг у? — чи куыд бонджындæр у, афтæ йæм куыйтæ дæр
фылдæр вæййы. Фæлæ сæм Къоста куы февзыста, уæд
таппызарты хай фесты; стæй уæд Къоста бацыдæмæ пад-
дзахы къæсæры тарваз ахæм цæлхъ нылласта, æмæ цары
сæгтæ дæр æрызгъæлдысты...
4.
I
Рацыд æртæ къуырийы, Гæбил «Ирон фæндыр» фыц-
цаг хатт куы федта, уæдæй нырмæ. Боныгон ын амал нæ
уыд, фæлæ йын изæрыгæтты цалдæр хатты фæцис ахуыр-
гæнæгмæ байхъусыны фадат. Къостайы фыстыты иуæй-
иуты йæ зæрдыл бадардта, кæрæй-кæронмæ нæ, фæлæ
34
æхсæнмæ-æхсæнты. Фæлæ уыцы бонтæй фæстæмæ къан-
нæгфыййауы сæрæй нал хицæн кодта уыцы иугæндзон
хъуыды: «Уæддæр цы амалæй бафтдзæн къухы уыцы чи-
ныг?» Сæххæст уæвæн цы бæллицæн нæ уа, уый, дам,
хъуамæ адæймагæн йæ сæрмæ дæр ма ’рцæуа,— афтæ
фæзæгъынц. Гæбил зыдта, уыцы чиныг æрмæст ахуыргæ-
нæджы йедтæмæ никæмæ ис, алы бон дæр æм адæм æм-
бырдтæ кæнынц хъусынмæ. Кæцæй хъуамæ бафта уæд
фыййауы къухты? Фæлæ ацу, æмæ ды уынаффæтæ кæн
зæрдæйæн!
Æризæр. Гæбил хизы йæ дзуг хъæугæрон Сæрзилæдж-
джын къæдзæхы сæрмæ. Ацы къæдзæхæн йæ уæллаг
фæрсты ис галвæндаг Цæгат Хъугоммæ. Ахуыргæнæг
арæх рацæуы ацы фæидагыл, бирæ фæбады къæдзæхы
уæлейæ къуылдымыл, чиныг дæр фæкæсы суанг талынг-
гæрæттæм.
Бады Гæбил æмæ та йæ зæрдыл æрбалæууыд «Ирон
фæндыр». «Ехх, мæ дыууæ æрчъийы дæр мæ куы нæ уа-
иккой æмæ мæ уыцы чиныг куы уаид!»— зæгъгæ, хъæрæй
сдзырдта Гæбил æмæ цæхгæр фæстæмæ фæзылд. Феф-
сæрмы. Ныр уыцы ныхас исчи куы фехъуыстаид, уæд ху-
динаг нæ уыд! Исчи дæр ма ахæм чиныг æмæ дыууæ зæ-
ронд æрчъийæн иу аргъ кæны?! ’
Фæлæ, кæс-ма, уартæ ахуыргæнæг рацæуы галвæнда-
гыл. Гæбил сыстад æмæ фæскъуылдыммæ бацыд, ахуыр-
гæнæгмæ аууонæй куыд кастаид, афтæ.
Ахуыргæнæг æрбахæццæ къæдзæхы сæрмæ æмæ æрбадт
галвæндаджы былыл. «Ныр ахуыргæнæгæн зын ахсæы
бæх куы уаид, ахсын ын куы нæ комид, æмæ йын æй æз
куы ’рцахсин...»— хъуыды кæны Гæбил, фæлæ йæм уый
дæр ницы бæрæг хæрзиуæг кæсы чиныджимæ абаргæйæ.
«Уæд та, зæгъæм, дон тынг куы раивылид, ахуыргæнæг
дзы мæн тыххæй нæ, фæлæ æнæбары куы ныххауид æмæ
йæ дон куы аласид, стæй æз йæ размæ куы фæуаин, мæ
лæдзæг æм куы фæдарин, ахуыргæнæг ууыл куы фæхæ:
цид, æмæ йæ афтæмæй куы фервæзын кæнин...»— сæнттæ
цæгъды Гæбил «Ирон фæндыр» райсын мондагæй.
Хæхбæстæн сæ дымгæ дæр сæхи хуызæн дæрзæг у:
куы бынтондæр ныссабыр вæййы, куы та уыцы иу футт
ныккæны æмæ, бæрзонд лыстæг кæрдæгыл æхситтгæнгæ,
урс фæйлауæнтæй сфардæг вæййы сæрвæтты.
Дымгæ ницы зыдта Гæбилы фæндтæн, фæлæ уæддæр
йæ кæпон кодта. Иу ахæдцл фелвæста ахуыргæнæджы
35
шляпæ-худ æмæ йæ дæлвæндаг амидæг кодта. Фæлæ-
бурдта ма йæм ахуыргæнæг, фæлæ ницы... Худ атылд
æмæ цъæх ауындзæг къæдзæхы сæры иу пæлæхсар ныл-
лæг бæласыл банцад. Цалдæр къахдзæфы ныккодта
ахуыргæнæг худы фæстæ дæлвæндаг, фæлæ йæ сæр ра-
зылд æмæ фæстæмæ йæ цыппæртыл сбырыд.
Гæбил фæсæррæтт кодта йæ бынатæй, цæсты фæны-
къуылдмæ фæндагмæ æртахт, йæ нымæт æмæ йæ хызын
феппæрста æмæ фæдæле.
— Кæдæм!.. Фæлæуу!.. Раздæх!..
Ахæм цыбыр æмæ тызмæг дзырдтæй ма бауромынмæ
хъавыд ахуыргæнæг фыййауы, фæлæ уæдмæ Гæбил нæу-
дзарæй ныххызт æмæ æлыгбын зæххыл йæ фарсыл бы-
рын байдыдта.
— Ахаудзынæ, раздæх фæстæмæ! — иу хатт ма ба-
фæлвæрдта ахуыргæнæг лæппуйы бауромыныл. Гæбил-
мæ уыцы ныхас хъуысгæ дæр нæ кодта, бырыд дæлæмæ
æмæ ныххæццæ къæдзæхмæ. Ныр ахуыргæнæг хъæр нæ,
фæлæ цыма йæ улæфт дæр йæ хъуыры фæбадт, бамыр,
æмæ ма йæ дыууæ къухæй кæрдæгыл ныххæцыд.
Нæзы бæлас, цыма къæдзæхæй йæхи аппарынвæнд
кодта, афтæ комы сæрмæ агуыбыр. Йæ уидæгтæ къæдзæ-
хы скъуадты афардæг сты, сæ тæккæ ставддæр та къæ-
дзæхы æмбуар ссыди уæлæмæ, схæццæ æлыгбын зæхмæ
æмæ уым сыджыты аныгъуылд. Гæбил уырдæм куы ных-
хæццай, уæд ыл дæлгоммæ ныххуыссыд, уидаг йæ дыууæ
къахы æхсæн бакодта, афтæмæй ныббырыд бæласы
бындзæфхадмæ. Ныр хъуамæ иннæрдæм разила, абыра
бæласыл æмæ худ райса къалиуæй. Фæлæ куыд бантыс-
дзæн уый ауындзæг къæдзæхы сæр æнæистæуыл фæхæц-
гæ, æнæ сæр разилгæ? Ахуыргæнæгæн нал бацис йæ бон
кæсын æмæ йæ къухтæ бамбæрзта йæ цæстытыл. Куы ра-
каст, уæд йæ зæрдæ йе ’муд æрцыд: Гæбил худыл хæцы
йæ дæндæгтæй æмæ йæ цыппæртыл сбыры фæстæмæ
бæласы уидагыл.
Цикъæйæ фæлурсдæр иыцци ахуыргæнæг фыййаум
ссыдмæ.
— Исчи дæр ма афтæ кæны?— загъта лæппуйæн уай-
дзæфгæнæгау.
Хуыздæр нæ уыд Гæбил йæхæдæг дæр. Ныр дæр ма
рызтысты йæ зæпгтæ, фæлæ уæддæр загъта:
|— Мæнæн ахæм къæдзæхтыл бауайын — арсы хъуьь
ны мæлдзыг!
33
— Цæуыл дæхи мардтай^гормон,. цы.уыдаид худæн,
Щы -ахаудтаид, уæд дæр?!
— Уыцы бæласæй куы ахаудтаид, уæд суанг донмае
иыххаудтаид...— раст кодта Гæбил йæхи.
Æрбадын кодта ахуыргæнæг Гæбилы йæ фарсмæ æмаз
фæлмæн иыхæстæ райдыдта йемæ.
Æхсызгон уыд Гæбилæн ахуыргæнæджы фарсмæ ба*
дын, йемæ стыр лæгау ныхæстæ кæнын, фæлæ цы хуызы
скойчындæуа «Ирон фæндыры» тыххæй?
— Кæсын базыдтай, а-уалдзæджы дын цы чиныг рад-
тон, уым? — зæгъгæ, куы бафарста ахуыргæнæг, уæд фæ-
цис амал Гæбилæн йæ бæллиц зæгъынмæ æмæ фæтагъд
кодта:
— Уыцы чиныджы цыдæриддæр фыст ис, уыдон кæ-
сын нæ, фæлæ ма сæ. цъындæй дæр бæргæ банымайдзы-
нæн, фæлæ...
— Фæлæ ма цы, уæдæ?
— Цы кæсон, уый мын нал ис...
— Дыууæ боны фæстæ горæтмæ цæуын ахуыргæнæн
чингуытæ æрбахæссынмæ æмæ та дын ног чиныг ратдзы-
нæн, тæрсгæ ма кæн.
Æхсызгон уыд Гæбилæн уыцы ныфс, фæлæ уæддæр
ахъуыды кодта: «Ныр Къостайы чиныджы кой куы скæ-
пон æмæ ахуыргæнæг куы смæсты уа... ахуыргæнæн чи-
ныг дæр мын куы нæ уал радта...»
Иæ ныфс асаст Гæбилæи. Æмæ уæвгæ дæр куынпæ.
Зоны Гæбил, æгас комбæстæ Къостайы чиныгмæ байхъу-
сыны тыххæй ахуыргæнæгмæ æрæмбырд вæййынц. Цæ-
виттон, ныр уыцы чиныг радта Гæбилæн, стæй йæм уæд
адæм куы ’рцæуой, уæд сын цы бакæсдзæн? Афтæ сын
дзурдзæн: «Чиныг мæнмæ нал ис, Берозоны фыртæн æй
радтон æмæуымæцæут?!!»Уæд та мын æй иудыууæбон-
мæ куы авæрид... Кæсынмæ,— хъуыды кæны Гæбил æмæ
дардыл райдыдта:
— Ахуыргæнæг, Къостайы чиныджы афтæ фыст кæм
ис:
«Атъæпп уа, цы фыййау хоны
Амоидджын йæхи!»
Уый æнæкæсгæйæ дзурын цал бонмæ базонæи ис?
Ахуыргæнæг бамбæрста, фыййауы ныхас-цæй фæдьтл
у, уый, йæхц мидæг бахудт æмæ фæрсы: - «
37
— Къостайы чиныг дæ хъæуы?
Гæбил уыцы фарстæн йæ уæлвæд ницы дзуапп радта1:
Зæхмæ кæсгæйæ æддæдæр абадт ахуыргæнæгæй, уымæн
æмæ куыд фехъуыста, афтæмæй ахуыргæнæг нæмгæ дæр
ракæны, лæппутæй æгæр къæбæда митæ чи кæны, ахæм-
ты, æмæ уый зонгæйæ, адæймаг лидзынæввонг куы уа,
уæд бирæ хуыздæр у.
— Иу бон мæм куы фæуид, уæд дзы æнæкæсгæйæ
дзурын сахуыр кæнин иу цалдæр,— загъта та Гæбил,
ахуыргæнæгмæ йæ цæсты зулæй кæсгæйæ.
Ахуыргæнæг та йæ мидбыл худгæ бакаст лæппумæ,
стæй сындæггай сыстад. Гæбил фæтарст æмæ уый дæр
фæгæпп ласта æмæ дæрддзæф алæууыд.
— Ды бавдæл, Гæбил, æмæ изæры дæ фос куы бафс-
найай, уæд мæм скъоламæ æрбацу æмæ аныхæстæ кæ-
нæм, и?
— Хорз! — иттæг райгæйæ дзуапп радта Гæбил.
Ахуыргæнæг ацыд. Гæбил исдугмæ йæ мидбынаты
лæугæйæ баззад — нæ йæ уырныдта ахуыргæнæджы ны-
хас, стæй уый куы фæаууон, уæд галвæндагыл йæ сæр
фæдæлæмæ кодта, йæ къухтыл хъен алæууыд, атылд къо-
риау,— фырцинæй цы ’акодтаид, уый нал зыдта...
Ацы изæр дæр та Гæбил æххæст нал банхъæлмæ каст
афонмæ, афтæ баскъæрдта йæ фос хъæумæ. Уыцы хивæнд
мийы тыххæй нады кæй бахаудзæн, уый зыдта, фæлæ цæ-
мæ ’нхъæлмæ кæсы, уый йæ къухы куы бафта, уæд уый
цур над цы давы! Иæ амондæн фысымты лæгтæй йæ ра-
зы ничи фæци æмæ куыддæриддæр фос кæрты дуарæй
фæмидæг сты, афтæ згъорынмæ’ фæцис скъоламæ.
Ахуыргæнæг сбадын кодта Гæбилы стъолы фарсмæ,
йæхæдæг дæр æрбадт йæ комкоммæ æмæ фæрсынтæ рай-
дыдта фыййауы сæ хæдзары хъуыддæгтæй: фос æмæ сæм
хуымгæнд цас ис, хос сын чи фæкæрды, суанг ма суг куыд
амал кæнынц, æмæ йæ фыййауы æмгъуыд кæд фæуы-
дзæн, уыдæттæй. Ныббузныг Гæбил йæхицæй, уымæн
æмæ фыццаг хатт æрбадт ныхасмæ стыр лæгимæ. Æп-
пынфæстаг ахуыргæнæг загъта, цæмæй Гæбил скъоламæ
цæуын райдайа, фос куы нæ уал хиза, уæд. Кæд мыййаг
иннæ сывæллæтты не ’ййафа, ахуыры азы райдианæй
нырмæ чи ахуыр кæны, уыдон, уæд ын ахуыргæнæг фех-
хуыс кæндзæн.
|Уыцы ныхæсты фæстæ ахуыргæнæг бацыд, бирæ чин-
гуытæ æвæрд кæм уыд, уыцы скъаппмæ, æмæ уырдыгæй
38
райстд иу чиныг. Гæбил рæстмæ нæ ауыдта чиныджы
~?цъар. Иу цæсты фæныкъуылдмæ ахъуыды кодта: «Кæд
æндæр исты чиныг у?», фæлæ уалынмæ ахуыргæнæг æр-
бацыд йæ цурмæ æмæ йæм чиныг фæдаргъ кодта: «Уый
та дын мæ лæвар!»— зæгъгæ.
Ахуыргæнæг ма цыдæртæ дзырдта, фæлæ Гæбил, ра-
гæй кæмæ бæллыд, уыцы чиныг йæхи къухты куы ауЫдта,
уæд æй æрбалхъывта йæ риумæ, цыма йын фæстæмæ ай-
сынæй тæрсы, уыйау æмæ йæ цæсты тъыфылтæ тъæ-
бæртт-тъæбæрттгæнгæ кæсы ахуыргæнæгмæ, фæлæ ницы
уал уыны, ницы уал æм хъуысы.
— Æнхъæл дæн, мæ лæвар дæ зæрдæмæ нæ цæуы,—
загъта ахуыргæнæг. Гæбил фестъæлфыд. Йæ цæсгом фæ-
райдзаст, йæ цæстытæ сæрттывтой, йæ дзых ныххудын
æввонг гомæй баззад.
— Иууылдæр мын æй радтай? — бафæрæзта ма зæ-
гъын.
— Иууылдæр, уæдæ йе ’рдæг!—зæгъгæ, бахудт ахуыр-
гæнæг.— Фæлæ уайгæ уæхимæ æмæ дæ фæллад суадз.
Стыр, цыдæр зæрдæбын арфæ зæгъынмæ хъавыд Гæ-
бил, фæлæ фыр цинæй йæ бон нæ бацис æмæ йæ къух
ауыгъта, цæхгæр фæзылд фæстæмæ æмæ дуарæй фет-
тæис.
Скъолайæ сæ хæдзармæ цæугæйæ, Гæбилы бахизын
хъуыдис суадоныл, цæугæдоны сæр нарæг хидыл, хæххон
чысыл хъæуы æнæбæрæг уынгты кæйдæр кауы сæрты,
хъыхъхъаг куыдз кæмæ ис, уыдон рæзты — ацы хатт Гæ-
бил зонгæ дæр нал кодта, кæуылты тахт, уый, сонт мидæг
фæцис сæ хæдзары, йæ мады æфцæгыл атыхст æмæ >Га
сдзырдта:
— Нана! Къоста!.. Къоста!..
Зæххы къорийыл фыццаг хатт адæймаг куьг сæвзæрд,
уæдæй ардæм цыдæриддæр лæвæрттæ фæчындæуыд, уы-
дон мур дæр ницы уыдысты, Гæбил цы лæвар райста,
уый цур...
ЧЪЕУРИ
1
■Ьыдираг стыр ирон хъæуы уынгты фæцæйцыдис ссæдз-
аздзыд лæппу. Иæ уæлæ цыбыргомау зæронд цинел. Ци-
нелы фæдджиты бынæй зындысты дæрзæг, дывазыг ха-
лæй уæфт, ирон фæсмын хæлафы уæрæх фадгуытæ. Уы-
дон æрдаргъ сты парахатæй æмæ зæнджы тæккæ
нарæджы цыбыр хъулон цъындаты амбæхстысты. Цъын-
датæ æмвæтæнæг æрбалвæстой фатхъулты æмæ сæхæдæг
дæр хъæбæр къогъодзиты абырыдысты. Цæуæгæн йæ
^æхскыл—’зæронд голлагæй æмпъызтытæ — дыууæцæс-
лкн рифтаг.,
{^^Щс^æр_ырдæ^._Æрбахæццæ цæуæг ныхасмæ.,Йæ
ньшæтху^^æл^ем^æ__фесчъил кодта æмæ загъта, сæхимæ
йын 1^ыд_(^ацэмьщрй^аф^гæ: - ;""""
-’ ~~'_ фарн уæ ныхасыГ
Бæлццон бафарста, æххуырст кæй хъæуы, зæгъгæ,
æмæ йын бацамыдтой иу цъæхсæр хæдзар, ныхасæй чы-
сыл уæлдæр. Схæццæ лæппу уыцы хæдзармæ. Кулдуары
бахостмæ ракаст иу ус.
— Лæгтæй ам ничи ис,— .загъта ус,-2- мæнæ цæхгæр-
мæ уынджы фалæмæ ацу æмæ бафæрс, Бимболататæ
кæм най кæнынц, æмæ дын саечидæриддæр бацамондзæн.
Ацыд лæппу. Куыд æнхъæл уыд, афтæ тагъд не ссард-
та, кæй агуырдта, уыдон. «Ам Ъимбол Ататы кæм най
кæны», зæгъгæ, фарста лæппу, ,æмæ йыл чи худгæ кодта,
чи та афтæ æнхъæлдта, барæй афтæ дзуры. Æппыиæрæ-
джиау^сæ.ссардта. ^Федта найгæнæн^ маширгтГ"Лашдх& ’
Ъ)р^б.0Æататæл10М-.æмаал1Ь1ггаг кæй не сты, уый дæр. Райс-
той йæ^кусæг,^.хъæмп„а.щйь1 ны: л дæр_ма. йæ.Дас_)тыдтой.
Талынггæрæтты æххуырст æрбацыд хæдзармæ фы-
сымты чысыл лæппу Аликимæ. Алик хæдзары фæмидæг.
Лæппу дæр сыпдæггай бацыд йæ фæдыл.
-1- Баба, мæнæ нæ ног кусæг! — æппæлæгау ацамыд-
та Алик.
40
Лæппу сæфсæрмы. Рæсугъд, сыгъдæг æфснайд^аты
къуымты ахаста.^8æл^Т7<эеШе""^ кæм
’аерæвæ^а^’ууыл. Фысымты_хисдæр~Бимб6ХаУ, ~бæрзонд~
урсзачъе зæронд лæг, бамбæрста æххуырсты сагъæс æмæ
,æм лыстæгдæр бакаст. Суанг^ыл йæ_худæй йæ къогъо
,. итæм йæ цæст æрхаста, стæй уæд дзурыГ"
— Алик, хæдзармæ’уал’æй акæн. Дæ ном та цы хуый-
лы, лæппу. Къуыдарæй дæ, уый дыл зыны, фæлæ...
— Чъеури, Чъеури йæ ном,— фæцырд Алик.—’Æрдæ-
бон найгæнæи машинæ куы федта, уæд афтæ зæгъы, æз,
дам, чъеури скъæрын йедтæмæ аимæ ницы бакæндзынæн.
Уыдонмæ чъеурийæ най кæнынц.
— Джидзæг ма кæи, Бимбол хуыйны мæ пом,— æф-
сæрмдзæстæй сдзырдта лæппу.
-^- Цæй, Чъеури фæуæд дæ ном, кæниод нæ’ нæмттæ
хæццæ кæндзысты, хæдойнаг дын мæнæй,— зæгъгæ, мæл-
лæг худт бакодта зæронд.
Райдыдта кусын Бимбол. Æцæг уæдæй фæстæмæ Бим-
бол нал хуынд — Чъеури ном ыл пыффидар. Æддагæттæ
дæр æй афтæ хонын байдыдтой.
— Чъеури мæ ма хонут, фæйнæ уæ смæла, Бимбол у
мæ ном,— дзырдта-иу æддагон адæмæн.
— Ныууадз, дæ хорзæхæй, куыдзы йæ хицау куыд фæ-
хоны, адæм дæр афтæ,— чи хъазгæйæ, чи та æцæгæй
дзырдта Бимболæн.
Бирæ ног хъуыддæгтæ федта Бимбол йæ фысымтæм.
Диссаг æм фæкаст сæ зæронд лæг. Хæдзарьг мидæг æм
бинонтæй кшкоммæ.бакаесьш„дæр_ничл^уæлдыд,..Бимбол
сæхимæ ахæм уавæр никуы фёдта, уыдонмæ зæронд адæ-
мы кадыл дардтой, фæлæ сæ тæрсгæ ничи кодта. Иухатт
ын зæронды хисдæр фырт йæ цæстмæ бадардта, ома æнæ-
уæздан ныхас м1Гкæн нæ хисдæрмæ, зæгъгæ. Бимбол æр-
гом ницы сдзырдта, фæлæ йæхинымæр загъта: «Уæд мын
уæ бинонтæ амæлæд, кæд мæ ныхас æнгуырстуанæй пæ
баржынæн».
Диссагдæо æм фæкаст зæронд лæгæн йæ хисдæр фыр-
ты архайд. Дыууæ сæдæ дæсæтины хуымзæхх, мин æмæ
æрдæг,лыстæг фос, вальцовкæ куырой, хуымгæрдæн æмæ
найгæнæн машинæтæ æмæ ма бирæ æндæр фæллойæн хи-
цау уыди Бимболаты хисдæр фырт Мырзабег. Æфсæн-
вæндаджы станцæйы цур ынуыди дæргъæй-дæргъмæхор-
донтæ, дзуллаг ссад вагонгай æрвыста уæймæ Уæрæсемæ
41
æмæ Фæскавказмæ. Бимбол дис кодта, куыд фæразы
М’ырзабег уыдонæн сеппæтæн уынаффæ кæнын?
Цыдысты бонтæ. Фæци найгæнæн рæстæг. Æрдхæрæ-
ны æмбаргæ кусæг разынд Бимбол.
_Фыццаг бонты зын^уыди, уæдæ_цы! Сæхимæ зыдта, ^
галтимæ куыд архайын хъæуы, бæхуаргъимæ куыд кæнгæ^'
у, æмæ йын бричкæтæ, машинæтæ æмæ æндæр ахæмтимæ^
кусын райдианы зын уыди, фæлæ ныртæккæ алцæмæ’
дæр — æвзыгъд, ныфсхаст. Куыдфæстæмæ йæм Мырза-
беджы архайд дæр диссаг нал каст.
Сæрæн æххуырст разынд Бимбол. Ноджы йын сæхимæ
загътой, ома мадзура куы уай, уæд дæ хынджылæг кæн-
дзысты, æмæ ныр уый тæссæй дæр йæхи уæлдай уæндон-
дæрæй дардта. Æцæг-иу йæ ныхас хаттæй-хатт фегæр ис.
Бимболатæн уыди дыууæ куринаг чызджьь Бон-изæр-
^/^ае__бадтысты-хæдзары _æмæ .рудзынгæй кастысты, уын-
’джы чи цыд, уь1донмæ,_æндæр сын ницы куыст уыди. Иу-
"^хатт’’хйсдæр чызг дзуры Бимболмæ:~~~
— Чъеури, æнæ гæды ма зæгъ: нæ дыууæйæ кæй ра-
курис?
— Æмæ уæ фыдгæнд кæнын, шæмæн мæ хъæут?
\/— Ау, æмæ махæй рæсугъддæр чызг ссардзынæ.
—- Рæсугъд мит дæр у, фæлæ дзы къæхтæ сийынц.
Шæмæн бæззут? Кусын нæзонут...
— Æмæ^уæд иу хæрæг ракур, уымæй хуыздæр ничи
кусы.
— Хæрæг ма хъæдæй сугтæ æрбахæсжæн, фæлæ сы-
мах нæ хуыйын зонут, нæ хуым кæрдын, уыгæрдæнтæм
уæ кæд жæкъулты схæссон, кæннод искуы фæтулжыстут.
Уæд иуахæмы зæронд Бимболат сфæнд кодта Бимбо-
лимæ аивæй аныхас кæнын иукъорд цæуылдæрты: уæз-
дан æмæ сау цы у, хицау æмæ æххуырст, стæй хицауы раз
æххуырст йæхи куыд хъуамæ дара æмæ æндæр ахæмтыл.
— Чъеури, никуы дæ афарстон, зæгъ-ма, сымахмæ
дæр уæздæттæ ис?
— Ери-гъа! Шæйас дæ хъæуы, уыйас.
— Æмæ уæд фæллойæ та куыд сты? Хæдзарæй æн-
дæрæй исты цæрæг сты?
— Махæн нæ тæккæ сыхаг, æмæ уымæн йæ хæжары
сæр сымах хæжары сæрæй цъæхдæр у.
— Кæс-ма, дæ хорзæхæй, цъæхсæр хæдзар зæгъыс?
г— О, о, йæ уæлхæжары сæр кæрдæг астæумæ сфар-
дæг æмæ цъæх у, уæдæ шы! Фæлæ хæжары хуылфы та
42
уасæг карчы куы фæрасур-басур кæна, уæд дæр жы йæ
базыр нишæуыл аныжæвдзæн, афтид у. йæхæдæг йæ иу
къах иннæйыл сæвæры æмæ лулæ пъæртт кæны.
— Æмæ уæд уымæй цæй уæздан ис? Й/5сс ^^"
— Шы ма дæ хъæуы! Махмæ магусайæ фæз_æгъынн^
афтæ: йæхи ныууæздан кбдта æмæ нишы кусы, зæгъгæ.
" ^^АцуТ’^’зæрГу^Тйцы æмбары^. -А-хъуытты-у!->— зæгъ-
, гæ, р!1тар71Т^^æронд лæг Бим’болы.
Уæдæй фæстæмæ Бимбол уыйбæрц разæнгард нал уыд
йæ фысымтимæ ныхас кæнынмæ, æрмæст ма-иу фосимæ
аныхæстæ кодта æмæ та уый тыххæй дæр иубон масты
фæцæйхаудта. Рæуæд уынгæй кæртмæ скъæрын нæ
куымдта, æмæ йыл Бимбол фæхъæр кодта:
— Гыш, Бимболаты мардæн сабатизæрæн бахъу.
Уыцы ныхас фехъуыста Бимболаты ус.
— Бын бауа æвзæры дзых. Дæхи мардæн бахъæуæд!
Æнæхсæст!
— Омæ æз дæр мæхицæй куы зæгъын, иу рæуæд мын
нæ аргæвдджыстут?
Цыдысты мæйтæ. Æрхæццæ зымæг дæр. Адæм ныха-
сæй нал цыдысты мидæмæ, Бимбол дæр йæ куыстæй куы
февдæлы, уæд байсы йæхи уырдæм. «Кадеттæ», «больше-
виктæ», «Врангел», «партизан»—æмæ æндæр ахæм ны-
хæстæ нæ цух кæныиц адæмы дзыхæй. Хъуыста Бимбол
дæр уыцы ныхæстæм æмæ куыдфæстæмæ цыдæртæ æм-
барын байдыдта.
2
Алик лæф-лæфгæнгæ æрбазгъордта æмæ, дуарæй æх-
хæст нæма æрбакаст, афтæ ныхъхъæр кодта:
— Барыоби ссæуы!
Уыцы ныхасмæ’ хæдзар æмызмæлд сси. Чызджытæ
рудзгуытæм базгъордтой. Зæронд ус хæдзары къуымты
зилы, æфснайынмæ хъавы, фæлæ йын фыр тагъдæй ницы-
уал æнтысы, æххуырст уырыссаг сылгоймагæн уыцы иу
рæстæджы цалдæр куыстыкæнын кæны. Зæронд лæгдæр
цъил фестад. Æрмæст Бимбол нæ зыдта, Барысби чи у,
уый æмæ дисгæнæджы каст кодта бинонтæм.
— Кæрт æрæфснай, стæй дæ дзых ныххæлиу кæн! —
зæгъгæ йыл фæхъæр кодта Бимболат, æмæ уæд уый дæр
æнæбары æрхызт кæртмæ.
43
Дзыхъынног цъæхахуырст тачанкæ, дыууæ гъ&йтТ-
мардзæ сау бæхы ифтыгъд кæм уыд, ахæм, кæрты æрба-
мидæг. Тачанкæйæ рагæпп кодта æмбис кар афицер. Бим-
болаты фырт. Иæ дарæс’ къахæй къухмæ æрттывдтытæ
калынц, йæ риуыл крестытæ æмæ майдантæй къух æрæ-
вæрæн дæр нæй.
Адæм -цыдысты Бимболаты хæдзармæ. Арфæтæ код-
той, ахæм номдзыд хъæбатыр фырт кæмæн’ис, Æртæ азы
балцæй ссыд йæ фырт Барысби булкъонæй, Деникин ын
йæхæдæг йæ риуыл кæй бакодта^ойрæ ахæм майдан-
’ тимæ.
Дыккаг бон æрдхæрæны куывд скодта Бимболат йæ
фыртæн._Дь1хта^аль1_аргæвста,_нуæзтæн ма ныккæнæн
кæм уыди! _Ер2:у_ыдта__хъæуы зынгæдæр адæмты иууыл-'
дæр. йæ хъуырмæ сси æххуырст Бнмбол. Бынтон тухæ-
нæй йæ амардта Барысби. Гæххæтты гæбаз та-иу афыс-
та — æрвыста хонæг, хъæубæсты афицерæй кæй зыдта,
уыдонмæ. Æрæмбырд бирæ адæм. Кæмæ фервыстой, уы-
донæй æрмæст иу лæг не ’рцыд куывдмæ — сæ сыхаг, зæ-
ронд булкъон, Германы фронт куы фехæлд, уæдæй фæс-
тæмæ йæ службæ чи ныууагъта, ахæм. Цалдæр æрвысты
йæм бакодтой, уæддæр пе ’рбакуымдта.
Æрдхæрæны куывд скодта Бимболат.
Афицерты æрбадын кодтой хицæнæй. Лæггадгæнджы-
тæ сын — бирæ, уыдонимæ Бимбол дæр. Схъæлдзæг сты
афицертæ. Зарынц. Хъæбатыр ныхæстæ кæнынц. -
— Æйтт Чъеури, бануазын кæн уазджытæн!
— Хорз сæ фен, къуыдайраг!
— Хæххон гаджидæуттæ сыл ракæн!
Дзурынц фæйнæрдыгæй Бимболмæ. Йæхицæн дæр ын
эиуазын кодтой, æмæ фæуæпдондæр. Хисдæр афпцертæй
йæм расыгдæр æмæ æдылыдæр чи фæкаст, ахæммæ нуа-
зæн бахаста æмæ йæм дзуры:
— Уæд дын æз амæлон, ашы хæрд æмæ нозтæй мæ
фыды-фыдæн рухс куы нæ зæгъай. Никуы йын нишы уыд,
æмæ йын уаж æмæ уа...
Худæг фæкаст уый афицермæ. Фестад йæ бынатæй
æмæ хъæрæй «рухсаг» загъта Чъеурийы фыдыфыдæн. Ба-
назын кодта иннæтæн дæр. Уыйфæстæ ныззарын кодтой
Бимболы. Зынгæ лæг сси Бимбол афицерты æхсæн,—
сеппæтæн дæр хъазæнхъул. Бирæ барасыг афицертæй,
æрмæст Барысби йæхæдæг, цыма ницы банызта, афтæ
тарæрфыгæй лæууыди.
44
Куывды фæстæ, фæсахсæвæр Барысби йæ фыд Бим-
болаты барвыста хонæг йæ сыхаг булкъон Тæтæрхъанмæ.
Фефсæрмы Тæтæрхъан зæронд лæгæй æмæ æрбацыд. Æр-
бадтысты Барысбипмæ хицæнæй, сæ цуры лæггадгæнæг
дæр нæ ныууагътой. Барысби бирæ фæхатыд Тæтæрхъан-
мæ, цæмæй та райдайа йæ куыст æмæ амы цæрджыты
æхсæн кадджын æмæ дзырддзæугæ кæм у, уымæ гæсгæ
адæмы дæр йæ фæдыл акæна, кæннод большевикты’рдæм
здæхын байдыдтой.
— Кæд фæсарæнты паддзахадтæй исчи лæбуры Уæ-
рæсемæ, уæд зæрондæй дæр, табуафси, цæттæ д’æн, кæд
хицауады мæ сæр хъæуы, уæд. Фæлæ мæнæ нæхимæ са-
гæйттæ æмæ фæрæттæй чи хæцы, уыдонимæ хæцынæн
пъæлицæ ис, æмæ хæцæд йæхæдæг, уый мæ хъуыддаг нæу.
Ахæм дзуапп лæвæрдта Тæтæрхъан канд Барысбийæн
нæ, фæлæ ма йæм уый размæ дæр чи-хатыд, уыдонæн
дæр.
Куыдфæстæмæ дыууæ афицерæн хылмæ ацыд, кæрæ-
дзийæн тызмæг ныхæстæ фæкодтой, стæй Тæтæрхъан
тæргайгондæй ацыд сæхимæ. Барысби мæстæй судзгæйæ
баззад. Тæтæрхъан йæ цуры нал уыд, фæлæ ма уæддæр
хыл кæны, æлгъиты. Йæ фыд бацыд æмæ йæ афарста Тæ-
тæрхъанæй.
— Ныффæрск зæ^онд хæрæг æмæ_нæ комьт,— загъта
Барысби.
— Омæ кæд хъуыддагæй ницыуал рауайдзæн, уæд ды
дæр фæлтау дæхи фæиуварс кæн, æгас Уæрæсейы мæт
дæхимæ цы райстай?
— Дæумæ та куыд нæ кæсы худинаг, баба, ахæм ны-
хас? — зæгъгæ, уайдзæфтыл схæцыд Барысби йæ фы-
дæн.— Сымах куырм стут, никæй уынут. Дуне сæфы, æмæ
йæ не ’мбарут. Зоныс æй, баба, уæхи æмæ уын уæ фæлло-
йы æккой æрбадынмæхчи хъавы, уый, и? Искуы дзы ис-
кæй федтай?
— Кæй дзы федтон, хæдзарæй æддæмæ куы нæ хи-
лын, уæд! — сбустæ кодта зæронд, йæ фырт æм куы нык-
комкоммæ, уæд.
— Уæдæ дын æз ныртæккæ иу фенын кæндзынæн.
Алик, марадз-ма, æххуырстытæй искæмæ фæдзур!
Барысбийы цæсгом туджы зилы. Тæтæрхъаны дзуапп
æй тæвд къæйыл скафын кодта. Уымæн цы нæ загъта, уы-
дон йæ хуылфы цыма ныццæнд сты, риуыгуыдыр рато-
нынц. Алик æрбакодта Бимболы. Барысби фæрсы:
45
— Зæгъ-ма, ’ къуыдайраг, кадеттæй, коммунисттæй
дæм хуыздæр чи кæсы?
— Цы зонын, дæ низтæ схæрон, æз сæ дыууæйæн дæр
иишы зонын.
— Уæддæр дæм кæцытæ хуыздæр кæсынц?
— Æмæ гъа, дæ рын бахæрон, мæгуыр адæмæн сæ
кæцытæ хуыздæр сты, мæнмæ дæр уыдон хъуамæ хуыз-
дæр кæсой, æндæр шы...
— Коммунисттæ афтæ зæгъынц, зæхх, дам, бонджын-
тæй райсæм æмæ йæ лæвар раттæм зæхкусæг адæмæн.
Куыд дæм кæсы уый?
— Коммунисттæ куыд журынч, уымæн дæр нишы зо-
нын, фæлæ гъе ныр дæхимæ куыд раст кæсы: мах уæртæ
фæсхох æфшæг рæбын шæрæм, æмæ не ’лдар та Калачы
бады æмæ нæм алы аз хъалон исынмæ шæуы, зæхх, дам,
мæн у. Æмæ æз нæ зонын, кæшæй йын æршыд, исты йæ
йæ мад ныййардта?
— Хъусыс, баба? Уый уал дын, дæ дыууæ сæдæ дæсæ-
тины кæдæм цæуынц, уый,— дзуры Барысби йæ фыдмæ.
Æ’мæ та Бимболмæ:
— Уæдæ ма мын уый дæр зæгъ: коммунисттæ афтæ
зæгъынц, цыдæриддæр хицау ис, уыдон раппарæм æмæ
сын сæ бынæтты нывæрæм хуымæтæджы кусæг адæмы.
Уый та дæм куыд кæсы?
Бимбол ницы сдзырдта, æмæ Барысби дарддæр кодта
йæ фарст.
— Зæгъæм ацы хъæуæн дæ æвзарынц хъæуыхицау,
уæд цы зæгъис?
Бимбол бакаст Барысбимæ æмæ йæ æгæр мæстыйæ
куы федта, уæд сфæнд кодта ныхас хъазынырдæм аз-
дахын.
— Уæ едау фæуай... Иу расыггæнаг лæг ис нæ хъæуы,
æмæ йæ иухатт фарстой, паддзах куы уаис, уæд цы бакæ-
нис, æмæ сын уый дæр афтæ, не ’лдарыл, дам, куыйтæ
сардауин.
— Бауром-ма, æз дæ уымæй нæ фæрсын!
— Омæ дын уæдæ шы зæгъон, мæ бон, фосы фæштæ
шæуын йедтæмæ æндæр нишы зонын. Æниу, иугæр мæ
адæм се ’хсæнæй куы сисиккой,— мæгуыр æмæ раст лæ-
джы хъыджы никуы башæуин. Адæм сæхæдæг сæ къух
кæуыл дарой, уый æнахуыргондæй дæр адæмы бæрн
ахæсджен, фæлæ кæуыл рахæтой, уый падджах куы уа,
уæддæр...
46
— Куыдзы хъæвдын, æмæ дæхи хæдзарæн куы ницы
зоныс, уæд кæдæм хæссыс дæ ныфс, холуйская морда! —
фæхъæр кодта Барысби æмæ Бимболы æхсæрфарсæн —
хафт.'
— Лæппу, мæлæты сæртæг нæ дæ! — уайдзæфгæнæ-
гау сдзырдта Бимболат.
Бимболыл уыцы цæф афтæ æвиппайды сæмбæлд, æмæ
дзурын дæр ницыуал сфæрæзта. Мæстæй судзгæ уынгмæ
рацыд æмæ кулдуары цур бандоныл æрбадт.
Чысыл фæстæдæр æрбацыд иу зæронд ус æмæ афарс-
та Бимболы:
— Лæппу, дæ нывонд-фон, цымæ Барысби сæхимæ и?
Бимболмæ «дæ нывонд фонæй» никуы ма ничи сдзырд-
та, æмæ йын кæд цы-фæнды зын уыди, уæддæр сæххæст
кодта усы курдиат, бадзырдта Барысбимæ.
Барысби уынгмæ не ’рхызт, фæлæ ракаст дуарæй. Ус
æм йæхи бакъултæ кодта:
— Зæронд-зæронды дæумæ фæцыдтæн, Барысби. Кæд
ма ирон сылгоймаджы хатыр кæныс, уæд мæ хъæбул уæ
къухы ис, æмæ мын æй фервæзын кæн, æз дæ мæрдты уа-
зæг. Мады ныхас дæм бахъарæд.
Барысбийæн йæ разы цыма адæймаг нæ, фæлæ къо-
дах лæууы, уыйау усы сæрты кæдæмдæр кæсы, афтæмæй
дзуры:
— Стыр мыггаджы чызг дæ, æмæ дын уый хатыр фæ-
уæд, уыййедтæмæ мæн сымах хуызæттимæ ницы ныхасаг
ис. Ахст дын цы коммунист фырт нæма у, уымæн-иу зæгъ:
Барысбийæн, зæгъ, йæ мыггаджы нæлгоймæгтæ сеппæт
дæр куы уаиккой ахст, уæддæр, зæгъ, йæ сæрмæ не ’рхæс-
сид сылгоймæгты хатæг æрвитын.
Ус дзы базыдта йæ бон, кæронмæ дæр æм нал бай-
хъуыста æмæ сæхимæ фæцæуæг. Барысби ма цыдæр æрт-
хъирæны ныхæстæ скодта йæ фæстæ, стæй мидæмæ ба-
цыд. Бимбол та æдде лæугæйæ баззад уынджы. Уалынмæ
йæм радзырдтой мидæгæй. Бацыди. Барысби йæм радта
цавæрдæр гæххæтт æмæ загъта, ныртæккæ йæ, æрдæбон
цы усимæ ныхас кодта, уыдон хæдзармæ куыд бахæццæ
кæна, афтæ. Бацамыдтой йын хæдзар дæр.
Цæй æнæцæугæ уыд Бимболæн! Кулдуары хостмæ ра.-
каст, кæй федта, уыцы ус. Бимбол æм радта гæххæтт æмæ
фæстæдæр ралæууыд дзуапмæ æнхъæлмæ кæсыны æв-
вонг. Фæлæ йæм зæронд ус афтæ фæлмæн хъæлæсæй æмæ
зазрдиагæй бахатыд, мидæмæ рацу, зæгъгæ, æмæ Бимбол
47
уайтагъд фæраст йæ фæдыл. Къаннæггомау, фæлæ хæрз-
æфснайд æвдылд уат. Иу къуымы чингуыты скъапп. Ру-
дзынджы раз стъолыл дæр бирæ чингуытæ. «Адонæй дæр,
æвæццæгæн, исчи афицер уыдзæн»,— ахъуыды кодта
Бимбол.
Мад радта гæххæтт чызгмæ, йæхæдæг æм иымдзаст,
цыма йæ фырты хъысмæт иууылдæр уыцы гæххæтты уы-
ди, уыйау. Чызг бакаст гæххæтт æмæ исдугмæ æнæдзур-
гæйæ алæууыд, стæй йæ цæстысыг калгæ æрбадт фыссы-
ныл.
— Цæй-ма, цы фыссы, мæпæн дæр æй зæгъ! — хаты
мад йæ чызгмæ, иугæр уый фыст куы фæци, уæд.
Бимбол бамбæрста, уыцы гæххæтты цыдæр масты
хъуыддаг кæй уыдис, уый, фæлæ йыл уæддæр йæхи маст
фæтыхджындæр, æмæ уал бафарста:
— Сымахæй дæр исчи афицер у?
Уыцы фарстмæ йæм чызг йæ цæстытæ фæхъулон код-
та, цыма йын стыр æфхæрæн ныхас загъта, уыйа-у, стæй
æрæджиау загъта:
— Афицер нæ исчи куы уаид, уæд мын афицертæ ме
’фсымæры не ’рцахстаиккой.
Базыдта Бимбол, чызгæн йæ ахст æфсымæр ахуыргæ-
нæг æмæ коммунист кæй у, уый. Иннæ æфсымæр Дзæ-
р,æхмæт дæр коммунист у æмæ æмбæхст дары йæхи. Мад
скатай æмæ та афарста чызджы, гæххæтты цы фыст ис,
уымæй.
— Тагъд ма кæн, нана, ныртæккæ йæ базондзынæ.
— Дæ ном та цы хуыйны, бахатыр кæн, фæлæ?
— Нæхимæ мæ Бимбол хуыдтой, фæлæ мыл мæ уæз-
дан фысымтæ ам æндæр ном сæвæрдтой — Чъеури. Æмæ
уый шы-фæнды уæд, фæлæ кæд æвзаг зоныс, уæд ма, дæ
м.æрдты стæн, халуйскы мордæ шы ныхас у, уый мын ба-
шамон.
— Уый та дæ цæмæн бахъуыд? — бафарста чызг.
— Мæ фысымтæ мыл Чъеури ном сæвæрдтой, æмæ
уый æмбарын, афтæ нæм, най шы фæйнæджытæй фæкæ-
нынч, уыдон фæхонынч, фæлæ мын Барысби та уыцы ны-
хас загъта, æмæ йæ не ’мбарын...
Уыцы фарсты фæдыл ныхæстæ адаргъ сты. Бимболæй
ферох, дзуапп хæссын æй тагъд кæй хъæуы, уый, нал æмæ
нал æфсæст хъусыиæй.
^ирæ ног цыдæртæ базыдта Бимбол уыцы изæр: кадет
æмæ большевик цы у, Барысбийы хуызæттæ цæуыл тох
48
кæнынц, Дзæрæхмæт æмæ йе ’мбæлттæ кæй сæрыл дзу-
рынц æмæ бирæ ахæм хъуыддæгтæ. Базыдта ма. уый дæр,
æмæ Барысби нысангонд кæй æрцыд, революцион тох чи
кæны, уыдон ныддæрæн кæныны тыххæй цы æфсад ссыд,
уый сæргъы лæууæджы бынаты. Чызг ма йын суанг, Хус-
сар Иры фæллойгæнæг адæм Гуырдзыстоны мены:
шевикты хицауадимæ куыд тох кæнынц, уый дæр ра-
дзырдта. 1
— Ауадз лæппуйы, æгæр æрæгмæ куы ныццæуа, уæд
та йæ бафхæрдзысты,— зæгъгæ, сдзырдта мад.чызгмæ.
— Уымæй раст зæгъыс, нана,— зæгъгæ, чызг фестад,
цы гæххæтт ныффыста, уый аскъуыдтæ кодта æмæ, йæ
цæсгом фырмæстæй ныссырх, афтæмæй дзуры:
— Барысбийæн та-иу афтæ зæгъ мæнæ нанайы номæй:
«Мæ фырт, Дзæрæхмæт, зæгъ, дæуау уæйгæнæг æмæ уæй-
йаг нæу, ды, зæгъ, искæй тугæй дæ риу паддзахы диди-
тæй куыд байдзаг кодтай, Дзæрæхмæт афтæ йе ’мбæлтты
уæй кæнынæй йе ’фсымæры нæ ирвæзын кæны».
Рацыд Бимбол. «Ныр уышы карз ныхæстæ куыд зæгъ-
жынæн»,— ахъуыды кодта йæхинымæр, фæлæ фæстагмæ,
донласт хуылыдзæй нал тæрсы, зæгъгæ, куы бацыд, уæд
оæ ноджы фæхъæбæрдæр кодта, афтæмæй сæ радзырдта
Барысбийæн.
— Куыд уæндыс, цъаммар, ахæм .ныхаестæ! — æмæ
та дз’æх^Бй’мбблы" æхсæрф*арсæн. Тыххæй ма баурæдта
Бимбол йæхи. ’ ,
— Уæ мæрдтыстæн, нæмынмæ мæ баххуырстат, æви
ай шы кæнут! Рахишæн мыи кæнут мæхионтæ æмæ фæ-
шæуон мæ хæжармæ.
Барысби февнæлдта стъолыл йæ пъартфелмæ, цалдæр
басты дзы дзыхъынног донской æхца фелвæста æмæ сæ
Бимболы размæ ракалдта.
— Уый дын дæхи аргъ æхца, æмæ ам де смаг мауал
кал! "
Бимбол æхцамæ æвналгæ дæр не ’ркодта.
—. Бахатыр кæ, фæлæ уышы æхша ам дæр ничиуал
исы, Гуырджыстоны та æппындæр нæ шæуынч,
— Æвзæр къуыдайраг, уайтагъд дæ коммунистæй
агæпп ласын кодтой, и? Уæдæ сæм уымæн афтæ бирæ
бадтæ? Гъа, уæд та дын мæнæ...
Барысби дамбацамæ фæлæбурдта. Зæроид лæг фес-
тад йæ бынатæй; Бауайдзæф кодта йæ фыртæн.
— Фесæф ардыгæй! — фæхъæр кодта Барысби, фæ-
4 Рæствæндаг
49
хæцыд Бимболы æфцæгготыл æмæ йæ къуырдтытæгæнгæ
дуарæй федде кодта. Зæронд ус ма рауад йæ фæдыл.
— Мæсты ма кæн, рог зонд лæппу ма у, басабыр уы-
дзæн.
— Шы йын мæ бон у, куы нæ басабыр уа, уæддæр,
фæлæ мæнæн дæр мæгуыры мардау мæ зæрдыл лæужæн.
Фæсæхсæвæр уыдаид, афтæ кулдуар нæ бахойгæйæ
Бимбол багæпп кбдта кауы сæрты æмæ цæхæрадоны
’рдыгæй Дзæрæхмæттæм рудзынг бахоста. Ракаст æм
зæронд ус. Бимбол бацамыдта йæхи.
— Цы хабар та у? — тæрсгæйæ афарста ус.
— Нишы уæлдай хабар у, фæлæ мæ фысымтимæ фæ-
хъаугъа дæн æмæ ма уæ, зæгъын, куы федтаин, нæхимæ
шæуын. Бадут ма?
— Бадæм, дæ нывонд фон, фынæйыл, мыййаг, куы нæ
стæм. Мидæмæ рацу.
Хæдзары бадтысты чызг æмæ йе ’фсымæр, Дзæрæх-
мæт кæй хуыдтой, уый. Сылгоймæгтæн сæ цæстысыг кæ-
лы, лæг æнкъардæй бады. «Уе ’хсæв хорз», зæгъгæ, æн-
дæр ныхас скæнын нал бантыст Бимболæн, сæ хуызмæ
сын куы бакаст, уæд..
— Цæуыс уæдæ, Бимбол? — æрæджиау афарста Дзæ-
рæхмæт.
— Шæугæ бæргæ кæнын, фæлæ ма, зæгъын, Барысби-
йæн куы смаст кодтаин, æмæ гъа.
— Дæ мызд дын нæ радтой?
— Дæтгæ та мын куыд нæ ракодтой, фæлæ дызæрдыг
кæнын: хæссон сæ нæхимæ æви сын сæ ныууажон. Æмæ
уый шы-фæнды фæуæд, фæлæ æз дæ мад, дæ фыды уа-
зæг, Жæрæхмæт,'кæд дæм искуы иутоппы зæровд ис,
уæд мын æй ма бахæлæг кæн. Барысбийæн куы нæ
смаст кæнон, уæд мæ нæхъæумæ куыйтæ дæр нæ бауа-
джысты.
Дзæрæхмæт арф ныуулæфыд æмæ æнкъард хъæлæ-
сæй райдыдта:
— Бимбол, диссаг нæу Барысбийæн смаст кæнын, фæ-
лæ знон Барысбийы хъузонтæ æрцахстой большевиктæй
фондз, ме ’фсымæр дæр уыдонимæ, æмæ нын уæд нæхи-
онты райсоммæ дæр удæгас нæ ныууадздзысты.
Бимбол иучысыл ахъуыды кодта, стæй бафарста:
1 — Æмæ шын æнæуи нишы тас у?
— Тас та сын куыд нæ у, уæдæ цæуыл æрдиаг кæнæм.
— Омæ уæдæ ды шы ми кæныс, æз ма гъа, фæлæ?,,
50
— Цы ми? Цы мæ бон у? Не ’мбæлттæй хъæуы йичи-
уал баззад.
— Омæ ам шæмæ бадыс, м’æнæ дæ мад æмæ дæ хо
æнæ дæу дæр жæбæх куы кæуыич?
— Цы бакæнон уæдæ, ме ’фсымæр, цы мæ бон у иу-
нæгæй! Нæхионты ссыдмæ ма кæд аирвæзой, кæннод...
Фæлæ ды бавдæл æмæ фæцу дæ мæгуыр фыдмæ, кæд дын
исты радтой, уæд сæ фæхæццæ кæн. Кæннод ам æгæр куы
фæстиат кæнай, уæд дзы дæумæ дæр исты фыдбылыз
ахаудзæн.
— Ахсæв та ма кæдæм ацæудзæн? — йæ ныхас бап-
пæрста чызг.— Раппар-ма, Бимбол, дæ дзабыртæ æмæ дæ
цинел, æз дын сæ арæвдзытæ кæнон. Нана, ды та йын
фæндаггагæн исты смадзал кæн!
Чызг ахæм ныхæстæ куы загъта, уæд Бимбол бынтон-
дæр туджы къуыбылой фестад. Уæдæ адон дæр ахуыр-
гонд бинонтæ куы сты, уæд Барысбиты хуызæн цæуылнæ
сты? Куы ницы хорздзинад сын фæдæн, уæд мæ цæмæн
афтæ рæвдауынц?
— Нæ, Жæрæхмæт, уый нишы бадт у. Барысби мын
шы мызд радта, уый зоныс? Æртæ шæфы æлгъыстытимæ
æмæ сæ нæ хæссын нæхимæ, бамбæрстай? Нишæмæн
хъæуы мæ фыды ахæм мызд. Æмæ мæ уыдон тынг нал
æндавынц, фæлæ фæстиат мауал кæнæм. Æвзæр æмби-
сонд у, фæлæ, дам, шалынмæ Петре Паулемæ шыди, уæд-
мæ кæсдæртæ Чырыстийы рагъыл абырыдысты. Барысби
мæстджын у, æмæ, куы фæтагъд кæна, уымæй тас у.
Фондз азы дæргъы фыййау фæцыд сæхимæ Бимбол,
æртæ азы та рæгъаугæс. Кæд-иу искуы йæхи аххосæй йæ
фосæй исчи фæзиан, науæд-иу исты знаггад ракодтой
фос, уæд-иу йæхи сраст кæныны фæдыл мысыд алыхуы-
зон æфсонтæ, æндæр æй стыр хъуыдыты мæт никуы уыди.
Фæлæ ныртæккæ уыцы Бимбол, йæ цæргæ-цæрæнбонты
æнхъæл цæмæн нæ уыд,. ахæм мæты бахауд: куыд фервæ-
зын кæна фондз адæймаджы мæлæтæй, куыд смаст кæна
Барысбийæн?
Цыппар адæймаджы уыд хæдзары, æмæ цыппар дæр
бадтысты æгуыппæгæй. Арф хъуыдыты аныгъуылд Бим-
бол. Иæ цæстæнгас сарæзта хæдзары къуыммæ, цыма
уым дзуапп ссарынмæ хъавыд йæ æлхынцъ хъуыды-
тæн, уыйау. Хаттæй-хатт йæ дæлл>аг был акæны йæ дæн-
дæгты æхсæн æмæ та хъæрæй сдзуры: «Уый дæр нишы!»
Æмæ та хъуыдыты афардæг вæййы. Бадынц æнæ дзур-
51
гæйæ иннæтæ дæр. Мад æмбæхсы йæ цæстысыг йæ
лæппу æмæ йæ чызгæй, чызг тыхурæд кæны йæхи. Бим-
бол сыстад æмæ йæ цæст ахаста бипоптыл.
— Хъус-ма уæдæ, ме ’фсымæр, сымах дæр мæм жæ-
бæх байхъусут, мæ мад æмæ мæ хо! Ме ’дылы сæры або-
ны онг уадиссаг хæрзиуæгыл никуы ма бадомдтон, кæд
мæ нæ фæсаид.
Радзырдта йæ фæнд Бимбол. Зын баххæст кæнæн уы-
ди уый. Фыдæлтыккон аргæъутты фæндагау карды ко-
мыл, æрдуйын хидыл, фæлæ æхсар æмæ кады фæндагыл.
Мад æмæ чызг ницы сдзырдтой. Зын зæгъæн у «ацу»
ахæм фæндагыл. Фæлæ «ма ацу» та ноджы зындæр у.
Къæдзæхæй хауæг йæ тых-тыхæджы къутæры мæллæг
къалиуыл куыд ныххæца, афтæ иыххæцыд Дзæрæхмæт
Бимболы фæндыл.
3
Хъæуыхицауы къæнцылар. Урсгвардионты æмæ Ба-
рысбийы рæстæгмæ штаб. Мидæгæй, кæрты, бæрзонд ду-
рын сисмæ æввахс, æхгæд бæхдон. Уым ахæстæй бадынц
фондз большевик-партизаны. Бæхдоны раз рацу-бацу кæ-
ны хъахъхъæнæг æд топп. Бимбол æмæ Дзæрæхмæт кæ-
сынц сисы сæрæй. Хъахъхъæнæг се ’рдæм куы æрбацæй-
цæуы, уæд та æрæмбæхсынц. Къæнцылары рудзынгæй
бæхдоны къулыл ныдзæвы мынæг цырагъы рухс. Æрба-
зылд хъахъхъæнæг бæхдоны ’рдæм. Рухсы тын сæмбæлд
йæ цæсгомыл. «Барысбийы хæрæфырт, зоны мæ, æрæджы
йын радтой пъагæттæ дæр»,— дзурьь Бимбол Дзæрæх-
мæты хъусы.
Бимбол бæхдоны аууон дæлæмæ рауагьта йæхи. Дзæ-
рæхмæт топпæргъæвдæй баззад сисы сæр, сæ дзырд куыд
уыди, афтæ. Сæ фыццаг фæндмæ гæсгæ Бимбол хъавыди
хъахъхъæнæгмæ æнæкъæрццæй бацæуын, фæлæ, цæйдæр
æнамондæн, цæуылдæр скъуырдта йæ къах.
— Кæцы дæ уый? — фестъæлфыд хъахъхъæнæг.
— Ололи хо нæ дæ, кæдæм хъæр кæныс? — сабырæй
загъта Бимбол.
— Цæвын дæ, кæцы дæ?
— Дæ хæжар сарæзтай уæд,— хъæрдæрæй дзуры
Бимбол æмæ сындæггай цæуы хъахъхъæнæгмæ.
1 Базыдта хъахъхъæнæг БимбольГйæ хъæлæсæй, фæлæ
ма уæддæр тызмæгæй фæрсы:
52
— Æмæ дæ цы хъæуы?
— Уæ, иу дæ смæла, кæд хами нæ дæ! Шы мæ хъæуы,
уымæн афтæ хъæрæй журæн куы уаид, уæд ма мæ Барыс-
би дæумæ шæхæрадæтты сусæгæй æрвыста.
Барысбийы коймæ хъахъхъæнæг басабыр. Æхсызгон
дæр ма йын уыд уыцы хабар. «Карательнæй эксиедицийы
хисдæр кæд сæрмагондæй мæнмæ сусæгæй исты æрвиты,
уæд уый хорзы нысан у»,— загъта йæхйнымæр фæлвых
афицер æмæ дызæрдыг ницæуылуал кодта. Бнмбол ба-
цыд йæ хæд цурмæ.
— Барысби мын иу гæххæтт рарвыста- дæумæ, куыд
ничи дæ фена, афтæ, дам, æй ратт.
Зæроид цыбыр цинелы бынæй гæзæмæ æрттывд фæ-
кодта хъама, стæй хъахъхъæнæджы риуы аныгъуылд. Га-
лиу къухæй ацахста лæппуйы æфцæггот æм,æ йæ сындæг-
гай æруагъта зæхмæ. А ныр ахæстоны дуармæ гом кæ-
нынмæ багæпп кæна, афтæ къæнцылары дуар байгом, иу
афнцер дзы рахызтæмæ барджын хъæлæсæй радзырдта:
— Солтан! Цæмæн ныхас кæныс ахст адæмимæ?
— Æз дæн, æз уый! Мæнæ дæм Барысби шыдæр гæх-
хæтт æрæрвыста, уынджы, дам, дæ куыд ничи фена, аф-
тæ, дам, æй бахæсс.
— А-а! Чъеури куы дæ. Радав-ма йæ ардæм, Солтан!
Цы фæци, цы?
— Æвæццæгæн, æгæр анызта, йæ артæнбынтæ калы!
Сисмæ йæ иых сарæзта, мæгуыр, æмæ уæлхъ кæны.
— Уæ, худæг фæуай, къуыдайраг. Рацу мидæмæ.
Афицер бараст мидæмæ. Бимбол уайтагъд фæцæуæг
йæ фæстæ. Иу каст ма фæкодта сисы сæрмæ, цыма афтæ
зæгъынмæ хъавыд: «Дæ хъару æмæ ’дæхæдæГ».
Мæнгæй нæ фæзæгъынц: «Хæдзары цьт фæнлтяр скрв^.
най, уыдон бирæ хæттыты фæндагыл мурæн дæр нал_ф^-^
^æззыд^ТЗлмбол æмæ Дзæрæхмæт сфæнд кодтой хъахъ-
'^хъæнæджы æнæхъæрæй аиуварс кæнын, стæй уæд ахст
лæгты рауадзын, фæлæ ницы рауад уымæй. Ныр фæцæуы
Бимбол афицеры фæстæ, æмæ та хъуыдытæ йæ сæры ныл-
хынцъ сты. «Ныртæккæ амæн йæ чъылдымы хъама ныс-
садз... Фæлæ кæд мидæгæй бирæ исчитæ ис, уæд йæ хъæр-
мæ куы ракæлой... Уæддæр ма иучысыл рæстæг куы
адард уаид... Кæд уæдмæ Дзæрæхмæтæн исты бынтысид.
Фæлæ ныр афицер фæстæмæ куы фæзила æмæ гæххæтмæ
йæкъух куы фæдара,*уæд æм цы ратдзынæп? Æххæст ма,
мидæгæй чи ис, уыдон куы базыдтаин».
53
Бахызт афицер мидæггаг уаты къæсэёрæй. Бимбол йæ
цæст ахаста къуымты æмæ ма дзы ’ федта æрмæст иу
æрыгон афнцеры, хуыррытт фынæйæ хуыссыди къуым-
гæрон.
— Æри-ма, цы гæххæтт дæм ис,—зæгъгæ, афицер фæ-
зылд фæстæмæ æмæ йæ къух фæдаргъ кодта, фæлæ Бим-
болы къухы дамбаца куы ауыдта, иннæйы та тугæйдзаг
хъама, уæд къух ауындзæгæй баззад.
— Дæ къухтæ хæрдмæ! — сабыр, фæлæ хъæбæрæй
загъта Бимбол æмæ дамбаца сарæзта афицеры ныхмæ,
æлвæст хъама та йын сарæзта йæ хытъынмæ.
— Хъыпп-сыпп ма скæн, кæннод дын дæ артыл дон
уажын.
Афицер базыдта, Солтаныл цы æрцыд, фæтарст йæхи-
цæн, йæ къухтæ хæрдмæ сдардта, афтæмæй фæстæмæ-
фæстæмæ алæууыд.
— Цы кæныс, цы дæ хъæуы? — æрæджиау сдзырдта
Бимболмæ.
— Жургæ ма кæ, адæмы хъал кæныс, кæннод дæ куы-
жы мард ныккæнжынæн. Афонмæ дæр дæ ныссыхырна
кодтаин, фæлæ мын Барысбийы куывды дæ нуазæн
авæрдтай, æмæ дын уый хатыр фæуæд.
— Омæдæ цы хъæуы, цы? Цы мын кæныс?
— 2ГаГ~Р"азьгуым- дæ-бьпгатьГсбад, æмæ’жургæ дæр
нæц æмæ змæлгæ дæр. Æз шалынмæ уынгмæ ахизон,
уæдмæ куы фезмæлай, уæд къæнцыларыл бомбæ ныф-
фæздæг кæнжынæн, бамбæрстай!
Фæстæмæ-фæстæмæ рацæуы Бимбол дамбаца афицер-
мæ даргæйæ æмæ хъуыдытæ кæны: «Ау, цалынмæ æз ам
дзæнгæда цагътон, уæдмæ Дзæрæхмæт куыд ницы бакод-
таид!»
Æддаг къæсæрмæ куы рахæццæ, уæд расæррæтт код-
та, базгъордта бæхдоны ’рдæм, раскъæфта Солтаны топп
æмæ, бæхдоны дуар гомæй куы ауыдта, уæд йæ риуы дзаг
ныуулæфыд. Сисы сæрæй куы ахызт æмæ цæхæрадоны
иудзæвгар куы суад, æрмæст уæд фехъуыста топпы гæ-
рæхтæ къæнцылары ’рдыгæй. Фæлæ æввахсдæр куы уы-
даид Бимбол, уæддæр бомбæ нæ ныффæздæг кодтаид,
уымæн æмæ йæм нæ уыд.
4
Хъæуæй иу-фондз километры æддæдæр, къутæрджын
æрхы фаллаг кæрон, нысангонд бынаты æрæмбырд сты
54
ахстытæ фондзæй, Дзæрæхмæт, мад æмæ чызг. Фервæз-
тысты мæлæты хъæбысæй фондз партизаны, кæрон ма
кæм уыд сеппæты цинæн дæр, уæлдайдæр та мад æмæ хо-
йы цинæн!
Фæлæ куыдфæстæмæ зынын байдыдта ци’ны кæрон
дæр. Цы фæци Бимбол йæхæдæг? Дзæрæхмæт ма сæхимæ
дæр афæстиат, фæлæ Бимбол хъуамæ комкоммæ ардæм
рацыдаид, æмæ кæм и? Топпы гæрæхтæ хъуыстысты уы-
донмæ дæр. Ау! Циндзинад мастмæ разылди. Чи суæгъд,
уыдон цыма дыккаг хатт; бахаудтой ахæсты, афтæ сæм
каст сæ фервæзт. Чызг йæ цæстысыг нал урæдта, мад йæ-
хинымæр хъарджытæ кодта.
Бирæ нал уыд бонмæ дæр. Цалынмæ талынг у, уæдмæ
хъæдрæбыны хъæутæм куы нæ бахæццæ уой, уæд хорз
нæу сæ хъуыддаг. Цы æххуыс у Бимболæн дæр, сеппæт
дæр та цъысымы куы бахауой, уæд? Æмæ уæд сфæнд
кодтой: партизантæ æмæ уал дыууæ сылгоймаджы цæ-
уæнт сæ фæндагыл, Дзæрæхмæт уал банхъæлмæ кæсæд,
стæй уæд куы никуыцæй зына Бимбол, уæд бабæрæг кæ-
нæд, цы бæллæх ыл æрцыд.
Фæндаггонтæ æххæст нæма фезмæлыдысты сæ бынæт-
тæй, афтæ сæ хъустыл ауад бæхты къæхты хъæр. «Æвæц-
цæгæн нæ расурынц»,—цыппарæй æрбадтысты æрхы схи-
зæны, иннæ дыууæ сылгоймæгтимæ фæсвæд ацыдысты.
Арвы рухсмæ Дзæрæхмæт ауыдта дыууæ стыр бæхы
тачанкæйы ифтыгъд, бæхтæрæгæн йæхи дæр, фæлæ та-
чанкæ — афтид.
— Стой! — зæгъгæ, Дзæрæхмæт топп фæцарæзта бæх-
тæрæгмæ.
— Брр! Мæхи зæрды дæр афтæ уыд. Шы фестут —
хæрз сабырæй, цыма куывдмæ хонæг æрбацыд, ахæм
хъæлæсæй сдзырдта Бимбол.
Уалынмæ иинæтæ дæр æрбамбырд сты. Мад æмæ чызг
сæхи баппæрстой Бимболмæ. Ацы хатт æцæг кæрон нал
уыд цинтæ æмæ хъæбыстæн.
— Дæ хорзæхæй, .кæм ма.уыдтæ?
— Æзынма Барысбийæн куы см-аст кæнин, æмæ уый
тыххæй афæстиат кодтон, фездæхтæн сæм.
Бимбол ракодта йæ хабар. Иугæр хъахъхъæнæджы
топп йæ къухы куы бафтыд, уæд æвиппайды æрбафæнд
кодта Барысбийæ лæгæй-лæгмæ йæ маст райсын. Æниу
ахст адæмы рауагъд дæр чысыл маст нæу уымæн, уый
дæр æнæ зонгæ нæ уыд. Аууæттæм хъавгæйæ уадидæгæн
55
бахæццæ йæ фысымты хæдзармæ. Йæ хъустыл ауад кæй-
дæр хъæлæба кæртæй. Бимбол бабырыд кулдуары фарс-
мæ нартхоры къутуйæ сисы æхсæн. Кæсы уырдыгæй. Бæх-
тæрæг фæци йæ куыст. Хъал бæхтæ кафынц сæ мидбына-
ты. Уалынджы къæридорæй æргæпп кодта Барысби, йæ
къухы рог пулемет, афтæмæй.
Куыддæриддæр бæхтæ фезмæлыдысты, афтæ Бимбол
фæхъæр кодта:
— Хæш, Барысби, мæ хæрзиуæгыл дæр!
Æцæг фæхæцыд Барысби йæ риуыл, фæлæ уайтагъд
йæ сæр æрфæлдæхт йæ майдаитыл. Бæхтæрæг фæтарст
æмæ асæррæтт кодта. Бæхтæ æвиппайды фесхуыстой та-
чанкæ, Барысби зæхмæ æрхауд. Бимболæн йæ хъуыдыйы
кæрон дæр нæ уыд тачанкæ раскъæфын, фæлæ йæ тæккæ
рæзты куы рагæпп кодтой æмæ сæ уынджы æнæ хицауæй
куы ауыдта, уæд уыцыиу тæррæттæй бæхтæрæджы бы-
наты абадт æмæ февзыста бæхтæм.
— Дæ хррзæхæй, Бимбол, цавæр зæрдæ дын ис?— ба-
фарста чызг, Бимбол йæ ныхас куы фæци, уæд.
— Мæгуыр лæджы зæрдæ, мæ кæсдæр хо, æндæр мын
шы хуызæн хъуамæ уа,— зæгъгæ, фефсæрмы Бимбол.
Бон æрбацъæх, афтæ бахæццæ сты хъæдрæбыны хъæу-
мæ, урсгвардионтæ кæдæм нæ уæндыдысты, уырдæм.
Мæлæтдзаг цæф фæци Барысби. «Ам мæ нæ цæхæра-
доны баныгæнут, уыцы æвзæр кæй амардта, уый уæддæр
мæрдтæ сæхимæ нæ бауадздзысты»,— зæгъгæ, бафæ-
дзæхста йæ мæлæты размæ. Бимбол дæр нал ацыд Хус-
сар Ирмæ, партизантимæ ныллæууыд.
Рацыд фынддæс азы. Кæддæр Барысбийы хæдзар чи
уыд, уым ныртæккæ колхозы правлени хыгъта йæ афæ-
дзы æфтиаг. Дзуапп лæвæрдта колхозы сæрдар Бимбол.
Хорз рауад йæ куыст: хъæздыг фæззæг, дзаджджын фæл-
лойбон. Æмбырды фæстæ Бимбол къæридорæй ауыдта,
Барысби йæхи кæм баныгæнын кодта, уыцы бынат æмæ
йæ зæрдыл æрбалæууыд рагон хабар. \/
— Ды, дам, ^æ^хæдз^^куьиниды^зсш_ыс^ уæд^кр-
гдзем дæ ныфс хæссысГГъеныр дæуырдыгæй мæнг чи з’а’гъ-
та, ЗъшчмæрдтьГбæсты авд дæлæмæйьГныххауæд!
I
ХУР СКÆСÆНЫ
’РДÆМ НÆ НЫГУЫЛЫ
-П-арæг ком йæ ных кæдæм бахаста, тæккæ æфцæгрæ-
бын къæдзæх къуылдымыл, раджы кæддæр, хуымзæхх-ма
галдзармæй куы барстой, хъримаг топп йæ хæтæлы дзаг
хорыл куы уæй кодтой, уыцы заманы ацы фыдран æрцар-
дысты цалдæр хæдзары. Хъæуы алфæмбылай хъæды мыг-
гагæй зади лыстæг бæрз æмæ фугæ. Фугæ— адæм-æн сæ-
хи хуызæн — фæразон алцæмæн дæр, тых кодта бæрзыл
æмæ сындæггай, цыма æнæбары рауад, афтæ хъæуæн йæ
ном баззад — Фугæджын.
Зæхх, хуымгæнды зæхх, диссагæн баззади. Лæууынц
ныр дæр ма къæдзæхы риутыл дурын зæхгæс — фыдæл-
тыккон мæсгуытæ. Бирæ топпы хос бахардз мыггæгты
’хсæн, бирæ зды ыæмгуытæ батъæпæп мæсгуыты дур-
тыл — зæххы сæрыл.
«Галау уæзæгæй, каркау ныхбынæй»—удуæлдай тохы
руаджы адæм скодтой къаннæг хуымы гæппæлтæ æмæ
цæрын байдыдтой.
Æмæ дын рацæй-рабон, æмæ уыцы зæхх «разынд» æл-
дары зæхх. Тыхджын цы пæ кæны! Паддзахы æфсады
руаджы мæгуыр адæмыл æлдæрттæ æрæвæрдтой цагъа-
ры ’фсондз.
Цыдысты азтæ. Паддзæхтæ ивтой кæрæдзи, æлдар йæ
зæхх æмæ йæ цагъар’ адæмы лæвæрдта йæ фыртмæ. Фу-
гæджын дæр цыди къухæй-къухмæ.
Фæлæ иу заманы ныррызти зæхх, сæнкъуысыд дуне,
æпæкаерон цы цагъары рæхыс хуыдтой, уый аскъуыд.
Паддзахы нал аивта паддзах, æлдар нал радта дæгъæл-
тæ йæ фыртмæ. Уыцы аз Фугæджыи дæр нал радта æлда-
рæн дæсæм хай, райхъал йæ фынæйæ. Саппджын угæр-
дæнты, фыдбын æрхыты, зæйуат фæндæгтыл æрдзимæ
мæлæтдзаг хæст чи кодта, уыдон ныр æлдæртты фæсдзæ-
уин — меньшевикты хицауадимæ хъазуат тох райдыдтой.
57
& # #
Комы рахизæны Хъæргæнæн къуылдымы сæрмæ фæ-
зынди фæздæджы къуымбил. йæ бакомкоммæ Цырагъ-'
доп комы дæр æрбадти фæздæг.
Судзынц хъæутæ...
- Хъæум.æ ’ввахс уæлвæпдаг бады урсзачъе зæронд лæг.
Сау фысдзарм худы былтæ æрæнцадысты бæзджын æрф-
гуытыл. Цъæх фæсмын цухъа æмæ æргъæвæгджын рон
нарæг æрбалвæстой зæронд, фæлæ фидауцджын уæнгтæ.
Даргъ фæсмын зæнгæйттæ, сæракрæхсæнджын фæсмын
уæлфад дзабыртæ. Астæуыл хъама, йæ кæрддзæмы
стæнхъ фæрæдывсттæ, ранæй-рæтты æрттивы йæ ком
дæр. Галиу фарсыл — ирон æхсаргард. Фæсрон зулаив
тъыст ирон æхсонджын дамбаца, къорд азты æвнæлд кæ-
мæ нал уыди æмæ згæ кæуыл схæцыд, ахæм. Рагæй нал
бахæццæ йæ хицауы къух ацы хотыхмæ. Бæргæ ма сæрт-
тывта дамбацайы хæтæл, цæукъайæн йæ хæд фарсмæ æв-
зистæй нывæфтыд дæр разынд гæзæмæ, фæлæ уæддæр
æнцаддзинады æнусон знаг бур згæ, дзуарæй рынчынау,
фæхæбуз кодта фыдæлты хæзнайы.
Зæронд лæгæн йæ къухы — ставд, къалиуджын лæ-
дзæг, йæ кæрон æфсæйнаг арц конд. Лæдзæджы фындз
æрсагъта зæххы, хъавæн къалиуы цур æрæвæрдта дыууæ
къухы æмæ сыл æруагъта йæ сæр. Йæ цуры лыстæг ми-
хыл чысыл урс хæцъил конд. Урс тырыса. Састы нысан.
Цымæчи ’рхъуыды кодта урс тырыса? Урс цæмæн?
Сау боныл сау хуыз хуыздазр куы фидауы! Дзанг нæ зо-
ны уый.
Æрбакæсæнæй фехъуыст топпы гæ’рах. Дыккаг дæр.
Дзанг йæ сæрыл схæцыд. Фæцыд æртыккаг гæрах æмæ
Дзанг сыстад.
Æрбацæуынц меньшевикты ’фсад.
Цавддурау лæууы Дзанг йæ мид бынаты. Йе ’ргом
хъæумæ здæхт, йæ галиу фарс — æрбацæуæнмæ. Йæ зæр-
дæ нæ тæры йæ цæстытæ зæххæй фæиртасын, фæлæ та
уæддæр нал фæлæууы æмæ бакæсы æдзæрæг хъæумæ.
Куыдзы рæйын дæр дзы нал хъуысы. Уæртæ дын уый та
ныхасы фæз. Афтид сты мæсыджы раз бадæн дуртæ. Кæс-
ма: къуырттон карк йæ цъиуты разæй æрбазынд ныхасы
фæзы. Гæды æрныгъуылд кауы аууон, стæй йæхи ныццав-
та цъиутæй иуыл, карк гæдыйыл йæхи андæгъта, схъуьтн
сты, тонынц кæрæдзи. Ничи сæ уыны. Æрмæст кауы сæр-
58
æй æрдиаг кæны уасæг. Оу, мæнæ диссæгтæ! Бон,сихор-
афон! Тæккæ æгуыстдæр рæстæджы — хуымгæнæнтæй
хосгæрдæны ’хсæн.
Фæдзырдтой Дзангæн йæ фырттæ, фæхатыдысты йæм
йæ хъæубæстæ дæр, уæддæр лидзын нæ акуымдта. «Худи-
наг фæуыдзыстæм, ам дзæгъæлæй куы амæлай, уæд»,—
лæгъстæ кодтой бинонтæ, фæлæ Дзанг уæддæр нæ басаст.
— Æз зæронд лæг дæн,— дзырдта уый,— мæнæн та
цы кæндзысты! Кæд ма иу мусы къуым æнæсыгъд ныууа-
дзой, уæд уым балæсдзынæн... Уалынмæ... Ау! Цавæр у!
Никуы-ма фехъуыстон, фыдгæнæджы уæлахиз бирæ
ахаста, уый. Сымах дæр фæстæмæ ардæм хъæуы.
Ахæм дзуапп лæвæрдта Дзанг, чи йæм хатыд, уыдо-
нæн, фæлæ ма йæхинымæры афтæ дæр хъуыды кодта:
«Хъæуы ничиуал баззад. Æдзæрæг хъæуæй цæмæй хъуа-
мæ фæтæрса знаг? Кæд адæм сты меньшевиктæ, уæд сæм
бахатдзынæн æмæ кæд хъæу нал баоудзиккой».
Ахæм фæндтимæ лæууы ныр Дзанг хъæумæ æрбахи-
аæны йæ урсхæцъил тырысайы цур. Фыдæлтыккон зонд
ныры знаджы раз дæр лæууы йæ з.аманы дарæсы. Ницы
бакæнинаг у Дзанг йæ хотыхтæй, æрмæст «знаджы раз
дæр аргъ лæджы ныхасæн ис, лæг та йæ бакастæй дæр
хъуамæ лæджы хуызæн уа»,— хъуыды кодта Дзанг æмæ
скодта йæ бæрæгбоны цухъа. Кард, хъама æмæ дамба-
ца дæр йæ уæлæ. Æцæг йæ дамбаца æнæифтыгъдæй хæс-
сынмæ хъавыд, фæлæ фефсæрмы, цыма хъазтмæ цыди
æмæ йын йæ заманы фæсивæдæй исчи уайдзæф бакодта-
ид, афтæ. Кæмдæр йæ къухы бафтыд нырыккон винтов-
кæйы патрон: Дзанг ын йæ топпы хос рауагъта æмæ уы-
мæй сифтыгъта дамбаца, кæддæр йæ заманы хъабахъ кæ-
нæ нысанмæ æхсгæйæ стыр лæвæрттæ кæмæй æмбылдта,
уьщы дамбаца. \
Лæууы Дзанг, лæгау-лæгæн куыд æмбæлы, ахæм
хуызы.
Зцаджы æфсæддонтæ æрбахæццæ сты. Афицертæй иу.
бакасг Дзангмæ, йæ дзыхы дзаг ныххудтис æмæ дзуры йе
’мбал афицермæ:
— Кæс-ма, батоно, Калачы музейæн ды цахæм
’агуырдтай, уæртæ дын ахæм бынылзад ирон лæг.
( Дзанг æнцад лæууы. Бацыдысты йæм.
1 — Цы дæ хъæуы, зæронд лæг? — фæрсы йæ афицер.
*. Дзанг йæ лæдзæг зæххыл æрцавта æмæ, йæ къухæй
Фугæджынмæ амонгæй^с, дзуры;
— Знаджы охыл. æрбацыдысгут нæ кæмтты. Уæлахиз
дæр’фестут. Иунæг хæцæг лæг дæр нал баззад нæ
хъæуы...
— Цы дзурьт, цы? Марадз-ма, йæ диссаджы хотыхтæ
йын райс æмæ йæ ракæн! —дардгомауæй ацамы-дта хис-
дæр афицер æфсæддонтæй иуæн.
Æфсæддон бауад Дзангмæ. «Æри» дæр нæ загъта, аф- ,
тæмæй бавнæлдта зæронд лæгæн йæ фæсрон дамбацамæ. •
Дзанг феуæгъд кодта тырысайьг хъæд, æфсæддоны цонг
асхуыста, чысыл фæстæдæр алæууыд æмæ йæ къух йæ
хъамайы сæрьтл æрæвæрдта.
— Ракæн æй афтæмæй! — фехъуыст та афицеры ны- .
хас. ’—"" — ■ - .
Æфсæддонтæ æрæмбырд сты ныхасы фæзмæ. Афицер-
тæ дыууæйæ æмæ ма гвардионтæй иу къорд уым базза-
дысты, иннæтæ хæдзæртты зилыныл фесты. Иугай-дыгай
здæхтысты фæстæмæ дзаг армæй. Дыхты гуымбылтæ,
царвьт хъуырæуттæ, дарæсьт хæррæгътæ, къуымбилтæ
сцагъд кодтой уынджы.
Уæдмæ та уал афицертæ худæгæй мардысты Дзангыл.
Æрæмбырд сты гвардионтæ. Сæ иуæн йæ къухы иу зæ-
ронд газет, хæдзæрттæй кæмдæр кæй ссардта, ахæм. Ин-
нæ гвардионтæ йæ альт фарс амбырд сты, алчи дæр сæ
систа йæ тамакойы чыссæ æмæ афтæмæй газет къухæй-
къухмæ ацыд. Афицертæй иу (Ьæкомкоммæ газетмæ. Ба-
каст стыр дамгъæтæй фыст «КЕРМЕН». Бахаста йæ хис- .
дæр афицермæ.
— Цæгатаг большевикон газет... Райдайут!
Уыцьт дзырдмæ гвардионтæ фæпьтрх сты фæйнæрдæм.
^Ахуыр уыдысты уыцьт ныхасыл, æмбæрстой йæ. Фæлæ йæ
Дзанг дæр~~базыдта7~Уæдæ^ма~'нд^æр" ’ цæмæй "згГгътаид
афицер «райдайут»? Хæдзæрттæ сын къахт куы> фесты.
— Афицер! Æз зæронд лæг дæн. Цыртдзæвæн дур
дæм мыййаг куы нæ дзуры...\Дæмæн судзьтс хæдзæрттæ?*
— Зæронды буар уазал кæны, кæд схъарм.уаис". ~~"
/’ Худæгæй мæлынц дьтууæ хисдæр афицеры. '^-ч..,
— Раздах дæ адæмьт, афнцер! — хъæрдæр æмæ^т’ьтз^
мæгдæрæй зæгъьт Дзанг. ’ "" "" \^"^-4 (
^ Уæддæр та ху^æгæй бакъæцæл сты.^Худьтнц иннæ
’фсæддонтæ дæр, æрмæст иу цалдæрæй^гæууынц хицæн
къордæй æмæ æдзынæг каст кæнынц Дзангмæ. Дзуапп’
Г)айсын æнхъæл Дзанг йæ цæст рахæссьт, афицертыл,
гвардионтыл. Уыны бур ахуырст нымæтын цыбыр цин^л-
60 *
тæ, кæттаг хæдæттæ, сæ раз сойæ сау æрттывд кæмæн
кæны, ахæмтæ.
Хъæуы иу кæронæй скалди фæздæг.
— Афицер, раздах дæ адæмы!
Уæддæр та дзуаппы бæсты худыц... Фырмæстæй йæ
сæр разылд Дзангæн. Иæ цæстытыл ма уайы цъæх фæз-
дæг, бур цинелтæ, цыма бæстæ йæ хуыз аивта.
_—а Дæ ^цухъа^динелæй. .ивьшмæ~хъавыс?-~И?^Л-ъейг
*Осбæгъатыр1 Ха-ха^— .ньшсудтщ:.афицер.æмæ Дзанджы-
дысмæ бавнæлдта. *
Дзанг фесхъ^жсар
— Ивын, зæгъыс?_Ахæм бур..нымæт-махмæ__саргъы
бын дарынц, саргъы бын!„.._ ~ ""™ ~"
. Уыцы ныхас хъыг’уыдис дыууæ афицерæн дæр. Сæ иу
мæстджынæй дзуры:
— Хуыздæр дын уыдаид, зæронд хæррæгъ, дæ зæронд
стджытæ ды дæр иннæтау фæсæфцæгмæ куы ахастаис,
уæд. , ч
— Æз зæронд дæн, афицер, тагъд æрæздæхинаг чи у,
фæсхохмæ уыдон ацыдысты.
Хъæугæрæттæй арт хъæуы астæумæ хæстæг кæнын
байдыдта. Фæздæг. Бур цинелтæ. Пиллон гæпп кæны иу
хæдзарæй иннæмæ. Судзынц фыдæлтыккон тымбыл хъæ-
дæй агъуыст сыджытсæр хæдзæрттæ, æнæхатыр зынджы
амæттаг кæнынц цæргæ-цæрæнбонты конд фæллой.
Дзанджы дывæлдах иыхас бамбæрста афицер æмæ
ноджы смæсты.
— Е, зæронд халон, æгæр бирæ æнхъæлмæ кæсын дæ
бахъæудзæн. Нымбидзьшæ ам. Фалæмæ чи алыгъд, уы-
дон аныгуылд’ысты æмæ нал скæсдзысты. Цæугæ дæ боль-
шевиктæм æмæ сын радзур ног хабæрттæ. В^Ц-дæ„фæр^
.сой, кæцæй æрцвдтæ, зæгъгæ, уæд-иу зæгъ, кæддæр Хус-
^ар^Ир^кæй хуыдтойГуырдыгæй, ~фæлæ, зæгъ, ныр уый
"нал ис æмæ нал’’уыдзæнГ.^ " • "
Арт æввахсдæр æрбахæццæ. Уæззау уыдысты сискъул
сыджытсæр хæдзæрттæ судзынмæ, фæлæ гвардйонтæ æх-
сидавы бырынкъæй схуыстой зынг иу хæдзарæй иннæмæ.
Ныр та ма цæмæ ’нхъæлмæ кæса Дзанг? Ницы рауад йæ
фæндæй. Хъæу судзы. Æмæ уæд фæхъæр кодта афице-
рыл:
— Мæнг зæгъыс,- афицер! Хур скæсæны ’рдæм-нæ ны-
гуьтльт, нæ дæр цæгатмæ! Ардæм-сæ хъæуы! - . ■■ \
. Арт бахæццæ Дзаигæн йæхи хæдзармæ. Уæлхæдзары
61
хуыкком-рудзгуытæй арт æмæ фæздæг хæрдмæ æппа-
рынц сæхи.
— Уыныс, афицер! Уый мæ хæдзар судзы.
— Æмæ уæдæ куыд æнхъæлдтай?
— Уæдæ æз дæр йемæ судзын. Фæлæ-ма хъус! Æр-
мæст дæуыл уынын кард де ’фсадæй. Æвæццæгæн, се
’ппæты ’хсар дæумæ ис. Слас-ма йæ!
Бæзджын урсхæццæ æрфгуытæ æруæз кодтой цæсты-
тыл, цæсгомы æнцъылд царм ноджы æрхытæ æмæ адгуы-
тæ фестад, зæрдæ нал уромы йæ маст. Æхсаргард æртти-
вы Дзанджы къухы.
— Слас дæ кард, афицер, кæд дæм лæджы туг ис, уæд!
Æмæ та мæстæлгъæд лæджы кады сидт фæци афицер-
ты худæджы бын. Худынц уыдон, фæлæ æфсæддонтæй
бирæ, дисмæ кæсæгау, кæсынц зæрондмæ, сæ цæстытæ
дзы нал исынц.
^|г Уæ, мæгуыр зæронд Дзанг! Цал æмæ цал фæнды аив-
^ай! Дæ^зæрды уыд хъæу фервæзын кæнын. Ницы рауад
уымæй.(^Куыдзæн' баиргъæвæн ис, Ф^3зе_^р^æп^иргъæ-
^звын дæрнк^бтфБ171судæгЖ ДаГ маст ра’й-
сынмæ хъавыдтæ^дæ карды комæй æмæ та дæ кады сидт
дæр худæджы хос фæци де знагæн.
Хисдæр афицер худынæй куы бафсæст, уæд дзуры:
— О, зæронд хæррæгъ! Æз дыл мæ куыдз срæйын
дæр нæ бауадздзынæн, уый дæр дын æгæр кад уаид, фæ-
лæ дæ зæронд стджытæ алас, цалынмæ дæхæдæг дæр нæ
бавзалы дæ, уæдмæ.
— Дзуапп радт мæ сидтæн, кæд хæппуд нæ дæ,_уæд!
~— "Зæронд "æррайæ зæронд куыдз хуыздæр у, æз мæ
кард дæхуызæттæм нæ ласын, зæронд хæрæг.
— Е, уæздан афицер, хуы дзурын куы зонид, уæддæр
ахæм ныхас зæгъын йæ цæсгом нæ бахъæцид.
Нæй! Ницы та цæуы ам дæр дæ фæндонæй, Дзанг.
Ныртæккæ цы загътай афицерæн, ды дæхæдæг ’ахæм æф-
хæрд никæмæнхныббарис, фæлæ уæздан кæй схуыдтай,
й уый та цы бакодта? Сисгæрон бадæн дурыл бады æмæ
’ дыл уырдыгæй æрбату кодта. Е, уый дын йæ дзуапп. Ныр
\,та ма цы æрымысдзынæ?^
— Уæддæр та, æхсонджын дамбацайау, фыдæлтыккон
зонд фæтыхис Дзангыл æмæ ма иу хатт бафæлвæрдта.
Ду! Худинагыл худын цы адæм нæ зонынц, уыдон хъуа-
мæ адæм дæр ма хуыйной.
— Иу ныхас ма, афнцер! ^- ф^ехъæр кодта Дзанг,—
62
Де ’взаг æлгъитынмæ хорз арæхсы, ту кæнынæй дæ теуа
дæр нæ амбул.дзæн, фæлæ ма мæм иу ныхасмæ байхъус.
Иунæг зæронд лæг фембæлд ацы хъæуы раз дæуыл зна-
джы охыл æмæ фæтарстæ. Дæ хæппуд зæрдæ дæ худæ-
джы бамбæхстай. Фæлæ ма бакæс_де ’фсæддонтæм!. Уы-
дон та дæуыл худйнцГ’Дæ^’абоныхъару дын искуы æрæ-
мысдзысты.^Фæйнæ.лæ^æн æйдæддæр.радзурдзысты^Ба- (
кæс-ма сæмГбакæс! ((Х^^АуЬ
Афицзр худæнбылæй йæ цæст ахаста йе ’фсæддонтыл.
Æмæ, кæс-ма, æцæг йæ кæсдæр афицер, мæстæймарæгау,
хинхудт кæны. Уæд гвардионтæ та? Кæмæ дзы бакæсы,
уый йæхи иннæрдæм кæсæг скæны. Федта афицер æлгъаг,
мæстæймарæг цæстæнгас. Чи "зоны ацы хатт фæрæстмæ
Дзанджы хъавд. Иæ кард мæсты тъыст æркодта йæ кæрд-
дзæмы æмæ дзуры:
— Уæдæ кард хæрæджы саргъыл æрцауындзæн дæр
ис. Уыйбæсты дæ разы æхсидав_бабæтт дæ астæуыл, хъæ-
батыр уымæйдæ! "^’ ^ .
^Уыцы ныхасмæ афицер кардæлвæстæй фæгæпп ласта.
Дыууæ цонджы, дыууæ карды хъуамæ скæной иуæн
кад, иннæмæн худинаг. Рагæй нал райста Дзанг йæ къух-
мæ ацы хæцæнгарз, фæлæ фидар у нырма йæ цонджы
хъул.
Гвардионтæ æрбамбырд сты хæцджыты алы фарс.
Дзанг арæхстджын æвнæлд куы фæкæны, уæд та афицер-
тæй иу февналы йæ дамбацамæ, куы та, цыма йе ’мбалы
кард йæхи къухы ис, афтæ архайын райдайы.
Æхсаргæрдтæ кæрæдзийыл расæрф басæрфæй Дзанг
уайтагъд афæлмæцыд. Æвиппайды иу къахдзæф фæстæ-
дæр алæууыд æмæ кард расæрфта йе знагыл. Æххæст
нæ бахæццæ кард, афицеры бæрзæйыл гæзæмæ баны-
дзæвд йæ бырынкъ. Дыккаг риуыгъд къухы нал бафтыд.
Фæцыд гæрах. Дзанг фæлæбурдта йæ галиу уæхскмæ,
æрхауд йæ мидбынаты. Сагъдауæй аззадысты æфсæддон-
тæ. Афицертæй иуы къухы федтой дамбаца. Хорз нæ фæ-
каст уыцы фæскъуымæй æхст кæмæдæрты. Дзанг æмбон^
ды цур æрхауд^Ф^1р^мæстæй ]йæ_цæсты сыг.нал баурæдтал
Æхсгæ чи фæкодта, уый йæм бацыд æмæ йын ехсы бы-
рынкъæй йæ худмæ бавнæлдта.
— Кæуыс, зæронд хæрæг! Ку, ку!
— Уæй, сау афицер. Иу ныхас ма дæумæ дæр. Махмæ
туг цæсты сыгæй нæ фехсынц.
Фæцыд дыккаг гæрах, æмæ сау афицер, Дзанджы
63
уæхск ни фæцæф кодта, уый дæлгоммæ ахауд. Кæй ницæ-
мæ дардтой, музейы нывæринаг кæ?ь хуыдтой, уыцы æх-
сонджын дамбаца Дзанджы фæндон баххæст кодта. Фед-
та ма Дзапг, афицер йæ зæрдæмæ куыд фсвнæлдта, уый.
Йæ раны сæмбæлд тымбыл зды нæмыг.
Сонт худт ныккодта Дзанг йæдзыХы дзаг. Йæ галиу
цоиг нал стасыд, фæлæ рахизæй дамбаца йæ хъуырмæ
æрбалвæста, иыхъхъæбыс ып кодта. Уый уæлвæд фæцыд
æртыккаг гæрах æмæ Дзаиг адæргъ зæххыл. Адæм фæ-
пырх сты, Сбирæ сты гæрæхтæ Дзанджы ’рдæм. Уьшæн
та м,а цы уæлдай уыд! Кардæй йемæ чи хæцыд, уый райс-
та йæ сæрылхæцæджы туг. Фæлæ нæмгуььтæй иу, æфсæд-
донтæй кæйдæр рæстдзæвин хъавдæй æрбацыди
æмæ Дзанджы марæг афицеры сæры магъз ныппырх
кодта.
Æрсабыр æхст. Кæсдæр афицертæй иу бауад Дзанг-
мæ, йæ къахæй йæ скъуырдта. Æрæвнæлдта дамбацамæ.
Райсынмæ йæ хъавыд, фæлæ зæронды æнгуылдзтæ афтæ
нындæгъдысты дамбацайыл, æмæ ракъæдз кæнын дæр
нæ бакуымдтой. Топпы хъæдæй ныцъцъæл кодтой мард
æнгуылдзты.
...Арты пиллон æрнымæг. Калд сыджыт цары бынæй
ма æрдæгсыгъд хъæдтæ цъæх фæздæг калынц, æмгуыдын
амад тъæпæнсæр хæдзæрттæ къахыртæй лæууынц, марды
æнæсæр чырынтау гомæй баззадысты, сæ дурын~къултæ
сырх адардтой мидæгæй, æддейæ фæсау сты.
Мæнæ дын уый та, Дзанджы хæдзары раз цы рæхснæг
бæрзонд бæрз бæлас зади, уый. Хæдзарыл арт куы сир-
вæзт, уæд~уый тæвд бахæццæ бæрзмæ. Лыстæг æвзаг
сыфтæртæ æрбатымбыл сты, цыллæгъуыз даргъ нарæг
къалиутæ уæлхъæдæй асау сты æмæ зæхмæ згъæлын бай-
дыдтой. Бæласæн йæ зæнджы царм арты тæвдмæ æрбан-
цъылдтæ, æрбампылд, маргæй мæлæгау, æрбакъæдзтæ,
стæй йæм пиллон куы бахæццæ, уæд ссыгъди æмæ амард.
Рæсугъд фæлы.ст бæлас ныр дæрзæг сау фæсмынæй сау-
тæ æркодта, царциаты диссæгтæн, æбуалгъ фыдракæн-
дæн хъæуы бæстастæу саударæг баззад...
Гварди хъæуæй арастысты æмæ ахæрд кодтой æфцæ-
гыл уæлæмæ.
Цæмæ? Фугæджынæй фалæмæ,æфцæгмæ, иупæг хæ-
дзар дæр нал ис.^Цæше ма_дзьщæуынц? ~,
’ Хъал цы нæ кæныГÆфцæджы сæрæй фалæмæ советон
бæстæ, советон Цæгат Ирыстон. Уырдæм сын къах нывæ-
64
рæн нæй. Цæмæ ма цæуынц æгас æфсадæй æфцæджы
сæрмæ?!
Хъал цы нæ кæны! -Фæлæ пицæйагæн йæ хъуыдытæ
дæр ницæйаг вæййынц. Меньшевнкты хицауад сфæнд
кодта цæмæй советон бæстæйы арæн æнусæй-æнусмæ баз-
зайа Хъазыбеджы хохæй Мамысоны ’фцæгмæ, цæмæй
Хуссар Ирыстон мауал уа, цæмæй Кавказы бæрзопд урс-
барц бæхæн йæ хуссары уаргъ ахауа.
Чи фæмард, уыцы хисдæр афицеры бæллиц рагæй
зыдтой иннæ афицертæ. Уымæн йæ фæнд уыдис, тæккæ
æфцæджы сæр стыр митинг саразын, уæлахиздзина^ды
митинг.
Нал ын бантыст уый. Фæлæ иннæ афицертæ сæ зæр-
дыл бадардтой сæ хисдæры бæллиц æмæ кæд удæгасæй
нал сирвæзт æфцæджы сæрмæ, уæддæр æй мардæй фæ-
хæссынц семæ уæлæмæ.
Хъал цы нæ кæны! Ницыфенæг цæмæйты нæ хъазы!
^ Цæуынц гвардион æфоад уæлæмæ. Дыууæ марды дæр
семæ.
...Уæлейæ, æфцæгыл æрбахизæн къахыры фæзынд пу
лæг... дыккаг... фылдæрæй-фылдæр... Сбирæ сты. Сæ сæр-
мæ, тæккæ цъуппыл, иу партизаны къухы фæйлауы дзæ-
буг æмæ æхсырф нывæфтыдимæ сырх тырыса. Рауырдыг
кодтой дæлæмæ. Фæцыд топпы гæрæхтæ...
Уыдон — лыгъдон адæм, партизаытæ. Сæ уаргъ, æнæ-
хайыры уæззау уаргъ: бинонтæ, фос æмæ фæллой — хæс-
тон лæджы хъадамантæ — фæсæфцæг ныууагътой æмæ
пыр æрцæуынц знагмæ ныхæй-пыхмæ.
Митипг ферох. Гвардионтæ лидзынц дæлæмæ. Кад кæ-
мæн кодтой, уыцы афицерты зæхмæ æрæппæрстой, сæ
къæхтæй сæ ласынц уырдыгмæ...
0, бецау, зæронд Дзанг! Ду^хатх^ма^уæддæр куы ра-
кæсис! Иунæг, æрмæст иупæг сыбыртт фæцыд фæсæфцæ-
"гæй æмæ, кæс-ма!.. Раст загътай, зæронд! Хур скæсæнмæ
нæ ныгуылы, нæ дæр цæгатмæ. Дæлæмæ комы хæрхæр-
гæнгæ фæласынц,— ракæс-ма, Дзаиг!—де ’ртты фæл-
лой — афицерты. Туджы зæй рауадзæг йæ тымыгъы ба-
хаудта, зæй йыл фæстæмæ дагъæй æрбасчъил. Сар кæны
уыдрн бон, мæнгамад уæлахизæн хи коид цырты сæрæй
йæ арф ингæн чи суыдта!
Сар кæпы уыдои бон, скæсæимæ иæ, ныгуылæнмæ чи
лидзы!
5 Рæствæндаг
65
ИУ НОГБОН
ÆХСÆВ
1
Фæцис зымæгон цыбыр бон. Æрталынг. Гæмсырæн йæ
кусарт сцæттæ æмæ ныртæккæ æххуыс кæны йæ ус Ко-
серæн.
— Пец мæхи бар уадз, акæс-ма та! —дзуры Косер йæ
лæгмæ æмæ йын æртысгæн райста иæ къухæй.
— Гъо, дæумæ гæсгæ мæ акастæй тагъддæр æрбахæц-
цæ уыдзысты,— тызмæггомау загъта Гæмсыр, фæлæ уæд-
дæр сыстад æмæ рацыд уынгмæ.
Кæсгæ нæ, фæлæ хъусгæ дæр ма акодта алырдæм, ис-
куыцæй кæд машинæйы хъæр цæуьг, фæлæ пикуы æмæ
пицы. Иæ хъæбысы сугтæ, афтæмæй æрбаздæхт хæдзар-
мæ. Сугтæ пецы бын бавæрдта æмæ æнæдзургæйæ æр-
бадт бандоныл.
— Никуыцæй ма зынынц? — афарста йæ Косер.
— Дæлæ дуармæ лæууынц, фæлæ сæ æз пе ’рбауагъ-
тои,— дзуапп радта Гæмсыр ноджы тызмæгдæрæй.
— Цавæр бындз та дыл фæхæцыд?
— Æмæ уæдæ æдылы фæрстытæ цы кæиыс? Искуы-
цæй куы зыпиккой, уæд сын хæдзар амонын хъæуы!
— Омæ мæсты та цæмæн кæныс, мæсты? Абон нæ фи-
дауы маст кæньш. Афтæмæй дæ куы ’рбаййафой, уæд та
уыдон дæр фенкъард уыдзысты.
— /Ез мæсты пæ кæнын, фæлæ мæ ды цы баййард-
тай, ды? Нырма аст сахат йедтæмæ нæу æмæ ма Ногбон-
мæ æнæхъæн цьшпар сахаты ис...
— Мæ фыдбылызтæ дæ хай, кæд дын Ногбоны зæдтæ
сæ цонджы сахæттæм нæ кæсынц! Æхсæвæрафон у, мæ
кæрдзынтæ ныууазал уыдзысты.
Æддаг дуары хъæр аскъуыдта ус æмæ лæджы ныхас.
Уый уæлвæд къæсæрæй æрбазыид хисдæр фырт Дзам-
,бол —районы МТС-ы агроном.
— Цæй уе ’хсæвтæ хорз, фæлæ... Баба, хыл кæнып ма
66
сфæнд кæ, ахсæв дын дзы "ницы рауайдзæн! — зæгъгæ,
лæппу фæраздæр, йæ фыды цæсгоммæ куы бакаст, уæд.
— Хыл нæ кæнын, фæлæ, аипп ма уæд, кæм уыдтæ
нырыонг?
— Нæ директоры машинæмæ æнхъæлмæ кастæн æмæ
уый тыххæй бафæстиат дæн. Стæй уæзласæн машинæйы
рацыдтæн æмæ фыдæбонæй амардтæн.
— Уæддæр ма удæгасæй кæй æрбахæццæ дæ! Къулы-
бадæг! Æнæ «Победæ» мын къахдзæф дæр нал кæнынц...
— Уазал у, баба, уазал! Æнæхъæн сахат афтæмæй
фæцу, уый дæм ницы кæсы?
— Æз дæр ма ууыл дис кæнын, бынтон куыд нæ ныс-
салдтæ!
— Рауай-ма, нана, мæнæ баба хыл кæны! — ахъæр
кодта Дзамбол æддаг уатмæ йæ мадмæ. Косер æрбакаст
къæсæрæй.
— Уый ныхæстæм ма хъус, фæлæ чындз æмæ сывæл-
лон та цæуылнæ æрбацыдысты?
— Ныртæккæ сæ ардæм хъæуы. Хъасбол сæ йæ ма-
шинæйы раласдзæн.
— Уыдон дæр та «Победæмæ» æнхъæлмæ кæсдзысты,
уæдæ цы! — йæ иыхас та баппæрста Гæмсыр.
— Дæ дзыхыл ма фæхæц! — фæхъæр ыл кодта ус,
стæй уæд йæ фыртмæ: — Хъусгæ дæр æм ма кæ! Ай ад-
джын цайыл дæр иучысыл бырц куы нæ акæна, уæд ын
ад нæ кæны...
— Ды та цæхджын джитъритæ дæр мыдимæ уарзыс,
фæлæ ма бамбарын кæн дæ цотæн: дыууиссæдз азы раз-
мæ, хохы ма куы цардыстæм, уæд-иу Ногбонты размæ
зымæгон æфцæгыл мæ нартхоры уаргъимæ куыд æрхæц-
цæ дæн, уый...
— Омæ уый раджы уыди, бын бауай, æмæ ма адон
дæр афтæ хъуамæ хæссой?
— Адон хæссыны сæр ницæмæн хъæуы, фæлæ скъул-
бадæг сты æмæ ницæуыл уал æввæрсынц, æгъгъæд сæм
ницуал кæсы. Уæдæ мæ хъæбæр хоры кæрдзынæй дæр сæ
гуыбын куы не ’фсæдид, уæд æндæр ныхæстæ кæниккой.
— Ферох сæ кæ, баба, уыцы фыдæбæттæ, æгъгъæд
сын у!
— Нæ сæ рох кæнын, нæ! — хъæрдæр æмæ мæстыдæ-
рæй райдыдта Гæмсыр.— Раджы цы уыд, уый чи рох кæ-
на, ахæм адæймаг, ныр цы ис, уымæн аргъ кæнын иикуы
базондзæн...
67
2
Æнхъæлмæ кæмæ кастысты, ^ыдон дæр æрбахæццæ
сты: Гæмсыры астæуккаг фырт Хъасбол — индзылер, йæ
)с æмæ йæ астаздзыд лæппу Валерик, стæй хисдæр фыр-
ты ус æмæ чызг.
— Уæдæ та кæсдæр лæппу ацы аз дæр не ссыд, и —
фæрсæгау сдзырдта Гæмсыр, æмæ Хъасбол дзуаппы бæс-
тыйæ уæхсчытæ куы базмæлын кодта, уæд ма йæ ны-
хасыл бафтыдта: — Гъе ныр уый дæр къæбæда нæу! Ацы
аз дæр та нæ фыдæнхъæл фæкодта.
— Хабаровскæй ардæм афтæ æнцои суайæн нæу,
баба.
— Æмæ дзы зынæй та цы ис? Айфыццаг мæхæдæг
кастæн газеты. Мæскуыйæ, дам, Хабаровскмæ иу актив-
нæй хæдтæхæг...
— Реактивный...
— О, ахæм ног цыдæр, фараст сахатмæ ныххæццæ
вæййы.
— Уый æцæг афтæ у.
— Æмæ афтæмæй дыууæ боны цыд йедтæмæ ма у?
— Нæ зоныи...—зæгъгæ, æндæр дзуапп нал ссард-
та фырт.
— Уæдæмæ уый дæр скъулбадæг ис æмæ уый зæ-
гъай...
Косер «къулбадæджы» кой куы фехъуыста, уæд уай-
тагъд фæмидæг фырт æмæ фыды астæу æмæ сæ. фæхи-
цæнтæ кодта.
Гæмсыр цалынмæ чындзылгы къухтæ иста, сывæллæт-
тыл цин кодта, уæдмæ йæхи фæурæдта. Мидæмæ, хæдзар-
мæ, куы бацыдысты, уæд та нал фæлæууыд:
— Цæй, аипп ма уæд, уæ мад дæр мын бафæдзæхста,
фæлæ уæддæр куыд æрæгмæ цыдыстут?
— Баба, æз бæргæ раджы срæвдз дæн, фæлæ мæнæ.
сылгоймæгтæн нал æмæ пал æнтыст æмæ бафæстиат
стæм,— загъта Хъасбол.
Хисдæр лæппуйы чызг сфæнд кодта йе стыр маст Гæм-
сырæн радзурын, стæй иннæты дæр ораст кæнын.
— Зоныс, дада, абон æмбисбонæй нырмæ горæты ма-
газинты фæзылдыстæм æмæ дзы иунæг торт дæр не
ссардтам. Уый дæм диссаг нæ кæсы?
I — Уæу, мæнæ царциаты диссаг! — йæ армы тъæпæн-
тæ ныццагъта Гæмсыр.— Ау! Æмæ дзы бирæ куы зæййы?
08
— Бæгуыдæр дзы вæййы, фæлæ бæрæгбонмæ алчи
дæр фелхæны æмæ дзы нал уыд.
— Æмæ уæдæ ныр æнæ тортæй пæ бабын стæм? —
æцæгхуызæй фæрсы Гæмсыр.
— Æз ма фырмæстæй кæугæ дæр скодтон, ардæм дæр
нал куымдтон, фæлæ мæ уæддæр ракодтой,— загъта чызг
æмæ йæ цæстытæ доны разылдта.
— Гъе, æмæ, зæгъын. амæй ма ба^ллæхдæр исты уы-
дзæн? — зæгъгæ, Гæмсыр йæ цæст ахаста бинонтыл фæр-
сæгау.
Лæппутæ схудтысты. Чызг дæр ныр фембæрста, Гæм-
сыр хъазгæйæ кæй дзырдта, уый.
— Ды та, дада, иууылдæр худгæ фæкæныс! — зæгъгæ,
чызг азгъордта иинæ уатмæ.
— Уыимæ дæр та фæхыл дæ, баба,—хъазгæйæ сдзырд-
та Дзамбол.
— Æмæ ма æндæр кæимæ фæхыл?—фæрсыХъасбол.
— Мæнæн алывыд акалдта, скъулбадæг, дам, стут,
æнæ «Победæ» къахдзæф дæр нал кæнут.
— Æмæ цы! Раст нæ зæгъын? Ай-фыццаг де ’мбæлт-
тимæ ам æхсæв бонмæ куы фæбадтыстут æмæ дын афтæ
куы загътон, иучысыл уал дæхи æруадз, кæннод хуыссæг-
хъæлдзæгæй дæ куыстмæ куыд бацæудзынæ. Æмæ ды аф-
тæ: «Мæнæ машинæйы цæугæ-цæуын афынæй кæндзы-
нæн». Цымæ зымæгон æфцæгыл, дыууæ путы нартхор де
’ккой, афтæмæй астæумæ миты лæгæрдгæйæ та цæугæ-
цæуын куыд фынæй кæнис? Науæд а фæззæджы горæты
сымахмæ куы уыдтæн, уæд дын кæсын, æмæ дæ чызг цæ-
уылдæр тъизы. Бацыдтæн æм, зæгъын, цы кæныс? Æмæ,
дам, скъоламæ цæуын æмæ мæ къæхтыл цы скæнон, уый
нæй. Афтæмæй йæ разы цыппар фæлысты дзабыртæ. Зæ-
гъын, адонæй цæуылнæ исты скæныс? Æмæ мынсæра-
нымадта: сæ иутæ сæрдыгон туфлитæ сты, иннæтæ зымæ-
гон батинкæтæ, æртыккæгтæ — хæдзары мидæг дарынæн,
цыппæрæм фæлыст та, дам, быдыры куы фæкусын, уæд
сæ скæнын. Кæсут уымæ! Æз’ та, зæгъын, дæ цахъæнæй
дæс азы дæргъы сæрдæй-зымæгæй уыцы иу фæлыст дза-
быртæ фæдардтон. Сайыс, зæгъы, дада, иуы фæлыст дза-
быртæ дæс азы нæ фæлæууынц. Нæ сайын, зæгъыщ ныр-
тæккæ дæр мæ уæлæ сты, фæлæ æттæмæ нæ зыныиц. Уай-
тагъд мын мæ цырыхъытæ ласыныл фæхæцыд. «Кæм сты,
уæдæ?»—фæрсы мæ, мæцъындатæ мып куы раласта,
уæд. Æз ын мæ гом къæхтæ равдыстон, зæгъьш, афтæ бæ-
69
гъæмвадæй цыдтæн, дæуыйас куы уыдтæы, уæд. Фæтæр-
гай та мын уæд дæр. Кæсут æм ныр! Торт не ссардта æмæ
фæкуыдта...
— Æвæдза, р,аст зæгъы баба...— райдыдта Хъасбол
йæ фыды ныхасмæ гæсгæ. Уый йæхæдæг дæр ма æрæй-
йæфта уыцы дард сæ ралидзыны агъоммæ, йæ цæстытыл
ма дзæбæх уадысты революцийы размæ царды нывтæ.
Æмæ ныр дзырдта, уæд куыд уыди æмæ ныр куыд фен->-
дæр цард.
Гæмсыр нæ хъуыста йæ фырты ныхасмæ. Æрмæст-иу
хицæн дзырдтæ ауадысты йæ хъустыл æмæ уыдон дæр
ныгъуылдысты йæхи хъуыдыты бын. Р1æ зæрдыл та æр-
лæууыдысты рагон царды нывтæ...
...Зымæгон изæр. Хæххон сæгæйдзаг хæдзар. Хæдзары
бæстастæу къонайыл хуылыдз бæрз цъыхырытæ цъыс-
цъысгæнгæ фæздæг калынц. Æхсæвæрафон. Мад æмæ йæ
æнахъом лæппу бадынц арты фæйнæ фарс æнкъардæй.
Кæдæй нырмæ æнхъæлмæ кæсынц сæ фыдмæ. Хъуамæ
изæрæй æрхæццæ уыдаид... Фæлæ мæнæ æрхæццæ йæ
уаргъимæ фæсæфцæгæй.Иæхи хуызæнæй йæм пицыуал ис.
Иæ рихитæ æмæ йæ зачъетæ ихын къæцæлтæй ныхъхъан-
дзал сты. Салд æрчъитæнæкомынц ласын.
Мад цуайнаджы афыхта нартхор... Цæкуытæ... Цы
диссаджы адджын уыдысты!
Бирæ нал ацард фыд. Гæмсыры ныууагъта фыййау-
хъомæй. Фьидцард ноджы фæфыддæр. Азтæ, сæ иуæй-ин-
нæ мæллæгдæрæй ныддаргъ сты кæрæдзийы фæстæ. Мад
дæр ма тыхтæй-амæлттæй йæфыртæн ус æрхаста, стæй
йæ удхары царды таг аскъуыд...
«Ау! Æппын куыд ницы амал хъуамæ уыдаид хуыз-
дæр цæрьшæн?»— хъуыды кæны Гæмсыр уæды царды
тыххæй æмæ йæхиуыл дæр куыддæр дызæрдыг кæпын
байдыдта. Цыма йæ нал уырны... Æниу, цы фадат уыдис?
Стыр дурцæндты ’хсæи нарæг зæххы гæбæзтæ азæй-азмæ
ноджы къаддæр кодтой, æмæ цард та, зæххæй цыди.
Цыдысты азтæ. Германы хæст. 1917 аз. Октябры рево-
люци. Советон хицауад. Быдырыбæстæм ралыгъд.Дзадж-
джын æмæ парахат саумæр зæхх. Цас фендæргъуызон
цард! Æмæ уый диссаг куыд нæ у, фæлæ ма ноджы цас
гæнæнтæ ис, цас! Цæйбæрц бирæ хорз мадзæлттæма ис
цард ноджыдæр фæхуыздæр кæнынæн, фæлæ зæфцы фы-
дæй ;къуылымпы цас кæны!
Фæстаг хъуыдытæ фæуæлахиз сты рагон царды ньтв*
70
тыл, æмæ Гæмсыры раз æрлæууыдысты йæ абон æмæ йæ
райсом.
— ...Иукъахвæпдаг йедтæмæ нæ хъæумæ никæуылты
уыд æрбацæуæн, ныр та дзæбæх сосæвæндагыл дæ тæк-
кæ хæдзары раз рахиз машипæйæ,— зæгъгæ, йæ ныхас
дарддæр кодта Хъасбол. Уыцы ныхасмæ Гæмсыр йæ сæ-
рыл бæрзопддæр схæцыд æмæ бакастйæ фыртмæ.
— Дæумæ гæсгæ уый дзæбæх фæпдаг у, и?
—'0м,а, дзæбæх, зæгъгæ, фæлæ уæддæр хохы куыд
уыди, уыимæ абаргæйæ...
— Хохьг кой мауал кæ, фæлæ мæнмæ гæсгæ та уый
хуыйны фæндаг нæ, фæлæ дзыхъытæ-мыхъытæ.
— Алы хъæумæ асфалт фæндаг ацаразын æнцон нæу
паддзахадæн...
— Æмæ дын чи зæгъы асфалт? Æнæ асф.алт хорз фæн-
даг нæ вæййы? Стæй паддзахады кой цæмæн кæиыс? Æз
æй банымадтон, æмæ пæ хъæуы цы хъомьм нæлгоймæг-
тæ ис, уыдонæй алкæмæ дæр хауы фондз кæнæ фылдæр-
фылдæр дæс метры. Цас диссаг дæм кæсы уал метры са-
разын? Стæй афтæ арæзт куы фæуа, уæд паддзахадмæ
дæр бадзур: йæ апп ын мах сарæзтам, йæ цъар та сыма-
хæй фæуæд, и?
— Афтæ б,æргæ хорз уаид...
—_„Бæргæ нæ, фæлæ кусын хъæуы, кусын! Уæлæ ма
нæ цырагъмæ скæс! йæ цæст фæныкъул-фæныкъул кæны
æмæ хаттæй-хатт йæхи феныны фаг дæр нал фæрухс кæ-
ны. Уый та дын нæ электростанцæ...
— Хъæдын цырагъæй дæр та фыддæр у? — йæ ныхас
баппæрста Дзамбол.
— Хъæдын цырагъы кой мауал кæ... Мæнæ амæн ис-
ты мадзал хъæуы. Фоидз азы размæ фаг уыди, фæлæ ныр
нал æххæссы. Æз фаретон, зæгъыи, цæмæн афтæ мæнг
рухс кæны, æмæ, дам, ын доп нæ фаг кæны, йæ уаргъ та
æгæр бирæ сси. Æмæ, зæгъьш, уыцы дои кæцæй рауагъ-
там, уый фарсмæ иннæ комы дон дæр йæ тæккæ фæрсты
куы цæуы. Уымæн та, дам, къапау къахын хъæуы. Æмæ
уый цас диссаг у? Æгас хъæу лæгæй-усæй иу-æртæ боны
куы ауаиккой, уæд сын фæуаид куыст.
— Нæ сæ ’вдæлы колхозонты дæр, быдыры куысты-
тыл дæр не ’ххæссынц, баба, уьтдон аххос нæу,— загъта
Хъаобол.
— Уæдæмæ скъулбадæг сты æмæ уый зæгъай. Науæд
уыдон ма ’вдæлæд, дæуæн дæхи дæр пе ’вдæлы?
71
— Æз та дзы цы дæн?
— Куыд цы дæ? Горæты стыр заводы кусыс æмæ дын
пу-дыууæ километры дæргъæн æфсæн хæтæлтæ зын сса-
рæн сты?
— Уыдоп та цæмæн?
— Нæ хъæумæ дон рауадзиккам комæй, æмæ адæмы
цард фенцондæр уаид...
— Æгæр дæрдтыл ахæцыдтæ, баба! — йæ нщхас та
баппæрста Дзамбол.
— Фæлæуу! Дæумæ дæр мæ хъæуы... Фæрсгæ дæ кæ. ’
нын: нæ разы ацы фынгыл нæхи колхозы конд сæн цæ-
уылнæ ис?
— Мæн дзы фæрсыс?
— Уæдæ кæй? Агроном пæ дæ? Нæхи цæхæрадоны
цалдæр къутæры ныссагътай сæнæфсиртæ, тынг хорз æр-
зайынц, фаг сты хæрынæн дæр, фæлæ дæм уый æгъгъæд
кæсы? Колхоз цæуылнæ кæны сæнæфсиры куыст? Колхо-
зонтæй алкæй цæхæрадоны дæр цæуылнæ ис сæнæфсир
конд?
Куыд фæстæмæ хъæрдæр кодта Гæмсыры ныхас. Иæ
дыууæ фырты ныхъхъус сты. Р1æ ныхас нал фæуд кодта.
Иæхæдæг у колхозы мыдгæс. Æртæ азы дæргъы колхозы
мыды чыргъæдты нымæц дыууæ хатты фæфылдæр кодта.
Фæлæ ма цас гæнæнтæ ис, цас! Тæккæ хъæугæрон хус-
сарварс æртиссæдз гектары бæрц зæхх дзæгъæлы сæфы,
хус какон сындзæй урс-урсид дары, сæрзæтæн дæр ма
пицы ахъаз у. Дыргъдонæн ма хуыздæр цы уа!
Дзырдта Гæмсыр æмæ цæстытыл уад: рæсугъд даргъ
сырх автобус асфалтцъар хъæууынгты ленкгæнæгау фæ-
уайы. Фæйнæрдыгæй хæдзæртты къултæй, æмбондты
сæртæй разындысты сдавд цупал сæнæфсиртæ æмæ цы-
курайы фæрдгуытау тæмæнтæ калынц хурмæ. Æрæджы
дæр ма æрмæст нартхор æмæ картоф конд цы цæхæра-
дæтты уыд, уырдыгæй сæ къабæзтæ радаргъ кодтой
сырхфарс фæткъуытæ æмæ бурбын кæрдотæ...
Косер зыдта йæ лæджы ахаст æмæ сфæнд кодта уыцы
«хъуыддаджы» ныхас фæцыбыр кæнын. Иæ дыууæ чын-
дзы къухтычфæйнæ тæбæгъы фæсагъта — уæливыхтæ
æмæ гогыз, йæхæдæг та сæ разæй, афтæмæй бахызт къæ-
сæрæй. Тæккæ уыцы рæстæджы Гæмсыр кодта сæ хæдза-
ры кой. Сæ дыууæ зæрондæн фагæй уæлдайдæр ма у, фæ-
лæ,биноитæ сеппæт куы æрæмбырд вæййыиц, уæд нал
фаг кæны æмæ ног хæдзар аразын хъæуы, зæгъгæ.
72
Косер къæсæргæрон йæ къух бæрзонд сдардта, йæ
мидбынаты ныллæууыд, афтæмæй. Лæппутæ сæ каст
скодтой сæ мадмæ. Гæмсыр йæ усы куы ауыдта, уæд цæх-
гæр фæурæдта йæ ныхас.
— Цы хабар у?
— Табуафси, докладгæнæг, ныхасы бар!
— Гъы, дæ хорзæхæй!
— Алцыдæр ранымадтай, фæлæ ма дæ иу цыдæр фе-
рох. Дæ разы ма дæ зачъетæм бакæс. Иунæг сау æрду
дзы нал ис. Æмæ дæ фæрсгæ кæнын: кæдмæ цæринаг дæ,
м.æлынмæ никуы хъавыс?
Гæмсыр ахæм ф,арст æнхъæл нæ уыд æмæ куыддæр
æгуыппæгæй аззад. Хисдæр лæппу йæ худын нал баурæд-
та. Уалынмæ иннæтæ дæр ныххудтысты. Гæмсыр йæ цæст
ахаста йæ бинонтыл, йæ мидбылты бахудт æмæ дзуры:
— Сымахардыстæн, гъе уый мæ, æцæг, ферох, мæ
хъуыдыйы никуы ’рцыд...
— Уæдæ цалынмæ Иог аз Мæскуыйæ расидой, уæдмæ
уал зæронд азы афæндараст кæнут! — загъта Косер æмæ
чындзытæн æрæвæрын кодта сæ тæбæгътæ.
Гæмсыр куывта, фарон чи ’рцыд æмæ ныртæккæ чи
фæцæуы, уыцы азæн; куывта, зæронд аз йæ фæдыл цы
Ног аз æрбакæны, уый амондæн. Бинонтæ хъуыстой æмæ
зæрдиаг «оммен» кодтой Гæмсыры бæллицтæн. Астаз-
дзыд Валерик дæр хъуыста хисдæры куывдмæ æмæ йæ
цæстытыл уади, мæнæ сывæллæтты журналты цы нывтæ
вæййынц, уыдон: даргъбоцъоджын зæронд лæг стыр урс
кæрцы мидæг бæрзонд назбæлæсты хъæды æрбацæуы
арф миты лæгæрдгæ худæнбылæй æмæ йæ фæдыл æрба-
кæны Валерикæн йæхи йаслæппуйы. Сабийæи йе’фцæгыл
даргъ лент æмæ йыл фыст: НОГ АЗ — НОГ АМОН-
ДИМÆ!
ТЕГАЙЫ БÆЛАС
/Д,ыууæ æмбалæй балцы ацыдыстæм горæтæй хохмæ.
Дыккаг бон бахæццæ стæм, Нæзыты рагъ кæй хуыдтой,
уырдæм. Рагъы бын афарстам иу фæндаггоны, бирæ ба-
уайын м-а хъæуы Суары хъæумæ, зæгъгæ, æмæ нын баца-
мыдта:
— Рагъы сæр Тегайы бæласы цурмæ куы схæццæ
уат, уæд уырдыгæй фалæмæ уæлхох быдыр у æмæ уын
фенцондæр уыдзæн. Æцæг-иу фæндагыл исгæй афæрсут,
кæннод æндæр хъæумæ куы, барæдиат, уымæй тас у.
Махæй ничи зыдта, Тегайы бæлас кæй схуыдта, уыи,
фæлæ нал бафарстам æмæ араст стæм дарддæр. Иудзæв-
гар куы суадыстæм Нæзыты рагъыл, фæндаджы алы
фарс лыстæг бæрзхъæд кæм уыди, уырдæм, уæд федтам
иу зæронд лæджы, Уый бадтис цъæх нæууыл, йæ разы —
бæрзуисты рæдзæгъд.
— Байриай, хорз лæг! — бадзырдта йæм ме ’мбал.
— Райгæ ут, мæ хуртæ, райгæ! —дзуапп радта уый.
Бæрзы талатæ иуварс асхуыста æмæ сыстад.
— Бадгæ кæн, дæ хорз&хæй! — дзурын æм æз, фæлæ
уæдмæ лæг цалдæр къахдзæфы æрбакодта нердæм. Мах
æм æввахсдæр бацыдыстæм, æмæ ма уæд йæ арфæтæм
бафтыдта:
— Уæ фæндаг раст, мæ ’хуртæ, æмæ алæбон æгас
цæут!
— Суары хъæумæ цæуæм æмæ нын фæидаг дзæбæх
куы бацамонис, мыййаг æндæр искæдæм куы барæди-
йæм...
Фæндаг йæхæдæг йæхи амоны, мæ хуртæ, фæлæ
рагъы сæрмæ куы схæццæ уат, уæд уим фендзыстут иу
стыр тæгæр бæлас, мах æй Тегайы бæлас хонæм. Уый
хæдфале фæндаг фæсаджил вæййы, æмæ-иу сымах рахи-
зырдæм ацæут. Æн.иу, зонгæ йæ нæ кæнут, уый йедтæмæ
хъæу йæхæдæг дæр зыны уырдæм.
— Ныббар нын уыцы хынцфарст, фæлæ ма уъщьгТе-
гайьт бæласы кой кæмæ’йдæрты фехъуыстам, æмæ, хорз
74
уаид, бæстондæр нын æй куы бамбарын кæиис, цæимæн
афтæ хуыйны?
Зæронд лæг йæ куыстыл йæ цæст ахаста, стæй загъта:
— Цæуылнæ, уæ рын бахæрон, фæлæ цыбыр ныхæс-
тæй радзурынæн æгæр æвгъау у уыцы таурæгъ... Мæнæ
ма мып дыууæ уисойы абæттипаг ис, æмæ кæд уыйбæрц
тагъд пæ кæнут, уæд уал иучысылуæ фæллад суадзут,
стæй уæд иумæ ацæудзыстæм. Мæхæдгсг дæр Суары
хъæуккагдæн. Нæ колхозы фæсивæд мæ нал уадзынцуы-
гæрдæнтæм, базæронд, дам, д& æмæ дын æгъгъæд у. Æмæ
æз дæр, зæгъын, дзæгъæлы цы бадон, фæлтау æхсыры
фермæйы кусджытæн зымæгмæ уисæйттæ бацæттæ кæ-
нон.
Фæстаг уисой баст куы фæцис, уæд æй зæронд лæг
иннæтæм баппæрста, æмæ, цæй, уæдæ, цомут, зæгъгæ, ра-
раст.
— Æмæ уисæйттæ та?
— Ницы тас сын у! Иунæг адæймагæн зынхæссæн
сты, лæппутæй сæм искæй рарвитдзынæн.
— Ау, дыууадæс уисойы æртæ лæгæй нæ афæраздзыс-
тæм! —дзуапп ы,н радтон æз.
Зæронд лæг исдугмæ нæ разы кодта, стæй уæд загъта:
— Цæй,'уæд та фод афтæ! Уисæйттимæ ацы хæрды
куы суайат, уæд хуыздæр бамбардзыстут Тегайы таурæгъ
дæр.
Уисæйттæй мах сæккой кодтам фæйнæ фондзы, дыу-
уæ та ма дзы зæронд лæгæн ныууагътам æмæ афтæмæй
араст стæм уæлæмæ.
Раст загът.а зæронд лæг. Уыцы сæрды æнтæфы, нæхи
дзæкъултæй уæлдай, уисæйттимæ куы схæрд кодтам, уæд
нæ хид нæ къæхты бынæй акалд, нæ къубæлттæ ныд-
даргъ сты æмæ нæ дыууæмæ дæр уыди æрмæст иунæг
бæллиц: тагъддæр ма куы схæццæ уаиккам Тегайы бæ-
ласмæ...
Куыд уæлæмæ цыдыстæм, афтæ хъæд лыстæгæй-лыс-
тæгдæр кодта, рагъы сæр та бынтон фæгæмæх, æрмæст
ма тырты, æхсæр æмæ уагъылыйы къутæртæ, стæй бæрз
æмæ цъуйы стæм бæлæстæ уыд фæндаджы фæйнæ фарс,
Æмæ уыдои æхсæн, цыма уæрыччыты дзуджы астæу гал
лæууы, афтæ бæрзонд фæцыд уæрæхкъабаз тæгæр бæлас.
Зæронд лæг цыдис нæ разæй æмæ бæласмæ куы баг
хæццæ, уæд уисæйттæ зæхмæ аппæрста, йæ худ систа, йæ
пыхы хид йæ амонæн æнгуылдзæй расæрфта æмæ загъта:
. 75
— Рухсаг у, Тега!
Мах дæр æрæвæрдтам нæ уæргътæ æмæ кæсыиæй нал
æфсæстыстæм тæгæр бæласмæ. Йæ бындзæфхадыл дыу-
уæ-æртæ лæджы цæпгтæ пе ’рбаххæстаиккой, йæ бинаг
къабузтæ сæхæдæг дæр уыдысты æпæуи бæласы стæв-
дæнтæ.
Бирæ хатын нал бахъуыд зæранд лæгмæ. Чысыл йæ
фæллад куы ’рцыд, уæд нын радзырдта:
— Уæ фарн бирæ фод, фæлæ мæ фыдæн æз йæ фæс-
таг цотæй дæн. Куыд дзырдтой, афтæмæй йыл æртиссæдз
азы бæрц куы цыди, гъе уæд райгуырдтæн. Æмæ уын уый
та цæмæ гæсгæ дзурын? Уыцы Тегайы æз нæ, фæлæ йæ
мæ фыд дæр нал æрæййæфта, йæ фыдæй цы фехъуыста,
мæнæн дæр æрмæст гъе уый радзырдта.
Цæвиттон, дам, нæ хъæумæ кæцæйдæр æрлыгъди иу
лæг Фæрниатæй, йæ ном Тега, зæгъгæ. Уыцы рæстæгмæ
хуымгæнды зæхх иууылдæр ахст уыди, æмæ Тега уæртæ
хъæды астæу ма иу гæппæл скъахта, æндæр ма йын
цæй хуымгæнд уыди!
Æмæ, дам, диссаджы лæг хуыдтой уыцы Тегайы. Нь/р-
тæккæ дæр ма арæх æрцæуы йæ кой бадты мидæг. Зæ-
гъæм дзырдæн, Тега искуыдæм балцы фæцæуы æмæ фæн-
даджы астæу федта, уæлæ хохæй цы дур æртылд, ахæм,
уæд, зæгъы, хъуамæ йæ бæхæй рахызтаид æмæ дур
фæсвæдмæ аппæрстаид.
Уæхæдæг федтат, ам дæлæмæ комы алы къахдзæфæи
дæр суадон ис. Фистæг фæндаггон уыдоны сæрты бахизы-
ны тыххæй йæ дзабыртæ куы ласа, уæд кæдæм фæхæццæ
уыдзæн? Ахæм ран дæр та-иу Тега хъуамæ йæхи æрфис-
тæг кодтаид, æмæ суадоны нывæрдтаид ставд дуртæ, цæ-
мæй уыдоныл багæпп кæнæн уыдаид.
Уæды заманы хидтæ иууылдæр хъæдын уыдысты.
Æмæ-иу искуы хид куы фæхуынкъ, уæд та-иу Тега баса-
гъæс кодта: «Ам искæй бæхы къах куы фæсæдза, уæд
фыдбылызæн бирæ нæ хъæуы». Уæд хъуамæ хъæдмæ
срæмагондæй ацыдаид , æндзалм ракодтаид æмæ хид
бампъызтаид.
Куыд дзырдтой, афтæмæй йыл бирæ чидæртæ цыма,
худгæ дæр кодтой. Æмæ уæвгæ дæр куыд нæ худтаиккой!
Иокуы, дам-иу, уыгæрдæнтæй адæмæн сеппæты разæй куы
рараст, уæд дæр-иу, зæгъы, æппæты фæсте баззад. Цæ-
виттон, искæй хуымы æмбонд къахырæй федта, уæд хъуа-
мæ уый цалцæг кæныныл сбæндæн уыдаид. Ууыл архай-
76
гæ йæ чи уыдта, уыдонæн та, дам, ахæм дзуапн лæвæрд-
та: «Хуымы хицау, æвæццæгæн, нæ зоны, йæ хуымы æм-
бонд кæй акалд, уый. Афтæмæн искæй фосхуымкуы ба-
хæрой, уæд уый мæгуыр лæгæн зпан у, уæдæ цы! Стæй
уы,й фæдыл дыууæ хæдзарæи дæр хыл куы рауайа, уæд
та дыккаг фыдбылыз. Фæлтау æй æз бадзæбæхтæ кæн-
дзынæн, уыцы февнæлдæй мæ къухтæ нæ бахуыскъ уы-
дзысты...»
Æмæ уыдон дардыл ныхæстæ сты, фæлæ мæнæ ныр-
тæккæ мах кæуылты ссыдыстæм, уым уæды рæстæджы
къахвæндаг дæр рæстмæ нæ уыди. Бæхвæндаг дæр дзы,
лæппу ма куы уыдтæп, уæд скодтой. Хæссинаг цы уыд,
уый адæм æккойæ хастой. Уæхæдæг æй федтат, ацы хæр-
ды æд уаргъ чи ссæуа, уымæн æнæбастайгæ кæм уыд!
Æмæ рагæй нырмæ ам фæлладуадзæн бынат уыди. Иæ
ном дæр «Æнциан» хуындп.
Уæд, дам, Тега бавдæлд, æмæ хъæды фæзылд, кæм-
дæр йæхи бæрзæндæн тæгæр бæлас скъахта æмæ йæ ныс-
сагъта ацы ран, йæ алыварс та йын кау сбыдта.
— Цы аразыимæ хъавыс, Тега?—зæгъгæ, иу æй бæлц-
цæттæй чи бафарста, уыдопæн, дам, ахæм дзуапп лæ-
вæрдта:
— Ам æнцайæн быиат у, æмæ дзы бæлас куы уа, уæд
цæуджытæн æхсызгондæр уыдзæн æнтæф бон аууопы
абадын.— Стæй-иу йæ пыхас хъазыны рдæм авдæхта.—
Мæгуыр æнæзæнæг лæг дæн, æмæ мын мæ мæлæты фæс-
тæ цырт ничи ныссадздзæн, уадз, æмæ ацы’бæлас мæ по-
мыл баззайа.
Куыд фехъуыстон, афтæмæй ма, дам, дæс азы бæрц
ацард Тега, бæлас куы ныссагъта, уый фæстæ. Фæлæ уал
азмæ тала рæзгæ кæны, уæдæ куыд! Дыууæ æггæгуæлæ
хæдзарæй фæбæрзонддæр. Тега йын йæ кау райхæлдта
æмæ дзы мæнæ ныртæккæ мах цæуыл бадæм, уы’цы ду-
рын бандон сарæзта.
Мæ фыд мын куыд радзырдта, афтæмæй Тега йæ мæ-
лæты размæ фæсидтис хъæуы зæронд лæгтæм, арфæ сын
ракодта, стæй сын уæд бафæдзæхста ацы бæллсы.
Ныр уæдæй нырмæцал æмæ цал фæлтæры аивта, цал
хорз лæджы амард нæ хъæубæсты, номы хæрнæджытæ
кæмæн фæкодтой, дугътæ кæ,мæн фæуагътой, зынаргъ
цырты дуртæ кæмæн февæрдтой! Кæй ма дзы хъуыды кæ-
нынц нырыккон адæм! Фæлæ Тегайы ном баззад æмæ ма
абон дæр ацы бæласы бынты чи фæцæуы, уый «рухсаг у,
Тега»,— зæгъгæ, фæзæгъы.
77
Гъе, уый та уын Тегайы бæласы хабар, ыаз хуртæ, дзæ-
нæты бадæд! Æмæ афтæ фæзæгъынц, хорз лæджы фæд,
дам, зæйы бып дæр нæ сæфы. Ленин цы аз амард, уыцы
аз фæзынд нæ хъæуы пионарты къорд, уæд ма сæ ног-
дзаутæ хуыдтой. Йæ уалдзæджы мæм нæ хъæуы ахуыр-
гæнæг æрбарвыста лæппутæй иуы, рацу-ма, дам. Зæгъын,
цы мæ кæиы. Бацыдтæн. Уый мын афтæ, мæиæ, зæгъы,
скъоладзаутæн бæстæзонæн хъуыддæгтæ амоныи æмæ
иæм ды дæр фæкæс. Æз, зæгъын, ахæмтæн цы зонын, ф<æ-
лæ уæ кæд истæмæн хъæуын, табуафси!
Ракодта сывæллæтты мæнæ ацы бæласы бынмæ æмæ
сæ фæрсы:
— Ацы тæгæр адæм куыд хоньшц, чи йæ зоны?
— Тегайы бæлас! — æмхъæлæсæй загътой скъола-
дзаутæ.
— Æмæ цæмæн афтæ хуыйны?
— Тега йæ ныссагъта æмæ уьшæн.
— Бæстондæр уæ чи радзурдзæн Тегайы хабар? —
фæрсы та сæ ахуыргæнæг, фæлæ сывæллæттæй йæ ныфс
ннчи бахаста Тегайы царды кой бæстон ракæнынмæ.
Стæй уæд ахуыргæнæг ацамыдта мæнмæ, ом.а у-æдæ бай-
хъусут мæпæй уымæ. Радзырдтон сын, сымахæн; æй
куыд радзырдтон, афтæ.
Тегайы таурæгъ сын конд куы фæдæн, уæд сывæллæт-
тæ иуцъусдуг фæсабыр сты, стæй сæ иу дзырды бар ра-
куырдта ахуыргæнæгæй, ома, зæгъы, мах дæр ам искуы
иу бæлас куы ныссадзиккам, уæд куыд уаид?
— Иу цæм-æн? Алчи дæр нæ фæйнæ бæласы нысса-
дзæд! — зæгъгæ, йæ ныхас баппæрста иннæ скъоладзау.
Уый адыл сын ныхас бацайдагъ æмæ, бакæсут-ма,
уæртæ хъæуы бакомкоммæ цы саухъæд зыны, уырдæм!
Уыцы бынат уæды онг «Гæмæх къуылдьгм» хуыдтам.'
Стæм æхсæлыйы къутæртæй йедтæмæ дзы пицы зади.
Фæлæ дзы уыцы уалдзæг пионертæ нæзыйы мыггæгтæ
ныссагътой æмæ йæ уынут ныр уæхæдæг. Фидæн уалдзæ-
джы йыл сæххæст уыдзæн фынддæс æмæ ссæдз азы. Йæ
ном дæр афтæ у —«Пионерты хъæд»... Фæлæ, цæй, мæ
хуртæ, уазæджы канд ныхæстæй ничи буц кæны! Дард
фæндагыл цæут æмæ фæлмæцыд уыдзыстут.
Зæронд лæг сыстад æмæ араст нæ разæй. Мах дæр цы-
дыстæм йæ фæстæ, фæлæ цалынмæ хъæумæ бахæццæ
стæм, уæдмæ дæр нæ сæрæй нæ цух кодта, бирæ азты
дæргъы йæ ном арфæйаг кæмæн у, уыцы Тега.
78
АЛЧИ
1 алæгаты Бечыр пыртæккæ зæропд лæг у. Цыппарыс-
сæдз азы кæуыл цæуа, уый зæронд у, уæдæ-цы! Фæлæ Бе-
чыр йæхимæ зæронд нæма кæсы. «Дæ хорзæхæй, Бечыр,
куыд æрæгмæ мæлыс?»— зæгъгæ, иуæй-иутæ хъазгæйæ
куы бафæрсынц Бечыры, уæд сын уый дæр сабыр дзуапп
радты: «Гъе уымæн, мæ хæдзар, мæхæдæг дæр ницы зо-
нын, фæлæ мæнмæ афтæ кæсы, æмæ адæймаг куы пикæй
хъыгдара æмæ ма царды мидæг истæмæн куы бæзза, йæ-
хи дарынхъом куы уа, уæд, мæнмæ гæсгæ, уадз æмæ
цæра...»
Революцийы агъоммæ хохы царди Бечыр. Зæронд мад
æмæ фыдæн иунæг фырт, ф-æлæ уыцы иу адæймаг кæм
куыстаид, уый фаг дæр сын нæ уыди зæхх, æмæ-иу Бечыр
алы сæрд дæр быдырбæстæм цыди кусынмæ. Афæдз дæр
æххæст нæма ацард Бечыр йæ усимæ, афтæ амардысты
йæ мад æмæ йæ фыд. Бечыр ма иу сæрд рацыд быдыры
куыстмæ, стæй ахъуыды кодта: *«Ай мыи цæй æдылы ми
у? Сæрдыгон быдыры хор фæкус; стæй йæ алас æмæ йæ
хохы бахæр... Уæд уыцы хорæн ам, быдыры, хæрæн цæ-
уылнæ и.с?»
Ралыгъд Бечыр хохæй. Æххуырсты бацыд иу быдираг
хъæздыг хæдзармæ. Йæ хицауæн уыди бирæ зæххытæ,
найгæнæн машинæ, валцовкæ-куырой. Бечыр алы куыст
дæр кодта, фæлæ йæ бындурон бынат куыройы уыди. Иу
хатт ыл сæмбæлд æиамонд хабар: куыройы кусгæйæ йæ
къах бахауд дыууæ цалхы астæу æмæ ныссасти. Уæдæй .
фæстæмæ йæ скодтой дыргъдонгæс. Фоидз дæсæтины
бæрц дыргъдонæн йæ иу кæрон уыди сарагонд æмæ уый
бацалцæджытæ кодта Бечыр цæрæн хæдзарæн. Революци
дæр æй уым æрæййæфта.
Коллективизацийы за-мапы Бечыр æрбаивта, йæ хи-
цауæп кæрты цыдыккаг хæдзар уыди, уырдæм, стыр хæ-
79
дзары та колхозы правлеии æрбынат кодта. Цалынмæ
колхозы хъуыддæгтæ æрбæстон сты, уæдмæ дæр Бечыр
хъахъхъæдта йæ дыргъдон уæдыуонгау, нæ йæм уагъта
дзæгъæл æвналын. Иухатт хъæууонтæй иу æд фæрæт ба-
мидæг дыргъдоны æмæ гъа ныр кæрдобæлае кальш рай-
дайа, афтæ Бечыр йæ уæлхъус февзæрд. Æрбацæуæгмæ
æдзыиæг ныккаст’æм-æ йæм дзуры:
— Бафæрсын аипп ма уæд; фæлæ цы дæ зæрды ис?
— Суг мæм нал ис, æмæ мæнæ кулачы цæхæрадонæй
м^æнмæ иу бæлас нæ хауы?
— Æй, куыд дын амардтæн! — ныддис ыл кодта Бе-
чыр.— Æз дæ зондджындæр куы æнхъæлдтон... Ахъуыды
ма кæ дæхæдæг! Ныр сугцух чи у, уыдонæй алчи дæр
фæйнæ бæласы куы кала, уæд ма ш цæй дыргъдон баз-
зайдзæн?
Уыди ма уый фæстæ дæр ахæм фæлварæнтæ куы бæ-
лæстыл, куы та сæ хъæдын гæрæныл, фæлæ Бечыр никуы
никæй бауагъта знаггад кæпын.
Уалынмæ колхоз æрфидар, дзæгъæлы æвпæлдтытæн
амал нал уыди æмæ уæдæй фæстæмæ Бечыры дæр ничи-
уал тыхсын кодта. Колхозонтæ йæ сæ иумæйаг æмбырды
æмхъæлæсæй сæвзæрстой дыргъдонгæс æмæ уæдæй а.бо-
ны онг уыцы куыстæй иунæг бон дæр нæма фæцух.
Мадзуралæг хонынц Бечыры. Кæд ын, мыййаг, йæхи
куысты фæдьгл кэанæ æндæр исты хъуыддаджы тыххæй
бацайдагъвæййы ныхас, æндæр бирæ бонты сыбыртт дæр
не скæны йæ дзыхæй.
Дыргъдон зæронд уыди. Æвæццæгæн сæм райдианы
дæсны цæстдарæг нæ фæци æмæ сагъд дæр æххæст куыд
æмбæлы, афтæ не ’рцыдысты. Æмæ ныр Бечыр иукъухы
хырхимæ бæлæстыл куы фæзилы, уæд æдде бакæсæг ди-
сы бафтид, кæимæ ныхас кæны, зæгъгæ. Зæгъæм дзыр-
дæн, бæлæстæй искæй къабуз иннæ’бæласы цæнгты арф
бацыд. Бечыр ахæммæ бацæуы æмæ уайдзæфгæнæгау
райдайы: «Раст нæ бакодтай, мæ хæдзар, мæнæ дын æн-
дæрырдæм дзæбæхдæр фæндаг уыди, æмæ уырдæм ацы-
даис... Ныр дыргъдоны цы бæлæстæ ис, уыдонæй алчи
• дæр иннæйы хуылфы куы быра, уæд сеппæт дæр нæ фе-
сæфдзысты?..»
Рагуалдзæгæй æрæгвæззæгмæ иунæг бон дæр нæ цух
кæны Бечыр дыргъдонæй. Правлени йын лæвæрдта æх-
хуЫсгæнджытæ дæр, фæлæ райста æрмæст йæхи хуызæи
зæронд лæджы, æндæр никæй бакуымдта. Бæлæстæн сæ
80
бынтæ къахыны кæнæ сæ тоныны рæстæджы Бечыр ба-
цæуы сæ хъæуы астæуккаг скъоламæ æмæ фæсиды скъо-
ладзаутæм. Уыдон сты йæ хуыздæр æххуысгæнджытæ.
Дыууæ бонæй дыууæ бонмæ Бечыр фембырд кæны, бæ-
лæстæй цы дыргътæ згъæлы, уыдон æмæ сæ арвиты скъо-
л»айы буфетмæ.
Бечыры куы’сты руаджы колхозонггæ федтой, дыргъ-
доп цæйбæрц пайда у, уый æмæ дыууæ азы размæсæзæ-
ронд дыргъдоны фарсмæ ныссагътой бæлæстæ дыууис-
сæдз гектары. Уыдонæн сæрмагонд гæс сæвæрдтой, фæлæ
сæм Бечыр дæр йæ цæст дары. Йæхæдæг ныронгау кусы
зæронд дыргъдоны йе ’мбал зæронд лæгимæ, æрмæст ма
сæм бафтыд, Бечыр йæхæдæг куыд загъта, «фæллойбон-
тæ чи нæ хардз кæна, ахæм»—дынджыр хъулонкуыдз
Корис.
Цыдысты бонтæ æмæ къуыритæ кæрæдзийы фæстæ
уыцы иугъуызонæй æмæ сæ иу иннæмæй уæлдай бæрæг
нæ дардта. Фæлæ арæх куыд рагуайы, афтæ та рауад ацы
хатт дæр. О, æмæ арæх та афтæ рауайы: маст кæнæ цин-
дзинæдтæ кæрæдзийы фæстæ ньгццупал вæййынц.
Иу райсом Бечырæн йæ куыстмæ иучысыл байрæджы,
йæ фырт балцы цыди æмæ уый тыххæй. Ие ’мбал изæрæй
райсоммæ фæхъахъхъæдта, фæлæ уæддæр хъуамæ йе
осыдмæ ма ацыдаид. «Ау! Дыргъдон иунæгæй куыд ныу-
у.адздзæн!»— хъуыды кодта Бечыр.
Дыргъдонмæ цæугæйæ Бечыр фездæхт магазинмæ
æмæ фыццаг маст уым ссардта. Ацы уалдзæг фæци
арæзт магазин. Агуыри дурæй амад бæрзонд æмæ уæрæх
бæстыхай æрттывтытæ калдта æдде дæр æмæ мидæгæй
дæр. Иæ пъол нывджып линолеумæй астæрд, адæймагмæ
фæкастаид, цыма дзы гауыз тыд ис.
Магазин йæ тæккæдзаг уыди адæмæй æмæ йæ цыппар
хайады уæйгæнджытæ æххæсгæ дæр нæ кодтой æлхæн-
джытыл. Дуаргæронмæ æввахс лæууыдысты æртæ лæп-
пуйы. Сæ иу, иннæтæй бæрзйнддæр æмæ хъуынджындæр,
цыдæр худæджы ныхас кæны æмæ та йе ’мбæлттæ ным-
мырмыр кæнынц. Дзургæ чи кæны, уый тамакойы фæзд’æг
йæ дзыхы иуфарсæй лыстæг раскъæры æмæ та пъолмæ
ачъыртт кæны.
Бечыр æм иудзæвгар æдзынæг фæкаст, стæй комком-
мæ бацыд йæ размæ æмæ йæм дзуры:
— Бахатыр кæ, л,æппу, фæлæ дæ иу хъуыддагæй фæр-
сын: ныр бон изæрмæ ацы магазинмæ чи цæуы, уыдонæй
б Рæстпæидаг
81
алчи дæр дæуау пъолмæ куы чъыртт кæиид, уæд ма ар-
дæм æнæ резин цырыхъытæ æрбацæуæн уаид, и?
Лæппу цæхгæр фæурæдта йæ ныхас. Йе ’мбæлттæ
фефсæрмы сты. Æрæджиау хъуынджын лæппу цыдæр
мæстаг ныхас скодта Бечыр-мæ. Уы-й фæдыл æм магази-
ны уæвджытæй иу къорд бауырзыл сты. Сæ хъæлæбамæ
рауад магазины хицау æмæ хъуыддаг куы бамбæрста,
уæд тугæнæг лæппуйы къабазыл фæхæцыд æмæ йæ дуа-
ры æдде фæкодта.,
Бирæ хъуыддаг нæ уыд Бечыры магазины. Тамако
балхæдта æмæ араст дыргъдонмæ. Хъыг ын уыдис,
хъахъхъæнæджы уым кæй нæ баййæфта, уый, фæлæ йæм
уым^æй диссагдæр фæкаст ахæ>м уавæр: ацы хатт Корис
йæ размæ нæ разгъордта. Мидæмæ, дыргъдонмæ куы ба-
хызт, уæддæр куыдзы нæ баййæфта уьгм.
— Корис! — зæгъгæ, фæхъæр кодта æмæ йæм дард
кæцæйдæр æрбайхъуыст куыдзы рæйын. Дыккаг хатт
дæр та фæсидтис куыдзмæ, фæлæ та уый не ’рбазгъордта,
рæйы йæ мидбынаты. Уый дæр та зæрдæхсайгæ фæкаст
Бечырмæ. Рахызт халагъудæй, æргуыбыр кодта, бæлæс-
ты бынты акаст, куыдзы р.æйын кæцæй хъуыст, уыцы-
рдæм. Ай та ноджы диссагдæр: Корис гæппæввонгæй
нымдзаст, йæ разы цавддурау цы адæймаг лæууы, уымæ
æмæ, цыма æххуьгсмæ сиды, хаттæй-хатт цыбыр рæйд
скæны. Бечыр сындæггай араст уыцырдæм æмæ æххæст
нæма бахæццæ куыдзмæ, афтæ йæм дзырдæуы:
— Дæ хорзæхæй, тагъддæр, Бечыр, дæ куыдз мæба-
хордта! " *"**
Бечыр йæ цыд уæлдай тагъддæр нæ фæкодта, афтæ-
мæй сабыргай бацыд хъæргæнæгмæ.
— Æз дæ мад, дæ фыды уазæг, Бечыр, фервæзын мæ
кæи ацы бирæгъæй!—хаты лæппу, йæ мндбынатæй пе
змæлы, афтæмæй.
Бахæццæ Бечыр лæппуйы цурмæ, куыдзы сæр рæвда-
уæгау адаудта, сабырæй йын загъта, нæхи бар нæ уадз,
зæгъгæ, æмæ æрмæст уый фæстæ сдзырдта:
— Цæй, алы бон нæм æгас цу!!
— Хуыцауы хорзæх дæ уæд, Бечыр, бахатыр мын кæн,
æнтæф баны мæ ком ныххус æмæ, зæгъын, истæмæй йæ
куы бамæцъæл кæнин, фæткъуы куыд ратыдтон, афтæ
мыл дæ .куыдз йæхи андæгъта æмæ мæ фезмæлын дæр
нал уадзы.
— Æнтæф бон у, уый мæ уырны, фæлæ дæлæ уымæн
82
дæр йæ ком ныххус? — бацамыдта Бечыр бæласы бын
афтид голлагмæ.
— Бахатыр кæ, фæрæдыдтæн...
— Цы дын ныххатыр кæнон, уымæн дæр ницы ма зо-
нын, ф-æлæ ма дзæбæхда^р радзур, цы хабар у? Кæс-ма,
дæ разы дæ хæлафы фадыг дæр тынд куы у!
— Æмбондыл куы фæцæйгæпп кодтоп, уæд мын æй
дæ куыдз ратыдта...
— О, æмæ, гормои, æмбонд æмæ дуар иу кæй не сты,
уый куыдз куы æмбары, уæд æй ды цæуылнæ æмбарыс?
— Бахатыр кæ, фæрæдыдтæн...
— О, æмæ дын куы ницы кæнын, фæлæ цом, мæ фæс-
тæ рацу!
— Ауадз мæ, кæдæм ма мæ кæпыс... Афтæ никуыуал
бакæндзынæн...
— Ардыгæй дын ауадзæн нæй. Афтæмæй куыдз фыд-
ахуыр кæны. Стæй мæ демæ иучысыл ныхæссаг дæр ис,—
зæгъгæ, Бечыр араст йæ халагъудмæ. Цы гæнæн ма, уыди
лæппуйæн æмæ, куыдзмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ, анкъуы-
сыд Бечыры фæстæ.
Халагъуды иу къуымы Бечыр æрбадын кодта йæ уа-
зæджы, йæхæдæг дæр йæ тæккæ комкоммæ æрбадт,
æдзынæг æм бакаст æмæ дзуры:
— Бирæ ныхас кæыииаг нæ дæн, фæлæ дæ иу хъуыд-
дагæй хъуамæ бафæрсон: кусгæ кæй никуы кæныс, уый
зонын, ардæм давыимæ кæй æрбацыдтæ, уый дæр уынын,
фæлæ ма мын дзуапп радт: æз дæр дæу куы бафæзмин,
уæд мыл мæгуыры бон не ’ркæнид?
— Цæм<æй? — дисгæпгæ бафарста лæппу.
— Цæмæй куы зæгъай, уæд, ды мæнæй цы адавай,
уый ссардзыиæ, фæлæ ууыл нæ ахъуыды кодтай: æз та
дæуæй цы адавин? Уый уал дын иу. Дыккаджы та дæ уы-
мæй фæрсын: ныр алчи дæр кусгæ куы нæ кæпид, фæлæ
æрмæсгдавгæ, уæд давгæ та цы кæниккой?
— Фæрæдыдтæн, Бечыр, ацы хатт мын бахатыр кæн!
— Æз дын ницы бакæнынмæ хъавын, фæлæ мыы мæ
фарстæн дзуапп цæуылнæ дæттыс? Уæвгæ цы дзуапп
хъуамæ радтай? Фæлæ сыл уæддæр ахъуыды кæн. Ацы
хатт уал дын хатыр фод æмæ дып дæ ми дардмæ нæ фе-
хъусын кæпдзыпæн, æрмæст æй дæлæ скъоладзаутæп
бамбарын кæндзынæк, мæнæ «Кæфхъуындар»-газет уын-
джы чн сауыпдзы, уыдопæп.
83
— Мæ худинаг æгас хъæуыл куыд айхъуыса, афтæ дæ
фæнды?
— Мæпмæ гæсгæ алы лæгæп дæр йæ митæ хъуамæ
дардыл хъуыст уой, хорзæй, æвзæрæй цы кæпы, уыдои
иууылдæр.
— Æмæ уæд, аипп ма уæд, ды мæпæн ахæм фыддæ-
рагæл митæ куы кæнай, уæд дæхицæп æппып пицæмæй
тæрсыс? Æвн афтæ æнхъæлыс, æз пу лæджы фаг маст
скæпып пæ базоидзыпæи?
Лæппу уыцы пыхæстæ загъта тызмæг хъæлæсæй æмæ,
æвæццæгæн, æнхъæлдта, зæропд лæг фæтæрсдзæп. Бечыр
хæрз сабырæй загъта:
— Скъоладзаутæн ма уый дæр зæгъдзынæи, æртхъи-
рæптæ мæм кодта, зæгъгæ, кæд дæ афтæ фæиды, уæд.
Уыцы уæззау æмæ сабыр пыхасмæ лæппу хорзау нал
фæци æмæ уайтагъд æруазал. Ныр цæхгæр феидæр код-
та йæ ныхас æмæ йæ хъæлæс.
<— Ау! Уæдæ мæ пæ хъæуæй лидзæг кæыыс?
— Уый дæр, æвæдза, хъыг пикæмæн уаид, фæлæ дып
уæдæ цы бакæпоп?
— Ауадз мæ, ахæм хъуыддаг никуал бакæпдзынæн..-.
— Уæдæ æндæр цы кæпдзыпæ?
Лæппу пицы сдзырдта. * -
— Колхозы куыстмæ нæ цæуыс, уый зопыи, æпдæр
ма цы кусдзыиæ?
Лæппу та дзуапп нæ радта.
— Дæ хуызæттæ ма бирæ ис пæ хъæуы?
Ацы фарстмæ дæр та ницы сдзырдта лæппу. Бечыр
дæр иудзæвгар хъуыдыты аныгъуылд, стæй йæ сæр бан-
къуыста, лæппумæ бакаст æмæ уайдзæфгæнæгау, фæлæ
фæлмæнхъæлæсæй райдыдта:
— Дзæгъæлы дæ иæ бафарстон, дæ хуызæттæ ма би-
рæ ис нæ хъæуы, зæгъгæ. Æз дзы æпдæр никæй зонын...
Æмæ уæд ды сеппæты фыддæр цæмæ гæсгæ хъуамæ
уай? Дæ бакаст лæджы хуызæн куы у! Æмæ, цæй, мæ
хæдзар, афтæ бадзурæм: æз пикæмæп пицы ской кæп-
дзынæи, фæлæ ды тæккæ райсом бавдæл, æмæ æгас хъæ-
уы фæсивæд сæ хъару кæм æвдисынц, раст уыцырап ба-
лæуу æмæ кус ды дæр. Кæд мæм уый тыххæй дæ къух
дæттыс, уæд дæ фæндаг раст, æз пицы федтон, ницы фе-
хъуыстон...
Лæппу æиæдзургæйæ йæ къух радта Бечырмæ, сыс-
тад æмæ рацыд. Ницуал æм сдзырдта Бечыр йæхæдæг
84
дæр. Цымæ йыл баууæндыд? Æвæццæгæн нæ. Фæлæ
уæддæр цы вæййы, куыд вæййы! «Ау, мæ ныхæстæн æм
сæ дæсæм хай дæр~иæ бахъардтаид? Адæймаг нæу?»—
хъуыды кодта Бечыр. Лæппу йæхæдæг та? Раст пæ уаид
афтæ зæгъып, ома æрфæсмоп кодта йæ митыл æмæ зæр-
дæбыпæй радта йæ къух, зæгъгæ. Бечыры пыхæстæй йæм
æппындæр ницы бахъардта, афтæ зæгъыи дæр иттæг
раст иæ уыдаид. Æцæгæй та афтæ уыд: лæппу йæ мид-
зæрдæйы ахъуыды кодта, ома иу-дыууæ боны куы ацæ-
уои куыстмæ, уæд Бечыр нал фехъусын кæидзæн давды
хабар скъоладзаутæн, стæй уыйфæстæ хабар ферох уы-
дзæн æмæ мæ колхозы куыстмæ цæуыны сæр дæр пал
хъæудзæи. '(Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй лæнпу
иу къуырийы бæрц акуыста колхозы фæсивæдимæ æмæ
афтæ арф апыгъуылд ерысгæнæг хъæлдзæг фæсивæды
’хсæп, æмæ дзы ферох, Бечыры тæссæй райдыдта, уый.
Тæрсгæ кæмæй кодта, уыцы куыст фæци йæ хосгæнæг
æмæ ма абон дæр кусы колхозы).
Æгъгъæд бæргæ уыдысты ацы мæстытæ, фæлæ, æвæц-
цæгæн, абон уыдон рад уыди æмæ та æнæнхъæлæджы
маст сæмбæлд Бечырыл. Бирæ пал уыд изæрмæ, афтæ
дыргъдоиы æрбамидæг Бечырæн йæ хойы лæппу, дыу-
уиссæдзаздзыд бæрзопд æмæ бæзæрхыг адæймаг. Æд-
дейæ бакæсæг загътаид, ацы лæджы цымæ чи бафсадид
быдыры куыстæй?
— Уæй, дæ боптæ хорз, мæ мады æфсымæр! — æрба-
дзырдта уый дæрддзæфæй Бечырмæ.
— Æгас цу! — нæ баципгæпгæйæ дзуапп радта Бе-
чыр.
Сбадып кодта йæ хæрæфырты, йæ разы йып æрæ-
вæрдта цалдæр фæткъуыйы. Дыууæ фембæлæджы кæрæ-
дзийы цы уæлæпгай фæрстытæ акæныиц, «дзæбæх стут»
æмæ æндæр ахæмтæ, уыдон куы фесты, уæд Бечыр дзуры
• йæ хæрæфыртмæ:
— Бафæрсын аипп ма уæд, фæлæ адæм картоф къа-
хыпмæ фæдисы цыдæй куы ацыдысты, уæд ды абон ам
цы ми кæныс?
Уый пыххудтис йæ дзыхы дзаг.
— Абон, зæгъыс? Æмæ дзы иннæ бопты арæх вæй-
йын?
— О, æмæ уæд дæ бипонты та цæмæй дарыимæ хъа-
выс, цæмæй?
— Æй/куыд дып амарддæи, мæ мады æфсымæр! Аф-
85
тæ æдылы мæ хоныс? Учетчикимæ бапыхас кодтон æмæ
иу-дыууæ боны- куы ацæуын, уæд та мын уый цыппар-
фопдз боны æрхахх кæны. /
Хæрæфырт, æвæццæгæн, æпхъæлдта, тыпг дзы фæ-
бузпыг уыдзæи йæ мады æфсымæр, фæлæ афтæ иæ ра-
уад. Бечыры цæсгомыл фæзыиди маст(æмæ æлгъгæнæ-
джы æигæс. Хæрæфырт уый пæ раиртæста æмæ худæн-
дзастæй æнхъæлмæ касти дзуапмæ. Бечыр иу цъусдуг
æнæдзургæйæ баззад, стæй арф пыуулæфыд æмæ æп-
къард хъæлæсæй загъта:
— Уый æнхъæл дыи никуы уыдтæн, мæ хæрæфырт...
— Ома уый та куыд? — фесхъиудта лæг.
— Дыууиссæдзаздзыдæй давæг суыдзьшæ, уый...
— Уый та дыи цавæр пыхас у?
— Æз ма мæхицæн афтæ дзырдтон, зæгъып, искуы
даринаг куы фæуоп, уæд мæ мæ хæрæфыртæй фылдæр
ничи хъæуы. Уый та мыи мæхицæй давы...
— Хуыцауы хатырæй, Бечыр, уый цытæ дзурыс, æр-
ра сдæ æви?
Бечыр йе ’ргом разылдта йæ уазæджырдæм, саума-
рой кæуыл фæкæиыиц, ахæм адæймагмæ цы цæстæй фæ-
кæсыпц, афтæ йæм бакаст.
— Æрра мæ пырма ничи хопы, фæлæ дæ иу хъуыд-
дагæй фæрсып: иæ колхозопты пымæц у цалдæр мины.
Уыдопæй алчи дæр дæуау кусгæ куы пæ кæпид, фæлæ
йын боитæ куы фыссиккой, уæд цы райсиккой уыцы бон-
тæм? Æмбарыс мæ?
Лæг ницуал сдзырдта. Ныртæккæ йæ Бечыр цы
хуызы бафарста, ахæм уавæрыл никуы ахъуыды кодта,
ахæм цæстæй йæм пикуы акаст. Бечыр та дарддæр код-
та’йæ пыхас.
— Мæнæй куыд давыс, уый дæр дын бамбарын кæп-
дзынæн. Не ’фтиаг иууылдæр бонтыл фæуарæм. Уыцы æф-
тиаг цас фылдæр вæййы, бак.уысты бонтæ та къаддæр,
уыйас алы бонмæ дæр фылдæр фæллой цæуы. Гъе, æмæ,
мæ хæдзар, ды дæ мæнгфыст боптæн цы фæллой райсай,
уыйбæрц мæ бонтæм къаддæр æрхаудзæп...
Хæрæфырт бадтис сæргуыбырæй æмæйæм афтæ кас-
ти, цыма Бечыры алы ныхас дæр судзипы бырынкъ уыди
æмæ йын йæ зæрдæ рæхуыста. Æд тых, æд хъару адæй-
магæп зæронд лæг ахæм уайдзæф бакæна, уымæй худи-
нагдæр ма цы уа!
— Æмæ иугæр пыхасмæ æрцыдыстæм, уæд ма мæм,
83
мæ хæдзар, дзæбæхдæр байхъус,— дзырдта Бечыр.— Да?
фыд мæхи æмбай уыди, уый зопыс дæхæдæг. Æстдæсæм;
азы бæлшæвикты æмæ кадстты ’хсæн удуæлдай тох куы
цыд, уæд иумæ архайдтам. Кæд дын сæ, мыййаг, искуы.
йæхæдæг дæр дзырдта, рухсаг уæд, ахæм рæттæм-иу ба-
хаудтам, æмæ дыууæйыл уыд: удæгасæй ма раздæхдзыс-
тæм æви пал. Ахъуыды ма кæн: уыцы революцийы зама-
ны мах хуызæп мæгуыр фæллойгæпæг адæмæй алчи дæр>
афтæ куы хъуыды кодтаид, уадз, æмæ уæртæ æндæр ис-
читæ тох кæнæнт, æз та уал мæхи бафспайон, уæд нын.
чи радтаид хицауад нæ къухтæм?
Бечыры фæнд уыди кæрæй-кæронмæ сабырæй, лæгъ-
зæй фæуын йæ ныхас, фæлæ куыд фæстæмæ мæсты кæ-
нып байдыдта. Радзырдта ма йып йæ фыды революцпоп
куысты ’тыххæй иу цалдæр цауы, стæй куы бафиппайдта,,
маст тых кæыын байдыдта хъуыдыйыл, уæд йæ ныхас
фæцыбырдæр кодта æмæ бауырдыг йæ хæрæфыртмæ.
— Дæ фыд кад æмæ радæй фæцард адæмы ’хсæп:
æмæ дæ фæрсгæ кæнып: дæ фыды фырт пæ дæ?
Уыцы фарстмæ дæр та куы пицы сдзырдта уый, уæд,
та дыккаг хатт:
— Фæрсгæ дæ кæпыи: дæ фыды фырт иæ дæ?
— Бæгуыдæр’ дæн! — æикъард æмæ мæсты дзуапп
радта лæг.
— Æмæ уæдæ дæ фыд ууыл тох кодта, æмæ искæй:
фæллойæ цæрай? Стæй уагæры кæм ссардтап ахæм
æдзæсгом учетчик?
— Цæй, æгъгъæд мып у, мæ мады ’фсымæр... Учет-
чичы дæр, чи зоны, мæхæдæг фæрæдийын кодтон...
Лæг сыстад, иу хатт ма загъта, бахатыр мып кæп,
зæгъгæ, æмæ радæуынмæ куыд хъавыд, афтæ йæ Бечыр
фæурæдта.
— Æрмæст ма мæм иу пыхасмæ байхъус... Хатыр
кæй курыс, уый дæр хорз фæуæд, фæлæ дарддæр та? Дæ
фыды кой дын хуымæтæджы иæ ракодтон. Æвæллайгæ
тохгæнæг æй хуыдтой йæ заманы. Æмæ тох æппынæдзух
æмхуызоы иæ вæййы: куы винтовкæйæ, куы та хуымæтæ-
джы къæпийæ, цардаразыныл тох. Дæумæ та цы фæпд
ис?
Лæг тагъд дзуапп нæ радта. Уырдыг лæугæйæ зæхмæ
пымдзасти æмæ ,йæ хъуыдытæ, æвæццæгæп, ацы хатты
хуызæн пикуы пылхынцъ сты. Уæвгæ йын Бечыр погæй
цы загъта? Мур дæр инцы. Колхозопыл пымад у, фæлæ
87
дзы былысчъилтæ гæнгæ кæй кусы, уый йæхæдæг дæр
зоны. Уæдæ ма æндæр цы? О, фæлæ йæ фыды кой... Дыу-
уиссæдз азы йыл цæуы, фæлæ йæ сæ хъæубæсты йæ ио-
мæй бирæтæ зоигæ дæр иæма кæыынц, цалынмæ сып
«Хадзымæты фырт» фæзæгъынц, уæдмæ. Арæх хъусы
адæмæй йæ фыды кой. Революциои бæрæгбонты æм-
бырдты зæропд партионты æмæ партизапты куы раны-
майынц, уæд фæзæгъыпц Хадзымæты иом дæр... Науæд
Бечыр йæхæдæг! Йæ революцион тох нæ, фæлæ ма йæ
ныры архайд дæр айхъуыст æгас республикæйыл. Цас
пайда хæссы йæ иуиæг уды куыстæй æгас колхозæп!
Æпиу... капд Бечыр у! Иæ тæккæ сыхаг ус — дæлæмæ
дæр æмæ уæлæмæ дæр — хъугдуцæг. Æрмæст йæхи куы-
сты боитæм райста мæнæуæй дыууæ тоннæйы æмæ æр-
дæг... Æз та цалдæр путы. Æмæ уый дæр цы хуызы!
Бечыр дæр ницæмæйуал бафарста йæ хæрæфырты.
Чи зопы, йæ зæрдыл æрбалæууыдысты йæ тохы рагон
æмбæлттæ, ныртæккæ æгас чи нæуал у, уыдон, чи зоны,
æпдæр æнкъард хъуыдытæ...
Иæ хæрæфыртæн йæ сæр йæ уæнтæй фæдæлдæр.
Ныронгау хъазæгау иал, фæлæ карз сомы чи фæкæиы,
ахæм хъæлæсы уагæй дзуры:
— Дарддæр та, зæгъгæ, фæрсыс, мæ мады ’фсымæр,
æмæ дын цы зæгъон? Адæймаг кæм фæкæлы, стгæ дæр
хъуамæ уым скæна... Ард дын нæ хæрып, сомы дæр нæ,
фæлæ фендзыстæм...
Лæг ацыд. Ницуал æм сдзырдта Бечыр дæр. Цыма
иучысыл йæ зæрдæ барухс йæ хæрæфыртæй... Иæ зæр-
дыл æрбалæууыд йæ зæропд дадайы ныхас: «Ауыпдзæг
къæдзæхы сæрты тæссаг фæпдагыл чи цæуы, ахæм лæ-
джы хæрз чысыл йедтæмæ нæ хъæуык сæрсæфæнмæ фес-
хойыпæп дæр æмæ йæ фæцудып ма бауадзынæп дæр».
Фæцис бон. Фесты Бечыры мæстытæ дæр. Ныртæккæ
пыццæудзæн сæхимæ æмæ та йæ фырты фырт фопдзаз-
дзыд Тузаримæ таурæгътæ кæидзæн.
О, уый алы изæр дæр афтæ вæййы, фæлæ, кæс-ма!
Тузар йæ цæстытæ æууæрдгæйæ тъизы.
— Цы кодтай, хъæбатыр?
Тузар ницы сдзырдта.
88
— Дæ хъæбатыр йæ хуыссæи ныххуылыдз кодта æмæ
йыи йæ фæлмæптæ рацавтон,— дзуапп радта Бечыры ус.
— Ау, æмæ йыл ахæм хабар æрæджыты куы пикуал
сæмбæлд?
— Нæ зонып, æцæгæй, дам, иæ, цыма, дам, фыпы
уыди...
— Æцæг афтæ уыдаид, æцæг... Рауай-ма ардæм! —
фæдзырдта Бечыр сывæллопмæ.
Сывæллоиы къухы стыр фæткъуы фæсагъта, йæ сæр
ын адаудта, æмæ саби басабыри. Æмæ та уыцы æмыр
мипут йæ зæрдыл æрбалæууыдысты абопы цаутæ... Алчи
дæр-иу цæуылнæ ахъуыды кæпы...
Тузар кæуæгау арф иыуулæфыд. Бечыр æй æрбахъæ-
быс кодта.
— Ма ку, ма, мæ хур, ма ку! Ахъуыды ма кæи... Мæ-
иæ цы бипоптæ стæм, уымæй пæ алчи дæр ахæм фынтæ
куы уынид æмæ...
— Уæ, гъе уый æмгад ысу, кæд ын цытæ дзурыс! —
зæгъгæ, ус цæхгæр фæлыг кодта йæ лæджы ныхас.
Бечыр фестъæлфыд, фефсæрмы, стæй йæ усмæ бакаст
æмæ бахудти.
ФÆСМОН
1
Фыццаг хатт, мыййаг, нæ кодта ус уæливыхтæ, фæлæ
ацы изæр — Цыргъисæн æхсæв*— йæ дæсаздзыд чызг-
мæ афтæ каст, цыма мадæп йæ куыст ныссабыр, пал
æмæ йын нал æитысы. Пецыл дæр цыдæр æрцыд: æрæг-
мæ фыцы чъири. Чызг архайы артимæ, духовкæйы дуар
фегом кæны æмæ йæм бакæсы, куы та арыпгмæ дæр йæ
къубал сивазы æмæ афæрсы:
— Бирæ ма дæ хъæуы, иана?
— Артæй тагъддæр нæ дæн, мæ къона, иыртæккæ
афыцдзысты,— зæгъы мад æмæ та йæ мидбылты бахуды.
Æддейæ бакæсæг фепхъæлдтаид, ацы къулбадæг цы-
мæ йæ цæрæнбонты уæливыхы хъæстæ никуы фæцис, ца-
вæр цыбæл сси, фæлæ æиæхъуаджы æфхæрд уыдаид
ахæм хъуьтды. Саби йæхи мæт пæ кæпы. Иæ мад-ып изæ-
рæй пыфс бавæрдта: «Фæкæс мæм, æмæ уæливыхтæ
тагъддæр ацæттæ уой; Хæзнион цалыпмæ пе ’схуыссыд,
уæдмæ йып дзы иу бадав». Уæдæй пырмæ чызг цъилау
зилы: доп æрбахаста, суг æрсаста, арт дæр кæпы, фæлæ
ма фæтагъддæрæп цы æрæмыса, уый пал зопы.
Иæ фыд пыхасæй куы æрбацыд, чызджы афтæ тыхст-
хуыз æмæ мплæй амæстытæн куы æрбаййæфта, уæд ба-
худт:
— Ды та цы хъиамæт кæпыс?
— Хуыпдзау æй æрвитып Хæзпионмæ æмæ мыи æх-
хуыс кæны,—загъта мад, духовкæйæ уæливых райсгæйæ.
— Уый хорз у, фæлæ цымæ йæ рухс та цæмæп иæ
цæуы? Афтæ раджы хуыссаг куы нæ у,— цыма фæрсгæ
кодта, афтæ сдзырдта фыд.
Мад йæхæдæг дæр фæгуырысхо æмæ уайтагъд йæ
* Цыргънсæн æхсæв — хосгæрдынмæ ацæуæн бопы разма цы
æхсæв вæййы, уый.
I
90
чызджы къухы фæсагъта тæбæгъ æд уæливых, радта ма
йæм иу графии бæгæны æмæ йыи бафæдзæхста:
— Агурæг цæуып та дæм ма бахъæуæд, тагъд-иу фез-
дæх!
Кæуылты федде чызг, уымæн дæр ницыуал базыдта.
Фыццаг хатт пæ хæссы хуыи йæ дыккаг напа — Хæзнио-
пæп. Фæлæ йæм айфыццаг иу бæрæгбоны йæ сыхаг чыз-
джытæ фæраздæр сты æмæ йыи уый хъыг уыдис. Ацы
хатт хъуамæ йæхицæй раздæр мачи фæуа.
Фæлæ та фæмæнг йæ цип. Чысыл фæстæдæр чызг æр-
баздæхт æнкъардæй, йæ цæстытæ доны зылдысты, афтæ-
мæй. Йæ хуын æпæдзургæйæ стъолыл æрæвæрдта.
— Цы кодтай? — фæтарст йæ мад.
— Уым нæй,— кæуынхъæлæсæй загъта чызг.
— Кæд хуысгæ, мыййаг, скодта, йæ рухс æрдæбоп
дæр нæ калд. Мидæмæ бацыдтæ?
— Бацыдтæп, йæ хуыссæи дæр афтид у,— йæ цæсты-
тæ æууæрдгæйæ дзуапп радта чызг.
— Æвæццæгæи æй исчи ахуыдта,— сдзырдта мад ды-
зæрдыггæпгæйæ, фæлæ йæ лæгмæ куы бакаст, уæд ма йæ
иыхасыл бафтыдта: — Афтæтæ цæуаг дæр куыпæ у,
фæлæ...
Лæг фестад, къулæй райста фапар, ссыгъта йæ æмæ
уыпгмæ фæраст. Бацыд Хæзнионы хæдзармæ, фæлæ йæ
не ’ссардта. Æрзылдис ын йæ æввахс сыхæгтыл æмæ уы-
донмæ дæр пæ разыид.
Сахаты æрдæджы фæстæ х7>æу æмызмæлд сси. Цыма
дзы алкæмæн дæр йæхи биноитæй чидæр ыал сæмбæлд
йæ хæдзарыл æмæ йæ пырма пыр базыдта, афтæ сæм фæ-
каст уыцы хабар, æмæ лæгæй, усæй Хæзпионы хæдзары
размæ æрæмбырд сты. Уæдæ кæм уыдзæн? Æпдæр хъæу-
мæ куы фæцæуы, уæд йæ хæдзар сыхæгтыл куы бафæ-
дзæхсы.
Иунæг къуым дæр æпæсгæрст пал ныууагътой адæм
Хæзнионы хæдзары, фæлæ никуы æмæ ницы. Иæ хъуг
скъæтмæ бацæуæп дуары раз иыххуыссыд кæрты æмæ
цыма пицы æрцыд, афтæ сынæр цагъта.
Ас адæмæй йын куы пичи ницы зыдта, уæд фарстой
сывæллæтты дæр æмæ æппын фæстаг, колхозы фос чи
хызта, уый радзырдта:
— Изæрмæ бирæ нал уыд, афтæ федтон Хæзшюиы
Хьолоджын æрхы сæрмæ.
Фæдис аивьтлдысты, фыййау кæдæм бацамыдта, уыр-
91
дæм. Бынтоп æмбнсопд та фесты скъоладзаутæ. Стыртæ
сæ нæ уагътой семæ, фæлæ уыдоп фæраздæр сты æмæ
Хъугом цыма йæ тæккæ дзаг уыдис сывæллæттæй, сæ
хъæр афтæ хъуысти алырдыгæй.
Бирæ нал хъуыдис фæдисопты Хъолоджын æрхмæ,
афтæ сæм фехъуыстис Хæзнионы хъæр.
Хæзнионыл пицы фыдбылыз æрцыд. Изæры йæ хъуг
сæрвæтæй ие ’рбаздæхт. Уыцы сахат сывæллæттæй йæ
цуры ничи уыд æмæ агурæг ацыд. Фæстæмæ куы раз-
дæхт, уæд иу рап фæкалд æмæ йæ къах фездыхт. Хъæу-
мæ иыхъхъæр кæпгæйæ, уæд æй, чи зопы, исчи фехъуыс-
таид, фæлæ фырпымд æмæ хæрзæфсарм Хæзиионæп йæ
цæсгом нæ бахъæцыд бæрæгæхсæв æгас хъæубæсты сыз-
мæлыи кæнын. Йæ бои цæуын куынæуал уыд, уæд уым
баззад.
Талынг æхсæвы хъæубæстæ, сæ бæрæгбопы фыигтæ
ныууадзгæйæ, фæдисы куы ацыдысты, уæд бынтондæр
пыфсæрмы ус, йæ цыргъ æвзаг рæстмæ арфæ ракæ-
нын дæр нал фæрæзта адæмæп, æрмæст ма йæ мид-
былты гæзæмæ худти æмæ йæ уадултыл цæстысыгтæ
уадысты.
Фæдисонтæй комкоммæ Хæзнионæн бауайдзæф кæ-
пып никæй цæсгом бахъæцыд æмæ азым сæхимæ райс-
той.
— Зыиг зæгъынæй ком иæ судзы, фæлæ йыл ныр ис-
ты куы æрцыдаид, уæд æгас хъæубæстæй нæ худинаджы
хъæр нæ хъуыст,— сдзырдта фæдисоптæй иу, цыма йæ-
хиимæ пыхас кæны.
— Гъе, уыцы таурæгъты бæсты хъуг агурыимæ дæ-
хæдæг куы ауадаис,— бауайдзæф ын кодта иныæ.
— Сымахардыстæп, ницы базыдтон, уыййедтæмæ йæ
нæ ауагътаин...
Хæзпиопы сæхимæ æркодтой. Йе ’рхæццæйæ йæ ха-
бар хъæумæ раздæр æрыхъуыст. Усæп дохтыр йæ фад-
хъулы здыхт сæвæрдта. Сыхæгтæ хуынтæ фæхастой. Хæз-
пиои фæарфæтæ кодта се ’ппæтæидæр æмæ сæ арвыста
сæ хæдзæрттæм, райсом алкæйдæр куыстмæ цæуын хъæ-
уы, зæгъгæ. Иемæ ма баззад, фæдис чи иыхъхъæр кодта,
уыцы къанпæг чызг, фæлæ уый дæр бирæ фæстиат нæ ба-
уагъта. Сæхимæ куы араст, уæд ма йæм иу хатт фæсид-
тис:
— Гыгы, дæ сæрьтл хаст фæуон, дæ фыдæи бамбарын
кæн... Исчц, мыййаг, горæтмæ куы цæуа, уæд-иу мее лæц-
92
пуйæн абопы хабар ма радзурæд. Фæтæрсдзæн æмæ тæ-
ригъæд у...
Ацыд чызг. Хæзнион та иупæгæй баззад. Йæ къахы
рыст иæма бапцад, фæлæ тæрхæджы æицæйтты бацыд
æмæ райста къулæй чысыл тымбыл фыпг, цы хуынтæ
йæм æрбамбырд, уыдонæй æртæ чъирийы равзæрста, бæ-
гæны æркодта нуазæны æмæ кувыы райдыдта.
— Цæй, уæдæ, стыр хуыцау, де 'уазæг пæ бакæн. Лх-
сæв, Цыргъисæн æхсæв, фæззæджы къæсæр у æмæ нæ
къухты фæллой дзаджджыпæй куыд æрцæуа, æмæ йæ
æпæниз, сæрæгасæй куыд бахæрæм, уыцы амопд нын
радт. Стыр хуыцау, лæгтыдзуар, мæ иупæг хъæбул уæ
фæдзæхст, уæ хорзæх æмæ йып адæмы хорзæх радтут...
Ацы хуыптæ чи æрбахаста, уыдон дæр бæркадджыи,
амопдджыпæй фæцæрæпт, сæ хорздзипæдтæ сын æз
дæр...
Кувæггаг пичи айста. Дард горæты, Хæзпион иу хатт
дæр кæм нæма уыд, уым кусы йæ иунæг фырт Никъала
æмæ уый æртæ азы дæргъы нал уыд ам...
Чысыл раздæр, хæдзар фæдисон адæмæй йæ тæккæ
дзаг куы уыд, уыдоп алыхуызон ныхас къуымты куы
арыдта, уæд барухс Хæзиионы зæрдæ йæ хъæубæсты
цæстæигасæй, йæ фыртæн кæй хорзæхмæ куывта, уыдæт-
тæй, фæлæ та иыр æрæнкъард.
«Мæ фарсæй фæуа, кæд афонмæ мæ лæппу æххормаг
у, æз та уæливыхтæ æмæ физонджытæ хæрын»,—йæ зæр-
дыл æрбалæууыд фырт æмæ чъирийы къæбæр фæстæмæ
фыпгыл æрæвæрдта.
Ныттар фыдæлтыккоп хæххоп хæдзар æгасæй дæр.
Пецы сæнары зынгтæ ма гæзæмæ æрттивыпц. Цырагъы
рухс æрмынæг. Ус фынг иуварс акодта, йæ хуыссæпмæ
бахылд, иу хатт ма бафæдзæхста хохы дзуæрттæн йæ иу-
иæг хъæбулы æмæ хъæццулæй йæхи æрæмбæрзта.
Ныссабыр хъæу дæр. Æхсæв йæ сау нымæт байтыдта
зæххыл. Ныхъхъус и æрдз. Æрмæст ма дæлæуæз, хъæуы
быи, фыдуаг, мæстыгæр цæугæдоп йæ уыпæрæй пе ’пцад.
2
Къаинæг рестораны къæсæрæй бахызт, 25 азы кæуыл
цыдаид, ахæм лæппу. Ипиæ æрбацæуджытау, комкоммæ
афтнд фыигмæ пæ батыпдзыдта, фæлæ дуарæй дыууæ
93
къахдзæфы æрбакодта æмæ йæ мидбыпаты æрлæууыд.
Йæ сæрыл — хæрзаив, лыстæгбыд хъæмпыпхуд, йæ уæ-
лæ — хæрзвидауцхуыд тарбыпцъæх костюм, къæхтыл —
æртæ бопы размæ горæтмæ фыццаг хатт цы фæсарæйлаг
туфлитæ æрбаластой, уыдопæй.
Лæппу, æвæццæгæи, æвгъау кодта йæхи, «хуымæ-
тæджы» адæм куыд æнæфæзынгæ цыд æрбакæныпц,
ахæм хуызы æрбацæуынæн. Æпцад лæугæйæ, ресторапы
бадджытыл ахæм сæрыстыр æмæ æиæрвæссон цæстæй
акаст, цыма уыдои адæм пæ, фæлæ æнæбæрæг лыстæг
цыдæртæ уыдысты. Æппæты фыццаг æй ауыдтой, рæби-
иаг къуымы йе ’скрипкæ æмæ йæ баяп хурхæй чи мардта,
уыцы музыканттæ. Уыдон сæ уæды уопджы цагъд фæу-
рæдтой, æвиппайды цъæхснаг, рог «туш» æрцагътой,
æмæ сæхæдæг дæр рагæппæввопг уыдысты æрбацæуæ-
джы размæ. Уæд бадджытæ дæр фæзылдысты, æмæ æп-
пæты фыццаг ауыдтой, иттæг хорз кæй зыдтой, уыцы
хъæмпыихуд.
— Коля!
— Николай Бимболатович!
— Николай, дорогой!
Адæмы уынæр фæбыпæй кодта музыкæйы хъгср. Кæ-
мæидæр йæ бандон ахауд, кæйдæр фыпгыл æвгты ’дзы-
гъал-мыгъул ссыд.
Дыууæ лæджы «æз фæраздæронæй» фестадысты сæ
бапдæттæй æмæ сæ иу æд пуазæн, иниæ афтид- армæй
ныхъхъæбыс кæныны æввопг тындзынц Никъаламæ.
Нозтджып адæмæй йын чи пъа кæпы, чи хъæбыс; алчи-
дæр æй ивазы йæ фынгмæ. Дыууæ официанты сæ кæрæ-
дзимæ сæ цæстытæ æрыыкъуылдтой, скрипкæйæцæгъдæг,
цыма фæндыр йæ астæуыл адзæнгæл кæндзæн, афтæ йæ
æргæвды. Æмæ æппынфæстаг, рестораны хицау, буфеты
бæрзонд фынджы фæстæ^лæугæйæ, цыма йæ цалхыдзаг
мæй ирд æхсæвы фæсхохæй сзыпд, афтæ худæпбылæй
касти се ’ппæтмæ дæр.
Никъала кæй хуыдтой, уый йæ галиу къухæй фæйпæ-
рдæм ахæцыд йæ алыварс адæмыл, рахиз бæрзопд систа
æмæ барджып хъæлæсæй загъта:
— Мæимæ хуыздæр фæпд ис. Æз сымахæй алкæй уа-
зæг уон, уый мæ бон нæу, фæлæ сымах уеппæт дæр мæ
уазджытæ ут; Хетæг — хъæдмæ нæ, фæлæ фæлтау
хъæд — Хетæгмæ, и? — æмæ адæмы сæрты рестораиы
хпцаумæ бакаст.
94
— Дзыхъхъыпног фыиг! — фæдзырдта Никъала æмæ
уадидæгæн дыууæ официанты радавтой стъол æмæ йæ
къуымгæрон авæрдтой.
Æрбадт Никъала. Цы дыууæ лæджы йæм батын-
дзыдтой, уыдоп дæр — йæ фæйнæфарс.
— Цæй-ма, кæдТйæ уæм æпхъæлмæ кæсон?— адзырд-
та Никъала рестораны уæвджытæм сегшæтмæ дæр, фæ-
лæ ма æрмæст æртæ лæджы æрбавæрдтой сæ баидæттæ
йæ цуры.
— Ды, хъусыс?! — фæсидт Никъала официаптмæ.—
Ацы фынг мæн у æмæ дæхæдæг зоныс...
Уый æцæгæй дæр зыдта Никъалайы парахат зæрдæ.
Æрдæгхæрд тæбæгътæ æмæ æрдæгиуæзт æвгтæ аивыл-
дысты хæрипаггæнæп уатмæ æмæ сæ бæсты — иог фынг,
иог бæрæчетт.
Гаджидаутæ æмæ цæрæибонтæ кæрæдзийы фæстæ,
расыг адæмæн сæхийау, къæдз-мæдзытæй ныррæпхъ сты.
Минас йæ тæккæ тæмæпмæ бахæццæ.
Никъала фæдзырдта официантмæ æмæ йын бафа>
дзæхста: иппæ фыпгыл чи бады, уыдон мæ иомæй æрба-
хон æмæ махимæ сбадой. Официапт сыл азылд, фæлæ
сæ пичи сразы. Уæд та бахæс кодта, алы фыпгыл дæр
дзы фæйпæ дыууæ авджы сæп æрæвæр мæ номæй, зæгъ-
гæ. Уый сæххæст кæпын дæр кæроимæ нæ баптыст. Дыу-
уæ лæджы бадтысты хицæнæй, сæ разы иу авг æрдæг-
иуæзтæй æмæ, æвæццæгæн, сæ ныхас йæ тæккæ зæрдиа-
гыл уыд. Официапт сын сæ цуры дыууæ авджы æрæвæрд-
та æмæ куы загъта, кæмæй сты, уый, уæд уыдоп сабыр
æмæ уæздап арфæ ракодтой, фæлæ, мах нæ бадт фестæм,
зæгъгæ, хуып нæ райстой.
Тыпг хъыг уыд Никъалайæп уыцы хабар. Йæ быпа-
тæй фестад, бацыд сæм æмæ салам радта. Уыдои дæр
сыстадысты.
— Бахатыр мып кæпут, æмæ аипп ма уæд, фæлæ
мып мæ хуыпыл цæуылыæ барвæссыдыстут?
— Æнæрвæссоиæй пæм ницы ис, фæлæ нæ бадт ахи-
цæп, стыр бузныг, цæуын афоп пьш у,— загъта сæ иу
æмæ официантмæ фæдзырдта.
Никъала йын йæ цопгыл фæхæцыд.
— Официаптимæ æз дзурдзынæп, фæлæуу... Ацы
изæр ресторан мæн йедтæмæ æхца пикæмæй исы. Фæлæ
ахæм лыстæг хъуыддæгтæ хъуамæ пымады дæр ма
уой...— æмæ адаргъ сты пыхæстæ: æмгары æмæ хæлар-
С5
дзинады тыххæй, лæгдзинад æмæ уарзондзинады тых-
хæй.
Дыууæ æнæзоигæ лæджы фæлмæцыи байдыдтой
æдзæлгъæд пыхасæй. Сæ иу æхца фынгыл æрæвæрдта
æмæ цæуып æввонг ракъахдзæф кодта. Иппæ ма хъуыс-
та Никъаламæ, йæхи тыхурæд кæнгæйæ, æмæ йæ цæсго-
мыл ахæм тыхстдзинад зынд, цыма афтæ зæгъыимæхъа-
выд: цæй-ма, кæд ныццауаздзынæ дæ ривад куыройæи
йæ допмарæн?
Ныхас æгæр дæргъвæтип куы хаста, уæд дыууæрды-
гæй дæр мæсты кæныи байдыдтой. Никъала хардзау æр,-
каст йæхимæ: «Ау, бирæтæ мæнимæ базопгæ уæвыныл
сæхи куы хъарыпц, уæд адон уæлбикъонтæ сты?»
— Уæдæмæ уæ зæрдæтæ зокъотæй уæлдай не ’сты.
Фæлæ лæгæн хъуамæ лæджы зæрдæ уа æмæ лæджы тæф
кæна!
— Бæргæ, фæлæ уæд дæхæдæг духийы тæф цæмæн
кæпыс? — дзуапп радта сæ иу, æлгъаг адæймагмæ цы
хъæлæсыуагæй фæдзурынц, афтæ æмæ рахызт фынджы
цурæй.
Уыцы æнæпхъæлгæ иыхасмæ Никъала исдугмæ сагъ-
дауæй баззад, фæлæ та уайтагъд фæцырд æмæ поджы
дæрзæгдæр дзыхæй райдыдта. Фæцис ма йын æххуыс-
гæпджытæ йæ хъузæттæй æмæ цæуыл ахицæн уыдаид
сæ загъд — цы бæрæг ис, фæлæ уæдмæ ресторапы хицау,
арс йæ фæстаг къæхтыл куыд фæцæуы, афтæ узгæ-узгæ
рахæццæ загъдгæпджытæм.
Фæивгъуыдта дыууадæс сахатæй. Никъалайы фарс-
мæ чи нæ бадти,чуыдопæй рестораиы пичиуал баззад.
Никъала фæсидтис хицаумæ.æмæ ресторапы дуæрттæ
сæхгæпын кодта. Иæ зонд сæрфат пал зыдта, æвзаг йæ-
хн бар баззад æмæ дзæгъæлдзырдæй пал æнцад.
— Хæрæгæп гауызыл хуыссып куыд пæ фидауы, аф-
тæ кæмæндæрты дæр ресторапмæ цæуын иæ фидауы.
Мæнæ æрдæбоп ам кæимæ дзырдтои, уыдон, æвæццæгæн,
рæдигæ æрбакодтой. Цæй, дæлдзæх фæуæнт, фæлæ уæ
чи зопы: абоп цы бæрæгбоп у? — бафарста Никъала æмæ
йæ цæст ахаста йæ уазджытыл. Бадджытæ хъуыдытыл
фесты. Дзуапп раттыи пичи бафæрæзта. Уæд йæхæдæг,
кард йæ къухы бæрзонд систа æмæ та хъæрдæрæй рай-
дыдта:
— Ахсæв у пæхимæ, хохы, Цыргъисæи æхсæв!
Ног гаджидæуттæ, пог цæрæпбоитæ та райдыдтой
96
кæрæдзийы фæдыл. Куывд æмæ оммен рахызтысты зард
æмæ къæрццæмдзæгъдмæ. Чидæр афæлвæрдта кафыныл
дæр, фæлæ, æвæццæгæн, йæ хъæлдзæг зæрдæ æмæ йæ
тæссонд къæхтæ кæрæдзийы хъæр нал æмбæрстой æмæ
йыы дзы ницы рауад. Уæд сæ фысымы фæидонмæ гæсгæ
дæларм-дæларм хæцгæ тымбыл æрлæууыдысты æмæ,
Никъала астæуæй амопæг, афтæмæй ресторапы пыййа-
зæлыд «Чепепа».
Фæсæмбисæхсæв дыууæ сахатæй фæфылдæр æмæ
уазджытæй чи йæхæдæг рацыд, кæй кæнгæ ракодтой.
3
Никъалайыл дæс азы куы сæххæст, йæ фыд уæд
амард, фæлæ саби ахæм уавæрмæ йæ мады аххосæй пе
’рхауд. К/ьулбадæг ахуыр, мыййаг, не ’скодта Хæзнион
йæ иунæг фырты. Лæппу, цæмæй йе ’скъолайæ къуылым-
пы ма кæпа, уый тыххæй ус хаттæй-хатт æвнæлдта ахæм
куыстытæм дæр, æмæ æрмæст фырты хæс чи уыд.
Сæ хъæуы авд къласы каст куы фæцис Никъала, уæд
бацыд ’горæты базарады куыстгæпджыты техпикуммæ.
Цардис иппæ студепттимæ æмдзæрæпы, дзæбæх цыдис
йæ ахуыр.
Хæзниои, цыдæриддæр йæ къухы уыд, уымæй æххуыс
кодта йæ фыртæп, æрвыста йыи цыхт, царв, йæ иунæг
хъуг цас фадат лæвæрдта, уыйбæрц. Никъалайæи йемæ
цы лæппутæ царди, уыдопæй уый хуызæи «хъæздыг» ии-
чи уыди. Чъынды пæ уыд, куыд æмбæлы, афтæ дих код-
та йе ’мбæлттимæ йæ мады хуыптæ æмæ уыдои дæр, кæд
сæ боп баххуыс иæ уыдис, уæддæр-иу Никъалайы фыс-
тæджы арвыстой зæрдæбыи арфæтæ Хæзпиопæп. Цы ма
хъуыдис мады уымæй хуыздæр! Капикулты рæстæг го-
рæты пикуы баззад Никъала æмæ иу фæстæмæ афтндæй
никуы раздæхт.
Никъала каст фæцис техпикум æмæ кусын райдыдта
базарады къаиторы ппструкторæй. Хæзпиоп уый куы фе-
хъуыста, уæд йæ ципæн кæроп нал уыд. Цæрвтæ æмæ
цыхтытæ уый размæ куыд æрвыста, ’афтæ иьтр дæр, алы
цæуæгмæ гæппæввонг бадтис, кæд мып мæ лæппуйæи ис-
ты аласид, зæгъгæ.
Мад æихъæлдта, сæрды, фæлладуадзæн рæстæджы,
æрбацæудзæи йæ фырт, æмæ йæхипымæр куывд пæ, фæ-
7 Рæствæндаг
97
лæ ма чындзæхсæвы тыххæй дæр хъуыдытæ кодта, фæлæ
Никъала иæ фæзынд.
Фыццаг хатт фæзынд ныййарæджы зæрдæйы сау мн-
гъы быпдзыг, фæлæ йæ хъæубæсты фæсивæд, горæтмæ
арæх чй æфтыд, уыдоп алыхуызон æфсоптæ мысыдысты
Никъалайы сраст кæныиæн...
Дыккаг аз дæр та афтæ рауад, æмæ уæд мады зæрдæ
тынгдæр фехсайдта...
Иæ куыст дзæбæх цыд Нпкъалайæн. Йæ хицæуттимæ
хъæрмуд цард кодта. Æртыккæгæм азы райдианы йæ сæ-
вæрдтой горæты иу стыр магазипæп хицау æмæ уæдæй
фæстæмæ йæ хъуыддæгтæ уæлдай хуыздæр цæуып бай-
дыдтой.
Мæй дæр æххæст пæма раивгъуыдта, афтæ Никъала-
йæн радтой ыог фатер. Раст уыцы бонæй фæстæмæ йæ
цард, æнхъæл куыд пæ уыд, ахæм фæпдагыл егъау къах-
дзæфтæй араст.
Иу боп асииы фæзы байгом йæ сыхæгты дуар æмæйæ
размæ фæцис дари халаты мидæг иу ацæргæ сылгоймаг.
— Æгас цу, мæ иог сыхаг! — загъта ус райдзастæй,
йæ галиу къухæй йæ риуыл хæцгæйæ, рахизæй та йæ ха-
латы æфцæгготæй йæ гом хъуыр æмбæрзгапæ.
— ’Хорзæй цæр! — дзуапп радта Никъала æмæ йæ
къух систа радтыиы æввоиг.
— Лсиптыл базопгæ уæм, уый, дам, æвзæр фидæпы
пысап у, мидæмæ рацу! — фæлмæи бахудти ус. Никъала
фефсæрмы, йæ къух ауыпдзæгæй кæй баззад, уымæй
æмæ ма иыххæцыд йæ пиджакы тарыл. Æвиппайды куы
пицы сдзырдта, уæд та ус фæраздæр.
— Уым æфсæрмыйагæй пицы ис, сыхæгтæ хъуамæ
хорз цæрой æмæ уый тыххæй та кæрæдзпйы базопын
хъæуы,— æмæ сылгоймаг дуар бакодта. Никъала бахызт
тыргъмæ.
— Дзаумæттимæ архайдтай... Кæд дæ къухтæ æх-
сыс? — загъта ус æмæ йæ сæрæй ацамыдта хпхсæпмæ.
Лæппу фефсæрмы, ома уыцы хъуыды мæхи сæрмæ куыд
пе ’рцыд æмæ базылд хихсæпмæ.
Урс мраморæй айдæнджып рæсугъд бæрзонд хихсæи
лæууыд йæ разы æмæ йæ уæлæ уыйбæрц къоппытæ,
кæрдтæ, хæсгæрдтæ, аркъаугæидтæ, рæсы хуызæп лыс-
тæг цыдæртæ уыд, æмæ Никъала куырдадзы дæр пикуы
федта уыйбæрц алыхуызон дзаума.
Лæппу иыхсадта йæ къухтæ æмæ усы фæстæ бахызт.
98
Æппæты фыццаг йæ цæстытыл ауад уаты бæстастæу
дæргъæццоп тымбылдзæф, ну-æхсæз адæймаджы кæй
фарсмæ æрбадтаиккой, ахæм дзаг стъол. Уылынджыйас
дзы уæгъд быиат нæ уыд хæрииаджы тæбæгътæ æмæ
нуазинæгты æвгтæй.
— Цæй, ныр базоигæ уæм! Мария Кирилловна! —
æмæ йæм ус йæ пыхахуырст къух бадаргъ кодта.
Никъала загъта æрмæст йæ ном, æмæ æвæидопæй йæ
цæстæнгас æгæр бирæ афæстиат йæ иог сыхаджы
ахуырст ныхтыл. Фысым фембæрста хабар.
— Мæ пыхтæм мып кæсыс? Мæ куыст афтæ у... Фæ-
лæ, цæй мæ чызгимæ дæр базонгæ у! —Æмæ ус бараст
йæ разæй рæбинаг уатмæ. «Чызг йæхæдæг æддæмæ цæ-
уылыæ рацыд?»— ахъуыды та кодта Никъала, фæлæ
йæм уый дæр афтæ диссаг пæ фæкаст, кæд, мыййаг, адоп-
мæ æндæр æгъдæуттæ ис, зæгъгæ.
Мидæмæ куы бахызт, уæд аив цъæх сгæлладæй ас-
тæрд фыссæн стъолы разæй сыстад бæрзопд, гуырвидыц
æмæ цы у, уымæй йæхимæ иоджы рæсугъддæр чц касти,
ахæм чындздзоп чызг. Йæ къух радта лæппумæ, загъта
йæ иом — Лорæ æмæ йæ разы стъолыл цы гом чиныг
уыд, уый бахгæдта.
Никъала ахæм фатеры никуыма фембæлд. Уатæп йæ
цыппар къулы дæр иæ зыпдысты алыхуызои гауызтæй.
Иæ алы къуымы æмæ æхсæнмæ-æхсæпты дæр уыйбæрц
къаннæг стъолтæ лæууыди, уыдопыл та уыйбæрц лыстæг
цыдæртæ: сагтæ, пылты рæгъау, вазæтæ, алыхуызон чы-
сыл статуеттæ, æмæ ма дзы къахæрæвæрæп уыд æрмæст
сыптæджы раз.
Фыпгыл .куы æрбадтысты æмæ Никъала бæрæчеттыл
йæ цæст куы ахаста, уæд фефсæрмы æмæ хатыр ра-
куырдта, мæн тыххæй ахæм фæлхас цæмæи бакодтат,
зæгъгæ. Æфсин, цыма уыцы ныхасмæ æнхъæлмæ каст,
афтæ загъта:
—ч Æппыпдæр ницы фæлхас! Уый у æрмæст пæ æр-
вылбопы сихор, æцæг иæхицæй нуазгæ иичи кæиы, фæлæ
уыдои дæр æвæрд вæййыпц мæ буфеты. Иу дæ хуызæн
уазæг куы æрбауайа, уæд...
Батыхст Никъала, йæ разы цьт æртæ коиьяк æмæ лн-
кёрьт, стæй цы сæны фопдз алыхуызон авджы уыд, уыдо-
пæй кæцыйæ нуæзтаид, ууыл. Хæрипæгтæ дæр тымбыл
æмæ дæргъæццон тæбæгъты, мæстæймарæгау, кастысты
Нпкъаламæ. Фæлæ хæдзары æфсип бамбæрста йæ уазæ-
99
джы уавæр æмæ разамынд дæттып райдыдта йæхæ-
дæг.
Куыд райгæйæрацыд Никъала йæ пог сыхæгтæй, уый
тыххæй никæмæн пицы дзырдта, фæлæ уынгмæ куы ра-
хызт, уæд арф пыуулæфыд, иу каст ма фæкодта фæстæ-
мæ æмæ йæ фындзы кæлмæрзæнæй йæ хид асæрфта.
Изæры сæхимæ куы æрбаздæхт, уæд къаддæр д,ис нæ
фæкодта. Пъолтæ—æхсад, рудзгуыты раз дидинджытæ,
стъолыл — æмбæрзæп æмæ йæ цуры — дыууæ дзæбæх
бандопы. Уыдон дæр ма цыфæпды фæуæнт, фæлæ йæ
сыитæгыл æмæ йæ иунæг базыл ахæм рæсугъд æрттиваг
æмбæрзæп баййæфта, æмæ-иу Никъала пыропг йæ хуыс-
сæнтыл куыд æиæмæтæй батылд, куыстæй æрбацæугæ-
йæ, афтæ пæ, фæлæ сæм къухæй бавналын дæр йæ ныфс
иал бахаста. Бацыд стъолы цурмæ, æрбадт табуреткæ-
йыл, стъолæмбæрзæп асчъил кодта иуырдæм æмæ, гом
фæйнæгыл йæ рæмбыныкъæдзтæй æрынцад. Бирæ хъуы-
дыты амал ып пæ фæцис. Дуар æрбахостæуыд æмæ æр-
бацыд Мария Кирилловна.
Даргъ пыхасы фæстæ уый басабыр кодта Никъала-
йы, ма æфсæрмы кæ æппындæр, зæгъгæ. Йæ мад ам
пæй, уæдæ йæм æпдæр чи фæкæса? Стæй уалыпмæ йæ-
хæдæг фæрæвдз уыдзæи алцæмæй дæр. Ныр та уал фæр-
сæд, курæд, домгæ дæр кæнæд/’уымæи æмæ пырма цар-
дæн ницы æмбары, æмдзæрæпты уавæр йедтæмæ никуы
пипы федта.
Уыцы базыпды фыццаг бопæй фæстæмæ Никъалайы
цард цæхгæр аивта. Раст зæгъын хъæуы, иицы куырдта
æмæ домдта, фæрсып та диссаг нæу, фæлæ дзы уый сæр
дæр пицæмæн хъуыд: Мария Кирилловна ахæм æрхъуы-
дыджын сылгоймаг уыд, æмæ-иу Никъалайæп рай-
сом йæ зæрды цы уыд, уыдон-иу абон æххæст дæр ма
скодта:
Афтæмæй бынтон æнæнхъæлæджы фæзынд Никъала-
йæп дыууæ пог ахуыргæпæджы: Мария Кирилловиа æмæ
йæ чызг Лорæ. Чызджы бæллицтæ къаддæр уыдысты:
музыкæ, хи дарыны хъуыддаг æмæ ма цыдæр лыстæг
ахæмтæ. Стæй фæлмæпзæрдæ ахуыргæнæг уыд æмæ уый-
бæрц нæ домдта. Фæлæ йæ мады домæптæ бонæй-бои
фылдæр кодтой, стæй дæрзæг ахуыргæнæг уыди.
Уæлæдарæсы хъуыддаг куы ахицæп, уæд райдыдтой
хæАзары дзаумайы кой. Йæ ахуыргæпæджы амындтæй
Никъала ахæм хатдзæг скодта: адæмæй фосæй ны хъау-
100
джыдæр ис? Колхозты æмæ совхозты фермæты куы фæ-
зилай, уæд фендзынæ: фосæн дæр ис рæсугъд бынæттæ.
Бæрзонд агъуыст, егъау рудзгуытæ, фæйпæг пъолтæ,
хъарм — парахат. Адæймаджы фатеры дæр уыдон йед-
тæмæ куы ницы уа, уæд уымæй фосæй цы уæлдай ис?
Бæгуыдæр, галы ницæмæн хъæуы нæдæр трюмо, иæдæр
диван, иæдæр шифанер, фæлæ адæймаг та æнæ уыдон
куыд хъуамæ цæра! Чи зоны, Никъалайыл æмбæлди йæ
ахуыргæнæджы бафæрсып: кæд æрмæст уый мидæг ис
хъауджыдæрдзинад/уæд, æвæццæгæн, кæмæ куыд фыл-
дæр ис уыцы дзаума, афтæ адæймагдæр у? Фæлæ рагæй-
æрæгмæ дæр афтæ у — иугæр ахуыргæпинаг йæ амонæ-
джы уыпаффæтыл æпæ уæлдай сыбырттæй разы кæпы,
уæд æм уæлдай хъуыдытæ пал æрцæуы.
Æппыпфæстаг Мария Кирилловпайæн баптыст йæ
ахуыргæпипаджы сæры ахæм зонд бауадзыи: адæммæ
лыстæгæй куы æркæсай, уæд сты дыууæ дихы. Сæ иутæ
цæрынц æцæг цардæй, нырыккоп адæймагæи куыд æм-
бæлы, афтæ — дарæсæй, хæлцæй, хæдзар æмæ алы дзау-
мæттæй дæр. Уыдопæй зæгъæн ис «цæрынц», зæгъгæ. Ии-
нæ хай дæр уæвгæ цæргæ кæныпц, фæлæ сæ царды сæй-
раг миниуæг у æрмæст цæргæ кæй кæпынц, уый, ома æр-
мæст удæгас кæй сты, æндæр сæ цард цы у?
Ныхас дæр ыл нæй, ус йæхæдæг йæхи нымадта, æцæг
цард чи кодта, уыдонимæ. Иу æмæ дыууæ хатты нæ ра-
дзырдта Никъалайæп йæ хабæрттæ, стæй капд æппæлы-
ны тыххæй дæр нæ, фæлæ уадз æмæ йып лæппу йæхи
цæстæй æркæса йæ царды фæпдагмæ.
Фыпддæс азы размæ амард йæ лæг. Бæрноп кусæг
уыд уый. Мызд дæр чысыл иæ иста, фæлæ хæдзармæ хæс-
сып зыдта æрмæст иуиæг дзаума — чингуытæ. Уыцы
рæстæджы Мария Кирилловна кусгæ нæ кодта. Хицауы
ус кæй у, уый равдисыны тыххæй баххуырста лæггадгæ-
нæг сылгоймаг. Иæ сæйраг архайд уыди хæдзары бадын
æмæ магазинтыл зилыи. Иæ мой куы амард, уæд ма дзы
æпæ кусгæ цы гæпæп уыц, æмæ йын цæмæй цæрып æн-
цопдæр уа, стæй йæм кæй ницы куысты дæсныйад уыди,
уый фæдыл йæ лæджы æмбæлттæ бацархайдтой æмæ
усы снысан кодтой иу хæрæидопæн хицауæй.
Куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы быпаты дзæбæх
арæхст Мария Кирилловпа, райгонд уыд йæ хъуыдда-
гæй. Арæх фæдзуры йæ хæстæгдæр зонгæтæп, йæ лæг цы
чингуытæ пыууагьта, уыдонмæ амоигæйæ: «Мæпæ ацы
101
иуиæг скъаппæй фæстæмæ ам цыдæриддæр ис, уыдоп
мæхи къухты фæллой сты».
Куыд æгъдауæй баптыст усæп ахæм дзæвгар фæллой
æртымбыл кæпын, уый Никъалайæ фæстæмæ бæстон ии-
кæмæн дзырдта. Уый тыххæй æмæ уымæн дæр йæ фадæт-
тæ æвзæр нæ уыдысты, кæд сарæхса, уæд, стæй сомбон,
чи зоны, æцæгæлои иал уа — усгур лæппу у.
Мария Кирилловпайæн йæ чызг æпахъомæй баззад
йæ фыды фæстæ, фæлæ саби хъуаг ницæмæй æййæфта.
Зæрдæргъæвд сывæллоп дзæбæх дзырдта æмæ зарыд,
хъазæпфæзы кæй базыдта, уыцы æмдзæвгæтæ æмæ зар-
джытæ. Р1æ мадмæ цы бирæ хæлæрттæ æмæ уазджытæ
цьтди, уыдонæн сæ фылдæр, чи былдауæпы охыл, чи та
æцæгæй, къаииæг чызджы хуыдтой «талант» фидæиы
номдзыд зарæггæнæг æмæ куыдфæстæмæ иыййарæг æмæ
чызгæн сæхи дæр бауырпыдта, афтæ кæй уыдзæп, уый.
Лорæ каст фæцис,,музыкалон скъола, стæй ахуыр кодга
консерваторийы дæр. Сæхи горæтмæ куы æрцыд, уæд, йæ
мады загъдау, «ам та цы æмбарыпц музыкæйæн?». Ни-
кæй зæрдæмæ цыдысты йæ копцерттæ. Хуыздæр гæпæн
куынæуал уыд, уæд зарыпы ахуыргæпæг ныллæууыд иу
астæуккаг скъолайы. Фæлæ йæ мад^ куыд хъуыды кæны,
афтæмæй уый æфтиагджын куыст пæу æмæ йæ чындз-
дзон чызг амалджын лæджы къухмæ куы пæ бахауа, уæд
цардæй ницы фендзæп. Æвæццæгæп, Мария Кирилловна,
кæнæ йæ йæ рагон зонгæтæ куыд хуыдтой — Хъæвдыпы
чызг Масамæ Никъала ахæм амалджып фæкаст æмæйæ
фыццаг боиæй фæстæмæ уæгъд нал суагъта; лæппуйыл
уыйбæрц тыхсæг, мæтгæпæг уыд, æмæ уымæи йæхи ,мад
Хæзнион йæ зæрдыл арæх пал лæууыд. Кæд ма-иу æй
стæм хатт æрхъуыды кодта æмæ уæддæр ахæм хуызы:
«Ныр, мæгуырæг, уый ам куы уаид, уæд, Мария Кирил-
ловнаимæ æбаргæйæ, куыд сарæхсид? Цы базонид? Кæм
цы федта?»
Лорæ йæхæдæг бирæ уæззаудæр уыд йæ мадæй
амæлттæ кæпыпмæ дæр æмæ йæхицæн æмбал бацагуры-
ны хъуыддаджы дæр. Райдиаиы, цыма Никъалайыл пе
’рвæссыд, афтæ йæхи дардта. Фæлæ фæстæдæр, иугæр
Никъала цьтдæртæ куы базыдта Масайьт руаджьт, йæ да-
рæс дæр куы фаенывылдæр, уæд чьтзгмæ лæппу кæсып
байдыдта, кæд йæхи аккаг нæма, уæддæр адæймаг кæ-
мæй нæ къæмдзæстыг кæпа, ахæм.
Театр æмæ кинотæм цалдæр хатты æртæйæ иумæ уьт-
102
дысты, стæй куыдфæстæмæ лæппу æмæ чызг цыдысты
сæхæдæг. Æмæ иузаманы, Лорæйы гуырæн боны, йæ
мад парахат куывд куы скодта, уæд бирæтыл айхъуыст
Никъалайы кой. Иинæ хуынд уазджытæй хъауджыдæр,
уый пицы уæлдай хæсджын уæвгæйæ, балæвар кодта
чызгæп цонгылдаргæ сызгъæрип сахат. Куывды бадджы-
тæй чпдæртæ, чи æргомдæр, чи та æмбæхстдæрæй сæ га-
джидауы загътой Никъала æмæ Лорæйы цæрæпбопы’
тыххæй.
Уæдæй фæстæмæ сæ зонгæтæй дызæрдыг ничиуал
кодта, лæппу æмæ чызг кæрæдзийы кæй ссардтой, ууыл.
Ныр Никъала бахаудта кандМасайы нæ, фæлæ ма уы-
мæи йæ чызджы къухты дæр æмæ бынтондæр уыцы би-
попты бацис.
Рæстæг куыд цыд, афтæ дарддæр кодта Никъала йæ
мадæй æмæ иал куыста йæхи зопдæй. Хаттæй-хатт-иу
æрбамæсты, хардзау-иу æркаст йæхимæ æмæ чысыл сы-
вæллон тæргайæ фыдуаг митæ куыд фæкæпы, афтæ-иу
райдыдта. Ахæм сахатыл-иу æвиппайды фæпарахат, цы-
ма æиæхъæп горæтæп зæгъыпмæ хъавыд: кæсут-ма, æз
мæхæдæг мæхи бар дæп, инкæмæ хъусып, цы мæ фæпды,
уый кæпып...
Бпрæ иæ хаста ахæм тæргайд’зпиад. Р1æ хæдфæстæ
та-иу Никъала хатыр ракуырдта Масайæ, цæмæй йæм
уый ма мæсты кæиа.
Капд Маса æмæ йæ чызджы бар пæ баззад Никъа-
ла. Фæцис-ма йып «æххуысгæиджытæ» йæхи æмкусджы-
тæй дæр. Кæд Маса теорийæ райдыдта, уæд уыдоп та
архайдтой практикæйæ.
Иу боп æм йæ хæдивæг бацыд æмæ загъта:
— Иу фоидз æмæ ссæдзы бæрц райстам аслам, фæ-
лæ хæрзхъæд гауызтæ æмæ сыи цы бакæнæм?
— Куыд цы бакæиæм! Уæййаг пе ’сты?
— О, фæлæ...
— Уæдæ сæ пыууæй кæпут, æпдæр цы?
Хæдивæг йæ мидбылты бахудт.
— Уыдон адæммæ куы равдисæм, уæд рады лæуджы-
тæ кæрæдзииы фæрстæ пыссæтдзысты, горæты милицæ
дæр сып пицыуал бафæраздзæи.
— „Уый мах хъуыддаг нæу! — цæхгæр алыг кодта Ни-
къала. Фæлæ хæдивæг ноджы æргомдæрæй бахудт æмæ
та загъта:
— Афтæ куы бакæпæм, уæд бирæ кæмæйдæрты хъæс-
103
таг фæуыдзыстæм... Суапг пæхæдæг кæй дæлбазыр стæм^
уыцы кусджытæй дæр. Æмæ кæй фаг сты?..
Никъалайæи йæ цæстытыл ауадысты, кæимæ куыста,
уыдоп, иучысыл ахъуыды кодта, стæй та афарста:
— Æмæ кæм сты?
— Нырма ам пе ’сты, æз æмæ скълады хицау йедтæ-
мæ сæ ничи зопы.
— Хъус-ма... æз нырма пог кусæг дæы ам æмæ нæ зо-
нын, ахæм уавæры куыд фæкæнынц, уый... Гъемæ куыд
хуыздæр у, афтæ сараз.
— Æмбарын дæ,—.хæдивæг йæсæрæй акуывта æмæ
ацыдис.
Æмæ цæмæй адæм «кæрæдзийы фæрстæ ма пыссæт-
той», уый тыххæй магазипы кусджытæ сæхæдæг цалдæ-
рæй се ’хсæн байуæрстой гауызтæ.
Дыууæ боиы фæстæ Никъала йæ фатеры баййæфта
йæ хæдивæджы æд гауыз. Фырæфсæрмæй асырх æмæ
афарста, цы у, зæгъгæ.
— Айфыццаг дып цы гауызты кой кодтон, уыдопæй.
— Æмæ йæ аргъ та? Ныртæккæ мæм æхца пæй...
— Уый — фæстæдæр...
— Нæ, нæ, ацу бухгалтермæ æмæ мыи мæ мыздæй
пыууромæд...
Кассир-иу Никъалайæн йæ мызд йæ кабипетмæ æр-
бахаста, фæлæ йыи æй алы хатт дæр æххæстæй лæвæрд-
та, Никъала та йæ фæрсгæ пикуы бакодта.
Иухатт магазипы кусджытæй иу, кæлмæрзæнтæ, коф-
тæтæ æмæ æпдæр лыстæг дзаумæттæ чи уæй кæны æмæ
æхца йæхæдæг чи исы, ахæм чызг кæуындзастæй æрба-
цыд Никъаламæ. Зæрдæбыиæй, хъынцъымгæнгæйæ, ра-
дзырдта, боиы дæргъы цы ауæй кодта, уыдон аргъæй
йæм æртиссæдз тумапы уæлдай кæй баззад, уый. Æхца
æрæвæрдта хицауы раз. Никъала смæсты, бауайдзæф
кодта уæйгæнæгæн, карзæй, æртхъирæны хуызы загъта,
афтæмæй кусæн кæй нæй, дзаумайæи йæ аргъæй фылдæр
райсын фыдракопд кæй у æмæ æпдæр ахæм ныхæстæ.
Æхцайы тыххæй афтæ бауынаффæ кодтой: ам уал базза-
йæнт æмæ æлхæпджытæй исчи хъæстмæ куы æрбацæуа,
уæлдай мæ айстат, зæгъгæ, уæд чызг уыцы лæджы Ни-
къаламаг æрбакæндзæп.
! Æртæ бопы фæлæууыдысты æхца асыччы, стæй дæс
тумапгай тæхып байдыдтой. «Мызд куы райсои, уæд сæ
баххæст кæндзынæп»,— хъуыды кодта Никъала. Фæлæ
104
мæйы æмбисы мызд райсын афонмæ æхца хæрд’фесты.
Æмæ та ахъуыды кодта: «Цæй, кæд сæ агурæг уа, уæд
мæ мызд развæлгъау райсдзынæн æмæ...»
Рæстæг ивгъуыдта. Иæ уидæгтæ зæххы арф цы бæ-
ласæп нæма ацыдысты, уый зæй куыд фелваса, афтæ Ни-
къалайы дæр царды тымыгъ ахаста йемæ æмæ тæхы,
цæст ыл нæ хæцы.
Афæдзы фæстæ Никъала фидар бынат æркодта мага-
зины. Сæхимæ, Цæрæгаты хъæумæ, бацæуыпмæ-иу иуæй-
иу хатт рахъавыд, фæлæ йын пикуы бантыст. Р1æ фæл-
ладуадзæи мæй та депджызы был æрвыста.
Ницыуал баззад Никъаламæ йæ раздæры зæрдæйы-
уагæй. Ферох кодта йæ мады, йæ райгуырæп хæххоп хъæ-
уы. А фæстаг дыууæ азы писмойы гæппæл дæр пал пыф-
фыста сæхимæ. Никъала хорз быпаты кæй кусы, уый
дзырдæуыд Хæзнионæн, фæлæ уæддæр, фыццаджы хуы-
зæн, хатыд, сæ хъæуæй горæтмæ чи цыд, уыдонмæ, цæ-
мæй йын йæ лæппуйæн бирæ иæ, фæлæ иу къуымыхцы
уæддæр аласой. Мад-иу дис байдыдта, йæ хæлар хъæу-
бæстæй дыууæ азы размæ куы ничи зивæг кодта цыфæи-
ды уæззау æрвитæггагмæ дæр, уæд пыр та рогхæссинаг
дæр цæмæн афтæ æвæндонæй исынц?
Бирæ цыдæртæ иæ зыдта ныййарæг йæ фырты цар-
дæй, бирæ цыдæртæ йын.нæ хъæр кодтой хъæубæстæ.
Æртæ мæйы размæ цæрæгатаг лæппу, Хæзпионы хуын
йæ къухы, афтæмæй балæууыд Никъалайы фатеры. Уым
йемæ бадтысты Маса æмæ Лорæ. Уазæг салам радта
æмæ загъта Никъалайæн, йæ мад ьщ цыдæр хæрипæгтæ
кæй рарвыста, уый. Хордзенæй систа къапиæг гуымбыл
цавæрдæр æпæбæрæггъуыз хæцъилы тыхтæй, стæй иу
литр æмæ æрдæг кæм бацыдаид, ахæм хъуырау царв, йæ
сæр хæлыпы гæппæлæй æмбæрзт æмæ сипагæй баст. Æр-
бахæссæг сæ стъолыл æрæвæрынмæ хъавыд, фæлæхæдза-
ры хицаумæ куы бакаст, уæд фæкъæмдзæстыг. Иæхи
хуызæй йæм ницыуал уыд Никъаламæ. Ныссырх, йæ цу-
ры цы сылгоймæгтæ уыд, уыдонмæ йæ цæсгом бакæсын
дæр пал хъæцыд. Фефсæрмы сты йæ уазджытæ дæр, сæ
фысымы цыма худинаджы ми кæпгæ баййæфтой, уыйау.
Ус пыккасти, йæ астæуккаг æигуылдзыл цы фæрдыг-
джын сызгъæрип къухдарæн уыд, ^уымæ, чызг та цыма
йæ цонджы сахат фыццаг хатт федта, уыйау дзы йæ цæс-
тытæ пал иста. Фæлæ Никъала уæдмæ йæхиуыл фæхæ-
цыд.
105
— Уым уал’сæ пъолыл æрæвæр! — сдзырдта æрба-
цæуæгмæ тызмæг хъæлæсæй, цыма йын уый аххос уыд.
— Мыййаг, исты... пыстуан æрвитыс дæ мадмæ, ныр-
тæккæ фæстæмæ здæхыи? — сабыр æмæ æпкъард хъæ-
лæсæй бафарста хохаг, хæссинæгтæ куы æрæвæрдта.,
уæд.
— Бамбарын-иу кæп: ахæм æнæфеид митæ дзы ии-
цæмæн хъæуы, сывæллоп æпхъæл ма мыи у æви?..—ууыл
фæцис йæ ныстуаи Никъала. Æрбацæуæгæп фырмæстæй
йæ цæсгом туджы разылд, гъа ныр, гъа уæд йæ дзыхæй
схауыпмæ хъавыдысты къæдзæхау дæрзæг æмæ цъитн-
йау уазал пыхæстæ. Фæлæ, ус æмæ чызгмæ бакæсгæйæ,
йæхи пыуурæдта. «Фæлæуу, æз дæуæн цы хъæуы, уый
куы пæ бакæпон, уæд лæг ма фæхуииои»,— загъта хохаг
йæхинымæр, æпæдзургæйæ фæзылд æмæ рацыд.
Бирæ нал бафæстиат сты ус æмæ чызг дæр. Никъала
сыстад, сæ фæдыл къæсæры опг рахызт. Иуиæгæй куы
аззад, уæд фæкомкоммæ йæ мады æрвитæггæгтæм æмæ
та погæй смæсты...
4
Цæрæгаты хъæуæй чысыл фæсвæддæр ног агъуысты
уыдис æмбырд колхозы правлепийæн. Уырдæм æрхуыд-
той фыййæутты дæр, уымæн æмæ сæ дзырды сæр фос да-
рыны куысты тыххæй уыдис. Бопы фæткыл пыхас куы
фесты, уæд сæрдар бафарста:
— Кæд ма уæ искæмæп йæхимæ исты хъуыддаг ис,
уæд табуафси!
Сыстад, æрæджы Никъаламæ чи уыдис, уыцы лæппу
æмæ дзурын райдыдта.
Уый иу æмæ дыууæ хатты пæ фæхаста Никъаламæ
йæ мады æрвитæггаг, суанг техникумы куы ахуыр кодта,
уæдæй нырмæ; иу æмæ дыууæ хатты йын пæ дзырдта, дæ
мады ферох кодтай æмæ худинаг у, зæгъгæ. Фыццаг аз
кусын куы райдыдта Никъала, йæ хъæуккæгты раз йæхи
хорз лæгæй равдисын ма йæм стыр хъуыддаг куы касти
<(ныр æм ахæм митæ дæр ницыуал кæсыпц), уæд иухатт
фембæлдысты. Хорз æй суазæг кодта Никъала, уадз æмæ
пæхимæ раппæла, зæгъгæ. Фæлæ уазæг куы бакой кодта,
дæ мады зæрдæ иучысыл истæмæй балхæн, зæгъгæ, уæд
Цикъаламæ уый фаг æхца «нал уыд». Лæтшу йæхæдæг
æгъдауджыпдæр разыид: цъыпдатæ, джиппæйфыст кæл~
?°?
мæрзæн, *æпдахы. къæбæлтæ-йедтæ балхæдта æмæ сæ
радта Хæзинонæи йæ фырты помæй. Кæрон нал уыд уæд
мады цинæп.
Лæгшу æмбырды ракодта йгс фæстаг фембæлды кой
дæр:
— Фырмæстæй йæм мæ боп сдзурып дæр пал бацис,
зæгъыи, æгæр мын куы фæуа... Фæлæ æз ахæм фæндоп
хæссып: правленийы помæй хъаст ныффыссæм тæрхоп-
допмæ æмæ цы æмбæлы, уый йыи йæ фырты мыздæй
уромдзысты. Стæй æхца ардæм куы цæуой, уæд ам афтæ
дзурдзыстæм, цыма сæ мадæп йæ фырт йæхи барæй æр-
виты.
Хæзниои цы уавæры ис, ууыл ам ничи пыхас кодта,
уымæн æмæ йæ сеппæт дæр уыдтой сæхи цæстæй- Ныр-
ма йæхæдæг куыстхъом дæр у, стæй адæмимæ афтæ хæ-
ларæй фæцард, æмæ алчидæр йæхицæп хæсыл пымайы
уымæн исты феххуыс кæнып. Дзырдтой фыртæы йæхи
тыххæй. Иууылдæр æм мæсты кодтой, фæлæ куыд ба-
чыпдæуа? Тæрхондонмæ раттыпыл ничи сразы, мад æй
фехъусдзæп æмæ йын хъыг уыдзæп,,зæгъгæ.
Æппынфæстаг пыхасы бар ракуырдта фыййæутты
бригадир, зæропд партизан Темболат. Дзырддзæугæ лæг
уыд уый, стæн правлепийы уæпгтæн—сеппæты хнсдæр
æмæ уымæ уæлдай лæмбыпæгдæр байхъуыстой.
— Мæхи зæрды дæр уыдис,— дзырдта Темболат,—
фæлæ исчи афтæ куы зæгъа, йæхæдæг дæр пыззæропд
æмæ йæхи фæдтæ æхсæды. Æгайтма ныхас æпдæр исчи
райдыдта.
Хæзниоп пицы аххосджын у. Хæххон цæргæс дæр бæр-
гæ саразы йæ ахстон, адæймаджы къах кæдæм пæ хæццæ
кæиы, йе сырд бацæуæн кæдæм пæй, ахæм æдас ран ай-
пæг хохы цъассы, фæлæ йæ лæппыптæй зыгъуыммæ зон-
дыл хæст чи уа æмæ æпæ базырæй ахстоиæй йæхи чи æп-
пара, уымæп та цы у мады аххос? Никъала та, мæ хуртæ,
æвæццæгæп, æвзæр фæндагыл æрлæууыд, халæттæ йæ
алыварс æрæмбырд сты æмæ йæм йæ мад дæр æмæ хорз
адæмтæ дæр нал зыиыпц. Гъемæ, мæ дзæбæх кæсдæртæ,
мæпмæ та ахæм фæнд ис: бавдæлæм, æмæ тæрхондонмæ
нæ, фæлæ Хæзниоыæн йæ лæппуйы æвзæры кой дæр куыд
ничи кæна, афтæ. Ус колхозы дæр æпувыдæп фæкуыста
æмæ йып йе фыпддæс, йе та ссæдз боиы "фыссæм алы
мæй дæр æмæ йæм афтæмæй дæр йæ фаг хаудзæн. Но-
джы ма уыи зæгъып: кæд зæропд у, уæддæр, æз æй зо-
107
нын, йæ сæрмæ це ’рхæсдзæн лæвар фæллой исын. Фæлæ
йып исты æрхъуыды кæпып хъæудзæн: уæд та мæпæ сы-
вæллæтты хæдзармæ йæ цæст куы дарид, уæд ын уымæы
дæр иу-дæс боны бæрц иымаиккам.
Лæппуйæн та мæм ахæм фæнд ис: кæд йæхæдæг ыæ
цæуы ардæм, уæддæр ыы ныффыссæм йæ хицæуттæм,
æмæ йæ иу къуыри куыд рауадзой, афтæ. Стæй уæд ые
’хсæы куы уа, уæд, ау! Не ’ппæты бон ын куыд пицы ба-
уыдзæп, æмæ кæд йæхиуыл æрхудид...
Темболаты ныхасы фæстæ правлеыи бауынаффæ код-
та Хæзпиопæи алы мæй дæр фыпддæс боыы фыссыы. Кæд
ма колхозоыты иумæйаг æмбырд фылдæр дома, уæд та
фепдзыстæм.
Æмбырд ууыл ахицæп, фæлæ дыккаг райсом æпæн-
хъæлæджы рауад, Темболат иппæты цæмæй фæдзæхста,
ахæм хабар. Ас адæм кусыпмæ уыдысты, хъæу баззад
кæсдæр скъоладзауты æвджид. Горæтæй æрбацыд Хæз-
нионæы йæхн фырты цахъæн лæппу æмæ куы ныкæуыл
фембæлд, уæд хъæууынджы ныхасы фæзы къæйдурыл
æрбадти. Сывæллæттæ уайтагъд амбырд сты йæ алы-
варс. Æвæццæгæи, æхсæпады хъуыддаджы фæдыл æр-
бацыд, фыццаг хатт уыдис ацы хъæуы, фæлæ хорз зыдта
сывæллоны зæрдæ æмæ йыы сабитимæ хъæлдзæг пыхас
бацайдагъ.
Хæзпиоиæп йæхицæп йæ цæсгом пæ бахъæцыд уазæ-
джы размæ рацæуыи, фæлæ фæдзырдта иу чызгмæ æмæ
йыи загъта:
— Никъалайæ ма йæ афæрс, цыма дæхæдæг фæрсыс,
уыйау.
Чызг бафарста уазæджы.
— Кæй Никъала?
— Базыгаты.
— Бимболаты фырт?
— О...
— Æмæ дæуæи та цы бавæййы?
— Ницы, нæ хъæуккаг у...
— Гъемæ уæдæ дæ хъæуккаг уым горæты хъæмпын-
худ иыссагъта йæ сæрыл æмæ рестораптыл зилы.
Уыцы пыхæстæ Хæзпиоиæп йæхимæ дæр æрбайхт^уыс-
тысты. Ус сагъдæй аззад йæ мидбыыаты, йæ сæр разылд
æмæ къулыл баыцой кодта. Йæ лæг куы амард, уæдæй
пырмæ йьтл ахæм маст пикуыма сæмбæлд.
108
Чызг фæстæмæ æрбаздæхт æмæ радзырдта уазæджы
Дзуапп.
— Уый худæджы уазæг у, дæ нывонд фон æмæ дæ
хъазгæ кодта, æзыпма йæ æцæг федта... Макæмæи-иу
дзур уыцы иыхæстæ,— загъта ус чызгæп æмæ мидæмæ,
хæдзармæ бараст. Дуар йæ фæстæ рахгæдта æмæ, ставд
цæстысыг калгæ, йæ хуыссæпы бадæлгом...
Уазæг цы æпæрхъуыды пыхæстæ загъта, уыдои æиæ-
кæрон сагъæсы бафтыдтой мады æмæ ма фырмæстæй цы
акодтаид’, уый дæр нал зыдта. Хъæмпынхуд фенхъæлдта,
ам, сæхимæ, тымбыл даргъ тихалæгæй сывæллæттæ цы
хъазæи худтæ- абийынц, ахæм. «Рестораытыл зилы» та
бамбæрста, цыма йын йæ хæдзары нæй, цы бахæра, уый,
ам, хохы, иуæй-иутæ куывдтæ æмæ хистытыл куыд фæзи-
лыпц, афтæ.
Цынæ фыдбылыз, цынæ æнамопддзипад уадис иыййа-
рæджы цæстытыл, ахæм пал баззад. Æппыпфæстаг йæ
хъуыдытæ ууыл банцадысты, æмæ йæ лæппу царды ми-
дæг цæуылдæр фæтыхст, фæлæ йæ сæрмæ не ’рхаста æх-
хуысмæ æрбарвитып æмæ афтæмæй фыдæбоп кæпы.
Æмæ та ам дæр аххос мад иууылдæр йæхимæ райста.
Ныр ып иу-æртæ мæйы бæрц ардыгæй ницыуал арвыста,
æмæ йæм афтæ каст, цыма йæхи хъуаг пыууагъта æмæ
ма мадæп дæр æрбарвыста лæвæрдтæ. «Фæлтау мып
мæрддзагæи куы бахъуыдаиккой!»—сагъæс кодта уый.
Кæуынæй кæй иицы ис, уый раджы базыдта Хæзпиоп.
Бирæ хъуыдытæ фæзыпд йæ сæры йæ фыртæи баххуыс
кæпыпы тыххæй, фæлæ уал иыртæккæ йæ хъæбулы æпа-
монддзинад худæй æргомдæр пицæмæй зыны æмæ уал
уымæп исты саразып хъæуы, цалыимæ уыцы æрбацæуæг
фæстæмæ здæха, уæдмæ.
Хæзпиои ныссæрфта йæ цæссыгтæ, цас йæ бои уыд,
уыйас афтæ скодта йæхи, цыма æппыидæр ницы фе-
хъуыста, мур маст дæр дзы пæй, æмæ ахæм хуызы бацыд
йæ сыхæгтæм. Худæпбыл æмæ хъæлдзæгæй радзырдта
йæ цыды сæр. Дард кæмдæр быдыры йæ хойы лæппуйæп
раджы пыфс бавæрдта иымæтхуд скæпынæй æмæ ис цæ-
уæг уырдæм, фæлæ пыртæккæ урс къуымбил пæй æмæ
кæд иу уæргъуынæп исты гæнæп ис, уæд... Бирæ лæгъ-
стæгæнинаг уыд Хæзпион йæ сыхагæп, фæлæ йæ уый сæр
нæ бахъуыд. Ус æй фæуагъта дзургæ-дзурып æмæ йып
уайтагъд радавта уæргъуыьг.
Æхсæв-бопмæ цъыпд дæр не ’ркодта Хæзпиоп. К/ьуым-
109
бил бахсыдта, бапырдта, йæ саутæ йып æрдугай фев-
зæрста, бауæрста йæ, ю>уыдырыл æй ныккодта. Райсомы
та йæ бахаста сыхæгты чыпдзмæ, уый йыи йæ кæрæттæ
æмæ йæ астæу бахуыдта машипæйæ æмæ аходæп афоп-
мæ худ сцæттæ. Сывæллæттæй кæйдæр руаджы базыдта
Хæзнио*п, уазæг фæсæмбисбоп здæхы, уый æмæ уæд, цы-
ма хъæдмæ цæуы, йæ бæпдæн йæ цопгыл, афтæмæй ацыд
бæлццопы размæ æмæ йæм æрхы æпхъæлмæ касти.
. Лæппу куы æрбахæццæ йе ’мбæлæджы цурмæ, уæд
уæлбæхæй йæ сæрæй акуывта усæн æмæ йæ фæидаг
дарддæр дарыпмæ хъавыд, фæлæ йæм Хæзпиоп фæлмæп
хъæлæсæй сдзырдта:
— Дæ мад дæ хурæй бафсæдæд, мæ хъæбул, иу пы-
хасмæ мæм фæлæуу.
Лæппу æиæ дзургæйæ бæхæй æргæпп ласта.
— Дæ нывопд фои, бирæ пыхасаг дæр мæ иицы ис,
фæлæ горæтмæ цæуыс æмæ хатыр бакæн...
— Табуафси, мæ мады хай...
— Уым, горæты, мæ лæппу кусы, зопгæ дæр æй кæп-
дзыиæ — Никъала...
— Базыгаты Никъала?
— О, дæ фæхъау фоп æмæ йын мæнæ пымæтхуд
бауæрстон æмæ дыи кæд зып нæ уыдзæп, уæд æй демæ
айс...— Æмæ Хæзпион йæ ропæй раласта пымæтхуд...—
Искуы йæ атъысс, бирæ быпат ып нæ хъæуы.
— Æмæ дзы цы кæпы?
— Уæддæр, зæгъын, хъæмпыпхудæй хуыздæр уыдзæп
æмæ, дæ сæрыл мæ æрхæссой, ма йæм фæзивæг кæи.
Лæппу фембæрста хабар, йæ зæрдыл æрбалæууыд,
зпои сывæллæттæй кæмæндæр цы иыхас загъта Никъа-
лайы тыххæй, уый, æмæ фефсæрмы. Æвиппайды йæ къу-
хы дзуапп радтып пал бафтыд. Исдугмæ йæ зæрды уы-
дис зæгъыи, ома дæ фырт ахæм дзаумайыл нæ барвæс-
дзæн, фæлæ мадæп йе ’пкъард хуызмæ куы бакасти, уæд
йæ пыфс иал бахаста, апста йæ æмæ йæ хордзеиы пы-
вæрдта.
— Лæгтыдзуарыл фæдзæхст фæу, дæ папайыл сæр-
æгас, æнæнизæй куыд сæмбæлай...-— æмæ ма бирæ ахæм
зæрдиаг куывдтытæ фæкодта Хæзппоп бæлццопæп, йæ
цæст æй цалынмæ уыдта, уæдмæ дæр.
Хæзниоп сæргуыбырæй рараст фæстæмæ сæхимæ. Иæ
зæр’дæ чысыл фенцаддæр: худ арвитын къухы бафтыд,
стæй, чи зопы, йæ лæппуйы хабар хъæубæстæй дæр ппчи
110
фехъуыста. Æрбакæсæпæй куы æрбахызт æмæ уæлмæрд-
ты цурмæ куы æрбахæццæ, уæд йæ зæрдæ пыммæйдар
и. Уым фæкомкоммæ йæ лæджы цырты дурмæ æмæ, йæ
мой цыма удæгасæй йæ разы лæууы, афтæ йæм бадзырд-
та: «Нæ комбæсты æхсæн дæхицæй сæрæидæр куы ничи
уыд дæ карæптæй, уæд дæ иупæг фырт...»— Уымæй дард-
дæр зæгъыи нал бакуымдта мады зæрдæ æмæ фыдбылыз
фыдæн йæхи аххос фæкодта: «Хæрзаудæп цæуылпæ кæ-
пыс дæ иунæг хъæбулыл?»
5
Иу фæсæмбисæхсæв Никъалайы фатср куы бахостæ-
уыд, уæд фенхъæлдта, æвæццæгæн та уыцы æнæхайыры
хъал адæм æрбацыдысты. Фæлæ ацы хатт уыдысты ми-
лицæйы кусджытæ æртæйæ. Никъала тæрсгæ, мыййаг,
иæ фæкодта, æрмæст æм диссаг фæкаст,. цы сæ хъæуы?
Æрбацæуджытæй иу куы равдыста Никъалайæн æрцах-
сыпы æмæ баджигул кæпыны бары гæххæтт, уæд сæм
чысыл фæмæсты æмæ сæрыстырæй сдзырдта:
— Аипп ма уæд, фæлæ уæ цымæ кæдæм цæуыи хъуы-
дис, уыцы адрис уып пæ фæивддзаг?
Хæдзарæй йæ куы кодтой, уæд милициоптæй, æвæц-
цæгæн, фæлмæнзæрдæдæр чи уыд, уый йын загъта, ома
’ дæ зæронд палто рахæсс демæ, бахъæудзæи дæ, фæлæ
йыл Никъала былысчъилæй бахудт. Уый скодта æрмæст
йæ дзæбæхдæр китель, райс’та йæ хъæмпыпхуд æмæ аф-
тæмæй рацыд. Худæджы хуызæн æм кастысты милицæ-
йы митæ. Уый æнхъæлдта, фылдæр-фылдæр иу-дыууæ
сахаты афæстиат уæвын, стæй хъуыддаг рабæрæг уы-
дзæн æмæ йæ рауадздзысты.
Уырдыгæй йæ ахæстоимæ л<уы кодтой, уæд чысыл
фенкъарддæр, фæлæ та уæддæр йæхинымæр загъта:
«Ныртæккæ дзы мæ хорз хæлæрттæй иичи ис, фæлæ рай-
сом уыдон хабар куы базоной, уæд...»
Ахæстоны къæсæрæй куы фæмидæг, уæд-иу кæддæр
рестораны къæсæрæй куыд бахызт æмæ барæй,.йæхи рав-
дисыны тыххæй, йæ мидбыпаты лæугæйæ адæмыл куыд
фæлгæсыд, афтæ нæ, фæлæ къæсæргæрон æнæбары сагъ-
дæй баззад. Ам дæр та йыи разыид лымæптæ. Æртæ лæп-
пуйы фестадысты Никъалайы размæ, фæлæ сеппæтæй
фæраздæр, «шофыры» куыст чи кодта, йæхицæн «Побе-
дæ» кæмæ уыд, ахæм лæппу. Уый, цыма Никъаламæ æн-
111
хъæлмæ каст, афтæ йæ къухтæ ныппæлæхсар кодта пыхъ-
хъæбыс æввопг.
— А! Никъалай Бимболатович! Алы бон æгас пæм
цу! Уæддæр, сымахардыстæн, халопау ме 'уæпы кæсын!
Нæ дын дзырдтон, Никъала, æз æмæ дæуæн фæстагмæ
æпæ фембæлгæ нæй, зæгъгæ? Хъуыды ма кæныс?
Никъала нæ баузæлыд йæ пог фысымыл. Мæйы раз-
мæ йæ дуканийы давды тыххæй кæй æрцахстой, уый’зыд-
та. Æмæ йæ кæд иыр йæхи хуызæн хоны, уæд... Æнкъард
хъуыдытæ фæмидæг сты Никъалайы сæры.
— Цас? — æвиппайды йæ афарста æпдæр лæппу, цы-
ма йæ рагæй зоиы æмæхæ дзырд иумæ конд уыдис, ахæм
барджып хъæлæсæй.
— Куыд цас? — нæ бамбæрста Никъала.
— Цас расæрфтай?
— Дæ фаджысдон сæхгæн! — фæхъæр ыл кодта шо-
фыр.
— Æмæ цы, бафæрсæи пæй? Уый дæр махæй у...
— Махæй! — сфæзмыдта йæ шофыр.— Кæйдæр аф-
тид дзыппы дæ къух афсæрстай æмæ ды дæр махæй...
— Æмæ цы стут мæпæй уæлдай?
— Сæхгæп дæ фаджысдоп!..
— Кæниод цы?
— Кæнпод афтæ! — шофыр йæ къух дард фæхаста
æмæ дзæхст! Цæф кæуыл сæмбæлд, уый, æвæццæгæн, ин-
нæты æфсæрмæй йæ къух фæхъил кодта æмæ уæд цæф-
тæ дыууæтырдыгæй дæр сбирæ сты. Чысыл цыдæртæ дзы
сæмбæлд шофырæн йæхиуыл дæр.
Диссаг фæкаст Никъаламæ уыцы хабар. Ахæм чысыл
пицæйы тыххæй адæймаджы спæм, æмæ дæхæдæг дæр
нады бахау... Хыл цæмæй иннæтыл ма аихъæвза, уый
тыххæй иргъæвыпмæ фæци. Æмæ куы басабыр сты, уæд
дзуры шофырмæ:
— Бахатыр мын кæнут, фæлæ кæрæдзийы бамба-
рæм... Ардæм чи цæй фæдыл æрбахаудта, уый мæ хъуыд-
даг пæу, фæлæ мæхи тыххæй æз уый зæгъып, æмæ мæп-
мæ аххос пицы ис, ай рæдыд хъуыддаг цыдæр у...
— Ома, рæстæй дæ æрцахстой? — мæстыхуызæй
афарста шофыр.
— Бæгуыдæр.
— Æз та зылып дæи?
— Уый дæхæдæг зопыс.
— Ха-ха-ха! Нæ йæм хъусут! Цæвиттоп, æз къæрпых
112
дæи æмæ йыл сæттын, фæлæ ды та — сыгъдæг, зæды
хуызæн, и?
— Æз никæй бастыгътон,— тызмæг дзуапп радта
Никъала.
— Никæй, зæгъыс? — хæстæгдæр æм балæууыд шо-
фыр.— Æрмæст-иу мæнæи мæ машинæйæн кæй бафыс-
тай иу мæйы дæргъы, уый дæр дæ мыздæй дыууæ хатты
фылдæр уыд, уæд ма-иу ресторапы, кæм цы гуыбыпдзæл
адæм ис, уыдон та кæй хардзæй хыгътай? И?
Шофырæи йæ цæсгом туджы разылд, Никъалайы’урс
кителы æфцæгготмæ бавиæлдта æмæ, æвæццæгæп, ам
дæр та хыл рауадаид, фæлæ уæдмæ рæбипаг сыптæгæй
иу бæрзопд, бæзæрхыг рихиджын лæг сыстад æмæ сып-
дæггай рацыд хылгæнджытæм. Шофыры цопгыл æрхæ-
цыд æмæ йæ æрæлвæста:
— Дæ къухтæ æгæр даргъ сты æмæ сæ цыбыр дар.
Уый адыл Никъалайы йæхи цурмæ бакодта.
— Никъалай Бимболатович! — фæсте ма дзырдта
шофыр мæстæймарæгау.— Æз æмæ дæуæй цы хъуаджы-
дæр ис, уый зоныс? Æз æргом давæг дæн, ды та сусæг
давæг. Афтæ, нæ?
«Ай кæдæм æрбахаудтæп?»— хъуыды кодта Никъа-
ла æмæ йæ зæрдæ ноджы нытталыпгдæр. Уыцы минут
йæ сæры ахæм хъуыды фæзынд æмæ над цы у?!—Уы-
мæй дæр ын хъыгдæр уыдис. Ау, йæ зонгæтæ иууылдæр
ацы шофыры хуызæп сты? Уанцон нæу! Никъалайы цæс-
тытыл ауадысты йæ сыхаг Маса, йæ хæстæгдæр æмбæлт-
тæ æмæ йæхинымæр загъта: «Кæд ма искæуыл æууæпк
ис, уæд мæ ахæстонæй нæ, фæлæ ингæнæй дæр скъах-
дзысты».
Цалдæр сахаты фæстæ йæм фæдзырдтой бафæрсып-
мæ. Фæлæ Никъалайы сагъæстæ æпдæр уыдысты: «Ныр
рабæрæг рæдыд æмæ мæ уадзгæ кæнынц». Дуарæй рахи-
зыны агъоммæ йæ рагоп хæлар æмæ пыры зиаг шофыр-
мæ ахæм цæстæнгасæй бакаст, цыма афтæ зæгъыпмæ
хъавыд: «Уыныс, æз фæцæуып, фæлæ ды ам баззайдзы-
нæ». Куы йæ фæцæйкодтой, уæддæр æнхъæл уыд, афоп-
мæ йæ лымæнтæй иукъорд уым милицæйы хицауы каби-
неты хъуыддаг алыг кодтой æмæ æпхъæлмæ кæсыпц йæ
фæзынынмæ. Иннæтæ та æдде, кæцы рестораимæ ацæу-
дзысты, ууыл ныхас кæпыиц.
Горæты уынгты æхгæд машинæйы цæугæйæ, Никъа-
ла пикæй федта. Милицæйы дæр стыр хицæуттæй пикæ-
Я Рæствæндаг
113
мæ бахауд, фæлæ хуымæтæджы слестгæнæгмæ. Нпкъа-
лайы стыр иыхæстæм уый сабырæй загъта:
— Дæ хъуыддаг мæнмæ лæвæрд ис æмæ йæ мемæ
кæн. Кæд дæ милицæйы хицау æмæ прокуроры феныи
фæнды, уæд та уымæн дæр нс æгъдау: уым, ахæстоны,
дæ бон у ныффыссын курдиат, хицаумæ йæ ратт æмæ йæ
уый æмбæлып кæыдзæн, кæдæм хъæуы, уырдæм.
Никъалайы зæрдæ бауазал уыцы уæззау æмæ ихы
къæртты хуызæп иыхæстæй. Бирæ цæмæйдæрты фыдæн-
хъæл фæцис уыцы бои. Иуы дæр пæ федта йе ’рдхæрд-
тæй. Фæстæмæ йæ ахæстопмæ куы акодтой, уæд æм ка-
мерæйы дуары раз ницыуал баззад абоп райсомы сæры-
стыр цæстæыгасæй. Къæсæрæй куы бахызт, уæд комком-
мæ бацыд йæ сынтæгмæ æмæ æнæдзургæйæ æрбадт.
Слестгæнæгæй чи æрбацæуы, уый фылдæр хатт бæрæг
вæййы йæ цæсгомæй. Ничи бафарста Никъалайы йæ
хъуыддагæй, æрмæст шофыр, йæ къорды æхсæпæй Ни-
къаламæ амонгæйæ, цыдæртæ дзырдта, æмæ уымæн дæр
бæрæг уыд йæ хуызыл: тынг ферадис Никъалайыл, фæ-
лæ хъæрæй дзурын йæ цæсгом нæ бахъæцыд.
Суанг талынггæрæттæм фенхъæлмæ каст Никъала
цавæрдæр зæрдæфæлæууæи пог хабармæ, фæлæ никуы
æмæ ницы. Чи зоны, хицæуттимæ зын дзурæн у.йæ рауа-
дзыны тыххæй, фæлæ йыл ныронг тыпг чи мæт кодта,
ресторанты хæринагæй дæр ын афтæ чи дзырдта, уый дæ
аккаг нæу, зæгъгæ, уыдонæй иу куыд пæ æрбазындис, иу
чысыл хуын куыд ничи æрбалæвæрдта?
Ралæууыд дыккаг бон, фæлæ та уый дæр, фыццаджы
хуызæн, хорзæй ницы æрхаста. Никъала слестгæнæгæй
камерæмæ æрбаздæхт ноджы æнкъарддæрæй.
Бонтæ ивгъуыдтой кæрæдзийы фæстæ æмæ Никъала-
йы зæрдæйыл ныдзæвып байдыдта уазал комы улæфт.
Афтæ æрцæуы хæххон зымæг дæр. Быиæй ма кæмтты йæ
бур дарæс ласынвæид нæ фæкæиы хъæд, цъæх фæдары
кæрдæг, фæлæ иуахæмы бæрзопддæр хæхты цъуппыл
фæзыиы мит, фæлæ дыккаг хатт дæлдæр æруадзы йæ
рон æмæ сындæггай, хъуызгæ-хъуызгæ, йæ уазал урс пæ-
лæз бамбæрзы зæххыл æгасæй дæр.
Федта Никъала, æнхъæлмæ кæмæ каст, уыдопæй цал-
дæры. Сæ иутæ уыдысты йæхи хуызæн, ахст, иинæтæм
фæсидтысты æвдисæпты охыл, фæлæ сæ æпхъæлцаудæр
кæмæй уыд, уыдонæй алчидæр йæхи фервæзыны фæдыл,
йæ бон цы уыд, уымæй пыгæдта Никъалайы. «Ипгæпæй
114
дæр мæ скъахдзысты» кæмæй дзырдта, уыдон сæ бы-
цъынæг тыдтой, цæмæй тагъддæр фæдæлсыджыт уа æмæ
фыдбылызтæ иууылдæр йемæ ахæсса. Ахæстонмæ æр-
байхъуыст: Мария Кирилловпайы йæ куыстæй систой.
Ныр ып рæстæг фылдæр уыд, фæлæ никуы æрбацыд, æр-
витгæ дæр пикуы пицы æрбакодта. «Æрдхæрдты» сурæт-
тæ йæ цæстыты раз радыгай сыффытт кодтой, фæлæ йæм
иыр нттæг ирдæй разыид се ’цæг цæсгом.
Йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ царды рагон бонтæй иу.
Сывæллон ма уыди уæд, х’ъæуæй æддæдæр иунæгæй цæ-
уын дæр пикуыдæм уæндыд. Иухатт йе ’мбæлттимæ
хъæдæрдузы куырмæрсытæй хъазыдысты. Йæ цæстытæ
йып бабастой нымæтхудæй, сæхæдæг сусæгæй фæтъæ-
бæртт кодтой æмæ хъæуы бамидæг сты. Никъала цалып-
мæ пæ бафæллад, уæдмæ фæцагуырдта йе ’мгæртты,
стæй куы сфæлмæцыд, уæд ракаст æмæ... сывæллæттæй
иу дæр уым пал... Иунæгæй баззад. Фæтарст. Скуыдта...
Æмæ уыдон сабитæ уыдысты, хъазгæ кодтой, фæлæ
адон та?..
Æцæг иупæг ныр у. Ипнæ ахст адæмы хъауджыдæр
æм никуы ничи пицы æрбалæвæрдта, ничи æрбацыд йæ
фепыпмæ. Æмæ йæ зæрдæ ныддур, рухсы цъыртт æм пал
зыидис.
Куыдфæстæмæ йып уыцы «æрдхæрдты» сурæттæ тар
кæиын байдыдтой æмæ Никъаламæ сыгъдæгæй æрбазын-
дысты, кæддæр сæ ныхæстæ æмæ сæ зæрдиаг амыпдтæ
кæмæп ницæмæ дардта, уыдон.
Цæрæгаты хъæуккаг, горсоветы депутат иу боп фæ-
сидт Никъаламæ, йæ фарсмæ йæ сбадып кодта æмæ йын
бирæ фæдзырдта царды фæпдæгты тыххæй. Йæ цæстмæ
йыи бадардта: советон дуджы адæймаджы кад уымæй
нæу, æмæ ресторанты рæдау уа æмæ кæм цы гуыбындзæл
ис, уыдоп дзр.1 раппæлой. Скодта йыы йæ мады кой дæр.
Хæзиион кад æмæ радæй фæцард æгас хъæуы астæу.
Суапг æппæт комбæстæп дæр арфæйаг у. Уымæи фе-
ххуыс кæпып алчидæр йæхицæн хæсыл пымайы. Афтæ-
мæй йæ иуыæг фыртæй та быптопдæр ферох.
Кæддæр йемæ техпикумы чи ахуыр кодта, ахæм лæп-
пу та йын комкоммæ афтæ загъта: «Хæмпæлгæрдæджы
аныгъуылдтæ æмæ дæм уырдыгæй тулдз бæлæстæ дæр
иал зыиынц, хорз адæмæй пикæйуал уыпыс».
Иу æмæ дыууæ нæ уыдысты ахæм дзурджытæ, фæлæ
Никъала, æвæццæгæп, æгæр адард йæ рæдыд фæпдагыл
115
аемае никæмæ байхъуыста. Хаттæй-хатт-иу афтæ Дабр æн-
хъæлдта: хæлæг мæм кæнынц...
Хъыгаг æрмæст уый уыд, æмæ-иу уыцы хæларзæрдæ
адæмæй алчидæр йæ хæс æрмæст уыцы иу хатты ныхæс-
тæй ахицæн кодта мады тыххæй дæр æмæ Никъалайæн
йæ куысты тыххæй дæр. Галиу зопдыл æй чи ардыдта,
йæ руаджы минас чи кодта, уыдон та йыл лывдзæг кæр-
дæгау стыхстысты æмæ йæ уæгъд пал уагътой...
Фæцыд æфсæндуары хъæр æмæ уый аскъуыдта Ни-
къалайы сагъæсты хал.
— Базыгов! — æрбадзырдта хъахъхъæпæг, йæ къухы
чыргъæд, афтæмæй. Никъала исдугмæ йæ мидбынаты
бадгæйæ баззад. Кæд йæ слест фæцис, уæддæр пыр изæ-
рыгои тæрхондонмæ кæнып афон пал у. Уæдæ хæрипаг
æрбадæттын кæпæ йæ фёнæг æрбацæуæгмæ дæр пе
’нъхæлмæ каст.
— Базыгов Николай Бимболатович! — хъæрдæрæй
загъта хъахъхъæнæг.
— Дæумæ дзуры,—фесхуыста йæ йæ сыхаг. Æмæ
уæд уый дæр сыпдæггай рацыд дуаргæронмæ,
Хъахъхъæиæг систа чыргъæдæй гæххæтты гæбаз æмæ
йæм æй радта. Никъала æппæты фыццаг æркаст къух-
æвæрдмæ, фæлæ уый афтæ хылы-мылы фыст уыд, æмæ
йыи ницы равзæрста, стæй райдыдта сæрæй кæсып:
«Æрæджы уыдтæп Цæрæгаты хъæуы комаидировкæйы.
Дæ хабарæп дыи пицыма зыдтой. Дæ мады фæдзæхстмæ
гæсгæ дып æрвитын иымæтхуд æмæ ма æпдæр зæрдæ-
лхæпæитæ».
Ныййарæджы коймæ Никъала исдугмæ сагъдæй
баззад.
— Авдæлон кæн чыргъæд æмæ гæххæтты дæ къух
æрфысс! — сдзырдта йæм хъахъхъæнæг. Уыцы иыхæстæ
дæр иицæмæ æрдардта Никъала. Нымæтхуд йæ рахиз
къухы иылхъывта æмæ цыма йæ алыварс æппындæр ии-
цы уыны, ахæм æнæбæрæг цæстæпгасæй касти. Ницыуал
баззад йæ хъуыдытæй ам; атахтысты йæ райгуырæн
хъæу Цæрæгатæм. Йæ зæропд мад, цæссыг калгæ, йæ
дæлармы нымæтхуд, йæ къухы та къаниæг хордзен, бирæ
азты дæргъы йæ фыртæн хуынтæ кæм фервыста, уый,
афтæмæй æрбалæууыд йæ цæстыты раз. Цыма мад цы-
дæртæ зæгъыпмæ хъавыд, фæлæ йæ зæрдæ æрбауыпгæг
æмæ йæ бон ницыуал бацис. Уæддæр ма арф ныууылæ-
фыд, йæ былтæ базмæлып кодта æмæ Никъалайы хъус-
тыл ауад: «Уый цы бакодтай, мæ хъæбул, куыд иунæгæй
баззадтæ?..»
ЧИДÆР
1
Ладемыр æмæ Дадиккайы кæд сæ сыхæгтæ къулбадæг
хуыдтой, уæддæр та сæм ацы бон дæр кæйдæрты фыд-
дæрагæн бæрæгбон уыдис. Ладемырæп йæ галиу къу-
хы — физопæг, йæ рахизы — арахъы сыкъа, афтæмæй
райдыдта кувын. Йæ ус Дадикка кæрдзыпкоид пæма фæ-
ци æмæ архайы арынджы уæлхъус. Сæ лæппу Хъази,
фондзаздзыд цæрдæг, зæрдæмæдзæугæ саби, зилдух кæ-
ны йæ ’мады алыварс æмæ цы хуызы йæ къухы æфты, уы-
мæй æмбарын кæиы, стоиджы йын кæй у, уый. Хъæрæй
дæр бæргæ зæгъид йæ фæндон, фæлæ пæ уæпды. Фæл-
мæпзæрдæ æмæ æфсæрмдзæстыг сывæллоп у Хъази.
Нæмгæ нæ, фæлæ йæм тызмæгæй куы сдзурыпц, уæд дæр
асырх вæййы, скæуыимæ йæ бирæ пал фæхъæуы.
— Напа! — сдзырдта лæппу фæлмæн хъæлæсæй æмæ
скаст хæрдмæ, йæ мадмæ.
— Фæлæуу уал! Нæ мæлыс! Уæртæ уал скува! — фæ-
хъæр ыл кодта мад. Уый адыл йæ фырты сæрæй фелвæс-
та худ æмæ йæ зæхмæ фехста.
— Дæ худ, сисып нæ зопыс, æвзæр, кувгæ куы фæкæ-
пыпц, уæд?
Хъазийæп, чи зопы, йæхи хъуыдыйы дæр æрцыдаид
йæ худ сисын, фæлæ йæ барæй пæ систа. Цæфтæ йыл
арæх сæмбæлы. Сывæллæттæй йын чидæр куыд баца-
мыдта, афтæ йæ худы тенкайы мидæг пыппадта цавæр-
дæр бызгъуыртæ. Гъе, æмæ худ йæ сæрыл куы вæййы,
уæд æм цæф тыпг иæ хъары.
— Дунескæнæг кадджыи хуыцау, бæрзопдæй нæм
кæсыс æмæ пæм дæ дзæбæх цæстæй ракæс,— кувы Ладе-
мыр, йæ цæсгом æмæ йæ цæстæпгас хæрдмæ, хæдзары фи-
сыпмæ сарæзта, афтæмæй. Хъази дæр скаст, йæ фыд кæ-
дæм каст, уырдæм æмæ дзы федта æрмæст хæлуарæджы
тын. Дыиджыр хæлуарæг бады йæ тæккæ астæу, хаттæй-
хатт йæ къæхтæ базмæлып кæпы. Хъазийы бæргæ фæп-
117
дыД, уыцы уадид йæ мады куы афарстаид, фæлæ зыдта,
йæ фарст фылдæр хатт цæф кæй расайы, æмæ нæ бауæн-
ДЫД.
Ладемыр куывд фæцис, арахъ апызта æмæ хæрыпыл
æрбадт. Дадикка радта сывæллонæн уæливыхы æрдаег
æмæ йæхæдæг дæр æрбадт фыпгыл.
Хъази фæиыфсджындæр. Цькфæнды фыдбылыз ыл
цæуа, уæддæр пыр йæ хай йæхирдыгæй фæци æмæ уы-
мæп тас пал у. Скомдзаг кæпы уæливыхæй æмæ та цар-
мæ, хæлуарæгмæ, скæсы. Хаттæй-хатт сдзурыимæ дæр
рахъавы, фæлæ йæ фыдмæ куы бакæсы, уæд та йæ иыфс
пал бахæссы. Тынг æй фæиды базонын, хæлуарæг йæ
дзæбæх цæстæй.куыд ракæсдзæн, уый æмæ йæ цæстытæ
пал исы хæдзары фисыиæй. .
Уæдæ уæливыхæй дæр бирæ пал ис, хъæугæ дæр æй
тынг нал кæны. Цæмæй ма тæрса! Хъази йæхи нал ба-
урæдта. Йæ фыд æй куыд пæ фехъуса, афтæ сабырæй
фæрсы йæ мады:
— Напа, хуыцау уæлæ уыцы хæлуарæг у?
Уыцы фарстмæ мад афтæ фелхынцъ кодта йæ цæс-
гом æмæ Хъази пицуал сдзырдта, хæлуарæгмæ кæсын
дæр пал уæндыд, æрмæст ма æнæбары æууылдта, уæли-
выхæй цы аззад, уый. Р1æ худ систа зæххæй, йæ тепкайы
бызгъуыртæ йын бадзæбæхтæ кодта æмæ йæ ’рсагьта йæ
сæрыл. Цы вæййы, куыд вæййы, кæд худ йæхæдæг пицæ-
йаг у, уæддæр цæф хорз уромы.
2
Мад æмæ фыд æххæст иæма фесты хæрд,, афтæ уып-
гæй æрбайхъуыст:
— Уæ, Ладемыр!
— Уæдмæ дæр уал дæ бииоитæй иу дæр мауал баз-
зайæд! — сдзырдта Ладемыр æмæ йæ усмæ худæпбылæй
абакаст.
— Чи та у, чи? — афарста Дадикка æмæ сыстад ру-
дзыпгæй акæсынмæ.
— Ма йæм акæс, фепдзæн дæ! — фæхъæр ыл кодта
Ладемыр.— Уый иæ колхозы бригадир у. Кусджытыл та
зилы. Хъази, ауай дуармæ æмæ йып афтæ зæгъ, абон
райсом, зæгъ, сæ дыууæ дæр горæтмæ ацыдысты.
Хъази уыцы иугæпп фæкодта æмæ дуары æдде фæ-
цис. Уайтагьд æдде дзурæджы раз февзæрд.
113
— Абоп райсом, дам, горæтмæ ацыдысты сæ дыууæ
дæр,— загъта бригадирæн.
— Чи дын загъта уый? — бафарста бригадир.
— Лади! — æнæхиндзуапп радта Хъази.
— Æмæ кæм и йæхæдæг?
— Уæртæ хæдзары.
— Уæдæ бацу æмæ йын афтæ зæгъ: куыдз дæр, зæгъ,
куыдз æмæ ды дæр — куыдз!
Бригадир мæстыйæ фæзылд æмæ ацыд, Хъази та цип-
гæнгæ смидæг хæдзары. Бригадиры ныстуап тагъддæр
куы загътаид, уый йæ бæргæ фæпдыд, фæлæ дзы ныхæс-
тæ ферох сты æмæ ферхæцыд.
< — Загътай йын? — афарста Ладемыр.
— О!
— Æмæ дæм пицы сдзырдта?
— Иу куыдз, дам, куыдз у æмæ, дам, иипæ куыдз дæр
куыдз у...
— Мæпæй дыи загъта?
— О, Ладийæи, дам, афтæ зæгъ.
— Уæдæ ам дæн, уый йып загътай, æдылы къоппа„
и? — зæгъгæ, Ладемыр фæгæпп ласта æмæ Хъазийы хъус
сивæзта. Хъази йæхи атыдта æмæ йæ мады хъæбысмæ:
йæхи баппæрста.
— Афтæ дын куы фæзæгъæм «ам не стæм»,уæд-иу ды
дæр æндæр мацы дзур, бонвыддæр! — зæгъгæ, Дадикка
асхуыста йæ сывæллопы.
Мад æмæ фыд та æрбадтысты фынгыл. Хъази, йæ уæ-
ливыхы къæбæр йæ къухы, афтæмæй рахызт кæртмæ.
3
Хъазийæп йæ маст бирæ нæ"ахаста. Къаниæг къæбы-
ла æрбазгъордта йæ размæ æмæ уый дæр æмбарып код-
та, уæливыхæй йæ ахæрын кæй фæнды, уый. Хъази йып
иу къæбæр аппæрста. Къæбыла йæ тæхгæ-тæхын ацахс-
та. Уыцы дæсииад диссаг фæкаст Хъазимæ æмæ йæхæ-
дæг дæр фæлварын райдыдта. Къæбæр сæппæрста хæрд-
мæ, йæ дзых æм фæхæлиу кодта, фæлæ уый йæ фындзы
рагъыл сæмбæлд æмæ зæхмæ ахауд. Хъазын бацайдагъ
Хъазийæн. Иу къæбæр къæбылайæи аппары, инпæ та
йæхæдæг фæлвары ахсыпыл, фæлæ фæстагмæ дыууæ
дæр къæбылайы амæттаг фæвæййынц.
Цæхгæрмæ уыигæй æрбайхъуыст машииæйы хъæр.
119
Хъази азгъорынмæ хъавыд йæ размæ, фæлæ машинæ
дзыхълæуд фæкодта сæ кæрты раз, шофыр ракаст каби-
нæйæ æмæ æрбадзырдта:
— Хъази, Ладимæ ма бадзур!
— Абоп райсом горæтмæ ацыд,— цæттæ дзуапп рад-
та Хъази.
— Ау, æмæ афтæмæй куыд ацыд? — пыддис кодта
шофыр.
— Сæ дыууæ дæр ацыдысты æмæ ам пе сты! — загъ-
та Хъази, йæ мад ып куыд бацамыдта, афтæ.
Ницуал сдзырдта шофыр, йæ кабинæйы дуар бахгæд-
та, æмæ машиыæ афардæг. Хъази пыббузпыг йæхицæй.
Æмæ куыд пæ! Куыд ып бафæдзæхстой, уымæй уæлдай
иунæг ныхас дæр нæ загъта. Æмæ цæмæй йæ æрдæбоиы
рæдыд сраст кæпа, уый тыххæй азгъордта хæдзармæ.
Иæ бацыдмæ Ладемыр æмæ Дадикка кодтой хæдза-
ры фæидтæ. Зпон сæ сыхаг сидзæргæс усы хъуг цыдæр
пизæй æвиппайды æрбамард. Ус бардиаг кодта, уæдæ цы
уыдаид, фæлæ Ладемырæн пайдайы тæф йæ фыпдзыл
куы апыдзæвд, уæд усмæ йæхи баласта æмæ йын загъта:
— Æппыпдæр ыл ма хъыг кæн. Горæтмæ йæ алас
æмæ йæ базары килогай ауæй кæн æмæ дыи йæхи ар-
гъæй дæр ма ноджы фылдæр райсдзæн.
— Æз уæйтæ кæныи куы зонип, уæд мæгуыр дæр пæ
уаин, йе ’мбисы аргъ дæр ма мын куы райсид...— ба-
хъыпцъым кодта ус.
— Мæ бар æй бакæи, уый йедтæмæ дын æз хъуджы
аргъ дæ къухты баиымайдзыпæи. Кæд ма дзы мæхицæп
дæр исты бакусоп, уæд хорз, кæнпод дæр, ау! Сыхæгтæ
ие стæм! •
Ус сразы уыцы фæндыл. Ладемыр колхозы шофыри-
мæ бапыхас кодта, цæмæй йæм райсом æрбадзура æмæ
стуры мард аласой горæтмæ.
Æмæ ныртæккæ, шофырмæ æпхъæлмæ кæсгæйæ, Ла-
демыр æппæлыд йæхицæй.
— Æз лæджы фырт ма фæхуыйпоп, уыцы хъугæй æз
дыууæ фысы аргъ куы иæ бакусои! Чи зопы, йæ дзидза-
йæ дæр ма мыи исты баззайа... Фæлæ куыд æрæгмæ цæ-
уы шофыр... Раст зæгъыи хъæуы, куы мæ фæсайа, уымæй
дæр æдас нæу. Ахæм митæм уый йæхæдæг мæпæй рæвдз-
дæр у.
I — Кæд мыййаг нал ацыд...— сабыр æй кодта Да-
дикка.
130
— Цæй æпæцæугæ йын пс, паряд дысоп* мæхи цур
куы райста!
Уыпгæй æрбацæугæйæ Хъази комкоммæ йæ мадмæ
бараст ныфсджынæй æмæ йæ нæ фыд дæр куыд фсхъуыс-
таид, афтæ хъæрæй загъта:
— Нана, æз шофырæп загътоп, ды мып куыд баца-
мыдтай, афтæ.
— Цæй шофырæи? — фесхъиудта Ладемыр.
— Шофыр мæ фарста, Лади, дам, кæм и æмæ йын æз
загътон, абон райсом горæтмæ ацыдысты æмæ ам пе сты.
Ладемыр уыцы иу гæппæй рассæррæт ласта æддæмæ.
— Æмæ кæм и шофыр? — афарста мад.
— Аскъæрдта йæ машинæ...
— Æмæ дæ чи кодта уый дзурæг! — фæтъæпг ласта
Дадикка æмæ сывæллопы сæрыл ралæууыд.
Мады рацæфтыл ахуыр уыд Хъази æмæ та сæ ацы
хатт дæр баурæдтаид, фæлæ фыд фæстæмæ куы ’рбаз-
дæхт, уæд цы ми бакодта йæ сабийæн, уый æгæр æбуалгъ
уыд. Хъази ма йæ мады хъæбысы йæ сæр бæргæ фæцав-
та, фæлæ Ладемыр кæдæм æххæст, уым кæм къухæй,
кæм та къахæй нал ауæрста пæмыпыл. Суаиг ма мад
дæр фæтарст.
— Цæуыл æй марыс, æпдæр машинæйы ацæудзыиæ!
— Марипаг иæ, фæлæ æргæвдипаг у! — хъæр кодта
Ладемыр пæмгæ-пæмын.
4
Хæкъуырцц куыдæй фæкуыдта Хъази йæ мады хъæ-
бысы æмæ йæ йæхæдæг дæр пæ базыдта, афтæ афыпæй.
Гъе, фæлæ йæ фыиы дæр пæ фервæзт йæ мæстытæй. Кæс-
ма, дæлæ та чидæр æрбадзырдта уынгæй: «Хъази, Ладн
уæхимæ ис?» Хъази нал зопы, цы дзуапп радта, куыд зæ-
гъып хъæуы — ам ис æви пæ æмæ æпæдзургæйæ фезгъо-
ры хæдзармæ. «Фæлæуу-ма, кæдæм лидзыс?»—фæрсы
æрбацæуæг. «Куыд зæгъын хъæуы, уый пæ зопып æмæ
Ладийæн йæхи афæрсон»—дзуры Хъази згъоргæ-згъо-
рып. Къæсæры рахизæны фембæлд йæ фыдыл. «Баба, чи-
дæр фæрсы, Лади, дам, уæхимæ ис æмæ йын куыд зæ-
гъон?» Ладемыр йæ къух фæхъил кодта пыццæвыны æв-
воиг. «Саугуырм бадæ, пæ мæ уыпыс, ам дæн, уый?» Хъа-
зи фехъал æмæ йып тыпг æхсызгон уыди, фын кæй уыди,
уый.
121
ЛаДемыр бадтис рудзьшджы раз мæстыхуызæй æмæ^
цæйдæр гæрзытимæ архайдта. Дадыкка æфснайдта хæ-
дзар. Иуахæмы Ладемыр акаст рудзыиджырдæм æмæ
æлгъгæнæгау сдзырдта:
— Уый дæр та нæм йæ зæропд стджытæ дзыгъал-
мыгъулгæигæ æрбатæры...
Цымыдис фæтыхджыпдæр Хъазийыл. Иæ -маст æй
айрох. Р1æ фыды цурмæ пæ бауæпдыд, фæлæ дыккаг ру-
.дзыпгæй акаст. Уыпджы æрбацæйцыд йæ фыды мад
Дзыцца, йæ къухы цыдæр тыхтон, афтæмæй.
— Нана, Дзыцца æрбацæуы æмæ та мыы цыдæртæ
:æрбахæссы! — цингæыгæйæ ,бадзырдта саби йæ мадмæ.
— Æрбахæссы дын емынæ!—тызмæгæй сдзырдта
тмад, фестад, рæбинаг уаты смидæг æмæ дуар йæ фæстæ
рахгæдта.
Куыддæриддæр зæронд ус къæсæрæй æрбазынд, аф-
тæ йыл Хъази йæхи баппæрста æмæ йыл ныттыхстис. Ус
баыдоыыл æрбадт, йæ тыхтон та стъолыл æрæвæрдта.
Хъази райста тыхтоы, балæмæрста йæ, стæй йæ ба-
уыгъта.
— Цы дзы æыхъæлыс, цы, дæ пывопд фон,— зæгъгæ,
йæ мидбылты бахудт зæропд ус сывæллопы митæм.
— Дзыцца, уæдæ куы пæ дыгъал-дыгъул кæиыиц.
Уыцы пыхасмæ Ладемыр фæгæпп ласта.
— Ай хуызæп ма æдылы къоыпа мады гуыбыпæй ра-
цæудзæп! — зæгъгæ, йæ къух фæхъил кодта, фæлæ Хъа-
зи йæ сæр фæцавта зæропд усы хъæбысы.
— Æрра сдæ æви... Цæмæн тæрсын кæпыс сывæлло-
пы! — сбустæ кодта мад йæ фыртæп, фæлæ уый фæстæ-
мæ дæр иал фæкаст, мæсты гуыпп æрбакодта дуар æмæ
фетте ис. Æпæсдзургæ, æдзыпæг кæсгæйæ йæм баззад йæ
зæропд мад.
Уæдмæ Хъази бабырыд йæ зæропд мады хъæбысы
æмæ фырципæй цы акæпа, уый пал зопы: куы йæ рус зæ-
ропд усы цæсгомыл авæры, куы йæ сæр усы дæллагхъуыр
фæцæвы, куы та Дзыццайы къух йæхи цæсгомыл сæрф-
тытæ кæнын райдайы.
— Æмæ дæ мад та кæм и? — бафарста Дзыцца.
Хъази ницы сдзырдта. Йæ мад цы уатмæ бацыд, уый
дуармæ бакаст, стæй уæд йæ амонæп æпгуылдзæй баца-
мыдр уырдæм. Зæронд ус арф ныуулæфыд æмæ йæ сæр
баикъуыста. Фарон дæр ма ацы хæдзары царди, фæлæ
йæм йæ чыпдз, стæй йæ фырт дæр сфыдæххæл сты æмæ
122
куы пæуал фæрæзта, уæд йæ кæсдæр лæппумæ ацыд. Иæ
къах æй бæргæ нæ хæссы ацы хæдзармæ, фæлæ сывæл-
лоны уырдæм нæ уадзынц. Иæ зæрдæ нал фæлæууы
æмæ та æрбауайы.
Хъази та фæкомкоммæ, Дзыцца цы тыхтон æрбахас-
та, уымæ æмæ афарста йæ зæроид мады:
— Дзыцца, уæдæ баба афтæ куы загъта, йæ зæропд
стджытæ та, дам, æрбахæссы, уæд дын кæм сты?
— Цæй зæронд стджытæ? — йæ ныхас ыц нæ бам-
бæрста ус.
— Баба рудзыпгæй куы касти, æмæ ды махмæ куы
æрбацæйцыдтæ, уæд афтæ загъта...
Зæроид ус исдугмæ ницы сдзырдта. Сывæллопы æп-
гомдæр æрбахъæбыс кодта, йæ уадул Хъазийы сæрыл
æрæвæрдта.
— Мæ зæронд стджытæ, мæ къона, ардæм хæссинаг
нал сты. Тагъддæр сæ уæлмæрдтæм куы ахæссин, æндæр
мæ пицуал хъæуы...
Сывæллоп бынтондæр апыгъуылд йæ зæроид мады
хъæбысы. Ныр йæ ирвæзыпгæиæг худ’дæр йæ сæрыл нал
ис. Бирæ уарзы Хъази, Дзыцца йыи йæ сæр къухæй куы
фæдауы, уæд. Цыдæриддæр зопы а зæххыл, уыдопæй
йæм Дзыццайы дæрзæг къухтæй фæлмæндæр пицы
кæсы.
Цæйдæр æртæхтæ æрхауд лæппуйы цæсгомыл. Хъазн
фæхъил кодта йæ сæр æмæ скаст уæлæмæ. Дзыццайы
цæстысыг къуыбарæй згъæлд цæсты хаутæй йе ’пцъылд
уадултæм æмæ фындзыхъæл æмæ роцъойæ калдис дæ-
лæмæ. Хъази фенкъард. Йæ армы тъæпæнтæй сæрфы
Дзыццайы хуылыдз цæсгом æмæ йын ныфсытæ æвæрып-
мæ фæци:
— Дзыцца, кæугæ ма кæ, кæугæ! Ууыл та цæмæн кæ-
уыс! Кæд сæ дæхæдæг нæ афæразай, уæд дыи æз дæр
аххуыс кæндзынæп. Афтæ ’нхъæлыс гыццыл дæи, фæлæ
уæддæр тыхджын дæн. Мæпыйас чи у, уыдон иууылдæр
абырсын.
Уыцы пыхæстæ афтæ зæрдæбынæй загъта, æмæ зæ-
ропд ус фæджихау.
— Уый та цæмæй зæгъыс, мæ хур?
— Дæ зæронд стджытæ уæлмæрдтæм куы хæссай,
уæд!
— Уæ, дæ иывонд мæ фæкæпай! — пыххудтис зæронд
ус æмæ иыхъхъæбыс кодта сабийы. Хъази фенхъæлдта,
123
ома ныр Дзыццайы стыр зындзииад сарæзтоп, йæхицæй
пыббузиыг æмæ ма йæ пыхасыл бафтыдта:
— Ууыл æппыидæр кæуын худииаг у. Мæн баба æмæ
напа куы фæпæмынц, уæддæр, тынг мын куы фæриссы,
æпдæр пæ фæкæуып. Æпæ пæмыпæй та иу хатт дæр пæ
фæкæуын.
— Хорз, хорз, Дзыцца дæ фæхъау фæуа... Нал кæуып
иыр. Иугæр мын ды феххуыс кæндзынæ, уæд та ма цæ-
уыл кæуон? Мæпæ дыи сæрачы гæппæлтæ æрбахастоп,
кæд дып рог дзабыртæн сбæзиккой.
Зæропд ус систа гæппæлтæ, цы хæцъилы сæ æрбахас-
та, уый йæ роны бавæрдта æмæ сыстад.
— Дзыцца, уæхимæ цæуыс? — фæтарст Хъази.— Ма
ма ацу, Дзыцца.
— Дзыцца дæ иывоид фæуа, сывæллон иупæг у, нæ
мæ ’вдæлы...
— Уæдæ æз дæр демæ цæуып.
— Рацу, мæ хур, фæлæ дæм куы хæцой...
— Уæддæр мæ æнæуи дæр" нæмгæ фæкæнынц,— нæ
фæтарст Хъази.
Зæронд ус къæсæрмæ пæма ахæццæ, афтæ мидæггаг
уаты дуар æвиппайды фегом æмæ ра^æпп ласта Дадик-
ка. Зæронд ус цыма уым дæр иæй, афтæ йæ хъуыды дæр
пе ’ркодта, фæлæ йæ фыртмæ йе ’лхыпцъ æрфгуыты бы-
нæй ахæм цæстæнгасæй нымдзаст, цыма калм мысты
лæппынмæ пымдзасти, уый хуызæп.
— Кæдæм ысбæндæн дæ?
Уый адыл сывæллоны цонгыл фæхæцыд æмæ йæ фæс-
тæмæ раппæрста.
— Рауадз æй, йæхи аирхæфса, хæргæ йæ пæ акæн-
дзыпæи,— дзуры Дзыцца,— мæнæ сæрачы гæппæлтæ æр-
бадавтои, кæд ып дзабыртæн бабæззиккой:..
— Гъе, æмæ йыи кæд æпæ уыцы гæппæлтæ æиæмæл-
гæ нæй, уæд æй гуыбынпиз æдзæммард фæкæнæд.
— Уæй, тæхуды, тæхуды...— сдзырдта ма Дзыцца
цæугæ-цæуын æмæ къæсæрæй рахызт.
Хъазийæп йе ’ргом къулырдæм, афтæмæй лæууы æмæ
кæуы.
— Цæуыл тъизыс? — фæтъæнг ласта мад.
Ницы йæм сдзырдта Хъази. Зыдта, йæ мад Дзыцца-
мæ цы цæстæнгас дары, уый æмæ афтæ куы загътаид:
«Ц&уылнæ мæ ауагътай Дзыццамæ?», уæд ын ноджы
фыддæр рауадаид. Æмæ уæд сфæнд кодта йæ хуымæтæг
124
зопдæй аххос мадæп йæхирдыгæй фæкæнын. Уый адыл
тæргайгæнæг скодта йæхи.
— Афтæ куы загътай, Дзыцца мын емынæ æрбахæс-
сы, æмæ мын уæдæ куы нæ ’рбахаста...
Ацы пыхас, æвæццæгæп, алкæмæ дæр худæг фæкас-
таид. Саби нæ зоны, емынæ цьгу, уый, фæлæ Дадикка-
йæи Дзыцца афтæ йæ’удхæссæг уыди, æмæ йып йæ саби-
йы æнæхин ныхас дæр йæ тъæнгтæ ацагъта. «Кæс-ма, уы-
цы зæропд хæррæгъы йæхи мадæй фылдæр уарзы!»—
ахъуыды кодта Дадикка æмæ ныууырдыг йæ фыртмæ:
— Емыпæ дæ хъæуы?
Лæппу пицы сдзырдта.
— Кæмæ дзурып? Емыпæ дæ хъæуы?
— 0! — зæгъгæ, бакодта Хъази ныццæвыпæй тæрс-
гæйæ.
— Æгъа, уæдæ! — армы тъæпæпæй — дзæхст.— Уый
та дын дæ Дзыццайы емыиæ. Исты ма дæ хъæуы?
Дыккаг цæфмæ нал фепхъæлмæ каст Хъази æмæ ли-
дзынмæ фæци. Кæрты дæр иал фæлæууыд (мыййаг та
исчи куы фæрса «Лади уæхимæ ис?») æмæ цæхæрадоны
æддаг кæронмæ сарæзта йæ ных.
5
, Ацы хатт суанг изæрмæ не ссыд йæ маст Хъазийæн.
Хæрз æпкъард уыдысты Ладемыр æмæ Дадикка дæр.
— Хуыцау, ды базон, уæдæ мын мæхи дæр зондцух
ничи хоны, уæд ай кæмæй фæци, ай? — саумарой кодта
Ладемыр Хъазимæ амопгæйæ.— Ай хуызæп фæлхæст ии-
куы ма федтон мæ дупейыл. Иуиæг мисхалы бæрц йæ сæ-
ры зонд иæй.
— Æмæ ды «зонд» зæгъыс, фæлæ йын зæрдæ ис,
зæрдæ? — дзырдта Дадикка.— Нырма уылыпджы йас
йедтæмæ нæу, æмæ йып йæ зæрдæ ничи ссардзæн. Бакæс-
ма йæм: уыцы зæронд хæррæгъ куы ’рбацæуы, уæд йæ
цинæн кæрон нал вæййы, уый цур йæхи иыййарæг мады
куыдзы хъуыды дæр нал фæкæпы...
— Мæ дзырд дæ зæрдыл дар, кæд ай мах исты фыд-
былызы нæ пытъысса, уæд. Кæсгæ-иу кæ, кæд афтæ нæ
рауайа... Уæд-иу мын мæ цæсгомыл нытту кæ...
— Æмæ йæ мæхæдæг иæ зопып!—иыхас айста мад.—
Нырма зæххæй уæлæмæ нæма зыны, фæлæ нын абон цы
мæстытæ скодта, уыдон дæр фаг сты фыдбыльтзæц... Уæд
125
ма фæстæдæр куыд уыдзæпи? Нæ зонып,—арф ныуулæ-
фыд Дадикка.— Уæдæ мах мыггаджы дæр сæрхъæп ни-
чи уыди... Цы ма йыи бакæнои... Кæд ып хип исчи скод-
та, æндæр ницы мæ сæрæн зоныи...
О, æцæг æнкъард уыдысты Ладемыр æмæ Дадикка
ацы изæр. Сывæллон сæ цуры уыди, уый тыххæй мыййаг
пæ дзырдтой ахæм ныхæстæ. Нæ! Æцæгæй сæм каст аф-
тæ: сæ сывæллон цыдæр кæны, йæ сæры дæр ницы ис
æмæ йæ зæрдæйы дæр.
Хъази хъуыста йæ мад æмæ йæ фыды ныхæстæм æмæ
кæд сеппæты йæ зопд пæ ахста, уæддæр æмбæрста: йæ
иыййарджытæ йæ пæ уарзыпц, сфæлмæцыдысты дзы,
хопынц æй æрра, æдылы, æвзæр.
Цæмæ гæсгæ?
Гъе, уымæн пицы дзуапп ардта Хъази. Зыдта æрмæст
уый,^æмæ йæхæдæг алы хатт дæр, йæ боп цы у, уымæй
архайы, цæмæй дзы мад æмæ фыд фæбузныг уой, рап-
пæлой дзы.
6
Фæцис бон. Æрбалæууыд æхсæв. ’Фæлæ Хъазийы фы-
дæбæттæ нæма фесты. Иæ фыд кæдæмдæр ацыд, мад
кодта хæдзары зылдтытæ. Хъази, йæ иузæрдион æм-
бал —чысыл къæбыла —йæ хъæбысы, афтæмæй бадтпс
æддаг тыргъы, кæртмæ рахизæиы.
— Кыс-кыс! — зæгъгæ, йæ хъустыл ауад æмæ йæ сæр
куы фæхъил кодта, уæд федта: сæ сыхаг ус кауы сæрæй
кæсы æмæ йæ къухтæй амоиы, ардæм рауай, зæгъгæ.
Хъази къæбылайы аппæрста, фестад, æмæ исдугмæ
йæ зæрды цæхæрадопмæ алидзын уыд, фæлæ талынджы
иæ бауæндыд æмæ æпæдзургæйæ хæдзары смидæг.
— Цы кодтай? Сайгæ дæ фæчынд? — афарста йæ йæ
мад, фæлæ Хъази уымæ дæр ницы сдзырдта æмæ æи-
къардæй къуымы сбадт.
Рацыд дзæвгар рæстæг. Чидæр дуар æрбахоста. «Ми-
дæмæ!»— зæгъгæ, йæм сдзырдта Дадикка æмæ мидæмæ
æрбахызт, Хъазимæ цы ус дзырдта, уый.
— Уе ’хсæвтæ хорз!
— Фаризæт куы дæ! — хæрз райдзастæй загъта Да-
дйкка.— Æгас иæм цу! Цы хур, цьт къæвда дæ æрба-
хаста?
126
Фаризæт бакаст Хъазимæ æмæ йæ афтæ æнкъардæй
куы федта, уæд афарста:
— Цы кæны, цы, дæ сьтвæллоп? Дæлæ йæм кæрты
сдзырдтоп æмæ уыцы соит стьæлфт фæкодта æмæ хæ-
дзармæ æрбалыгъд.
- — Æмæ мыи уæдæ куы пицы загъта,— зæрдæхсай-
гæйæ бакаст Дадикка йæ фыртмæ æмæ ахъуыды кодта:
«Ам цыдæр фыдбылыз ис!»
— Æз ма æнхъæлмæ кастæп, зæгъыи, нугæр хæдзар-
мæ бацыд, уæд йæ мадæн зæгъдзæн, фæлæ мæм куы ни-
чи зынд, уæд мæхæдæг æрбацыдтæп...
Æмæ мæ бирæ ныхæстæм.не ’вдæлы, Дадикка, фæлæ
де ’фсымæры стæы, ды мын ме ’хсызгон куы нæ ацара-
зай... Уазджытæ иæм ис. Кæсдæр чызг лампæйы авг
асаста æмæ дæм кæд уæлдай авг ис, уæд мын æй ахсæв
авæр, райсом дыи æй æрбадавдзынæн.
Дадикка йæхи афтæ бакъултæ кодта, цыма йæ уд
ауæлдай кодтаид уыцы хæрзиуæг ракæныныл.
— Кæс-ма, ме ’фсымæры стæн... Кæдæй-уæдæй пæм
ацы иу хатт æрбауадтæ хæрзиуæгмæ. Æмæ лампæйы авг
та цы диссаг у, фæлæ уæд мын уæртæ уыцы иуиæджы
æхсæвбадæпæп бахъæуæд, æпдæрæбои дыууæ авджы æр-
хастоп æмæ дзы иу мæнæ лампæйыл æркодтон, иппæта,
æвæццæгæп, махоп кæмæндæр радта, мæ цæст ыл иал
хæцы... Æмæ уæдæ ма дып цы акæпон! Уæд та мæпæ ацы
лампæйы авг ахæсс, мах талыпджы дæр абаддзыстæм...
Лæгæн йæ хъуыр-хъуыр цæудзæп, фæлæ... Ахæсс æй цы-
фæпды мып кæнæд!
Дадикка фæцæйцыд судзгæ цырагъмæ, авг райсыи-
мæ, фæлæ йæ Фаризæт пæ бауагъта.
— Уапцои нæу! Уæхи æпæрухс куыд уадзыс!
— Уæдæ ма дын цы акæпон?! Тæхуды... Уæд та уæр-
тæ иæ сыхæгтæм бауайоп æмæ дын уырдыгæй æрбада-
вон... Ам уал фæлæуу...
— Мæ хæдзарыл! Æмæ пыр мæп тыххæй искæй хæ-
дзæрттыл зилай! — зæгъгæ, йæ нæ ауагъта Фаризæт.
Хъази æпцад хъуыста дыууæ усы иыхасмæ. Кæртæй
куы ’рбалыгъд хæдзармæ, уæд æрбацæуæг усæй, мыййаг,
пæ фæтарст. Тæрсгæ кодта æрмæст уымæй, фæрсгæ та
йæ куы кæпой: ам сты æви нæ æмæ та нады куы бахауа,
стæй та йæ мад куы смæстджын уа.
Ныр йæ мады афтæ тыхстæй куы федта, уæд дзы ай-
рох йæхи маст, фæтæригъæд ып кодта æмæ, æвæццæгæи,
127
йæ мид-зæрдæйы загъта: ацы хатт ын хъуамæ йæ зæрдæ
балхæнон.
Дыууæ усы йæ фиппайгæ дæр пæ бакодтой, афтæмæй
рæбинаг уаты смидæг æмæ уадидæгæн лампæйы авгпмæ
йæ мады раз февзæрд.
— Нана! Мæнæ! —æмæ сдардта -авг Дадиккамæ.
Иæ цип пæ фæмæпг Хъазийæн. Мад лампæйы авг
куы ауыдта, уæд афтæ «иыццин кодта», æмæ йæ цæсгом
сырх-сырхид афæлдæхт!
— Уæ, дæ нывонд æрбауоы! Кæм æй ссардтай, кæ?
— Скъаппы, кæм æвæрд уыди, уым,— аппæлыд
Хъази.
— Гъе, æмæ дæ чысыл рыитæ дæ папайы фæуæнт.
Кæс-ма, дзургæ дæр нæм ницы скодта, фæлæ цы бакод-
та! Зонды къуыбар!
Мад æрбахъæбыс кодта йæ сывæллоны, йæ сæр ыи
æрбалхъывта, адаудта йæ, цинтæ æмæ æмбисæндтæ. Ни-
куы ма федта Хъази ныры хуызæи йæ мады рæвдауæг
æмæ уарзæгойæ. Иæхæдæг дæр ныттыхст йæ мадыл æмæ
йæм хæрд^тæ ахæм хæларзæрдæйæ скаст, æмæ, æвæццæ-
гæп, йæ цæстæнгасæй цъити батадаид.
Дадикка лампæйы авг радта Фаризæтæи, дзырдта
ма йып цыдæртæ, сомытæ гæнгæ, сыхæгтæ кæрæдзийы
уарзгæйæ куыд хъуамæ цæрой, уыдæттæ, фæлæ Хъази
йæхи цииыл уыдис æмæ йæм æндæр иыхас нал хъуысти.
Иæ мад Фаризæты фæстæ куы рахызт, уæд иуиæгæй аз-
зад æмæ йæхирдыгонау æвдыста йæ цин. Йæ пу къахæй
гæпп-гæпгæигæ æрзылди стъолы алыфарс, стæй цъæт-
джыи сыптæгмæ фæкомкоммæ æмæ дзы цыма лепк кæ-
ны, йæ сæр дæлæмæ, афтæмæй дзы йæхи ныппæрста.
Уырдыгæй фесхъиудта фæстæмæ, йæ къæхтыл алæууыд
æмæ цы бæрæг ис, цы ма æрхъуыды кодтаид, уымæп, фæ-
лæ дуары хъæр фæцыд æмæ уыцырдæм ф’æзылд.
Иæ мад мидæмæ куы ’рбахызт, уæд ыл Хъази йæхи
пыццавта æмæ та йæ фæтчийы апыгъуылд.
— Цы ми мын бакодтай, цы, худинаггæпæг! — зæгъ-
гæ, фæхъæр кодта Дадикка æмæ ралæууыд сывæллопы
фæлмæнтыл.
Уый афтæ æнæпхъæлæджы уыди, æмæ Хъази кæуып
дæр нал сфæрæзта. Йæ зонгуытыл æрхауд æмæ уæд ма-
д^ы цæфтæ згъæлын байдыдтой сæр æмæ фæсоптыл.
— Чи дæ кодта лампæйы авг хæссæг, чи?! — дзырдта
128
Дадикка Хъазийы хъус ивазгæйæ.— Цы ма дын бакæ-
поп? Æви дæ æргæвдгæ акæнои?
Цы дзуапп хъуамæ радтаид саби. Иæ дзыхы ма бадт
æрмæст нунæг дзырд: «Нана! Нана!»
Æппыифæстаг Дадикка ныууагъта сывæллопы, æвæц-
цæгæп бафæллад. Тыххæйты ма сыстад Хъази пъолæй
æмæ сынтæгмæ бахылд. Йæ къæхтæ пъолыл, астæуæй
уæлæмæ — сыитæгыл, афтæмæй дæлгоммæ ныххауд æмæ
ма æрмæст хæкъуырцц кæпы, æпдæр кæуып дæр нал фæ-
разы. Иæ цæсгом йæ къухты уæлтъæпæптыл нывæрдта
æмæ уыдоиыл лæдæрсы йæ цæссыг...
. Куыд-фæстæмæ абондæргъы цаутæ сабийы сæры æм-
хæццæ кæиыи байдыдтой. Хæкъуырцц фæсабырдæр.
Хъуыры цы уæззау цыдæр ныббадт, уый дæр цыма фæ-
рогдæр...
...Рæсугъд цъæх иæуу. Арвыл мигъы къæм пæй, хур
судзы, фæлæ сатæгсау тъыфылæй уары мит... Стыр
чындзæхсæвы хъазт уыпджы. Чызг æмæ лæппу кæугæйæ
кафынц... Иннæтæ та? Уый дын диссаг! Худгæйæ кæ-
уыпц...' Сæмтъеры дуне... Æвиппайды фæтар сты иууыл-
дæр. Мигъ æрбадт уыпгыл. Æмæ кæс-ма, уæртæ мигъы
быиæй æрбазынд Дадикка,йæ къухы стыр кард, афтæмæп.
Æрбацæуы æмæ худгæйæ дзуры: «Кæд ма дæ æргæвд-
гæ акæпон, æпдæр дып иицы хос арып...» Хъази лидзы,
фæлæ йæ къæхтæйæ коммæ нал кæсынц. Æввахсæй æв-
вахсдæр æм кæпьь Дадикка. Ныртæккæ йæ æрбаййаф-
дзæн. Нæй, пал фæразы лидзьтп... Уыпджы кæроиæй æр-
базынд Дзыцца, йæ къухы сау хæцъилы цыдæр тыхтоп.
«Дзыцца, æргæвды мæ!»— пыцъцъæхахст кодта Хъази
æмæ фехъал ис.
Дадикка фестъæлфыд. Багæпп кодта йæ лæппумæ.
Хъази æххæст нæма фæхицæи йæ фыны хъуыдытæй æмæ
йæ мады куы ауыдта, уæд фæтарст æмæ йе ’ргом мады-
рдæм, афтæмæй фæстæмæ-фæстæмæ фæцæуы лидзыпæв-
вонг. Иæ сывæллоиы цæстысыгæй амæст цæсгомыл Да-
дикка федта æпæуынон цæстæигас, ризгæ роцъо, æвир-
хъау тарст æмæ йæ уæрджытæ æрхоста:
— Сау боп мыл куыд акодта, чидæр мып мæ хæдзар
фехæлдта!
7
Бирæ нал бафæстиат Дадикка хæдзары. Иугæр сы-
вæллопы куы ’рсабырдæр кодта, уæд атындзыдта æх-
9 Рæствæндаг
129
хуысмæ, «тутæй» хæйрæджы ком бæттыимæ цы дæсны
зæронд ус уыди, уымæ. Чысыл фæстæдæр Хъази ахызт
кæртмæ. Акаст кауы хуынкъæй. Ницы федта мæйдары.
Р1æ мады къæхты хъæр дæр никуыцæй хъуыст. Фæлæ...
«Ныр куы ’рбацæуа, уæд ма цы уыдзæпи?»—æидæр
хъуыды нал уыд сывæллоны сæры. Афæлвæрдта къул-
дуар бакæныпыл. Нæ йып бакуымдта. Фæзылд æмæ
агæпп кодта пыллæг кауы сæрты. Уæртæ фæлидзы...
Цал зындзинады нс боиыгои дæр Дзыццатæм цæугæ-
йæ! Сæ фале Биботы хæдзары раз алы хатт дæр фæ-
хуыссы дынджыр хъулон куыдз. Ничи уæпды йæ цурты
цæуын, стыр лæппутæ дæр дзы тæрсынц. Уыдон дæле
Хазбитæм ис иу цыргъсыкъа род. Сывæллæттæй кæй фе-
ны, уый сургæ кæны. Уыдонæй фалдæр та сывæллæтты
зæпгтыл чи хæцы, ахæм хъаз... Ацы хатт уыцы хъуыды-
тæй пицуал баззад Хъазимæ. Цы йæ бон у, уымæй згъо-
ры размæ, æрмæст ма хаттæй-хатт фæзилы фæстæмæ —
кæд æй фæсте исчи расуры... Хох кæуыл фæлдæхы, уый,
дам, сыджыты къуыбар æрхауынæй нал фæтæрсы. Нал
тæрсы Хъази дæр утæппæт фыдбылызтæй æмæ уайы йæ
ирвæзыпгæпæг Дзыпцамæ. Тыхджын у Дзыцца. Стæй
иупæг дæр нæу. Йæ фырт Гала, йæ чыпдз Сæпиат...
Хъази йе згъорынæй пæ бапцад, цалынмæ Дзыцца-
тæм бахæццæ, уæдмæ. Кæрт æмæ кæридоры дæр пæ ба-
фæстиат, афтæмæй дуарыл йæхи пыццавта. Дуар бай-
гом, фæлæ Хъазп уымæй фалдæр иал бафæрæзта. Æвæц-
цæгæп йæ чысыл тых æндæр нал сфаг. Чи зопы, тæрсгæ
кæй пал кодта, йæ фæллад æм уый тыххæй бахъардта.
Къæсæргæрои йæ мидбынаты лæугæйæ баззад. Дуары
фахсыл ма пыххæцыд, фæлæ йæхи нал урæдта.
Сæпиат бадтис уаты астæу ныллæг бандоиыл, авдæиы
цур, Гала та стъолы раз. Сæ дыууæ дæр куыддæр фæ-
джих сты, ацы æпафоны сабийы куы ауыдтой, уæд. Хъа-
зи сæм каст йе стыр сау цæстытæй, куыддæр æнæбæрæг
цæстæпгасæй, цыдæр агурæгау.
— Хъази! — зæгъгæ, æрæджиау фæхъæр кодта Сæ-
ниат, фестад æмæ Хъазийы йæ хъæбысы фелвæста.
Уæддæр пицы сдзырдта Хъази. Цыма фыддзаг хатт
уыпы Гала æмæ Сæпиаты, афтæ куы сæ пумæ бакæсы,
куы та иннæмæ.
I — Дзыцца, рауай-ма, мæпæ Хъази цыдæр кодта! —
бадзырдта Сæпиат иппæ уатмæ йæ мидбынатæй.
Дзыццайы коймæ Хъази йæ сæр разылдта уатырдæм,
130
йæ цæстыты ферттывта мыпæг рухс, йæ цæсгомыл фæ-
зыпд ципы фæд.
Зæроид ус мидæггаг уатæй куы разыпд, уæд Хъази
феуæгъд кодта йæхи Сæниаты къухтæй, базгъордта
Дзыццамæ, иу ныхас ма скодта:
— Дзыцца, мауал мæ радт! — стæй йæ сæр фæцавта
усы хъæбысы æмæ уый фæстæ ныккуыдта йæ дзыхы дзаг.
— Цы кодтай? Цы кодтай? Мæ зæрдылдарæн? —
дзырдта ма зæронд ус, фæлæ йæхæдæг дæр дзурын нал
фæрæзта, æрхæпдæг фæбадт йæ хъуыры.
Гала æмæ ,Сæииат æиæдзургæйæ кастысты сабимæ,
хъуыстой йыи йæ хæкъуырц куыдмæ. Зæропд усы цæс-
сыгтæ згъæлдысты сывæллоны æнæлвыд сæрыл.
— Фæлтау уыцы мад æмæ фыдæй сидзæрæй куы баз-
заис! — сдзырдта Сæпиат йæ цæссыгтæ сæрфгæйæ.
— Нал дæ ратдзынæн, иал, Дзыццайы хур, мауал
тæрс! — зæронд ус сабыр кодта Хъазийы йæ фæлмæн
пыхæстæй, фæлæ йæхи пал баурæдта æмæ йæ маст фæци
йæ фырт æмæ йæ чыпдзмæ.— Æз уыцы фæлитой фидис-
саг спекуляпттыл куы иæ бахъаст кæнон, уæд мып мард
дæр ма уæд æмæ дзуар дæр!..
Гала сагъдауæй лæууыд йæ мидбынаты, æлхыпцъ-
æрфыгæй арф цæуылдæр пыхъхъуыды кодта æмæ æдзы-
пæгæй нымдзасти йæ къæхты быимæ. «Амæй дарддæр
быхсæн иал ис,— хъуыды кодта Гала.— Сывæллон сæ-
фы, сæррамæ йæ бирæ нал’хъæуы. Фæлæ цы бачындæуа?
Ай-гъай, мад æмæ фыды бар цæуы сæ сывæллопыл. Æн-
дæр пикæй ницы хъуыддаг ис. Фæлæ уый раст у? Уæвгæ
ис ахæм закъоп дæр. Ныййарджытæ-сæ цоты куыд æмбæ-
лы, афтæ куы иæ хъомыл кæной, уæд сып айсыиц сæ бар-
тæ, сывæллæтты ракæныиц æмæ сæ паддзахад хæссы
æмæ ахуыр кæны. Фæлæ уый тæрхондоны алыг вæййы.
Кæд уыдзæн?! Уæдмæ сабийы зонд куы фæдзæгъæл уа,
уымæй æдас нæу... Уæдæ уæздан хатыдæй дæр пицы бам-
бардзысты уыцы ус æмæ лæг. Сæхи аккаг митæ сын хъæ-
уы. Уæд та сæм бартхъирæп чындæуид... Рагæй фæстæ-
мæ цы зæрдæхсайгæ талынг æфтиæгтæ кæныпц, уыдои
схъæрæй тæрсгæйæ...»
Хæдзар æгасæй дæр ныссабыр и, ныхъхъус. Авдæнон
сывæллои фынæйæ хæрз гæзæмæ змæлын кодта йæ был-
тæ æмæ хаттæй-хатт райхъуысы йæ цъæм-цъæм, цыма
дзидзи фæдæйы, уыйау.
Гала бакъахдзæф кодта Дзыццамæ, сывæллоиы сæ-
т
рыл йæ къух æрæвæрдта æмæ сабыр, фæлæ фидарæй
загъта:
— Мауал тæрс, Хъазп! Ардыгæй дæ ничиуал акæн-
дзæп...
Цалдæр минуты фæстæ Хъази фидар мæсыг самадта
йæ чысыл зæрдæйы æмæ Дзыццайы хъæбысы хъармфы-
иæй бацис.
ÆВДАДЗЫ ХОС
1
Ф æсæмбисбоп, урокты фæстæ, Дудар—фæпдзæм къла-
сы ахуыргæнинаг — æрцæйцыди уынджы. Сæхимæ фез-
дæхæнмæ куы ’рхæццæ, уæд афтæ зыпæй æрбазылд сæ
хæдзармæ, æмæ æдде бакæсæг загътаид: ацы сабийы кæ-
иæ йæ къах нæ хæссы сæхимæ, кæпæ та уæидгæ нæ кæ-
ны. Кæрты размæ куы бахæццæ, уæд æнæкъæрццæй ба-
зыхъыр кодта дуар æмæ бакаст мидæмæ. Алæууыд ма
иучысыл, акæстытæ кодта уынгмæ æмæ хæрз æнæбары
бараст мидæмæ.
Иæ мад, Цомиап, хæдзары къæсæры раз æхсæста го-
баиы къуымбилтæ æмæ йæ фырты куы ауыдта, уæд йæ
куыст фæуагъта.
— Кæм та ралли-балли кодтай, кæм?
- — Райдай та, марадз! Скъолайы, æпдæр кæм!
— Æмæ де ’мбæлттæ раджы куы ’рцыдысты, уæд ма ч
ды кæм уыдтæ? Кæм? Дæ мад дæ быпыл баззайа?
Лæппу йæ къух ауыгъта, цыма афтæ зæгъынмæ хъа-
выд, ома демæ фæпды дзур, фæнды ма, уæлдай пæу, æмæ
мады фæрсты багæпп кæнынмæ хъавыд хæдзармæ, фæ-
лæ йæ Цомиап ацахста йæ цопгæй.
— Æз дæ фæрсгæ кæнын, æз! Дзых дыл пал ис, æго-
мыг бауай? Кæм уыдтæ?
Дудар ас адæймагау, йæхи фецæггъуыз кодта, мæс-
тæймарæгау бакаст йæ мадмæ æмæ загъта:
— Уæлæ скъолайы директыр горæтмæ ацыдæмæуьт-
мæ гæсгæ бафæстиат дæн...
— Цы ми дзы кодтай?
— Директыры бæсты уынаффæ кодтоп...— загъта ма
лæппу, йæхи атыдта йæ мады къухæй æмæ хæдзары сми-
дæг. Мад къуымбилдзæгъдæп лæдзæг фелвæста æмæ йæ
фæдыл... Дудар балыгъд мидæггаг уатмæ. Мад —йæ
фæстæ,
133
— Æз дып ныртæккæ суыпаффæ кæпдзыпæи, боп-
выддæр...
Уаты стъолы алыварс æрзылдысты сæ дыууæ дæр,
стæй та уæд лæппу рагæпп кодта хæдзармæ, згъоргæ-
згъорын фæлæбурдта, буфеты тарвазыл тæбæгъы цы
дзулы кæрстытæ уыди, уыдонмæ, раскъæфта дзы йæ ар-
мы цас цыд, уыйбæрц, афтæмæй цæхæрадоны бамидæг.
Мад ма кæридормæ рахызт йæ фæстæ, стæй, цыма
фыдвæллад бацис, сындæггай æрбадт йæ къанпæг бандо-
ныл. Исдугмæ æдзыпæг кæсгæйæ баззад, стæй йæ зæрдæ
æрбархæпдæг, цæсгом йæ армы тъæпæиты пымбæхста
æмæ йæ маст цæстысыгæй фемæхст.
Нæй! Ницы хуыздæр кæпы йæ лæппуйы ахаст, иу
къорд чидæртæ йыи куыд бацамыдтой, афтæ кæпгæйæ
дæр.
Быитондæр сзыгъуыммæ йæ фырт. Фыдуаг. Уисæн
нал кæны. Гуымиры. Дæрзæгдзыхæй дзуры мадмæ. Кæд
æмæ цы хуызы райдыдта ахæм ахаст мад æмæ фырты
’хсæн, уый Цомиан ныртæккæ бæстоы пал хъуыды кæпы.
Диссаг ма йæм кæсы уый, æмæ лæппу йæ фыдимæ афтæ
пæу, кæд йæ фыд алы боп дæр куысты вæййы, хаттæй-
хатт та мæйгæйттæ пæ бахсæвиуат ’кæны йæ хæдзары,
уæд дæр. Фыды фылдæр уарзы, йæ коммæ кæсы, æфсæр-
мы дзы кæны.
Цомиан æттæкуысты лæуд пæ уыд, æппыпæдзух дæр
сæхимæ, йæ лæппуйы цур. Æмæ-иу хъуыдыты бацыд:
«Хъæуид, æмæ мæимæ хуыздæр хъусид, мæ коммæ тынг-
дæр кæсид, фæлæ цæмæи афтæ у?» Иæ хæстæджытæй йæ
хъæстытæ кæмæн фæкодта, уыдоп ыи бацамыдтой: «Сы-
вæллонмæ дæ дæндæгтæ зыхъыр куы дарай, уæд сæ цыхт
æнхъæлы... Лæппуйæн йæ бар йæхи ма уадз». Чи загъта
«нæмгæ йæ кæп, хæрииаг ыи-иу ма радт æмæ уæд æрса-
быр уыдзæн» æмæ ма ноджы бирæ æндæр ахæм хостæ.
Фæлвары ныр дæр ма уыцы амыпдтæ иууылдæр, фæлæ
лæппу фыддæр цы кæны, уый йедтæмæ дзæбæхдæр нæ. *
Уæдæ ма йын цы бачындæуа?!
— Уæ, дæ иупæг хъæбулы быныл баззайай, Сланоп,
кæд мын адоп иууылдæр дæ фыдбылызтæ сты! — зæгъ-
гæ, ныккуыдта Цомиан. Йæ армы тъæпæитæ фæхицæн
кодта йæ цæсгомæй æмæ ахæм цæстæигасæй бакаст йæ
ськæгты кæртырдæм, Сланон кæм цард, уырдæм, æмæ
адæймаг загътаид: цымæ уагæры цавæр у уыцы æнæуы-
нон сыхаг æмæ куыд цæрыиц афтæмæй фæрсæй-фæрс-
134
тæм, дыууæ хæдзары астæу мæнгбыд кау йедтæмæ куы’
ницы ис?
2
Хорз сыхæгтæ уыдысты Цомиап æмæ Сланои. Дыууæ
хæдзары дæр æмхуызоп цæрджытæ, сæ дыууæйæы дæр
фæйпæ лæппуйы — скъоладзаутæ. Бирæ азты фæцарды-
сты сыхаджы цардæй, хæларæй, уарзопæй. Сæ лæгтæ
дæр афтæ. Искæмæ-иу сæ уазæг куы ’рцыд, уæд ыл фы-
-сым куыд тыхст, сыхаг дæр афтæ. Сæ бæрæгбоны кæр-
.дзын нæ, фæлæ ма-иу сæ искæмæ дзæбæхдæр хæрииаг
куы фæзынд, уый дæр æиæ кæрæдзийы нæ хордтой. Хæрз
;æрæджы дæр ма сæм ахæм хабар рауад. Цомиан мака-
ронтæ сфыхта æхсыримæ, радта дзы йæ лæгæп, пыууагъ-
та дзы йæхицæи дæр, стæй уæд дзуры йæ лæгмæ:
— Æй, хъусыс! Уæд та Сланопмæ дæр бадзурип?
Фæлмæи хæринаг у, æмæ дзы уый дæр ахæра, и?
— Цæмæ йæм дзурыс дæ хамбохъмæ? — нæ бафæп-
дыд лæджы.
— Нæ, пæ, йæ дæидæгтæ риссыпц æмæ йыи æпцоп
хæрæн уыдзысты.
— Фæлтау ып дзы сæхимæ иу къус бадав, кæппод
хæрзаг ма зæгъа, цæмæ мæ æрбахуыдтой...
Дæпдагниз Цомиан æвиппайды æрбаймысыд, цæмæй
йæ лæг тагъддæр сразы уыдапд, уый тьтххæй, фæлæ уый
сæр дæр пицæмæн хъуыд.
Иу хатт та Цомиап йæ лæджы раз æрæвæрдта къан-
пæгавг наливкæ. Лæгæи æхсызгоп уыд уый æмæ йæ мид-
убылты бахудт.
— Æпхъæл пæ уыдтæ, и? — афарста йæ ус.
— Раст дып куы зæгъон, уæд пæ уыдтæп, фæлæ ма
, гæххæст ме ’рдхордмæ дæр куы бадзурис...
— Цæмæ йæм дзурыс, дæ разы дыууæ сыкъайы йед-
тæмæ куы пæ у...
— Нæ, нæ, абон райсом йæ ахсæпæй хъæрзыдта æмæ
дзы иу куы аиаза, уæд дæр ын феххуыс уыдзæн! — зæгъ-
гæ, æрбаймысыд лæг, фæлæ пицы рауад йæ хииæй. Ус ып
загъта, паливкæ Сланон йæхæдæг æрбарвыста, зæгъгæ.
Бирæ азты дæргъы фæцардысты ахæм цардæй дыууæ
хæдзары. Фæлæ хъуыддаг æвиппайды фендæргъуызон.
Цомиап Сланонмæ йæ дзыхæй пал дзырдта, хæрзиуæг
.дзы нал куырдта, дæтгæ дæр афтæ. Фыдæххæл бонæй-
135
бои тынгдæр кодта. Слапоп пицы зыдта, Цомиан æм цæ-
мæ гæсгæ афтæ схæрам æмæ, чи зоны, цалыпмæ уый
сбæлвырд кодтаид, уæдмæ ма рацыдаид боитæ кæиæ
къуыритæ. Фæлæ бирæ хæттыты куыд рауайы, афтæ ацы
хатт дæр чысыл цыдæр фæкъæртт кодта стыр Х7^уыдда-
джы.
Сланопы кæрчытæй иу Цомиапы цæхæрадопмæ ба"
тахт æмæ дзы цæйбæрц зиап скодтаид! Фæлæ уый адыл
Цомиан ахæм загъд самадта, æмæ сæм адæм æрыхъуыс-
той.
Сланон стыр хъуыдыйы бацыд: «Нæ къамбец-иу куы
баирвæзт сæ цæхæрадопмæ, уæд-иу æй æрбаскъæрдта
нæхимæ, хъазæнæмхасæп ныхæстæй-иу ахицæн кодта йæ
уайдзæфтæ... Ныр карчы тыххæй алывыдæй фæсте пиц-
уал ныууагъта. Хуымæтæджы нæу уый. Цы йыл æрцыд?»
Æмæ Цомианæи йæ маст <куы ’рцыд, йæ загъдæй куы
банцад, уæд æм бацыд Сланон. Судзины рæхуыстау уыд
йе ’рбацыд Цомиаиæн, фæлæ ма цы гæиæи уыди? Худæп-
былæй йæм ракастаид, уый йæ бон нæ бацис, стæй йæ
зæрдæ дæр нæ тардта. Æмæ уæд бахъавыд, ахæм уавæ-
ры бнрæтæ цы хос ссарынц, уымæ: хылгæпæг скодта
йæхи æпдæр кæимæдæр, стыр «маст», дзы кæмæй бацыд,
ахæмимæ. Слапонæп æпцоидæр уыдаид, йæхиимæ йын
куы хыл кодтаид, уæд, фæлæ йæ иыр бауыриыдта, Цо-
миап йæ фыртимæ кæй хыл кæпы, уъии Цæй фæдыл æр-
бацыд, уый кой нал скодта æмæ хæрзиуæг курыпыл фæ-
ци. Уæдмæ Цомиапæн йæ маст фæсабырдæр æмæ сфæпд
кодта йæ сыхаджы ракъахып, кæд баптыса, уæд та «ба-
гæды кæиып», стæй йып алывыд акалып. Гъе, афтæмæй
кæд йæ зæрдæйы тыппыр иучысыл райхæлид...
Цæвиттон хабар афтæ уыд: Цомиап æмæ Сланопæп
сæ лæппутæ, иу азы гуырдтæ, цыдысты скЪоламæ. Дыу-
уæ дæр — æгоммæгæс, фыдуаг сывæллæттæ. Дыууæ
усы-иу арæх акодтой сæ хъæстытæ кæрæдзийæн. Фæлæ
уый фæстæ рацæй-рабон, æмæ Слаиопæн йæ фырт æрæм-
баргæ, нал кодта æнæгъдау митæ, йæ мадмæ дзы уæл-
дай пыхас пал ирвæзт. Уыцы хъуыддагыл Цомиап фæ-
гуырысхо æмæ дæспыйы бафарста. Уый’ йын бацамыдта,
чидæр дын хиитæ скодта, зæгъгæ, йæхи сывæллоны фыд-
былыз дæууопыл бафтыдта æмæ йыи цыдæр хостæ баца-
мыдта. Цомиап цæхгæрæй алыг кодта: «Уый Слаиопы
йедтæмæ пичи уыдаид», æмæ уæдæй фæстæмæ йæ дзæ-
бæх сыхаг йæ удхæссæг фестад.
136
Дæсны йын цытæ бацамыдта, уыдон дæр ын цы фех-
хуыс уыдаиккой æмæ ныр сфæпд кодта Слапоны ракъа-
хып, кæд мыййаг срæдийид æмæ радзурид, цы хос скод-
та йæ лæппуйæн?
— Кæд дæ, Сланон, мæхи иунæг хойы бæрц нæ уар-
зып, уæд мæм йæ мард æрбайхъуысæд, уæд мæ сывæл-
лоны быныл баззайоы æмæ мын «мæн у» зæгъæг мауал
уæд. Нæ лæгæн дæр æй никуы ской кодтон, фæлæ дæуæй
цы бамбæхсон, уый мæхи сæрыл куыройы фыдæй рази-
лæд... Дæхи зæрдæ де ’вдисæн, æвзæр пыхас дæ иикуы
ахастои...
— Цавæр у, Цомиаи, уыйбæрц сомыты сæр дæ цæ-
мæп хъæуы...
— Уæд дын дæ иупæг æфсымæр амæлæд, ды дæ лæп-
пуйæн цы хос скодтай, уый мып куы пæ бацамопай...
— Цæй лæппуйæп? — дисгæнæджы фарст акодта
Сланон.
— Дæхи лæппуйæн... Мæнæй йæ ма ’мбæхс... Ныр
дæсныты дæр уæлæмæ скæсыи нал уадзыпц. Мæпæ пæхи
æвзæр сывæллон бынтондæр сфыдуаг, коммæ нал кæсы,
фæстæмæ дзуры æмæ йын ницыуал мæ бон у...
Слапон иыр бамбæрста, Цомиап æм афтæ цæмæп
схæрам, уый æмæ йæ цæсгом фæтар. Сыхаг сыхагæй
ахæм хинтæ æнхъæл куы уа, уæд ма уым цæй уарзопдзи-
над ис! Уый мæстиаг у, кæй зæгъынæй хъæуы. Фæлæ дзы
æцæгæй та уæвгæ пицы ис. Кæд Цомиан афтæ хъуыды
кæны, уæд уый у æрмæст йæ цыбыр зонды тыххæй... Ацы
хатт Сланон йæхимæ бирæ зоыдджындæр фæкаст Цо-
миапæй æмæ уый адыл йæхицæй фæбузныг, алывыд ака-
лыпьгзондæй йæм ницуал аззад.
* — Афонмæ дæр мын æй куы загътаис, Цомиап, уæд
дын феххуыс кодтаип. Æцæг, афтæ ма фепхъæл, хип дын
скодтон. Æз дын иу-дыууæ бонмæ уыцы дæсныйы дæ
тæккæ хæдзармæ æрбакæндзынæн.
Арфæтæ куыд нæ фæкодтаид Цомиан йæ хæрзгæпæгæн
æмæ уый адыл дыууæ усæн сæ хæрамдзипады къуыбы-
лой чысылгай хæлыи ба’йдыдта.
3
Дыккаг боп ахуыргæнæг Замирæт æххæст пæма ба-
хæццæ, цы хæдзармæ цыди, уырдæм, афтæ йæм мидæг
кæртæй райхъуыст:
137
— Марг дын фестæд! Дæ бур рондз фæкал! Дæ ту-
гыл адæлгом у!
Цас ма фæнымадтаид уыцы «арфæтæ»—чи йæ зопы,
фæлæ уæдмæ ахуыргæнæг дуар бахоста æмæ бахызт кæ-
ридормæ.
— Уыцы «зæрдиаг арфæтæ» кæмæп кæпыс, Цоми-
ап? — худгæмхасæн бадзырдта усмæ Замирæт.
Цомиан сагъдауæй аззад. Ие ’ртысгæн йæ къухы æмæ
уый æрæвæрын дæр нал сарæхст.
— Уæуу-уа! Замирæт куы дæ! Ма мыл фæхуд! Мæпа*
та пе ’взæр сывæллопимæ схъуып стæм. Ахæм фыдуаг
æмæ æгоммæгæс пикуы ма фендæуыд. Мæ иунæг хойге
æпæхай фæуоп — йæ пывопд мып фод ме ’взæр фырт! —
кæд ахæм æнæуаг искуы федтои...
— О, æмæ уæддæр цавæр мæсты у! Исчи ма йæ хъæ-
булæп ахæм фыдæлгъыст кæны! Кæм и, кæ?
— Алыгъд та мын уæртæ цæхæрадæттырдæм... Ныр
та йæ ардыгæй æхсæвæрафæттæм мæ цæст дæр пал феп-
дзæи.
— Æмæ уæдæ, Цомиап, лæппу мæнмæ ахуыр кæпы
æмæ афтæ æгоммæгæс куы нæ у. Цы дыи кодта, цы?
— Бынтоп сфыдуаг, мæ мард фепай! Уæртæ уаты цьь
дæртæ хуыдтоп æмæ скъолайæ куы ’рбацыд, уæд чысыл
банхъæлмæ каст, стæй мæ баййардта, стонджы, дам, мыи
у. Мæи та æвдæлгæ иæ кодта. Гъе, стæй дын уæд — мæ
ингæйы ныккæс, кæд гæды зæгъын — скъаппы дуар ба-
кодта æмæ кæрдзын райста йæхи къухæй. Æз дæр ма
йæм фæгæпп ластои, фæлæ ацу, æмæ ды уый баййаф!
— Æмæ уæд лидзгæ та цæмæп акодта?
— Цæмæп! Зоиы йæ хуыцауы цæф. Куы йæ баййæф-
таии, уæд ыл мæнæ ацы æртысгæпæй æруæдтытæ код-
таин.
Замирæт бамбæрста, мад æмæ йæ фырты ’хсæп цы
ахаст ис, уый æмæ иудзæвгар хъуыдытыл фæци. Йæ
зæрдыл æрбалæууыд, ахуыргæнæг фыццаг аз куы ньгл-
лæууыд, уæд-иу ахæм хъуыддаджы цæйбæрц мæстджып
сси, уый.
Иухатт ын иу ус та афтæ зæгъын бафæрæзта: «Æз,
мæ хуры чысыл, фопдз сывæллопы иыййардтои æмæ сæ
схъомыл кодтон. Ды дæр уал уыйбæрц ныййар, стæй-иу
мын уый фæстæ бацамоп, сывæллон куьтд хъомыл кæыын
хъæуы, уыдæттæ».
Хæрз сабырæй загъта усæц:
138
— Уæй, Цомиап, алкæмæ дæр йæхы сывæллоп ипнæ-
тæй фыдуагдæр фæкæсы. Мæнмæ ахуыр кæны æмæ ма
дыц æй иу хатт зæгъып: тыиг дзæбæх коммæгæс у...
— Æз дæр ма ууыл дис кæпып, дæ сæрыл хаст фои,
мæнæ йын йе ’мбæлттæй кæйдæрты афарстон, æмæ, дам,
иппæ сывæллæттæ куыд сты, уый дæр, дам, афтæ у.
— Æмæ уæд йæ уроктæ та кæд фæцахуыр кæны, дæ-
уæй куы алидзы, уæд?
— Æвæццæгæн, йе ’мбæлттæй искæмæ. Уæлæ йыи
Цæлыккаты хæдзарæй фæцух нæй.
— Цомиан,— ноджы сабырдæрæй райдыдта Зами-
рæт,— дæ фырт кæд æнæгъдау фыдуаг у, уæд дзы мæн-
мæ дæр хауы азым, уымæп, æмæ мæ ахуыргæнинаг у.
Цæй, æмæ бавдæлæм, æмæ иумæ баныхас кæнæм, куыд
хуыздæр уыдзæн, уый тыххæй. Искæй хæдзары ахуыр
кæнып дæр хорз у, фæлæ мыййаг исчи афтæкуы зæгъа,
сæхи хæдзары йып ахуыр кæиыны фадат пæй, уæд та
дæм уый дæр хъыг фæкæсдзæн...
— Цы йыи кæнон, уæдæ, цы, мæ къопа, ницуал мæ
сæрæы зонын, иу пыхас æм куы скæпын, уæд мæм уый
та — дыууæ.
— Дзæбæхдæр ма мæм æрбайхъус, Цомиаи. Æз
ссæдз азæй фылдæр кусын сывæллæттимæ æмæ сып сæ
зæрдæ хорз базыдтоп. Бавдæл, æмæ бирæ нæ, фæлæ иу-
дыууæ боны бафæраз, æз дып цы бафæдзæхсон, уып.
Ахсæв куы ’рбацæуа, уæд æм хорз дæр ма сдзур æмæ æв-
зæр дæр. Хæрипаг ын радт æмæ йæ ууыл ныууадз. Рай-
сом ын скъоламæ цæуыны агъоммæ аходæн æрæвæр йæ
разы æмæ йыи зæгъ: «Бахæр, скъоламæ дын ма байрæ-
джы уæд». Скъолайæ куы ’рцæуа, уæд та... Комкоммæ
дыи æй зæгъын, Цомиан, дæхæдæг дæр æиæ аххос нæ дæ.
Скъоладзауæн сæумæрайсом йæ зæрдæ скъоламæ фехса-
йы, хаттæй-хатт та байрæджыйæ фæтæрсы æмæ х&ргæ
дæр ницы бæрæг бакæны. Иæ тæккæ æххормаг æрцæуы,
скъолайæ куы æрæздæхы, уæдмæ. Сихор ын куы бахæ-
рын кæнай, уæд ын-иу зæгъ: «Дæ фæллад суадз», стæй
йып чысыл фæстæдæр бахæс кæи тæккæ тынгдæр цы цу-
мамæ зивæг кодта, уый æмæ йæм уæд бакæс. «Бур рондз-
тæ» æмæ йæм æндæр ахæм дзыхæй ма дзур. Уыдон, дæ
зæрдæ де ’вдисæп, зæрдæбынæй иæ дзурыс æмæ сывæл-
лоны цæсты дæр иицы ахадыпц. Дзур æм, мад йæ сывæл-
лопмæ куыд фæдзуры рæвдауæи дзырдтæй, афтæ...
— Уæ, дæ сæрыл мæ æрхæссай, Замирæт! Дæуæп дæ
139
къахы æнгуылдзы цы зонд ис, уый мæнæн мæ сæры дæр
нæй, æмæ афтæмæй æз дæ коммæ куыд хъуамæ пæ бакæ-
сон... Фæлæ ды дæхи зæрдæйы хуызæи æпхъæлыс алкæ-
мæп дæр. Æвæццæгæп дæ сывæллопмæ худæпбылæй
куы сдзурыс кæнæ йæм дæ цæстытæ куы фæхъулон кæ-
иыс, уæд дæр ын уый æгъгъæд у... Фæлæ махуæттæ афтæ
не сты. Æртысгæны цæфæй мып куы пæ сæтты, уæд мын
«дæ фæхъау фæуопæй» куыд басæтдзæп?.. Быптоидæр
мып мæ сæрыл сбаддзæн...—зæгъгæ, Цомиан йæхи ба-
къултæ кодта.
— Нæ дæ ныууадздзынæи, Цомиап, цалынмæ мып
сомы ракæпай, уæдмæ. Ау, иупæг бон пæ бафæраздзыпæ,
ардыгæй сомизæрмæ?
— Хорз, хорз, дæ нывонд фоп! Куы дып загътон, æз
дæ коммæ куыд хъуамæ пæ бакæсоп! Цыдæриддæр мып
загътай, уыдон иу бон пæ, фæлæ сæ иу къуыри дæр ба-
быхсдзыпæп. Уæддæр мын уæлдай пал у, нæмыпæй дæр
пицы æмæ ницы...
Апыхæстæ ма кодтой Цомиан æмæ Замирæт иу дзæв-
гар рæстæг æмæ уал абон сæ ныхас ууыл ахицæн. Ахуыр-
гæпæг æпхъæлцауæй рацыд Цомиаиæй, фысым йæхæдæг
та мæтгæнгæ æмæ гуырысхогæигæ баззад.
4
Æртыккаг урочы фæуды фæстæ ахуыргæпипæгтæ кæ-
ридормæ куы ракалдысты, уæд Замирæт аивæй фæ-
дзырдта Цомиапы лæппумæ хибармæ æмæ йæ бафарста:
— Дудар, зæгъ-ма, исчи дын афтæ куы зæгъид, дæ
мад æдылы у, зæгъгæ, уæд дæм раст фæкæсид?
Лæппу æвиппайды дзуапп радтын пæ бафæрæзта,
æмæ та уæд Замирæт загъта:
— Хъыг дын уаид æви æхсызгон уыцы фарст?
— Раст нæу...— зæгъгæ, хæрз тыхстæй загъта лæппу
æмæ ма æрæджиау бафтыдта йæ пыхасыл: — Иииæты
мадæлтæ куыд сты, уый дæр афтæ у.
— Æмæ уæдæ инпæ мадæлты фырттау ды дæ мады
коммæ цæуылнæ кæсыс, уæлдай иыхас æм цæмæн кæ-
пыс? Цæмæп æй æвæрыс æдылыйы бынаты? Зноп сыма-
хырдыгæй уыдтæн æмæ мын дæуæй ахæм хъæстытæ ра-
кодтой, æмæ мæ ахуыргæпинаг кæй дæ, уымæй пыфсæр-
мц дæп, мæхи цы фæкодтаин, уый дæр пал зыдтон...
— Омæ, ахуыргæиæг, иууылдæр мæм хылгæпгæйæ
140
сЕмæ æлгъитгæйæ фæдзуры æмæ... Лæппутæ мæ мæ но-
мæй дæр нал хонынц, мæстæй мæ марынц «Буррондз Ду-
дар!» «Ьуррондз Дудар!» Æмæ уыдон цур мæ хæдзармæ
бацæуын дæр иал фæуæндыи...
— Æвæццæгæп дæхп аххос у. Бавдæл, æмæ ацы тæк-
кæ сахатæй фæстæмæ бафæлвар: цыдæриддæр дын зæ-
гъа, уый æпæуæлдай пыхас æххæст кæп, йæ коммæ кæс,
æваст митæ ма кæп. Кæд дып дæ боп цы пæ уа, ахæм
куыстытæ дæтта, уæд ып-иу сабырæй бамбарып кæп.
Дыууæ бопы фæстæ мып радзурдзыпæ: уæ ахаст куыд у,
тызмæг ма дæм у æви куыд. Бамбæрстай?
— Бамбæрстон,— зæгъгæ, сдзырдта лæппу æфсæрм-
дзаст æмæ дызæрдыгæй. Дзæнгæрæджы хъæр фæсидтис
сабитæм къласмæ.
5
Уыцы бонæй æнкъарддæрæй, æвæццæгæи, Дудар ни-
кæд фæцæйцыд сæ хæдзармæ. Сывæллæттæ йæ кæй мæс-
тæй мардтой, уымæп дæр ма фæрæзта, фæлæ. йыи Зами-
рæт цы загъта, уымæй сагъæсы бацыд. «Мæ ахуыргæпи-
наг кæй дæ, уымæй пыфсæрмы дæн...» Цы фыддæр ма
зæгъа ахуыргæыæг йе скъоладзауæй?
Знон фæсахсæвæрты пыццыд сæхимæ. Æпæхъæрæй
бацыд мидæмæ æмæ федта: лампæ гæзæмæ судзы къу-
лыл. Стъолыл æхсыры кружкæ æмæ дзулы кæрстытæ.
Æхсызгон ын уыд, мады хуысгæйæ кæй баййæфта æмæ
йæ хæрипаг агурыи кæй пæ бахъуыд, уый. Иæ хъуыды-
йы кæрон дæр не ’рцыд, мад барæй афтæ ныууагъта хæ-
рипаг стъолыл, хуысгæ дæр барæй раджы скодта. Уæвгæ
Цомиапы тыыг фæндыд тæккæ уыцы изæр куы райдыд-
таид фæлварып, Замирæт ын цы бафæдзæхста, уыдон,
фæлæ йæ пыфс иæ бахаста. Куы пæ та фæлæууа йæ фыр-
ты æиæуаг митæм, куы та йæм сдзура æмæ «зæрдæхудт
фæуыдзыпæн ахуыргæпæгæй». Фæлтау уал йæ маст æр-
цæуа, стæй уæд бафæлвардзæн райсомæй фæстæмæ.
Хуысгæ дæр афтæ æпæхъæрæй скодта Дудар, цæмæй
йæ йæ мад ма базона. Уый цæмæй зыдта, æмæ кæд Цо-
миап йæхи ныхъхъус кодта, уæддæр фынæй пæ уыди. Ду-
дар куы бафынæй, уæд дæр ма уый бирæ рафт-бафт код-
та хуыссæпы, æрбаймысыд Слапоиы хиптæ, зæрдæбып
«арфæтæ» йыи фæкодта йæхинымæр, стæй, мæгуыр, ку-
141
вынмæ фæцис æмæ сындæггай, зæдтæ æмæ дауджытæИ
лæгъстæгæнгæ, бафынæй.
Райсомы куы сыстад, уæд ма Дудар фынæй уыд.
«Цæй, хъуг уал рæгъаумæ ауадзоп, стæй фæстæмæ куы
’рбаздæхон, уæд æй сыхъал кæндзыыæн»— ахъуыды код-
та Цомиан æмæ рацыд хæдзарæй. Уынджы, æвæццæгæн,
цæйбæрц æпхъæл уыд, уымæй фылдæр афæстиат. Фæс-
тæмæ хæдзармæ куы ’рбаздæхт, уæд пæ лæппуйы иал
æрбайпæфта.
Дудар дæр хъуыдытæ кодта. Ахуыргæнæджы пыхæс-
тæ пыр дæр ма зæлыдысты йæ хъусты. «Куы ’рбацæуа
æмæ та куы хыл кæыа, фæлтау тагъддæр скъоламæ». Хус
къæбæр райста æмæ атыидзыдта.
6
Фæцæуы ныр Дудар сæхимæ бирæ уæззау хъуыдыти-
мæ. «Цалыымæ ме ’мбал скъоладзаутæ нæ хæдзары ком-
коммæ æрхæццæ уой, уæдмæ нæхимæ иæ бацæудзынæи.
Куы бацæуоп, уæд иупæг сыбыртт дæр пе скæндзынæн
иаиамæ. Нæмгæ нæ, фæлæ мæ маргæ куы кæпа, уæд дæр
мæ мидбыпатæй змæлгæ дæр пæ фæкæпдзынæн. Уадз,
æмæ ме ’мбæлттæ фехъусой абои дæр^та. Æмæ кæд За-
мирæт мæпыл пе ’ууæнды, уæд-иу уыдоп бафæрсæд. Гъе
уæддæр ма мып зæгъдзæп «дæхи аххос у»?
Сæ хæдзары размæ куы иыххæццæ, уæд зпопы хуы-
зæн пæ, фæлæ уæпдонæй комкоммæ бацыд хæдзармæ.
Мидæггаг уатæй йæм райхъуыст хуыйæп машииæйы
хъæр. Дудар уыцы иурастæй бацыд уатмæ æмæ йæ хы-
зын къулыл æрцауыгъта. Мад архайдта цæйдæр хуыипа-
гимæ æмæ йæ фырты куы федта, уæд пыууагъта йæ
куыст æмæ æпæдзургæйæ сыстад бандопæй. Дудар кæр-
ты рудзыиджырдæм скодта йе ’ргом. «Æууæндын мæ
кæиы, цалыпмæ нæ алыгътæн, уæдмæ»,— ахъуыды код-
та йæхинымæр, фæлæ куыд лæууыд, афтæмæй баззад.
Мад буфеты дуар бакодта æмæ лæппумæ хъуысы къус-
тæ æмæ уидгуыты хъайр. «Æвæццæгæн, цæвæпгарз агу-
ры»— фепхъæлдта Дудар, фæлæ уæд дæр лæууы йæ мид-
быпаты.
Цомиап стъолыл æрæвæрдта хъæрмхуыпп æмæ пы-
рыпдзы кас. Исдугмæ йæ зæрды уыд фæлмæн, рæвдауæг
пыхæстæ скæпыи йæ лæппумæ, фæлæ йæхи фæурæдта,
цыма æфсæрмы кодта æмæ йæм æвгъау кастысты «дзæ-
142
гъæлы мып куы фæуой» æмæ уæд цыбыр, былалгъ пы-
хæстæй загъта:
— Сбад æмæ бахæр! — йæхæдæг та машинæйыл æр-
бадт. Уый та ноджы зæрдæхсайгæдæр фæкаст Дудармæ.
«Кæд бæрæгбон исты мыййаг у æмæ æлгъитын нæ уæи-
ды, кæиæ... Уæдæ цы уыдзæни?»
Дудар æрбадт хæрыныл. Ацы хатт комдзаг йæ хъуы-
ры зынæй цыди, уæззау хъуыдытæ йын ферох кæныы код-
той йæ æххормаг, фæлæ уалыымæ æрыгоп буар фæтых
хъуыдытыл æмæ ыывыл хæрыи райдыдта, йæ цæсты зу-
лæй йæ мадмæ кæсы, афтæмæй.
Мад йæхæдæг дæр кæд архайгæ йæ куыстимæ кæпы,
уæд дæр йæ фырты иунæг фезмæлд дæр ,æнæуынгæ нæу.
Дудар хæрд фæцис, фæлæ йæ бынаты бадгæйæ баз-
зад. Сæхимæ цæугæйæ цæмæ сцæттæ кодта йæхи, уый
дзы кæй нæ рауад, уый бæрæг у, фæлæ дарддæр та? Мад
дæр уал æнæдзургæйæ архайы йæ машинæимæ. Рафæпд
кодта, Замирæт ын куыд бацамыдта, афтæ лæппумæ
рæвдауæп ныхæстæ скæныи, стæй йып уæд «цума» бафæ-
дзæхсын, фæлæ та зноны хыл куы ’рбаймысыд, уæд йæ
зæрдæ нал батардта æмæ сфæпд кодта къаддæр исты ба-
хæс кæнын. Бæрæг уыдзæн уымæй дæр.
— Къустæ у’ал дæ разы буфетыл æрæвæр, фæстæдæр
сæ ахсдзынæн,— загъта Цомиан, цыма лæппумæ нæ, фæ-
лæ йæ машинæмæ дзуры, уый хуызæн.
Дудар сыстад, кæрдзыпы къæбæртæ стъолæй расæрф-
та, тæбæгътæ бахаста буфетмæ, æрæвæрдта сæ æмæ та
уым дæр куыддæр лæ.угæйæ аззад. Ие ’ргом буфетмæ, йæ
чъылдым мадырдæм, афтæмæй лæууы сæргуыбырæй
æмæ кæсы уырдыгмæ, пъолмæ. Цæмæ æнхъæлмæ кæсы?
Уымæн йæхæдæг дæр ницы зопы, æрмæст цыдæр хуызы
æмбары: мад зноны хуызæн пал у, фæлæ йыл цы ’рцыд?
Гъе, фæлæ уæдмæ мады зæрдæ нал фæлæууыд. Цо-
миан фæзылд йæ лæппуйырдæм æмæ зæрдиагæй,æвзаг
æмæ зæрдæ æмдзыхæй куы фæдзурыиц, ахæм фæлмæн
ныхасæй дзуры:
— Дæ фæллад уал суадз, мæ къоиа, стæй-иу мæнæ
лæгуæрдоны ссипаг бадав куыроймæ, иу пут йедтæмæ
нæу. Мæхи пе ’вдæлы, дæ фыдæп æддаг хæдон хуыйып,
райсом горæтмæ цæуы.
Уыцы иыхасмæ лæппу фæджих. Сындæггай разылд
йæ мадырдæм, фемдзаст ып йæ цæсгоммæ æмæ йæ цыма
иырыоиг пикуы федта, афтæ йæм кæсгæйæ баззад. Йæ
143
цæстытæ пал комыпц мады райдзаст æнгасæй, æрмæст
ма сæ даргъ хаутæ тъæбæртт-тъæбæртт кæныпц, цымз
цæстытæ цы’ уынынц, ууыл дызæрдыг кæпыыц, уыйау.
— Кæм и ссинаг? — бафарста Дудар, бакъахдзæф
кодта йæ мадырдæм æмæ къуымтыл ахаста йæ цæст.
Цомиаи уый æнхъæл пæ уыд... Цыма тæрсгæ фæкод-
та, ахæм цумайы фæдыл-иу сæм нырыонг цы бæллæхтæ
æрцыд, уыдоиæн фæстæмæ раздæхынæй тæрсы, афтæ ма
иу пыхас скодта «Ныртæккæ!»—фестад, къæбицæй ра-
давта иартхор æмæ йæ лæппуйы къухы фæсагъта.
Дудар райста голлаг æмæ йæ кæрты къаппæг уæрдо-
ны баппæрста. Диссаджы рог пут æм фæкаст ацы хатт.
Иæ зæрдыл æрбалæууыдысты, пырыонг-иу цы ’фсонтæ
скодта, уыдон. Уæд пут дæр уæззаудæр уыд, фæндагдæр
æм дарддæр каст, рады лæууын дæр — бирæ, стæй æп-
хъæлмæ кæс, цалынмæ йæ æрыссой...
Цомиапы пыр дæр иæма уырпыдта, цы уыдта, уый.
«Кæд та мæ фæливгæ кæны?» Фæлæ уалыпмæ фæцыд
кулдуары хъæр, стæй уынгæй æрбайхъуыст уæрдопы
хъипц.
— Уæ, дæ дыууæ къахы фæхъау фон, Замирæт, дæу
мын м,æ хæдзармæ чи ’рбахаста!— хъæрæй загъта Цо-
миан æмæ арф ныуулæфыд.
Дудар сахатæй фылдæр пæ бафæстиат ис куыройы.
Ссад йæ мады раз æрæппæрста æмæ хъæлдзæгæй загъта:
— Цæдтæ у, папа!
Мад фырцинæй йæ хуыинаг дæр фæуагъта, фестад,
пыхъхъæбыс кæныпмæ хъавыд йæ лæппуйы, фæлæ та
йæхиуыл фæхæцыд æмæ ссадимæ архайæг скодта йæхи.
— Ауай уал, дæ иывопд фоп, дæхи уал аирхæфс, стæй
уæд дæ уроктыл æрбаддзыпæ.
— Æппындæр фæллад иæ дæи, иаиа! Кæд ма дзы ис-
ты кусинаг ис, уæд... . ,
— Ауай, ауай, дæ фæхъау фон, ницыуал дзы ис ку-
сипаг, æгъгъæд дын у абон.
Дудар сындæггай разылд къæсæрырдæм, стæй уым,
рахизæпы, цæхгæр фæзылд фæстæмæ.
— Нана!
— Цы кæпыс, мæ хуры чысьтл?
— Мур дæр пицы...— загъта Дудар æмæ рагæпп код-
та кæридормæ.
Ныртæккæ йæ зæрдæ афтæ парахат уыдис, æмæ йæм
кæрт дæр куыддæр уæрæхдæр æмæ райдзастдæр фæкаст.
144
Фæидыд æй йæ зæрдæйы æмбæрц стыр исты хъуыддаг
бакæнын. Зпон кæуылты алыгъд, ууылты æрхызт кæрт-
мæ æмæ фæкомкоммæ тæрс суджы лыггæгтæм æмæ сæ
цуры фæрæтмæ. Ралæууыд суг сæттыныл. Суджы тæ-
гæлтæ фæркгай хауынц кæрты къуымтæм. Фылдæрæй-
фылдæр кæны саст суджы рæдзæгъд, фæлæ сугсæттæг
уæддæр фæллад нæма зоны. Иухатт фæрæт суджы фас*
ты иыссагъди. Лæппу уыимæ куыд архайдта, афтæ йын
цыдæр йæ хæлафы къах аивæзта. Фæстæмæ фæзылд
æмæ:
— Уæу, мæпæ Мил! Кæцæй фæдæ?
К/ьаппæг къæбыла йæ фæстæгтыл бады æмæ йæ цæс-
тытæ пыццавта Дудармæ. Иæ къуыбыр хъустæи сæ хæд
кæрæттæ дæлæмæ фæзæбул сты, йæ къæдзил тилы, хъыс-
хъыс кæпы йæхимидæг. Иугæр Дудары ципы хъæр куы
фехъуыста, уæд фæгæпп ласта æмæ йæ раззаг къæхтæ
лæппуйы уæрагыл авæрдта. йæ бырыпкъ цæстытæй æд-
дæмæ цæхгæр фæсау, цыма йæ иыртæккæ сау ахорæпы
фæтъыста, уыйау.
Дудар фæрæт сагъдæй фæуагъта æмæ къæбылайы
фелвæста йæ хъæбысмæ.
— Мил, ды ницы æмбарыс, ницы...
Æрбалвæста къæбылайы йæ дæллагхъуырмæ, æмæ
ма уый цы хъуыд уымæй хуыздæр! Иæ лыстæг æвзаг
цъил фестад: куы былтыл ауайы, куы дæллагхъуырыл
æмæ къæбутыл. Дуар йæ цæстытæ ныцъцъынд кодта
æмæ цыма ныртæккæ уымæй амондджындæр нæй а хъæ-
уы, афтæ æпæуынæр худы æмæ ма дзуры:
— Мил... Мил!.. Мил!..
Цомиан сæм каст рудзыпгæй, лæппу йæ куыд пæ ба-
фиппайдтаид, афтæ æмæ йæ, æвæццæгæн, йæхæдæг дæр
пе ’мбæрста, ципы цæстысыгтæ йæ уадултыл куыд
згъордтой, уый.
Цалдæр бопы фæстæ Слапои фембæлд Цомиаиыл
æмæ йæ афарста:
— Хæдæгай, Цомиаи, айразмæ дын цы дæсныйæ
дзырдтои, уый дæм нæма ’рцыд?
Цомиан фестъæлфыд.
— Дæлдзæх фопт! Ницæмæн мæ хъæуыпц! Фæлитой
рувæстæ! Адæмы фæллой сайыпц æмæ ма сæ иоджы кæ-
рæдзийыл дæр ардауыпц... Цыдæриддæр а бæстыл дæс-
нытæ ис, уыдон мын Замирæты къахы иу иыхы фæхъау
фоит!
10 Р.тсгпæндаг
145
— Уæдæ дæ хæрзæггурæггаг мæп, Цомнап, æз дæм
æрæрвыстон уыцы дæсныйы...
Сланон йæ ныхас æххæст нæма фæци, афтæ Цомиа-
иæн йæ бедра йæ къухæй æрхауд, иу цалдæр секунды фе-
дзынæг, стæй иыххудт, йæ цæнгтæ дард фæхаста æмæ
Слаиопыл йæхи баппæрста.
ДЙССАДЖЫ
КУКЛА
1
1Мад хуийы машинæйæ. Иæ фæстæ ныллæг бандоныл
бады йæ чызг Верæ æмæ йæхинымæр нымайы.’Иæ лыс-
тæг æнгуылдзтæй иу æртасып кодта, стæй та ипнæ дæр
æмæ йæ мадмæ бакаст. Мад йæ куыст кæиы, нæ кæсы
чызгмæ. Верæ цы дыууæ æнгуылдзы æртасын кодта, уы-
доныл хæцы къухæй æмæ æихъæлмæ кæсы, йæ мад ма-
шинæйы зылд кæд фæуромдзкæн, уымæ.
— Напа, мæпæ ацы къухтæ куы фæуой, баба гъеуæд
æрцæудзæн? — Верæ йе ’ртæ '’нгуылдзы равдыста
мадмæ.
Мад бахудтис æмæ дзуры:
— Цал хатты мæ бафарстай абоидæргъы?
Бавпæлдта чызджы къухмæ, иу æнгуылдз дзы фæс-
тæмæ стасыи кодта æмæ, цыппар æпгуылдзмæ амопгæ-
йæ, загъта:
— Мæнæ адон куы фæуой, уæд.
Верæйæи хъыг уыдис, йæ иу æнгуылдз ыи фæстæмæ
кæй стасын кодта, уый, фæлæ цы гæнæн ис: пана фыл-
дæр æмбары алцыдæр.
Мад зилы йæ машинæ. Верæ та цæуылдæр хъуы-
ды кæны æмæ æихъæлмæ кæсы.
— Нана, æмæ баба поезды цæудзæн, нæ?
— О, уый дæр дып цалдæр хатты загътон!
— Нана, æмæ иыр поезд чи фескъæры, уымæ ды тел
куы пыццæвис, уæд æй тагъддæр нæ раскъæрид?
— Нæ, уымæй пицы рауайдзæн, поездæн уымæй
тагъддæр скъæрæы пæй,— зæгъы мад æмæ йæ куыст
кæиы.
Рацыд цалдæр сахаты. Баизæр. Верæйы сæрæй пæ
хицæн кæны, йæ фыд кæд æрцæудзæн, уыцы хъуыды.
Æмæ та фæрсы йæ мады:
— Нана, зиоп нæм цы уазæгус уыдис, уымæн афтæ
147
куы загътай: «Абон мыл афтæ тагъд ацыд, æмæ йæ .зон-
гæ дæр нæ бакодтон», уæд иипæ бойтæ тагъд куьтд ацæ-
уой, афтæ гæнæп пæй?
— Цæуылпæ! — загъта мад.— Ныртæккæ ацу æмæ
схуысс, бафыпæй у, æмæ уæд тагъддæр фæуыдзæн бон.
— Æцæг, пана?
— Æцæг зæгъын, æцæг. Алчидæр изæры куы бафы-
пæй вæййы, уæд зопгæ дæр пæ бакæиы, æхсæв куыд
ацæуы, уый.
Верæ ницуал сдзырдта. Уайтагъд хуыссыпмæ фæцис
æмæ цæмæй тагъддæр бафыпæй уа, уый тыххæй йæ цæс-
тытæ иыцъцъыид кодта.
2
Зпоп Верæйы фыд Атто писмо сæрвыста Мæскуыйæ,
фоыдз бопы фæстæ нæхимæ уыдзынæн, зæгъгæ. «Верæ-
йæн ахæм диссаджы кукла сласдзынæп, ахæм, æмæ уый
хуызæн иæхи горæты иикæмæн ма уыдис»,— фыста Атто.
Верæ уайтагъд афарста йæ мады: «Фопдз боны бирæ
у, æви иæ?» >Мад ып загъта: «Фондз хатты куы схуыссæм
æмæ куы сыстæм, уæд уыйас». Стæй уæд бацамыдта йæ
къухы æпгуылдзтæй фопдз.
Тынг бирæ фæкаст уый Верæмæ.
3
Райсомæй куы райхъал Верæ, уæд сынтæгæй иæма
сыстад, афтæмæй хъæр кæны йæ мадмæ:
— Наыа, цал боны ма хъæуы ныр та?
Мад йæ фопдз æпгуылдæй хисдæр æмæ амопæи æп-
гуылдзтæ æртасын кодта æмæ инпæ ’ртæ равдыста.
Верæ сыстад. Иæхи ныхсадта, стæй уатмæ бацыд
æмæ йæ хисдæр æпгуылдзы уырз черпилæдопы ауагъта,
æмæ куы ацахуырст, уæд та амопæн æнгуылдзы уырз
дæр.
Хæрыныл куы ’рбадтысты, уæд та фæрсы йæ мады:
— Напа, боныгоп куы фыпæй кæпай, уæд тагъддæр
ацæудзæн бон?
Мад ын фæкомкоммæ йæ къухмæ:
— Цæмæн самæстай дæ къух?
Верæ æркаст йæ къухтæм.
■»— Уыдои нал хъæуыиц...
148
— Куыд нал хъæуынц?
— Фесты... Дæхæдæг мын куы загътай, уыцы дыууай
къухы фесты, мæнæ ма адон баззадысты,— зæгъгæ, Ве-
рæ равдыста шшæ ’ртæ æнгуылдзы.
— О, æмæ сæ ахоргæ цæмæп скодтай?
— Цал ма дзы баззад, уый зопыиæи.
4
«Цымæ цавæр диссаджы кукла уыдзæи?»—хъуыдьг
кæны Верæ æмæ кæмдæриддæр куклатæ федта, уыдон
йæ зæрдыл æрлæууыдысты. Фæлæ уыдон хуызæи хъуамæ
ма уыдаид, баба цы кукла сласдзæп, уый. Уæддæр кæд
фæуыдзысты, кæд, уыцы æртæ къухы? Æмæ та Верæ йæ
мады бафарста:
— Нана, бон къæвда куы вæййы, уæд тагъддæр ацæ-
уы æви хур куы вæййы, уæд?
Куыд æввахсдæр кодта фыды æрцæуæп бои, афтæ
арæхдæр фарста Верæ йæ мады. Къухы æигуылдзтæй ма
æнæ ахуырст баззад æрмæст, кæсдæр æнгуылдзы уырз.
Атто хъуамæ ссыдаид фæсæмбисæхсæв. Бæргæ хъæ-
бæрæй сфæнд кодта Верæ уæдмæ нæ бафынæй уæвын,
фæлæ фæсахсæвæр йæ цæсты уæлтъыфалтæ сæ уæз æр-
уагътой цæстытыл.
Нал базыдта Верæ, йæ мад вагзалмæ куыд ацыд ба-
байы размæ, уый дæр.
...Мад æмæ фыд куы ’рбацыдысты, уæд сæ хъæрмæ
райхъал Верæ æмæ уайтагъд фæгæпп кодта. Уаты астæу
фæрсæй-фæрстæм лæууыдысты дыууæ стыр чемодаиы.
— Баба! — пыхъхъæр кодта Верæ æмæ йæ фыдыл
атыхст. Атто йæ систа йæ хъæбысмæ, хæрдмæ йæ сæп-
пæрста, фæлæ Верæ йæ цæсты зулæй уæддæр кæсгæ
пъолмæ кодта.
— Баба, кæм ис мæ кукла?
— Дæлæ уыцы чемодаыы цы ис, уыдоп иууылдæр
дæу сты, кукла дæр уым ис, мæпæ дын уый та йæ дæ-
гъæл.
Верæ йæ райсынмæ хъавыд, фæлæ баба дæгъарл йæ
армы дзыхъхъы бамбæхста æмæ загъта:
— Верычкæ, тагъд ма кæп, мæнæ уал папайы ба-
фæрсæм, кæддæра мæ фæстæ куыд уыдтæ, коммæ куыд
кастæ, дæхимæ куыд зылдтæ... стæй дып уæд ратдзыпæп
дæгъæл. Цæй-ма, нана!
149
Мад бабамæ кастис, афтæмæй дзырДта:-
— Хорз чызг у Верæ алцæмæй дæр. Кæдæм æй фер-
витьш, уырдæм æпæзивæг азгъоры; куы йын фæзæгъып,
уæд схуыссы, коммæ дæр кæсы, фæлæ йæм исиу æвзæр-
дзипад, æмæ йын уый тыххæй кæдæй пырмæ дзурын, фæ-
лæ мæм нæ хъусы.
— Цавæр æвзæрдзннад? — бафарста Атто.
— Изæры куы фæхуыссы, уæд йæ дзауматæй кæй уа-
ты иу къуымы ныууадзы, кæй иннæ къуымы, кæй къæли-
доры, кæй хæринаггæпæн уаты. Æмæ райсом куы сысты,
уæд сæ пæ дыууæ дæр æнæхъæп сахат фæцагурæм. Йæ
дзабыртæй иу сынтæджы бын ссарæм, иннæ стъолы бып,
цъындатæ дæр афтæ. Йæ хъазæнтæ алы рæтты ныппырх
вæййыпц, йæ хуыссæн дæр æиæ ’фснайдæй пыууадзы.
Зæгъ-ма дæхæдæг, Верæ, афтæ нæу?
Верæ ницы сдзырдта. Æмæ уæд йæ фыд дæгъæл йæ
дзыппы нывæрдта æмæ загъта:
— Верæ, æз дын цы кукла æрхастон, уый афтæмæй
даргæ пæу,— уадз æмæ уал чемодапы лæууæд.
Верæ скуыдта.
— Баба, æз афтæ пал кæпдзыпæи...
Атто дæгъæлæй бакодта чемодапы дуар æмæ систа
кукла.
Фырдисæй фæхъæр кодта Верæ, кукла куы ауыдта,
уæд. Уый уыди Верæйæп йæхи ас æмæ йæхи æпгæс кукла.
— Йæ диссæгтæ йып нырма пæма зопут,— дзырдта
Атто,— фæлæ мæм хъусут. Райдайæм йæ сæрæй. Кæсут-
ма: йæ дзыккутæ æцæг дзыккутæ сты, сызгъæрипгъуыз.
Рæсугъд фаст. Фæлæ иппæ куклатæн куыд фæкæпыпц,
амæп афтæ гæпæп иæй. Уæздаи кукла у æмæ йæм æпа-
рæхст, гуымиры ’внæлд хъыг кæсы.
Атто куклайы дзыккутæ фæстæмæ аивæзта æмæ —
уый дын диссаг! — куклайæн йæ цæстытæ æрцъыпд сты,
йæ чысыл дзых гæзæмæ фæхæлпу æмæ «уау!»,— зæгъгæ,,
фæкодта.
— Дзуры! Дзуры! — сæмдзæгъд кодта Верæ.
Фæлæ Атто дзыккутæ куы суагъта, уæд та кукла йæ
цæстытæ райгом кодта æмæ худæнбылæй кæсгæйæ баз-
зад.
— Кæсут поджыдæр! — дзырдта фыд.— Мæпæ йæ
палтойæи ис дыууæ дзыппы. Дзыппытыл æгънæджытæ.
Рахиз дзыппы ’гънæг куы балхъивай, уæд — кæсут-ма!
Фыд балхъывта æгъпæг, æмæ кукла йæ рахиз къух
150
хæрдмæ систа, цыма пионерты салют лæвæрдта, афтæ.
— Галиу дзыппы ’гънæг куы балхъивай, уæд та...
Кукла æвиппайды йæ дыууæ къухы дæр размæ фæ-
даргъ кодта, цыма Верæйы хъæбысмæ багæпп кæнынмæ
хъавыд, уый хуызæн. Верæ нал фæлæууыд, æмæ йæм
уый дæр йæ къухтæ фæдардта. Фæлæ уæдмæ фыд æгъиæ-
джытæ нал æлхъывта, æмæ кукла дæр йæ къухтæ æр-
уагъта.
— Уый дæр ма диссаг нæу, фæлæ кæсут ноджыдæр,—
дзырдта фыд, æмæ уый адыл палтойы роиы æргъæвæг
нылхъывта. Уæд кукла йæ сæр фæстæмæ аппæрста æмæ-
худæгæй бакъæцæл: къи-къи-къи!
Верæ дзурын дæр нал сфæрæзта, афтæ дисгæнгæ баз-
зад.
— Æнæхъæрæй худын дæр зоны,— загъта фыд æмæ^
куклайæн йæ хъуыры цы ’гънæг уыд, уый балхъывта.
Æмæ уæд куклайæи йæ резип былтæ атæпæг сты, уадул-
тæ фæкъуыпп сты, дзых чысыл байгом, разындысты урс-
урсид дæндæгтæ, æмæ йæ цæсгом худæидзаст сси.
— Ноджы-ма йæм иу диссаджы миниуæг ис, фæлæ
уып æй нæма амонын. Бакæсон уал, кæддæра куыд зил-
дзыстут кукламæ. Фæлæ, цæй, нана, куыд бакæнæм?
— Мæнæ Верæйæн йæхи бафæрс,— загъта мад.
— Цы зæгъыс, Верæ? И?
— Баба, æз афтæ иал кæндзынæн,— загъта та Верæ.
— Ома, куыд афтæ?
— Мæ дзаумæттæ ’фспайдзыпæн, алчидæр дзы йæ
бынаты...
— Æмæ кукла та?
— Мæпмæ ахæм фæнд ис,— райдыдта мад.— Мæпæ
Верæйæп йæ сынтæг кæм æвæрд ис, уыцы уатæн йæ иу
къуым фæуæд иууылдæр Верæйы. Мæрзгæ дæр æй йæхæ-
дæг кæнæд, йæ хъазæнтæ дæр уым иедтæмæ куыд никуы
уой, афтæ; кукла дæр уым дарæд, йæхи дарæс дæр уым
ласæд.
— Уæдæ йын радтоп кукла?
— Иæхи йып бафæрс,— загъта мад.
— Цы зæгъыс, Верæ?
— Баба, æз, пана куыд загъта, афтæ кæндзыпæп,—
дзуапп радта Верæ.
— Уæдæ кæс ноджыдæр,— загъта фыд.— Мæпæ дып
уый та йæ сынтæг. Изæры хъазт куы фæуай, уæд-иу дæ
куклайы уым схуыссып кæп, æмæ уый дæр йæ цæстытæ
151
афтæ бацъынд кæндзæн æмæ бафынæй уыдзæн райсом-
мæ.
Верæ федта йæхи цæстæй: баба сынтæг райхæлдта,
стæй йыл кукла æрæвæрдта, æмæ куклайæп йæ цæстытæ
æрцъыпд сты.
— Хъусыс, Верæ! — загъта ма фыд.— Ма дæ ферох
уæд: ацы куклайы хуызæн пикуы ис æмæ дып куы фесæ-
фа, кæпæ куы фехæла, уæд уый хуызæн ссарæн пал ис.
А, уæдæ! Айс æмæ йæ макуы рох кæн!
Верæ куклайы æрбахъæбыс кодта. Куклайæи йæ сæр
фæстæмæ фæкъул æмæ Верæйы тæккæ хъусы цур пых-
худтис.
Верæ уый æпхъæл пæ уыд æмæ фæтарст. Фæлæ йæм
фыддзуры:
* — Ма дзы тæрс, ма! Иæ ропы æргъæвæг ып дæ ро-
цъойæ æрбалвæстай æмæ, уый тыххæй схудтис, уый дæр
дыл цин кæны.
— Уыдоп дæр хорз сты, фæлæ дын хуыссын афоп у,
Верæ, райсом хъаздзыпæ,— загъта мад.
Куклайæи Верæ йæ сынтæг чысыл уаты къуымы сæ-
вæрдта, стæй йæ уым схуыссын кодта. Куклайы цæстытæ
æрцъынд сты, цыма бафынæй, уый хуызæы.
— Алы хатт дæр-иу æй афтæ бафспай æмæ йæ схуыс-
сыи кæи, бамбæрстай? — загъта мад æмæ Верæйæн йæ-
хи дæр схуыссын кодта.
5
Райсомæй куыддæриддæр сыстад Верæ, афтæ уай-
тагъд базгъордта кукламæ.
— Верæ,— дзуры йæм мад.— Дæ хуыссæнтæ^ уал
бафспай, дæхи ныхс, стæй уæд хъаздзыпæ куклаимæ.
Верæ уайтагъд афснайдта йæ сынтæг, йæхи ны-
хсадта.
— Алы райсом дæр-иу афтæ кæп, ма дæ рох кæпæд.
Верæ рахаста йæ кукла хæринаггæнæн уатмæ æмæ
райдыдта хъазып. Уалыпмæ рудзыпгæй ауыдта: сæ сы-
хæгты зæронд ус кæрты дуарæй æрбахызт æмæ ’рбацæ-
уы. Верæ æддаг дуары æрбакомкоммæ къæлидоры сæ-
вæрдта бæрзопд фæсонтæджыи баидоп, хисæрфæн ыл
æрытыдта, стæй йыл йæ кукла æрбадып кодта, Иæхæ-
дæп бандоны аууон æрæмбæхст. Зæроид ус æрбахоста,
æмæ йæм куы ничи акаст, уæд дуар æрбакодта æмæ сыи-
152
дæггай æрбахызт. Талынгдзæф къæлидоры йæм кукла
Верæйы хуызæн фæкаст, æмæ йæм дзуры:
— Марадз-ма, дæ пывопд фæуоп, дæ мадмæ бадзур!
Верæ куклайы рахиз дзыппы ’гъпæг балхъывта, æмæ
кукла йæ къух фæхъил’ кодта.
Зæроид ус та дзуры:
— Ауай, ауай, дæ фæхъхъау фæуои, зæгъ ын.
Верæ та куклайæн йæ ропы æргъæвæг балвæста —
кукла йæ сæр фæстæмæ акодта æмæ схудтис.
— Цу-ма, æнæнтыст фæуай, нæ мæ ’вдæлы,— хъæр-
дæрæй загъта ус.
Верæ куклайы дыууæ дзыппы ’гъпæджы балхъывта,
æмæ кукла йæ дыууæ къухы размæ фæдаргъ кодта.
— Кæс-ма ацы къулыбадæгмæ! Уæхимæ и дæ мад? —
ноджы хъæрдæрæй бафарста зæроид ус æмæ æввахсдæр
æрбацыд.
Уыцы ныхас байхъуыст мадмæ æмæ рауад æддæмæ.
— Быгъуылоы куы дæ, кæи’мæ пыхас кæныс?
— Мæнæ дæ чызгмæ дзырдтоп, зæгъын, дæ мадмæ
бадзур,— зæгъгæ, ус йæ къухæй ацамыдта кукламæ.
— Уый кукла куы у!..— бахудт мад.
— Кукла?!
— 0!
— Верæ! Худипаг дып пæу, зæропд усыл худып?
— Нана, æз худгæ пæ кодтоп, фæлваргæ кодтоп кук-
лайы.
Мад зæропд усы мидæмæ бакодта æмæ йып равдыс-
та, кукла цытæ кæнып зопы, уыдои.
Чысыл фæстæдæр сыхаг ус ацыд сæхимæ. Æвæццæ-
гæп уый радзырдта сæхимæ куклайы хабар, æмæ уалып-
мæ кæрты æрбалæууыдысты сывæллæттæ фондзæй.Æмæ
уырдыгæй хъæр кæпып байдыдтой. Стæй æрбацыдысты
сыхы устытæ уыцы диссаджы кукла фепыпмæ.
Уалынмæ цæуын райдыдтой дард чи цæры, уыдоп дæр.
Арт чи фæхуыссып кæпы, уый йæ чысыл чызджы æрба-
кодта æмæ дзуры:
— Мæпæ мып мæ чызгæп уæ кукла фепып кæнут.
Æмæ йæхæдæг дæр куы бакаст кукламæ, уæд загъта:
— Ахæм кукла æз цы фæпды судзгæ хæдзарæй дæр
рахæссип.
Уый фæстæ æрбацыд электромоптер. Цырæгътæ куы-
нæуал фæсудзыпц, уæд уыдон чи ссудзып кæны, уый.
— Мæпæ мæ чызгæп дæр уæ кукла фепып кæпут.
153
Стæй йæ куы федта, ’уæд уыйдæр афтæ зæгъы:
— Ацы куклайæн æз погбонты йæхицæп елкæ Дæр
саразип æмæ дзы алыхуызоп чысыл лампæтæ бпрæ æр-
цауыпдзии.
Уый фæстæ та æрбацыд милицæйы хицау æмæ дзуры:
— Мæ чызг нырма гыццыл у. Иæхæдæг нæ уæпды,
æмæ йæ мемæ ’рбакодтоп. Табуафси, уæ кукла йæм рав-
дисут.
Уыдопмæ дæр тынгхорз фæкаст кукла, æмæ милицæ-
йы хицау загъта:
— Исчи йæ куы бахъыгдара, уæд мæнæн зæгъут, æмæ
йæ æз æрцахсын кæндзыпæи.
Уыцы бопæй фæстæмæ райдыдтой цæуын куклайы
уыпыпмæ капд сывæллæттæ пæ, фæлæ ма стыртæ дæр.
# * #
Иу изæр Верæ бахатыд йæ фыдмæ:
— Бацамон-ма мын, баба, цытæ ма зоны кукла?
— Цæй, рахæсс æй уæд та! — загъта Атто.— Ныр-
тæккæ дып сæ иууылдæр бацамондзынæп.
Верæ базгъордта, куклайы чемоданы дуар фегом код-
та, фæлæ уый уым иæ разыпд.
— Наиа, мæ кукла кæм ис? — кæуыпхъæлæсæй ба-
дзырдта Верæ йæ мадмæ. Уый иал хъуыды кодта, бопæй
йæ кукла тагъд-тагъд скъаппæй диваиы æхсæн куыд фæ-
уагъта, æмæ афтæмæй уынгмæ куыд азгъордта, уый.
— Æз ын цы зопын, дæхæдæг дзы куы хъазыдтæ! —
мæсты хъæлæсæй загъта мад.
Верæ къуымты разил-базил байдыдта, фæлæ нпкуы
’мæ ницы.
— Баба, мæ кукла кæм ис, уый пæ федтай? — фæрсы
Верæ йæ фыды.
— Куыд æй федтаии, пырма пыртæккæ куьт ’рбацыд-
тæп мæ куыстæй? — уайдзæфгæпæгау загъта Атто, æмæ
къулырдæм аздæхт йæ хуыссæиы.
Æппынæрæджиау ссардта Верæ йæ кукла æмæ йæ*
баскъæфта йæ фыдмæ, фæлæ баба уæдмæ бафыпæй.
6'
Рацыд цалдæр бопы. Куклайы кой айхъуыст дæрд-
даг сыхтæм дæр. Иу хуыцаубоны та сывæллæттæ æрæм-
154
бырд сты Верæмæ. Капд чызджытæнæ, фæлæ ма гыццыл
лæппутæ дæр æрбацыдысты диссаджы кукла уыныпмæ.
Уыцы боы æрбацыд, иу хатт куклаимæ цы ус ныхæс-
тæ кодта, уый сæ сыхы сывæллæтимæ; æрбацыд артхуыс-
сынгæнæг йæ чызгимæ; æрбацыд милициопер йæ къæ-
бæлдзыгсæр чызг æмæ йæ лæппуимæ; æрбацыд электро-
монтер йæхи чызг æмæ ма иоджы фондз сывæллонимæ.
Верæ сып равдыста, уыдоп пыры онг цы пæма федтой,
ахæм диссæгтæ. Куклайæн йæ фæсонты цы зæгæлы хуы-
зæн уыди, уый дæгъæлæй сифтыгъта, стæй йæ бапдопыл
слæууып кодта. Кукла йæ дыууæ цонджы хæрдмæ систа
æмæ лыстæг къахдзæфтæй кафыи райдыдта. Иæ мидбы-
паты æрзылд цалдæр хатты, йæ къухтæ тилгæ, стæй йæ
ифтыгъд куы фæци, уæд ныллæууыд.
Сабитæ сæмдзæгъд кодтой æмæ куклайы алыварс æр-
батымбыл сты. Ацы хатт сæм уый быитоы удæгасы хуы-
зæн фæкаст. Семæ цы лæгтæ æмæ устытæ æрбацыд, уы-
дон бирæ арфæтæ фæкодтой Верæйы фыдæп æмæ сæ сы-
вæллæттимæ ацыдысты сæхимæ.
7
Верæ цы горæты цард, уый уыд къаниæг горæт, лæгъз
быдырты кæрон хæхтæм кæдæм бахæццæ, уым. Горæты
иувæрсты згъордта хæххоп цæугæдон. Уыцы дои та уади,
дардмæ цы урссæр хæхтæ зынынц, уыдонæй. Верæ арæх
цыди Аттоимæ допы былмæ. Иæ фыд-иу æпгуырæй кæ-
сæгтæ ахста. Верæ та алыхуызои лыстæг дуртæ æмбырд
кодта.
Цæмæй цæугæдои горæтмæ ма бакæла, уый тыххæй
йæ ныццæвæнты арæзт уыд бæрзонд ауазæитæ.
Ралæууыдысты сæрды тæвд бонтæ. Иуизæр Атто йæ
куыстæй æрбацыд æмæ радзырдта:
— Доп ацы хатты хуызæн тыпг никуы раивылд: тас
у, ауæзт куы ратона æмæ нæ уыпгмæ куы ракæла, уы-
мæй.
Куы ’рталынг, уæд иу лæг æрбацыд æмæ Аттойæп ра-
кодта фæдисы хабар. Комрæбын, æфцæгмæ æввахс цы
хъæу цæры, уырдыгæй тилифонæй фæдзырдтой: «Ныры
опг кæй нæма фендæуыд, ахæм стыр къæвда æрцыд хо-
хы, дæттæ тынг раивылдысты, æмæ уæхи хъахъхъæнут».
Атто уайтагъд цæуыныл фæци. Верæ йæ фæстæ рауад
схддрг дуары къæсæрмæ æмæ федта; ’бирæ адæм згъо-
155
рынц горæты сæр допауазæнмæ. Кæмæн дзы йæ къухы
фæрæт, кæмæп лом, кæмæп фиййаг.
Фæстæмæ хæдзармæ куы ’рбаздæхт, уæд радзырдта
йæ мадæп, цы федта, уый.
— Нæ фæстæ цы уынг ис, уый бæрзопд у, æмæ уымæ
не скæлдзæн, фæлæ мах хæдзармæ куы ’рбахæццæ уа,
уымæй тас у,— загъта мад.
Верæ æхсæвæр бахордта æмæ иыххуыссыд. Нал ба-
зыдта, æхсæвы сæ уынгмæ доп куыд æрбакалд, уый дæр.
8
Райсомæй Верæ куы райхъал, уæд дисы бацыд. Кæ-
сы, æмæ йæ сыптæг, сæ фæстæ къуыбырыл цы уыпг уыд,
уым февзæрд. Адæм дыууæрдæм кæнынц, доныбыл хæ-
дзæрттæм згъорынц, дзаумæттæ хæссынц уырдыгæй æмæ
сæ æвæрыиц бæрзонддæр ран. Верæйæн йæ алыварс
скъаппытæ, шифанертæ, стъолтæ, бапдæттæ, чырыптæ,
сыитæджытæ æд хуыссæи.
Верæ фæтарст æмæ скуыдта. Уый нæ базыдта, æд
сыптæг æй куыд рахастой, уый дæр. Йæ мад ып йæ кæ-
уын куы фехъуыста, уæд æм æрбауад, æмæ фæрсы:
— Цы кодтай, мæ къоиа?
— Уый цы у, нана? — бафарста Верæ.
— Дои æрбакалд нæ хæдзармæ, æмæ дзаумæттæ иу-
уылдæр рахастам, фæлæ дæ кукла кæм и?
Верæ пæ зыдта, дысоп кукла кæм иыууагъта, уый,
фæлæ уæддæр загъта:
— йæхи сынтæджы...
— Йæхи сынтæг мæнæ ам ис. Рахастоп æй, фæлæ
кукла уым нæ уыд. Æрхъуыды ма кæп, кæм æй ныу-
уагътай?
Верæ бæлвырд нæ хъуыды кодта, кукла кæм ныу-
уагъта. уый æмæ та загъта:
— Мæхи сынтæджы фарсмæ.
— Дæхи сыптæджы цур иицы уыд, мæпæ ма дыи дæ
чысыл бандон дæр куы рахастам.
— Уæд та бабайы сыптæджы быи...
Мад азгъордта, доны балæгæрста, схызти асинтыл
æмæ бацыд хæдзармæ. Уæдмæ доп схæццæ асины сæр-
мæ æмæ къæсæрæй мидæмæ, уатмæ, кæлып байдыдта.
Мад фæстæмæ æрбаздæхт æмæ мæстыйæ запэта;
— Уым дæр цæй. Кæм дыи ферох?
. 156
Верæ нæ зыдта, кæм ыи ферох, уый, æмæ иицуал
дзырдта, æрмæст ма йæ цæстытæ æууæрста æмæ куыдта.
Сывæллæттæ йæ алыварс æрæмбырд сты. Электрои цы-
рæгътæ судзæджы чызцйæ мады бафарста:
— Нана, Верæ цæуыл кæуы?
— Йæ кукла кæм ныууагъта, уый пал зоны, æмæ хæ-
дзары баззад,— дзуапп радта уый.
Уæд чызг ауыдта йæ фыды æмæ йæм азгъордта:
— Баба, нæ кукла хæдзары баззад æмæ йæ рахæсс,
кæнпод допы амæлдзæп!
— Уанцоп иæу! Æмæ куыд баззад?
— Верæ йæ кæм пыууагъта, уый нал зоиы.
— Кæм дын баззад, Верæ? — бафарста монтер.
— Хæринаггæпæп уаты,— загъта Верæ, уымæи, æмæ
æндæр кæм бацамыдтаид, уый дæр нал зыдта.
•Уæдмæ дон рудзгуытæм схæццæ. Моптер йе ’ддаг
дзаума раппæрста æмæ доны баленк кодта хæдзармæ.
Рудзыигыл бахызт хæринаггæнæн уатмæ, бирæ фæца-
гуырдта, стæй æнкъардæй æрбаздæхт фæстæмæ.
Æрбацыд артхуыссынгæнæг. Йæ сæрыл æрттиваг
худ, йæ къухы даргъ, ставд лæдзæг, йæ кæроныл æфсæй-
наг къæпдзы. Хабар куы базыдта, уæд йæ лæдзæг ру-
дзыпгæй батъыста æмæ агуырдта доны бын кукла, фæлæ
уый дæр ницы ссардта. Дон рудзгуытæй фæуæлдæр, фæ-
лæ хæдзарæп аласыпæй тас нæ уыд, уымæн æмæ йæ
къултæ дурæй амад уыдысты. Йæ хуылфы ницуал баз-
зад, æрмæст гæды ахсын никæмæи бакуымдта, æмæ хæ-
дзармæ дон куы бакалд, уæд цардахъмæ сгæпп кодта,
стæй та хæдзары сæрмæ æмæ уырдыгæй уасыд.
Уалынмæ хиды бын дон чи ауæзта, уыдопæй иу æр-
хæццæ æмæ хъæрæй загъта:
— Мауал тæрсут, фæтых стæм допыл, йæ раз ын
æрæхгæдтам.
Æмæ, æцæгдæр, дои дæлæмæ-дæлæмæ цæуыныл фæ-
ци. Ныр хæдзармæ пал, фæлæ рудзгуытæ æмæ дуæрттæй
калди æддæмæ. Разыпди хæдзармæ схизæп пыллæг хъæ-
дын асип дæр. Сахаты ’рдæг дæр нæма рацыд, афтæ
уыпджы дæр иал цыд дон. Сывæллæттæ æппæты разæй,
сæ фæстæ та стыртæ, бакалдысты хæдзармæ кукла агу-
рынмæ. Кæцы къуым нæ басгæрстой, ахæм сып иал баз-
зад, (Ьæлæ ницы ссардтой. Иу цыппараздзыд тыппыр чызг
дæр фæлвæрдта хъæдыи асиптыл схизьти æмæ хæдзармæ
бацæуыи, Чызг схызт хъæдын асины дыккаг къæпхæнмæ,
157
фæлæ уымæй уæлдæр пал сфæрæзта æмæ фæйнæгыл æр-
бадт. Уалынмæ ныхъхъæр кодта йæ мадмæ:
— Нана, мæпæ асины фæстæ цыдæр!
Æрбауадысты сывæллæттæ æмæ асины фæстæйæ ра-
ластой сæ уарзон кукла. Хæдзары чи агуырдта, уыдои
дæр разгъордтой æддæмæ.
Кукла æппындæр йæхи хуызæн пал уыд: Иæ цæсгом
схъулæттæ, йæ дзых æмæ йæ къæбæлдзыгдзыккутæ ла-
къон змисæй байдзаг сты.
Хæдзары раз цъыфы лæууæп нæ уыд, æмæ адæм ра-
цыдысты, дзауматæ æвæрд кæм уыдысты, уырдæм. Верæ
афæлвæрдта куклайы æгъпæджытæ балхъивыиыл, фæлæ
кукла пал схудт, йæ цæигтæ дæр нæ фезмæлын кодта, йæ
цæстытæ дæр цъындæй баззадысты. Куклайæн йе ’змис
асыгъдæг кодтой æмæ йæ нывæрдтой йæ сынтæджы. Ве-
рæ скуыдта æмæ цæ мады фæдджийы йæ сæр фæцавта.
Стæй скуыдта милиционеры чызг, уый фæстæ скуыдта
монтеры чызг, уалынмæ артхуыссынгæпæджы чызг дæр
æмæ æппынфæстаг куклайы чи зыдта, уыдон иууылдæр.
Уыцы рæстæджы дон чи ауæзта, уыдон дæр æрцыды-
сты. Атто дæр семæ. Сывæллæтты кæугæ куы баййæфта,
уæд афтæ фенхъæлдта, кæд адæмæй исчи фæцис доны
бып, æмæ фæтарст. Уайтагъд сс ’хсæп фæмидæг æмæ
афарста:
— Цы хабар у?
Радзырдтой йын куклайы хабар. Уæд уый систа кук-
ла, æркаст æм, йæ фæсонты змис ып асыгъдæг кодта, дæ-
гъæлæй йæ сифтыгъта, кафгæ куыд кодтаид, афтæ, æмæ
йæ бандоныл æрæвæрдта. Фæлæ кукла иæ фезмæлыд, иæ
бахудт, нæ акафыд. Атто йæ къух ауыгъта æмæ мæсты-
йæ фæзылд фæстæмæ. Сывæллæттæ æихъæл уыдысты,
уый куклайы иогæй скусын кæндзæн, фæлæ ныр куы
федтой, Аттойы бон дæр ын ницы бацис, уæд та кæуын-
мæ фесты. Фыццаг сæ иу, стæй дыккаг, уалынмæ инпæтæ
дæр, æмæ та бæстæ æрдиаг сси/
Атто цæхгæр фæзылд æмæ сæм дзуры:
— Сымах та цæуыл тъизут? Банцайут æмæ мæм
хъусут! Рæхджы та цæуып Мæскуымæ æмæ та раст ахæм
кукла сласдзынæн, ноджыдæр хуыздæр!.. Æрмæст, хъу-
сут? Хъазгæ дзы иумæ кæндзыстут, фæлæ йæ æвæрыпмæ
та1 кæмæ раттæм? Верæмæ?
— Нæ! Нæ! Уый та йæ искуы ныууадздзæн,— фæй-
нæрдыгæй сцъиа^-цъиах кодтой сывæллæттæ.
158
— Уæдæ æз цалыпмæ фæстæмæ здæхон, уæдмæ
ахъуыды кæпут: кæмæ йæ ратдзыстæм æвæрынмæ! —
загъта Атто æмæ рацыд, нæ чызгмæ кæсгæ дæр нал ба-
кодта, афтæмæй.
Адæм сæ хæдзæрттæм фæцыдысты. Сывæллæттæй
уым пичиуал баззад. Æрмæст ма Верæ йæ цæстытæ æу-
уæрдгæ, лæууыд куклайы цур къуыбырыл.
ПЪЫРЫСТЫФ
УÆЛЫГÆСЫ РАДЗЫРД
1
-Æ’нцойбон уыд уыцы боп. Хизын мæ уæрыччыты дзуг
Кобеты хуымты. Афтæ хопыиц нæ хъæу, ныртæккæ мæ
гокотæ кæм хизынц, уыцы æрдуз. Раджы кæддæр, дам,
уыцы фæз хуымгæнд уыди — Кобеты мыггаджы хуымтæ.
Цæугæдоны галиуфарс пæзыхъæд æмæ хуыры астæу
æвæджиау нæудзар. Фосæи — хизæн, сывæллæттæн —
хъазæнвæз. Иæ бакомкоммæ, доны фаллаг фарс — пæ
хъæуы хъугом, уыдон уæле та угæрдæнтæ. Суанг уалдзæ-
гæй фæззæгмæ хъугом иæ цух кæны адæмæй. Чи йæ
хуымты дуртæ фейсæды, чи хæмпæлгæрдæг, чи та йе
’мбонд фæцалцæг кæпы. Хуымгæпæи, хосгæрдæн æмæ
хуымгæрдæпы та æппыпдæр пæ цух кæпы адæмæй. Уæд
мæпæн дæр хуыздæр вæййы. Изæр мыл цыма тагъддæр
æрцæуы. Уæд тæрсгæ дæр нæ фæкæнын. Æыиу, цæмæй
тæрсып? Æмæ гъа! Мæхæдæг дæр ын ницы бæрæг зопып.
Бирæгъæй нæ тæрсын, арсæй дæр. Уыдон цыма боныгоп
пæ лæбурынц, афтæ фехъуыстоп. Уæдæ ма цæмæй? Цæ-
мæй куы зæгъай, уæд — хæйрæгæй; Хæйрæджытæ, дам,
ахæм хъæдбып æмæ дурджып фæскуымты фæбадыпц.
Фæзæй донырдæм цы был ис, уырдæм зыпы фаллаг-
фарсæй Тыбаууациллайы кувæпдон. Ам куы фæбадын,
уæд хæйрæджытæй пал фæтæрсып, цыма дзуар кæдæм
зыпы, уырдæм нæ уæндынц, афтæ мæм кæсы.
Гъе, фæлæ абоп æпцойбон у æмæ хъугомы пичи ис.
Бадын мæ уæрыччыты цур хъæды кæрон. Дзуар ардæм
иæ зыны. Хъугомы дæр — ничи. Мæ зæрдæ пыддур, пып-
тъыснæг. Нæзыты къохы раз лæууы Дзеппаты бæх æмæ
мердæм йæ сæр тилы дæлæмæ-уæлæмæ. Хизгæ цæуылпæ
кæпы? Кæд бæх пæу, фæлæ æнæзæгъипаг бæхы хуызы
бацыд, уæд та? «Цæй, ма йæм кæсоп æмæ йæ куы пæуал
уыпои, уæд дзы нал тæрсдзынæн»— загътон мæхинымæр
æмæ инпæрдæм азылдтæн. Мæхи лыхъхъæбæр кодтоп,
160
æмæ нал кæсын бæхмæ, фæлæ та нал фæлæууын æмæ
йæм мæ цæстызулæй бакæсын. Цал æмæ цал хатты! «Ар-
дыгæй йæм изæрмæ афтæ куы фæкæсон, уæд... фæлтау...»
Мæхн фæхъæбæр кодтон, дзуæрттæй иу-цалдæр раиы-
мадтои æмæ бацыдтæп бæхмæ. Æцæг, Дзеппаты бæх.
Кæс-ма, уæртæ йæ фæстаг къах дæр баст у, фылдæр хатт
ын куыд вæййы, афтæ. Гъе, æмæ цы-фæнды дæр уæд, æр-
мæст мæ цæстыты раз мауал лæууæд...
Аскъæрдтон æй фаллагфарсмæ, ахизын æй кодтопдо-
ыы сæрты. Мæн ма тæрсын кæнæд, уый йедтæмæ искæй
хуымтæ дæр хæрæд. Цас дзы бахæрдзæн!
Хур арвæн йæ тæккæ астæумæ схæццæ. Æнтæф. Уæ-
рыччытæ нæзы бæласы бынмæ бабырыдысты æмæ ривæд
кæнынц... Цыппар боны сæ фæдардтам хъæугæрон уæзæ-
гыл. Семæ сын бафтыдтам иу зæронд фыс. Фыс уайтагъд
хизынмæ фæци цъæх кæрдæгыл. Уæрыччытæ нæма зыд-
той, кæрдæг цы у, уый, фæлæ фысмæ гæсгæ базыдтой хи-
зын. Фæндзæм бон сæ раскъæрдтам мæнæ ардæм. Уыдис
ма мын æххуысгæнджытæ дæр: мæ кæсдæр æфсымæр
æмæ йæ «æрдхорд» æмгар. Уæрыччытæ хизын райдыд-
той æрдузы, сæиыччытæ та къутæртыл ныццавтой сæхи
æмæ зыдхæрд кæнынц сыфтæртæ.
Бирæ рæстæг пæ рацыд, афтæ кæсын, æмæ сæиыччы-
тæй цыппар диссаджы митæ кæпыиц: сæхимидæг цъилау
зилынц, сæ комыфыпк кæлы, афтæмæй. «Æллæх! — зæ-
гъын — хæйрæджытæ бабырыдысты сæпыччыты хуыл-
фы!» Куыддæриддæр уый фехъуыстой мæ кæсдæр æх-
хуысгæпджытæ, афтæ фæтъæбæртт ластой æмæ хъæуы
бамидæг сты.
Чысыл фæстæдæр семæ ’рбацыд мæ мад. Бакаст сæ-
ныччытæм, йæ мидбылты бахудт æмæ фæрсы мæп:
— Цы кодтой дæ сæныччытæ?
Зæгъын, пæ зонын, кæд сæ хуылфы хæйрæджытæ ба-
бырыдысты, æидæр сып æз ницы кодтои. Уый бахудт
æмæ афтæ зæгъы:
— Ма сыи тæрс, залгъæды сыфтæр бахордтой æмæ
уымæн зилынц сæ мидбыпаты.
Сæныччыты ахастой хъæумæ, уым сын сæ хъуыры
цыхтахсæн ауагътой æмæ фервæзтысты. Уæдæй фæстæ-
мæ тынг нал æууæыдыдтæн, хæйрæг фосы хуызы кæй ба-
цæуы, ууыл, фæлæ, æргом зæгъгæйæ, уæддæр ма иучы-
сыл тæрсып. Сæныччыты хабар мæ зæрдыл куы ’рбалæу-
уыд, уæд тыиг нал тарстæи, фæлæ æпдæр фыдбылыз ме
11 Рæстоæнлаг
161
’ккой абадт: хуыссæг мæ æрцахста. Уæвгæ уый диссаг
нæу. Мæ цуры ничи ис, хъугомы дæр, кæимæ хъазон, цæ-
мæ кæсон, ахæмæй ницы ис мæ разы.
Уæрыччытæ ривæд кæпыпц. Цалыпмæ хур дзæвгар
акъул уа, уæдмæ нæ сыстдзысты. Хорз уаид иучысыл
афыпæй кæнын, фæлæ... Иухатт, дам, Фардзипты фый-
йау бафынæй сæрвæты, хæлиудзыхæй. Афтæмæй калм
йæ хъуыры пыллæст æмæ лæппу æдзæммард фæцис.
Цæйиæфæлтау мыл ахæм æмбисопд æрцæуа... Хъазыи
фæлварыи, фæлæ мын нæ рæстмæ кæны, зарыи дæр.
Цæсты тъыфалтæ уæззауæй уæззаудæр кæнынц. Уæдæ
æдасæй бафынæйæн цы амал ыссардæуа? Мæ фарсмæ —
иу тъæпæн пæзы бæлас. Тала ма куы уыд, уæд ын чидæр
йæ сæр акъуырдта æмæ йæ къалиутæ фæйнæрдæм дард
фæцыдысты. Уæд та уыцы бæласыл? Калм дæр уырдæм
цæмæ бырдзæн?
Нæзыты къохæй æрбайхъуыст сывæллæтты хъæлæба.
Акастæн. Дæлæ та æрбатындзынц мæ кæсдæр æфсымæр
æмæ йе «’рдхорд» æмбал. Лæф-лæфгæнгæ мæм æрбахæц-
цæ сты. Кæрæдзийы дзыхæй скъæфыпц ныхас, афтæмæй
мып зæгъынмæ хъавынц цыдæр диссаджы хабар.
— Иу æпахуыр уазæг æрб’ацыд пæ хъæумæ...
— Нрджы ма йемæ бирæ æпдæр уазджытæ...
— Иууылдæр сæм бæхтæ ис...
— Топпытæ дæр.
— Ахæм худтæ сын ис, æмæ...
Цас фæцархайдтой, дыууæ лæппуйы дæр, уæддæр иæ
бафæрæзтой уыцы диссаджы худтæ цы хуызæп сты, уый
радзурып.
Мæ хуыссæг кæдæмдæр фæлыгъд. Лæппуты æрсабыр
кодтоп æмæ сæ бæстои фæфарстоп. Куыд мыы радзырд-
той, афтæмæй «уазджытæ» сты иу-дыууиссæдзы бæрц.
Сеппæтмæ дæр — топпытæ, кæмæдæрты — дамбацатæ
дæр. Иу та дзы сæ хицау у, бонджын Хæмæтхъапмæ чи
’рцард, уып. Сывæллæттæ куыд фехъуыстой стыртæй,
афтæмæй цыма хъалон исынмæ æрбацыдысты.
Хур йæхи æруагъта дæлæмæ хæхтæм. Афоп у уæрыч-
чытæн хъæумæ аскъæрыпæн.
2
1 Уыцы изæр инпæ боптау хæдзарьт къопайыл пæ абад-
тæн, цалыпмæ мып æдзи хæринаг лæвæрдтаид, уæдмæ.
162
Мæ хызын фæскъопа цæджыпдзыл ацауыгътон æмæ фет-
те дæп. Уазджыты хисдæр кæм уыд, уырдæм иæ бауæн-
дыдтæп, фæлæ Хæмæтхъанты уаты комкоммæ цы уæл-
хæдзар ис, уырдыгæй бакастæн сæнæртты аууоиæй. Уа-
зæг рацу-бацу кодта балкъоны. Æппæты фыццаг мæ
цæстытыл ауад йæ худ. Мæигæй йыл нæ дис кодтой сы-
вæллæттæ. Никуы ма федтон ахæм худ. Уазджытæ нæм
арæх цыд. Кæмæп дзы уæлдзармхуд уыди, кæмæн та пы-
мæтхуд. Ацы уазæджы худ та бынтон æидæргъуызон
уыд. Æппæты быиæй — парæг, тæлыйы хуызæп, стæй
цæхгæр фæпæлæхсар хъуырдзæвæнау, йæ фæтæп 3—4
æпгуылдзы бæрц, уымæй уæлæмæ та цæхгæр фæтъæпæп,
къæртайы быны хуызæн. Худæн йæ ныхыл уыд дæргъæц-
цои æрттиваг цыдæр. Йæ дарæс дæр афтæ цыдæргъуы-
зон. Иæ риуыл æмæ ма йæ уæхсчытыл дæр уыд цыдæр
æрттивæгтæ, фæлæ мæм дардмæ рæстмæ нæ зындысты.
Йæ дзабыртæ уыдысты нæхимæ месты хуызæн, фæлæ уы-
дон дæр æрттиваг, сæ уæфстæ та бæзджын, æвæццæгæп
къамбецы цармæй,— уый, дам, галы цармæй бæзджып-
дæр вæййы.
Хæдзармæ æрбаздæхтæн æмæ æр’бадтæн къонайыл.
Хæринагмæ æнхъæлмæкæсæджы бадт æнцон базонæн у.
Æдзи мæм иу каст куы ’рбакæиы, уæд дæр базоиы, стоп-
джы мыи у, уый. Уайтагъд мып мæ разы авæрдта хъæ-
бæрхоры кæрдзыпы ’рдæг, цыхты къæртт æмæ сылыйы
къус.
Цыхт кæрдзынæй фæраздæр, сылы дæр фæцæйфæуд
кодта, афтæ æттейæ æрбайхъуыст топпы гæрах. Къус
æмæ кæрдзыпы къæбæр къонайыл фæуагътон æмæ раз-
гъордтон дуармæ. Уазджытæй иу цыбырхæдонджып
даргъ лæг лæууы иæ разы уынджы, йæ къухы топп фæз-
дæг калы, афтæмæй. Йæ акомкоммæ фаджысы рагъыл
ратул-батул кæны нæ къуырддон карк. Йæ цъиутæ топ-
пыхъæрæй фæтарстысты æмæ фæпырх сты. Стæй сæ мад-
мæ сæхи бакалдтой, хъуамæ йæ базырты бын аныгъуыл-
даиккой, фæлæуæдмæ карк нал сызмæлыд, йæ базыртæ
тыгъдæй баззадысты. Цъиутæ йæ цуры бабукъ сты æмæ
ахæм уынгæг хъæлæсæй суасыдысты æмæ сæм æдзийы
зæрдæ пал фæлæууыд. Скуыдта, мæгуыр. «Уыдон куыд
тæригъæддагæй баззадысты, афтæ дæ сывæллæттæ дæ
мæрдæй æнæдарæг баззайæит!»— загъта ма æдзи карк
марæджырдæм æмæ йæ хæлын раздарæиæй йæ цæссыг-
тæ сæрфгæ хæдзармæ бацыд.
163
Карк чи фехста, уый, цыма дзæбидыр амардта, цин-
гæигæ рахаста йæ «сырд». Æрбамбырд æм сты йе’мбæлт-
тæ. Уыдон дарæс дæр мæм диссаг фæкаст. Цыбыр хæ-
дæттыл фæтæн рæттæ афтæ дæлыйау æрбырыдысты æмæ
сæ сины къуыбыртæ куы æруагътаиккой, уæд сæ къæх-
тæй фæдæле уыдаиккой. Хæдæттæ та уæлæмæ сбыры-
дысты, сæ раззæгтæ сойæ æрттивынц.
Сæ дарæс нæ, фæлæ ма мæм сæ уæнгты коыд дæр пæ-
химæ адæмы хуызæн нæ фæкаст. Сæ иутæ уыдысты
дæргътæ, фæлæ цы хуызæн? Стыр къæхтыл къоходзитæ
æмæ хъулоп цъыпдатæ. Зæигтæ — фæстæмæ таст, æгъд-
тæ размæ ахæцыдысты, астæу æмæ гуыр — æрдыпау
къæдз, даргъ æмæ лыстæг къубал, æнæлвыд сæрыл би-
нагнымæтæй копд худ, цыма къаннæг уæлæнгай хъæдын-
къус дæлгоммæ æркодта’ йæ сæрыл. Цыбыр сæ чи уыд,
уыдон дæр а’фтæ æвидыц, Хъамболæттæ сæ хъыбылæи
бирæ сылы куы ныккæнынц, уæд уый хуызæн тыппыртæ.
Мæ хъустыл ауадысты мæ фыды ныхæстæ: «Уæ хуы-
цаумæ скæсут, æмæ мын мæ хоры къæрмæг ма ныххæ-
лæттаг кæнут!..»
Базгъордтон не скъæтырдæм, æмæ дып мæпæ æбуал-
гъы диссаг: уазджыты бæхты раз хор — уæгъдкалдæй
зæххы. Æз пикуыма федтон, хор бæхтæн афтæ ныккалгæ.
Быдырбæсты чи цæры, уыдон сæ фосæн дæр хор кæй фæ-
дæттыпц, уый фехъуыстои, фæлæ пæхи хъæуы, уый ии-
куыма уыд. Мæгуыртæ нæ, фæл’æ ма Хъамболаттæ дæр
нæ кодтой хор сæ бæхтæн. Махмæ, хохы, фосæн иæ, фæ-
лæ ма адæмæн дæр иæ фаг кодта хор.
— Паддзахæй цы дарыи, уый йын бафиддзыпæн, мæ
фæллой та мын цæмæ гæсгæ сафут? — зæгъгæ, хаты мæ
фыд бæхты хицæуттæм, фæлæ йæм уыдои хъусгæ дæр нæ
кæнынц, худынц ыл.
Хъæууынгæй æрбайхъуыст адæмы хъæлæба. Кæсын,
æмæ уыцы дæргътæ æмæ цыбыртæ уазджытæ цыдæрид-
дæр уыдысты, уымæй кæрчыты фæстæ бафтыдысты æмæ
сæ марынц, чи хъамайæ, чи топпы фатæй, чи та лæдзæ-
гæй. Адæмы хъæр, кæрчыты хъуыдатт æмæ куыйты рæ-
йын сæмхæццæ сты. Устытæ ралæууыдысты уæлхæдзæрт-
ты былтыл æмæ фæсусхъæлæсæй æлгъитынц фыдбылыз-
джын уазджыты. Уæндондæр сæ чи у, уыдон згъорынц
уынгмæ æмæ сæ кæрчыты сурынц хæдзæрттæм.
Иу даргъ лæг Сопаты карчы æрбасырдта нæ хæдзары
р&зты. Карк кауыл куыд сгæпп кодта, афтæ йæ лæдзæ-
Ю4
гæй бахста. Февгъуыдта йæ, лæдзæг æдзийы фæсоитыл
сæмбæлд. Мæ фыд йæхи нал баурæдта. Уыцыиу гæпп
баласта даргъ лæгмæ, йæ топп ын ратыдта йе ’фцæгæй.
Лæг йæхæдæг кауыл бафæлдæхт. Ие ’мбæлттæ уый куы
федтой, уæд цалдæрæй сæхи пыццавтой бабайыл, топп
ын йæ къухтæй ратыдтой æмæ йæ нæмынц чи къухæй, чи
та къахы фындзæй. Æз нырдиаг кодтон, æндæр цы мæ
боп уыд?
Сæ хъæлæбамæ ракаст балкъонæй сæ хицау, æртти-
ваг уæхсчытæ кæмæн уыд, уый æмæ сыл схъæртæ кодта.
Уæд фæуагътой мæ фыды æмæ фæпырх сты.
3
Нæ хъæумæ æндæр ранæй чи цыд, уыдон æз «уаз-
джытæ» хуыдтон. Уæдæ æндæр куыд? Уæвгæ нæм уаз-
джытæ та арæх цыди. Гъе, фæлæ уыдон кæрчыты нæ
цагътой, сæ бæхтæн сæ фысымты хор нæ калдтой. Мæ
фыд-иу мæм фæсидтис, уазæджы бæх бафсиай, зæгъгæ,
æмæ зыдтон, цы хъæуы, уый. Дон ып бадар, хизæпуатмæ
йæ алас, бæндæнæй йæ къæбæлыл бабæтт æмæ хизæд.
Кæд, мыййаг, уазæг тагъд кæпа, уæд та бæхæн кæрдæг
æркæрд.
Адон та цы мæрдтаг сты? Дзургæ дæр цахæмдæр æв-
загыл кæныпц, æрмæст сæ йуæй-иутæ сдзурыпц иронау
дæр. Чи сты? Цæмæ æрбацыдысты?
Уыдæттæн æз ницы æмбæрстон. Фæрсгæ дæр кæй ба-
кæнон. Мæ мад фос дуцынмæ ацыд. Уæдæ ма æдзийæ
æндæр кæй бафæрсои? Раст зæгъып хъæуы, ацы хатт
тынг иæ уæндын æдзимæ, æфсæрмы дæр кæпын. Мæст-
джын у æдзи. Къоиайыл æрбадтæн æмæ арты сугтæ ба-
дзæбæхтæ кодтон. Æниу хорз еудзынц- хус бæрз сугтæ.
Хъæбæрхоры кæрдзынтæ æрдынрæнхъæй рарæхыс сты
цæхæры алыфарс. Кæс-ма, уæртæ дзы иу æгæр æввахс
сагъд фæцис цæхæрмæ æмæ йæ фарс фæсау. Иннæ кæр-
дзын бафæлдæхт цæхæрмæ æмæ судзы йæ был. Афтæ ни-
куы ныууадзы æдзи йæ кæрдзынты. Фæлæ ацы хатт... Æз
бавнæлдтон æмæ кæрдзып рафæлдæхтон, æрсагътоп æй
æддæдæр, иннæ кæрдзын дæр разылдтон.
— Уадз сæ, уадз, дæ иывонд фон, дæ къухтæ басуд-
дзысты,— дзуры мæм æдзи, кæрдзынтимæ архайгæ мæ
куы федта, уæд. Цыма йæ зæрдæ фæфæлмæпдæр, афтæ
мæм фæкаст. Æмæ йæм дзурьш;
165
— Æдзи, дæлæ Хæмæтхъаптæм цы уазджыты хис-
дæр хоныпц, уымæн йæ ном куыд хуыйпы?
— Цæй уазæг у, дæ сæрылхаст фон, йæ хæдзармæ
æидæр уазæг макуы бакæсæд... Пъырыстыф æй хоиынц,
æз дæр ын цы зонын...
— Æмæ иæм цæмæ æрбацыдысты?
— Хъалон исынмæ та æрбацыдысты, æидæр нын куы
нæ ’рбахастой, сæ хæдзæрттыл мауал сæмбæлой...
Æз пæ зыдтоп, хъалои цы у,’уый дæр æмæ æдзийы
хыпцфарст фæкодтоп. Æмæ бирæ цыдæртæ базыдтон уы-
цы изæр. Æз уæрыччытæ кæм фæхизып, уыцы сæрвæт,
мæ фыд Мысыр æмæ мæ мад Дегъоп хуым кæм фæкæр-
дыпц æмæ мæкъуылтæ цы угæрдæпты фæамайыпц, уый
рацæй-рабон, æмæ пæхи зæхх нæу, фæлæ æлдары. Æл-
дар йæхæдæг та цæры стыр горæт Калачы, пæ хъæуæй
йæм æгас къуыри цæуын хъæуы фистæгæй. Канд мах
зæххытæ нæ, фæлæ æгас комы зæххытæ дæр уыцы æлда-
ры сты. Алы сæрд кæнæ фæззæг æлдар æрбарвиты йæ
фæсдзæуинты хъалоп исынмæ. Алы хæдзарæй дæр исыпц
афтæ: дæс мæкъуылæй — иу мæкъуыл, дæс мæрты хо-
рæй — иу мæрт, дæс фысæй — иу фыс, алцæмæй дæр дæ-
сæм хай. Хосы мæкъуылты æмæ хоры бæсты фæисынц
æхца.
Æдзи мыи бæргæ бæстон фæдзырдта уыцы хабæрттæ,
фæлæ сæ æз уæддæр кæронмæ нæ бамбæрстоп. Нæ хъæ-
уы цардис æртæ æмæ ссæдз хæдзары. Сæ хуымтæ æмæ
сæ уыгæрдæнтæ иууылдæр пæ хъугомы сты. Æндæр-
хъæуггагæи нæ хъугомы пæдæр хуым ис, иæдæр уыгæр-
дæн кæнæ сæрвæт. Уæдæ иу къуыри цæуып кæдæм хъæ-
уы, Калак кæй хоиьтпц, уым чи цæры, уымæы цæй зæххы-
тæ хъуамæ уа нæ хъугомы?
— Уæдæ нæм сæ хъалон исынмæ фарон кæнæ уымæй
оазмæ цæуылнæ цыдысты? — зæгъгæ, бафарстон æдзи-
йы. Æмæ уый дæр базыдтон. Нырыопг азты-иу нæ хъæу
сæ хъалоп, æмæ æлдары дæсæм хай, афойнадыл бафыс-
той æмæ ма уæд цæмæ цыдаиккой сæ фæсдзæуинтæ? Фæ-
лæ ацы фæстаг аз фыдаз уыди:стурвосьтл хъомрьш сыс-
тад, лыстæгфосьтл та фадниз бахæцыд. Ноджы хурджын
аз скодта æмæ хор æмæ хос дæр нæ фесгуыхтысты.
Адæммæ нæ уьтд, сæ хъалон цæмæй бафыстаиккой, уьтй.
Хъæуыхицауæн гæртам радтой, цæмæй æлдармæ бахата
æмар сын сæ фиддонтæ фæкъаддæр кæна, фæлæ сæ уый
дæр фæсайдта, пицы сыи баххуьтс кодта.
166
4
Мæ фыды фыд дадаимæ сæрды мæйты уæлхæдзары
хуыссыдыстæм. Мæпмæ хорз кæсы уæлхæдзары хуыссын.
Хус æлыг зæххыл лы’стæг цъæиут-фæсал иыккал параха-
тæй. Цæмæй лыстæп фæйнæрдæм ма хæлиу кæна, уый
тыххæй йæ алывæрсты — дуртæ æвæрд. Лыстæиы уæ-
лæ — бæзджыи" бипаг пымæт. Хъæццулæн дæр — ахæм
нымæт. Дыууæйы ’хсæн абыр æмæ уазалæй дæр мауал
тæрс æмæ къæвдайæ дæр.
Диссаг у, уæлгоммæ хуысгæйæ, стъалытæм кæсын.
Цыма афтæ кæсгæйæ бæрзонддæр вæййынц... Хъазынц
æпæрынцойæ, худынц æмæ ныкъулынц сæ иугай цæсты-
тæ. Æз нæ зыдтон, цалыимæ дадайы бафарстон, уæдмæ:
иуæй-иу стъалытæ дзагъырдзастæй цæмæн кæсынц, ин-
нæтау сæ цæст цæуылнæ ныкъулыиц? Дада мын куыд
загъта, афтæмæй, уыдон се ’мбæлттæй фæдзæгъæл сты
гемæ сæ дзагъырдзастæй агурыыц.
Æдзи та мып афтæ радзырдта: алы адæймагæи дæр,
дам, хицæп стъалы ис. Æз бирæ, бирæ фæкæсыи арвмæ
æмæ алы хатт дæр равзарын тæккæ стырдæр æмæ æртти-
вагдæр стъалы. Фæлæ та мып дыккаг хатмæ фесæфы,
иал æй- ыссарып. Уый та уымæн у, æмæ, дам, стъалытæ
дæр хур æмæ мæйы хуызæн пыгуылгæ кæнынц... Уæдæ
дадайæп цæуылнæ сæфыпц? Уый стъалытæй бирæтьт
нæмттæ зоны: Авд хойы, Тæрæзтæ, Фисыпмæдзæуджытæ,
Боивæрпоп æмæ ма поджы æидæртæ, æз сæ пал хъуыды
кæпып. Æхсæвæй бопыцъæхтæм цас рæстæг баззад, уый
дæр дада базоны, стъалытæм куы скæсы, уæд. Уыцы æх-
сæв дадамæ дзурын нæ цыд, æнкъард уыди æмæ æз дæр
уайтагъд афынæй дæп.
- Цалыпмæ хур уазал æртæх сисы, уæдмæ пæ раскъæ-
рыпц уæрыччыты хизыпмæ. Чи зопы ма афыпæй уыдаин,
фæлæ мæ хъустыл ауад бпрæ адæмы хъæлæба. Фестад-
тæн. Дзаума акæнынæп бирæ рæстæг нæ хъæуы, фæсмыи
хæлаф æмæ хæдон æпцоп архайд сты.
Нæ хæдзары акомкоммæ Ныхас йæ тæккæ дзаг адæ-
мæй. Йæ дæллаг æмæ йæ уæллаг бацæуæпты лæууынц
пъырыстыфы фæсдзæуинтæ æд хæцæигарз чи бæхыл
бадгæйæ, чи та фистæгæй. Цыма адæмы ахсгæ æркодтой.
Пъырыстыф йæхæдæг лæууы адæмы ’хсæп æмæ цыдæртæ
дзуры, йæ ехс тилы, афтæмæй. Бирæ куы фæдзуры, уæд
167
та уый фæстæ иронау радзуры йе ’мбал. Æдзи мын куыд
загъта, афтæмæй пъырыстыф зпон æмгъуыд скодта пæ
хъæуæн, цæмæй абон райсоммæ æрæмбырд кæной æхца
æмæ сæ хъалои æмæ сæ дæсæмхай бафидой. Фæлæ цæй
æхца хъуамæ ссардтаид хæххои мæгуыр лæг æхсæвæй
бонмæ?
Лæууынц адæм пъырыстыфы алыфарс сæргуыбырæй,
цыма зиапы сынты алыфарс лæууынц, уыйау. Будтуты
зæропд лæг худайстæй балæууыд пъырыстыфы размæ
æмæ йæм дзуры:
— Дæ хорзæхæй, хицау, мах дæ мад, дæ фыды уа-
зæг, æхца иæм æрмæджы иæма ис, фæлæ нын фæззæгмæ
багæдзæ кæн æмæ цы ’мбæлы, уый бафиддзыстæм.
Уый фæстæ иронау дзурæг цыдæртæ адзырдта пъыры-
стыфæп сæхирдыгоиау. Уый йæ къæхтæ сцагъта, ехс фæ-
хъил кодта зæропд лæгмæ.
«Цымæ цы уыдзæн дарддæр?»—цымыдисæй æнхъæл-
мæ кастæн æз æмæ уæрыччытæн скъæрынафои у хизын-
мæ, уый мæ бынтопдæр ферох.
— Хæсгæмард фæуай, уæрыччыты ауадзын хъæуы,
уый дæр иал æмбарыс! — зæгъгæ, ауад бабайы дзурын
мæ рахиз хъусыл (галиухъус йæ къухы уыд). Мæ къæбу-
тæп ма мын иу хафт фæласта æмæ мæ ратардта уæлхæ-
дзарæй. Æндæр хатт, чи зопы, смæсты уыдаин, фæлæ
уый пыртæккæ мæ хъуыдыйы кæрон дæр пæ уыд. Уай-
тагъд смидæг дæн кæрты æмæ рауагътоп уæрыччыты.
Мæ хызып рахæссын дæр мæ ферох. Ипнæ боиты-иу мæ
чысыл дзуг хъæдырдузмæ скъæрдтон, фæлæ сæ иыр хус-
сары сæрвæттæм сыздæхтон.
Хизынц уæрыччытæ уæлхъæу уæзæгыл. Ардыгæй
хъæу дзæбæх зыпы. Ныхас дæр. Хъæрæй пыхас дæр мæм
хъуысы. Кæс-ма, дæлæ Беки пъырыстыфы размæ æрба-
лæууыд. Иæ худ фелвæста æмæ йæ пъырыстыфы къæхты
бын ныццавта, йæ хæлып кæрцы риутæ райтыгъта æмæ
дзуры:
— Кæд ма уæм адæймаджы ныхас хъары, уæд мæм
гомриу æмæ кæрцы къæриты йедтæмæ ницы ис æмæуын
цæмæй бафидоп уæ хъалон?!
Пъырыстыф худ йæ къахы фыпдзæй акъуырдта æмæ
Бекийыл ехсæй ралæууыд. Адæм сызмæлыдысты, æвæц-
цæгæп, чи йæхицæп тæрсгæйæ, чи та, чи зоны, иргъæвып-
мæ, фæлæ сыл уалыпмæ фæсдзæуиптæ сæхи æрбаппæрс-
той. Сæ нутæ уæлбæхæй, инпæтæ фистæгæй нæмыпц ех-
168
сытæй адæмы. Ныхасæй та алидзæн нæй:.иуырдыгæй хæ-
дзары сискъул, иннæрдыгæй гæнахы къул.
Диссаг мæм фæкастысты нæ хъæуы адæм уыцы бон.
Хуымæтæджы мастныхасы кæнæ æлгъысты фæдыл-иу
сæм рауад стыр загъд, æфхæрд ничи никæмæн барсга,
фæлæ пыр ехсы цæфтæн дæр фæразынц, алчи дæр дзы
йæхи сæр æмбæхсыпыл сси, иу дзы не ’взиды цæвджы-
тæм.
Сылгоймæгтæй, æвæццæгæн, хæдзæртты иичиуал баз-
зæд, уæлхæдзæртты былтьтл лæууынц æмæ се ’рдиаг
суапг мæпмæ хъуысы. Уыдоиæй тынгдæр та кæуыпц сы-
вæллæттæ.
Фæсдзæуинтæ æвиппайды фæпырх сты. Фпстæг дзы
чи уыд, уыдон дæр сæ бæхтыл абадтысты æмæ фæсхъæу
цы хъомы рæгъау хызти, ууыл æртымбыл сты. Базыдтои
æй, хъом сæ хъалоитæм кæй скъæрдзысты, уый. Мæ уд
мæ къæхты бынæй агæпп ласта: «Мæ уæрыччыты дæр
мын скъæрдзысты». Мæ сæры февзæрд иог хъуыды: ца-
лынмæ пъырыстыфы фæсдзæуиптæ хъомимæ архайой,
уæдмæ мæ уæрыччытæ къуылдымæй куы бахизиккой,
уæд сæ бæргæ бамбæхсип...
Хъæумæ фæкæсынмæ дæр мæ нал æвдæлы, афтæ тып-
дзыи уæрыччытæ скъæрыныл. Тыххæй-амæлттæй сæ ба-
хизып кодтон къуылдымæй. Уым баййæфтоп иннæ уæлы-
гæсты дæр. Уыдон пæ федтой, пъырыстыфтæ адæмы куыд
иадтой, уый æмæ æнæмæтæй хъазыдысты. Хабар сып куы
ракодтон, уæд фæцæйзгъордтой къуылдымæй бакæсын-
мæ, фæлæ сæ æз иæ бауагътон. Зæгъыи, куы уæ феной,
уæд пып нæ уæрыччыты ссардзысты æмæ сæ сæхимæ
атæрдзысты.
Баныхас кодтам афтæ: сæхи уæрыччыты æмæ мæноп-
ты дæр аскъæрæит Лæгъзададжы пыхсмæ. Бæзджып
цъыхыры у уый. Стурты рæгъау дæр дзы нæ разындзæн
æддæмæ. Æз та хъуамæ бацæуон къуылдыммæ æмæ кæ-
соп хъалописджытæм. Кæд, мыййаг, махырдæм цæуой,
уæд ме’мбæлттæм æз мæ худ фæтилдзыпæп æмæ арфдæр
бамбæхсдзысты. Сразы сты, æрмæст мып къæбыла Мус-
кæйы мемæ акæнып кодтой, кæппод, дам, иæ цурæй куы
рæйа, уæд пæ ссардзысты. Нæ сыхæгты къæбыла уыд
уый, фæлæ махæй алкæуыл дæр ахуыр уыд. Ме ’мбалæй
кæрдзыны къæбæр райстои æмæ ракодтоп куыдзы,
Къуылдыммæ ’ввахс æрхуыссыдтæп æмæ мæ гуыбы-
ныл бабырыдтæи, Бакастæп. Пъырыстыфтæй сæ иутæ ра-
169
раст сты хъæуæй, иу-цалдæр стуры сæ разæй афтæмæй/
Иннæтæ ма хъæуы уьшджы ратæх-батæх кæиынц сæ
бæхтыл. Хъом чи скъæры, уыдон цæуынц хæрз сыпдæг-
гай, æвæццæгæн æнхъæлмæ кæсыпц се ’мбæлттæм. Сæ
фæпдаг у, æз цы къæдзæхы сæрæй кæсып, уый тæккæ
бынты. Фæзылдтæн ме ’мбæлттæм. Уæлыгæстæй æмæ
уæрыччытæй пичиуал зыпы, пыхсы бацыдысты.
Мæ сæры та фæзыид дзыхъыпиог хъуыды... Цæмæй
мæ базопдзысты? Мæхп сæм пæ равдисдзыпæп... Феп-
хъæлдзысты: къæдзæхæй дур рахауд æмæ ратылд. Къæ-
быры аууæтты бабырыддæи æмæ бакастæп хъæумæ.
Пъырыстыфы фæсдзæуиптæй ма хъæуы чн баззад, уыдоп
дæр рацæуыпц фосы фæстæ. Мæхи раластоп фæстæмæ.
Фæскъуылдым æмбырд кæпып тымбыл дуртæ æмæ сæ
хæссып къæдзæхы сæрмæ, былгæропмæ. Фыдбылызы
уазджытæй разæй чи цыд, уыдон баивгъуыдтой къæдзæ-
хæй, фæлæ хъом чи скъæры, уыдоп пæма æрбахæццæ
сты. Гъе, фæлæ дæлæ уыдоп дæр мæ тæккæ бып. Уæл-
гоммæ æрхуыссыдтæп æмæ дуртыл мæ къæхтæй ахæцыд-
тæп. Фезмæлыдысты тымбыл дуртæ, семæ ма айстой æп-
дæр дуртæ æмæ фæтæхынц дæлæмæ. Уыцы уадид ме
’мбæлттæ кæм бамбæхстысты, уырдæм куы азгъордтаин,
уæд мæ, чи зоны, ничи базыдтаид. Фæлæ мæ зæрдæ нал
фæлæууыд: мæ дуртæ исты бакодтой, æви иæ? Балæстæп
былмæ. Ныккастæп дæлæмæ, фæндагмæ. Хъалописджы-
тæй чи фæстæмæ лидзы, чи размæ, хъæр кæпынц кæрæ-
дзимæ. Иу дзы æд бæх ахаудта дæлвæндагмæ. Бæх къуы-
быры фæстæ бапцад æмæ йæ гæпдзæхтæ цæгъды, лæг йæ
цыппæртыл быры уæлæмæ, фæлæ йын пицы’æнтысы.
Мускæ мæ цуры къæбыры сæр алæууыд. Ие ’здыхт
къæдзил йе рагъыл сæвæрдта æмæ рæйы дæлæмæ, 7фæп-
дагмæ. Мæ уд та мæ къæхты быпæй асæррæтт ласта: ба-
зопдзысты мæ куыдзы рæйдмæ. Фæгæпп ластоп æмæ ли-
дзынмæ фæдæн ме ’мбæлттырдæм. Мæ фале къуылды-
мыл ауыдтон пъырыстыфы фæсдзæуиптæй дыууæйы. Сыз-
гъорынц мердæм, цыдæр мæм хъæр кæныпц, афтæмæй.
Сæ иу разæй, иппæ дзæвгар фæстæдæр. Æз дæр згъорын
къуылдымыл уæлæмæ. Фыццаг азгъорд&н бирæ араздæр
дæн мæ сурджытæй æмæ мæ зæрдæ барухс, фæлæ мæ
цип бирæ пæ ахаста. Уайтагъд афæлладдæн. Мæ зæрдыл
æрбалæууыд, абопдæргъы æххормаг кæй дæи, уый. Мæ
зæпгтæ куыддæр пыддонзоныг сты. Мæ цыппæртыл ма
тыидзып уæлæмæ, фæлæ мæм ме зпаг æввахсæй æввахс-
170
Дæр кæпы. Мускæ дæр лидзы мемæ. Хатгай фæстæмæ
фæзилы, арæйы нæ сурæгыл, æмæ та згъоры мæ фæстæ.
Мæ быцъыпæг топып рагъы сæрмæ. Уымæп йæ цæгат-
варс тарх’ьæд у суаиг йæ сæрæп йæ быимæ, стæй æмуыр-
дыг, зыпцæуæп. Уырдæм куы схæццæ уаип...
Мæ сурæг йæ хъæрæй пал æнцайы. Ницы йып æмба-
рып йæ дзырдтæй. Нал фæразып лпдзып дæр. Мæ къæх-
тæ цыма дæлыйау баззадысты, мæ гуцъа та рагъмæ сп-
вæзт, афтæ мæм кæсы.
Топпыхъæр пыццарыдта., «Мардзæп мæ!»-— фæтарс-
тæн æз. Мæлæты тас мын, æвæццæгæн, мæ тых фæфыл-
дæр кодта — цалдæр сапчъехы мып æнцоидæрæй бап-
тыст, фæлæ та уайтагъд æрлæмæгъ дæи. Мæ къæхтæ нæ,
фæлæ ма мæ къухтæ дæр бафæлладысты... Рагъмæ дæр
бæргæ бирæ нал ис... Къæбылайæн кæп радтон, уыцы
къæбæр уæддæр куы бахордтаин... Æххормаг куы нæ
уаин, уæд мын уыцы лæг мæ дымгæ дæр нæ сæййафид.
Мæ тæккæ раз сыджыт спырх æмæ та фæцыд топпы
хъæр. Иу-дæс къахдзæфььма куы сфæразип! Ныр мæ
сурæгæп йæ улæфт дæр хъусын. Уый дæр пал фæразы,
фæлæ мæм уæддæр хæстæгæй-хæстæгдæр кæны, Æм-
мыст, æмæ ма иу-фопдз къахдзæфы! Мæ цæсты зулæй
ауыдтоп: мæ сурæг мæм йæ къухтæ æрбадаргъ кодта.
Ныртæккæ мып мæ къах ацахсдзæп æмæ... Мæ къухтæ
раздæр схæццæ сты рагъы сæрмæ. Стгæ пал скодтоп, фæ-
лæ тулæгау бакодтоп рагъыл къæдзæхы сæрмæ, асхъиуд-
топ æмæ пицуал базыдтоп.
5
I
Цымæ фыпы у æви хъалæй? Мæ хъустыл уайы дард
кæцæйдæр куыдзы пиуып. Нæ зонып, цас ахаста уыцы
рæстæг. Мæ цæстæй куы ракастæи, уæд федтоп: мæпæй
чысыл фалдæр къæбыры сæр йæ фæстæгтыл бады Мускæ
йæ бырыпкъ уæлæмæ афтæмæй æмæ пиуы. Рабадып мæ
бон пæ бацис, фæлæ мæ мидбыпаты базмæлыдтæп. Мус-
кæ мæм æрбагæпп кодта æмæ зæххыл пал хæцы: йæ къæ-
дзил тилы, мæ былтæ мып стæры, йæхи мыл расæрф-ба-
сæрф кæиы.
Чысыл фæстæдæр ме ’мбæлттæ дыууæйæ æрбахæццæ
сты. Рабадын мæ кодтой. Ме ’рфыг æмæ мæ сæр иу-цал-
дæр рапы — скъуыдтæ. Буар дæр цæ’фтæ æмæ цъæррæ-
мыхстытæ. Ныр базыдтоп, цы ’рцыди, уый. Рагъæй мæхи
171
куы раппæрстон, уæд пудзæвгар æртылдтæн лæбырды,
стæй мæ бæлæстæ баурæдтой. Чи мæ сы’рдта, уыдои,
æвæццæгæн, фепхъæлдтой коммæ иыххаудтæп æмæ ным-
мардтæп.
Ме ’мбæлттæ мæм пыхсæй кастысты, цалыпмæ рагъы
сæрмæ схæццæ дæп, уæдмæ. Фæлæ цалынмæ пъырыстыф-
тæ сеппæт дæр афардæг сты, уæдмæ нæ рауæпдыдысты,
стæй уæд рацыдысты агурæг. Ссардтой мæ Мускæйы
ниудмæ.
Мæ зæрдæ ме ’муд æрцыд. Тыххæй-фыдæй ме ’мбæлт-
ты ’ицой бахæццæ дæп хъæумæ.
Хъомдопы хуызæпæй баййæфтон нæ хæдзар. Ныры-
опг-ну искуы мæ къахы пых куы асаст, уæддæр-иу æдзи
цъил фестад бæттæптæ агурыимæ, мæ мад дæр афтæ.
Ацы хатт мæ буар хъæдгæмттæ иууылдæр, фæлæ мæ
хъуыдыгæнæг иæй, мæхæдæг дæр ницы дзурып. Дада
бады къæлæтджыныл арты комкоммæ. Йæ къæдзсæр лæ-
дзæгыл йæ къухтæ æрæвæрдта, уыдоиыл та йæ ных æмæ
саумарой кæиы. Æдзи сусæг хъарæг кæпы къопайы
фарсмæ. Нæ сыхæгты зæронд ус лæууы йæ цуры æмæ
йып пыфсытæ æвæры: «Ма тæрс дæ фыртæп, иицы йын
уыдзæн. Пъырыстыфы пикуы пичи фæпæмы?! Фарон Ни-
уъо хъæуыхицауы куы фæпадта, æмæ уый дæр куы ра-
уагътой фæстæмæ...»
Кæуы папа дæр, æпæуыиæр куыд. Лæууы къонайы
цæджыпдзы ’нцой æмæ кæлмæрзæпы кæронæй цъиры йæ
цæстысыг. Кæуын æз дæр. Æрдæбоп ардæм æрбацæй-
цæугæйæ мып мæ кæсдæр æфсымæр «аппæлыд»: пæ то-
хъылы дæр нып аластой æмæ бабайæп дæр йæ къухтæ
бабастой æмæ йæ акодтой. Нæ гал æмæ пыи нæ хъуджы
дæр атардтой. Нæ фосы зианæй мæм нæ фыры акæпды
хуызæн маст ничи* фæкаст. Йе скуы æмæ йæ хъултæ
хъуамæ мæн уыдаиккой...
Ацы хатты хуызæп пикуыма ахъуыды кодтон мæ цар-
дыл. Мæпыйас сабитæн алчи дæр стыр суынмæ фæбæл-
лы. Æз дæр. Æмæ цы! Стыр лæджы кад æндæр у. Дзæ-
гъæлы йæм ничи сдзурдзæн, пичи йæ фæпæмдзæп, сы-
вæллонау. Уыиаффæгæпæг — йæхæдæг. Фæлæ абоп цы
■федтон, уымæй мæ зæрдæ бауазал. Æгас хъæубæсты
лæгтыл зæропдæй, погæй нарæг уыпджы рагъыл фосау
куь^ ралæууыдысты æлдары фæсдзæуиптæ, уæд мæм пиц-
уал фæкаст стыр лæгты цард дæр.
Нæ, фæлге ныр цы фæуыдзыстæм? Мæ фыды мып
172
йхстæй акодтой. Рауадздзысты ма йæ? Ай размæ фе-
хъуыстоп — æлдары лæгты ныхмæ чи фæлæууы, уыдон,
дам, дард бæстæм фервптынц, Сыбыр йæ пом кæмæп у,
ахæм дард бæстæм. Уæд ма иып хос та чп кæрддзæп? Да-
да æгæр базæропд, хос пал фæкæрды. Æз та иырма...
Æпдæр лæг пæм пæй. Хъæдæй нын суг чи ласдзæп? Бæ-
рæгбопты иыи кусарт чи акæпдзæп? Галтæ дæр пæм пал
ис... Æз æххуырсты фыййау пыллæудзыпæп пæхи хъа’уы,
фæлæ нын пæ хæдзары куыстытæ чи кæпдзæп?
Æдзи пал æицайы йæ хъарджытæй: «Уæ, мæ быпдур
куыд иыззылд! Уæ мæ артыл дон куыд ауагътон! Уæ, мæ
рæхыс ме ’фцæджы куыд рахастон!» Ниуы æмæ хойы йæ
уæрджытæ.
Фæллад мыл æртыхст. Фæлæ мæ сæрæй пал хицæп
кæны уыцы сагъæс: пæ хæдзары лæг куы пæуал ис, >æд
куыд цæрдзыстæм? Стыр лæг куы уаин, уый мæ ацы
хаттæй тыпгдæр никуы фæнды. Нæ хъæумæ æрбацæуæ-
ны, комы нарæджы ис йу арф лæгæт, фæпдаджы тамкæ
уæллаг фарс. Æз гъе уым æрбыпат кæиип æмæ иупæг
пъырыстыф дæр не ’рбауадзип нæ хъæумæ. Нæ сыхæгтæм
цы бердап-топп ис, ахæм мæм куы уаид бирæ гилдзыги-
мæ, уæд цы диссаг у! Комы æпдæр рæтты нæй æрбацæ-
уæп. Стæй уæд уæртæ Хъуды абырджытæ куыд уыдысгы,
ахæм къорд сараз, æлдæрпæ æмæ пъырыстыфтæ æмризæ-
джы куыд ризой, афтæ. Кæпæ мæпæ арæх цы Аптъопы
зарæг фæкæпыпц, уый. Уымæй тæрсгæйæ, дам, æлдæрт-
тæ уæрмытæм бырыдысты...
Мæ цæстытыл уайы нарæг ком... Арф лæгæт. Салда-
тæй чи ’рцыд, уыцы Беса цы фоидзæхстоп топпы кой код-
та, ахæм. Бирæ, бирæ гилдзытæ. Авдæхстоп пагап-дам-
баца. Кард. Хъама...
Мæ сæры ныццæнд сты маст райсыиы хъуыдытæ. Топ-
пы гæрæхтæ. Карды цъыччытæ... Мæ цæсты тъыфалтæ
та æруæззау сты. Зилы мæ сæр...
ичъи
-Ычъи цы у, уый алчидæр зоны. Адæймаджы дарæсыл
ьуы ныххæцы, уæд æй кæд тыхтыпд ракæпай, кæппод йæ-
хæдæг пæ ахаудзæп. «Ичъи», зæгъгæ, фæзæгъыиц адæй-
магæй дæр. Мах ракæидзыстæм иу къапнæг нчъийы кой.
Йæ ном хуины Таймураз. Цæуы йыл авд азы. Ацы
фæззæг бацæудзæи скъоламæ.-Чидæр æй «ичъи» цæмæ
гæсгæ схуыдта, уый та фæстæдæр рабæрæг уыдзæн. Уы-
мæн æмæ, хъуыддаг сæрæй куы иæ радзурæм, уæд зыи
бамбарæн у.
Таймуразæп ис мад æмæ фыд. Кусынц колхозы. Скъо-
лайы раз æхсæнвæзы цы кады фæйпæг ис, уым дæр фыст
сты сæ нæмттæ. Ноджы ма Таймуразæп ис хисдæр æфсы-
мæр. Уый каст фæци аст къласы æмæ пыр дыууæ азы
дæргъы ахуыр дæр пал кæпы æмæ кусгæ дæр. Йæ пом
хушпзт Бæтæдзс. Уымæп дæр йæ ном фыст уыди газеты:
цалдæр азы дæргъы, дам, пицы кусы, хъеллау кæны го-
рæтæй хъæуы æхсæп.
Мад æмæ фыд цас æмæ цас фæлæгъстæ кодтой Бæтæ-
дзейæп, цæмæй уый йæ ахуыр кæропмæ ахæццæ кæпа,
кæпæ та кусгæ’кæпа.
Фæлæ уый алы æфсæпттæ кæны æмæ та фæзæгъы:
— Уæлæ мын горæты иу ран хорз быпатæй пыфс æвæ-
рыиц, æмæ райдайдзынæп кусыи.
Æрæджы та йып йæ мад загъта:
— Омæ уæд та уал колхозы кус!
— Æз лæвар пæ кусып! — дзуапп радта Бæтæдзс.
Йæ фыд æм æрбамæсты:
— Куыд лæвар? Æмæ уæдæ цæмæй цæрæм?!
Хæрз æрæджы æрцыд ахæм хабар. Мад æмæ фыд ку-
сыпмæ уыдысты. Бæтæдзе кæмдæр дзæгъæлдзу кодта.
Хрэдзары ма баззад Таймураз æмæ хъуыста радиомæ.
Ныропг дæр-иу арæх хъуыста раднойы зарджытæм, фæи-
дырæй цагъдмæ, стæй аргъæуттæм дæр. Фæлæ ацы хатт
174
цы фехъуыста, уый йæм стыр диссаг фæкаст. Æмæ уыцы
пыхас радио иухатт нæ загъта, фæлæ цалдæр хатты.
Таймураз хъуыдытыл фæцис æмæ пынкъард. «Ау,
æцæг афтæ у? Æмæ мын уæд нана æмæ баба куыд никуы
загътой».'Гъе, æмæ сфæнд кодта Таймураз: «Радио куыд
загъта, афтæ бакæндзынæи, кæддæра мын нана æмæ ба-
ба куыд зæгъиккой...»
Æрталыпггæрæттæ, афтæ æрæмбырд сты бипоптæ.
Мад хæрипаг æрæвæрдта фыпгыл. Иууылдæр æрбадтыс-
ты, фæлæ Таймураз рудзыыджы раз æпкъардæй лæууы
æмæ кæсы уыпгмæ.
— Таму, цæуынпæ бадыс? — бафарста йæ мад.
— Иæ хæрын,— загъта Таймураз.
— Кæм бахордтай?
— Никуы...
— Уæдæ цæуылнæ хæрыс?
«Цæй, гъеныр æй зæгъоп»— ахъуыды кодта лæппу,
æмæ радио куыд карз æмæ хъæрæй дзырдта, афтæ уый
дæр загъта:
— Кусгæ чи пæ кæиы, уый хæргæ дæр хъуамæ ма
кдиа!
Бипонтæ исдугмæ фегуыппæг сты. Мад æмæ фыд ба-
кастысты сæ кæрæдзимæ, стæй та Таймуразмæ. Мад ба-
фарста:
— Чи дып загъта уый?
— Радио... Сымах ам куы иæ уыдыстут, уæд æм
хъуыстоп, æмæ бирæ хæттыты дæр загъта, кусгæ, дам, чи
пæ кæны, уый, дам, хъуамæ хæргæ дæр ма кæпа.
Фыд йæ мидбылты бахудт æмæ зулдзæстæй бакаст
йæ хисдæр фыртмæ. Мад бацыд æмæ рахæцыд Таймура-
зы цонгыл.
— Рауай, дæ нывоид фæуоп, радио дæуæй пæ загъта.
Ды пырма чысыл дæ. Стыр æмæ кусыихъом чи у, радпо
уыдопæй загъта. ’
— Уæртæ Бæт цæйас у, уыдопæй? — бафарста Тай-
мураз, æмæ йæ къухæй бацамыдта йæ хисдæр æфсымæр
Бæтæдземæ.
Йæ фарстæн ып дзуапп пичи радта. Фыд иыикъард.
Мад дæр пицуал сдзырдта. Бæтæдзе йæ уидыг мæсгы
’ппæрст æркодта фыпгыл, фестад йæ быпатæй, Таймура-
зы сæрæп иу ныддаудта æмæ, æпæдзургæйæ, дуары æд-
де фæцис. Уымæ дæр та ничи иицы сдзырдта. Таймураз-
мæ Бæтæдзейы митæ афтæ диссаг фæкастысты, йæ цæф
175
афтæ æнæихъæлæджы уыд, æмæ йæ скæуын дæр ферох.
— Рацу, сбад æмæ бахæр! — фæдзырдта йæм мад/
Таймураз йæ сæр аныхта æмæ сындæггай æрбадт
фыпджы уæлхъус. Хæрын райдыдта, фæлæ дзы пæма фе-
рох цæфы хабар æмæ афарста:
— Баба, Бæт мыи мæ сæр цæмæн ныццавта?
— Цы йын хъуыд, уый йын загътай æмæ уымæи,—
дзуапп радта фыд.
Таймураз иицы бамбæрста уыцы дзуаппæй æмæ уæд
баздæхт йæ мадмæ:
— И, папа? Бæт мыи мæ сæр цæмæп пыццавта?
— Афтæ кæй загътай «кусгæ чи иæ кæны, уый хæргæ
дæр ма кæпæд», уый тыххæй,— загъта мад.
Таймураз иудзæвгар ницуал сдзырдта. Бæрæг уыд
йæ цæстæпгасæй дæр, пыр дæр кæй нæма бамбæрста, йæ
хисдæр æфсымæр æй цæй фæдыл пыццавта, уый, æмæ та
пал фæлæууыд:
— Баба, радио цы пыхæстæ фæкæпы, уыдон исчи куы
фæдзуры, уæд уымæп йæ сæр цæвып хъæуы?
— Нæ хъæуы! Радио рæстытæ фæдзуры.
— Уæдæ мын Бæт мæ сæр цæмæн пыццавта?
— Хъыг æм кæсы уыцы пыхас,— æнкъардæй загъта
уый.
Таймураз ныртæккæ мæсты уыд йе ’фсымæрмæ æмæ
йæ бафæндыд, радио æппынæдзух дæр уыцы ныхас куы
кæнид, уый. Скаст репродуктормæ, фæлæ ацы сахат уый
кодта цыдæр зарджытæ. Фæлæ та йæ зæрдыл æрбалæу-
уыд дзыхъхъыипог фарст:
— Нана, Бæт куы смæсты, уæд радиойы цæуыннæ
фæпадта, фæлæ мæп?
— Хынцфарст ма кæп! — фæхъæр ыл кодта мад.
Ацы хат’т æпдæр пицæмæйуал бафарста Таймураз.
Кæд Бæтæдзейы цæф цæй фæдыл уыд, уымæн ницы
бæрæг бамбæрста Таймураз, уæддæр йæ зæрдыл фидар
бадардта иу хъуыддаг: «Кусгæ чи пæ кæны, уый хæргæ
дæр ма кæиæд»— ацы пыхасыл йæ хисдæр æфсымæр
тынг мæсты кæны. Цы ма хъæуьт сывæллоиы уымæй
хуыздæр?
Рацыд цалдæр бопы. Бæтæдзе та иухатт ацыд горæт-
мæ куыстагур.
— Гъы, цы бадæ? — бафарста йæ фыд.
,— Кæм æпхъæл уыдтæн, уым пал разыид куыст, фæ-
лæ мып æпдæр рап раттнпаг сты,— загъта Бæтæдзе.
170
Фыд йæ къух ауыгъта. Ныхъхъус сты бинонтæ иу-
уылдæр. Æмæ та уæд æрцыд Таймуразы рад.
— Нана, æз Бедтойы фарстон, æмæ мын уый куыд
загъта, афтæ раст у?
— Æмæ йын цы зопын, цæмæй йæ фарстай...
— Бедто афтæ зæгъы: кусгæ чи пæ кæны, уый, дам,
хъуамæ цæвгæ дæр ма кæна...
— Цæвгæ, кусгæ чи кæиы, уыдонæн дæр хорз пæу,—
дзуапп радта мад.
— Фехъуыстай? — зæгъгæ, хипдзастæй бакаст Тай-
мураз Бæтæдземæ.
— Цæвгæ пæ, фæлæ дып ахæм пад скæпдзыпæп, æмæ
дæ уыцы пыхас быптондæр куыд ферох уа...
Бæтæдзе фестад, фæлæ йыл мад фæхæцыд.
— Ныууадз-ма йæ! Сывæллоп у æмæ уадз æмæ
дзура...
Бæтæдзе басабыр, фæлæ мад зыдта, Таймураз та
æнæ нсты сдзургæ пæ фæлæудзæп, æмæ йыи йæ къухты
фæсагъта къаннæг ведра æмæ йæ доимæ арвыста.
Таймураз дон æрбахаста æмæ йæ дуаргæроп æрæ-
вæрдта. Иæ сæры цæф æххæст иæма ферох.
— Радав-ма дзы! — фæдзырдта йæм Бæтæдзе.
Таймураз пæ бауæндыд доны кружкæ Бæтæдзейæи
йæ къухмæ раттын æмæ йæ стърлыл æрæвæрдта, стæй
дуаргæроымæ ацыд æмæ уырдыгæй дзуры йæ мадмæ:
— Нана, кусгæ чи нæ кæны, уый нуазгæ дæр хъуамæ
ма кæна, и? — Иæхæдæг кæртмæ ныййарц. Бæтæдзе йæ
асырдта, æмæ лæппу кауыл куыд фæцæйгæпп кодта, аф-
тæ йæ ацахста æмæ, дæ балгъитæг афтæ: Таймураз пады
бахауд. Йе ’рдиаг ссыд, æмæ йæ мадмæ фæдис пыхь-
хъæр кодта.
— Дынджыр лæг куы дæ, цы йæм пыууырдыг дæ? —
сбустæ кодта мад йæ хисдæр фыртыл.
Уыцы бонæй фæстæмæ Бæтæдзе бæрæг фепкъарддæр,
Таймуразимæ ныхас дæр пикуал кодта. Таймуразæн йæ-
хицæй дæр нæма ферох йæ над.
Иубон та лæууыд сæ хæдзары раз. Уынджы фæзилæ-
пы ауыдта Бæтæдзейы. Йе ’фсымæр хæдзармæ цæуы,
уый куы базыдта, уæд цæхгæр фæзылд æмæ кæрты фæ-
мидæг, къæлидормæ сгæпп кодта, стæй асинтыл цардахъ-
мæ суад. Уым афтид боцкъа йæ фарсыл æрфæлдæхта
æмæ дзы бабырыд. Бæтæдзе хæдзармæ куы ’рбаввахс,
уæд Таймураз йæ фындзы хуыичъытыл ныххæцыд, сы-
\2 Ра?стпæпдаг
177
вæллæттæ радиойы куыд фæфæзмыпц, афтæ, æмæ рай-
дыдта хъæрæй:
— Дзуры Орджоникидзе. Хъусып кæпæм фæстаг ха-
бæрттæ. Кусгæ чи нæ кæыы, уый хæргæ дæр ма кæ-
нæд...— æмæ боцкъайы апыгъуылд.
Бæтæдзе уыцы иу тахт бакодта хæдзармæ.
— Кæм и, кæ, уыцы къулыбадæг? — сопт фарст акод-
та йæ мады.
— Цы та дыи кодта? Ам куы иæ и...
— Æз ып йæ къубал стопдзыпæп!
Рацагуырдта Бæтæдзе иппæ уæтты дæр, акаст цæхæ-
радопмæ дæр, фæлæ ннкуы ссардта Таймуразы. Хæдзар-
мæ дæр пал бацыд, кæд ып æххормаг уыд, уæддæр, æмæ
та кæдæмдæр айста йæхи.
Таймураз дæлæмæ куы ’рхызт, уæд ып мад бауай-
дзæф кодта:
— Хъус-ма, дæ иывопд фæуоп, афтæ мауал кæ! Дæ
хисдæр у. Ма йæ фæзм. Уый худинаг у.
— Уый пæ фæзмыдтоп, пана, радиойы фæзмыдтоп! —
раст кодта Таймураз йæхи.
Дыууæ бопы дæргъы пицуал сдзырдта Таймураз. Нæ-
мынæй тæрсгæйæ йæхи дард ласта Бæтæдзейæ. Фæлæ иу
бон хæрхæмбæлд фесты цæхæрадоны. Бæтæдзе Таймура-
зы хъус сивæзта æмæ «дзурдзыпæ ма уыцы пыхас»,
зæгъгæ, баййардта сывæллопы. «Нал! Нал!»—хъæр код-
та Таймураз.
Бæтæдзе афтæ ’ихъæлдта, уæдæй фæстæмæ Таймураз
кой дæр пикуал скæпдзæн, фæлæ афтæ иæ рауад хъуыд-
даг.
Иу изæр сæм æрбацыдысты сæ моймæдзыд чызг æмæ
се сиахс.
Ныхас кодтой Бæтæдзейы тыххæй.
— Хъуаг бæргæ пицæмæй стæм, "фæлæ мæпæ лæппу
ницы хъуыддагыл хæст у, æмæ афтæмæй дзæгъæлдзути-
мæ куы сбæпдæп уа, уымæй йыи тæрсæм,— загъта фыд
йе снахсы фарстæп.
Мах фынг æрцæттæ кодта, фæл,æ а ныр æрбадой, аф-
тæ та Таймураз хъуыддаг сызмæста. Цæвиттон, мад йæ
уазджытыл фæцис, æмæ дзы айрох сты йæ кæрчытæ. Уы-
донæп сæ бадыпафои æрцыд, фæлæ, æвæццæгæп, зивæг
кодтой æххормагæй æфтауæнхъæдтæм схизын æмæ къæ-
лид’орæй сæ къубæлттæ ныддаргъ кодтой хæдзармæ. Ус
сæ куы ауыдта, уæд дзуры йæ фыртмæ:
178
— Таму, марадз-ма, къусы Дзаг партхор сис æмæ йæ
кæрчытæп акал!
Таймураз рахаста партхор, къæсæргæрои æрлæууыд
æмæ фæрсы йæ м’ады:
— Напа, стыр кæрчытæ пууылдæр æйчытæ æфта-
уыпц?
— Уый та’дæ цæмæп бахъуыд?
— Чи пе ’фтауы, уыдоп хицæиæй æвзарып хъæуы...
— Цытæ дзурьтс, цы? Цæмæ сæ æвзарыс?
— Айк чи пе ’фтауы, уый хъуамæ хæргæ дæр ма кæ-
на,— загъта Таймураз æмæ хиидзастæй бакаст йе ’фсы-
мæрмæ.
Уазджытæ схудтысты. Бæтæдзейæн йæ цæсгом фæ-
тар, сыстад йæ бынатæй æмæ ракъахдзæф кодта дуары-
рдæм. Таймураз фæтарст, партхор акалдта кæрчытæп,
йæхæдæг дуары фæстæ амбæхст. Бæтæдзе рахызт йæ
фæрсты.
Таймураз пыппыррыкк кодта æмæ хæдзармæ балыгъд.
Ацы хатт ын мад тыиг бауайдзæф кодта, къулыбадæг
митæ куыд пæ кæпа, уый тыххæй.
Мад, фыд æмæ сæ хисдæр фырт сæ кæрæдзимæ сфыд-
зæрдæ сты. Бæтæдзепæп йæ цæсгом комкоммæ бакæсып
дæр пал хъæцыд йæ фыдмæ. Фылдæр хатт-иу æиæдзур-
гæйæ бахордта æмæ та-ну изæрмæ искуыдæм ацыд. Йæ
, кæсдæр æфсымæры пыхæстыл мæсты кæпын æдылыдзи-
пад уыди. Фæлæ Бæтæдзсмæ афтæ каст: уыдоп сабийæн
йæхи пыхæстæ пе ’сты, фæлæ, мад æмæ фыдæн сæхи цæс-
гом æргомæй зæгъып цы пæ хъæцы, уыдон.
Таймуразæй йæ цæфтæ раджы ферох сты. Ныр мæс-
ты пал кæпы Бæтæдземæ. Иухатт ын тæригъæддæр фæ-
кодта, æххормагæй та куы ацьтд, уæд. «Никуал ын зæгъ-
дзыпæп уыцы радиойы ныхас» сфæпд кодта йæхипымæр.
Æмæ та иу сихорыл æрцьтд ахæм хабар. Фыпгыл пæ-
ма ’рбадтысты, афтæ Таймураз бацьтд æмæ йæ мады
фæрсы:
— Иана, радио рафтауон?
— Уадз æмæ дзура, цы дæ хъыгдары! — загъта мад.
Таймураз йæ дзых бахæстæг кодта йæ мады хъусмæ.
— Нана, радио та уыцы ныхас куы зæгъа, уæд та
Бæт смæсты уыдзæн æмæ та æххормагæй ацæудзæн.
Уыцы пыхас сусæгæй зæгъыпмæ хъавыд, фæлæ фе-
хъуьтст иппæтæм дæр. Бæтæдзе нæ бамбæрста, йе ’фсы-
мæр та хипæй дзурьт æвтт æцæгæй.
179
Винонтæ сихор хæрып райдыдтой. Гæды йæ раззаг
къæхтæ авæрдта Таймуразы уæрджытыл æмæ мæллæг
уаст бакодта.
— Цæуыл кæуыс? — дзуры йæм Таймураз.— Кæд
дын стоиджы у, уæд мыст æрцахс æмæ йæ бахæр. Кусгæ
чи пæ кæиы, уый хъуамæ хæргæ дæр ма кæпа...
Ацы хатт Таймураз æппындæр пæ хъавыд ахæм пы-
хлс зæгъыимæ, фæлæ дзы пугæр куы сирвæзт, уæд æф-
сæрмы дæр фæцис, стæй тæрсгæ дæр фæкодта æмæ йæ
мадмæ баппæрста йæхи.
Бæтæдзейыл цыма зыпг абадт, афтæ фестъæлфыд
æмæ ныццæвыпмæ хъавыд Таймуразы, фæлæ йып фыд
йæ цонг ацахста.
— Гъы, уый æмкад су! Цæмæ йæм хъусыс?
Бæтæдзе фырмæстæй афæлурс.
— Ардаугæ йæ скодтат? — загъта уый æмæ йæ сæ-
рæй ацамыдта Таймуразмæ.
— Чи дыл æй сардыдта?
— Уæдæ мыл, ичъийау Цы пыпдæгъд? Фæлæуу, æз
дын бацамондзынæн! — бартхъирæп кодта лæппумæ Бæ-
тæдзе æмаё дуарæй федде ис.
Бæтæдзе уыцы ’хсæв сæхимæ нал æрбацыд. Дыккаг
æмæ æртыккаг боп дæр. Мады зæрдæ ’хсайыи байдыдта
æмæ уæд баййардта йæ лæджы, дæ фырты бацагур,
зæгъгæ. Маст æрхауд Таймуразмæ дæр. «Уый дæуæй фæ-
лыгъд, къулыбадæг!»— бауайдзæф ын кодта мад. Тай-
мураз пыикъард, фæлæ цы ’рцыд, уымæн ма цы гæиæи
уыд?
Цыппæрæм боп сæ хæдзары раз дзыхълæуд фæкодта
рог машинæ, æмæ дзы рахызт колхо’зы сæрдар. Мад æй
ауыдта рудзынгæй, фæтарст æмæ рауад уынгмæ.
— Куыд æпкъардæй мæм кæсыс, Бæтæгоп! — æрба-
дзырдта сæрдар.
— Хату куы дæ! Æгас цу! Цы дыи æй æмбæхсоп, мæ
лæппу иыр æртæ бопы пæхимæ пал æрбацыд, æмæ йæм
мæ зæрдæ ’хсайы...
— Æртæ къуырийæ раздæр æй пæ фепдзыпæ, фæлæ
йыи ма тæрс. Хохы пып цы уыгæрдæптæ ис, уырдæм хос
кæрдыпмæ ацыд. Æвиппайды фæраст æмæ йемæ ницы
ахаста. Хæрипагæй сæ цух нæ уадзæм, пыртæккæ дæр та
сæц машинæ ’рвитып, фæлæ кæд ис, уæд ма йын иуы фæ-
лыст мидæггаг дзаума æмæ рог хуыссæнтæ ацæттæ кæи.
Мад фырцинæй «мидæмæ рацу» дæр нал загъта уазæ-
180
гæп. Бауад хæдзармæ æМæ арæвдз кодта дзаума. Тай-
мураз дæр фехъуыста сæрдары пыхæстæ æмæ, мад æй
ые ’рхъуыды кодта, афтæ скуыси сынтæджы бып æмæ ра-
лас^та йæ хъазæпты асыкк.
Мад, а ныр къæсæрæй рахиза, афтæ Таймураз фев-
зæрд йæ разы, йæ къухы цыдæр тыхт, афтæмæй.
— Напа, мæнæ уый дæр арвит Бæтæн! — загъта Тай-
мураз æмæ балæвæрдта, йæ къухы цы уыд, уый.
Уый уыд, Таймураз фылдæр цы хъазæн уарзта,—кæр-
дæгхуыз резинæ хæфс, йæ къæдзилыл даргъ резинæ бос,
уый кæрои та портийы хуызæн тымбыл. Порти куы бал-
хъивай, уæд хæфс агæпп кæпы.
Мад æркаст хъазæпмæ æмæ ныххудт йæ дзыхыдзаг.
— Æмæ цы кæпы уымæй та?
— .Хъаза дзы.
— Нæ, иæ, дæ иывоид фæуоп, уый ныр кусгæ кæпы
æмæ йæ хъазынмæ иал æвдæлы. Уадз æй дæхицæн...
— Арвит æй, иана! — æпкъард хъæлæсæй загъта
Таймураз, йæхæдæг разылд æмæ цæхæрадонмæ араст.
Кæд йе ’фсымæр Бæты бирæ уарзта, уæддæр ын зын
уыдис, уыцы хæфс раттып: ипиæ сывæллæтты ’хсæн сæ-
рыстыр уымæй уыд.
ПОВЕСТТÆ )
ФЫЙЙАУЫ САГЪÆС
НИУЫ ÆРДЗ
ХЭарæг фæцæуы комы. Йæ сæрыл — сау уæлдзармхуд,
йæ уæлæ — сау нымæт, сау цухъа, сау хъама... Фыдохы
уацхæссæг ахæм дарæсы фæцæуы. Галиу уæхскыл фондз-
æхстоп топп ауыгъд, йæ дзых дæлæмæ, афтæмæй сау-
хуымп’ы/рджыи дамбацайы фарсмæ æрзæбул.
Уазал дымгæ комæй быдырмæ лæбуры, сфæйлауы
бæхы барц, рæдувы барæджы нымæт, пиуы æмæ ниуы.
Æпдæрæбон хохæй райхъуыст: чи пикуыма уыди,
ахэем стыр дымгæ сыстад Куырттаты комы; Бæстæ сисга
йæ сæрыл. Кæмæндæр йæ хосы мæкъуылтæ къæдзæхгыл
халгай байтыдта, кæмæндæр йæ хъæмпы цъыпа фæхаста
мусæй, кæйдæр хуымæп йæ сыджыт комы балæууыи код-
та, кæмæндæр та йæ галтæ æд дзопыгъ къæдзæхæй ап-
пæрста...
, Цы ’рцыд цымæ Галæгоныл, тъæпджы мæй ахæм знæт
куы иикуы вæййы, уæд?
Бæх, цыма арф миты лæгæрды, уыйау размæ тых-
дзыд кæиы. Барæг хатгай йæ басылыхъыл уæлдæр схæ-
цы æмæ афæлгæсы йæ развæидагмæ.
Галиуырдыгæй — Тыбауы хох. Рахнзырдыгæй—Хъæ-
риуы бæрзæпдтæ. Дыууæйы æхсæн парæг ком, Фыййаг-
доны пук.
Хæхтыл миты къуыбар пал баззад.
О, фæлæ цæуылнæ уадзы дымгæ бæлццоны йæ фæп-
дагыл? Кæд ын, мыййаг, хæхтæ бафæдзæхстой: бауром
фыдуацхæссæджы. Æмæ судзаг хабар зпон куы фехъуыс-
той, сæ урс кæлмæрзæптæ куы систой сæ сæртæй, уæд
ма йæ цы уромы?
Барæг фæфале Хъæдæргъæвæпæй. Ныр цæуы Дзыв-
гъисы парæджы. Дымгæ фæсабырдæр вæййы, фæлæ та
тæккæ фæзилæпы бæлццопыл ныццæвы йæхи.
Æвиппайды мидæгæй райхъуыст топпы гæрæхтæ.
Бæх йæ хъустæ фæхъил ласта. Барæг идопы рохтыл фи-
185
дардæр æрбахæцыд, йæ фондзæхстоп размæ æрбазылд-
та. Цы нæ вæййы! Нырма дзæгъæлхæтджытæ бирæ нс.
Къæдзæхы тигъæй разыиди цалдæр барæджы. Æвæц-
цæгæн цииы бæлццæттæ. Кæрæдзийы бæхтæм æвзидынц.
Размæ-фæстæмæ хъазынц. Уалыпмæ ратылдысты дыууæ
бричкæйы. Уыдоны фæстæ дæр та — барджытæ. ЦьШа
фæндыры хъæр ауад лæппуйы хъустыл. «Чындзхæсджы-
тæ,— ахъуыды кодта барæг.— Быдырмæ цæуыпц æви йæ
хохæй рахæссыпц?» Куы йæм æрбаввахсдæр сты, уæд
федта: барджытæ уыдаиккой дыууадæсы бæрц, бричкæ-
ты — чызджытæ, ацæргæ лæгтæ. Кæс-ма, уæртæ дзы зоп-
гæтæ дæр куы ис! Фæндырдзæгъдæг фæпдыры тæнтæ
аивæзта.
Фæлæ мæиæ диссаг! Чыпдзхæсджытæ бафиппайдтой:
барæг йæ ехс йæ галиу къухмæ райста. Æрхызт бæхæй.
Рахизырдæм. Зиапы хабар чи фæхæссы, хъæргæпæг кæй
фæхопынц, уый дæр ма афтæ æрхизы.
Бричкæйы цы ацæргæ лæгтæ бадти, уыдои рахызты-
сты æмæ сыидæггай бацыдысты барæгмæ. Иннæтæ дæр
æрфистæг сты æмæ цæуыпц сæ фæдыл. Цыдæр фыдбы-
лыз кæй æрцыд, уый сеппæт дæр бамбæрстой. Цалдæр
къахдзæфы ма сæ хъуыд лæппумæ, афтæ уый æрбалæу-
уыд сæ размæ æмæ æрхæидæг хъæлæсæй загъта:
— Ципы уацхæсджытæ уыл æмбæлæпт... Нæ цард-
дæттæг, мæгуыр адæмы фæтæг Ленин нал ис...
Бæстæ цавддур фестад. Иупæг сыбыртт пикæй дзы-
хæй схауд. Цыма хæхтæ дæр мæсæллæйы æрлæууыды-
сты. Цыма хур йæ тулынæй бапцад. Фыййагдоп йæ цæ-
уыпæй. Фæпдыр баззад тæннвæзтæй. Иу мыр дæр дзы
куыппæ райхъуыса, афтæ йæ чызг хъапдзалæй гуыффæ-
йы æрæвæрдта.
Фæсивæд сæ балцы хисдæрмæ фæрсæгау бакастысты.
Уый ма иудзæвгар сæркъулæй алæууыд, стæй йæ цæс-
сыгтæ асæрфта æмæ йæ допдзаст цæстытæ йе ’мбæлтгыл
ахаста:
— Фарн уæм дзурæд, кæсдæртæ! Абон мах рараст
стæм фæрпджып хæдзарæй ципы хъуыддаджы фæдыл.
Фæлæ зиан цы хæдзары уа, уым циндзинад нал вæййы.
Ныртæккæ махæй пæ алкæйы хæдзары дæр зиап ис. Кæй
помæй рацыдыстæм æмæ кæмæ цыдыстæм, уыдоп хæ-
дзæртты дæр. Уый пæ, фæлæ ма зæххы къорийыл цы мæ-
гуыр кусæг адæм ис, уыдоп хæдзæртты дæр. Махæп цæу-
гæ нал у пæ фæпдагыл. Цомут фæстæмæ æмæ хабар фе«
183
хъусын кæпæм комбæстæн... Мæнæ кæсдæртæ дыууæйæ
ацæуæпт æмæ, пæ фæпдаг кæмæ уыд, уыдопæн бамба-
рып кæпæпт...
, Сæргуыбырæй цыдысты чыидзхоптæ фæстæмæ Куырт-
таты коммæ. Нал дæр топпы гæрах, пал дæр ехсы
къæрцц.
Баввахс сты Дзывгъисмæ. Хъæубæстæй сæ чи федта,
уыдон сæ размæ фæпдагмæ тындзыдтой. Цы хабар у?
Ацы адæм æрдæбои дæлæмæ комы кафгæ æмæ фæпдыр-
дзæгъдгæ куы фæцæйцыдысты... Цы бæллæх æрцыд?
Цæмæп раздæхтысты?
Хисдæр сып бамбарып кодта хъуыддаг.
— Чындзхæсджыты бæсты фыдуацхæсджытæ фес-
тæм. Фæлæ ам дæр æгъ’дау хъæуы, мæ хуртæ. Махæп æй
чи фехъусып кодта, уый цæуæд уæлæ пе ’хсæйпаг хъæу-
мæ æмæ хъуыддаг хицауадæн бамбарын кæпæд. Сыма-
хæй та, лæппутæ, алчи фæйиæ хъæумæ хъæргæнæг фæ-
уæд. Æз ма бауайон, цы хæдзарæй рацыдыстæм, уыр-
дæм, стæй мæ-иу агурут Уырыхъæуы фæзы.
Ирон адæм рагæй фæстæмæ дæр цæуаг сты зиапмæ.
Чи ахицæн, уымæн йæ фæстаг балцы фæндаг срæсугъд
кæныи алчидæр йæхицæп хæсыл пымайы. Æмæ цæуыпц
знапджынмæ сыхагæй,,хæстæгæй, æцæгæлонæй. Цæуыиц
æгас комæй. Цас æмæ цас вæййынц!
Ныр та кæдæм цæуой? Чи у зианджын? Кæм æвæрд у
амæлæг? Уæвгæ уыдæттæй ничи никæйы фæрсы. Зопыпц
æй иууылдæр. Зиап — алкæмæн дæр йæ зæрдæйы.
Фæлæ ирои адæм иæ зопыпц, æмæ пæ уарзыпц стыр
хъуыддаг иунæгæй кæпып. Цины бон дæр æмæ хъыджы
боп дæр.
Чындзхæсджытæ комы мидæмæ араст сты. Фæндагыл
ма сыл чидæртæ æрбафтыд. \Цзывгъисæгтæ бамбал сты
семæ. Бричкæ æд чызджытæ арвыстой- сæ хæдзæрттæм.
Мæнæ Дæллагхъæу. Уыдон дæр пæма фехъуыстой хабар.
Утæппæт адæмы куы федтой, уæд сæ размæ ракалдысты.
Æбуалгъ хабар уадидæгæп айхъуыст хæххон чысыл
хъæуыл. Барзыхъæумæ хъæргæпæг æрвитып пал ба-
хъуыд. Стырæй, чысылæй рацыдысты фæндаггæронмæ.
Тæфæрфæсгæпæджы лæуд æркодтой фæндаджы был.
Æмæ диссаг! Куырттаты комы ахæм цау нæма уыд.
Марды æгъдау куыд вæййы, уый та чи нæ федта? Сы-
хæгты ацæргæ адæм бадынц зианджыны кæрты. Дæлæ
æрбацæуыпц тæфæрфæсгæпджытæ пукъордæй. Хнсдæр-
187
тæ — разæй, иннæтæ — сæ фæстæ. Сæ худтæ — сæ сæр-
тыл арф копд. Афтæ ’мбæлы. Худ сæры тенкайыл куы
уа — уый цип æмæ хъалы нысан у. Лæдзæг дæр сæ —
пикæй къухы. Æрлæууыдысты рæнхъæй. Сæ цæсгæмт-
тыл — хъыджы нысан, сæ цæстæнгас — зæхмæ, зиан цы
сау сыджытмæ цæуы, уырдæм. Алæууынц иучысыл
æгуыппæгæй. Уыцы уысм сæ алкæйы сæры дæр æрмæст
иуиæг хъуыды вæййы: чи ахицæи, уый тыххæй.
Зианджынты ’рдыгæй дæр слæууыдысты ацæргæ
адæм. Сæ иу дыууæ къахдзæфы рахызт æрбацæуджыты
размæ. Раарфæ сыи кодта: «Нырæй фæстæмæ цины
хъуыддæгты фæцæут, зиап та рухсаг уæд...»
— Рухсаг уæд! — фæзæгъы æрбацæуджыты хисдæр
æмæ тæфæрфæсгæнджытæ иуварс алæууыпц, цæмæй æн-
дæр къордæп фæндаг уа, уый тыххæй.
Бирæ сæдæ азты ис уыцы æгъдау ирон адæммæ. Алчи
дæр æй зоны. Фæлæ ныр та куыд? Чи кæмæн кæна мæ-
сæллæй? Адæм сеппæт дæр — зианджын, сеппæт дæр —
тæфæрфæсгæиæг. Тыхджын у фыдæлты æгъдау. Æмæ
йæ ам дæр кæныпц, сæ зæрдæйы уидæгтæй куыд цæуы,
афтæмæй...
Дард не сты Куырттаты хъæутæ сæ кæрæдзимæ. Фыд-
уацы кой байхъуыст суанг Хæрисджынмæ. Уырдыгæй
Хилакъмæ, æмæ ком нытталынг, нырхæыдæг æгасæй дæр.
Æрмæст дымгæ Тъепле æмæ Æрхоиы цъуппытæй лæ-
бурдта далæ коммæ, йæхи айнæг къæдзæхтыл хоста,
ниудта æмæ ниудта... *
ХÆХТÆ
БАЗМÆЛЫДЫСТЫ
Куырттаты комы бæстастæу Фыййагдопы рахиз бы-
лыл бæрзопд къардиуы сæр æрæнцад Лæц. Незаманы,
дам, Нарты уынаффæдон уыцы хъæуы уыди. Иæ баком-
коммæ, допы ипнæ фарс ис æртæ хъæуы: Уырыхъæу,
Къадат æмæ Цымыти.
Уыдаид фæсаходæп, афтæ цыппар барæджы рацыды-
сты мидæг Хæрисджыны ’рдыгæй æмæ Лæцы бакомком-
мæ Уырыхъæуы бып стыр фæндагыл æрлæууыдысты.
Æдде бакæсгæйæ цыма дзæгъæл фесты кæнæ фæстæмæ
здæхыимæ хъавыпц, афтæ зыиы. Лæууыпц барджытæ.
Кæд сæ иыхас лæ хъуысы, уæддæр цæуылдæр кæй уы-
188
паффæ кæныпц, уый бæрæг у. Фæндаггæгтæ дзæбæх зы-
нынц Лæцмæ дæр æмæ Цымытимæ дæр. Æмæ цымæ ца-
вæр æхсызгон хъуыддаджы фæдыл рафтыдысты, цæмæн
æрлæууыдысты зымæгон дымгæмæ митвæндагыл?
Уырыхъæуæй дыууæ лæджы æрцыдысты сæ размæ.
Барджытæ сæ бæхтæй æрхызтысты. Чысыл фæстæдæр
Хидыхъусæй æрбахæццæ сты цалдæр барæджы æмæ уы-
дон дæр ам æрфистæг сты. Уалынмæ бæлццæтты рæхыс
æрбазыид Цымытийæ, Дæллагхъæуæй. Сахат дæр нæма
рацыдаид фыццаг барджыты æрбалæудæй, афтæ Уыры
фæз адæмæй байдзаг. Дæрддагдæр хъæутæй — бæхтыл,
Уырыхъæуæй, Лæц æмæ Цымытийæ — фистæгæй.
Цæуынц къордгæйттæй.
Мæнæ та цалдæр барæгæй æрбахæццæ сты. Лæууæг
адæммæ сæ бирæ нал хъæуы. Æрхызтысты. Чысыл лæп-
путæ февзæрдысты сæ фарсмæ. Айстой сын сæ бæхты.
Æрбацæуджытæ, сæ хисдæр сæ астæу, афтæмæй
рæнхъæй, уæззау къахдзæфтæй æрбацыдысты æмæ æр-
лæууыдысты сæ мидбынаты. Сæ цæсгом—тар, сæ цæстæн-
гас — сау зæхмæ. Сæ размæ слæууыдысты, ам кæй æр-
баййæфтой, уыцы хисдæртæ. Сæ иу рахызт чысыл раз-
дæр æмæ æмыр хъæлæсæй загъта:
— Рухсаг уæд Лепип!
Дæрддаг хъæутæ Къора æмæ Дзуарыхъæуæй дæр æр-
бахæццæ сты.
Зæрæдтæй иу баздæхт урсзачъе лæгмæ:
— Дрис, дæле уæлæмæ дзурып аипп ма уæд, фæлæ
адæм иууылдæр ам сты. Каст махмæ у, æмæ ныл цы
’мбæлы, уый куы кæпиккам, уæд дæм куыд кæсы?
— Иттæг раст зæгъыс, мæ хæдзар. Мæхи хъуыды дæр
ууыл у. Фæлæ зиан иу хæдзары зиан, мыййаг, нæу, æгас
комы зиан у æмæ ахæм уавæры, чи зоны, æпдæр уыпаф-
фæ, æндæр æгъдау æмбæлы... Марадз-ма кæсдæртæй ис-
кæмæн афæдзæхс æмæ Бесæгъуырмæ фæсида,— йæ пы-
хас фæцыбыр кодта Дрис Хъæусоветы сæрдар Бесæ-
гъуыр балæууыд зæрæдты раз æмæ йып хабар куы
бамбарын кодтой, уæд загъта:
— Фарп уæм дзурæд, хисдæртæ. Кæд мæ фæрсут,
уæд уып æргомæй зæгъдзынæи мæ хъуыдытæ. Æрвитгæ
никæмæ акодтам, фæлæ уæхæдæг æвдисæп, адæм нæм
æрцыдысты. Уæлдæр хицауадæй дæр мæм ницы ныхас æр-
бацыд. Нæ пæм телефопæй æрбадзурæи ис, нæ пæм тел
пыццæвæп йс. Быдыры пын цы зæ^хытæ радтои, уырдæм
189
нæ комæй чи алыгъд, уыдопæй ну лæппу æрбахаста ацы
фыдуац, æпдæр сымахæй уæлдай æз дæр пицы фехъуыс-
тон. Гъе æмæ, Дрис, бахатыр кæп, фæлæ пугæр хъуыд-
даг афтæ у, уæд мæм ахæм зонд ис. Лепии махæп цы
уыд, уый кæцыдæриддæр зоны. Цыма пæ алкæйы хæдза-
ры дæр абон судзаджы зиап ис, ахæм уавæры стæм.
Зианы хъуыддаджы та уыпаффæгæпæг сымах вæййут,
хисдæртæ. Æмæ та пыр дæр уыпаффæ уæхимæ райсут
æмæ, судзаджы зиаиæп цы ’мбæлы, уый бакæпæм.
Хисдæртæ хъуыдытыл фссты. Æпдæр пыхасмæ æн-
хъæлмæ кастысты сæ хъæусовсты сæрдармæ. Ома хица-
уадмæ кæд ног исты фæнд ис, зæгъгæ, фæлæ иугæр афтæ
у, уæд...
— Фæрпæй кус дæ быиаты, Бесæгъуыр... Рæстытæ
дзурыс. Хонæг пæ пикæмæ уыд. Фæлæ лæгæп йæ хъыг
уромæг адæм сты. Æмæ æрцыдыстæм мæнæ æхсæнвæз-
мæ. Иуыæгæп йæ маст дæр ницы давы æмæ йæ цин дæр
пикæдæм хъуысы. Уæдæ фæдзурæм адæммæ æмæ уал
кæрæдзийы бамбарæм, стæй, уæд, цы ’мбæлы, уый дæр
кæпдзыстæм,— аскъуыддзаг кодта йæ пыхас Дрис.
Адæм æрбамбырд сты стыр фæпдаджы уæллаг фарс.
Мæрддзыгойы адæм æм сеппæт дæр куыд зыпдаиккой,
Дрис афтæ бæрзопдгомау къуыбырыл слæууыд æмæ
æнæдзургæйæ йæ цæст ахаста йæ алфамблай. Иæ худ
систа йæ сæрæй æмæ бæзджын æмæ ризгæ хъæлæсæй
райдыдта:
— Мæнæ хорз адæм! Фарп уæм бадзурæд. Фыдæй
фыртмæ чи пикуыма ’рцыд, ахæм æбуалгъ æмæ кæуинаг
уац сæмбæлд пæ комбæстыл. Цæргæ-цæрæнбонты кæмæ
бæллыдысты, уыцы зæхх пып чи радта, мæгуыр æххор-
маг адæмы хорæй чи бафсæста, мылазон мигъты быпæй
нæ хурмæ чи ракодта, пæ уыцы уарзоп фæтæг Ленип не
’хсæнæй ахицæн. Рухсаг уæд! Адæм куы равзæрдысты,
уæдæй пырмæ хорз лæгтæ, помдзыд адæм, стыр хицæут-
тæ куыд нæ ацыди се ’хсæнæй, фæлæ махыл ацы зианæй
риссагдæр зиап нæма æрцыд. Æмæ капд махыл не ’рцыд
зиап. Стыр Уæрæссйы, æгас дупейы мæгуыр адæм дæр
абон махау мæрдджып сты. Нæ фыдæлтæ-иу афтæ дзырд-.
той: «Уæлæуыл адæмæп чи цы фæвæййы, уый йæ пыгæ-
нæн бон сбæрæг вæййы». Лепипæп алы адæмтæ дæр кад
кæнынц, æмæ мах дæр, иæ ирон æгъдау куыд амопы, аф-
тæ куы срæсугъд кæпиккам Ленины фæстаг балцы фæи-
даг, пæ иом ып куы ссариккам, æмæ йыи Зсгрдæбын рухс-
190
аг куы зæгъиккам, уыцы уынаффæ хæссын æз уæ размæ.
Хетæгкаты Къоста дæр-ма куы загъта: «Мардæн хæрнæг
кæны ном». Хъуамæ нæ комбæстæйы ыомæй хæриæг скæ-
нæм Леиииæи, схицæн ын кæпæм йæ зæххы хай, цырт ып
пыссадзæм, цæмæй йæ ипгæн макуы ферох уа...
* .1: *
Бирæ рæстæг иæ ахаста саударæп æмбырд. Дрисы
фæстæ ма радзырдтой дыууæ зæропд лæджы. Раст сæм
фæкаст сæ хисдæры пыхас: æбуалгъ зианæн Куырттаты
комы цы кад вæййы, ахæм кад хъуамæ уа Лен’ииæн дæр.
Æрмæст сæм иу хъуыддагыл рауад фылдæр ныхæстæ.
Æгъдау скæныныл алчи дæр разы уыди, фæлæ кæд?
Райсом æви фæстæдæр? Адæмæп сæ иутæ ’дзырдтой:
«Алы кæнд дæр йæ афопыл куы вæййы, уæд хуыздæр фи-
дауы. Хæрпæг скæпын хъæуы райсом». Ипнæтæ дæр уьь
цы хъуыдыйы ныхмæ ницы зæгъипаг уыдысты. Æрмæст...
Хæрнæг адæмæй фидауы. Ныртæккæ та хъызт зымæг у.
Æфцæгрæбыи цы хъæутæ цæры, уыдонæн куы нæ фæуа
хæрпæгмæ сæмбæлыны фадат. Иугæр зиапы кадæн дугъ
уадзып бауынаффæ кодтой, уæд уый дæр хъуыдыйагу.
Дугъы кæй бæхтæ уыдзысты, уыдоп сæ ардыгæй райсом-
мæ кæцæй арæвдз кæпдзысты? Стæй куыд загътой, афтæ
Ленинæн йæ сыджыты хай дæр схицæн кæпып хъæудзæ-
пи. Зиан цы хæдзарыл æрцæуы, уый фæзопы, йæ уæл-
мæрд, йæ фыдæлтæ кæм ныгæд сты, уыцы быпат. Лени-
нæп та, дзыллæйы зиап кæй у, уымæ гæсгæ пырма ахæм
быпат иæма сбæрæг кодтой. Уымæп пыртæккæ’дæр уаид
гæнæп, фæлæ миты бын дзæбæх быиат зып ссарæп у. Ип-
гæны сæр хъуамæ сагъд æрцæуа цырт нæхимæ хохаг
къæй дурæй. Уый дæр мпты быи зын ссарæп у, хуымæтæ-
джы ныллæг дур иыссадзып та сæрмæ хæссннаг нæу...
Фæцис æмбырд. Адæмы сау къуыбылой хæлын бай-
дыдта. Иу таг дзы ацыд Хилакъгом æмæ Хæрисджынмæ,
ипнæ дæлæмæ, Дæллагхъæуы ’рдæм, æртыккаг — доны
фаллаг фарс Лæцмæ æмæ цыппæрæм схæрд кодта Къа-
датмæ. Тæгтæ куыд даргъдæр кæнынц, афтæ хæлы къуы-
былой. '1
Ахицæп, стыр зиапæн фыццаджыдæр цы ’гъдау вæй-
йы, уый. Адæм æрæмбырд сты, кæрæдзийæп фæхъыгтæ
кодтой, дарддæр кæуыл цы ’мбæлы, уый бæлвырд базыд-
той æмæ ныр алчи фæцæуы йæ фæрныг хæдзармæ. Сæ
192
маст дæр’—гиу.æмæ сæ сагъæс дæр: цы уыдзæн дард-
дæр?
Германы хæст пæма фæцнс, афтæ фыццаг хатт сы-
хъуысти ардæм Лешшы кой. Уалынмæ схæццæ паддзахы
раипæрсты хабар. Фæзындысты большевиктæ æмæ ка-
деттæ. Иуырдыгæй Ленин æмæ фæллойгæпæг адæм, ин-
иæрдыгæй паддзахы фарсхæцджытæ — Деникиптæ æмæ
Врапгелтæ.
Лепин фæуæлахиз. Куырттаты комы цæрджытæп сæх-
хæст се ’нусон бæллиц— быдыры сып радтой зæхх. Цæр-
джытæн сæ фылдæр алыгъдысты быдырмæ. Ам ма чи
баззад барвæндонæй, уыдон хуымгæнды мæт нал ис, сæр-
вæт æмæ сып уыгæрдæн та фагæй уæлдай. Æниу бирæ
чидæртæ афтæ бакодтой: бипоптæн сæ иу æмбис быдыр-
мæ алыгъд, инпæ æмбис та ам баззад.
Ныр та куыд уыдзæн? Зынг зæгъынæй ком нæ судзы,
фæлæ Лепипы знæгтæ фæсарæнты æххуысæй хæст куы
ракъахой, уæд?.. Хуыцау ма зæгъæд, фæлæ уæд — хъай-
мæт, адæмы сæфт. Æыцопæй ма чи ратдзæн, иыр 3—4
азы кæмæй пайда кæпы, уыцы зæхх? Чи ма бацæудзæи
æлдæртты æмæ пъырыстыфты æфсоидзы быпмæ? Фæл-
тау — мæлæт!
Куырттаты комы адæм хорз базыдтой, парти, фæс-
комцæдис æмæ советои хицауад цы кусыиц, уый. Хъусæг-
гаг пыхасæй нæ, фæлæ сæхи комы цы коммуппсттæ пс,
лæгæй-лæгмæ кæй зопыпц, уыдоиæй.
Фæлæ адæмæи сæ фылдæр уæддæр афтæ хъуыды
кодтой, цыма сæрибар æмæ зæхх комкоммæ Лопипæн
йæхи къухæй райстой.
...Мæрддзыгойы уæвджытæй мæпæ дыууæ барæджы
базылдысты Хидыхъусы ’рдæм. Цæуыиц галвæпдагыл
фæрсæй-фæрстæм. Сабыргай, æнкъард æмæ сагъæсхуы-
зæй. Нырма сæ иу^ иыхас дæр иичи скодта. Сагъæс сып
бабаста се ’взаг. Чи зопы, уый аив пæу. Балцы уæвгæйæ
кæсдæр хъуамæ хисдæрæп йæ фæндаг фæцыбыр кæпа,
истæуылты йæ ирхæфса.^Уый дæр æгъдау уыд...
— Аипп ма уæд, Хъайтыхъо... Ды мæпæй фылдæр
федтай. Суаигчма Америкмæ дæр цардагур ахæццæ дæ...
Ам нæхимæ дæр бирæ азты фæкуыстай, хæхты хæзпатæ
чи агуырдта, уыцы ахуыргопд адæмимæ... Дæхæдæг дæр
сæм фæхъуыстай — адæмы зæрдæ тыиг æхсайы, сомбоп
цы уыдзæн, уымæ. Иугæр сæ раздзог, сæ фæтæг пал ис,
уæд, мыййаг... Нæ зопып, куыд æй зæгъон,— къуызгæ
13 Рæствæндаг
193
æмæ æфсæрмыгæнгæ дзырдта кæсдæр йæ хъуыдытæ.
Хъуыддаджы фæдыл æмбаргæ адæймаджы зæрдæмæ
ныккæсын аипп пæу. Уæвгæ фæрсæг йæхæдæг æппындæр
пæ гуырысхо кæпы, Ленин цы паддзахад сарæзта, уый
фидардзинадыл, фæлæ афтæ...
— Цы дыи зæгъон, Шамил, дæхæдæг сæ хуыздæр зо-
ныс. Америкæйы фæдæн дыууæ азы, ардæм цæугæйæ
Европæйыл дæр азылдтæн, фæлæ дын раст куы зæгъои,
уæд дзы, мæнæ махмæ цы хъуыддæгтæ ’рцыд, ахæмæй
пицы федтон. Кæмдæриддæр адæмæн сæ дарæг зæхх у,
æмæ уымыты нырма зæххытæ хъæздгуыты къухы сты.
Чидæртæ гуырысхо цæй фæдыл кæнынц, уый тыххæй та
дын афтæ зæгъинаг дæн, æмæ, кæд Ленин нал ис, уæд-
дæр адæм нал суадздзысты, йæ руаджы сæ къухы цы
хорздзинæдтæ бафтыд, уыдон. Фехъуыстаис æй дæ хис-
дæртæй, галдзармыйас хуымзæхх галы аргъ уыди. Фæ-
лæ дын нæхицæй æрхæссон æмбисонд... Хилачъы ма куы
цардыстæм, уæд,— ды дæр æй хъуыды кæндзыпæ,— нæ
хъæу æмæ Гуытъиатыхъæуæн сæ хуымтæ æмæ сæ уыгæр-
дæнтæ фæрсæй-фæрстæм уыдысты. Иуахæмы, дам, Ап-
диатæй иу лæг хуым кодта дыууæ галæй. Галтæи хъуамæ
сæрбосыл хæцæг уа (фос цæмæй зоны, кæм разилын хъæ-
уы, уый), фæлæ махонæп, æвæццæгæи, ахæм æмбал нæ
фæцис, чи зоны, кæсдæр лæппуты фосы фæстæ арвыста,
æмæ уыйадыл иунæгæй архайдта. Йæ фарсмæ хуым код-
той Гуытъиатæ Дыууæ æфсымæрæй. Махопы галтæ хуы-
мы кæронмæ куыд бахæццæ сты, афтæ йæ ауæдзы сагъд
къæйыл дзывыр фæхæррæтт кодта. Чи зопы, дур йæ бы-
натæй дæр нæ фезмæлыд, фæлæ йыл сыджыт бакалди.
Арæпы дур иын иæ хуыммæ барæй æрбайстай, зæгьгæ,
сæм загъд.рауад æмæ афтæмæй (дыууæ иуæн — æфсад)
Апдийы-фырты фæиадтой. Изæры сæхимæ куы ’рцыд,
уæд рахабар кодта йæ бипонтæп æмæ та йæ уыдон дæр
æлгъыст æмæ уайдзæфы бып фæкодтой: «Æвзæр, дæхп
куыд бауагътай нæмын, цæуылнæ сæ пыммардтай!» Иæ
райсомы та ацыд хуым кæнынмæ. Кæсы, æмæ ауæдзы
къæй йæ быиаты иал, фæлæ йæ Аыдиаты хуымы æрсагъ-
дæуыд. Иу-дыууæ уылыиджы -бæрц æй æрбайстаиккой.
Систа йæ махон æмæ йæ йæ фыццаг бынаты садзыи куыд
райдыдта, афтæ та йе знопы пæмджытæ йæ уæлхъус фев-
зæрдысты. Фæлæ ацы хатт Андийы-фырт йæхи иæмын
нал бауагъта. Æфсымæртæй йæм иу разæй æрбацæйлæ-
бурдта, ипиæ фæстæты. Апдийы-фырт уæззау къæпи
191
дард фæхаста æмæ раззаджы сæр пыххафт ласта. Лæг
атылд æмæ йæ гæидзæхтæ бацагъта. Андийы-фырт фæс-
тæмæ фæзылд æмæ фæуыргъуыйау: иннæ ’фсымæр дæр
копд хуымы мардæй лæууыд. Куыд рабæрæг, афтæмæй
уæззау къæпи уый сæрыл дæр ауад, æнæнхъæлæджы...
Фæтуджджын сты дыууæ хæдзары æмæ дыууæ мыгга-
джы дæр... Цæмæн дын ракодтон ацы хабар? Дыууæ уы-
лыпджы зæххы тыххæй лæджы мæрдтæ æрцыд. Ныр уы-
цы дыууæ мыггагæй уым ничиуал цæры. Быдыры дып
саумæр зæхх, дæ бон æй кусын дæр иæ бауыдзæн, уый-
бæрц. Æмæ ма дын уыдон сæ зæхх искæмæп дæттынц?
Нæ, фæлтау мæлæт райсдзысты. Æмæ æгас Уæрæсейы
дæр афтæ. Мæпмæ афтæ кæсы, æмæ адæм сæ зæхх æмæ
сæ сæрибар никæмæн уал ратдзысты...
— Уый хъæлæкк афтæ у, Хъайтыхъо, фæлæ тыхы бои
бирæ у.
— Тыхы хицау дæр адæм сæхæдæг сты æмæ сæхи
пыхмæ иикуы тох кæндзысты, бауырпæд дæ... Фæлæ, Ша-
мил, хъуыддаг кæмæп бабар кодтой, ды дæр уыдонæй дæ
æмæ ахъуыды кæнут. Цæмæй марды кæнд нывыл рауа-
йа, ууыл бацархайут.
Барджытæ хидæй баивгъуыдтой æмæ бахæццæ сты
Хидыхъусмæ.
НЫГÆНÆН БОН
Рацыди дыууæ мæйы. Зымæг фæфардæг йæ фæд-йæ
фæд. Сыстад кæмттæй, адæгтæй, æмæ фæцæуы уæлæмæ
рæгътæ æмæ къуылдымтыл, йæ урс кæрцы фæдджитæ
йæ фæдыл ласгæ. Æвæндоиæй цæуы карз зымæг йæ уа-
зал фысым — цъититæм. Æрæмбæхсы къæдзæхты æх-
хæлты, парæг æрхыты, фæлæ уалдзæг цæуы йæ фæдыл
æмæ йæ суры хæрдмæ, хуры тынтæй цы уисой сбыдта,
уымæй. Цъæх адардтой кæмттæ. Хуымгæнды гæппæлтæ
сау æмæ фæныкхуыз гæрæмтæй зыпынц дардмæ: чи —
копд, чи — зæрæстоп.
Куырттаты ком бирæ пог хабæрттæ фехъуыстой
Ленииы тыххæй. Зæххы къорийыл цы адæмтæ ис, уыдо-
нæй, дам, иу дæр ахæм нал баззад æмæ Ленинæн кад чи
пе скодта. Ам, пæхимæ Ирыстоны, алы хъæуы дæр уыди
саударæп æмбырд. Елхоты, саударæн æмбырды фæстæ,
адæм сырх æмæ сау тырысатимæ знан хæссæгау æрзыл-
дысты хъæуы сæйраг "уынгты. Беслæиыхъæуы æмбырды
№
фæстæ Ленипы кадæп сарæзтой дугъ; Хуымæллæг бауы-
иаффæ кодтой Леиины помыл сæхи хардзæй клуб сара-
зын; Дзуарыхъæуы фæскомцæдисоитæ цыппар бопы дæр-
гъы фæцарæзтой хид, адæм-иу тынг тухи кæм кодтой,
ахæм быпаты. Ногиры фæсивæд та хъæуы астæу стыр
обауыл бæлæстæ ныссагътой; Тиб бауынаффæ кодтой
суары был Ленинæн цырт пыссадзын æмæ уал дзы пыс-
сагътой сау тырыса; Чырыстонхъæуы саударæн æмбырд-
мæ æрцыдысты, ДзæТъиппарзæй суапг Ставд-Дуртæм цы
хъæутæ ис, уыдоны мипæвæрттæ. Иинæ хъæуты дæр
афтæ.
Ленипы амардыл тыигдæр чи фæрыст, уыцы фæллой-
гæиджытæ хъæуты æмæ горæтты курдиаттæ дæттын бай-
дыдтой партимæ бацæуыны тыххæй. Уыдопæй алчидæр
ард хордта, йæ тых æмæ зонд кæй пывопд кæны, Лепин
цæуыл куыста, уыцы хъуыддагæн, йæ фæдзæхстытæ йыи
кæй æххæст кæндзæн, ууыл.
Куырттаты комы адæм, Лепииы хæрпæгæп цы бон
снысаи кодтой, уыцы æмгъуыд дæр æрхæццæ. Кæнд са-
разыпы бæри кæуыл æвæрд уыди, уыдоп сæхиуыл пæ
бацауæрстой. Æрæмбырд кодтой æхца, хæрзхастдæр
æмæ егъаудæр пал ис, зæгъгæ, ахæм гал балхæдтой, позт
æмæ хойрагæп цы хъæуы, уыдон дæр — цæттæ.
Дугъы кæй бæхтæ уайдзысты, цал уыдзысты, уыдæт-
тæ иууылдæр сбæрæг сты. Фæлæ барджыты хъуыддаг
стыр дзырддаг рауад. Дугъы бæхтæ фопдз уыдысты.
Фондз,бæхæн фондз барæгæй фылдæр кæй нæ хъæуы,
уый чи иæ зопы. Афтæмæй та, ацы помы дугъы архайын
кæй фæидыд, уыцы барджыты (фыпддæс, æвддæсаздзыд
лæппутæ) нымæц фæфылдæр. Бæрнджып адæм ацы
хъуыддаджы ницы хъом уыдысты. Бæхы хицау, йе
’фсургъыл кæй æвæры, уый йæхи бар у. Лæппутæй алчи
куырдта, лæхстæ кодта бæхты хицæуттæп, цæмæй йæ бæ-
хыл бадын бауадза, фæлæ сегасæп цы акодтаиккой. Иу
бæхыл æртæ лæппуйы кæм -сæвæрдзынæ! Æмæ пырма
бæоæг нæма уыд, ахæм амонд кæмæ æрхаудзæи. Саби-
тæй алчидæр бæхмæ багæппæввоиг цæттæйæ лæууыд
æмæ йæм кæд фæсиддзысты, уымæ æпхъæлмæ касти.
Кæй пом зæгъдзысты фæстаг сахат? Чи уыдзæп уыцы
амондджын? Хаджысмел, Созырыхъо, Аппо, Агуыбе,
Хъасай, Ладемыр, Дзадте, Хъауырбег, Уасил, Бет, Ел-
мæрза, Сергей æви Батырбег? Алы хъæутæй æрбацьтдыс-
ты, алы мыггæгтæй уыдысты, сеппæты чи иымайы.
196
Утæппæт лæппутæй æрмæстдæр фопдзæн сæххæст
уыдзæн сæ бæллиц.
Дугъы хъуыддаг гуырысхойаг пал уыд, фæлæ цырты
къæй самал кæнын кæмæн фæдзæхст уыд, уыдон тыпг
иыкъкъуылымпы сты.
Иуахæмы та бæрнджын лæгтæ куы æрбамбырд сты,
уæд рабæрæг, дур иæма ссардтой. Уыцы хабар мæты
бафтыдта кæыд аразджыты. К/ьæйдур афтæ æвиппайды
нæ бафтдзæн къухы. Агурыи æй хъæуы. Æмæ ныроиг
кæм ницы самал кодтой, уым ма афтæ тагъд цы ацараз-
дзысты? Адæм стыхстысты: ипгæп æнæ дурæй пæ,фида-
уы. Стæй фидыцыл дæр пæу хъуыддаг. Ипгæп снæудзар
вæййы куыдфæстæмæ, зæххимæ дæр, чи зопы, сæмвæз уа
æмæ æппыидæр бæрæг мауал дара. Фæлæ дзы дур сагъд
куы ’рцæуа, уæд уый та æпусоп у. Æрхыты æмæ къæ-
дзæхты къæйтæ бирæ ис, зæгъгæ, бæрпджыптæ сæхи уы-
мæй раст кодтой. Нæхимæ зиантæн цы къæйтæ фæса-
дзынц, ахæмтæ алы рап дæр бæргæ разындаид, фæлæ
уыдоп Лениыы ингæпы аккаг нæ уыдысты. Ленины ингæ-
пы къæй хъуамæ æмраст, æмлæгъз æмæ бæрзопд уа. Ацы
комы стыр фæндагыл цæуæг бæлццæттæм дардмæ куыд
зыпа, афтæ.
Адæм цырты дуры сагъæстæ куы кодтой, уыцы рæс-
тæг хидыхъусаг мæгуыр лæг къуырма Еналдыхъо дæр
уым уыдис. Ленин кæй амард, уый айразмæ фехъуыста.
Иæ цæссыг калдта. Мæгуырæг, æндæр цы йæ бон уыди.
Æмæ пыр, кæд хъусгæ пæ кодта, уæддæр цæстæй дзæ-
, бæх уыдта æмæ адæмы цæсгæмттыл бафиппайдта цыдæр
тыхстдзипад.
— Адæм стыр сагъæсы бацыдысты, уый уыпын, фæ-
лæ æз пицы хъусын æмæ ма мып æй бамбарып кæн,—
Епалдыхъо бахатыд кæмæдæр.
Хабар ып куы радзырдтой, уæд загъта:
— Гъæй, гормæттæ, уæдæй нырмæ мып цæуылнæ
загътат... Æз зоиып, сымах кæй агурут, ахæм къæй.
— Кæм? — афарстой йæ æмхъæлæсæй иу-цалдæрæй.
— Уалæ Цъæритгомы.
— Кæцы ран?
— Бæхтулæны.
Чидæр фæгуырысхо Епалдыхъойы пыхæстыл: Цъæ-
ритгомы дæр куы фæцагуырдтой æмæ куы пицы ссард-
той. Кæд мæпг пыхæстæ кæны? Кæпæ, кæмæй зæгъьт, кæд
уый пицæйаг къæй у? Къухæй амонгæйæ æцæ йып йæ
197
хъусы хъæрæй дзургæйæ бамбарын кодтой, ома мах дзы
куы ницы ссардтам, уæд дзы ды кæм федтай ахæм къæй?
Епалдыхъойæн, мæгуыр, йæ хид акалд, афтæ цъæррæ-
мыгъд ныхæстæй æмæ йæ къухтæй амонын байдыдта.
Куыд æй бамбæрстой, афтæмæй къæй йæхицæн бафæсау-
уон кодта. Иæ адзалы размæ уыцы къæй хъуамæ йæ цо-
тæн бацамыдтаид, бафæдзæхстаид сып, цæмæй йын æй
йæ ингæыы сæрмæ ныссадзой. Фæлæ иугæр Ленины ип-
гæнæн бахъуыд, уæд... Фæлтау Еналдыхъойы ингæн æнæ
къæйæ баззайæд.
Цæмæй дзæгъæлцыд ма фæуой, уый тыххæй Еналды-
хъоимæ дыууæ лæппуйы арвыстой. Фæстæмæ тагъд æры-
здæхтысты. Еналдыхъо кæм бацамыдта, къæй æцæгæй
дæр уыцы рап разыпд.
Дыккаг боп сæумæрайсом галтæ аифтыгътой дзо-
пыгъы æмæ иу-ссæдз лæгæй коммæ ацыдысты. Шамил
дæр æд дзæбуг — семæ. Чи зоны, йæ мидбыпаты йын йæ
уæлдæйттæ асæттæн уа.
Рафтыдтой дуры. Куынпæ асæтта, афтæ йæ хъавгæ
къухæй-къухмæ дæтгæйæ коммæ æрбырын кодтой. Уым
æй галдзопыгъыл сæвæрдтой æмæ йæ æрластой Хиды-
хъусмæ. Цыма сæртæг авгæй конд у, æмæ йын сæттынæй
тæрсынц, уыйау æй сыпдæггай зæххыл æрæвæрдтой. Хи-
дыхъусæй йæ Уырыхъæуы фæзмæ цыхуызы бахæццæ
чындæуа, уый тыххæй сæм фылдæр ныхæстæ рауад. Кæй-
дæрты фæндæй. йæ суанг бынатмæ хъуамæ галтыл ала-
сой. Фæлæ фылдæрты уынаффæ фæуæлахиз. Галтыл цæ-
мæп? Адæм дзы бирæ куы ис. Мæнæ ма Хидыхъусæй дæр
æрбахæццæ сты иукъордæй. Зиан сынтыл куыд фæхæс-
сыиц, афтæ цымæ аивдæр нæ уыдзæи? Цыма Ленины
марды чырып уæлмæрдтæм хæссынц^уыйау?
Хидыхъусы самал кодтой, цопджы стæвдæнтæ уыдыс-
ты, ахæм цыппар бæрз михы. Къæйы бын сæ бакодтой.
Иуырдыгæй дæр æрлæууыд цыппар лæджы, иннæрдыгæй
дæр, афтæмæй дуры систой. Араст сты. Аст лæджы æх-
сæн дæргъæццон къæй,— хæсджытæи сæ уæраджысæрты
æмвæз. Ингæны цы кæрон сагъд уыдзæп, уый — размæ,
йæ цъупп — фæстæрдæм. Зиаи дæр афтæ фæхæссынц —
йæ къæхтæ размæ.
Сынтхæсджытæ цæуыпц сыпдæггай, хъавгæ къах-
дзæфтæй, æнкъард æмæ сагъæсджынæй. Иннæтæ цæ-
уынц сæ фæстæ, сæ фæйнæ фæрсты. Ивынц сæ кæрæдзи-
йы. Ранæй-ран, аст лæгæн бацæуæн кæм нæ вæййы, уыцы
198
парæг фæзилæпты хæсджытæй дыууæ рахизы рæнхъæй,
цæуынц фæрсырдыгæйты, ногæй балæууын æввонг. Дур,
æвæццæгæн, æхсæзæй дæр афæразиккой, фæлæ фæндаг
дзыхъытæ-къуыппытæ. кæй у, сгæй сынт хæсджытæй дæр
чи бæрзонддæр, чи пыллæгдæр, уымæ гæсгæ уæз, цы у,
уымæй куы раззæгтыл æрæпцайы, куы астæуыккæгтыл,
куы та фæстаг дыууæ лæгыл. Хæрды суайыи сæ куы ба-
хъæуы, уæд, къæй цæмæй фæстæмæ ма фæбыра, уый
тыххæй йын иу адæймаг фæхæцы йæ кæроныл.
Дурхæсджытæ ныр дыууæ хатты фæфылдæр сты. Сæ
размæ Хидыхъусæй рацыдысты дунейы адæм. Æмæ хæс-
сынц урсцъар лæдзджытыл, иунæг ингæныл дæр чи нæй,
гоби Еналдыхъо кæй балæвар кодта, уыцы даргъ къæй.
Иуырдыгæй цæуыиц Хъамбол, Цицко, Алыксандр, Гоци,
иннæрдыгæй — Хъайтыхъо; Мурки, Хъуыбады, Гацыр.
15—16-аздзыд лæппутæ æрбахæццæ сты Лæцæй æмæ кæ-
сынц сынтхæсджытæм. Алыксандр йæ къух феуæгъд кæ-
иы михæй æмæ йæ дæрдджын цъæх пымæтхудæй йæ ны-
хы хид асæрфы, стæй та йæ йæ фæсрон æртъыссы. Гацы-
рæн йæ хид лæсæытæ кæны йæ цæсгомыл, фæлæ йæ цыма
пицæмæ дары, цыма йæ асæрфып æфсæрмы кæиы адæ-
мæй. Гъе, фæлæ та уыцы æпæхайыры хиды ’ртах фып-
дзыхъæлмæ куы ’ртулы, уæд æм пал фæлæууы æмæ фып-
дзы къоппа асæрфы мæкъуыстæгыл.
Дурхæсджытæм хæрз æввахс цæуыиц Адыл, Тепса-
рыхъо, Аслæпбег, Дæхци, Тæтæри, Хъызылбег, Мæхæ-
мæт, Елмæрза, Бæппу... æмæ чи фæнымайдзæн сеппæты!
Уæвгæ та кæрæдзи хорз зонынц. Сæ. марды кæнд дæр
иу у.
Дурхæсджытæ æрхæццæ сты Фыййагдоны былмæ.
Хидæй бахызтысты. Иу чысыл хæрды сæ цыд фæсабыр-
дæр. Къæйы уæз та æрæпцад фæстаг дыууæ лæгыл. Дыу-
уæ лæппуйы фæсте хæцынц къæйыл. Дуры уæз пицабæ-
рæг фæрогдæр, фæлæ, хал халæп æххуыс, мыййаг уырды-
джы фæстæмæ куы фæбыра. Схæццæ сты стыр фæпдаг-
мæ. Ныр сæ фæзилын хъæуы дæлæрдæм.
Уырыхъæуы æхсæпвæзмæ æввахсдæр хъæутæй бирæ
адæм æрæмбырд. Чи кусарты хъуыддаг кæны, чи хойра-
джы, чи та цырты бынатмæ зылди. Дурхæсджыты куы
ауыдтой, уæд иукъордæй сæ размæ араст сты. Цалдæр
къахдзæфы ма сæ хъуыд, афтæ æрлæууыдысты фæндаг-
гæрон. Дурхæсджытæ сæ размæ æрбахæццæ сты. Æрæи-
цадысты. Æмбæлджытæй иу ракъахдзæф кодта размæ.
199
— Рухсаг уæд!
— Рухсаг уæд Леиин!
Иу усмы бæрц — арфæтæн. Æмæ дарддæр кæныпц
сæ фæпдаг. Уый дæр æгъдау у. Ироп марды кæпд.
Дур йæ быпатыл сæмбæлдис. Се ’рцыдмæ, уым чи
уыди, уыцы адæм фæйпæрдæм ахæлиу сты. Хæсджытæ
дуры сындæггай æруагътой, цъæх нæууыл æй æрæвæрд-
той...
Фылдæрæй-фылдæр кæиынц мæрддзыгойы адæм. Ра-
хæццæ сты комрæбын Хилакъæй, Къорайæ. Иууылдæр
саргъы бæхтыл. Бирæтæм дзы — кусæрттæгтæ, кæмæ —
фыс, кæмæ — далыс. Æхсæпы галæн цы радтой, уый
сæм, æвæццæгæи, æгъгъæд нæ фæкаст.
Кусарт, позт æмæ хойраг «кæмæн бафæдзæхстой, уы-
доп рæвдз сты. Каст ма у æрмæст дугъы бæрпджыптæм.
Æмæ мæнæ бæхтæ дæр æрбахæццæ сты. Фондз бæхы.
Комы цы бæхтæ ис, уыдоыæп сæ хуыздæртæ. Сæ хицæут-
тæн бæрæггопд уыдысты, сæ бæхтыл кæй бадыи кæиыыц,
уыдон. Фопдз лæппуйы цæттæйæ лæууыдысты, алчи йæ
бæхы фарсмæ.
Дугъ уагътой Дæллагхъæуæй Уырыхъæумæ, уырды-
гæй уырдæм уыдаид æхсæз-авд километры. Барджытæ
ацыдысты. Семæ ас лæгтæй — иу. Уый хъуамæ йæ цæст
дара дугъы фæткмæ. Лæппуты сæхи бар уадзæп пæ уы-
ди, кæппод цыиæ вæййы! Исчи сæ, мыййаг, йе ’мбæлттыл
хипæй/Куы рацæуа. Алкæй дæр фæразæй уæвын фæпды.
Чысыл лæппутæй Уыры фæзы пичиуал аззад. Аз-
гъордтой Цымытийы дæле къуылдыммæ. Уырдыгæй фæн-
даг кæрæй-кæронмæ хорз зыиы. Кæй бæх фæраздæр
уыдзæп? Фæсте чн баззайдзæп? Сцымыдис сты стырæй,
чысылæй. Кæй боп у ахæм дугъмæ рæузæрдæйæ кæсын.
Суапг ма сылгоймæгтæ дæр фæзмæ рацыдысты.
Куыддæр барджытæ сæ бынатæй фезмæлыдысты, аф-
тæ æрбайхъуыст сывæллæтты хъæр-ахст. Уыдои сæ раз-
дæр ауыдтой. Адæм се ’ргом аздæхтой фæпдаджы ’рдæм.
Æвæццæгæн, Цымыти æмæ Лæцы цъиузмæлæг пал баз-
зад. Лæууыпц къуыбыртыл, уæлхæдзæрттæй кæсыпц ду-
гъæттæм.
Сабиты хъæр къуылдымæй тынгæй-тыпгдæр хъуысы.
Дугъæттæм уыцы цырддзастæй кæсыпц, фæзы цы адæм
лæууы, уæдæ уыдопæп æз раздæр фехъусып кæпои ха-
бар, зæгъгæ сæ алчи ууыл йæ уд хъары. Къардиуы сæ-
рæй æрбазыпди фыццаг барæг. Чысыл фæстæдæр — дык-
200
каг. Сывæллæтты цъиах-цъиахæй пицуал равзарæн ис.
Фæзы лæуджытæ, чи ’рбаразæй, уый куы ауыдтой, уæд
цалдæрæй æмхъæлæсæй сдзырдтой:
— Угъалыхъы бæх!
Барæджы кой иичи скодта. Чй йæ зыдта, уыдопæй
дæр. Æрмæст фæзмæ куы ’рбахæццæ, уæд йæ размæ баз-
гъордтой.
* * *
Сагъд фйсцис цырты къæй. Ие ’ргом — фæпдаггон
адæммæ. Комы мидæмæ чи цæудзæн, уыдоп дæр æй уып-
дзысты æмæ, комæй дæлæмæ чи цæудзæн, уыдоп дæр.
Бæргæ йæ уæлæ ма фыст дæр куы’ ’рцыдаид, уæд хуыз-
дæр уыдаид... Ахорæптæй пæ, уыдоп тагъд ссæуыиц,
фæлæ къахт дамгъæтæй, æрмæст Шамилы фыдæбоиæй
ницы рауад: къæй сартæй къахын нæ бакуымдта тæнæг
гæппæлтæй хаудта. Цæй, куы ницы фыст ыл уа, уæддæр
ницы кæны. Куырттаты комы уый чи нæ зоны, ахæм
адæймаг пæй. Куыд дзурынц, афтæмæй, дам, Лепип йæ-
хæдæг дæр хæдæфсарм уыди. Исчи йæ стауа, æппæла
дзы, уыдæттæ, дам, пæ уарзта.
# * *
Адæм æрбадтысты хæрпæджы. Куыд-хисдæрæй. Ра-
гæй пырмæ ирон фынгыл куыд фæбадыпц, афтæ/ Хъæз-
дыг дæ æви мæгуыр, ахуыргопд æви хуымæтæг лæг —
табуафси, дæ быиат æрмæст дæ кармæ гæсгæ. Æвæдза,
ахæм æгъдау Ленинмæ дæр хорз фæкастаид.
Хисдæры бадæп — цырты рахиз фарс. Уырдыгæй
арæнхъ сты фынгтæ.
— Никæмæ-уал æпхъæлмæ кæсæм,— бадзырдта зæ-
ронд лæгмæ кæсдæртæй иу. Хисдæр сыстад. Сыстадысты
иууылдæр. Æрдæбоп дæр ма хæццæ-мæццæйæ чи лæу-
уыд, уыцы адæм дыууæ рæгъæй атъанг сты; фæйнæрды-
гæй — айиæг хæхтæ. Адæмæн сæ сæртæ — къул, сæ Цæст-
æнгас — уырдыгмæ, фынджы бæсты цыурс фæйнæджы-
тæ равæрдтой, уыдопмæ. Цыма къæдзæхы фæхстæ Фый-
йагдоимæ иымдзаст сты. Иу сыбыртт иал райхъуысти.
— ...Мæпæ æрцæуæг адæм! Ципы хъуыддæгты лæуут
уеппæт дæр. Æвæццæгæн Тыбау æмæ Хъæриуы фæс-
чъылдым ирон лæг куы æрфысым кодта, йæхи ацы хæх-
201
ты уазæг куы бакодта, уæдæй пырмæ Куырттаты комыл
ахæм зиан никуыма æрцыд. Рухсаг уæд нæ фæтæг Ленин!
Мæгуыр хæххои лæг уый руаджы ссн зæхджып, уый
фæрцы йæм æрхаудта дзырды бар, дæлбар чи уыд, уый
хицау сси, талыиг чи уыд, уый ахуыргопд. Фыдæй-фырт-
мæ мæгуыр, æвадатæй, æфхæрдæй æрвыстам иæ боытæ,
фæлæ нæм Лениы æмæ йæ фæдоыты фæрцы мæйдар æх-
сæвы фæстæ сызгъæрии хур æрбакаст, царды рохтæ пæ-
химæ лæвæрд æрцыдысты. Рухсаг у, Лепиы! Мæпæ дыы
ацы комбæсты мæгуыр адæм рухс цæмæй зæгъы.’-щ, уый
дып хæлар уæд, дæ мады æхсырау, дæ ном дын цæма^й
арынц, уый дæм хæццæ кæнæд де ’пусон бынатмæ, кæд
мæрдты бæсты исты ис, уæд. Рухсаг у!
Зæронд лæг фегуыппæг. Сыкъайæ фыпгмæ иу-цалдæр
æртахы æркалдта æмæ, æвæццæгæп, йæ рухсаг хъуамæ
ууыл фæуыдаид, фæлæ æвиппайды фæкомкоммæ цырты
къæймæ æмæ хатыр курæджы хъæлæсæй загъта:
— Хатырæй нын фæуæд, пæ уарзон Лепин... Зопæм
æй, дæу аккаг кад æмæ æгъдау раттыи нæ бои нæу. Нал-
хъуыт-налмасæй дыи Хъæриуы бæрзæпдæп цырт куы
пыссадзиккам, уæддæр нæм æгъгъæд пæ фæкæсид... Фæ-
лæ цы бакæпæм?..'Хæлар дын уæд мæпæ ацы цырт дæр.
Цыма дур иæу, фæлæ мæгуыр адæмы зæрдæтæй амад
мæсыг у, ууыл æй бапымай. Хзелар дыи уæнт атæппæт
адæмы лæггад. Цырт æмæ хæрпæг чи срæвдз кодта, йе
’фсургъы чи радта, барæг чи уыд, уыдопæн сеппæты лæг-
гад дæр. Хæлар дыи уæд, адæмы цæссыг, сæ къахы фæл-
лой...
Бирæ пæ уыдысты гаджидæуттæ. Хисдæр йæ дыккаг
нуазæпæй загъта цæрæпбоиы тыххæй. Цæрæнт æпæни-
зæй, ныфсджынæй æмæ хæларзæрдæйæ Лепипы æмкус-
джытæ, Лепины парти, афонæй раздæр сæ ’мæгуыр адæ-
мы æхсæнæй мачи ахицæп уæд. Фæрнæй фæцæуæпт Ле-
нины бацамынд фæпдагыл, тыхгæнæг сып тых макуы
ссарæд!..
Хисдæры гаджидау аивын пикæй бон уыди, фæлæ
уæддæр алчидæр æфтыдта куывдыл, йæ мид-зæрды йæм
ахсджиаг цы каст, уыдон. Зиапы фыпгыл нæ фидауы
уæлдай гаджидæуттæ, хисдæрæй фæстæмæ гаджидауы
бар дæр пикæмæи ;ис. Зæгъипæгтæ та алкæмæ дæр —
бирæ. Бирæ цæрæнт, ацы комбæстæй Ленины руяджы
уæрæх быдырма? чи алыгъд, пыртæккæ балцы кæияп æф-
сæддоп службæйы чи ис, уыдоп, дзæбæхæй сæмб^-тæнт
203
сæ бинонтыл; бпрæ цæрæпт, Ленин рухсмæ фæндаг цы
фæсивæдæп радта æмæ дард горæтты чи ахуыр кæпы,
уыдон дæр...
Бопæй ма бирæ уыд, афтæ фæцис хæрпæг. Адæм кæ-
рæдзийæн фæарфæтæ кодтой æмæ алчи йæ хæдзармæ
фæцыди. Чи куыд дарддæрæй æрцыд, афтæ раздæр ивы-
лын байдыдтой. Фæцис марды кæнд. Фæлæ нæма фæцис
адæмæн сæ сагъæс, пæма фесты сæ ныхæстæ.
Мæнæ Хидыхъусы акомкоммæ æрбахæццæ сты цал-
дæр барæджы. Хидæй баивгъуыдтой. Æвæццæгæи, хæ-
рисджыпаг кæпæ къорайаг сты. Чи зоиы, комрæбып
Хилакъæй рацыдысты. Куырттаты комы уымæй æвадат-
дæр быыат пæ уыди.
— Уæртæ дæлбыл агъуысты хæлддзаг уыпут? —
райдыдта барджыты ацæргæдæр, къардиуы бьньиу хæлд
дурынкъул агъуыстмæ амопгæйæ.— Уым аргъуан уыд.
Куыд æй арæзтой, уый тыххæй ахæм хабар фехъуыстоп...
Цæвиттон, Уæрæсейы паддзах Кавказы бæстæ йæхи куы
бакодта, уæды опг Ирыстопы аргъуаитæ иæ арæзтой.
Адæм куывтой хуыцауæн, стæй фæидагсар Уастырджи-
йæи, фосы Фæлвæрайæп, хоры Уациллайæп, рыны Бар-
дуагæп, бæркаддæттæг Мыкалгабырæп æмæ æндæр
дзуæрттæп. Бирæ уыдысты. Дæлæ Лæцæн сæхицæп авд
дзуары уыд. Уыцы дзуæрттæп стыр кувæпдон-агъуысты-
тæ пæ арæзтой. Сæ.фылдæрæи та æппыпдæр пæ уыд ку-
вæпдæттæ. Кæрæдзийыл æвæрд цалдæр къæйдуры,кæнæ
дыы исты бæлас — кувæыдоп. Алы дзуарæн дæр уыд
афæдзы дæргъы иу боп. Уæд-иу сæм куывды цыдысты.
Иннæ бонты- дæ бар дæхи. .Кæд дæ фæнды, уæд ссу-
æмæ кув; пауæддæр дæ азымы пичи бадардзæп. Сауджы-
пæн мызд фыстой, дзуарылæгæн ничи пицы фыста. О,
фæлæ, бахатыр кæпут, мæ пыхас æгæр иыддаргъ... Дæлæ
уыи кæй бацамыдтои, уыцы аргъуаны кой кодтоп... Гъе-
мæ паддзахы хицауад сф&пд кодта Куырттаты комы
дыууæ аргъуапы саразып: Дæллагхъæуы æмæ Хидыхъу-
сы. Дæллагхъæуы тыххæй ницы фехъуыстоы, фæлæ Хи-
дыхъусы хабар афтæ рауад. Аргъуаны быиат равзарын-
мæ сæм сауджып йæхæдæг æрбацыд. Фæразил-базил
кодта хъæуы алы фарс æмæ æппынфæстаг бацамыдта,
хуыздæр æм кæм фæкаст, уым — Гусаты Дзабойы хуым.
Гт^е, фæлæ Дзабо бардиаг ласта, уыцы хуым мып куы
айсой, уæд мæ бипоптæ æххормагæй сæфдзысты, зæгъгæ.
Бацыд сауджынмæ æмæ йын афтæ зæгъы:
204
— Фарн дæм бадзурæд, сауджын... Мах нæ хуыцау-
мæ алы къуыппæй дæр куы кувæм, кувæпдæттæй фыл-
дæр куы ницы ис пæ комы, уæд ма пæ æпдæр цæй ар-
гъуап хъæуы. Мæ хуымы гæппæл мыи цæмæн нсыс?
Сауджыи, дам, цыма тæвд къæйтыл фегуырд, уыйау
скафыд æмæ бауырдыг Дзабомæ:
— Тæригъæдджып сæлхæр! Дæ дурджып зæххы
гæппæл дып Чырысти йæхицæп бынатæн кæй равзæрсга,
ууыл цип дæуылнæ кæпыс? Куывд цæуылпæ скæиыс,
куывд?..
Цыбыр пыхасæй, хъуыддаг ууыл ахицæн, æмæ Дзабо
фыднад фæкодта сауджыпæп æмæ уыйадыл Сыбыры
амæттаг бацис. Йæ биноптæ баззадысты æххормаг æмæ
æпæдарæгæй... Хицауад дæр фæтарст, ома, адæмæй алчи-
дæр сауджыны куы иæма, уæд ма уымæй цæй дппамонæг
ис. Æмæ уæд аргъуап аразын райдыдтой фæсхъæу, доны
был.
— Сауджыпы тыххæй иу æпдæр хъæу хуыздæр ба-
кодтой,— райдыдта, хисдæры фарсмæ цы барæг цыд,
уый.—Паддзахы æфсад сып сæ хъæу куы пыддæрæи лас-
той, уæд сæм æфсæддои балимæ æрбарвыстой сауджы-
иы. Адæмы æрæмбырд кодтой æмæ сып загътой: «Абопæй
фæстæмæ ма уæ йæ мард æнæ сауджыи чи бапыгæна,
уымæп йæ хæдзар басудздзыстæм, йæ бинопты та йыи
Сыбырмæ ахæсдзыстæм». Цы хъуамæ загътаиккой
адæм? Цы сæ боп уыд? Баззад сауджып хъæуы, уæдæ
цы. Аргъуап дзы нæма уыд, фæлæ зылдис хæдзæрттыл
æмэё адæмæн Чырыстийы аргъæуттæ кодта. Уалыпджы
иу хæдзарыл зиан æрцыд. Уый æпамопд хъуыддаг у, фæ-
лæ мæрдджын хæдзарæп йæ зиап рауад дыууæ хатты
кæуинагдæр. Куыд æй ныгæндзысты? Æпæ сауджып?
Ныропг нæхимæ куыд пыгæдтой, афтæ? Хъæуы хисдæр-
иу ипгæпы уæлхъус «фæпдараст» загъта амæлæгæн, пых-
хæлар-иу ын кодта хойраг, иуæзт æмæ-иу хъуыддаг ууыл
ахицæы. Ныр, сæ хъустыл куыд æрцыд, афтæмæй, дам,
сауджын марды алы фарс зилы, рæхыстыл фидаргопд чи
у, ахæм фæздæгкалгæ чысыл къопп йæ къухы тилы æмæ
цавæрдæр æвзагæй цыдæртæ дыгъал-дыгъул кæпы. Иу-
пæг ныхас дæр дзы пичи æмбары. Кæд, мыййаг, кæлæн-
тæ æмæ хиптæ кæны, уæддæр, дам, æй ацу æмæ ды базоп.
Скатай сты зианджыптæ, дывыдоп арты бахаудысты,
уæдæ нæхимæ æгъдау куынæ скæнæм, уæд пæ лæг мæрд-
ты й&хионтыл иал сæмбæлдзæи, зæгъгæ.
205
Æппынфæстаг сæ хъаст хъæуы хисдæртæм бахастой.
Бацыдысты æмæ сын загътой:
— Уæрæсейы паддзах нын кæд нæ хæдзар басудз-
дзæп, пæхи та нып Сыбыры бииаг къæй бакæидзæн, уæд-
дæр, пæ мардæй иыи сауджыи хыпджылæг скъæра, уый
пæ бауадздзыстæм. Ныртæккæ цæуæм сауджынмæ æмæ
йын хъуамæ нæ уынаффæ комкоммæ зæгъæм.
Уыцы цæхгæр ныхасæй хъæуы хисдæртæ фæсагъæс-
джын сты æмæ зиапджыпæи æвиппайды дзуапп раттып
иал бафæрæзтой.
— Зиап рухсаг уæд! — æрæджиау загъта сæ иу.—
Неппæтæн дæр ахсджиаг уыд,' æмæ мах дæр ууыл сагъæс
кæпæм. Фæлæ сымах уæ уынаффæ куы сæххæст кæнат,
уæд сауджып æфсадæи фехъусын кæпдзæн æмæ иын ай
размæ пæ мæсгуытæ фехæлдтой, ныр та нын пæ хæдзæрт-
тæ ныппырх кæндзысты. Мах дæр та, мыййаг, иæхи куы-
нæ бауромæм, куы сæм февзидæм. Уæд нæ ардыгæй фæ-
сурдзысты æмæ-иæ къуымтæ æмæ нæ уæлмæрд дæр дзæ-
гъæлæй зайыпц. Фæлтау кæрæдзймæ байхъусæм æмæ
кæд исты фæрæзыл фæхæст уаиккам. Мæ хисдæртæ-иу
куыд дзырдтой, афтæмæй гуымиры тыхыл уæззау зонд
йедтæмæ ницы уæлахиз кæпы. Мæиæ уал байхъусæм
адæммæ, кæмæ дзы цы фæпд ис.
Дзурæг йæ цæст ахаста.хисдæртыл, фæлæ уыдон æп-
къард æмæ сагъæсджыиæй сæхимæ хъуыстой, пыхас зæ-
гъыпхъус дзы иичи баци.' Уæвгæ уыдон аххос дæр цы
уыд? Зиапджыптæп куыд загътаиккой уæ мард сауджы-
ны бар пыууадзут, зæгъгæ! Мæрдджыитæ цы сфæпд
кодтой, ууыл сразы у, уæд та æгас хъæу быи кæны. Æмæ
уый дæр кæй хъуамæ бафæпда?
— Куыд кæсын, афтæмæй хуыздæр амал иæй æмæ
бæрн исып мæхимæ,— загъта фыццаг дзурæг.— Æз ба-
фиппайдтон, сауджын тæппуд кæй у, уый æмæ йæ хъуа-
мæ фæтæрсыи кæиоп.
Кæсдæртæй йемæ акодта иу-цалдæры æмæ сауджып-
мæ бацыди.
— Фарн дæм дзурæд, сауджын, нæ хъæубæсты зиан
ис...
— О, фехъуыстон æй, рухсаг уæд! — загъта сау-
джын.
1— Гъе æмæ хъæубæсты хисдæртæ мах дæумæ æрбар-
выстой. Бафæрсут, дам, сауджыпы: зиаиимæ, дам, æй иу
206
ингæиы бавæрæм æви йын йæ фарсмæ хицæн ипгæн скъа-
хæм?
Сауджып пыхас нæ бамбæрста æмæ фæуыргъуыйау.
— Ингæп? Мæнæи? — афарста зæронды.
— О, уæдæ кæмæн? — дисгæнæг скодта йæхи зæропд
лæг.— Ардæм дæ цы æфсæддонтæ æрбакодтой, уыдон
пын дæхи цур куы загътой: «Æнæ сауджынæй ма уæ
мард куы бапыгæнат, уæд уын уæ хъæу басудздзыстæм».
Зианджыптæ пæ разы кодтой, сæ мард демæ иу ингæны
пывæрой, ууыл, фæлæ сæм адæм æрхатыдысты æмæ ма
сып цы гæиæи уыд. Фæлæ кæд, мыййаг, исты амал ис,
уæд зиапы хæд фарсмæ хицæн ингæны иыгæд куы ’рцæ-
уис, уæд адæмæн дæр æмæ зианджынæн дæр æхсызгон-
дæр уаид... Æмæ, дæ хорзæхæй, сауджын, дзыллæйы
зæрдæхудты ма бацу, сразы у...
1 Сауджыны фыццаг нæ уырныдта, зæронд лæг кæд
хъазгæ кæны, зæгъгæ. Фæлæ йæм чи ’рбацыд, уыдоп æн-
къард цæсгæмттæм куы бакаст, æцæг мæрдджыпæй сæ
куы федта, уæд йæ уд йæ къæхты бынæй агæпп ласта.
Æмæ сын уæд дзурын райдыдта, дзырд «æнæ сауджып»
куыд æмбарын хъæуы, уыдæттæ.
— Уыдæттыл та ма цы дзурыс, сауджын! Æнæпы-
гæнгæ дын кæй нæй, уый дзырддаг нал у, æрмæст куыд?
Иу ингæны æви хицæнтæй?
Цыбыр ныхасæй, мæ фыды фыд мын куыд дзырдта,
афтæмæй сауджын æмбойны лидзæг фæцис уыцы хъæу-
æй... Адæм ныхæстыл æнæ исты æфтаугæ кæм фæвæй-
йынц! Чи зоны хъуыддаг бæлвырд афтæ нæ уыдаид. Фæ-
лæ сауджын кæй фæлыгъд, уый, дам, æцæг уыди.
Афтæ, дам, фервæзтысты уыцы хъæу иу-цалдæр азы
сауджыпæй.
Барджыты къорд бахæццæ Хæрисджыимæ. Ам æртæ
дихы фесты. Сæ иутæ баззадысты ацы хъæуы, ипнæтæ
ахæрд кодтой Къорамæ, æртыккæгтæ араст сты Хи-
лакъмæ.
* * *
Баизæр. " Аууæттæ Хъæриуæй æртылдысты коммæ,
Фыййагдоны сæрты бахызтысты, схæрд кодтой Цъæрит-
хохы пыгуылæп фæхстыл æмæ Хъазыбеджы сæрæй фæ-
сырдтой хуры фæстаг тынты.
Ком æвиппайды нытталынг. Фæлæ йæ уæлвæд тæккæ
207
бæрзæпдтыл фæзынд дыдзы хур æмæ ма фæныкхуыз
къæдзæхтæ сæ мидбылты бахудтысты, зиаиджын лæг
куыд æнæбары бахуды, афтæ.- Бирæ нæ ахаста уый дæр,
æмæ æхсæв йæ сау пымæт æрæмб.æрзт’а комыл.
Фæпдаг — æнæзмæлæг. Уæлдæф — ирд æмæ сабыр.
Æрдз уæддæр пæ рох кæпы, абоп маст æмæ хъыджы
бон кæй, уыди, уый. Тъеплейы цъитийæн лæдæрсы йæ
уазал цæссыг æмæ цыма хъæргæпæг у, уыйау комы дæ-
лæмæ .уайы. Ардыгæй бопыцъæхтæм æхсæвы тар уый
æвджид у. Æпдæр цæуæг пæй комы, æидæр пыхас нæ
хъуыГсы фæндагыл. Цыма уарзон фæтæджы зианыл цъи-
ти æиæвгъауæй йæ цæссыг калы... Цыма æдзард зыпг-
хуыстыл иæ хъарæгæй пе ’нцайы Фыййагдон...
ФЫЙЙАУ ДЖЕРИХАН
Æвддæсаздзыд хæххоп лæппу фыййау кæй цæуы, уый
диссаг никæмæ кæсы. Иæхимæ дæр. Хохаг лæппутæй та
фыййау чи нæ фæцæуы! Нæ пыхас, абои Джерихан иппæ
боптæй хъæлдзæгдæр кæй у, ууыл у.
Зпон йе ’рвадæлтæм Нартыхъæуæй хуын æрбахастой.
Дзæвгар уыдысты, дыууæ бричкæйы дзаг. Лæппутæ æмæ
чызджытæ. Раст зæгъып хъæуы, Джерихан ницы уый-
бæрц хæсджын уыд уазджытæй. Уæддæр лæггад кодта.
Куы-иу хисдæрты раз февзæрд^(кæд сæ искæмæп дойыы
у), куы-иу хъазты смидæг æмæ-иу уайтагъд йæ зарын
райхъуысти.
Йæ фæнд нæ фæмæнг: дыууæ кафты йæм æрхауд.
Уый алкæйы къухы пæ бафты. Æвддæсаздзыд лæппумæ
стæм хатт æрхауы ахæм амонд. Ехх, ныр ма Амипæтимæ
дæр куы асимид! Ацы хатт йæ «маст» бæргæ райсид...
Уыцы симд Джериханы зæрдыл куы ’рбалæууы, уæд
та йæ мидбылты бахуды, мæсты дæр равæййы. Æмæ
уæвгæ дæр куыинæ! Амипæт Джериханæй хисдæр у. Бав-
дæлд, æмæ дып лæппуйæ ахыпджылæг кæнынвæпд куы
скæнид. Симгæ-симыны чызг йæ рæмбыныкъæдз Джери-
хапы фæрсчытæм сарæзта, цыма йыл куы апыдзæва,
уымæй тарсти, стæй-иу йæ къахыист барæй схæццæ код-
та. Цымæ цы йæ зæрды уыди! Чи зоны йæ усгур лæппу-
тæй искæимæ асимып фæпдыд? Æмæ уæд йæ маст Дже-
риханæй цæмæп иста? Хъазты чегърейæн загътаид. Æмæ
уæвгæ уый йæ цæсгом куыд бахъæцыдаид.
208
Гъе æмæ Джерихап дысоп æгæр афæстиат хъазты.
Сæхимæ куы æрбацыд, уæд йæ мадмæ бахатыд:
— Нана, райсом-иу мæ афоныл райхъал кæн.
— Хорз, хорз, дæ иывоид фæуон,— загъта мад æмæ
рацæуынмæ куыд хъавыд, афтæ та йæм фырт дзуры:
— Напа, куынничи дæ базона, афтæ, сусæгæй. Хорз?
— Уый та цæмæн?
— Афтæ... Хъæццул æнæдзургæйæ куы аивазай, уæд
дæр фехъал уыдзынæн...
Нал æй бафарста мад. Бамбæрста, йæ фырт цæмæй
тæрсы, уый. йæхæдæг-иу афоныл чи нæ райхъал, ууыл-
иу фыййæуттæ фæхудтысты. Иæ мад-иу кæй райхъал
кодта, уый та-иу мæстæй мардтой.
Сæумæрайсомы мад Джерихаыы хъæццулы кæроныл
аивæй куы рахæцыд, уæд лæппу фесхъиудта, хъæццулыл
ныззæгæл, фæтæррæст ласта.
— Гъæй, Гъæй! Гъæй! Кæдæм? — хъæргæнгæ йæ
къæхтыл алæууыд.
— Дæхæдæг мып куы загътай, уæд цæуыл хъæр кæ-
ныс? — уайдзæфгæиæгау æм сдзырдта мад. Лæппу фем-
бæрста хъуыддаг, фефсæрмы йæ сæртæг хъæртæй æмæ
йæхи раст кæныпмæ фæци:
— Цыма мын иæ фыдуаг сæгъ мæ хызып æд кæр-
дзынтæ фæцæйскъæфта...
О, фæлæ цин та цæуыл кодта Джерихан? Зноны уаз-
джытæй иу кæд разыпд йе ’мхæрæфырт. Диссаджы кæ-
сæнцæстытæ йæм ис... Немыцаг, дам, сты. Уæллаг сыхæй
Дæллагхъæумæ куы кæсай, уæд, кæй уæлхæдзар’ цал
сырддонцъиуы бады, уый дæр, дам, банымайæп ис.
Фæцæуы пыр йæ фосы фæстæ Джерихап æмæ нал
хъæцы, кæсæпцæстытæй хæхтæм фæлгæсын кæд райдай-
дзæы, уыцы рæстæгмæ. Цы хорз у, йе ’мхæрæфырт ып йæ
зыпаргъ дзаума ардæм хæссын кæй бауагъта, уый. Бон
афæдзы дæргъæп у, æмæ иу къуылдым, иу рагъ, иу хохы
цъупп ахæм нал баззайдзæп æмæ дзæвгар кæмæ пæ фæ-
кæсдзæи. Æвæдза фыййаумæ-иу ахæм кæсæнцæстытæ
куы уаид! Сæгъты-иу Цъæрит-хохы сæрыл дæр суыиид.
Фос æртæхгæрдæгыл бафсæстысты æмæ ривæд кæ-
пыпц залгъæды къутæрты бын. Чысыл уæлдæр сæгътæ
гом къæдзæхы тигъыл слæууыдысты æмæ сын дымгæ
дауы сæ даргъ зачъетæ. Фыййау ба’ды къуылдымыл. Ба-
14 Рæствæилаг
209
фæллад ракæс-бакæс кæпыпæй. Кæцырдæм ма сараза йæ
кæсæнцæстытæ? Æмæ та, Фыййагдон Хæрисджыны цур
дыууæ таджы кæм фæвæййы, уырдыгæй райдыдта. Иæ
къаддæр таг фездæхы Къорайы ’рдæм æмæ ахæрд кæпы
Æрхбны цъитимæ, иннæ, стырдæр таг Хилакъгомы тæк-
кæ бæрзонддæр хох Тъеплейы фæскъæбутмæ бафардæг
вæййы.
Кæсæнцæстытæй уæле дæлæмæ кæсгæ æрцыди æмæ
æрхæццæ Хидыхъусы тъæпæи фæзмæ, Лæцы бæрзонд
къардиумæ, Уырыхъæуы æрхыл Къадатмæ фæзылди, йæ
цæст ахаста Цымытийы æрдæгхæлд мæсгуытыл, Гулийы
хъæууатыл, æрбахызти ацы фарс Барзыхъæумæ, ныууа-
ди Дæллагхъæумæ æмæ, æппынфæстаг, æрæпцади Дзыв-
гъисы фидæрттыл.
Дæлæ комæй, Хъæдæргъæвæны ’рдыгæй, æрбазыыд
галуæрдои... Куыд уæззау цæуынц галтæ! Цыма сæ къах-
дзæфтæ нымайынц. Сæ’иуы ных — зыгъар, урс стъæл-
фæй зыны. Нæ, фæлæ куыд быцæу цыд кæиыпц! Æ.зæц-
цæгæп, чи фæтарст, ахæм галтæ сты. Цæвигтои, ^алтæ
æфсондзы бын нарæг хидыл кæнæ къуыпдæг фæпдагыл
куы фæцæйцæуынц, уæд сæ алчидæр былæй ахауыпæй
фæтæрсы æмæ æфсондзыл иннæйы ’рдæм æнцайын рай-
дайы. Стæй фæцайдагъ вæййынц быцæу цыдыл æмæ,
æдас лæгъз раны дæр, куыд æмбæлы, афтæ цæуып иал
фæзоиынц.
Галуæрдон размæ сындæггай хилы. Уæрдонæй зынынц-
дзаг толджытæ, æвæццæгæн, нартхор сты. Лæг, йæ рæм-
быныкъæдзтæ ехсы хъæдыл æрцауыгъта, афтæмæй уæр-
доны фæстæ цæуы... Иæхæдæг дæр æмæ йæ галтæ дæр —
фæллад.
’ Ой, цæуылнæ мæ ныууадзут
Мæ уалдзыгон куыстыл
Мæ фæллад галтимæ...
Джерихап базарыд йæхинымæр Акимы зарæг. Æвæц-
цæгæн галуæрдонмæ кæсгæйæ æрбалæууыд йæ зæрдыл
ацы зарæг. Куыд дзурынц, афтæмæй Аким дæр быдырæй
хохмæ хор ахæм уæрдоны фæцæйласта. Уыцы хабарыл,
æвæццæгæн, сæдæ азы бæрц цæуы...
Нæ, фæлæ куыд уыди хабар?
, Уæлладжыргомы цæрæг Тотиты Аким тыхтæй-амæлт-
тæй апрвæзып кодта йæ бииопты уалдзæгмæ. Иугæр
кæмтты мит куы стади æмæ фæндаг куы ссæрнбар, уæд
210
йæ мæигмуртæ бамбырд кодта. Йемæ раласта цалДæр
къуымыхцыйы, цалдæр уæргъуыны, йæ дыууæ галы ба-
ифтыгъта æмæ рараст быдырмæ хор ласынмæ.
Смадзал кодта хор. Дзаг уæрдопимæ сæхимаз раз-
дæхт. Салыгæрдæпæй куы ’рбаивгъуыдта, Цъыфджып
кæй хопыпц, уыцы хъæдбынтæм куы ’рбахæццæ, уæд йæ
размæ æрхызтысты фондз гæрзифтонг абырæджы æмæ
йæм дзурыпц:
— Суадз дæ галтæ, хохаг!
— Æз уæ мад, уæ фыды уазæг, ма мæ бахъыгдарут...
Ме ’ххормаг сабитæ мæм æнхъæлмæ кæсынц... Ныууа-
дзут мæ мæ фæллад галтимæ.
— Суадз дæ галтæ, кæннод дын дæ сывæллæттæ дæ-
хи-дæр нал феидзысты.
— Мæ дарæг сты ацы дыууæ галы...
""— Уыдои цы хъуццытæ иыззадысты, уыдон та дын
ныззайдзысты. Суадз ныртæккæ галты...
Галтæ йæхи къухæй суадза, уый Акимы зæрдæ нæ ба-
тардта. Æвзæргæнджытæй иу хъама фелвæста, тæбыпг-
бостæ фæлыг кодта æмæ æфсопдз аппæрста гал’ш бæр-
зæйæ, фæсвæпдагмæ сæ аздæхта æмæ сæ уæртæ хъæды
’рдæм фæтæры.
— Ме ’ххормаг сывæллæтты цы хохы дзуæрттæп ба-
фæд!зæхстоп, уыдон ард уæ баййафæд, мæыæн та ме
’ххуысгæиæг фæндагсар Уастырджи фæуæд! — загъта
Аким, æндæр ма цы йæ боп уыд.
Абырджытæ иучысыл куы адард сты, уæд йæ уæрдоп-
мæ бауад, рæтæпагъды бынæй фелвæста æмбæхст топп.
Иу каст ма фæкодта стигъджытæм, уæртæ фæцæуыпц
галты фæстæ. Хъæдмæ нæма бахæццæ сты. Аким дуры
аууоп æрбадт æмæ сæ гæрæхтæ райдыдта. Абырджытæ
уый æыхъæл нæ уыдысты. Схъомпал сты. Галты мæт ма
кæй уыд. Кæм æрæмбæхсой, уый нал ардтой. Дыууæйæ
фæмард сты. Уалынмæ æрхауди æртыккаг дæр. Цыппæ-
рæм фæцæф, фæлæ ма æхсыпхъом уьтд. Æмæ пыхъхъæр
кодта:
— Ард дæ хæдзары бацæуæд, иу ма нæ уæддæр ныу-
уадз!
— Сымах чи ныййардта, уыцы мадæлтæ та ныййар-
дзысты уæ хуызæн цъаммартæ! — адзырдта йæм Аким.
Фæндзæм абырæг хинæй рацыд хорласæгыл. Фæстæты
йæм аивæй æрбахъуызыд æмæ хæрз æввахсæй Акимы
æрбагæрах ласта.
211
Нал фæхæццæ Аким йе ’ххормаг сабитæм. Нал дæр
хор, иал дæр галтæ, иал дæр хæдзардарæг. Фæлæ йе
’сгуыхты хабар уæлæуыл æрдхæрæиы диссагæн баззад.
Абоп дæр ма зарыиц адæм Акимы зарæг, лæджы ном,
лæджы цæсгом чи равдыста, æфхæрæгæй йæ маст чи
райста, уыцы Акимы зарæг...
* * *
Галуæрдоы бахæццæ Уырыхъæумæ. «Цымæ уæрдопы
хицау Лепины цырты размæ куы бахæццæ уа, уæд цы
ми кæндзæн?»— ахъуыды кодта фыййау æмæ, къæйдур
кæм сагъд уыд, уырдæм йæ кæсæпцæстытæ сарæзта.
Ныронг куыд бафиппайдта, афтæмæй-иу фæпдаггонтæй
чи йæ мидбыпаты æрлæууыд æмæ-иу загъта: «Рухсаг у,
Ленин!», чи-иу цæугæ-цæуын йæ худ сйста, чи та-иу баз-
дæхт, æмæ сылгоймæгтæ куыд фæкæпыпц, афтæ йæ къух
авæрдта къæйдурыл.
Ацы фæпдаггон цырты быпмæ куы бахæццæ, уæд йæ
галты нæ фæурæдта, къæймæ дæр нæ бацыд. Чи зопы,
цæугæ-цæуыи загъта: «Рухсаг у». Æпиу кæд ацы коймаг
пæу æмæ, уыцы къæй Леиипы цырт у, уый дæр пæ зопы?..
Куыдæй йæ базона? Дурыл фыст пицы ис. Нæ, дам, ба~
куымдта сартæй къахып, цъаргай, дам, хауд æмæ йæ
пыууагътой... Цырт... Леиииæн æпдæр цырт пе ’мбæлы?
Бакæс-ма йæм, зæххæй лæджы æмбæрц дæр пессыд. Ле-
пинæн Хъæриуы хохæй бæрзонддæр цырт æмбæлы. Хъæ-
риу... Ирд боп, дам, суапг Мæздæджы æмæ Хъызлары
быдыртæм дæр зыыы... Æниу уый дæр цас диссаг у? Ле-
пипæи ахæм цырт хъæуы, æмæ æппæт дупейы адæмтæм
чи зына... Фæлæ, чи зопы, ахæм бæрзонд цыртæн уæвæн
дæр нæй... Уæвгæ, цырт цы у? Ном. Номæп та бирæ цæ-
мæйдæрты баззайæн ис. Тотиты Аким æвзæргæнджытæй,
мæгуыр адæмы цардхалджытæй йæ маст райста æмæ
фесгуыхт. Иæхæдæг дæр бабын. Цырт ын никуы ис, фæ-
лæ йыл адæм кады зарæг скодтой. Кæнæ Тлаттаты
Чермен! Уæздæтты кæвдæсард. Зæххæй йып хай нæ ба-
кодтой. Уый дæр бавдæлд æмæ, хуыздæр кæм уыд, уым
пыссагъта йæ гутон æмæ йæ афæлдæхта. Ничи йæм ба-
уæпдыд хъæздгуытæй. Мæнгардæй йæ амардтой. Кæд
æмæ кæд уьтди! Йæ ипгæп кæм ис, уый дæр пичиуал зоны.
Фæлæ, йæхи ирон чи хоны, уыдопæй иу дæр ахæм нæй,
Чермепы зарæг чи нæ фехъуыста, кæпæ йæ’ йæхæдæг чи
212
нæ азары... Кæнæ 1905 азы революцийы герой Дриаты
Аптъои. Æлдæрттæ уый тæссæй уæрмытæм бырыдысты.
Абон дæр ма пæ цух кæнынц адæмы дзыхæй уыцы пом-
дзыд лæгты зарджытæ. Гъе уый æцæг цырт у, гъе!.. Нæ-
дæр зæронд кæпы, пæдæр æмбигæ, хур æй пæ судзы, зæй
йæ пæ ласы...
Джериханы зæрдыл æрбалæууыд, æрæджы сæ комы
йæхи цæстæй цы федта, уый. Чырыстопхъæуæй цалдæр
барæджы æрбацыдысты æмæ Барзыхъæуы æрфысым
кодтой. Хæдзармæ никæмæ ма бацыдысты, афтæ адæм-
мæ Ныхасмæ фæсидтысты. Сæ балцы сæр цæуыл у, уый
загътой. Дыгуры сахъ гуырдтæй иу — Æбаты Алыксандр
инæлар Шкуройы æфсадимæ тохы хъæбатырæй фæмард.
Ие ’мбæлттæ, йæ хъæубæстæ æмæ йæ хæстæджытæ куыд
з’æгъыпц, уымæ гæсгæ Алыксапдр мæгуыр адæмы сæрап-
понд цы хъæбатырдзинад равдыста, уый у кады зарæ-
джы аккаг: Куырттаты комы ис ахæм зæрдæргъæвд
адæм, зарджытæ чи кæиы, æмæ сæ курынц, цæмæй Алык-
саидрыл зарæг скæпой.
Уалдзæгæй фæ^ззæгмæ фæархайдтой зарæгыл. Дже-
рихап дæр, йæ фос-иу куы æрæскъæрдта, уæд сæм-иу
изæрыгæтты хъуыста... Иу боп ацыдысты Чырыстопхъæу-
мæ. Хъæугæрон’ æрфистæг сты. Ныззарыдысты зарæг. Сæ
размæ рацыдысты Алыксапдры .хæстæджытæ æмæ сæ
сыхæгтæ. Бакодтой сæ хъæумæ. Цалдæр бопы сæ пæ ра-
уагътой. Зарæг, цалыпмæ йæ чырыстопхъæуккæгтæ айс-
той, , уæдмæ йæ фæзарыдысты куырттатаг уазджытæ.
Стæй стыр арфæтæ æмæ лæвæрттимæ æрбаздæхтысты
фæстæмæ.
Джерихап йæ кæсæицæстытæ сæ агъуды пывæрдта
æмæ хъуыдытыл фæци. «Ныр Лениныл ахæм кады зарæг
скæп, уæд...— загъта лæппу йæхипымæр æмæ куыддæр
йæ хъуыдыйæ фæтарст. Хуымæтæджы лæгыл зарæг скæ-
пып диссаг нæу. Фæлæ Лепипыл! Уымæ чи хъуамæ ба-
хæсса йæ ныфс? Уым цæйбæрц уæззау æмæ арф пыхæстæ
зæгъып бахъæуид? Бæгуыдæр, зопдджып иыхæстæ! Ай-
гъай!.. Æпиу... Ныхæстæ-иу ахуыргонд адæм æрхъуыды
кæпæит... Зарæгæп уал йæ хъæлæсыхатт куы уаид...
Уыцы боиæй фæстæмæ æрыгои фыййауы сæрæй пал
цух кодта Леииныл зарæг скæпыны хъуыды.
Æцæг æм пырма ницы бæрæг хъуыдытæ уыди. Зарæг
213
аразæгæн æххуыСгæндЖытæ разыны, фæлæ уæддæр’за-
рæг иу адæймагæй рацæуы, йæ хъæлæсыздæхт ын иу ис-
чи æрхъуыды кæны. Æмæ цымæ чи уыдзæп уыцы иу лæг?
Джерихап йæхæдæг йæ пыфс кæцæй бахæсдзæп ахæм
стыр хъуыддагмæ. Фæлæ йæ фæидои ас лæгтæй искæмæп
куы зæгъид, уæд, чи зоны, уыДонæй исчи уыцы хæс йæхи-
мæ райсид. Фæлæ... аипп ма уæд... Ленины амардыл ныр
дыууæ азæй фылдæр куы рацыд. Кæд искæй зæрдæ рыс-
ти æмæ йæм мæгуыр адæмы фæтæгыл зарæг- скæныны
ныфс уыди, уæд кæм и пыронг? Ленин дунейы фæллой-
гæнæг адæмæп цы хорздзинæдтæ сарæзта, цы сгуыхтдзи-
нæдтæ равдыста, цы амопдджын цард сын радта, уый
кæцы лæг нæ зоны? Уыдæттæй фæрсыны сæр никæй ба-
хъæудзæн. Уæдæ ма дзы цы хъæуы? Зарæггæнæгæн йæхи
æрхъуыды æмæ йæхи хъару.
О, фæлæ уæддæр ахæм стыр хъуыддагмæ ныфс ба-
хæссын æицон нæу.
Джерихап пикæмæн бауæндыд йæ хъуыды зæгъын.
Иæ цæсгом пæ бахъæцыд. Цы бæрæг йс, куыд æй бам-
бардзысты адæм?.Чи зоны, исчи афтæ зæгъа: «Кæс-ма
амæ дæр! Зопдджып хисдæртæ æмæ ахуыргопд адæмы
сæрмæ цы хъуыды не ’рцыд, уый ацы къуызыппа йæхимæ
райста. Иæхи уыдонæй лæгдæр хопы...» Науæд æй куы
бафарстæуа: «Дæхæдæг исты æрхъуыды кодтай?» Уæд
сын цы зæгъдзæи?
Фæлтау уал йæ хъуыды зæрдæйы арф æвæрдæй баз-
зайæд. Бои цæуы, æмæ фарн йемæ хæссы. Хаттæй-хатт,
дам, адæймагæн йæ зæрдæйы уарзт тыхджындæр вæййы,
йæ боп цы у, уымæй.
ДЖЕРИХАН ЛЕНИНЫЛ
ФЫЦЦАГ ХАТТ КУЫД ФЕМБÆЛД
Хур æрбахæццæ Æрхопы хохы сæрмæ. Бирæ йæ пал
хъæуы хæхты фæстæ æрфысым кæнынмæ. Хъæриу йæ
аууоы æрбаппæрста Тыбауы ныгуылæн фахсыл. Изæры
ирдгæ фæсырдта æнтæф уæлдæфы. Фос та хизыпмæ фе-
сты. Зыдхæрд кæнынц цыллæгæрдæг.
Джерихан бады къуылдымыл, фæлæ йæ зæрдæ ам
на^й, афардæг, дыууадæс азы размæ кæмыты уыд, уыр-
дæм. Æмæ цыма йæ ивгъуыд царды бонтæ йæ цæстытыл
уайынц æмæ йæхицæн кæны уыцы хабæрттæ.
214
* * *
Уæд дæр сæрд уыди. Сусæпы мæй. Ас пæлгоймæгтæ
хос карстой уыгæрдæнты; сылгоймæгтæ ссывтой, лæппу-
тæ цыдысты фыййау, мах та, æхсæз-авдаздзыд сывæл-
лæттæ, фыййау цæуынхъом иæма уыдыстæм æмæ хызтам
уæрыччыты, родты, хъазты, хуымты знаггадæй хъахъ-
хъæдтам. Дæс кæнæ ссæдз азы размæ куыд уыди, афтæ.
Нæ хъазæнтæ, фыдæлтæй ныи чи баззад, уыцы порти
æмæ къори, хъæл æмæ лæдзæг, хæрис кард æмæ уисын
бæхтæ. Нæ фыдæлты фыдæлтæ дæр, дам-иу уыдонæй
хъазыдысты. Цард азæй-азмæ цыди уыцы иу æрхы, цъи-
ти куыд тайы, афтæ — сындæг æмæ иугæндзонæй.
Иуизæр уæрыччыты фæстæ хъæумæ куы æрæздæх-
тыстæм, уæд федтам: хисдæртæ цыдæр сагъæсхуыз уы-
дысты. Иу рæвдауæн ныхас сæ никæй дзыхæй схауди.
Сывæллæтты хъуыдыгæнæг пæй, хисдæртæ сæ кæрæдзи-
имæ ныхас кæнынц. Мах дзы бамбæрстам, арæх кæй
дзырдтой, ахæм дзырд: «Хæст». Рацæй-рабон, æмæ ’Уæ-
рæсейы паддзах хæцы Германы паддзахимæ. Гъемæ хæ-
цæнт, цас сæ фæнды, уыйас. Махонтæ та цæуыл нып-
къард сты?
Нæ иутæм афтæ касти, цыма паддзæхтæ фырыты хуы-
зæн’ фæхæцынц: дардæй æрбазгъорынц æмæ сæ сæртæй
кæрæдзийæн — хафт! Иннæтæм гæсгæ афтæ нæ уыдаид,
паддзæхтæ йæ сæ сæрмæ не ’рхастаиккой. Паддзæхтæ
кæд хæцынц, уæддæр стыр галты хуызæн. Нæ ныхас ба-
хастам, хъæугæрон йæ фос цы фыййау хызта, уымæ. Уый
фæхудти нæ дыууæтыл дæр.
— Куыд æдылытæ стут! Искуыдæр ма паддзæхтæ
фосы хуызæн фæхæцынц? Уыдонæй хуыздæр хæцæнгарз
куы никæмæ ис, уæд ма сæ сыкъаты сæр цæмæн хъæуы?
Паддзæхтæ рацæуынц æхсæнвæзмæ, ныхæй-ныхмæ æр-
лæууынц æмæ сæ кæрдтæй кæрæдзийы цъыччытæ райда-
йынц. Иæ гуырæй йæ сæр кæмæн раздæр фæхицæн вæй-
йы, уый састыл нымад æрцæуы æмæ йæхи уацары ратты.
Неппæты дæр уырныдтой фыййауы ныхæстæ, уымæи
æмæ нæ здтам, уацар цы у, уый. Стæй фыййау махæй
хисдæр уыди, хисдæртæ та зондджындæр вæййыыц. Уæ-
дæ нæхæдæг кæрæдзийы куыд фæбырсæм, паддзæхты
хæст нæм уый хуызæн дæр нæ каст. Паддзæхтæ сывæл-
лæттæ не сты.
Къуыри дæр нæма рацыд уæдæй, афтæ цæ хъæуы
215
къулер горæтæй æрбахаста ситты гæххæттытæ, ахæм
æмæ ахæм боп, уал сахатыл уыдоп æмæ уыдон хъуамæ
æфсæддон хицаумæ сæмбæлой.
Сидтоитæ куы раст кодтой, уæд сæ фæдыл рацыдыс-
ты æгас хъæубæстæ. Бæлццæттæн лæвæрдтой æвзист
сомтæ æмæ сомырдджытæ. Сылгоймæгтæ не ’ицадысты
сæ кæуыиæй. Æмæ уæд мах базыдтам: паддзæхтæ сæхæ-
дæг нæ фæхæцынц. Фæхæцынц, мæнæ салдат кæй акæ-
нынц, уыдон. Тыгъд быдыры. Иуырдыгæй Гермапы пад-
дзахы салдæттæ, ипиæрдыгæй та Уæрæсейы паддзахы
салдæттæ. Паддзæхтæ та бадыпц бæрзонд обæутты сæр
къæлæтджыптыл æмæ салдæтты кæрæдзийыл ардауынц.
Улæфты рæстæг та алчи йæ салдæттæп байуары дзуæрт-
тæ æмæ майдаптæ.
Нæ хъæуæй иу хæдзар æфсадæй райста писмо. Сæ
лæппу сæм фыста мæ службæ, дам, фæцис, æмæ мæ пыр
æрвитыпц фронтмæ, пæхи æмæ гермайнаг салдæттæ кæм
хæцыиц, уырдæм. Цыма мард сæ хæдзары уæлсынт уыди,
биноптæ афтæ фæкуыдтой. Сæ сыхæгтæ сын фæуайдзæф-
тæ кодтой: «Куыд кæут удæгас лæгыл? Худинагæй дæр
пал тæрсут?»
Къуырийы фæстæ ие ’ппæ сыхаг райста «сау гæх-
хæтт». Æгас хъæубæстæ сæм уыцы диссаджы гæххæтт
уынынмæ фæцыдысты. Чысылтæй дæр чидæр федта уы-
цы «сау гæххæтты». Иу сау дæр нæ уыд! Æнæуи гæххæт-
ты хуызæп — урс, фыст дзы уыди: «Уæ фырт фæмарди
фропты». Æмæ йæ уый тыххæй хуыдтой «сау гæххæгт»
кæиæ «сау чипыг».
Йæ хисты боп бирæ адæм æрæмбырд æгас комæй.
Диссаг пæм каст уый. Хæдзары мард пæ уыди, афтæмæй
адæм кæуынæй сæхи мардтой; адæм æрæмбырд сты зиан
ныгæпыпмæ, фæлæ кæй баныгæпой, уый иæй. Цалдæр
лæппуйы арвыстой уæлмæрдтæм. Ипгæн ие скъахтой,
фæлæ иигæны фаг зæхх рахицæп кодтой, йæ кæрæтты
йып лыстæг къæйдуртæ æрсагътой. Ипгæны кæрои ма
нытътъыстой даргъ лæдзæг, йæ кæроныл урс хæцъил, чы-
сыл тырысайы хуызæн. Уый, дам, чи амард, уымæн ацы
уæлмæрды/йæ зæххы хай йæхи куыд уа, æмæ мæрдты
бæсты æнæбынат куыд пæ уа, уый тыххæй.
Хъæумæ æрбайхъуысти ноджы иу пог хабар. Турчы
паддзах дæр хæцын райдыдта Уæрæсейы паддзахимæ.
Алы къуыри дæр нæ хъæумæ цæуынц ситты гæххæттытæ,
æмæ пæлгоймæгтæ хæстмæ ивылыпц.
216
Иу хæдзар та быптон æнахуыр гæххæтт райста фрон-
тæй: йæ фырт уыди æфсады, хæцыди, фæл’æ, дам, ныр
иикуал ис, æрбадæлдзæх. Цы фæцадаид? Цымæ уымæп
дæр хистытæ кæндзысты? Куыд дзырдтой, афтæмæй йын
хист иæма уыдзæн. Цынæ, дам, вæййы, чи зопы, фæзыпа.
Хæст куы райдыдта, ууыл рацыди афæдз, афтæ иæ
хъæуæй иу æрбаздæхт Гермапы фронтæй. Иæ галиу цæст
сохъыр, йæ рахиз къах — уæраджы сæрмæ лыг. Мах ма
кæм æвдæлди хъазыптæм. Хъуыстам пæ хъæуккаджы
хабæрттæм. Салдаты таурæгътæн кæрон дæр иал уыди.
Æмæ’мах дæр базыдтам, наддзæхтæ хæсты быдыры кæй
пæ вæййыиц, фæлæ сæ галуаиты æпцад-æнцойæ кæй фæ-
бадыпц, хæцгæ æмæ мæлгæ та кæй кæпыпц мæпæ пæ
хъæуæй кæй акодтой, ахæмтæ — салдæттæ."
Мах иæхæдæг дæр «хæцыдыстæм». Нæ иутæ—«ма-
хоптæ», иннæтæ—«Герм’ап». Раст зæгъын хъæуы, «Гер-
ман» уæвып пичи куымдта, фæлæ-иу йæ хал кæмæн схау-
ди, уымæн ма цы гæнæн уыди. Нæ хæцæн бынат — нæ-
зыты къохы. Нæмгуыты бæсты нæм — пæзыйы гуыркъо-
тæ. Кæуыл сæмбæлой, уый у мардыл иымад. Фæлæ-иу
пæм быптон мæрдтæ никуы уыди. Изæры та-иу иумæ цы-
дыстæм иæхимæ нæ сæрты цæфтæ æмæ пæ цæсгæмтты
цъæхтæ æууæрдгæйæ...
Дыууæ азы рацыд, хæст куы райдыдта, уæдæи пыр-
мæ, фæлæ уæддæр пæма фæцис. Нæ хъæуы ма баззадыс-
ты зæроид лæгтæ æмæ сылгоймæгтæ. «Сау гæххæттытæ»
сарæх сты. Афтид ипгæптыл урс тырысатæ фылдæрæй-
фылдæр кодтой.
Мах дæр фæасдæр стæм. Фыййаухъом чи уыд, уыдоп
пыр .хосдзаутæ систы. Афоп пып бæргæ пæма уыди, фæлæ
мах та фыййæутты æмæ рæгъаугæсты бæрпмæ бахауд-
там. Нæ иуæй-иуты бахъуыди цæвæг райсып, йæ хъæд
ын-иу фæцыбырдæр кодтам.
Хъæуыхицау ситты гæххæттытæ пал лæвæрдта хæ-
дзæрттæм. Йæхæдæг-иу йæ фæсдзæуинтимæ æрбацыди
æмæ æмбырд кодта ацæргæ адæмы. Мæстæй йæм хæл-
дысты адæм, æлгъыстой паддзахæп йæхи дæр æмæ йæ
хъæуыхицæутты дæр. Фæлæ уыцы пыхæстæ никæмæ
хъардтой. Хæстмæ цу, уыййедтæмæ, цас дæ фæиды, уый-
ас дæр æлгъит.
Иуахæмы та пæм æрбацыд уырыссаг афицер йæ сал-
дæттимæ. Уæды опг пикуыма федтам æцæг салдат. Бав-
дæлдысты, æмæ, кæуылдæриддæр хæст кодтой, сегасы
217
дæр хæстмæ тардтой. Кæуын æмæ хъарæг йедтæмæ ни-
цыуал хъуысти хъæуы.
Æфсадмæ кæй акодтой/ уыдонæн сæ фылдæрæй ныр
дыууæ азы дæргъы пæдæр «сау гæххæтт» ис, нæдæр сæф-
ты хабар, нæдæр писмо. Цы фесты? Цы сыл æрцыд?..
Хъæуы фос æххормагæй цагъды кæнынц. Адæм цæуынц
бызгъуырты. Мидæггаг дзаумаваг дæр хъуымац балхæ-
пынмæ иæй. Сылгоймæгтæ райдыдтой фæсмыи ибкæтæ
дарын.
Моллотæ æмæ дæсиытæ æмбисонд фесты. Адæмæй
домдтой, хъаймæт, дам, æрцæуы æмæ, дам, къуыри æр-
тæ боны йедтæмæ мауал кусут, иннæ бонты, дам, кувут
æмæ кувут хуыцаумæ, нæхимæ хохы зæдтæ æмæ дау-
джытæм.
Адæм сфæлмæцыдысты æххормагæй, бæгънæгæй,
фыргуыстæй, тарстысты æнæдарæг, æнæныгæд баззайы-
нæй. «Уæд та зæхх иæ быны куы аскъуыид æмæ уым
куы аирвæзиккам, кæнæ нæ хæхтæ сæ быны куы баныгæ-
ииккой ацы удхары бæсты...»— ахæм ныхæстæ-иу адæй-
маг арæх хъуыста. Хæдзæрттæй хъарæг æмæ хъæрзын
йедтæмæ ницыуал хъуысти.
Æмæ та уалынмæ дзыхъхъыппог хабар: «Паддзахы
раппæрстой!»...
Ацы хабар адæммæ ницы уыйбæрц диссаг ’ фæкаст.
Хæсты хабæрттыл куыд сагъæс кодтой, паддзахы рап-
пæрсты ахæмæй ннцы уыд. Фронтæй чи сыздæхт, уы-
доиæй иу ахæм разынд æмæ-иу «пæ зоныи» пицæмæй
загътаид. Цæмæйдæриддæр æй бафæрс — дзуапп дын
радтаид. йæхи афтæ дардта, цыма алцыдæр зоны. Æмæ
йæ паддзахы раппæрсты тыххæй куы бафарстой, уæд аф-
тæ бакодта:
— Ууыл та цы дис кæиут. Паддзахы арæх раппа-
рыпц...
Нæ чысыл хæххои хъæуы иæ уыд помещиктæ, къийæз-
тæ, базаргæнджытæ, паддзахы æвæрд хицæуттæ, нæдæр,
бирæ фос кæмæ уыд, æмæ паддзахы раппæрстыл чи ба-
хъынцъым кодтаид, ахæмтæ. Гъе, фæлæ цин дæр ницабæ-
рæг кодтой. Æпдæр искæй та куы сæвæрой паддзахы бы-
наты, уæд та? Цы уæлдай у адæмæн?
Хабар махмæ дæр бахæццæ. Кæрæдзийы фарстам:
«Цыхуызы йæ раппæрстой? Иæхицæй тыхджындæр куы
ничи уыд, уæд æм чи бауæндыд? Кæнæ йæ цымæ, кæцæй
раппæрстой?»
218
Нæ хъæуы дæле иу ауындзæг къæдзæх уыди. Куыдз-
æппарæн къæдзæх æй хуыдтой. Цæвиттон, йæ куыдз-иу
кæмæи ныззæроид, уый-иу æй уыцы къæдзæхы сæрмæ
асайдта, былмæ-иу ын баппæрста кæрдзыпы къæбæр.
Куыдз-иу уырдæм куыд фæци, афтæ йæ фесхой, æмæ —
дæ балгъитæг афтæ — арф комы-иу смидæг. Топпыхос
дæр ылнæ бахардз æмæ нæмыг дæр. Иæ хицауæн дæр—
æнцондæр.
Цымæ паддзахы дæр ахæм къæдзæхæй раппæрстаик-
кой? Æви тъæпæн уæлхæдзары сæрæй?..
Хæстæй здæхын байдыдтой, салдат кæй акодтой, уы-
дон. Ахæмтæ дæр дзы уыди, æмæ йæ «сау гæххæтт» бирæ
раздæр кæмæн ссыд. Хæсты размæ дард рæттæм куыст-
агур чи ацыд, уыдоп дæр здæхтысты фæстæмæ.
Фæлæ ма уыдонæй æддæмæ хъæумæ арæх цыдысты,
студенттæ кæнæ ахуыргæндтæ кæй хуыдтой, ахæм æнæ
зонгæ æрыгон адæм. Сбирæ та сты хъæуы пæлгоймæгтæ.
Куывдтæ, чындзæхсæвтæ ивтой кæрæдзийы. Фæидыр-
дзагъд æмæ зарæг арæх хъуыстысты хæдзæрттæй.
Диссаг нæм каст иу хъуыддаг: кæдæмдæриддæр фæ-
комкоммæ уай — адæмыл зæрдиаг ныхас’ бацайдагъ вæй-
йы. Бирæ уой, чысыл уой — сæ ныхæстæн кæрон пал
вæййы. Дзурынц фæндагыл дæр, куысты дæр, хæдзæртты
дæр, цины кæнæ зианы хъуыддаджы куы сæмбæлыпц,
у&д дæр. Уыимæ ахæм æнахуыр дзырдтæ фæзæгъынц.
æмæ ныронг хъусгæ дæр кæй пæма фæчынд: бæлшæвик-
тæ, кадеттæ, меншевиктæ. Уæлдай арæхдæр та дзырдгой
иу дзырд: Ленин. Стыртæ куыд бамбарын кодтой, афтæ-
мæй паддзахы чи раппæрста, уый ном хуынди Ленин.
Боиæй-бон арæхдæр æмæ карздæр кодтой адæмы ны-
хæстæ. Ныр арæхдæр дзырдтой хисдæртæ нæ, фæлæ кæс-
дæртæ, зæрæдтæ та-иу фылдæр хъусгæ кодтой. Хатгай-
иу дзурджыты æхсæн быцæу ныхас дæр рауади... Нырæй
фæстæмæ, дам, Уæрæсейы нал уыдзæн паддзæхтæ. Нæ-
дæр Микъала-паддзахы хуызæн, нæдæр рæстæгмæ чи
уыди, уыцы Керенци-паддзахы хуызæн. Æлдар дæр нал
уыдзæн, кънйаз дæр нал уыдзæп, адæм зæхджынтæн
хъалоп нал фиддзысты, уымæн æмæ, дам, пъырыстыфтæ
æмæ хъæуыхицæуттæ дæр пал уыдзысты. Уый дæр ма
цы, фæлæ, дам, хæхбæсты цы адæм цæры, уыдонæн бьь
дыры зæхх ратдзысты, харбызтæ кæм зайы, ахæм зæхх.
Афтæ дæр ма дзырдтой: мæнæ Дæллагхъæуы цы
ркъола ис, лæцпутæи, дам, уый каст чи фæуа, уымæн уы-
219
дзæн горæты кæцы-фæнды скъоламæ бацæуыны бар дæр.
Йæ бон, дам, уыдзæн лæвар ахуыр кæнын, цалынмæ
стыр ахуыргопд суа, уæдмæ. Цæргæ дæр, дам, паддзаха-
ды хардзæй æмæ дарæс дæр. Æмæ уыцы хабарыл та
уæлдай фылдæр фæцин кодтам.
Кæй ницы уырныдта, ахæмтæ дæр уыди иæ хъæуы,
фæлæ уыдои ныхас ницы давта, хъусæг сæм иæ уыд.
Рæстæг йæ цыд кодта. Ногæй ногдæр хабæрттæ хас-
той бæлццæттæ Уæрæсе æмæ Дзæуджыхъæуæй. Ноджы-
дæр ма иу салдат æрыздæхт хæстæй. Куыд дзырдтой,
афтæмæй, дам, дыууæ хæсты фæцис: раздæр Гермапьт
хæсты, стæй та, паддзахы фæстæмæ йæ быиаты сæвæ-
рыпмæ чи хъавыд, уыцы кадетты пыхмæ хæсты. Ахæм
ныхас дæр ма кодтой æмæ, дам, Лепипæп йæхи дæр фед-
та. Исчи-иу æй истæмæй куы фарста, уæд-иу йæ иыхас,
афтæмæй райдыдта: «Уыцы хъуыддаджы тыххæй Леиин
афтæ загъта»... «Лепипы афтæ фæнды»... «Кæмæй мæ
фæрсут, уыдопы тыххæй Ленин афтæ хъуыды кæпы»...
Адæм æм хæлиудзыхæй хъуыстой æмæ дисæй мардысты:
«Уый цавæр Ленин у?-Тыпг дард куы цæры ардæм, уæд
нын нæ хъуыдытæ цæмæй зоны? Раст мах цæмæ бæллæм,
уый дæр иыи уый аразы».
Уæдæй фæстæмæ Куырттаты комы Ленины номæй
арæхдæр пикæйуал ном дзырдтой.
Уьтцы бæлццонæн йæ мад æмæ йæ фыд сфæпд кодтой
стыр куывд скæпын. Æрца^уын æнхъæл ьтн пал уыдысты,
æмæ сæм æвиппайды фæзынд. Кадеттимæ куьт тох кодта,
уæд, дам, ахæм рæттæм бахауд æмæ уырдыгæй писмо
рарвитæн дæр нæ уыд.
Сæ куывдмæ æрхуыдтой æгас хъæуьт пæлгоймæгты.
Мах та цæй хонып хъуыд. Сеппæты разæй балæууыдыс-
тæм куывдгæнджытæм.
Хисдæрæн бадтис пæ сыхаг зæроид Дзакко, асæй
бæрзонд, фæлæ къæсхуыртæ арæзт, урсзачъе лæг. Мæ-
гуьтр цард’кодта уый. Хохаг лæгмæ хуымзæхх æмæ уы-
гæрдæн куьт иæ уа, уæд ьтн цæй хъæздыг уæвæн ис! Ма-
дзура лæгыл нымад уыд. Фьтпджы хисдæрæн æрбадын
дæр-иу пикуьт куьтмдта. Йæ дьтууæ фьтртьт хæстæй нал
æрыздæхтыстьт. Æртыккаг фьтртыл дæр сæмбæлдаид йæ
хисдæрты фыдбылыз, фæлæ йæ революци æмæ Ленин
фервæзып кодтой.
Фыпгтæ æвæрд куы фестьт æмæ Дзаккомæ пуазæи
куьт радтой, уæд сыстад æмæ райдыдта;
220
— Фарп уæм бадзурæд, мæ хъæубæстæ! Бахатыр
мын кæнут, пæ фыдæлтæй цы фынджы æгъдау баззад,
уый ацы хатт йæ рагоп хуызы куынæуал рауайа, уæд.
Алчидæр зоны, фыццаг цы гаджидау вæййы, уый. Уы-
мæй алддæмæ гаджидæуттæй дæр чи кæд вæййы, уый
дæр зопут. Мæнæ ацы фæрныг хæдзармæ цæй фæдыл
æрæмбырд стæм, гъе уый дæр, хуыцау сып хорз амонд
раттæд... Мæ фыды фыдæй куыд фехъуыстон, афтæмæй,
дам, иæ Иры фыдæлтæ незаманы кæддæр дзаджджын
æмæ парахат быдырты цардысты. Бæркадджын зæххуыд
сæ цæрæп быпат, лæг дзы дуры • къæртт ие ссардтаид,
ахæм мæрджын. Разы уыдысты сæ цардæй, фæлæ сæм
цыдæр фыдбылыз бафтыд, цавæрдæр сау тых сыл фæуæ-
лахиз æмæ сæ атыдта сæ ныййарæг зæххæй, -фехста сæ
æпæбып арвмæ. Гъе æмæ, дам, адæм зæххæй куыд фæ-
цæйиртæстысты, афтæ сæ цуры февзæрд æфхæрд æмæ
фæндаггон адæмы дуаг Уастырджи æмæ ма сæм ныхъ-
хъæр кæнын бафæрæзта: «Хæцут хæхтыл!»—æндæр йæ
бон ницыуал бацис. Йæ хъæр фехъуысти адæммæ. Быды-
ры зæххæй фæхицæп сты, æмæ хæхтыл æрцауындзæг сты.
Кæм ма сын уыдаид дыргъдæттæ æмæ сæндæттæ, бæр-
кад кæцæй цыд, ахæм зæхх. Ныр фæхæстæг сты, цард
кæм пæй, арвы цæссыг салдæй кæм иыхъхъæбæр, уыцы
цъититæм. Фæлæ уæддæр цардысты. Хурæй дарæс код-
той, зæххæй фадыварц. Гъемæ та ам дæр æпцойад æмæ
амоид пе ссардтой. Уæддæр та уыцы фыдбылызтæ, уыцы
сау мылазон тыхтæ се ’ккой сбадтысты. Æцæг ыыр æи-
дæр иæмттæй хуындысты: паддзæхтæ æмæ æлдæрттæ,
помещиктæ æмæ пъырыстыфтæ, хъæуыхицæуттæ æмæ
фæсдзæуинтæ. Уый æдде ма сæхимидæг цы æнамонд
æмæ зындоиы уавæртæ уыд, уыдон: зæххы гæппæлы тых-
хæй лæджы мæрдтæ, æнæкæрон тугист, æххормаг, гæв-
зыкк, лæсæнтæ æмæ зæйтæ... Уæддæр цардысты, хылдыс-
ты, мæрдтæй удæгæсты æхсæн цы къахвæд ис, ууыл ра-
гоп таурæгъы куыд загъдæуыд: фæсте сæ мæлæт сырдта,
разæй та сæм сæрсæфæн æнхъæлмæ каст... Уалынмæ
райдыдта ацы хæст. Аргъæутты кæфхъуыпдарæп адæм
алы бон дæр хъалоп фыстой — чыидздзон чызг ыи лæ-
вæрдтой, цæмæй сæ доиæй пуазын уагътаид, уый тыххæй.
Ацы паддзах та кæфхъуындарæй фыддæр басгуыхти.
Фæсивæд иæм ыал баззад. Æмæ цæй сæраппонд? Хур нæ
кæй тавы, уьтй тыххæй?..
Дзакко иу уысм фегуыппæг. Цьща йæ хъуыр ахгæдта.
221
Чи зоны, йæ фыртты æрбаймысыд... Йæ цæстытæ йыл
комдзог рацыдысты. Æмæ федтам, Дзаккойы цæссыгтæ
цæстыхаутæй зачъетæм ставд æртæхтæй куыд хаудыс-
ты, уый.
— Гъе фæлæ адæм афтæ фæзæгъынц,— дзырдта хис-
дæр.— Фыдбон æмæ, дам, фыдлæг бирæ нæ хæссынц.
Адæмы æхсæн фæзынд ахæм лæг, ’æмæ у’ыцы сау тых-
фыдбылызтæй тыхджындæр чи разыпд. Уый фæтых пад-
дзахыл æмæ фервæзын кодта мæгуыр адæмы... Гъе æмæ,
мæ фырдзырд мыи бахатыр кæпут, фæлæ ацы пуазæнæй
æз сидып, паддзæхтæ æмæ мæгуыр адæмы фыдбылызтыл
чи фæуæлахиз, уый, Леиипы цæрæпбонты тыххæй...
Кувæгг^г нæ авæрдта Дзакко, афтæмæй сыкъа аныз-
та æмæ æрбадт. Йæ дæле чи лæууыд, уыдон, куыд æмбæ-
лы, афтæ афоныл «оммен» дæр нæ загътой. Дзакко ахæм
гаджидау зæгъдзæн, уый æпхъæл пичи уыди. Нæ сæ уыр-
ныдта, мадзура Дзакко, «æнæдзуапп» кæй хуыдтг)й, уы-
мæй ахæм ныхæстæ фехъусдзысты, уый.
Мах дæр æм хæлиудзыхæй хъуыстам, иæ къухгы сшр
хæйттæ кæй уыди, уый дæр ма пæ ферох ис. Нымдзаст
стæм Дзаккомæ, цыма йæ фыццаг хатт федтам, уыйау.
Уалынмæ адæм иууылдæр дзурæг фестадысты. Исдуг-
мæ бæрæг пал уыдысты хицæи лæгты пыхгестæ. Æвæц-
цæгæн, алкæмæдæр Дзаккойы гаджидау афтæ диссаг
фæкаст, æмæ æпæсдзургæ пичиуал фæцис. Хæдзары хис-
дæр райста Дзаккойы къух æмæ йып раарфæ кодта. Хæ-
дзары æфсиы райдзастæй уырдыг лæууыд æмæ йæ куа-
тæйæ йæ цæссыгтæ сæрфта.
Æгъдаумæ гæсгæ хъуамæ алчи дæр хисдæры сидтыл
«оммен» зæгъа, æрмæст рæгъ куыд дæлæмæ цæуа, афтæ
цыбырдæрæй; кæсдæртæ та æрмæст фæзæгъынц: «Хис-
дæртæ цы дзæбæхтæ ракуывтой, уыдоны...»
Ацы хатт уыцы фæтк дæр ивд æрцыд. Алкæй дæр
фæндыд Ленины тыххæй йæ зæрдæбыи ныхас зæгъын
æмæ уый фæдыл гаджидау дæргъвæтин рауад.
• Уырдыглæууæг рæгъ кæропмæ ахæццæ кодта æмæ та
нуазæн Дзаккомæ радта. Уый, пог гаджидау зæгъон,
зæгъгæ, куыд ахъуыды кодта, афтæ æфсип йæ размæ æр-
бацыд æмæ йæм бадзырдта:
— Фæрнæй уæле фæбад, пæ буц хисдæр, фæлæ мын
бахатыр кæн,— стæй фæзылд кæсдæрты ’рдæм.— Сымах
дæр мын бахатыр кæнут. Абон мæ хæдзары цы циндзи-
н’ад ис, алкæй хæдзары дæр уæ уæд ахæм цппдзииад
222
æмæ фæрныг фынгтыл фæбадут. Нæ дзæбæх хисдæр,
стыр бузиыг дæ фестæм дæ гаджидауы тыххæй. Дæ
зондджыи ныхæстæ нын нæ иу фынг дыууæ фынджы
фестын кодтой. Æмæ иугæр афтæ рауад, уæд æй кæроп-
мæ дæр афтæ ауадзæм. Абоны куывд фæуæд Лепипы
цæрæнбоиы тыххæй. Уый мыи фервæзын кодта мæ иупæг
хъæбулы, мæ дарæджы, æмæ цæрыпæй бафсæдæд. Сом-
изæр та уыдзæн сæрмагонд иæ лæппуйы куывд æмæ,
хъусут! — иупæг дæр уæ æнæрцæугæ куыд иæ фæуа,
афтæ...
Гъе уæд базыдта куырттатаг фыййау Джерихан, Ле-
нин чи у, уый. Уæд фембæлди Ленинимæ фыццаг хатт.
ШЫЙЙАУЫ САГЪÆС
Хæсты размæ рæстæг æнæбары бырыди, ныр та раз-
мæ бырсы. Алы бон дæр — ног хабар, ног диссæгтæ.
Куыд тагъд ивгæ цæуынц царды уавæртæ! Цыппар-фондз
азы размæ дæр ма амы цæрджытæн сæ фылдæр æсхон-
джын топпытæй архайдтой. Иуæхстои берданкæ — бæл-
лиццаг уыд алкæмæн ’дæр. Ныр бакæс, æмæ нæлгоймæг-
тæй фоидзæхстоп топп æмæ дамбаца кæмæ нæй, ахæм
дзы нал ссардзынæ. Уыйимæ алкæмæ дæр дупейы гил-
дзытæ. Боп-изæрмæ хъавынц пысанмæ, "иу бæрæг дур
кæпæ къæй дæр цух нæ пыууагътой. Суанг ма Джерихап-
мæ дæр æрхауд, йæ хæтæл кæмæн алыг кодтой, ахæм
фондзæхстон. Гæрах æмæ хъæр хорз кодта, фæлæ-иу йæ
иæмыг кæдæм афардæг, ацу æмæ йæ ды базон.
Хæцæпгарз афтæ æпцон арæп кæй ссис, уымæ гæсгæ
æвзæргæнджытæ дæр сарæх сты. Комæй рацæуæиы хъæ-
ды бадтысты æмæ истой мæгуыр адæмы фос.
Иу рæстæджы Дзæуджыхъæуæй æрбайхъуыст, боль-
шевиктæ горæт бацахстой æмæ æрæвæрдтой советоп хн-
цауад, кæнæ йæ ам куыд хуыдтой — мæгуырты хицауад.
Афæдз æххæст нæма рацыд, афтæ та æрбайхъуыст
пог хабар: Дзæуджыхъæу æрцахстой кадеттæ. Деникины
æфсады афтæ хуыдтой. Горæтмæ цæуып фæзын æмæ фæ-
тæссаг ис, æвзæргæпджытæ фæфылдæр стьт, хъæуæй-
хъæумæ дæр нал уыди æдасæй ацæуæн.
Джерихапмæ диссаг фæкаст иу хабар.
Иуахæмы Куырттаты коммæ æрбацыди æфсæддоп
къорд. Адæмæп «æмбарып» кодтой, болыпевиктæ цы сты
223
æмæ цы кæнынмæ хъавынц, уыдæттæ. Джерихан дæр
сæм хъуыста. Афицерты хисдæр дзырдта:
— Коммуписттæ куы схицау уой, уæд ам, Куырттаты
комы цы митæ кæпдзысты, уый зæгъииаг уып стæм. Ал-
цæмæй дæр хъуамæ адæмы сæмхуызоы кæпой — фосæй,
зæххæй, хæдзарæй, суанг уæлæдарæсæй дæр. Хъуамæ
исджын лæг мауал уа, адæм хъуамæ æмхуызопæй смæ-
гуыр уой. Чысыл фæстæдæр та адæмы иу хæдзары æрцæ-
рып кæпдзысты, се ’хсæи «дæу у, мæн у» куыпнæуал уа,
алцы дæр сыи æмхуызон куыд суа, чи кæй ус у, уый бæ-
рæг куыниæуал уа, афтæ... Гъе æмæ ахæм цард хорз кæ-
мæ нæ кæсы, ахæм уавæр ма ’рцæуа чи зæгъы, уыдон
рацæуæпт Деникипы æфсадмæ æмæ коммупистты иыхмæ
хæцæнт...
Раст уыцы сахат Джерихаимæ йæ къух фæтылдта сы-
хаг зæропд лæг Дзакко. Джерихан ницы бамбæрста æмæ
йæ мидбынаты лæууыд. Зæропд лæг йе ’рфгуытæ фел-
хыпцъ кодта æмæ та йып йæ амонæп æнгуылдзæй аца-
мыдта,' ардæм-ма рацу, зæгъгæ. Зæронд лæг аивæй иу-
варс райста йæхи æмæ хибарæй æрлæууыд.
— Ибон нæм цы уазæг уыд... Йæ бæхæп ын кæрдæг
куы.æрбахастай, йæ иом — Алыксапдр... Кæм цæры, уый
пæ зопыс? — афарста лæппуйы.
— Зонып. Уæлæ Цымытийы.
■— Йæ хæдзар дæр ып зоиыс?
— О.
- — Мæпæ доныбылты згъоргæ Цымытимæ æмæ зæгъ
Алыксапдрæи...
Джерихан рахизырдæм фæзылд æмæ уадидæгæн Фый-
йагдоны был балæууыд. Иæ хæлафы фадгуытæ стылдта
æмæ тæпджыты бахызт’фаллаг фарсмæ. Уым копд ::уым-
ты ауæдзтыл уайтагъд Цымытийы балæууыд.
Алыксапдр, æвæццæгæп, афицерты æрбацыды хаблр
фехъуыста Джериханы æрбацыдмæ æмæ уайтагъд бам-
бæрста лæппуйы пыхас.
Сахаты бæрц дæр нæ рацыд, афтæ лæппу фæстæмæ
æрхæццæ. Радзырдта Дзаккойæп Алыксапдры фæдзæхст,
стæй Ныхасы кæрои мæсыджы фисыпмæ рацыд.
Уæдмæ Ныхасы уæвджытæй бирæтæ афицерты кур-
диаты фæдыл фæдзырдтаиккой, уæдæ цы! Кæйдæрты
бауырпыдтой афицерты хахуыр пыхæстæ. Чи зопы, иуæй-
иуты урсыты æфсадмæ ацæуыи дæр бафæпдыди.
— Ды куы иицыма загътай, зæропд лæг?—ироп афи-
224
15 Рæствæндаг
цертæй иу бадзырдта Дзаккомæ. Уый цалдæр къахдзæ-
фы раздæр ралæууыд.
— Уазджытæ, бахатыр иьш кæнут... Мах талынг
адæм стæм æмæ, бирæ цыдæртæ кæй ие ’мбарæм, уый
уæм хъуамæ диссаг ма фæкæса... Æмæ æз бафæрсынмæ
хъавын. Мæнæ кадеттæ кæй хонынц, уыдонæн сеппæты
хисдæр Депикин цыма у, фæлæ бæлшæвикты æппæты
хисдæры ном та куыд у?
— Уый та Ленин хопынц... Æмæ дæ цæмæн ба-
хъуыд? — мæсты хъæлæсæй афарста афицер. Дзакко цы-
ма ницы фехъуыста, уыйау та фæрсы:
— Бахатыр кæн... Уыцы Ленин кæй хоныс, уымæн
йæхицæн бинонтæ нæй, комкоммæ йæ куы зæгъæм, уæд:
бинойиаг ын ис?
Афицер мæсты кæнын байдыдта. Йæ цæст ахаста адæ-
мыл æмæ федта: Ныхасы уæвджытæ хисдæрæй, кæсдæ-
рæй дзуаппæнхъæл ныхъхъус сты æмæ æнхъæлмæ кæ-
сынц.
— Бæгуыдæр ын ис бинойиаг, фæлæ, аипп ма уæд,
цæмæп дæ бахъуыдысты уыдоп та? — мæстыдæрæй загъ-
та афицер æмæ ехсы хъæдæй йæ æрттиваг цырыхъы
хъус æрцавта.
— Æмæ уæдæ афтæ куы зæгъыс, усæй, сывæллопæй
сæм бæрæг иал ис, «дæу у, мæи _у», чи у, уый пичиуал
зопы..'. Æмæ уæд, Лепин кæй хопыс, уый дæр ахæм æгъ-
дауæй цæры?
Ацы фарстæн афицер дзуапп раттын пал бафæрæзта
æмæ фæтыхсти йæхимидæг.
— Цы дзуры, цы? — афарста уырыссаг афицер.
Дзаккоимæ чи ныхас кодта, уый йын загъта цалдæр иы-
хасы.
Сæ цуры æрбалæууыд ацæргæдæр ироп афицер.
— Зæронд лæг, бахатыр кæн, мах хъуыддаджы фæ-
дыл æрбацыдыстæм. Ды та пæ таурæгътыл дарыс. Мах
дзуапп агурæм, ды та пып аргъæуттæ кæныс...
— Арæбыи, нæ буц уазæг, дзуапп раттыиы размæ-иу
иæ фыдæлтæм дæр бафæрсыи æпæаив пæ касти æмæ
дын дæхимæ дæр уæыдып: зæгъ-ма мыы, мах кæй зонæм,
ахæм ироп лæгæй исчи у коммупист, Ленипы фарс
хæцæг?
(— Æмбæхсгæ кæй кæнут, уыдоп дæр нал зоиут, æви
æфсонæн фæрсут? Алыксандры нæ зонут? Харитопы кæ-
нæ Дзаххойы иæ зонут? Кæннод Тегойы иæ зонут? Æмæ
226
уал уыдæттæ уадзæм, фæлæ мæнæ фæсивæдæн фæнда-
раст зæгъ, æмæ, дæлæ адæм кæм хæцынц, уырдæм ра-
цæуой.
Дзакко ма бафæрсинаг уыд, ома уыцы коммунистытæ
дæр афтæ хъомпал цард кæнынц «дæу у, мæн у» ма зон-
гæйæ, фæлæ афицер æгæр кæй стæвд, уый аххосæй йæ
пыхас фæцыбыр кодта.
— Цы хъуыддаджы фæдыл æрбацыдыстут, уый тых-
хæй дæр зæгъдзыиæн. Уæ фарп бирæ уæд, æртæ лæп-
пуйы уыдысты æмæ дыууæйæ сæ цард ауæлдай кодтой
паддзахы службæйы, Гермаиы.хæсты бабып сты. Сæ кæс-
дæр ма баззад æмæ уæм кæд раст кæсы, уæд та уый дæр
акæнут. Фæлæ мæм уæд иу курдиат ис: дыууæ зæронды
стæм, æмæ кæд паддзахæн йæ хъуыддæгтæ æнæ мах иал
цæуынц, уæд нæ акæнут, уæддæр æпæ дарæгæй сæфгæ
кæндзыстæм, ныгæнæг дæр нæ нæ уыдзæн...
Дзакко фæцис йæ ныхас, йæ чъылдым азылдта афи-
церы ’рдæм æмæ Ныхасы кæронмæ рахызт. Адæм схор-
хор кодтой. Æрыгон афицертæй иу теитекк йæхи фæлæг
кодта æмæ бауырдыг Дзаккомæ. Иæ къухы ехс, ныццæ-
вынæввонг. Адæм ныссабыр сты. Ау! Куыд æм разын-
дзæн зæронд лæгмæ йæ къух сисыны пыфс? Уæвгæ цы
бæрæг ис. Иæ мæлæт кæмæн æрцæйхæццæ кæны, уымæ,
дам, æгъдау фидар нал вæййы... Фæсивæдæй чидæртæ
сабыргай сæхи айстой. Цынæ вæййы! Лæг хъуамæ алцæ-
мæ дæр цæттæ уа.
— Раст цыма Шкуройы æфсад æнæ дæ фырт иу бон
дæр хæцын иал бафæраздзысты, ахæм ныхæстæ кæныс,
зæронд. Хисдæр дæ æмæ, кæд дзурыс, уæд зæгъ мæнæ
хъæубæсты номæй. Дæ фырт.бæсты бикъ æмæ комы дæ-
гъæл куынæ у, мыййаг! — загъта тентекк афицер æмæ
бакаст йæ хисдæрмæ, булкъонмæ. Уый йæ сæр феи-
къуыста, ома дæ ныхасæй разы дæн. Дзакко та размæ
æрбалæууыд.
— Хуыцау мын мæпг ма зæгъын кæиæд, фæлæ мыи
мæ хъæубæстæ нæ бафæдзæхстой, цæмæй сæ номæй
дзуапп раттои. Фæлæ иудадзыгдæр иу ран стæм, æмбæ-
лæм кæрæдзийыл æмæ нæ иу иннæйы хъуыдытæ зопы.
Гъе æмæ мæ кæд хъæубæсты номæй фæрсут, уæд уыи
зæгъын: фехъуыстам уын уæ курдиат. Гъеныр нæ нæхи
бар бауадзут æмæ асагъæс кæнæм, хæстмæ ацæуын æх-
сæр тоныпмæ ауайын, мыййаг, нæу. Æркæсын иæ хъæуы,
цал лæджы пæм æрæмбырд уыдзæп уымæ, стæй сæ ба-
227
цæттæ хъæудзæп. Цæвиттоп, куы фæрæвдз уæм, уæд уæм
бæрæг кæпдзыстæ’м пæхæдæг, ардыгæй горæтмæ бопцау
йедтæмæ куынæ у...
Дзакко адæмыл йæ цæст ахаста æмæ бафарста:
— Раст пæ зæгъып, нæ хъæубæстæ?
— Раст зæгъыс! Иттæг раст! Адæм фос, мыййаг, не
сты! Æвиппайды сæ куыд авæрæм? — схор-хор кодтой
алырдыгæй.
Афицертæ сæ кæрæдзимæ бакастысты. Сæ зæрдæмæ
иæ фæцыд Дзаккойы иыхас. Уыдои æпхъæл уыдысты
æмæ ныртæккæ фæсивæд.сæ бæхтыл абаддзысты æмæ
семæ ацæудзысты... Ныр сæ бауырныдта: сæ фæндæй
иицы рауад. Уæдæ ма цы бачыпдæуа? Тыхæй ам пицы
саразæн ис. Дæлæ комы нарæджы сæ размæ æрмæст иу
лæппу куы бабада, уæд сыи уый дæр æгъгъæд у. Шкуро-
йы æфсады та ардæм бырсынмæ не ’вдæлы. Иу къорд
дзы куы ’рбацæуа, уæд та сыл, уартæ Дыгургомы парти-
заптæ кæй ныццагътой, уыдопы бон акæндзæ’и.
— Цас æмгъуыд уæ хъæуы, æмæ иæм кæд фæхабар
кæпдзыстут? ’—бафарста ма афицерты хисдæр.
— Куыддæриддæр срæвдз уæм, р#ст уæм тæккæ уы-
цы’бон хабар уыдзæп.
Ныхасы уæвджытæй чидæртæ бахудтысты, «уазджы-
тæй» сæ куыд иичи бафиппайдтаид, афтæ.
Джериханмæ диссаг уый фæкаст, æмæ, кæс-ма, адæм
куыд фепдæрхуызон сты! Мæнæ ахæм стыр афицер-уаз-
джытæ ардæм хæсты размæ куы ’рбацыдаиккой, уæд
сæм Дзаккойы хуызæттæй дзурып дæр иичи суæпдыда-
ид, уыдои сæхæдæг дæр сæ сæрмæ пе ’рхастаиккой ахæм
хуымæтæджы адæмимæ уыиаффæтæ кæпын. Ныр Дже-
риханмæ афтæ кæсы, цыма ацы адæм кæд ахуыргонд
сты, уæддæр Дзакко æмæ Алыксандры раз пицы сты
зонд æмæ хъаруйæ, æвзаг æмæ пыфсæй дæр.
Ницы рауад афицерты балцæй. Иннæ хъæуты дæр
сыи лæвæрдтой ахæм дзуапп æмæ фæстæмæ афардæг
сты. Алыксапдр æмæ йе ’мбæлттæ адæмæн æмбарын код-
той, болыпевиктæ чи сты, цæуыл тох кæпынц, цавæр цард
саразыпмæ хъавынц, уыдæтты тыххæй. Дзырдтой сын,
«кадеттæ» кæй хопыпц, уыдон паддзахы рæстæджы уа-
вæртæ фæстæмæ раздахынмæ кæй хъавыпц.
Дыккаг хатт дæр та æрбацыдысты булкъон Хабæйы-
фырты мииæвæрттæ Куырттатæм (ацы хатт уыдысты
æртпссæдзы бæрц) æфсадмæ кæиыны тыххæц. Ныр хъæ»
?28
бæрдæрæй дзырдтой. Тæрсын кæпын æмæ æртхъирæн-
тыл нæ бацауæрстой. Фæлæ та ацы хатт дæр фæуæлахиз
сты, Куырттаты комæй Ленины партийы цы цыппар-
фопдз лæджы уыди, уыдоы. Развæлгъау адæмæн хъуыд-
даг бамбарын кодтой æмæ фæсивæдæй иутæ сæхи ба-
фæсвæд кодтой, иынæтæ та партизантæм ацыдысты.
Æртыккаг хатт урсытæ Куырттаты коммæ ыал фæ-
зыпдысты. Ног æфсад æмбырд кæныпыл иал уыдысты,
сæхи салдæтты уромынæи дæр пицыуал фæрæзтой. Æмæ
сып 1920 азы уалдзæджы Арвыкомы уæрæх фæндаг нал
фаг кодта лидзыпæн. Лыгъдысты меиьшевиктæ Гуырдзы-
стонмæ.
Советоп хицауад пыр æнусмæ æрфидар Цæгат Иры-
стоиы. Цы ма баззад урсгвардийы æфсадæй? Æрмæст
быпæттоп фæлхортæ. Бæрзонд хæхтæй лæгъз быдыры
’хсæн тар хъæдты бабырыдысты æмæ стонг бирæгъы лæ-
бурд кæнынц фæпдаггонтæм. Алы комы дæр — баидæ.
Цымæ ма цæмæ æихъæлмæ кæсынц? Уæдæ иæм кæд
Врангелы æфсад фæзыниккой, зæгъгæ, бадыпц æмæ æп-
хъæлмæ кæсыпц. 1920 азы фæззæджы Сырх Æфсад
Врапгелы афицерты Сау денджызы куы бакалдтой, уæд
дæр ма Хъобангомы æмæ Куырттаты комы æмбæхсæг
урс бандитты балтæ цæмæдæр æихъæлмæ кастысты...
Уыцы рæстæджы советоп хицауад та пог царды кой
кодта. Быдыр-бæстæйы бопджынтæм цы уæлдай зæххы-
тæ уыд, уыдоп’айста æмæ сæ радта мæгуыр хæххои адæ-
мæн. Куырттаты комы цæрджытæ зæхх райстой, Фыййаг-
дон быдыры кæм басабыр вæййы, раст уыцы ран æмæ йæ
схуыдтой «Нарт».
Комы рæбын цы цыппар хъæуы уыд, уыдопæй ма баз-
зади цыппар хæдзары, иннæтæ иууылдæр быдырмæ ра-
лыгъдысты. Хæрисджыпæй Дзывгъисмæ цы хъæутæ ис,
уым ма баззад фылдæр цæрджытæ. Кæй йæ фыдæлты
уæлмæрдты цурæй йæ къах нæ хаста, кæмæ та пог зæх-
хыл ног цард аразыпы пыфс нæ разынди. Дыууæ дихæй
чи æрцарди, ома бинонтæн сæ иутæ — быдыры, иннæтæ
ам, хохы, уыдон та фылдæр уыдысты.
Джерихапы фыд иæ алыгъд быдырмæ: ныр хохы дæр
фæпарахат сты хуымтæ æмæ уыгæрдæнтæ.
Афтæ хъуыды кодтой Джериханы бинонтæ æмæ уал
цардысты Куырттаты комы.
Азæй аз фидардæр кæпы советоп хицауад. Ныр
Куырттаты комы хъæуыхицау нал ис, фæлæ хъæусоветы
229
сæрдар, адæм сæхæдæг се ’хсæнæй кæй сæвзæрстой,
ахæм лæг. Комы фæзынд дыууæ скъолайы.
Гъе, фæлæ цард йæхæдæг дæр хæххон фæндаджы
хуызæн у: куы фатау растæй тæхы размæ, куы хуылыдз
сæнары фæздæгау ныкъкъæдзтæ вæййы, куы тыхулæфт-
гæнгæйæ къæдзæхтыл хæрдмæ хилы, куы та сæрбпхъуы-
рæйттæй уырдыгмæ, коммæ атулы.
АХУЫРГÆНÆГ ЗАУЫР
Дæллагхъæуы скъолайы ахуыргæыæг 'Зауыр æрыгон
лæппу уыд. Куыддæриддæр астæуыккаг скъола каст фæ-
цис, афтæ ардæм æрбацыдис æмæ ахуыргæпæгæй кусып
райдыдта. Зауыр быдыр-бæстæйы райгуырд, уым схъо-
мыл. Горæтмæ æввахс хъæутæй искуы кусыны фадат ын
уыди, фæлæ уæддæр равзæрста ацы бынат. Куыд фе-
хъуыста, афтæмæй сæ фыдæлтæ быдырмæ Куырттаты
комæй ралыгъдысты. Зауыр бирæ ныхæстæ хъуыста
Куырттаты ком цы диссаджы рæсугъд у, уый тыххæй.
Иæ фыды фыд-иу хохаг таурæгътæ дзурып куы райдыд-
та, уæд æм-иу хъусыпæй пал æфсæсти.
Фыццаг хатт ардæм куы ’рбацыд, уæд æм хæххон
æрдз фæкасти, йæ кой-иу куыд кодтой, уымæй ноджы
рæсугъддæр. Дзывгъисы дæле «Хъæдæргъæвæн» кæй хо-
нынц, уым æрлæууыди, æмæ нарæг коммæ кæсынæй нал
æфсæст. Уæрдоны хицауæй хатыртæ ракуырдта æмæ иы-
дæр амæлттæй ныббырыд доны былмæ. Кавказы хæхты
кæмттæй кæм нæ уыди, фæлæ дзы ахæм нарæг ком нæма
федта. Уæле хохæй къæдзæхдур рахауд, фæлæ комы бын
Фыййагдонмæ æххæст нæ ныххæццæ, комы дыууæ фахсы
астæу ныссагъд, æмæ ауыидзæгæй баззад. Дои згъоры
йæ бынты.
Къаддæр диссаг æм нæ фæкаст, уыцы нарæг нучы
сæрты цы фæндаг цыди, уый. Иу æрæгвæззæг ацы Хъæд-
æргъæвæны цас фыдæбон бавзæрста, уый дзы никуы фе-_
рох уыдзæн. Дæллагхъæуккæгтæй иуы бæхуæрдон бах-
хуырста æмæ араст сты горæтмæ чингуытæ, тетрæдтæ
æмæ æидæр ахуыргæнæп дзаумæттæ æлхæпыимæ. Уыр-
дæм æнæфыдбылызæй аирвæзтысты. Дыууæ боны фесты
горæты. Æртыккаг бон рараст сты фæстæмæ. Уæрдоны
гуыффæ йедзаг чингуытæй, тетрæдтæй. Бадæн фæйнæ-
гыл бадтысты дыууæйæ — бæхтæрæг æмæ ахуыргæнæг.
230
Куыддæриддæр горæты гыбар-гыбургæпаг тымбыл дой-
паг дурæй астæрд уыигтæй рахызтысты, афтæ бацин
кодтой, ныр кæд нæ сæры магъз нал æикъуысид, зæгъгæ,
фæлæ сæ цин бирæ нæ ахаста. Иу раи æлыгхæццæ сау-
мæр-цъыфы сæ уæрдоны цæлхытæ суапг сæ мæсчъытæм
афардæг сты. Тыхтæй-фыдтæй ма сæфтыдтой сæ уæрдон,
раппæрстой йæ хъæбæр зæхмæ. Æмæ сып, æвæдза, уый
дæр ципы хос фæци. Ам аирвæзтысты, фæлæ ма фæнда-
гыл цас фæфыдæбон кодтой! Горæтæй Джызæлы æхсæн
цы бавзæрстой, æрмæст уый дæр сын фаг уыди.
Æрталынггæрæттæ, афтæ бахæццæ сты Дзуарыхъæу-
мæ. Уæды опг рæстæг дзæбæх уыд, Фæлæ уалынмæ бæс-
тæ фæлурс мигъты бын баталынг æмæ райдыдта фæззы-
гоп лыстæг-æртах уазал къæвда. Æхсæвы æвиппайды
фæирд ис. Зауыр бацин кодта, райсоммæ хорз рæстæг
фæкæпдзæп, зæгъгæ, фæлæ йе ’мбал мæты бахауд: уыцы
къæвда æмæ уазалы фæстæ цытæ кæндзысты Хъæдæр-
гъæвæны? Зауырæн пицы загъта: уый та цы зоны, Хъæд-
æргъæвæн цы у, уымæн. Бафысым кодтой дæллагхъæук-
каджы хæстæджытæм. Райсомы араст сты боиыцъæхтыл.
Фæззыгон бон цыбыр у. Хъæдæргъæвæпмæ рухсæй куы
пæ бахæццæ уой, уæд бабып уыдзысты бæхæй, уæрдо-
иæй. Уæдæ сæхицæн дæр æдас кæм уыди. Куыд мидæг-
дæр цыдысты, афтæ сагъæсджыпдæр кодта бæхы хицау.
«Куыд уыдзæп Хъæдæргъæвæп? Кæд, мыййаг, фæпда-
джы гакъæттыл их фæхæцыд, уæд ма куыд бацыдæуы-
дзæн æд бæх, æд уæрдон?» Цæлхвæды æмæ бæхты къах-
вæдты цы дондзæстытæ баззад, уыдоп тæиæг ихцъар
æрбавæрдтой. Цыма бæлццæттыл худгæ кæиынц, афтæ
æрттивынц мæстæймарæгау.
Хъæдæргъæвæпы баййæфтой æртæ галуæрдонджыны,
куырттатыкоймæгтæ. Галджыптæ фæхъæлдзæг сты æмæ
Зауыры æмбалимæ тæрхæттæ райдыдтой. Хъæдæргъæ-
вæнæй цæмæй æнæфыдбылыздæрæй бахизой, уый тых-
хæй сæ исты кæнып хъуыдп. Ацы фыдвæидаг æртиссæдз
метры бæрц йедтæмæ бæргæ пæ уыди, фæлæ дзы адæй-
магмæ йæ алы уылыпгæй дæр мæлæт касти. Зауыритæ
уым кæй баййæфтой, уыдон дыууæ йедтæмæ пæ уыдысты
æмæ сæ иыфс пицæмæ бахастой. Фæлæ цыппар лæджы
боп бирæ у.
Афои бæргæ иæма уыд афтæ фæуазалæи. Стæм аз
пыйих вæййы фæпдаг ацьт афои.
Зауыр исдугмæ дзæбæх пе ’мбæрста, галджыптæ аф-
231
тæ тынг цæмæн мæт кæпыиц, уый. Фæлæ чысыл фæстæ-
дæр бамбæрста алцыдæр. Бæлццæттæ æрæмбырд сты
раззаг уæрдоны алы фарс. Иæ хицау ахæцыд галты сæр-
босыл. Дыууæйæ хæцыпц уæрдоны рæтæпæгъдты кæрæт-
тыл. Галтæ ахæрд кодтой. Фæлæ кæм. Сæ къæхтæ ихцъар
фæндагыл пæ хæцыпц, фæцъыгъгъуытт ласыиц, иу цæс-
тыфæпыкъуылдмæ ферттивынц сæ сæфтæджытæ æмæ та
гал йе ’мбудтæ зæххыл æрцæвы.
Баурæдтой галты. Лæгтæй иу райста бæлццæтты уæй-
лагнымæттæ æмæ сæ галты размæ байтыдта фæндагыл.
Галтæ сыл бахызтысты æпæфæбыргæйæ. Уæрдон фыц-
цаг пымæты кæронмæ куы батылд, уæд фæстаг нымæт
суæгъд, галты размæ та йæ баскъæфтой æмæ та йæ фæн-
дагыл айтыдтой.
Уæрдон стылди хæрз сыпдæггай. Нымæттæ-иу галты
размæ чи авæрдта, уый æгæр бирæ рауай-бауай кæиыи
хъуыди — цы нымæт феуæгъд, цалынмæ-иу уый размæ
скъæфта, уæдмæ-иу уæрдоп æнцад лæууыди.
Зауырмæ хардзау æркаст, иуварс кæй лæууыд, уый.
«Исты куыст мып цæуылыæ бахæс кодтой, æви мыл сæ
зæрдæ пæ дарынц?»
— Аипп ма уæд, фæлæ сымах удисынмæ дæр’ куыпæ-
уал æвдæлы, уæд дзы мæнмæ ницы куыст хауы?
Зауыры пыхасмæ галты хицау уæрдои фæурæдта
æмæ йæ мидбылты бахудт.
— Дæ цæрæпбоп бирæ, ахуыргæнæг! Махæп дæм пæ
цæсгом пæ бахъæцыд... Уазæг дæ...
— Уастырджистæн, ахуыргæиæг раст зæгъы. Цы-
фæнды уазæг æмæ хицау дæр уæд, уæддæр ирон лæг у
æмæ йæм æфсарм ис,— фæбузпыг Зауырæй дæллаг-
хъæуккаг.— Горæтæй Джызæлмæ цал раны ныссагъд пæ
уæрдоц æмæ-иу ахуыргæпæг мæпæй фæраздæр...
Ахуыргæпæгæн дæр дзы куыст разыпд, пымæт-иу
куыддæриддæр феуæгъд, афтæ-иу æй фелвæста æмæ-иу
æй размæ баскъæфта. Таугæ та-иу æй раззаг акодта.
Галты цыд фæрæвдздæр. Ныр сæ æрлæуу-æрлæуу нал
хъуыди. Схæццæ сты гакъæтты тæккæ сæрмæ. Ардыгæй
та фæндаг дæлæмæ, коммæ фæуырдыг.
Ам уæрдопы цæлхытæ гуыффæмæ пыббастой! Тулгæ
куыд нæ кæной, уый тыххæй. Цæлхыты цæхгæрмæ атъы-
стой мих. Уырдыджы ныццæуыи сып зыпдæр рауад. Уæр-
дон1р1 цæлхытæ зилгæ нал кодтой, фæлæ-иу фæцъыгъ-
гъуытт ластой ихвæпдагыл æмæ-иу иымæттæ дæр семæ
232
ахастой. Æфсопдз галты сыкъатыл нындæгъд æмæ адæй-
магмæ афтæ касти — ныртæккæ сæ арæдувдзæн. Сæрбо-
сыл хæцæг йæхи иыббыцæу кодтз æфсопдзмæ, уисæй æв-
зиды галты бырыпчъытæм. Фос дæр, мæгуыр, цы фыд-
былыз сæм кæсы, уый цыма зонынц, уыйау сæ раззаг
къæхтæ садзгæ хæссыпц, фæлæ та фæстæгтæ фæбырыпц
æмæ та уæд гал йæ зæпджыхъултыл æрхауы. Алчпдæр
æмбæрста, иугæр уæрдоп куы арæуæг уа, уæд гакъошл
фæзилып пал бафæраздзæн æмæ — дæ ,балгъитæг аф-
тæ! — дæлæ, доны сæрмæ ауыпдзæгæй цы дур баззад,
уый уæле комы бамидæг уыдзысты. ’
Тыхтæй-фыдтæй ныххæццæ уæрдои доны былмæ. Ныу-
уагътой йæ уым æмæ раздæхтысты, дыккаг уæрдонмæ.
Уый дæр æрбаирвæзып кодтой фыццаджы хуызы. Æр-
тыккаджы дæр. Бæхуæрдонимæ архайып сыи зындæр
уыди. Галтæ сæрæй тыхджындæр сты. Æфсопдз урæдтой
сæ сыкъатæй. Фæлæ,бæхæн йæ хамут йæ хъустæ куы ал-
вæста, уæд-иу йæ боп иицыуал уыди.
Бæхуæрдон дæр галтæм куы ныххæццæ, уæд, цыма
бæлццæттæ зыпдонæй раирвæзтысты, афтæ сулæфыды-
сты. Чидæр та сæ Дзывгъисы дзуарæн арфæтæ кæныпмæ
дæр фæци.
Зауыр хъазгæмхасæиты кувæгмæ бадзырдта:
— Гæнæн нæй! Уадз æмæ уал фæндаггонтæи, Дзыв-
гъисы дзуар æххуыс кæнæд. Рæхджы Советон хицауад
ам ахæм фæидаг æрбакъæртт кæндзæн æмæ Хъæдæргъæ-
вæиæн йæ иом дæр ничиуал зоидзæп.
— Хуыцау мæ уыцы амондджып бонмæ ма амарæд,
стæй-иу уыйфæстæ цы-фæндыдæр уæд.
— Гъæй, мæ хæлар, æгæр бирæ азтæ цæрынмæ нæ
хъавыс? — мæстæймарæгау æм бадзырдта иппæ бæлц-
цон.
— Мæпмæ гæсгæ та æгæр цыбыр æмгъуыд скодта нæ
цардæн,— дзуапп ып радта Зауыр.— Фылдæр-фылдæр
дæс азы фæстæ ам уыдзæи хорз уæрдоивæндаг.
Ныхас куыдфæстæмæ хъазыпмæ аздæхт. Æмæ цæ-
уылпæ кодтаиккой хъазæп пыхæстæ. Ныр сыи коммæ
ахауыпæй тас нал у. Ардыгæй фалæмæ фæндаг лæгъз у.
* * *
Зауыр бавдæлд, æмæ хъусыпæй кæмæ иæ фæллад,
уыцы фыдæлтыккоп таурæгътæ æмæ кадджытæ йæхæдæг
233
фыссын æмæ æмбырд кæпып райдыдта. Дæллагхъæуы
хæд сæрмæ ис иу цыргъ къуылдым. Йæ цæгатфахс æвип-
пайды фæуырдыг, фæлæ йæм хуссарвахсыл схизæп ис.
Йæ цъупнæй ракæсгæйæ адæймаджы сæр разилы.
Къуылдымы тæккæ цыргъыл пыртæккæ дæр ма лæууы
бæрзонд дурын мæсыг. Йæ алы фарс — бирæ хæдзæртты
бынæттæ. Ныры цæрджытæй ничиуал зопы, ацы рап
фыццагдæр чи æрбынат кодта, уый. Æрмæст ма баззад
хъæуæи йæ пом — Уæллагсых.
Æвзæр быпат иæ равзæрста уыцы фыццаг æрцæрæг.
Уæды уавæртæм гæсгæ йыи тыхгæпæг тых пе ссардтаид.
Зауыр уарзта уыцы хъæууаты сæрмæ мæсыджы раз
бадыи æмæ уырдыгæй фæлгæсып. Цыма-иу ам бадгæйæ
йæ цæстыты раз ирддæрæй сыстадысты, зæронд лæгтæ
йыи цы рагон таурæгътæ кодтой, уыдон.
Иуизæр та Зауыр рараст Дæллагхъæуæй. Барзьь
хъæуы сæрмæ куы ’рбахæццæ, уæд Хæкъуынайы цъуппы
быпты базылд. Уыцы рæстæджы Джерихап йæ фос хыз-
та Уæллагсыхы къуылдымыл. Уыдис изæрырдæм. Цæга-
тæй дымдта сатæг дымгæ. Фос фæсæмбисбоны ривæды
фæстæ апырх сты къуылдымы фахсыл.
Джериханæй уысмы бæрц дæр нæ рох кодта Лепиныл
зарæг скæыыны хъуыды, æмæ та ныр дæр йæ зæрдыл æр-
балæууыд. Базарыд йæхинымæр. Æвæццæгæп, цыдæр
ног здæхтыл фæхæст. Хъæрдæрæй базарыд. Стæй ноджы
хъæрдæрæй æмæ æвиппайды фæхъус. Ахæм хъæрæй зард
æвæдза хъæумæ дæр фехъуысдзæн. Искæйы хъустыл куы
æрцæуа æмæ йæ куы бафæрса: «Уый та дыи цавæр зарæг
у?» Уæд ын цы зæгъдзæн? Уæвгæ уымæн дæр гæнæн ис.
Фос æнцад хизынц. Джерихан бацыд къуылдымы фал-
лаг фарсмæ, хъæумæ кæцæй нæ зындаид, ахæм рапмæ
æмæ уым фæлварыи райдыдта, йæ зæрдыл цы зæл æрба-
лæууыд, уый.
Уæдмæ фос хуымты кæронмæ бахæццæ сты. Хъæуæй
хъæр кæнып райдыдтой фыййаумæ. Уыдои æихъæлдтой,
æмæ искуы бафынæй кæнæ хъазыныл фæцис. Джерихан-
мæ та фæскъуылдыммæ кæцæй байхъуыстаид адæмы
хъæр
; Раст уыцы рæстæджы Уæллагсыхмæ фæцæйцыд
ахуыргæнæг Зауыр. Уый раздæхта фосы къуылдымы
’рдæм. Уæллагсыхы хъæууаты хæлддзæгтæм куы бахæц-
цæ, уæд зарæджы хуызæп цыдæр йæ хъустыл ауад. Йæ
мидбынаты фæлæууыд æмæ бæстопдæр байхъуыста.
234
Æцæг, чидæр зары! Фæлæ уый цавæр зарæг у? Уайтагъд
аскъуыйы, æмæ та цыма погæй райдайы. Уынæр кæцæй
цыд, уырдæм æвгвахсдæр куы бацыд, уæд йæ хъустæ ах-
сып байдыдтой иу дзырд: «Лепин». Исдугмæ Зауыр фен-
хъæлдта, Лениныл фыст чи æрцыд, кæд исчи ахæм æм-
дзæвгæ кæсы, зæгъгæ.
— Байрай, фыййау,— бахъæр кодта Зауыр дæрддзæ-
фæй. Джерихан йæ мидбынаты фесхъиудта. Фефсæрмы.
— Зарын дæр хорз у, фæлæ дæ фос адæмы хуымтæ
бахордтой...
Зауыр йæ ныхас æххæст пал фæци, афтæ Джерихан
уыцыиу сæррæттæй къуылдымыл алæууыд. Фосы йæхи
’рдæм здæхтæй куы федта, уæд фæзылд Зауырмæ æмæ
бахудт.
— Нæ дæ уырны? Æз сæ раздæхюн фæстæмæ. Гъе
æмæ мын уыцы хорздзинад бафид. Æрдæбоп кæй зарыд-
тæ, уый азар... Æмæ дæ фос дæр бирæ уæит! — Зауыр
райста Джерихаиы къух æмæ тъæпæн дурыл æрбадг.
Фыййау æнæдзургæйæ райста ахуыргæнæджы къух. Ныр
дæр ма æфсæрмы кодта. Уæвгæ та дзы Зауыр æртæ-цып-
пар азæй хисдæр нæ уыдаид.
— Дæ пом дып нал хъуыды кæпын... бахатыр кæи,—
загъта Зауыр. Фыййауæп йæ ныхас æхсызгон уыди. Цы-
ма йæ уæды оиг дæр хорз зыдта.
— Джерихан.
— Æмæ аипп ма уæд, Джерпхап, фæлæ скъоламæ
цæуылпæ цæуыс?
— Æмæ-гъа,— æрæджиау дзуапп радта лæппу. Фæ-
лæ йæм, æвæццæгæн уый æгъгъæд нæ фæкаст, æмæ ма
йыл бафтыдта: — Мæнæ ацы фосæи дæр хицау хъæуы.
— Фос ацы комы алкæмæ дæр ис. Уæддæр æрвитыпц
сæ сабиты скъолатæм. Никуы цыдтæ?
— Аз æмæ æрдæг фæцыдтæи, гыццыл ма куы уыдтæн,
уæд, стæй мæ нæ фыд пал бауагъта.
— Цæуылнæ?
— Æмæ-гъа! Уæрыччытæ нымайын, дам, базыдтай,
æмæ, дам, дын æгъгъæд у.
— Уæвгæ дæ фæндгæ кæны ахуыр кæнын?
— Куыпнæ ма! Фæлæ гыццыл лæппутимæ куыд ахуыр
кæнон? Стыртæи дæр, дам, уыдзæн скъола, афтæ дзырд-
той ибои кæмсæмолты æмбырды æмæ уæд ахуыр кæн-
дзынæн.
— Фæлæуу-ма, дæ иом Джерихап у, загътай? —
235
Зауыр ацы хатт уæлдай бæстондæр бакаст фыййаумæ,
цыма йæ зæрдыл пог цыдæр æрбалæууыд, уый хуызæп.
Джерихап æм пицы сдзырдта. Æмæ та уæд Зауыр ба-
фарста:
— Лешшыл зарæг кæиы, зæгъгæ, кæмæй загътоп,
уæдæ уый ды дæ?
Джерихаи та ныр дæр дзурып пицы сфæрæзта. Зауы-
ры бауырныдта, ай-размæ йып кæй кой чындæуыд, уыцы
лæппуйыл кæй фембæлд, уый.
Фæлтæрд ахуыргæнæг нæма уыд Зауыр. Æфсæрм-
дзаст сабийы суй хъуыдытæ æпцоиæй иæ райхæлдтаид,
фæлæ йып Джериханимæ æпцоп дзурæи уыди. Иæхæдæг
дæр уымæй бирæ хисдæр кæй пæу, æвæццæгæп, уымæ
гæсгæ. Фыййау уайтагъд бафиппайдта, ,ахуыргæнæг ыл
кæй нæ худы, ас лæгау æм кæй дзуры æмæ йып йæ зæр-
дæйы дуар байгом кодта.
Æз Ленипыл зарæг кæпып зæгъын, бæгуыдæр, йæ
цæсгом пæ хъæцы. Уыцы хъуыддаг саразынæп стыр лæг
хъæуы. Дыууæ азæй фылдæр куы рацыд Лепипы амар-
дыл, уæд ыл пыропг цæуылпæ исчи скодта зарæг? Æгас
хъæурæгъау тыхгæиджытæй чи байсы кæнæ йæхи сти-
гъып чи нæ бауадзы, ууыл уайтагъд зарæг куы акæныпц,
уæд Лепипыл цæуылпæ исчи æрхъуыды кодта? Мæгуыр
адæмтæп сегасæи дæр æппæт бартæ уый куы радта.
■— ,Гъемæ дæ, Джерихан, цы къуылымпы кæпы? —
бафарста Зауыр, цыма йæхи æрдхорд-æмгаримæ дзуры,
афтæ фæлмæн хъæлæсæй.
— Зарæгæп йæ хъæлæсыхатт æрцахсын, чи зопл, мæ
къухы бафта, фæлæ йæ пыхæстæ...
— Гъе,— бахудт Зауыр,— дæ хъуыддаг раст. Æлайт-
ма афтæ у. Зарæгæп йæ тæккæ зындæр æмæ ахсджиаг-
дæр, ды хъæлæсыхатт кæй хопыс, уый, йæ мотив у. Зарæг
хъуамæ макæцы æндæр зарæджы хуызæи уа, хъуамæ рæ-
сугъд зæла æмæ адæмы зæрдæмæ арф хиза. Йæ ныхæсты
тыххæй та дып афтæ зæгъинаг дæн. Зарæггæнæг хъуамæ
зона, зарæг кæуыл кæны, уыцы лæг адæмæп цы хорздзи-
над ракодта, уый. Дзырдæи зæгъæм, Дриаты Аптъопы
зарæгæй. Æлдæртты æмæ къпйæзты ныхмæ тох кодта,
æмризæджы дзьт рызтысты. Æмæ зарæджы пыхæстæ дæр
уымæ гæсгæ конд сты. Хъуыды-ма кæныс: «Хъуды кæмт-
тæ, дам, коммæ лæбырыпц. Аптъоп бадзуры: «Махæп пе
’лд’æрттæ уæрммæ фæбырыиц»... Кæнæ Таймуразы зарæг.
Цуаиы ацыд Таймураз. Цы саг амардта, уый куыд ба-
236
стыгъта, афтæ йæ баййæфтой æлдæрттæ сæ фæсдзæуин-
тимæ. Таймураз сын загъта: «Фысым бакæнут, физонæг
бахæрут, уазджытæ!» Уыдоп та йын афтæ: «Дæ физонæг
дæр мах куы у æмæ дæхæдæг дæр мах куы дæ, хæххон
дзигло». Хъуамæ йæ уацары акодтаиккой, хъæубæсты
рæгъæуттæ атардтаиккой. Фæлæ Таймураз стыр хъару
равдыста. Æлдар æмæ йæ фæсдзæуинтæй иукъорды
амардта æмæ хъæубæсты рæгъау тæлæт нæ ауагъта.
Гъемæ зарæджы дæр ахæм пыхæстæ ис. Лепип мæгуыр
адæмæн цы хæрзтæ ракодта, уый дын амонын нæ хъæуы.
Дæхи цæстæй йæ федтай. Кæд дæ, мыййаг, ме ’ххуысы
сæр бахъæуа, уæд-иу æфсæрмы ма фæу. Сæрмагондæй
дæ мæп агурæг цæуын иæ бахъæудзæи. Мæпæ ацы
къуылдымыл арæх вæййыи мæ тетрадимæ. Сбаддзыстæм,
æмæ-иу фæпыхæстæ кæпдзыстæм.
Зауыр систа йæ палтойы дзыппæй фæлмæпцъар бæз-
джыи тетрад æмæ йып йæ сыфтæ рафæлдæхта. Джери-
хан куыд федта, афтæмæй йæ фылдæр æмбис фыст
уыдис.
Лæппу сцымыдис. Зарæджы бирæ пыхæстæ пæ вæй-
йы. Уагæры уыцы стыр тетрады цытæ фыст ис? Йæ цæс-
том пæ хъæцыд, фæлæ уæддæр бафарста:
— Ахуыргæпæг, бахатыр мыи кæп, кæй дæм уæпдыи,
уый, фæлæ дæ тетрады уыйбæрц бирæ цытæ фыст ис?
— Цæмæп афтæ зæгъыс. Æгайтма дæ исты базопып
фæпды... Ардæм ахуыргæпæджы куыст кæпыпмæ куы
цыдтæн, уæд мып мæхи ахуыргæнæг бафæдзæхста рагоп
царды цаутæ, аргъæуттæ, æмбисæпдтæ æмæ таурæгътæ
фыссып. Зæронд лæгтæ сæ куыд дзурыпц, афтæмæй.
Стæй, пыры царды мæхæдæг цы уынын, уыдæттæ дз:р
фыссын. Дзырдæн зæгъæм, дæ зарæг куы сцæттæ уа,
адæмы рæнхъы куы рацæуа æмæ йæ зарыи куы райдай-
ой, уæд уый дæр мæ тетрадмæ бахæсдзыпæп. Куыд æй
райдыдтай, чи дып феххуыс кодта, уыдопæй алкæйы кой
дæр скæпдзыпæн.
Джерихан ноджы сцымыдисдæр. Цымæ куыд фыст
вæййыпц? Таурæгъгæпджытæ сæ куыд фæдзурыпц, аф-
тæ?
Зауыр бамбæрста йæ мид-зæрдæмæ фыййауы бæл-
лиц æмæ загъта:
— Кæд дæ фæпды, уæд дын дзы истытæ бакæсоп.
— О.
237
Зауыр ын бакасти, &цы комы чи æрцыди, ахæм æцæг
хабар.
Дыууæ мыггаджы туджджынтæ уыдысты. Адæм се
’хсæп бацыдысты, фæлæ нæ фидыдтой. Иуахæмы, мард
чи фæцис, уый æфсымæр фембæлд марæгыл. Хъæдæр-
гъæвæпы тæккæ нарæджы. Сæ иу хохæй рацæйцыд, инпæ
та быдырæй здæхти. Фæпдагæй азилæи пичердæп уыди.
Дыууæ туджджыны дæрддзæфæй базыдтой кæрæдзийы.
Марæг айтæ-уыйтæ нал фæкодта, фæлæ йæ бæх цæхгæр
фæзылдта æмæ цæсты фæныкъуылдмæ комы фæтар ис.
Ауындзæг дуры бын, Фыййагдон æрра хæлбурцъытæ
кæм кæны, барæг æмæ ма бæхæн уырдыгæй фæзынд сæ
сау æндæрг, стæй æрбадæлдзæх сты. Тугисæг батагъд
кодта сæ хъæумæ. Лæппуты арвыста хъæуы дзырддзæу-
гæ лæгтæм æмæ йæм, фæдисмæ цæуæгау фæзындысты.
Радзырдта сын йæ фембæлды хабар’æмæ загъта:
— Ацæут æмæ йæ бабæрæг кæнут. Æвæццæгæн,
удæгас иал у. Иæ мард ын сæмбæлын кæнут йæ хæдза-
рыл. Фæлæ, цынæ вæййы, кæд нæ бабын, уæд ын зæгъут:
абопæй фæстæмæ фидыдыл нымад фæуæм. Мæнæй афтæ
æфсæрмы чи кæны, мæн афтæ чи нымайы, уый лæг у æмæ
мып уыимæ хæларæй цæргæ у.
Фæдисæттæ бæхтыл абадтысты æмæ Хъæдæргъæвæ-
пы бамидæг сты. Сæрæгасæй ныййæфтой барæджы.,Иæ
бæх дæр æмæ йæхæдæг дæр фæцъæррæмыгъстытæ сты,
фæлæ мæлæтæй фервæзтысты. Уыйадыл дыууæ тудж-
джыиы бафидыдтой.
Зауыр копд фæци йæ хабар æмæ фæрсæджы каст ба-
кодта фыййаумæ.
— Куыд дæм фæкаст?
— Æмæ-гъа! Æз дæр æй фехъуыстон. Æцæг хабар
уыд. Дада сын сæ нæмттæ дæр зоны... Фæлæ уый цы
диссаг у?
— Куыннæ? Лæджы æфсарм, лæджы кад æмæ æгъ-
дау, адæймагæн аргъ кæпын — уыдон рагæй иырмæ дæр
хорз миниуджытыл нымад, уыдысты... Тугхæсджын туг-
исæгæй лидзæг фæуыдаид, уæд уый худинаг у, лæгыл
нымад пал уыдаид. Комкоммæ куы бацыдаид йæ тугисæ-
джы размæ, уæд та сæ схæцын хъуыди, хъуамæ сæ дыу-
уæйæ иу фæмард уыдаид... Фæлæ туджджын æгъдау-
джын æмæ хъæбатыр лæджы ми бакодта. Адæм дзы
сеппЬет дæр разы уыдысты... Афтæ пæ?
— О, æз дæр фехъуыстон ахæм хабæрттæ. Иу лæг,
238
дам, фæтуджджын, мæсыгмæ бахызт æмæ æддæмæ пал
цыди. Тугисджытæ йæ фæдыл зылдысты, фæлæ йыл æд-
дейы никуы хæст кодтой. Уæд иухатт сæ тæккæ сæрæн-
дæр чи уыд, уый йæхиуыл кæйдæр дарæс скодта, схон-
джын дамбаца йæ цухъайы бын æмбæхст, афтæмæй ба-
цыд мæсыджы бынмæ æмæ фæлывд хъæлæсæй лæгмæ
йæ помæй сдзырдта: «Дæ хæрзæггурæггаг мæн, мауал
тæрс, де знæгтæн сæ тæккæ сæрæндæр абон амарди»
Уæд, дам, мæсыджы бадæг нырдиаг кодта: «Хæрзæг-
гурæггаг пæ, фæлæ мæм фыдуацхæссæг куы фæдæ. Уæй,
цæй æнамоид бопы райгуырдтæп! Иуæй мæ къух æпæ-
бары аирвæзт, иинæмæй та ма афтæ æпхъæл уыдтæп: чи
амард, уый æфсымæримæ бафидауып бафæраздзынæп.
Фæлæ кæд уый дæр нал ис, уæд дывыдон! Иннæтæ æгъ-
дауыл сæ туг райсын дæр нæ базондзысты æмæ бафида-
уын дæр».
Стæй уæд рахызт мæсыгæй, йæ цæссыг калгæ. Уæд
æм туджджып дæр йæхи раргом кодта æмæ загъта:
— Уæдæ кæд мæ зиаиыл æцæг афтæ хъыг кæпыс,
уæд ацы уысмæй фæстæмæ нæ хæрамдзинад фесæфæд,
не ’хсæн баззайæд хæлардзинад,— æмæ йæм йæ къух
радта.
Зауыр уыцы таурæгъ йæ тетрады фыссыпмæ куы фæ-
цис, уæд Джерихан фæныфсджындæр.
— Ноджыдæр ма зоныи ахæм хабæрттæ... Уæртæ пæ
бакомкоммæ цы хъæу ис, уыдон иу бон Лæцы сæрвæтмæ
сæ, фос батардтой. Зыдтой, загъд дзы кæй рауайдзæн
æмæ ацыдысты иукъордæй. Сæ иу ма йемæ трпп дæр
айста. Лæц сæм ралæбурдтой ноджы фылдæрæй æмæ
сæ фæнадтой кæм къухæй, кæм лæдзджытæй. Топп кæ-
мæ уыд, уыцы лæджы дæр. Сæхимæ йын куы бауайдзæф
кодтой топп дæм куы уыд, уæд дæхи нæмып куыд бауагъ-
тай, зæгъгæ, уæд сын загъта: «Арæбын, уыдоиæй иумæ
дæр иæ уыд æхсæнгарз æмæ сæм æз топп куыд райс-
таин?»
Æмæ дæлæ комы цы хабар æрцыд, уый дæм фыст
нæу? Иу фæрсаг ком Джизи хуыйны. Уым иу къæдзкъух
гуыбыр лæг (йæ ном Цогыл) йæ уæрдоны горæтмæ фæ-
цæйцьтд. Фæндагыл йæ размæ фæци пъырыстыф. Иæ ра-
зæй цы стражпиктæ уыд, уыдои æм ныхъхъæр ластой:
«Иуварс аздах дæ уæрдоп!» Цогыл хъæр фехъуыста, фæ-
дæ йæ уæрдон иуварс нæ аздæхта. Схъуып ис стражнич-
239
чытимæ. Уæдмæ йæм бахæццæ пъырыстыф æмæ йæ
фæрсы:
— Зæгъгæ дып куы кодтой, уæд дæ уæрдон цæуылнæ
аздæхтай?
— Ироп æгъдаумæ гæсгæ афтид уæрдон кæнæ сар-
гъы бæхтæ аздæхынц фæсвæд.
— А уæдæ дын ирон æгъдау! — пъырыстыф ехсæй
æрриуыгъта мæгуыр лæджы. Цогыл æм фæлæбурдта,
бæхæй йæ æртыдта æмæ йын æй цалыпмæ стражииччы-
тæ йæ быпæй скъахтой, уæдмæ пъырыстыфы сау падæй
амардта. Æрцахстой мæгуыр лæджы, уæдæ цы уыдаид.
Тæрхопдопмæ йып радтой йæ хъуыддаг. Ам нæ комæй
бирæ ацыд уыцы бон Дзæуджыхъæумæ. Æхсæпы та йып
авдакат баххуырстой, уымæп æмæ Цогыл лæджы ми ба-
кодта. Авдакаты амыпдæй Цогыл æрмæст иупæг пыхас
загъта тæрхондоны раз. Иæ цæнкуыл къухтæ равдыста
тæрхоны лæгтæм æмæ сæ бафарста: «Ай хуызæи къухтæй
ацы къамбецы хуызæп лæджы фæпæмæп ис?» Æмæ йæ
сраст кодтой. Уыйфæстæ лæгæп йæхи куы фарстой, куыд
бауæндыдтæ уый хуызæн стыр хицаумæ æд стражпиччы-
тæ, зæгъгæ, уæд сып дзуапп радта: «Цæйиæфæлтау мæм
адæм афтæ амыдтаиккой: уый та дæлæ, пъырыстьгф кæй
фæнадта, уыцы Цогыл у, фæлтау мæлæт хуыздæр». Уы-
цы хабар æрæджы уыд, паддзахы рæстæджы.
— Уый таурæгъты къæбиц куы дæ дæхæдæг! — ныд-
дис кодта Зауыр.— Афтæмæи та зарæджы пыхæстæм дæ
иыфс пæ хæссыс. Лепины зарæг цавæр ныхæстæй арæзт
хъуамæ^уа, уый зып базопæп пал у. Фæлæ бавдæлæм
æмæ бапыхас кæнæм, кæд та фембæлдзыстæм, уый тых-
хæй.
Сæ хъустыл ауад цæйдæр хъæр. Хъæуы ’рдыгæй та
фæфæдис сты. Джерихап фестад, акаст æмæ уайтагъд
згъорыпмæ фæцис... Фос та хуымты кæронмæ бахæццæ
сты.
Нал æрбаздæхт Джерихап къуылдыммæ. Æвæццæ-
гæн, фосæп хъæумæ се скъæрып афон æрцыд. Зауыр йæ
бынаты бадгæйæ баззад. Джерихан ып цы радзырдта,
уыдон дзы цæмæй ма ферох уой, уый тыххæй сæ фæбæ-
рæг кодта тетрады. Æпæуи дæр æй хъæумæ йæ къах нæ-
ма хаста.
Ардыгæй худæвæрдау зыиыпц Цымытийы, Барзы-
хъæуы, Дæллагхъæуы æмæ Гулийы хуымтæ. Худæг у,
æвæдза, сæ бакаст. Дурып цæпдтæ æмæ ауæдзæй ауæдзы
240
æхсæнты цы хуымы гæппæлтæ ис, уыдон цы нæ хуызон
сты, ахæм пал ис. Ис дзы æртæдзыхоитæ, фæрæты, фый-
йаджы, сагойы хуызæттæ, æрдыиы къæдзы æнгæс гæп-
пæлтæ, æрмæст дзы расткъуымоп кæй хопыцц, ахæм
хуым не суыпдзынæ. Ранæй-рæтты уадздзæгтæ ахæм иа-
рæг сты, æмæ зып бамбарæн у, дыууæ галы æмæ дзы
дзывыр куыд сарæхсыпц, уый. Уæвгæ, дам, ахæм гæп-
пæлтæ къухæй къахтой бел æмæ къахæпы фæрцы. Уæд-
дæр уыдоы дæр хуымтæ хуыпдысты. Мæнгæй нæ фæдзу-
рынц ахæм æмбисопд. Хæххоп лæг иу бои ацыд хуым кæ-
пыпмæ йæ дыууæ галæй. Схæццæ ис йæ хаймæ. Иæ ны-
мæт иуварс зæххыл æрытыдта, цæмæй схус уа, уый тых-
хæй æмæ райдыдта хуым кæпып. Копд фæцис йæ иу
хуым, дыккаг, стæй та æртыккаг. Цыппæрæм гæбаз та
акъахипаг уыди, фæлæ йæ нал æмæ иал ары. Рацагур-
бацагур байдыдта, фæлæ йæ кой дæр нал. Сфæнд*кодта
сæхимæ цæуып. йæ иымæт систа зæххæй æмæ дып... Йæ
хуым уый бын куы разынид.
КÆМ ИС ÆВДÆЛОН
ФЫЙЙАУ?
Бапыхас кодтой Зауыр æмæ Джерихан, боп фæсгæ-
дæр та кæй фембæлдзысты, уый тыххæй, фæлæ уымæй
ницыуал рауад. Кæд уыдысты фыййауæн йæ фæпдтæ йæ
бар? Кæм феидæуыд æвдæлоп фыййау?
Сæумæрайсом Джериханы хæдзары раз æрлæууыд,
æмбискар чи уыдаид, ахæм барæг. Йæ уæлæ ироп фæ-
лыст: цъæх цухъа, сау куырæт, æвзист роп, хъама æмæ
фысдзармæй худ. Йæ дарæсмæ гæсгæ зæгъæн пæ уыд,
иттæг хъæздыг кæй у, уый. Фæлæ йып йæ бæхмæ чп ба-
кастаид, уый афтæ пал загътаид. Хуымæтæджы адæйма-
джы къухы нæ бафтыдаид ахæм хайуап. Сатæгсау. Тæ-
мæнтæ калы. Быдираг саргъы бæх æмæ хæххон уаргъ-
хæссæн бæхы миниуджытæй æххæст. Бæрзонд æмæ
рæсугъд.
Уыцы рæстæджы Джерихап хæдзарæй рахызт йæ фог
аскъæрынмæ.
— Лæппу, дæ фыд уæхимæ ис? — уыцы цæхгæрæй
бадзырдта барæг Джериханмæ. Лæппумæ аив нæ фæкаст
барæджы ныхас. «Цыма йын сывæллон дæн. Салам цæ-
уылнæ радта?»
16 Ргсстпæнлаг
241
— Алыбон æгас цу, уазæг! Мидæмæ нæм рахиз!
— Марадз рæвдздæр, æпæвдæлон дæи! — иоджы та
барджындæрæй загъта барæг.
Цы йæ бон уыд Джерихаиæи. Уазæгмæ, уæлдайдæр
та хисдæрмæ, фæстæмæ дзурын не ’мбæлы æрыгон лæп-
пуйæн. Джерихан тагъд-тагъд бауад хæдзармæ. Йæ фыд
ракаст уазæгмæ’. Базыдта йæ. Салам радтой кæрæдзи-
йæн. Уазæг æрхызт бæхæй. Æрбацыд кæртмæ. Уæддæр
нæ бакуымдта хæдзармæ. Лæппумæ аив иæ каст хисдæр-
ты иыхасмæ хъусып æмæ дæрддзæф алæууыд.
Барæг æрбафтыди комы рæбынæй, иу-цалдæр мипы
йæм ис фысвос. Æрæджы йæ фос ссыдысты хæхтæм зы-
мæгоп хизæнтæй. Фыййæуттæ йæм фаг ис, фæлæ зæддаг
фысты мæйы дæргъы дуцгæ фæкæнынц æмæ йæ хъæуы,
дуцын дæр чи зоны, ахæм фыййау. Ам фарста йæ хæсгæ-
джыты æмæ йын цалдæрæй загътой: «Кæд йæ фыд сразы
уа, уæд Джериханæй хуыздæр пе ссардзынæ». Фыд иæ
разы кодта, пæхи фосæн дæр хицау пæй, зæгъгæ, фæлæ
уазæг загъта:
’— Фылдæр-фылдæр-мæм бафæстиат уыдзæи мæй, кæ-
нæ фондз къуырийы. Йæ мызд та, ам уæхимæ фыййауæн
уалдзæгæй фæззæгмæ авд-аст мæйы цы фидут, уыйас.
Кæд уæ фæнды æхцайæ, кæннод та фосæй.
Бафидыдтой. Уазæг цæхгæр пыллæууыд, цæмæй Дже-
рихан ныртæккæ ацæуа.
— Цæттæ нæма у æмæ...
— Ницы цæттæ йæ хъæуы! Нымæт ыи уыдзæн, æр-
чъитæ, хызын. Цы ма йæ хъæуы? Фæдзур-ма йæм ардæм
æмæ йæ фенон.
— Ракæс-ма, лæппу,— бадзырдта фыд Джерихапмæ.
Барæг фæдис кодта, æрдæбон цы лæппуйы федта,
уый йæм куы ракаст, уæд.
— Ай у Джерихаи?
— О, Дæ зæрдæмæ нæ цæуы?
— Æз æй хисдæр хуыдтоп.
— Чи дын æй бацамыдта, уыдон æй хорз зопыпц.
— Кæд, йе ’взаг æмæ йæ цæстæнгас куыд цыргъ сты,
йæ къухтæ дæр афтæ разыной, уæд ма йыи йæ мыздыл
иу уæрыкк афтаудзыиæн.
Джериханы фыд ницыуал сдзырдта. Фæзылди йæ
фырты ’рдæм.
I — Лæппу, дæхи арæвдз кæн. Уазæг пæм мидæмæ
’рбацæуыныл не ’рвæссы.
242
Цалынмæ уазæг йæхи рæстытæ кодта, нæ мæ ’вдæлы,
зæгъгæ, уæдмæ Джерихап йæ мидæггаг хæдон æмæ хæ-
лаф апвта, йæ ’рчъиты ног_ фæсал акодта æмæ кæртмæ
рауад. Уазæг сбадт йæ бæхыл.
— Лæппу, рауай, мæ фæсарц абад,— бæх кæрты ас-
тæумæ æрбазылдта.— Дæ разы тæскъ радав æмæ ууыл
слæуу, кæшюд пе схиздзыиæ.
Уыцы пыхас дæр та æфхæрды хуызæн фæкаст Дже-
рихапмæ. Сывæллоп дæр ма куы схилы цы-фæнды бæхы
рагъмæ, уæд мæ тæсчъы сæр цæмæн хъæуы. Йæ цъæх
нымæтхуд арфдæр æркодта йæ сæрыл, тагъд къахдзæф-
тæй бауад барæгмæ, галиу къухæй фæхæцыд саргъы раз-
заг гоппыл, галиу къах фæбыцæу кодта бæхы уæраджы
сæрмæ æмæ сгæпп ласта фæсарцмæ. Фыд фæбузныг йæ
фы’ртæй. Барæг йæ сæр банкъуыста:
— Цæринаг уæд дæ фырт. Æмæ хæрзбонтæ раут.
Араст сты. Джериханы мад æрмæст ныр ракаст къæ-
сæрæй. Иæ кæсдæр фыртæн ма йæ чъылдым ауыдта. Иæ
цæстытæ допы разылдысты æмæ сæ йæ раздарæпæй
сæрфгæйæ баздæхт хæдзармæ. Бирæ рæстæгмæ нæ хи-
цæп кæиы йæ хъæбулæй, дард ранмæ иæ цæуы, фæлæ
пыййарæг мадæп уьтцы рæстæг дæр æиус у.
:{: ч * *
Арф, у Хилакъгом. Скæсæн æмæ иыгуылæпырды-
гæй — Ирыстоны бæрзонддæр цъуппытæ Джимара æмæ
Тъепле. Хуссарырдыгæй — Тырсыгомы рæгътæ. Ныртæк-
кæ Хилачъы иудадзыг цæрæг нал ис, фæлæ дзы кæддæр
цыппар хъæуы уыдис: Андиаты, Гуытъиаты, Быгъуылты
æмæ Калоты хъæутæ.
Андиаты хъæуæй мидæмæ ком дыууæ дихы фæцис.
Сæ иу фездæхт Хуссарырдæм, иннæ афардæг Джимара-
йы хохы къæбутмæ, Дзамарас кæй хонынц, уыцы сæр-
вæтмæ.
Раст дыккаг бонæй фæстæмæ æнцой нал лæвæрдта
Джерихапæн, йæ зæрдæйы арф кæй нывæрдта, уыцы
хъуыды. Уæвгæ йын ам æнцондæр уыд. Ничи йæ хъыг-
дардта. Кæуылты сты Дзамарасы сæрвæттæ. Стæй дзы
уæвгæ дæр чи ис? Фыййæуттæ. Æмæ уьтдон дæр стæм
хатт фæхнзыпц иу ратт.
243
Джерихан хъуыста йæ хисдæртæй, зарæггæиджытæ
хъæлæсыхатт куыд фæагурынц, уый. Уыдон сæ хъус фæ- ^
дарынц дымгæйы уыпæрмæ дæр, допы хъæлæбамæ дæр,'^
куыройы фыдты зыррытмæ да?р, цæвæджы æхситмæ дæр,
дзæбуг æмæ хъæсдарæджы зæллапгмæ дæр.
Джерихан йæ хъус алцæмæ дæр дары æмæ хаттæй-
хатт дисы бацæуы. Дымгæ уыцыиу дымгæ у, фæлæ ма .--.
йæм лæмбынæгдæр байхъус. Цъититæй куы радымы, йæ
уазал комытæф цъæнутгæрдæгыл куы расæрфы, уæд ын
иу хъæлæс вæййы, фæлæ комæй хъарм дымгæ куы ’рба-
цæуы æмæ, залгъæды пыллæг къутæртæ фасгæ, бæрзæнд-
тæм куы атындзы, уæд та йын æндæр хъæлæс вæййы.
Бæрзоид сæрвæттæй арф комы æрра дæтты хъæлæбамæ
хъусын та уымæй диссагдæр у. Куы дæм йæ зард афтæ
æрбайхъуысдзæн, цыма йæ хæд цуры бадыс, куы йæ дæ
хъус бынтондæр нал ахсдзæл, куы та ма дæм хæццæ кæн-
дзæп йæ фæсус æмæ скъуыд хъæлæс.
Æвæджиау бынат ссардта Джерихан сæрвæты. На-
рæг æмæ арф æрх. Куыд дæлæмæ — уæрæхдæр. Иæ иу
былæй «Оуу», зæгъгæ, куы ахъæр кæиай, уæд дæм уыцы
мыр фехъуысдзæп цалд’æр хатты, куыдфæстæмæ мынæг-
дæрæй, цыма аргъæутты уæйыг æрдиаггæпгæ ууылты
афардæг. 'Куы ныззарай, уæд та дын, цыма бирæ адæм
хъырнынц... Джерихапмæ ма хорз касти æхсæрдзæпы
цур бадып. Йæ хъæрæй иæ хъуысы адæймаджы пыхас.
Фæлæ дымгæ рæстæджы чысыл дарддæр куы рацæуай,
уæд дæм афтæ фæкæсдзæн, цыма æхсæрдзæи йæхæдæг
зары. Куы хъæрдæрæй, куы мыиæгдæрæй, куы бæзджыи-
дæрæй, куы та цъæхспагдæрæй.
Джерихан йæ зæрдыл дардта Зауыры пыхас. Зарæ-
джы хъæлæсыхатт хъуамæ уа алыхуызон дуртæй амад
хæххон мæсыгау. Хъуамæ арф хиза адæмы зæрдæмæ,
хъуамæ дзы ирдæй зына тох, лæгдзипад æмæ сагъæс.
Хъуамæ иннæ тохы зарджытæй макæй хуызæн рауайа.
Ам, Хилачъы, Джерихапæп фылдæр фадат уыдис за-
рæг аразынæн.
Джерихан хæларæй цард йе ’мфыййæуттимæ. Æпиу
сын уаринаг дæр цы уыд. Бирæ йæ бауарзтой. Алцæмæ
дæр — æвзыгъд, зараг, хъæлдзæг æмæ æфсармджып,
æнæзивæг лæппу фæцыд алкæйы зæрдæмæ дæр. Джери-
хап сын кодта алыхуызои ирон зарджытæ, фæлæ Лепи-
щ>1л цы зарæг арæзта, уый кой пикæмæн бауæпдыд. Цы
бæрæг ис. Нырма кæроимæ фæуд пæма у æмæ куьт иикæй
244
зæрдæмæ фæцæуа... Æххуыс ын чи фæкæпа, ахæм та дзы
уæвгæ пæ уыдн. Фæлæ-пу куыддæриддæр уæтæрæй
адард, уæлдайдæр та-иу йæ уарзон æрх æмæ æхсæрдзæ-
пы цурмæ куы сæфтыд, уæд-иу зарыпæй пал фæллад.
Йæхæдæг æмбæрста, зарæг къуырийæ-къуыримæ бæстои-
дæр кæй кæны, уый. Тæхуды æмæ йыи ам дæр дæлæ йæ
сыхаг Мæйырбеджы хуызæп æмбал куы уаид! Фæлæ
бæллыпæй дæр цы ис.
Аивгъуыдтой фондз къуырийы. Джерихан йæ мызд
райста. Иæ уæлæ — нымæт æмæ пог æрчъитæ, афтæмæй
рацыд сæхимæ Барзыхъæумæ.
— Зарæг куыд у? — афарста Мæйырбег Джерихапы
сæ фыццаг фембæлды рæстæг.
— Æмæ-гъа,— загъта Джерихап йæ мидбылты ба-
хуДгæйæ, æмæ Мæйырбег алцыдæр бамбæрста. Уый хорз
зыдта йе ’мбалы. Хиппæлой никуы уыд Джерихап, ахæм-
ты уарзгæ дæр нæ кодта.
- — Æмæ уæдæ кæд? — афарста æпæрхъæцæй Мæ-
йырбег.
— Цы тагъд кæпыс, фæдис у?
— Ныууадз-ма дæ иыхæстæ. Æгас мæйы дæргъы мæ-
иæп мæ зæрдæ уыимæ дзуры, ды та: «Цы тагъд кæпыс?»
— Кæд дæ фæиды — пыртæккæ дæр дын æй азар-
дзыиæп.
Раст куы зæгъæм, уæд Джерихапæн йæхи дæр тынг
фæпдыд, цы йын баитыст, уый равдисып. Нырма йæ иу
адæймагæн дæр пæ азарыд. Чи зоны, зарæг æрмæст йæ-
химæ хорз кæсы. Гъе, фæлæ йæ хъуыды æргом зæгъа,
уый йæ цæсгом пæ хъæцыд.
Зарæг Уæллагсыхы фæскъуылдым куы азарыдаиккой,
уæд хуыздæр уыдаид, фæлæ тагъд кодтой, æмæ Барзы-
хъæуы сæрмæ цы фæтæн æмæ нæудзар æрх ис, уырдæм
ссыдысты. Æрх хъæуысæр цæгатырдæм фæзылди æмæ
дæлæмæ нал зыпы. Иæ хуссарварс — сæрвæт, йæ цæгат-
варс — бæрз æмæ залгъæды къутæртæ. Æрхы кæлы,
къаннæг суадæттæй чи равзæрд, ахæм дон, цæссыгау
сыгъдæг, пуазыиæн — иттæг хæрзад. Хæрз чысыл у доп,
дурты сæрты нæ гæппытæ кæиы, фæлæ иæудзарыл лæ-
дæрсы æмæ йæ цуры куы æрбадай, уæд дæм йæ хъæлæба
тыццыл хъуытазты мæ мыр-мырæгты зæллапджы хуы-
зæп фа^кæслзæп.
Джерихаи æмæ Мæйырбег ацы хатт суадопы зарæг-
мæ хъусыпыл иал уыдысты. Æрбадтысты пæууыл, æмæ
245
Джерихан азарыд. Мæйырбег æм æнцад байхъуыста.
Дыккаг хатт дæр афтæ. Æртыккаг хатт ын бахъырныдта,
йæ хъæлæс гæзæмæ хъуыст, афтæмæй. Джерихан фæ-
ныфсджыпдæр. Зарæг систа бæрзопддæр. Мæйырбегдæр’
хъæрдæрæй бахъыриыдта. Фæлæ йæ хъæлæс Джериханы
зæрдæмæ ницабæрæг фæцыд. Цæвиттон, Мæйырбегæн
цъæхспаг хъæлæс уыд. Уый та хъыриæгæи нæ фидауы.
Ныр бамбæрста Джерихан: зарæгамоыджытæ уыдзысты
дыууæ. Фыццаг райдайы сабыр æмæ бæзджып хъæлæ-
сæй, дыккаг æй сисы бæрзонддæр.
Мæйырбег ма байхъуыста иу-цалдæр хатты, стæй за-
рæджы здæхт æрцахста. Ныр æй азарыдысты дыууæйæ:
Джерихан-иу æй райдыдта, æмæ-иу æй Мæйырбег кæ-
ронмæ ахæццæ кодта. Афтæмæй бирæ хуыздæр рауад.
— Фæлæуу-ма, йæ пыхæстæй йын æппындæр ницыма
æрхъуыды кодтай æви куыд? Уæрæйдæйæ кæдмæ зар-
дзыстæм? — бафарста Мæйырбег.
Джерихан фефсæрмы. Зарæгæн йе здæхт чи æрæмы-
сы, уый йын хъуамæ йæ пыхæстæ дæр æрæмыса. Джери-
хан дæр иу-цалдæр ныхасы æрхъуыды кодта, фæлæ сæ
куыд зæгъа? Кæд, мыййаг, Лепипы аккаг не сты, уæд та?
Уæвгæ Мæйырбег дæр мæпгæй цы зæгъы, æнæ пыхæстæй
заргæйæ зыпдæр бафиппайæп сты зарæджы аиппытæ.
— Цыдæртæ æрхъуыды кодтоп, Мæйырбег, фæлæ...
Рæстмæ куы иæ рауайой... Ахуыргæпæг уал сæ, зæгъыи,
куы ’фехъусид.
— Ахуыргæнæг дæр пын иикæдæм аирвæздзæп. Фæ-
лæ цæмæй йе здæхт кæронмæ срæвдз уа, уый тыххæй уал
нæ иучысыл йæ пыхæстæй куы уаид...
— Гъемæ хорз,— загъта Джерихап.— Хъус мæм.
Гæбутæ, Тсзыйы сæнтурс рагъыл залгъæд ныккæрдут!
Лæппутæ, Лснины рæсугъд кадыл зарæг ныккæнут!
— Куыд дæм кæсы? — афарста Джерихаи.
— Тынг хорз у, фæлæ дзы æндæр дзырдтæ нал ис?
— Ис, æрмæст...
— Ныууадз-ма цæй дæ уæлдай æфсæрмытæ.
Джерихап загъта зарæджы иннæ иыхæстæ дæр:
Тотраты Байти Къуыдатты цар æрдаудта.
Рухсаггаг Ленин, дæ руаджы ныр мæгуыр лæгмæ дæр
Ныхасы Гпхр æрхаудта.
243
— Хорз сты уыдон дæр, æрмæст ма сæм базилын
хъæуы,— загъта Мæйырбег æмæ та уайтагъд зарыимæ
фæцис.
Ныр дзæбæхдæр ацыд сæ зарæг, фæлæ нуахæмы Мæ-
йырбег бафиппайдта: Джерихан æвиппайды фенкъард.
Дыууæ лæппуйы кæрæдзимæ бакастысты.
— Цыдæр дзы дæ зæрдæмæ нæ цæуы, æмæ йæ зæгь,—
йæ мидбылты æнæбары худгæйæ баздæхт Джерихап йе
’мбалмæ.
— Ды уал æй зæгъ, цы хъуамæ зæгъоп, уый?
— Дæ разæй — пицыхуызы!
— Зарæгæн йæ фыццаг æмбисы иу фæзилæп Акимы
зарæджы æнгæс у.
— Гъемæ Дæ цæрæнбон бирæ. Æз дæр æй фæфип-
пайдтон... Æгайтма йæ загътай. Æмæ уæд куыд?
— Бирæ фездахинаг нæу. Ахуыргæнæджимæ нæ фем-
бæлдтæ.
— Нæма.
4 — Цæмæ ма кæсыс?
— Æма-гъа!
— Фыццæгæм маймæ куы нæ срæвдз уа, уæд хорз нæ
уыдзæн.
* * *
Куы æрталынг, алчи йæ фос куы бафснайдта, уæд
Джерихан æмæ Мæйырбег араст сты Дæллагхъæумæ.
Бирæ быдыр нæй дыууæ хъæуы æхсæн. Уайтагъд иых-
хæццæ сты. Ахуыргæнæджы уатæй калди рухс. Исдугмæ
кæрæдзимæ хатыдысты лæппутæ, ды йæм раздæр ба-
дзур, зæгъгæ, стæй Джерихан сразы мидæмæ разæй ба-
цæуыныл. Зауыр сæ мидæмæ кæй бахопдзæи, ууыл та
гуырысхо нæ кодтой. Ау, ирон лæг иæу!
Рудзынгæй ауыдтой ахуыргæнæджы: спьолы уæлхъус
бадгис æмæ цыдæртæ фыста.
Цжерихап дуар бахоста.
. — Мидæмæ! — райхъуыст сæм уатæй. Фæлæ лæппу-
тæ сæ бынатæй иæ фезмæлыдысты. Уалынмæ дуар бай-
гом æмæ Зауыр рахызт къæсæрæй.
— Уазджытæ, мидæмæ! — райдзастæй загъта фы-
сым.— Алыбоп æгас нæм цæут! — Райста сыи сæ къухтæ
æмæ сæ мидæмæ бакодта.
К/ьаннæг уат. Йæ иу къуымы — зестын пец. Рудзын-
247
джы раз стъол, йæ уæлæ — чингуытæ æмæ тетрæдтæ. Уа-
ты — иу сыптæг, дыууæ бандоны æмæ гайлайы ’нгæс цыг.
дæр. Стъолы бæстастæу — чериилæдон æмæ гом бæз-
джып тетрад. Джерихаи айфыццаг ахуыргæпæгмæ кæй -
федта, уый хуызæп.
Зауыр бæстоп фæфарста Джериханы зарæджы тых-
хæй, стæй бахатыд дыууæ лæппумæ, цæмæй йæ азарой.
Уыдон пыфсæрмы сты æмæ кæрæдзимæ кæсыныл фесты.
Æрæджиау Мæйырбег афтæ:
— Нæ хъæр уыпгмæ хъуысдзæп æмæ пыл адæм æрæм-
бырд уыдзысты.
— Ныр æцæг афтæ æнхъæл стут, æмæ мах йедтæмæ
зарæджы хабар иичи зопы,— загъта ахуыргæпæг.— Æз
мæхæдæг никæмæн пицы дзырдтоп, фæлæ мын чидæртæ
йæ кой кодтой. Æмæ иугæр афтæ у, уæд æй адæмы размæ
тагъддæр рахæссып хъæуы. Уæлдай ныхæстæ мауал кæ-
пут, райдайут... Уæд та мыпæг хъæлæсæй.
Зауыр дзырдта барджып хъæлæсæй, цыма йæ цуры
йге ахуыргæпипæгтæ бадыпц.
Джерихан систа зарæг сабыр æмæ бæзджыпгомау
хъæлæсæй, стæй йæ айста Мæйырбег æмæ йæ кæронмæ
ахæццæ кодта. Зауыр сæм хъусгæйæ баззад. Зарæг фæ-
цис, уæддæр ма æгуыппæгæй касти чысыл уаты къуым-
мæ. Чи зопы, цы хъуыдыты бафтыдта ахуыргæиæджы
фыййауы зарæг.
— Иу хатт-ма! — сдзырдта та Зауыр, æмæ дыууæ
лæппуйы нæ фæзивæг кодтой, зарæг систой уæидондæ-
рæй.
Зарæг кæронмæ куы ахæццæ, уæд Мæйырбег фæрсæ-
гау бакаст Зауырмæ. Джерихапы цæсгом нæ бахъæцыд
Зауырмæ бакæсып, уæвгæ та йæ тыпг фæидыд, ахуыргæ-
нæг цы зæгъдзæп, уый базонын. Æвæццæгæн, уый дис-
саг никæмæ фæкæсдзæн. Ныропг лæппутæ сæ сусæгдзи-
над нæма хъæр кодтой.
Ахуыргæнæг раппæлыд зарæгæй. Фыццаджыдæр уы-
мæй, æмæ, ирои адæм сгуыхт æмæ помдзыд лæгтыл кæй
кодтой, ахæм тохы зарæг кæй у. Дыккаджы та, ацы за-
рæг пикæцы æндæр зарæджы хуызæи рауад. Уæлдай æх-
сызгондæр та уый, æмæ зарæг рæсугъд у, зæрдæмæ арф
хизы. Лыстæг æм куы байхъусай, уæд æиæпыхæстæй дæр
йæ хъæлæсыхатты зыиы хæххоп лæджы зæрдæйы рисс,
адæмы сагъæс, тохмæ сидт æмæ дзыллæйы пыфс. Зарæг
цæттæ у, æмæ йæ адæммæ ахæссын хъæуы. Æрмæст ма
248
йае ныхæстæ фæфылдæр кæпинаг сты. Дзырдæн зæгъæм,
прон тохы зарæджы ныхæстæн-иу сеппæтæп æмбайлаг нæ
агуырдтой, фæлæ сæ фæстаг дзырдтæй иу-дыууæйæи.
Джерихан та алы пыхасæп дæр æмбайлаг агуры, бердзе-
пагау рифмæ кæй х’опыиц, ахæм.
Зауыры фæпдопмæ гæсгæ бауыыаффæ кодтой: зарæит
уал Джерихан æмæ Мæйырбег сæхæдæг. Æмæ кæд пог
пыхæстæ æрхъуыды кæной, уæд хорз. Науæддæр Барзы-
хъæуы зараг адæмæй хуыцауæхсæв Зауыр иу къордмæ
скъоламæ фæсиддзæн. Джерихан æмæ Мæйырбег иуцал-
дæр хатты зарæг акæндзысты, адæм æм байхъусдзысты
æмæ сæ ныхас зæгъдзысты.
Уæлдай пицыуал загътой лæппутæ. Иугæр сып ахуыр-
гæнæг сæ зарæг адæмы размæ рахæссыпы аккаг кæпы,
уæд,афтæ фæуæд.
Джерихан фефсæрмы. Акса-ма, ахуыргæнæг зарæджы
хъысмæт йæ зæрдæмæ куыд арф айста. Цы йæ бои у, уы-
мæй хып æххуыс дæр бакодта. Джерихан та йæ куыдтæ
цæрыс, зæгъгæ, дæр пæ бафарста. Ирои адæм ахæмты
æпæуæздап фæхопыпц. Æмæ сдзырдта:
— Ахуыргæпæг, бахатыр кæ... Исты таурæгъ ма иыф-
фыстай?
Зауырæп æхсызгон уыд уыцы фарст. Æгайтма лæппу
æгъдауджып æмæ цымыдис у, æгайгма таурæгътæ бирæ
уарзы.
— Бирæ цыдæртæ пыффыстоп, фæлæ пыи ’пыртæккæ
дæ зарæгæй ахсджиагдæр куыст пицы ис. Уый уал кæ-
ропмæ саразæм, стæй та-таурæгъты кой кæпдзыстæм.
— Уалæ мып Цымытийй пу зæропд лæг диссаджы
хабæрттæ фæкодта. Махмæ дæр, дам, уыдис стыр мыггаг
кæнæ йæхи уæздандæр чи хуыдта, ахæмтæ. Чи зопы,
æдыхдæр мыггæгты бацъист кæпыпы зопд сæм-иу фæ-
зыпди (хатгай-иу сып æптысгæ дæр бакодта), фæлæ сæ
адæм уæлæмæ скæсын пæ уагътой. Адæмы боп бирæ уыд.
Цы-фæпды цæрæг æмæ уæзданыл дæхи пымайыс, уæд-
дæр кæцыфæпды хисдæрæп дæр хъуамæ кæсдæриуæг кæ-
най. Æмæ мып уый тыххæй дыууæ цауы радзырдта. /р’
тиссæдз азы размæ Куырттаты комы уыд дыууæ V'
ры, сæ иу — Цæлыккатæй, ипиæ — Дулатæй. Клг'
дзуары боп кæнæ хисты — сæ кар куыд амо/'
уæлхьус уымæй уæлдæр сбадып никуы ба^г
пæ хабар та афтæ уыд. Нары комæй æр’
ацыдысты Калакмæ стыр хнцæуттæй
гæххæтт райсыпмæ. Хицау сæм куы ракаст, уæд кæсдæр
дыууæ æфсымæры рагæппытæ кодтой бæхтæй (ироп æгъ-
даумæ гæсгæ-иу, цалыимæ фысым «æгас цу» загъта,
уæдмæ уазæг бæхæй нæ хызт). Базгъордтой хисдæрмæ,
фæхæцыдысты йын йе ’гъдæпцæйттыл, балæггад ыы код-
той. Сæ цыды сæр цы у, уый куы ской кодтой, уæд хицау
хисдæрмæ бадзырдта:
— Дæуæн ратдзыиæп уæзданы гæххæтт. Фæлæ мæпæ
де ’мбæлттæ де ’фсымæртæ пе сты, дæ фæсдзæуиитæ сты.
Уыдон уæздан æмæ де ’мсæр куы уаиккой, уæд дын лæг-
гад нæ кæниккой.1
Нæ фыдæлтæ, дам-иу цыбыркъух уыдысты, фæлæ сæм
æгъдау æмæ.фидыц фидар æвæрд уыдысты. Лæппу-иу
цалынмæ хицæы къуым самадта, уæдмæ йæхицæн бинон-
ты кой нæ кодта. Мад æмæ фыд, фырт æмæ чындз иу уа-
ты æхсæвиуат кæной, уый фыдæлтæй нырмæ йæ сæрмæ
пичи хаста. Стæй, дам, æнæуи дæр уæздапдзинад æрмæст
хъæздыгдзинадæй аразгæ пæу. Ам, Куырттаты комы
фылдæр æрчъиаг дзабыр дардтой. Цырыхъ кæпæ сæрак
дзабыр чи кæмæй бадомдтаид, фæлæ де ’рчъи йæ нывыл
куыыæ уа, йæ фæсал йæ зæвæтæй куы ракæса, уæд уый
худинаг уыд. Дæ фæсмып зæигойы тыххæй дыл ничи ба-
худдзæн, фæлæ зæнгой зæнгыл æмвæтæнæгæй куы пæ
бада, зилгæуырынгтæй дæ фадхъултæм куы ’рбыра, уæд
дæ фыдгой айхъуысдзæн æмæ дæ хопдзысты «зилгæ-зæн-
гой, сæмпæрчъи». Æвзист роп дыл цæуылпæ ис, зæгъгæ,
дын пичи бауайдзæф кæндзæн, фæлæ Ныхасмæ, адæмы
æхсæпмæ ронбæгъдæй рацыдтæ, уæд дæ фæсурдзысты.
Фæлтау бæласы уидаг дæр бабæдт дæ астæуыл, хосбæп-
дæи дæр. Хорз дарæс алкæй къухы ие ’фтыд, бухайраг
цæрмып худ дæр алкæуыл пæ уыд. Табуафси, пæхимæ
фæсмын цухъа æмæ уæлдзармхуд дæр дар. Иæхи дыл
иичи атигъ кæпдзæн. Фæлæ де сгæллад цухъайы æгъпæ-
джытæ уæгъд, афтæмæй адæмы размæ куы рацæуай, дæ
бухархуды быпæй дæ сæрыхъуынтæ куы ’рзæбултæ уой,
,т^д демæ дзурыи йæ сæрмæ дæр пичи æрхæсдзæи. .
"чуыр æвиппайды фескъуыдта йæ иыхас.
*гæс-ма, мæхи ныхæстыл куыд фæдæн. Раст уып
т, уæд нырма пыр бамбæрстои, æпусгы дæргъы
гтт цард, уыдопы зæрдæйы ахаст. Зноп Уани
•- зарæджы тыххæй дзырдтои. Хабар сæхп
ацыд. Афтæ æхсызгоп сып уыди æмæ цы-
х^гътæ се ’ккæйттæй ахаудысты. Дæ зæр-
ды зарæг скæнын цæмæн æрæфтыд, ныр уый æмбарыи
дæр байдыдтон. Адæм æй афтæ æхсызгонæй цæмæп
афæрсыпц, уый дæр. Уæдæ баныхас кодтам. Сабаты уæ
фос куы бафснайат, уæд уæ дыууæ дæр ам куыд уат,
афтæ.
АДÆМ — АМОНÆГ
ÆМÆ АРАЗÆГ
Хуыцауæхсæв Дæллагхъæуы скъолайы стырдæр уæт-
тæй иуы æрæмбырд сты Джерихан, Мæйырбег, Зауыр,
хъисфæндырæй дæспы Уани, ацæргæ лæг Тепсыр æмæ ма
фондз лæппуйы, зарынмæ бæрæг дæсныдæр чи уыд,
ахæмтæ.
Райдиаыы зарыдысты æрмæст Джерихап æмæ Мæ-
йырбег. Иннæтæ уал хъырныдтой.
Цалдæр хатты азарыдысты дыууæ лæппуйы. Хъыри-
джытæ ныфсджыпдæр æмæ хъæрдæрæй бахъырныдтой.
Бæрæг уыд, зарæджы зæлыл сæ алчи дæр кæй фæхæст,
уый.
Иттæг хорз фæкаст зарæг хисдæртæм. Бынтон æпаипп
дæр æй не схуыдтой. Ис дзы уæззау фæзилæнтæ. Лæм-
бынæг байхъусгæйæ йæм цыма иу-дыууæ раны æндæр
зарджыты тæваг дæр фæхæццæ. Уыцы аиппытæ тынгдæр
фæбæрæг уыдзысты, хицæнтæй нæ, фæлæ йæ бирæйæ за-
рын куы райдайой, уæд. Бæстондæр ахъуыдыйаг у æи-
дæр хъуыддаг. Зарæгæн йæ ныхæстæ сеппæт бæрæг нæма
сты. Леиины руаджы мæгуыр лæгмæ дæр ныхасы бар
кæй æрхаудта, нырма дзы æндæр ницы кой ис. Уый за-
рæг æрæмысæджы аххос, мыййаг, нæу. Ленин мæгуыр
адæмæн цы хорздзинæдтæ ракодта, уыдон ранымайып
ни’кæйы бон бауыдзæн. Уæвгæ, зарæджы ныхæстæ æх-
хæстæй кæй нæма сты, уый, чи зоны, хуыздæр у. Адæм æй
зарын куы байдайой, уæд дзы алчи дæр æвæрдзæн, Ле-
нины тыххæй цы хъуыдытæ кæны, уыдон. Ныртæккæ та
уал ууыл бакусын хъæуы, цæмæй зарæг тагъддæр ай-
хъуыса адæмы æхсæн.
Ацы изæры уынаффæ ууыл ахицæн. Хисдæрты фæн-
дæй ма Джерихан æмæ Мæйырбег цалдæр хатты азары-
дысты. Уалынмæ йæ айстой иннæтæ. Уани йæ кæрæй-кæ-
ронмæ ацагъта фæндырæй. Дыууæ лæппуйы зæрдæ чы-
сыл цæмæдæрты фехсайдта. Ис ма йын фæхурлздæргæ-
иæн.
251
Зарæг рахызт скъолайы агъуыстæй. Нырма уал пьтй-
йазæлыд Барзыхъæу æмæ Дæллагхъæуы. Цалдæр боны
фæстæ райхъуыст Дзывгъисæй, Лæцæй æмæ Цымытийæ.
Уыдопæй йæ айстой Хидыхъус, Хæрисджын æмæ Хилакъ.
Мæй дæр нæма рацыд уыцы бопæй, афтæ Куырттаты
комы Ленины зарæг кæм иæ зыдтой, ахæм хъæу нал баз-
зад. Зарыдысты йæ хъæуты урсбоцъо зæрæдтæ æмæ æры-
гон лæппутæ, фыййæуттæ æмæ рæгъаугæстæ, зарыдысты
йæ фæпдаггоитæ комы иарæджы.
Иу райсом Джерихан фосы фæдыл ацыд Уæллагсыхы
сæрвæттæм. Фæпдагыл Дзывгъисы ’рдыгæй æрбацæуы
галуæрдоп. Лæг бады уæрдопы. Галтæ, цыма фæндагæн
ныккæлыпæй тæрсыпц,— сыпдæггай исынц сæ къæхтæ,
фынæйæ цæуæгау. Цæлхытæ иугæидзон бæзджып хъин-
цæй хъырпыпц уæрдопы бадæгæп. Фæндаггои зары Ле-
пины зарæг.
Джерихаи аз æмæ æрдæджы размæ ацы къуылдымыл
бадгæйæ ахæм галуæрдон федта æмæ йæ зæрдыл æрба-
лæууыд Акимы зарæг. Уæд æм фæзынд фыццаг хатт
Лениныл зарæг скæныны хъуыды.
» Иæ зæрдæ уæлдай тыпгдæр барухс ацы хатт. Цал
æмæ цал адæймаджы зары Лепипы зарæг.
Фæстæмæ хъæумæ куы ’рбаздæхт, уæд Мæйырбег йæ
размæ фæцис.
— Гъы, исты ма бафтыдтай зарæгыл? — афарста
Дже’рихапы.
— Ницабæрæг. Йæ цыппæрæм фæзилæн цыбырдæр-
гопд куы æрцыдаид, уæд цыма аивдæр фæуид... Адæм та
дзы цы зæгъыиц?
— Дæхæдæг сæ нæ хъусыс? Гъæйттæй йæ зарыиц.
Фæлæ, дам, Байти цæхæртæ кальт.
— Кæй Байти?
— Дæ зарæджы ахæм ньтхас пæй: «Тотраты Байти
Къуыдатты цар æрдаудта. Ленипьт руаджы мæгуьтр лæг-
мæ дæр пыхасы бар æрхаудта»?
— О, æмæ цы?
— Мæп йедтæмæ, дам, кæй пом радавтаид, уый йьти
нæ уьтд?
— Ау, æмæ уьтм æвзæрдзинадæй цьт ис? Цьт йьтн
фæхъыг ис?
— Ннцьт, фæлæ Уапийæп зæгъ æмæ Байтийæи бамба-'
рып кæтта хъуьтддаг. Кæттттод дзæгьæлы маст кæттьт йяс*
хицæп.
252
* * *
Зауыр горæтæй æрбахæццæ æмæ уыцыиу цыдæй ба-
цыд Уанимæ. Куыд радзырдта, афтæмæй Леиииы зарæ-
джы кой Дзæуджыхъæумæ дæр айхъуыст. Ахуырады
хайады хицау ып дзырдта уый тыххæй. Стæй-ма æндæр
хабар. Лениныл зарæг чи аразы, ахæмтæ æндæр хъæуты
дæр фæзыпд.
Фæсидтысты Джерихапмæ. Æртæйæ бауынаффæ код-
той иииæбон адæммæ фæдзурып. Кæй фæпды, уый æр-
цæуæд. Хъуамæ зарæгыл кæронмæ бакусой. Æгæр дæр
ма байрæджы: пыр цыппар азы аивгъуыдта Лепипы мæ-
лæп боиæй.
Уыцы изæр чи æрæмбырд, уыдоп кæм бацыдаиккой,
Барзыхъæуы ахæм агъуыст нæ уыд, æмæ ахуыргæиæг
хуыздæр быиатæп равзæрста, мæнгагъуыст æмæ уæрæх
кæрт кæмæ уыд, ахæм хæдзар. Цынæ вæййы, мыййаг, сæ
къæвда куы бахъыгдара.
Хисдæртæ.фопдз къордыл фæдих кодтой адæмы. Алы
къорды дæр зарæгамонджытæ — дыууæ, иннæтæ —
хъырпджытæ. Радыгай зардзысты æмæ сбæрæг уыдзæп,
хуыздæр кæмæн цæуы, уый. Райдианы ныхæстæм са;
хъус тыпг нæма дардтой. Нырма уал ын йæ хъæлæсы-
хаттæн саргъ кæныи хъуыди.
Ньтр дæр та фыццаг азарыдысты Джерихан æмæ Мæ-
йырбеджы къорд. Адæм куыд бафиппайдтой, афтæмæй
айразмæ зарæджы хъæлæсы ’вæрд зæрдæхсайгæ кæм
уыд, уыцы бынæттæ цыма ныр дзæбæхдæр цæуынц.
Уыдоп фæстæ байхъуыстой иппæ къордтæм. Æппыи-
фæстаг сбæрæг: зарæг Джерихапæй хуыздæр чи самоыы,
ахæмтæ ма дзы разынд.
Хорз азарыди алы къорд дæр, фæлæ кæддæриддæр
хæрзты æхсæн хуыздæртæ вæййы æмæ сеппæтæй равзæр-
стой иуæндæс лæджы, иу къорд сæ сарæзтой. Цалыымæ
зарæг’ адæмыл айхъуыса, уæдмæ йæ уыдоп зардзысты,
зæгъгæ, ууыл бафидыдтой.
Зарæджы ныхæстæ бæстои кæнып куы райдыдтой,
уæд рабæрæг, ацы хъуыддаг афтæ æпцоптæй кæй пæ сы-
рæздзæн.
Зарæджы уыцы гæпæнтæ иæй, æмæ дзы сгуыхт лæ-
джы æппæт хорз миты кой ракæнай. Æмæ иугæр уый
гуырысхойаг пæу, уæд ацы зарæджы пыхæстæ хъуамæ
æвдисой, Лепии адæмæп цы хорздзппæдтæ ракодта, уы-
донæи сæ тæккæ сæйрагдæрты. Гъе, æмæ сæйрагдазртæ
»
253
кæцыты схуындæуа, уый фæдыл адæмы æхсæн рауад
дæргъвæтин карз ныхас. Ахуыргæнæг Зауыр бакасти
Джерихапы æрхъуыдыгопд пыхæстæ, загъта сын, Мæ-
йырбег сæм, цы бафтыдта, стæй йæхæдæг цы ыыффыста,
уыдон дæр. Рæстæг цыди, æмæ алчи дæр йæхимидæг
хъуыды кодта ног ныхæстæ. Æппæт ныхæстæн нæй.зарæ-
джы бавæрæи æмæ дзы хъуамæ кæцыты равзарой? Раст
у Джериханы ныхас: Лепипы руаджы мæгуыр лæгмæ
иыхасы бар æрхаудта. Фæлæ уый æгæр лæмæгъ загъд у.
Мæгуыр адæм пыхасы бар нæ, фæлæ ма хицау дæр æмæ
пыхасы бардæттæг дæр сæхæдæг систы. Фыццаг уал зæ-
гъын хъæуы, Ленип кусæг адæмы цагъары къæлæт сæри-
барæй кæй раивта, уый тыххæй. Бæгуыдæр, сæрибарæй
стырдæр пицы ис. Фæлæ адæмы цард зæххæй цæуы, зæхх
та кæйдæр уыди. Ныр та, кусгæ йæ чи кæиы, уыдоны ба-
цис. Ахæм хъуыды дæр хъуамæ уа зарæджы.
Ацæргæ лæгтæй иу сыстад, адæмы æхсæимæ ракъах-
дзæф кодта æмæ райдыдта:
— Фарн уæм дзурæд, мæиæ хорз адæм. Цы загътат,
уыдон иууылдæр хорз сты, иу къухы фондз æнгуылдзау
хьæугæ кæпынц сеппæт дæр. Фæлæ алкæмæп дæр йæ
хисдæр æмæ йæ амонæн æнгуылдз ахсджиагдæр сты.
Ирон адæммæ рагæй фæстæмæ лæгæй бæрзонддæр ни-
куы ницы уыдис. Адæмæп цы зæдтæ æмæдауджытæ уыд,
уыдонæй нæм Уастырджийæ кадджындæр ничи у æмæ,
дам, Уастырджийæн йæ карз сомы афтæ уыд: «Лæджы-
стæн!» Æз уый зæгъынмæ хъавын æмæ мæм ацы хица-
уады заманы æппæты хуыздæр кæсы, адæймагæн йæхи
хъару æмæ зонды тыххæй стыр аргъ кæй ис, цыбыр ны-
хасæй, лæгæн лæджы кад кæй ис, уымæй. Мæнæ ма пæ
хъæуыхицаумæ бакæсут! Паддзахы заманы уый цы уыд?
Æнæзæхх, æнæнымад лæг... Ныр та нæ комы сæр у. Æмæ
цы!.. Æгæр дæр ма арæхсы! Курын, цæмæй зарæджы зы-
на ацы ногдзинад.
Бабирæ сты, погдзинæдтæ кæй хуыдтой, уыдон. Сæ
иуæй иннæ хынцинагдæр.
— Ацы революцийы размæ уæлæ нæ тæккæ стырдæр
хъæу Цымытийы дæс æмæ æртиссæдз хæдзары царди.
Уыйас хъæуæй æрмæст иу лæппу ахуыр кодта Æрыдоны
семинары, æндæр нæхи комæй дарддæр ахуырмæ ничи
афтыд. Ныр та комы ахæм хæдзар стæм у, æмæ Дзæу-
Джыхъæуы кæнæ Уæрæсейы бирæ горæтты лæппу гъе та
чызг кæмæй нæ ахуыр кæпы. Æмæ гъе пыр уый зарæджы
254
ма фæбæрæг кæн, уæд куыд раст уаид? — бафарста зæ-
рæдтæй иу.
О, раст фæкаст адæммæ уыцы фæндон дæр æмæ йæ
Зауыр фæнысап кодта. Фæндæттæ сбирæ сты. Адæмы
цыхæсты мысæггагæй иицы уыди. Дзырдтой, сæхи цæс-
тæй цы уыдтой, сæхи хъустæй цы хъуыстой, уыдоныл.
Дзырдтой сæрибары тыххæй. Зæхх, скъолатæ, фæндæг-
тæ æмæ лæвар рынчындæтты тыххæй, цыбыр ныхасæй —
иог царды æппæт къабæзтыл. Æхсæвæрафонтæй аив-
гъуыдта, уæддæр зарæггæнджыты æмбырд нæма фæцис.
Кæсдæртæй йæ цæсгом пикæмæнуал бахъæцыд фæндоп
бахæссын. Фæлæ, уæды онг иу сыбыртт дæр кæй дзыхæй
не схауд, ахæм æмбискарæй чысыл хисдæр лæг сыстад
æмæ, цыма ныхас йæхимæ кæй райста, уымæй тынг азым-
джып у, уыйау райдыдта:
— Мæнæп бахатыр кæнут... Раст зæгъын хъæуы, æна-
хуыргонд лæг дæп æмæ мæ ныфс радзурынмæ тыпг иæ
хастон. Æихъæлдтон, цы фиппаинаг мæм ис, уый исчи
зæгъдзæн, фæлæ, куыд кæсын, афтæмæй мæхицæн зæгъ-
гæ æрцыди... Æз уын разы дæи уæ уынаффæтыл, æрмæст
ма нæ иу хабар ферох. Скъоладзаутæй куыд фехъуыстон,
афтæмæй Лении мæнæ мæ хуызæн мæгуыр лæджы фырт
нæ уыд. Йæ фыд дæр æмæ, дам, йæхæдæг дæр стыр ахуыр-
гонд уыдысты. Царды мидæг цух пицæмæй æййæфгой.
Фæлæ уæддæр Ленин йæ цард ауæлдай кодта мæгуыр
адæмы амоиды сæраппонд. Нæ ироп æгъдаумæ гæсга*
уый стыр уæздан миниуæг у. Æмæ зарæджы дæр хъуамæ
бæрæг уа. Кæд уæм мæ фæндоп раст кæсы, уæд мын иæ
пыхæстæ дæр хъуыдыгонд сты:
Беги йæ дурджын хуымы кæрон йæ кард æмбондæн æрсагъта.
Лепин мæгуыр адæ’мы сæрыл йæ цард нывондæн æрхаста.
Зауыр пыффыста уыцы пыхæстæ дæр. Цы къорд спы-
сан кодтой, уыдонимæ уыдысты Джерихан, Мæйырбег,
Зауыр, Уапи, Тепсыр æмæ ма чидæртæ. Бафæдзæхстой
сып иниæ сабатизæрмæ зарæгæп йæ хъæлæсыхатт æмæ
йæ пыхæстæ дæр цæмæй бацæттæ кæной, уый.
Къуырийы фæстæ та зарæггæнджытæ æрæмбырд сты.
Къорд сæхæдæг цы уыдысты, иу уыйбæрц та æнæуи
адæм æрцыд. Ахуыргæнæг бадтис се ’хсæп æмæ, зарæ-
джы ныхæстæ кæмæй рох кодтой, уыдоиæн æххуыс код-
та. Иу-æртæ хатты йæ куы азарыдысты, уæд Тепсыр сыс-
тад æмæ загъта:
255
— Зарæг хорз цæуы æви пæ, уый æдде æрбайхъусгæ-
йæ хуыздæр зыны. Сымах зарут, æз æмæ уæм Джерихан
дæлæ кæртæй иучысыл банхъусæм. Цом, лæппу!
Джерихап нæ зыдта, зарæгæп ахæм хуызы дæр фæ-
аргъ кæныпц, уый. Иучысыл афæстиат, стæй фæгæпп
ласта æмæ кæртмæ рахызт Тепсыры фæстæ. Цырагъы
рухс сыл куыннæ æмбæла, афтæ аууопмæ сæхи байстой.
— Цалыпмæ зард фæуой, уæдмæ сыбыртт дæр ма
скæп. Дæ зæрдæ истæмæ куы фехсайа, уæд-иу æй ба-
хъуыды дар,— загъта ма Тепсыр æмæ йæ къух йæ роцъо-
мæ быцæу сæвæрдта, афтæмæй ныхъхъус.
Сабыр уыд хъæу ацафон. Фыййагдоп дæрддзæф у
ардæм, æмæ йæм йæ хъæр нæ хъуысы. Барзыхъæуы ас-
тæуты чи цæуы, уыцы суадопæн та йæ уынæр боныгон
дæр пичи хъусы.
Хъусы Джерихан æгуыппæгæй. Иæ цæстытыл уа-
йынц, зарæг аразын кæм райдыдта, уыцы бынæттæ: Уæл-
лагсыхы къуылдым, Хилачъы ком, Дзамарасы сæрвæт...
Хъуысы йæм æхсæрдзæны сæх-сæх, дымгæ цъæнутфæсал
фæйлаугæ комрæбыпæй хохы сæрмæ куыд фезгъоры,
хъуысы йæм зымты къуыззитт...
Мидæг, хæдзарæй хъуысы... Багъæц-ма, уый зарæг
куыиæ у. Æппыпæдзухдæр Джерихапы цæстытыл цы пыв
уадис, уый куы у...
Фыднарæг ком. Уæле къæдзæхæй расхъиуæг дур доп-
мæ пæ пыххæццæ, ауыгъдæй баззад дыууæ хохы астæу.
Фыййагдоп хъуырдухæптæ кæпы комы бып, иыхъхъæр
ласы йæ хъæлæсы дзаг: «Цæрут, адæм, мидæгæй. Уым
ком фæуæрæхдæр. Æз уал уыи ам, тæккæ нарæджм,
дупргæс фæлæудзыпæп».
Бузиыг, дои, æгайтма аудыс дæ æфхæрд адæмыл.
Скæс-ма уалæ! Тæккæ рыпдзыл цы хъахъхъæпæи бынат
ис...
Хæрз гæзæмæ ма уайыиц зарæджы зæлтæ хъустыл.
Фæлгæсæп рагъы сæрæй скалди æхсæлыйы бæзджып
фæздæг. Чидæр хъæр кæны фæсус фæллад хъæлæсæй...
Тасы пысап... Дзывгъисы сæрмæ къæдзæхы фахсыл цы
мæсыг ныццыргъ, уырдыгæй хæрдмæ лæбуры фæздæг.
Иæ хæд уæлвæд Хæкъуынайы цъуппыл дæр фæзыпд сау
фæздæг. Уый мæсгуытæ кæрæдзимæ дзурыпц: «Фæдис!
Зпаг æрбацæуы!» Фыдуац тæхы дарддæр. Уадидæгæн
фæздæг скалди Барзыхъæуы мæсгуытæй, стæй февзæрд
Цымыти æмæ Къадаты, Лæц æмæ Хидыхъусы мæсгуыты
256
сæрмæ, багæпп ласта Хæрисджынмæ. «Фæдис! Змæлын
хъом чи у, фæдис!»
Ком æмызмæлд сси. Цыма хæхтæ иунæг уæгъд дур
пал ныууагътой сæ уæлæ—рарвыстой сæ фæднсы, цыма
бæрзы къутæртæ æд бындзæфхад ратæхынц дуртимæ,
цыма Фыййагдон дæр фæдисмæ тындзы... Фæлæ адæм,
адæм! Ком нал зыны барæгæй. Тындзынц фæдисы дæлæ-
мæ, комы дымæгмæ. Мигъæй сыстад сæ бæхты къæхты
рыг, арвы æрттывдау цæхæр калыпц дурджрп фæпдагыл
бæхты цæфхæдтæ. Фæдисæттæн сеппæты разæй кардæл-
вæстæй йæ сырх æфсургъыл... Ленин... Урс басылыхъ
æмæ сау нымæт базыртæ фестадысты, карды æрттивæи-
тæ хуынчъытæ кæнынц комы фæхстæ æмæ уадæмдзу тæ-
хы барæг йе ’фсады разæй... Цас рæстæг рацыдаид, чи
йæ зоны! Фæдисы рæстæджы ма нЫмайынтæм кæй фев-
дæлы. Фæлæ... Урсдуры сæрæй фæздæг нал цæуы, мæс-
гуытæ кæрæдзимæ нал дзурынц. Фыййагдон дуртæ къæ-
дзæхтыл нал хойы. Уæлахиз! Фæдисонтæ заргæ æрбацæ-
уынц. Сæ разæй — Лении. Иæ фысдзарм дынджыр худы
бын йæ иыхы хид сæрфы цæугæ-цæуын. Æфсургъ уайып
моидагæй йæ рохтæ тоны размæ... Йæ мидбылты худы
Лепип...
— Æпхъæлдæн бафынæй дæ, лæппу! — Тепсыр Дже-
рихапы фарс йæ рæмбыпыкъæдзæй басхуыста.
Джерихан фесхъиудта. Сисы уазал дуртыл йæ къух
куы апыдзæвыд, уæд бынтои æрчъицыдта. Æмæ сдзырд-
та:
— Афтæ мын нæ загътай: хъыпп-сыпп-иу ма скæн?
— Цом мидæмæ. Кæд-ма исты зопын, уæд зарæг æп-
пындæр пицыуал хъуаг у. Цæрæд йæ мад æмæ йæ фыды
, фæндиаг, чи йæ æрхъуыды кодта, уый. Кæд махæй дæр
уый руаджы исты хорздзииад райхъуысид.—Тепсыр сыс-
тад æмæ араст хæдзармæ.
Джерихаи къæсæры онг бацыд Тепсыры фæстæ, уым
йæ мидбынаты алæууыд иучысыл, стæй фæрсырдæм ра-
зылд æмæ хъуыдытæгæпгæ сындæггай араст сæхимæ...
Иæ къах æй пæ ба^аста хæдзармæ. Адæмы раз ьтп арфæ-
тæ кæпой, уый йæ нæ фæпдыд. Стæй-ма иу хъуыддаг.
Зарæг кæропмæ адæмы руаджы ахæццæ. Йæ хъæлæсы
здæхтмæ йып уыдон базылдысты, йæ пыхæсты фылдæр
ып уыдоп æрæмысыдысты. Æмæ ’сæ Джерихап куыпнæ
фæбузиыг уыдаид.
17 Рæстоæндаг
257
ф &' $
Иучысыл байрæджы кодтой Куырттаты ком. Сæ фæнд
афтæ уыд, цæмæй дунейы стыр бæрæгбои Фыццæгæм
Маймæ зарæг ахæццæ уа Дзæуджыхъæумæ, уыйфæстæ
ацæуа быдыры хъæутæм.
Дыууæ къуырийы рацыд бæрæгбопæй, афтæ иу сæу-
мæрайсом Барзыхъæуы Ныхасы азмæлæн нал уыд адæ-
мæй. Дæллагхъæу æмæ Барзыхъæу стырæй-чысылæй,
зæроыдæй-ногæй фæндараст кодтой зарæггæнджьпы
Дзæуджыхъæумæ. Урсзачъе лæг, æмбискар лæгтæ, Дже-
риханæн йæхицæй чысыл хисдæр чи уыд, ахæм/æ — иу-
æпдæс лæгæи фæндараст загътой æмæ рарасг сты. Чи
уæрдоны бадти, чи саргъы-бæхыл." Изæрмæ ныххæццæ
сты Дзуарыхъæумæ.-Ам алкæмæндæр хæстæджытæ уыд
æмæ алчи йæ фысымы бацагуырдтаид, фæлæ фыццаг
кæй цур æрлæууыдысты, уыцы хæдзар сæ нал ауагъта.
Кусарт сып акодтой, фæдзырдтой сыхæгтæм. Фысымтæ
æрхатыдысты уазджытæм, цæмæй азарой, пыридæгæн йæ
кой дардыл кæмæн айхъуыст, уы’цы зарæг. Æпиу рæсты-
тæ куы дзурæм, уæд уазджытæм цæй хатын хъуыди, сæ-
хи тыпгдæр фæидыд азарып. Сæхи комы адæммæ куыд
фæкаст, уый зоиынц, фæлæ цымæ’адоимæ та куыд фæ-
кæсдзæп? Цы аипп æм ссардзысты?
Иицы лаз æрхастой зарæгмæ фысымтæ. Цалыимæ сæ-
хи лæппутæ зарæджы здæхт æххæстæй айстой æмæ йæ
æиæрхæцгæйæ зарып базыдтой, уæдмæ уазджьпы æпцад
пе ’руагътой.
Сæумæрайсом, бои куы ’рбацъæх, уæд араст сты
Дзæуджыхъæумæ. Рухсæй ма бахæццæ сты горæтмæ.
Зылдæй семæ чи уыд, уыдоп сып рагацау фысымуат ба-
цагуырдтой.
1928 азы 18-æм май. Дзæуджыхъæу. Горæты Сстйраг
уыпг — Пролетароп проспект. Партийы Обкомы агъуы-
сты клубæй фыццаг хатт райхъуыстысты Лепипы зарæ-
джы зæлтæ. Куырттатæ кодтой сæхи коид зар’æг.
БИРÆ ТАУРÆГЪТÆ
ÆМÆ ЦЫБЫР ИСТОРИ
Фарн дæм бадзурæд, чиныгкæсæг! Цы нæ вæййы.
Мыййаг, искуы куы бафтай Куырттаты коммæ... Дзыв-
гъисæй куы баывгъуыйай, Дæллагхъæумæ куы бахæццæ
уай, уæд, дæ хорзæхæй, иучысыл аулæф æмæ дæ цæст
ахæсс дæ алфæмблай. Галиуырдыгæй дæ тæккæ сæрмæ,
уырдыг къуылдымы рагъыл — Уæллагсыхы хæлддзæгтæ.
Хæдзар бæрæг.дзы нал зыны, æрмæст ма дзы баззад
фыдæлтыккон мæсыг, абон дæр ма лæууы æнæхъæнæй.
Уырдыгæй дæ цæст уæлæмæ куы ахæссай, уæд фен-
дзынæ: къуылдым иу ран фæцъупп, йæ алыварс йæхицæй
бæрзонддæр ныцыуал ис. Йæ тæккæ сæрæй зыны æрдæг-
хæлд мæсыг æмæ хæдзары бындур.
Куыд дзурынц, афтæмæй, дам, Куырттаты коммæ æп-
пæты разæй чи æрбафтыд, уый ам æрцард. Фыццаг æр~
цæрæгæн, дам, йæ ном та Хæкъуына хуынди. Æрхъуыды-
дзинадæй хайджын нæуыд, зæгъгæ, мачи зæгъæд. Цæуыл-
нæ æрбынат кодта дæлæ фæзы, Барзыхъæуы лæгъз хъу-
гомы? Цæмæн иыссагъта йæ мæсыг къæдзæхы цъуппыл,
йæ алы фарс хуымгæнды гæппæл куы нæ ис, уæд? Чи зо-
ны, афтæ. бафæрсиккой скъоладзаутæ. Йæ хъалæй нæ ба-
кодта Хæкъуына ахæм ми. Ракæсут-ма мæсыгæй. Кæмт-
тæ æмæ æрбацæуæнтæ ардæм куыд зынынц, афтæ ныкæ-
дæм. Мæсыгмæ сусæгæй æрбахъуызæи никæцырдыгæй ис.
Æдас нæ уыд Хæкъуына тыхгæнæг бæлццæттæй. Цы-
дысты азтæ. Хæкъуынайы байзæттаг æрбыиат кодтой
чысыл дæлдæр, Уæллагсых кæй схуыдтой, уым... Уыдон
дæр коммæ нæма æруæндыдысты...
Чи зоны, цал сæдæ азы рацыдаид. Ком баидзаг адæ-
мæй. Зæхх нал фаг кодта. Нæдæр мæрдтæн, нæдæр æгæс-
тæи. Иу хъæу дæр нæ фендзынæ, хуымгæндæи чи бæззы,
ахæд зæххыл, Дæллагхъæу æрæнцад Фыййагдоны уы-
259
рыл, Барзыхъæу — æрхы фæйнæ фарс, Цымыти — къæ-
дзæхы риуыл. Лæц та — ракæлыны ’ввонг къардиуы.сæр.
Иу уæлмæрд дæр иæй, куырис хор кæм æркæрдай,"’ахæм
зæххыл. Алы ран дæр — зæппæдзтæ. Уый та — æнæбын
у: дурын тæрхæгыл цы стæгдар лæзæры, уый раиуварс
кæи æмæ та дын ног зианæи быиат... Æнусмæ ингæн...
Æнæбын...
Адæм дæлæмæ, коммæ, куыд цыдысты, афтæ хуымы
гæппæлтæ сæхи уæлдæрæй-уæлдæр истой. Скæсут-ма
сæм ардыгæй. Кæй онг схæццæ сты! Суанг къæдзæхтæм.
Сыджыты тæнæг цъар дуртыл кæм нындæгъд æмæ йын
лæбырынæй тас кæм нæу, уый онг.
Лæппу, дам-иу цалынмæ хос кæрдынмæ ацыд, уæдмæ
йын æнæхъæи кæрдзын нæ лæвæрдтой. Æниу æнæхъæн
кæй хуыдтой, уыцы фæнршы фых хъæбæрхоры кæрдзын
ныры барæнтæй нымайгæйæ æртæ сæдæ граммæй фыл-
дæр нæ уыдаид.
Уырыхст цард кодтой, стæй æддагон тыхгæиæг зиа-
гæй дæр хызт нæ уыдысты. Бакæс-ма, Цзывгъисы къæ-
дзæхыл цы фидары хæлддзæгтæ ис, кæнæ Хилакъмæ ба-
^хизæи комы цæхгæрмæ цы æхсæз метры бæзнæн сисы
къултæ баззад, уыдонмæ.
Уæрæсейы паддзах Кавказ куы басаста, уæдæй фæс-
тæмæ кæмæндæрты фæцис быдыры æнæхицау зæххытæм
алидзыны фадат. Фæлæ уый хыгъд паддзахы хицауад
æмæ хъæздгуытæ лæбурын байдыдтой хæхты хæзнатæм.
Уæлладжыргомы райдыдта паддзахы хицауад здыйы
æмæ æвзисты æрзæт кусын. Чысыл фæстæдæр æрбацы-
дысты Куырттаты коммæ дæр. Æрæмбырд кодтой адæ-
мы æмæ сæм бахатыдысты:
— Уæ зæххы цъармæ уыи нæ бавналдзыстæм. Æрмæст
йæ хцылфы цы ис, уый ныи рауæй кæнут.
Чидæртæ, дам, сæ фарс фесты æмæ дзырдтой:
— Ауæй кæнæм, сæ хуылфы цы ис, уыдон нæ цæмæи
хъæуынц, сæ цъармæ ныи ма бавналæнт æрмæст...
Уæд, дам, ныхасы уæвдлсытæй иу лæг,— къадатаг уыд
æви хидыхъусаг,— йæ цухъайы фæдджитыл фæйнæрдæм
ахæцыд æмæ дзуры адæммæ:
— Табу уæ фарнæи, хорз адæм! Адои мæ хуылфы-
дзаумæттæ сты æмæ искæй куы бауой, уæд ма гуыбыны-
цъар мæхи кæцæй уыдзæн? Бамбарыи ма нын æй кæнæнт
нæ зæххисджытæ? -
Куыд дзурынц, афтæмæй уыцы ныхас хосау фæцис
2§0
адæмæн æмæ нал ьразы сты сæ зæххы «хуылфыдзаума»
ауæй кæныныл.
Фæлгæс, чиныгкæсæг, дæ хорзæхæй, Хæкъуынайы
цъуппæй! Ныр та Хæрисджынæй Дзывгъисмæ Ленины
цырагъ йедтæмæ æндæр рухс нал зонынц ацы комы. Дæ-
лæ Барзыхъæуы хъугомы сырæзт æнæхъæн горæт. Æртæ-
уæладзыг æххæст- астæуыккаг скъола, фондзуæладзыг
хæдзæрттæ, раст стыр горæтты куыд у, афтæ. Дон сæм
цæуы æфсæн хæтæлты, тæвд сæ кæнынц доны тæфæй,
ваннæйæ-æндæрæй — рæвдз. Сыгъдæг авгкъул дуканитæ.
Стыр фабри’кæ... фæндаг та? Æвæццæгæн, стыр æмбисон-
дæн баззайдзæи фæстаг фæлтæртæи Хъæдæргъæвæн.
Ныр асфальт фæндаг згъоры Дзæудо/сыхъæуæй суанг
Куырттаты бæстастæумæ.
Советон хицаудзинад Куырттаты комы цæрæг адæмæн
цы хорзæхтæ ’рхаста, уыдон Хæкъуынайы цъуппæй хорз
зынынц. Æмæ уырдыгæй куы фæлгæсай, уæд дæ-иу ма
ферох уæд бакæсын, æппæты фыццаг, Бæрзыхъæуы сæр-
мæ фæндаггæрон цы къæйдур сагъд ис,уымæ. Æрмæст
метр æмæ æрдæджы бæрц зыны зæххæй уæлæмæ. Хуы-
мæтæджы къæйдур дæм ма фæкæсæд. Уый у, 1924 азы
уалдзæджы Куырттаты фæллойгæнæг адæм сæ хидкал-
гæ Цъæриткомæй сæ цæнгтыл кæй рахастой æмæ Леии-
нæн цыртæн кæй ныссагътой, уыцы къæйдур.
Уæллагсыхы хъæууатыл-иу ахæсс дæ цæст. Куыртта-
таг фыййау Джериханæн йæ зæрдыл фыццаг хатт ам æр-
лæууыд Лениныл зарæг скæиын.
АРФ КОМЫ
1. ДАРД ФÆНДАГЫЛ
ЦЫБЫР РÆСТÆДЖЫ
У ыдаид æхсæвæр афои. Быдыры кæроп хæхтæм æв-
вахс къаныæггомау ирон хъæуы уыпгты фæцæйцыд иу
адæймаг. Иæ уæлæ стыр кæлмæрзæи, зæропд устытæ цы
бæзджын- салитæ1 фæдарынц, ахæм. Цæуæг сындæггай
цæуы, ацæргæ адæймаг цы уæззау цыд фæкæиы, афтæ
æмæ та фæстæмæ фæкæсы. Схæццæ иу хæдзармæ, къул-
дуарæй чысыл уæлдæр суад, цæхæрадоны комкоммæ æр-
лæууыди, фæйнæрдæм акасти, стæй æвиппайды кауы
сæрты цæхæрадонмæ афтæ рог багæпп кодта, æмæ адæй-
маг запътаид, ай зæропд ус нæ, фæлæ дыууадæолздзыд
лазппу у.
Сылгоймаг æпæкъæрццæй бацыд, цæхæрадонырда^м
цы рудзынг ис, уырдæм, æрлæууыд æмæ байхъуыста.
Мидæгæй йæм нæ райхъуыст адæймаджы уыиæр. Уатæй
калди лампæйы рухс, æмæ рудзынгæмбæрзæны змæлгæ
аууои хъазыд цæхæрадоиы дыргъбæлæсты къалиутыл.
Ус йæ амонæн æнгуылдзæй хæрз сындæг бахоста ру-
дзыпджы авг, йæхæдæг амбæхст сиренкъутæрты аууон.
Ничи йæм ракаст. Дыккаг хостæн фехъуыста ныхас:
«Кæцы дæ?» Уыцы фарстмæ дзуапп дæттæг куы нæ фæ-
ци, уæд уаты уæвæг бакодта рудзынг æмæ йæ гуыр æга-
сæй дæр разынд æддæмæ, афтæмæй бафарста:
— Исчи æрбахоста æви?..
Хойгæ чи бакодта, уый пыр федта йæхи цæстæй хæ-
дзары уæвæджы æмæ рахызт къутæртæй.
— Æз дæн, æз, Аминæт! — загъта уый хæрз сабырæй,
йæ ныхас, кæмæ дзырдта, уымæй дарддæр куыд никæмæ
фехъуыстаид, афтæ.
Аминæт кæй хуыдта, уый ныр базыдта æрбацæуæджы
æмæ дисгæнгæ фæстæмæ алæууыд.
;— Мæ хæдзарыл! Цы хабар у ацы æнафопы? —
афэрста усы, фæлæ йын лампæйы рухсмæ йæ æнкъард
æмæ тарст цæсгом куы ауыдта, уæд ма иу пыхас скод-
2§2
та: — Мидæмæ! — йæхæдæг цæхæрадоныпдæм цы дуар
уыд, уырдæм фæцæуæг.
Æрбацæуæг кæм лæууыд, уырдьтгæй нæ фезмæлыд.
— Цы хабар у, Заретæ?
— Исчи уæм ис?
— Ничи. Нæ лæг дæр пæма ’рбацыд... Мидæмæ!
Уатмæ куы бацыдысты, уæд Заретæ систа йæ кæл-
мæрзæп, рудзгуытæ сæхгæдта, се ’мбæрзæп сыл райтынг
кодта æмæ æрмæст уый фæстæ пыхъхъæбыс кодта Ами-
иæты.
— Фервæзын мæ кæ, Амипæт! — æмæ усы уæхскыл
хæкъуырццæй скуыдта.
Рагæй зыдта Амииæт ацы чызджы. Раджы амард йæ
фыд. Уый фæстæ фæрынчын йæ мад æмæ иу аст азы
бæрц йæ хуыссæнæй не сыстад. Хæдзар баззад ацы чыз-
джы æвджид. Дыууадæс аздзыд саби лæджы куыст дæр
кодта æмæ сылгоймаджы зылдтытæ дæр. Афæдзы размæ
амард йæ мад. Чызг баззад быптон сидзæрæй. Йæ фыды
’фсымæр æй æрбакодта сæхимæ.
— Кæуынтæ-едтæ уал уадз, фæлæ радзур, цы хабар
у? — зæгъгæ, Амипæт æрбадып кодта чызджы дивапыл
æмæ йæхæдæг дæр æрбадт йæ фарсмæ, чызджы æрба-
хъæбыс кодта, афтæмæй.
Хабар та афтæ уыд. Дыууæ къуырийы размæ Заретæ-
мæ курæг æрбацыд сæ хъæуккаг лæппу. Чызгæн йæхи
дæр пæ фæндыд, стæй йæ фыды æфсымæры æмæ уый усы
дæр. Иу схъæластæу, магуса къуыдипп, иицы уæвгæ-
йæ — хиппæлой, адæмы ’хсæп — фыддзых æмæ æпæ-
фсарм — æппыидæр нæ цыд Заретæйы зæрдæмæ.
Аминæт дæр зыдта уыцы лæппуйы. Йе ’мбæлттæй
хъауджыдæр æй комсомолмæ дæр пæ айстой. Цыма æх-
сæвыгæтты дзæгъæлдзуаи дæр кодта, афтæ дзы дзырд-
той. Хъазты мидæг-иу чызджытæ катæйттæ кодтой, уы-
цы лæппуимæ йæ кафыны рад кæмæн æрхаудзæп, зæгъ-
гæ. Ахæм æнæуаг змæлд æмæ æвнæлдтытæ кодта, цæмæй
чызг фефсæрмы уа, фæтыхса кæнæ фæкæла, æмæ уый
тыххæй чызджытæн се ’нæуыпон уыди. ^
Гъе, æмæ бинонтæй пичи сразъг, фæлæ фыды ’фсымæ-
ры лæппу пыццæхгæр æмæ хъуамæ йæ фæпд атардтаид.
Уый йæхæдæг дæр уыцы усгуры хуызæы уыд: магусайæ
цæлуарзаг, æдылыдзæф, алцæмæй дæр фæзмыдта йе
’рдхорды, кæд ьтп уьтйбæрц æвзæрдзипæдтæ не ’нтыст,
уæддæр.
263
Заретæ æнхъæлдта, ома иугæр дыууæ зæронды не
сразы сты йæ радтыиыл, стæй йæхæдæг дæр æргом загъ-
та йæ фæндон, уæд ныр хъуыддаг ууыл ахицæн. Фæлæ
абоп йæ фыды ’фсымæры кæсдæр чызг, ногдзау, стыр со-
мытæ фæкодта, ма мæ схъæр кæн, кæшюд мæ фæнæм-
дзысты, зæгъгæ, ракодта ахæм хабар. Цæхæрадоны бæ-
ласы аууоп ахуыр кодта йæ уроктæ. Уыцы рæстæджы йе
’фсымæр æмæ Петя ныхас кодтой уыиджы, кауы ’пцой
лæууыдысты, афтæмæй æмæ сфæыд кодтой райсом куы
баталынг уа, уæд Заретæйы аскъæфын.
— Исты хос мын скæн, Аминæт, кæннод мæ мæ хурх
æрбалыг кæнынæн мæнæ уымæй фылдæр нæ хъæуы æмæ
йæ цæттæйæ дарын.
Уый адыл чызг равдыста къаннæг хырынкъа.
— Фæлæуу-ма, хурх æргæвдын уал уадз... Ницы тæс-
саг дзы ис, райсом комсомолтæн фехъусын кæндзыстæм,
æмæ уыдон сæ разы бабаддзысты.
— Комсомолтæ алы ’хсæв мæн хъахъхъæпдзысты?
— Уæд та хъæусоветæн бамбарын кæпæм.
— Иугæр мæ куы фæхыпджылæккаг кæной, уæд ма
дзы хъæусовет цы у?
— Уæд та дæ цы фæпды, уый мыи зæгъ.
— Амипæт, фыццаг хатт мæ сылгоймæгты къорды
æмбырдмæ куы акодтай, уæдæй фæстæмæ цыма мæхи
мад дæ, афтæ мæм кæсы. Æмæ, ау! Сылгоймаг сæрибар
у, зæгъгæ, куы фæдзурут, уæд уыдоп æрмæст иыхæстæ
вæййынц?
— 0, æмæ уæд та мæнæ ам мемæ цæр, ардыгæй дæ
ничи бауæндздзæн скъæфын.
— Дуарæхгæдæй? Уыигмæ дæр пикуы рацæудзы-
пæп?
— Нæ зопып, уæдæ... Цы дыи мæ бои у?
— Ау, не стыр горæты иу адæймаг куысты кæм ныл-
лæууа, уый дзы нæ разыпдзæп?
Аминæт дзуапп нæма радта ацы фарстæп, афтæ йæ
лæг æрбацыд. Дис æм фæкаст, ацы æнафоны исгæй чызг
ам цы ми кæпы, уый, фæлæ Амипæт радзырдта
хабар.
— Тхалæгаты Петяйæ зæгъыс?— фестъæлфыд лæг.—
Æмæ йæхæдæг бандит куы у! Уый къухы бахауыпы фæл-
тау æпæ мойæ базæропд уæд... Фæлæ Заретæ йæхæдæг
раст æрхъуыды кодта. Петяйимæ пып æнцоп дзырд у,
ахæм хуызæпæй уый бирæ пал ахæсдзæп, фæлæ хъуыд-
264
дагаразæг у Заретæйæн йæхи ’фыды ’фсымæры лæппу.
Гъе, æмæ йæ уымæй та куыд бахъахъхъæндзыстæм?
Лæг иу цъусдуг хъуыдытыл фæци, стæй «гъы-гъы»,
зæгъгæ, бакодта, цыма цыдæр фæпдыл фæхæст, ахæм
хуызы æмæ райдзастдæрæй дзуры йæ усмæ:
— Ау, сылгоймæгты раздзог дæ куы хопыпц, уæд
куыд пицы æрхъуыды кодтай?
— Омæ ды та партион дæр дæ, æмæ æрхъуыды кæн!
— Мæнæи хъуыдыгопд у,— цæхгæр загъта лæг.—
Райсом кæсæндоп аразынæи æхца исынмæ цæуыи горæг-
мæ иæ хъæусоветы тачаикæйы. Хæдæгай, ай размæ ды
дæр цæуипаг куы уыдтæ? Ачыпдз æй кæиæм пемæ. Ау,
дæ облжеиотдел иу адæймаг цы фæкæпа, уый пæ базоп-
дзæн?
Куыд баныхас кодтой, афтæ Заретæ æхсæвы Амипæт-
мæ схаста, йæ дзаумæттæй йемæ кæй хæссы, уыдон æмæ
райсом боны цъæхæй хъуамæ æпхъæлмæ кæса хъæугæ-
рон Лæпкададжы фале, цæмæй йæ уыпджы тачапкæйы
мачи феиа.
Æмæ йæ райсомы Амипæт йæ лæгимæ уыцы быпатмæ
куы ’рхæццæ сты, уæд хорзау нал фесты. Иу уырыссаг
сылгоймаг лæууыд ададжы фале, æндæр дзы пичи уыд.
«Æвæццæгæн бафиппайдтой, лидзгæ кæны, уый, æмæба-
бын ис чызг»— ахъуыды кодта Амиыæт æмæ ма фæстæ-
мæ иу каст фæкодта. Нæ уыд фæсте цæуæг дæр. Сæ ра-
зæй цы бричкæ цыди, уырдыгæй чидæр бахъæр кодта:
— Маруска, поедем?
Ус сæм кæсгæ дæр пæ ракодта. Тачанкæ йæ размæ
куы ныххæццæ, уæд цæхгæр фæзылд фæпдаджырдæм
æмæ ратындзыдта. йæ сæрыл чысыл урс сæрбæттæн, йæ
кæрæттæ æлхыпцъ усы дæллахъуыр. Йæ уæлæ цыбырго-
мау уæрæх ибкæ æмæ уæгъдконд урс цыбыр кофтæ, сæр-
дыгоп хъазахъаг чызджытæ цы дарæсы фæцæуыпц, раст
ахæм. йæ иу къухы уисы лыггаг, цыма ныртæккæ йæ фос
хъæугæропмæ раскъæрдта.
Тачанкæ йæ хæд комкоммæ куы ’рхæццæ, уæд фæ-
дзырдта:
— Амипæт!
Лæг æвиппайды фæурæдта бæхты æмæ пыххудт.
— Уый сыгъдæг казачкæйæ куы агæпп ластай, За-
ретæ!
— Уæу, мæпæ хæйрæг! —йæ къухтæ пыццагъта Ами-
пæт. Нырма ныр базыдта чызджы.
265
— Афтæ æмбæхсыи куы зопай, уæд дæ Нарты Сыр-
доп дæр не ссардзæн, фæлæ тагъддæр бадгæ!
— Цы бои мын ис æмбæхсынæй дарддæр,— загъта
Заретæ æмæ æрбадтис Аминæты фарсмæ.
Облженотдел кæй хуыдтой Аминæт æмæ йæ лæг, ома
Облæсты сылгоймæгты хайад, уый хицаумæ стыр диссаг
нæ фæкастысты Заретæйы хабæрттæ. Æвæццæгæн, уый
арæх æмбæлд ахæм цаутыл. Заретæйы басабыр кодта,
пыфсытæ йып авæрдта, стæй йæ бафарста:
— Уырыссагау дзурып зопыс?
— Хæрз чысылты йедтæмæ пæ, æрмæст ликбез фæ-
дæп каст...
— Нæ, фæлæ кæд афтæ тынг тæрсыс, уæд дæ ам, го-
рæты, нæ аскъæфдзысты?
— Горæты нæ бауæнддзысты...
— Уæдæмæ бавдæлæм, æмæ Заретæйы арвигæм
Гуылфæны стъанцæйы арæзтадмæ,— дзуры хайады хи-
цау Аминæтмæ.— Знон тынг æхсызгонæй агуырдтой кус-
джытæ сæ хæрæндонæн.
Иæ райсомы Сылгоймæгты хайады хицау æмæ Ами-
нæт Заретæйы сæвæрдтой машипæйы æмæ йæ арвыстой
арæзтадмæ, цыдæр гæххæтт ын йæ къухмæ радтой, аф-
тæмæй.
Шеф-пъовыр Шота бирæ федта официаиткæтæ, фæлæ
Заретæйы хуызæныл иæма фембæлд. Хъæууои чызг, йæ
конд æмæ йæ уынд иууылдæр зæрдæмæдзæугæ, алцæмæй
дæр хæрзарæхст, æнæзивæг^ фæлæ æппыпæдзух æнкъард,
доидзæст. Кæсы зæропд пъовыр чызгмæ æмæ уыпы: За-
ретæ æппынæдзух дæр архайы, цæст пæ хæцы йæ фез-
мæлдыл, æнæхъæр, æдыхст кæддæриддæр. Зынгуыст уа
æви рог, йæ хуыз уæлдай нæ кæны æмæ кæд искуы ба-
гыхсы йæхи мидæг, уæд уый вæййы æрмæст, кусинаг ын
куьт ницуал баззайы, уæд. Гъе, фæлæ йæ нырма Шота
пикуы федта йæ дзыхы дзаг пыххудгæ.
Иу бон æй бакодта сæхимæ. Йæхæдæг уыйбæрц
рæвдз пæ уыд иронау дзурыпмæ, фæлæ йæ ус — ирон хæ-
рæфырт —сыгъдæг дзырдта иронау. Заретæ ракодта йæ
хабæрттæ. Шота куы бамбæрста чьтзджы хабар, уæд
смæстьт. Кæдæмдæр æнæбæрæг рапмæ æртхънрæптæ
кæнгæйæ йæ тымбьтл къух тылдта æмæ хьтл кодта гуьтр-
266
дзиагау. Заретæ.йын йæ иыхæстæй пицы æмбæрста æмæ
усмæ бакаст.
— Нæхирдыгонау дзуры, дæ нывонд фæуон, куы
смæсты вæййы, уæд йæ пыхас фæгуырдзиаг кæны. Мах-
мæ чызг скъæфгæ пæ фæкæпыыц.
Уыцы ныхасмæ Шота цæхгæр фæзылд чызджырдæм.
— Бирагъ бирагъи не скъафи, лаг ладжи скъафи.
Хорз нау!
Уыцы бонæй фæстæмæ Шота Арчилович йæхи чызгау
бауарзта Заретæйы.
2. ЦАРДАГУР
Уыдаид фæссихорафон, афтæ, æххæст арæзт чи нæма
фæцис, ахæм сосавæндагыл фистæгæй, йæ хордзен йе
’ккой, афтæмæй фæцæйцыд рæстæмбис ас, фæтæнуæхск
саулагъз лæппу. Йæ сæрыл — дæрдджын нымæтхуд, йæ
уæлæ, уæды рæстæджы фæсивæд цы ног дарæс дардтой,
уый: йæ ном «партизанкæ»—цыма цухъа æмæ куырæт
баиу кодтой, куырæтæй даргъдæр, цухъайæ та цыбыр-
дæр, йæ хъуыр дæр æхгæд. Фæтчиты бынæй разыид фæс-
мыи салбар, уырдыгæй дæлæмæ фæсмып зæпгæйттæ, аф-
тæ æпгом бадыиц зæнгтыл æмæ дзы иупæг æнцъылд дæр
пæ зыиы. К’ьæхтыл пог æрчъитæ. Уыдоп дæр хæрзæфс-
пайд, сæ хъустæй æмæ сæ зæвæттæй иу фæсалы хал дæр
пæ зыны. Нарæг гæрзроп астæу æрбалвæста, цыма афтæ
зæгъыимæ хъавыд: уæпгтæ, сымах рæзут, гуыбыи лæу-
уæд йæ бынаты.
Рог къахдзæфтæй цæуы лæппу æмæ æппыиæдзух
фæйиæрдæм комы дыууæ фарсмæ куыд арæх фæлгæсы,
уымæй бæрæг у, ацы фæпдагыл фыццаг хатт кæй цæуы,
уый. Иу ран, иог бетонхидмæ куы бахæццæ, уæд æрлæу-
уыд, систа йæ пымæтхуд, йæ иыхы хид расæрфта йæ
амопæп æнгуылдзæй æмæ бинопыгдæр бакасг хидмæ.
Фыццаг хатт уыпы ахæм хид. Йæ къухæй дæр æй асглерс-
та æмæ йæм фæкаст, цыма хид æгасæй дæр иу дурæй
арæзт у. Чысыл фалдæр куы бауад, уæд фæпдагыл бай-
йæфта бирæ кусджытæ. Сæ иу ипнæтæн цыдæртæ амыд-
та, æвæццæгæи сæ хисдæр чи уыд, ахæм. Лæппу сæ фæр-
сты бахизынмæ хъавьтд æиæдзургæйæ, фæлæ сæ ирон
ныхас куы фехъуыста, уæд сæм бадзырдта:
— Байриат, хорз адæм!
— Хорзæй дзаг у! —дзуапп ын радтой цалдæрæй.
267
Амонгæ сын чи кодта, уый фæурæдта йæ ныхас.
— Бахатыр кæн, бæлццон, фæлæ кæцæй цæуыс?
— Фæсхохæй цæуын...
— Уый, æвæдза, дæ хордзеитæй дæр бæрæг у, фæлæ
æххæст кæдæм цæуыс, уый дæр пып куы зæгъис...
— Мæнæ, дам, ам кæмдæр стыр цыдæр аразыпц æмæ
мæ зæрды кусыпмæ бацæуын ис...
— Фæлæуу, уæдæ, дæ хорзæхæй, ныртæккæ фæуы-
дзыпæи æмæ иумæ цом,— цыма лæгъстæ кæыы, ахæм
хуызы загъта хисдæр, тагъд-тагъд ма йæ адæмæн аца-
мыдта цыдæртæ, йæхæдæг фæраст бæлццоыимæ.
— Алæбои æгас цу! — зæгъгæ, райста фæпдаггоны
къух æмæ араст сты комы мидæмæ.— Бахатыр кæи, дæ
пом?
— Аким,— загъта бæлццон æмæ уал сæ пыхас ууыл
фæци.
Акимы зæрдæ барухс ис. Суанг сæхицæй ардæм, пыр
æртыккаг бои уыдæттыл хъуыды кæпы: куы бахæццæ уа
уыцы стыр куысты быиатмæ, уæд кæмæ бацæудзæп,
куыд бафæрсдзæи? Ныр та фæрсын дæр пикæйуал хъæ-
уы. Æхсызгоп уыд Акимæп ацы фембæлд. Кæс-ма, кæд
хицау у, уæд дæр цыма йæхи æмсæр æмæ æмкар лæджи-
мæ пыхас кæны, афтæ фæлмæп йæ дзырд, йæ ахаст. Гъе,
фæлæ «мæп тыххæй йæ пыхас цæмæн фæуагъта æмæ ме-
мæ цæмæ гæсгæ фæцæуæг?»—хъуыды кодта Аким йæхп-
пымæр.
— Хицау дæ куы фæрса, кæм кусынмæ хъавыс, уæд- -
иу мæнæй зæгъ, мæнæ ацы лæг кæм кусы, уым, зæгъгæ,
бамбæрстан?
— Æгайтма дæ хъæуын! — иттæг разыйæ загъта
Аким æмæ та йæхимидæг ахъуыды кодта: «Æнхъæлдæи,
фæфæпдараст дæп».
Чысыл фалдæр, ком иу цасдæр кæм фæуæрæхдæр,
уым фæзыид бирæ хъæдын хæдзæрттæ — кусджыты го-
родок кæй хуыдтой, уый. Адæм дыууæрдæм кодтой æх-
сæнвæзы. Аким хъуыста ироп пыхас, уырыссаг, гуырдзи-
аг æмæ ма ноджы кæй пæ равзæрста,, ахæм æвзæгтæ.
Утæппæт адæмæй йæм иу дæр пе сдзырдта, се ’хсæы аны-
гъуылд.
Бацыдысты къаптормæ.
— Ног кусæг! — хъæрæй загъта Акимы ’мбал хица-
уæп, къæсæрæй куы фæмидæг сты, уæд. Уый сыстад йæ
бынатæй æмæ райста Акимы къух.
268
— Цы куысты ныллæууыпмæ хъавыс?
— Уæллæгъи, нæ зонын, цавæр куыстытæ уæм ис...
— Исты дæсииад дæм ис?
— Саукусæг лæг дæп, æмæ кæд гæпæп ис, уæд мæ
мæпæ ацы лæгмæ арвит,— ацамыдта Аким йе ’мбалмæ.
— Ай дын йæхæдæг загъта?
Аким ницы сдзырдта, фæлæ йе ’мбал йæхæдæг фæ-
раздæр.
— Арæбып, Микъала, пæ мып фаг кæнтлиц кусджытæ
æмæ сымах та пълан домут...
— Цæй хорз, Быппу, акæп æй, фæлæ-иу кусджыты
фæндагыл мауал ахс... Æххормаг уыдзæи, псты йын ба-
хæрын кæн.
Иттæг райгопд уыди Аким йæ фыццаг æрбакъах:иæ-
фæй. Æртæ боны размæ йæ мад боны цъæхæй йæ фæстæ
хъæугæропмæ куы рацыд, уæд цал æмæ цал хатты загъ-
та: «Лæгты дзуар, фæпдараст æй фæкæн!» Æмæ, кæс-ма!
Уайтагъд фембæлд хорз адæмыл. Хицæуттæ ма йæ сæ-
рыл сæ кæрæдзийы дæр «тонынц».
Æмæ ма иу хъуыддагæй куы пæ фæкъæмдзыст уыда-
ид Аким, уæд афтæ райгондæй баззадаид суапг изæрмæ.
Цæвиттон, Аким уæды оиг никуы ма уыди хæрæпдопы.
Æхсæвæрафонмæ ма бирæ рæстæг уыди, æмæ хæрæпдо-
иы чысыл адæм бадтис. Иу бæрзондгомау хæрзвидыц
чызг, сæптурс куатæйы, æрæвæрдта Акимы раз дзулы
кæрстытæ æмæ хъæрмхуыппы къус, чысыл фæстæдæр та
катлеттæ. Æххормаг бæлццопæн йæ зæрдæ барухс хæрл-
наджы уындæй, фæлæ йын уæлдай æхсызгондæр та уы-
дис кард æмæ вилкæйы æрæвæрд. Сæхимæ, хохы-иу,
ахæм митæ цыты уазджытæн кодтой. «Æмæ кæд мæнæп
дæр ахæм кад кæныпц, уæд мæ пымайыиц, уæдæ куыд?»
йæ алыфарс бадджытæй ничи æрдардта йæ хъус, Аким
кард æмæ вилкæйæ куыд архайдта, уымæ. Цымд фæцис
хъæрмхуыппы къус, катлеттæ дæр цы ахæрын хъуыд!
Фæлæ Аким, сæхнмæ æгъдаумæ гæсгæ, кæд ма йæ хъуы-
ди, уæддæр йæ уæлдай пыууагъта. Банхъæлмæ ма каст
чызгмæ æмæ уый æндæр фыигыл куы æрæвæрдта хæри-
наг, уæд Аким сыстад, чызджы размæ балæууыд, æмæ йе
’взаг цæйбæрц уæздандæр ныхас арæхст, афтæ рай-
дыдта:
— Дæ бæркад æмæ дæ салам бирæ уæд, чызг! Дуне-
йы фари дыы ахæм амопд радтæд, æмæ...— æмæ уыцы
269
Хуызы зæрдиаг арфæтыл схæцыд, чындздзон чызгæн цы
цæстуарзон арфæтæ фæкæпынц, ахæмтæ.
Чызг æрлæууыд æмæ хъуыста, æпдæр ма йыы цы хос
уыд! Аким та уыцы хъæстæлвæстæй уырдыг лæууыд æмæ
дзырдта:
— Хорз амоид дæ хай, дæ мад æмæ дæ фыды фæи-
диаг...
— Оммеи, хуыцау! — зæгъгæ, фæхъæр кодта чидæр
хæрæпдоны бадджытæй æмæ уый фæстæ бирæйæ пых-
худтысты.
Акимæн йæ ныхас æрдæгыл аскъуыд. Йæ цæст ахас-
та адæмыл æмæ федта: комкоммæ йæм пичи кæсы, сæ
сæртæ ныггуыбыр кодтой сæ къустæм æмæ бæрæг у, сæ-
худып тыхурæд кæй кæнынц, уый. Уæдмæ чызг дæр ацыд
йæ куыстмæ. «Цыдæр æнæгъдау ми мыл æрцыд, фæлæ...
арæбын æвзæрæй куы ницы загътон»— ахъуыды кодта
Аким æмæ къæмдзæстыгæй рацыд хæрæидонæй. Йæ зæр-
дыл ма лæууыд, уый, æмæ чызг йæхæдæг йæ был дæр нæ
фезмæлыи кодта бахудыны охыл, хæдæфсæрмæй лæу-
уыд æмæ-иу стæм хатт ысдзырдта: «Хæлар дын уæд! Дæ
цæрæнбоп бирæ!»
Сæ дзырд куыд уыди, афтæ йæ хицауыл фембæлд ма-
газипы раз. Талынггæрæтты та пыццыдысты, фыццаг
хатт кæм фсмбæлдысты, уырдæм. Уыдон уыдысты фæи-
дагаразджытæ, цæргæ дæр ам кодтой, хæрипаг дæр сын
городокæй ардæм ластой. Стыр хæдзары йас палаткæтæ-
барактæ дыууæ фæрсæй-фæрстæм, сæ рудзгуытæ — стыр,
къæвда сæ нæ хъардта. «Фыййæуттæн дæр-иу ахæм цæ-
рæпуæттæ куы уаид»— ахъуыды кодта Аким. Хицау ыи
бацамыдта йæ тапчан-сынтæг, хуыссæиты тыххæй йын
йæ къух æрфыссыи кодта иу гæххæтты. (Уый дæр, æзæ-
дза, хорз фæкаст Акиммæ, уымæы æмæ нырыоиг йæ къух
пикуы ма æрфыста) æмæ афтæмæй зпоиы фыййау абоны
кусæг фестад.
Ногцъар хуыссæнты, простин-æмæ сæптурс базыцъа-
ры уынд ын йæ зæрдыл æрлæууын кодта сæхимæ лыс-
тæн, хуыссæн — нымæт быиæй дæр æмæ хъæццулæн дæр,
базæп та — дурты уæлæ дзала.
Хуыссæпы йæ цæстытыл ауад йæ æртæ боны фæндаг,
йæ фыццаг къахдзæфтæ ног куысты, хæрæпдон... «Уæд-
дæр цымæ цæуьтл худтысты адæм?.. Нæ, фæлæ уыцы
чызг йæхæдæг цы зæрдæмæдзæугæ у...»
Фæндаджы куыст ипцы диссаг фæкаст Акиммæ.
270
Куыстой бригадæй иу-дæсæмæссæдз лæджы бæрц. Сæ
кусæпдзаумæттæ дæр — хуымæтæг: бел, къахæн, лом,
лæггуыф. Алы изæр дæр куыстисæг десятник барста æп-
пæт бригады куыст æмæ сын уымæ гæсгæ нымадтой сæ
мызд дæр.
Аким тæккæ райдианы афтæ тагъд куыста æмæ йæм
зæронд кусджытæй иу нал фæлæууыд æмæ йын загъта:
— Уæззау куыст у ай. Афтæмæй бирæйы фаг не суы-
дзыпæ. Фæлтау сабырдæр архай, æвиппайды куыд нæ
афæлмæцай, афтæ.
Уыцы иыхæстæ афтæ фæлмæи хъæлæс æмæ зæрдæ-
быпæй загъта æмæ та уый дæр æхсызгон уыди Акимæн:
«Æпхъæлдæи æмæ дзæбæх адæмыл фембæлдтæн»—
ахъуыды кодта йæхинымæр, фæлæ йæм уæддæр æгас
бригады архайд æгæр сындæг фæкаст.
Цалдæр боны фæстæ Аким бафиппайдта: æмхуы’зоы
нæ архайынц брига’ды кусджытæ. Сæ фылдæр кусы æыæ-
зæрдæхудтæй, зыидзинад иу ипнæйы æккой не ’вæры.
Фæлæ иуæй-иутæ фæливынц се ’мбæлтты, сæ белты ’пцой
слæууынц æмæ дзæнгæда цæгъдынц. Фыццаг хъазæнæм-
хасæнты, стæй та æцæгæй дæр тынгæй-тыпгдæр кодта
быцæу ныхас кусджыты ’хсæн, йæхиуыл æгæр чи ауæрс-
та, уыдон ныхмæ.
Куыд фæстæмæ бригадирмæ арæх цыд хъаст сайджы-
чгы тыххæй æмæ уæд иу бон прораб фехъусын кодта иог
фæтк: бригад фæхицæнтæ уæд фæидзгай лæггай, сæ
куыст хицæнæй барст æмæ нымад куыд цæуа, афтæ.
Æхсæз къорды фесты бригад уæдæй фæстæмæ æмæ
Аким дæр бынтон æпæнхъæлæджы сси къорды хисдæр.
Тыпг æй нæ фæидыд уыцы бынатмæ, ныфсæрмы, хатыд
бригадирмæ, цæмæй æпдæр искæй сиысан кæна, фæлæ
уый загъта:
— Ницы хицауиуæг дзы хъæуы, дæхæдæг дæо кус-
дзынæ иннæты хуызæп. Куыд дæм кæсын, афтæмæй тынг
хорз кусыс æмæ дæумæ гæсгæ де ’мбæлттæ дæр афтæ
кусдзысты. Дæ къордæй дыууæ дзæбæх кусджытæ сты,
иннæ дыууæ нырма знон æрбацыдысты æмæ сæм дæ
цæст фæдар.
Иæ цыппар æмбалæй Акимæн дыууæ кардæр \ыдыс-
ты. Иниæтæй иу йе ’мбай, иннæ’та чысыл кæсдæр. Цыу-
уæ хисдæры архайдтой, сæ тых сæ куыд арæзта, афтæ.
йе ’мкар чи уыд, йæ ном Петя, къуыдиппарæзт лæппу,
алы æфсæнттæ-уыцыртæ кодта йæхи, куы тамако дымы-
271
пы ’фсон, куы та æпдæр исты ’фсонæн æмæ куысты уæз
æвæрдта иннæтыл.
Æртæйæ цæттæ кодтой грунт, дыууæйæ та йæ хæсгæ
кодтой лæггуыфы сосæвæндагмæ. Кæд-иу грунт æнцон-
къахæн æмæ æвгæнæп уыд, хæссын та йæ дардмæ хъуы-
дис, уæд Петя къахджытимæ лæууыд. Кæд-иу дурджын
ранмæ бахаудтой æмæ йæ хæрзæввахс калын хъуыдис,
уæд та-иу исты æфсонæй хæссæг скодта йæхи.
Аким æмбæрста уыцы фæливæн митæ, фæлæ йæ пыфс
дæр иæ хаста, стæй йæ цæсгом дæр пæ хъæцыд Петяйæп
йæ азым комкоммæ зæгъып.
Звеиойы æппæты кæсдæр — æрыгои лæппу Созыр —
куыста æпæфæливгæйæ, зивæг иицæмæ кодта, фæлæ Пе-
тяимæ афтæ æнгом уыдысты, æмæ йæ фæзмыдта алцæ-
мæй дæр, уыд йæ цумагæнæн. Лæггуыф-иу дыууæйæ иу-
мæ куы ахастой, уæд-иу Петя афтидæй, йæ къухтæ йæ
дзыппьт, афтæмæй æрбаздæхт, лæппу та йæ нунæгæй
хаста.
Æртæ бопы фæстæ десятиик банымадта алы звепойы
куыст. Акиммæ диссаг фæкаст, йæ звено æгас бригады
’хсæн дыккаг быпат кæй бацахста, уый. Æрмæст æм ныр
бахъардта æцæгæй Петяйы маст. «Ацы схъæластæуы
бæсты ма пемæ æпдæр исчи куы куыстаид»— хъуыды
кодта йæхинымæр.— Чи зопы, уæд фыццаг бынат дæр
къухы бафтыдаид».
Уый фæстæ бопты Петя поджы фæфыддæр. Кусгæйæ
æрдæгмарды змæлд кæй кæны, уый дæр æм æгъгъæд нал
фæкаст æмæ пыр бынтоидæр суагъта йæ цæсгом, сахаты
дæргъы дыууæ-æртæ хатты æрбады тамако дымыпыл.
Иухатт æм Аким нал фæлæууыд æмæ йын йæ цæст-
мæ бадардта уыцы ми. Петя фёстъæлфыд. Сбустæ
кодта:
— Уагæры стырдæр хицау куы уаис! Уæд, цымæ, цы-
тæ бакæнис кусæг лæгæн? Тамако бадымæн дæр дын
ма уæд!
Аким æм пицуал сдзырдта, фæлæ йæ мидзæрдæйы
сфæпд кодта-исты амалæй Петяйæ фервæзын. Дыккаг
бон Петя йæ гуыбын риссыпы ’фсоп ацыд поликлиникæ-
мæ, фæлæ куыд рабæрæп афтæмæй рыпчып пæ уыди,
иостдзуап фæкодта городочы.
Сабыр æмæ æфсæрмдзæстыг лæг дæр зопы мæсты
кæцьт. Акиммæ хъыг кæсын байдыдтой Петяйы митæ.
Хъуыр-хъуыр кодтой ицнæ кусджытæ дæр, кæсдæрæй
272
фæстæмæ. Уый ма ныр дæр хæцыд Петяйы фарс, ыырма
йæ коммæгæауыд.
Иу райсом Аким бæстои сбарста, десятник сын цы
хай радта, уый, фондз дихы йæ акодта, стæй уæд сабы-
рæй загъта Петяйæн:
— Абонæй фæстæмæ дæ куыст уыдзæн нымад хицæ-
пæй. Мæнæ уæ дыууæйы хай æмæ уæ куыд фæнды, афтæ
кусут.
Петя былысчъил худт бакодта, цыма йæм уыцы хабар
пицы диссаг фæкаст.
— Мæхи дæр афтæ фæндыд! — загъта уый.—Цæйыæ-
фæлтау дæ хуызæттæ мæнæн хицау уой, фæлтау дæуæй
дыууæ хатты фылдæр бакусдзынæн... Рауай-ма ар-
дæм, Созыр, мах сын равдисæм, кусын куыд хъæуы,
уый.
Созыр уый æнхъæл иæ уыд æмæ исдугмæ бадгæйæ
баззад, стæй йыл фæтых Петяйы барджын хъæлæс æмæ
сыстад.
— Мæнæ адоп пæ дыууæйы хай пе сты? — фæрсы
Петя зæххæй иу ранмæ амонгæйæ. — Кæсут-ма, кæд-
дæра кæмæн тагъддæр фæуид куыст йæ хай. Къахгæ,
Созыр!
Райдыдтой кусын дыууæйæ.. Созыр, мæгуыр; зонгæ
дæр нæ бакодта, афтæ фæхицæн иннæ къордæй.
Аходæн афонмæ цæст нæ хæцыд Петяйы змæлдыл.
О, ацы хатт Петя рæвдз уыди кусынмæ. Æцæг, йе
’мбæлттæм хъуыстысты уыцы иугæндзон ныхæстæ: «Со-
зыр, æркъах!» «Созыр, æрæвгæн!» «Лæггуыф рахæсс!»
Æппынæдзухдæр: Созыр! Созыр!
Фæсаходæн та тамакойы дымды рæстæг фæфылдæр
ис куысты рæстæгæй æмæ Созыр æпкъард кæыын бай-
дыдта. Иæхæдæг ма бæргæ архайдта, фæлæ хæсгæ та
куыд кодтаид иупæгæй?
Æмбисбонмæ сбæрæг, сæ дыууæ дæр фæсте кæй баз-
задысты, уый. Созыр йæхи мидæг тыхсын байдыдта. Йæ
маст зынди йæ цæсгомыл, фæлæ йæ зæгъын нæма уæн-
дыд.
. Дыккаг райсом Созыр бабустæ кодта Петяйæп, ома
афтæ кусгæйæ пæ хабар хорз иæ рауайдзæн.
— Хæрæгæй фылдæр ничи кусы, æмæ йыи пырма
цырт сæвæргæ пикуы федтоп,— йæ цæстытæй Акимы
’рдæм амонгæйæ загъта Петя æмæ бапъироз спъæртт
кодта.
18 Рæстоæндаг
273
— Æз та æнæ бакусгæйæ æхца райсгæ никуы фед-
топ,— дзуапп ын радта Созыр æмæ ацы хатт иттæг тыз-
мæгæй бакаст йæ хæлармæ.
Акимимæ чи куыста, уыдоп разыпдысты æпæхин,
æпæзæрдæхудт кусджытæ. Сæ иу — уырыссаг, дыууи-
ссæдз азы бæрц кæуыл цыдаид, ахæм, сабыр лæг, стыр
бузыыг фæцис Акимæй, Петяйы кæй фæхицæн кодта, уы-
мæй. Иннæ — сомихаг, ацæргæлæг, фезмæлынмæ иттæг
рæвдз пæ уыди, фæлæ йæм уьтд æндæр хорз миииуæг: иу-
гæр куыстмæ æргуыбыр кодта, уæд æртæ-цыппар сахаты
дæргъы йæ бои уыд æпæрыпцойæ кусып.
Æртæ боны фæстæ Акимыл сæмбæлд фыццаг циндзи-
над. Иуизæр æм фæдзырдта йæ уырыссаг æмбал æмæ
йæ бакодта клубы размæ. Бацæуæны рахизырдыгæй
къулмæ бацамыдта йæ къухæй æмæ загъта:
— Кæс!
Аким бакаст сырх фæйпæгыл йæхи æмæ йе ’мбæлтты
мыггæгтæ æмæ дисы бафтыд. Фæйпæгыл фыст уыди, ома
цалдæр боыы дæргъы,Аким æмæ йе ’мбæлттæ æртæ’лæ-
гæй кусынц, иныæ къордтæ фæпдзгæйттæй цас кусынц,
уыйбæрц. О, æмæ уый афтæ фод, фæлæ дзы æппæлина-
гæй та цы ис? Кæд бакуыстой, уæд сæм мызд дæр фыл-
дæр рацæудзæн æмæ уый сæхи пайдайæп у. Кæд исчи
æвзæр бакуыста, уæд исгæ дæр пицы ракæндзæн æмæ
уый дæрйæхицæн фыддæр. Фæлæ... чи зоны, ам æпдæр
æгъдæуттæ ис. Кæс-ма, æвзæр чи куыста, уыдон та сау
фæйнæгыл ныффыстой.
Аким бафæрсыпмæ хъавыд ацы хабæрттæй йæ уы-
рыссаг æмбалы, фæлæ йæ иыфс нæ бахаста. Уырыссагау
хорз нæма зоны æмæ йып йæ ныхæстæ куы пæ бамбарл.
Уæвгæ ныртæккæ Акимы зонгæтæ дзæвгар уыдысты, фæ-
лæ йæм сеппæтæй зоидджындæр æмæ хæларзæрдæдæр
касти йæ фыццаг зопгæ æмæ хицау Быппу æмæ уый ба-
цагуырдта...
Уыцы бонæй фæстæмæ Акимы къорд йæ пормæ æх-
хæст кæнын байдыдта дыууæ хатты æмæ сæ ном канд
фæйнæгыл нæ, фæлæ фæзынд къулы газеты дæр, сæ кой
кодтой æмбырдты дæр.
Уыцы рæстæджы Петя быптопдæр ауагъта йæхи,
æдзухдæр дымдта тамако. Иухатт ыи Созыр бауайдзæф
кодта, цæй-1\1а, мах дæр фезмæлæм, адæмæй худипаг у,
заёгъгæ.
— Нæ кусыи æз! Уæртæ йæ пом паддзахы уæлкъæ-
274
сæр фыст кæмæн ис, уыдон кусæнт æмæ хафæнт! — загъ-
та Петя æмæ йæ сæрæй ацамыдта Акимитырдæм.
Акнм дæр æм ыал фæлæууыд.
— Мæ пом кæд паддзахы уæлкъæсæр иæу фыст, уæд-
дæр клубы уæлкъæсæр у фыст. Дæуæн та уый хуызæпæй
дæ иом хуыдоны тарвазыл дæр ничи ныффысдзæн.
Цас уыйбæрц мæстаг уыд уыцы ныхас, фæлæ Петя
фæгæпп ласта æмæ бел фелвæста. Æлгъиты, лæбуры.
Аким куыд бадт, афтæмæй змæлгæ дæр нæ фæкодта.
— Ныр цæвгæ куы нæ пыккæндзынæ, уæд бел цæмæ
систай?
Уыцы пыхас дæр та Петяйы тъæигтæ ацагъта, фæлæ
цæвыи, æцæг, нæ бауæндыд, æлгъыст æмæ фидисæй рай-
ста йæ маст.
— Дæуæы дæ бипонтæ дæ бакуыст капеччытæм æн-
хъæлмæ кæсыиц, кæннод, æвæццæгæи, æххормагæй пым-
мæликкой æмæ хæрæджы хафт дæр уымæн кæныс, мæ-.
ныл та цы нæбары бон ис!
— Тудт богъ дæ æмæ дып цы загъдæуа! Махмæ дæ
хуызæтты «тудт богъ» фæхопынц,— хæрз сабырæй загь-
та Аким.
Уæдмæ Быппу сæ цурмæ æрбацыд æмæ хабар куы ба-
зыдта, уæд сып бауайдзæф кодта:
’ — Ай стыр диссæгтæ куы аразæм, гормæттæ, акæсут-
ма, æмæ сьтмах та уæ кæрæдзимæ куы фестут...
3. ХÆХХОН ЦÆРÆДЖЫ
ДÆСНЫЙАД
Фæпдаджы арæзт фæфале кусджыты городокæй. Аким
ма пыр дæр куыста фæндагаразджытимæ, æцæг, ыыр па-
латкæйы нал цардысты, фæлæ городокæн йæхи мидæг,
егъау хъæдын барачы. Ныр хæрипаг дæр ам хордтой,
хæрæндоны. Акимæн йæ зæрдыл æрбалæууыд, фыццаг
боп официанткæйæн куыд арфæтæ кодта, уый æмæ феф-
сæрмы, стæй йæ мидбылты бахудт. Ныр утæппæт кус-
джытæй алчидæр ахæм арфæтыл куы схæцид, уæд худæг
нæ уаид?
«Нæ, фæлæ куыд хиуылхæцгæ чызг у! Æфсæрмдзæс-
тыгæй мын хъуыста ме ’дылы арфæтæм, йæ цæсгом æн-
дæргъуызоп дæр пæ фæци, афтæмæй»,— хъуыды кодта
Аким.
275
«Заретæ! Заретæ!»— зæгъгæ, кусджытæ хатыдысты
чызгмæ, цæмæй сын тагъддæр айса сæ чектæ, фæлæ
Аким, цыма къæмдзæстыг уыд чызгæй æмæ дзы æфсæр-
мы кодта, æпæдзургæйæ æпхъæлмæ каст æмæ йæ цæсты-
тæ пæ иста Заретæйы æдыхст змæлдæй. Фæпдыд æй, ам
нæ, фæлæ искуы хибар ран æвдæлон рæстæджы куы æрæ-
мысыдаид чызгæн уыцы хабар æмæ йын куы бамбарын
кодтаид, æфсæрмы быиаты йæ кæй иывæрдта. «Æниу æй
кæд хъуыды дæр нал кæны... цалдæр сæдæ кусæджы...»
Уыцы бон бæрæг хъæлдзæгдæр уыд Аким. Фыццаг
хатт федта йæ ном æмæ йæ мыггаг арæзтады мыхуыр-
гопд газеты. Цы хорз уаид, уыцы газет сæ хъæумæ куы
ныфтид, уæд! Иæ мад æмæ йæ фыд, стæй хъæуы фæси-
вæд бакæсиккой... Акимы зæрдæйыл æрбалæууыдысты
йæ фыййауы бонтæ æмæ йæм диссаг цы фæкаст, уый
уæддæр загъта йæхипымæр, зæрдæбыиæй, фыййауттæ-
иу куыд фæсомы кодтой, ахæм хуызы: «Уæд хæсгæмард
фоы, кæд ацы рап фыййау дæр слæг уа, уый стыр дис-
саг у!»
Æрмæст иу хабар дисы бафтыдта Акимы. Æххæст
хæрд пæма фæци, афтæ хæрæпдопмæ тасгæ-уасгæ æрба-
цыд Петя. Тæккæ уыцы рæстæджы Заретæ рацæйхаста
тæбæгътæ æмæ хæрхæмбæлд фæци Петяйыл. Чызг афæ-
лурс, йæ цæсгом йæхи хуызæи пал уыд. Лæппу дæр,
æвæццæгæи, сæмбæлыи æихъæл пæ уыд æмæ æвиппайды
ницы сдзырдта, стæй ма æрæджиау бакодта:
— Дæ боптæ хорз!
Уæдмæ чызг фембæрста, афтæ лæууын аив пæу, уый,
лæппуйы иыхасмæ пицы сдзырдта æмæ цæхгæр фæзылд
фынгтырдæм.
Аким ма бирæ фæкаст Заретæмæ. Уымæы йе ’рфгуы-
ты ’лхынцъ иал ссыд, йæ цæсгомыл райдзасты фæд нал
фæзыпд. «Цæмæн афтæ фæци Заретæ?»— ахæм хъуы-
дыимæ рацыд Аким æддæмæ. ^
Хæрæндопæй куы рацыд, уæд фыстæг ныффыста сг
химæ, æхца арвыста посты. Иæ фыстæджы хъавыд, газет
дæр ма куы арвыстаид конверты, фæлæ фефсæрмы (аф-
тæ куы зæгъой — йæхицæй æппæлы) æмæ йæ иал ар-
выста.
* * *
Комы дымæгмæ бахæццæ фæпдаджы арæзт. Ацы
куыстæй хуыздæр куыст æпхъæл нæ уыд Аким, бæлгæ
276
дæр æндæр ницæмæ кодта, фæлæ йын иу хабар цæхгæр
фæзылдта йæ фæпдаг.
Иубоп мидæг, комæй, тæргæ бæхæй разыпд иу барæг.
Иæ бакастмæ гæсгæ уый пæ уыд бынæттоп цæрджытæй.
Дардмæ зындысты йæ брезеит пиджак æмæ йæ кепкæ-
худ. Бæх, æвæццæгæн, рагæй уади æмæ рæстмæ нал фæ-
рæзта, фæлæ йæ барæг уæддæр цъыччытæ кæпы, цыма
йып йæ уисы бырынкъæй йæ фæстаг тых ратопыпмæ
хъавы, уыйау.
— Барæг — бæхæй! — фæхъæр кодта фæпдагыл кус-
джытæй иу, барæг сæм куы ’рбаввахс, уæд.
— Цы хабар у? — бафарста дыккаг кусæг, иугæр ба-
рæг фыццаджы хъазæп ныхасмæ куы -ницы сдзырдта,
уæд.
Барæг уымæ дæр ницы сдзырдта, йæ сæр дæр пæ фæ-
зылдта, æрмæст кодта йæ цыды кой.
Сахатырдæг дæр нæма рацыд уæдæй, афтæ городочы-
рдыгæй фæдисы уад райдыдтой бирæ адæм, чи саргъы
бæхыл, чи уæрдоны, чи та фистæгæй. Уыдис дзы чидæр-
тæ хицæуттæй дæр æмæ дохтыр йæ æххуысгæнæг чызги-
мæ. Уыдонæй дæр иыхасмæ иичи æрлæууыд, тарстхуыз
æмæ фæдисы уадæй тындзыдтой мидæмæ.
Сцымыдис сты фæпдагаразджытæ, фæлæ цалыпмæ
фæдисæттæ фæстæмæ раздæхтысты, уæдмæ пицы ба-
зыдтой.
Æхсæрдзæпы цур бремсберджы фæпдагыл чи куыс-
та, уыдопæй иу кусæг рахауд къæдзæхæй. Дохтыр куыд
раиртæста, афтæмæй йæ удæн ницы тас у, фæлæ йæхи
тынг пыццавта æмæ куы фæаипджыптæ уа, уымæй æдас
нæу.
Фæдиссæттæй чысыл фæстæдæр комæй рацыд про-
раб æмæ афарста фæндагаразджыты, Быппуйы уæ ничи
федта, зæгъгæ.
— Абон райсом ипдзылертимæ æхсæрдзæпы сæрмæ
ацыд,— загъта’кусджытæй иу.
— Æмæ фæстæмæ пæма рацыд?
— Æвæццæгæн нæма, уæд махмæ æыæрбаздæхгæ нæ
фæуыдаид...
Прораб атындзыдта городочырдæм.
Изæрмæ ’ввахс, кусджытæ сæ куыст нæма пыууагъ-
той, афтæ æхсæрдзæиæй рацыдысты Быппуитæ. Ие
’мбæлттæ уыцы иуцыдæй ацыдысты городокмæ, фæлæ
277
Ёыппу æрхызт йæ бæхæй, æрбаздæхт æмæ ацы хатт æн-
къардæй салам радта кусджытæн.
Кусджытæ бирæ уарзтой Быппуйы. Алкæмæ дæр худ-
гæ æмæ «дæ рын бахæрон»-æй дзырдта. Акимы зæрдæ-
мæ та уымæй тынгдæр фæцыд, æмæ кæд хицау у, уæддæр
цыма адæймагæп йæхи фыды ’фсымæр, афтæ æдзух дæр
хноны зæрдæбып иыхæстæ фæкæны.
— Ам’ дæ иу чидæр тыпг æхсызгонæй агуырдта, Бып-
пу! — загъта йыи Аким, цæмæй та йып апыхæстæ кæпы-
пы фадат фæуа, уый æнхъæлæй.
Быппу дурыл æрбадт.
— Аким цæра, кæд хаттæй-хатт мæсты дæр не свæй-
йып. Æз индзылерты скъола каст. пæ фæдæн, хуымæгæ-
джы хæххон лæг дæи, æндæр пицы. Уыцы иидзылертæй
чидæртæ мæныл былысчъилтæ кæнынц, фæлæ та сæ
хъуыддаг куы нæуал фæцæуы æмæ куы ныкъкъуылым-
пы вæййынц, уæд та мæм фæдисы фезгъорынц. Чи мæ
агуырдта, уый иыдзылер-прораб уыди. Мæыæ хицæуттæн
дæр ракодта йæ хъаст æмæ уыдон дæр мæпмæ пыххаты-
дысты. Цæвиттон, уæртæ æхсæрдзæпы кусджытæй иу ра-
хауд къæдзæхæй. Иипæ кусджытæ* дæр сæ куыст пыу-
уагътой, пал комыпц, ам, дам, пал кусæм. Æмæ та ип-
дзылертæ мæпмæ иыххатыдысты, дæумæ, дам, хорз хъу-
сыпц.
Городокæй саргъы бæхыл æрбахæццæ иу æрыгоп лæп-
пу æмæ загъта Быппуйæи, арæзтады хицау дæ æхсызгои
агуры, зæгъгæ. Быппу дæр абадт йæ бæхыл æмæ ацыд.
Кусджытæ йыи æпхъæл нал уыдысты, фæлæ уайтагьд
фæстæмæ æрбахæццæ. Йæ цæсгомыл бæрæг уыд мæт
æмæ тыхстдзииад. Кусджытыл йæ цæст ^ ахаста, стæй
афарста:
. — Аким, цымæ хохы чи схъомыл, ахæмтæ нæй нæ
бригады?
— Цæуылнæ? Æз мæхæдæг дæр ахæм.
— Дæу зонын, фæлæ цымæ не сразы уаиккой бремс-
берджы кусыныл?
Аким пæма зыдта, бремсберг цы у, уый æмæ афарсга:
— Абоны лæг кæцæй рахаудта уый?
— О, уым, фæлæ дзы хохаг лæгæп ницы тас у...
Аким æвиппайды дзуапп нæ радта. Дызæрдыгдзинад
зьц1ди йе мбæлтты цæсгомыл дæр. Петя былысчъил худт
бакодта, цыма афтæ зæгъыпмæ хъавыд: «Кæд дæ æды-
лытæ хъæуы, уæд сæ æндæр раи агур».
278
— Абонæй фæстæмæ мæхæдæг дæр уырдæм нысаи-
гопд дæп æмæ тæккæ тасдæр рап кæм уа, уырдæм-иу мæ-
хæдæг уæ разæй бацæудзыиæи,— загъта хатæгау Быппу
æмæ комкоммæ бакаст Акиммæ дзуаппæнхъæл.
-г Мызд та дзы куыд фидыпц? — бафарста кусджы-
тæй иу.
— Мызд дзы бæрæг фылдæр фидынц, уымæи æмæ
дзы арæхстджын кусджытæ хъæуы, стæй, нæ уын æй су-
сæг кæнып, бирæтæ уыцы куыстмæ кæй иæ уæидыпц, уый
тыххæй дæр.
— Æз разы дæп! — цæхгæр æмæ разыйæ дзуапп
радта Аким, йе ’мбæлттæм бакаст, афтæмæй. Иугæр
Быппу йæхæдæг дæр уым кусдзæн, уæд ма йæ бирæ
дзырд цы пайда у !
— Дæуæи дæ сæр нæ зилдзæн? — бахудт Быппу.
— Ахæм хуызы мæ сæр сæгъы сæрæй уæлдай нæу,
фæлæ ма дзы кæд ног æидæр истытæ хъæуы...
— Ницы бæрæг дæсниад дзы хъæуы, фæлæ æпæуи
лæгдзинад... Цæй, уæдæ уæхæдæг баныхас кæпут æмæ-иу
мын изæры фехъусын кæнут уæ хабар.
Быппу ацыд. Кусджыты ’хсæи ныхас стынг.
— Æцæг загътай, дæ сæр сæгъы сæрæй уæлдай пæу,
цæрын дæ нал фæнды? — йæ ныхас баппæрста Петя.
Ахæм ныхæстæ иæ баурæдтой Акимы. Йемæ чи куыс-
та, уыдонæй уырыссаг дæр сразы уырдæм цæуыныл. Со-
михаджы нæ бафæндыд. Æз ныззæропд дæи æмæ къæ-
дзæхты нæ бафæраздзынæн, зæгъгæ, пæ акуымдта.
Быитон æнæнхъæлæджы уыдис Созыры ми. Бопы
цъæхтæй æрбацыд Акиммæ æмæ загъта, æз дæр æхсæр-
дзæнмæ демæ цæуып, зæгъгæ.
— Æмæ де ’рдхорд Петяйы куыд ныууагътай?
— Ды йæ куыд ныууагътай, афтæ! — æфсæрмдзас-
тæй загъта Созыр æмæ бахатыд, цæмæй Акимæп йæхи-
имæ куса, уый тыххæй.
Райсомæй, Быппу сæ разæй, афтæмæй, араст сты æх--
сæрдзæнмæ, уым кусыныл чи сразы ис, уыдоп.
Знои фæпдаг кæм’ арæзтой, Аким уырдыгæй фалдæр
никуы уыд æмæ йын пыр рæстæг нал фаг кодта кæсыпæп
дæр æмæ Быппуйы фæрсыиæп дæр. Йæ чысылæй пырмæ
хæхбæсты фыййау чи фæцыд, уымæ къæдзæхтæ æмæ
кæмттæ мур диссаг дæр нæ кастысты, фæлæ адæм, адæм!
Кæдæмдæриддæр фæкæсай — алы ран дæр адæм. Тæк-
279
кæ фæндаггæрон, бирæ кусджытæ кæм зынди, уырдæм
куы бахæццæ сты, уæд Быппу амыдта:
— Ацы ран арæзт уыдзæп станцæ. Уæлæ йæ сæрмæ,
иу километры æрдæджы бæрц бæрзæндæй æфсæйпаг
трубаты мидæг дои кæлдзæи ардæм æмæ уый зилыи
кæндзæн, электрои тых чи дæтты, уыцы цæлхыты.
Аким касти уæлæмæ, фæлæ дзы нырма айнæг къæ-
дзæхты йедтæмæ пицы федта.
— Бахатыр кæ, Быппу, фæлæ дзы дон куы иæ зыпы,
уæд дзы кæцæй кæлдзæн?
— Дои та мæпæ пæ цурты куы цæуы. Нырма уырдæм
нæма бахæццæ стæм... Æхсæрдзæп кæм райдайы, уым ып
йæ раз æрцауаздзыстæм, стæй уæд къæдзæхы хуылфы
цыппар километры бæрц тупел райгæрддзыстæм æмæ
ацы доп ууылты ракæидзæн йæ фæпдаг.
Аким пыккаст, станцæйы катлаван чи къахта, уыдоп-
мæ æмæ йæ зæрдæ бауазал. Æппæты бинæгтæ йæм рæст-
мæ зыпгæ дæр пæ кодтой. Кусджытæ лæууыдысты цып-
парæдтæгуæлæйы хуызæы: бинæгтæ калдтой дур æмæ
сыджыт иу сардзипы бæрц уæлдæр фæйиæгæвæрдтæм,
уырдыгæй та ноджы уæлдæр чи лæууыд, уыдопмæ æмæ
афтæмæй иу белгом цыдис цыппар æппæрсты, цалыпмæ-
иу бынтон фæуæле, уæдмæ. «Ам бакусыны бæсты цы
фæнды къæдзæхы цъуппыл дæр бакусдзынæн»— ахъуы-
ды кодтаАким. Быппу, цыма Акимы мидхъуыдытæ бам-
бæрста, уыйау загъта:
— Нырма нæ къаннæг электростапцæ арæзт нæма
фæцис æмæ ахæм уæззау куыстытæ къухæй кæнæм. Уа-
лынмæ уый дæр сцæттæ уыдзæн æмæ уæд домбай къах-
дзæфтæй бырсдзыстæм размæ.
Кусджытæн сæ фылдæр пæ бамбæрста, цы уæлдай
ма бафтаудзæи уыцы къаннæг станцæ адæмы тыхыл,
уый тыххæй, æмæ пикуыма федтой электрон тыхæй
кусгæ.
Катлавапæй фалæмæ кусæг адæм иоджы фылдæр
уыд. Алы къахдзæфæн дæр, алы къуыппыл дæр уый
бæрц архайджытæ уыд, æмæ цæугæ-цæуып адæймаг иæ
зыдта, кæцымæ ма дзы кастаид, уый. Сæ иутæ дзæбуг
æмæ сартæй хуынкъ кодтой фæпдаджы фæйнæ фарс къæ-
дзæх, ипнæтæ ломтæ æмæ мæцъистæй фæлдæхтой уæгъд-
æвæрд дуртæ, анпæтæ сагътой телыхъæдтæ. Иу хицæн
къорд та бæпдæптæ æмæ лебедкæтæй хæрдмæ ластой ца-
вæрдæр машинæйы хæйттæ. Цæлхытæ æмæ сæмæны
280
хуызæн цыдæртæ-иу зæххæй фæхицæн сты, сленк-йу код-
той уæлдæфы æмæ сыпдæггай цыдысты уæлдæрæй уæл-
дæр. Дардæй бакæсгæйæ телбæндæнтæ нæ зыпдысты
æмæ адæймагмæ афтæ касти, цыма уыцы уæззау æфсæй-
пæгтæ цавæрдæр кæлæиæй фæцæуынц уæлæмæ.
Æмæзмæлд кодтой адæм æхсæрдзæны бып. Айонг
хæццæ кодта хуымæтæджы уæрдопвæпдаг, фæлæ ком ам
цæхгæр фæхæрд æмæ ма йæ иу фахсыл, къæдзæх æмæ
иæудзар æмхæццæ кæм уыд, уым къæдз-мæдзытæй гæ-
зæмæ урс дардта нарæг бæхвæнцаг.
Æхсæрдзæнтæ куыд никуы федта Аким, фæлæ ацы
æхсæрдзæн куы суыдта, уæд æм кæсгæйæ баззад. Цыма
бирæ, бирæ урс боцъо лæгтæ æнæкæроп асины кьæхгыл
кæрæдзийы фæстæ слæууыдысты æмæ æддæмæ æрмæст
сæ сæптурс зачъетæзынынц...
Быппу бирæ дисгæнджытæ федта Гуылфæны æхсæр-
дзæныл, фæлæ Акиммæ дæр афтæ диссаг фæкæсдзæп,
уый æыхъæл нæ уыд.
— Ды та хæххоп лæг куы дæ, Аким, куыд æм фæ-
джих дæ!
— Ахæм дзы иæма федтон, Быппу. Сывæллон ма куы
уыдтæп, уæд мын мæ мад иу аргъау кодта... Кæмдæр
уæлхох быдыры уæйгуытæ сæ фос дардтой. Се ’хсыр-иу
рауагътой дæлæмæ, комьт, цыхцырджыты... Куыддæр
мæм уый хуызæн фæкаст...
’ Нарæг фæпдагыл дыууæрдæм кодтой адæм. Чи æкко-
йæ хаста уæлæмæ, рагъы сæрмæ, кусæн дзаума, чи та хæ-
рæгыл кæнæ бæхыл.
Быппу радзырдта, сæ куысты сæр цы уыдзæи, уый.
Уалæ ардæм цы рагъ зыны, уый фæстæ ис, доп кæм
ауаздзысты, уыцы бынат. Æрмæст уым кусдзæи мип ку-
сæгæй фылдæр. Цæргæ дæр уым кæндзысты — фæсрагъ.
Æмуырдыг хохы фахсыл пæй хорз машипæвæпдаг сара-
зæн, стæй æпæуи дæр æрæгмæ уыдзæп æмæ зынаргъ
лæууы. Уый бæсты хъуамæ рагъæп йæ сæрæй йæ бынмæ
сырæза æмхæрд æфсæйпагвæпдаг. Фæпдаг иувазыг уы-
дзæп. Æрмæст йæ астæу — дывазыг. Цæудзæп дзы дыу-
уæ къаппæг гом вагопы уыцы иу рæстæджы: сæ иу дæлæ-
мæ, иппæ уæлæмæ. Ласгæ та сæ кæпдзæп электроп тьтх,
цы рæстæгмæ стапцæ аразыпц, уымæй.
Бремсберджы кусджытæй ма чи баззад æмæ Быппу-
имæ чи ’рбацыд, уьтдонæй сарæзтой фопдз къаппæг бри-
гадьт,лалкæм дæр дæс лæджьт. Аким дæр ссп дæс лæджы
281*
бригадпр. Быппу йæ пыхас сæххæст кодта — кусджыты
разæй къæдзæхы бацыд æмæ дзырдта:
— Гъе, пыр хæххоп лæгæи ай хуызæиы хъуамæ йæ
сæр разила...
— Фарп дæм бадзурæд, Быппу, иуæй-иутæн хæрæ-
гыл бадгæйæ дæр разилы сæ сæр, фæлæ дæ кæд пе ’вдæ-
лы, уæд мауал фыдæбоп кæп. Нæ дæ фæкъæмдзæстыг
кæпдзыстæм.
— Гъе, æмæ уый дæр хорз, дæ рып бахæроп, Аким,
амопын дын пæ хъæуы, фæлæ уæддæр уæхи хъахъхъæнут
фыдбылызæй, æз дæр уæм дард нæ уыдзыпæн.
Кусып райдыдтой тæккæ доны цурæй. Ацы рап къæ-
дзæхæ’п йæ бын дои бахордта æмæ куыддæр ауыпдзæгæй
баззад.
Быппу куыд бацамыдта, афтæ алы бригад дæр дыууæ
дихы фæцис — фæндзгай лæгтæй.
Аким æмæ йæ цыппар æмбалы къæдзæхы сæрты ба-
цыдысты æмæ иу цыргъ хъилдуры фæстæ æрбыпат код-
той. Уырдыгæй дæлдæр къах пал хæцыд къæ-
дзæхыл.
— Дæлæмæ уæ чи хи’зы мемæ? — бафарста Аким йе
’мбæлтты. Æпæпыфс дзы пичи уыд, фæлæ Созыр фæраз-
дæр æмæ загъта, æз, зæгъгæ. Аким фæдызæрдыг, бафæ-
раздзæн æрыгоп лæппу ахæм тас рап, ууыл, фæлæ пицы
сдзырдта.
Созыримæ сæ астæутыл бабастой бæпдæптæ, са: кæ-
рæттæ сып радтой ипнæ дыууæмæ, æмæ Акимæп йæ къу-
хы — дзæбуг, Созырæп та — сарт, афтæмæй бырь-и бай-
дыдтой уырдыгмæ. Бæпдæптæ цæмæй ма феуæгъд уой,
уый тыххæй сын сæ кæрæттæ балхынцъ кодтой æмæ сæ
хъилдурыл æртыхтой. Фæпдзæм лæг уырыссаг, пырма
уал æххуыс кодта бæндæитыл хæцджытæн, стæй хъуамæ
кусæпгарз хастаид дæлæ комæй, уымæп, æмæ-иу сæрты-
тæ уайтагъд акъуымых сты.
Аким æмæ Созыр пыххæццæ сты сæ быиатмæ. Зæрдæ
уазал кодта быпмæ ныккæсынæй. Гуылфæпы хъæрæй сæ
иыхас кæрæдзимæ пал хъуысти, кæд ма-иу тынг хъæрæй
дзырдтой, æпдæр. Акимы къæхты бынæй иу уæгъд дур
фсзмæлыд йæ быпатæй æмæ асхъиудта дæлæмæ. Созыр
пыккаст йæ фæстæ.
— Кæс-ма, кæс, Аким! Дур цалыпмæ донмæ пыххауд,
уæдмæ йæхи дæр пицæуыл скъуырдта.
— Дæлæмæ ма кæс, фæлæ дæ къах æрфидар кæн
282
æмæ райдайæм,— йæ пыхас ын фескъуыдта Аким.— Сар-
тыл хæцыс æви дзæбугæй цæвыс?
Созыр сартыл хæцыпмæ дæр йæ иыфс тыпг пал хаста,
фæлæ уый уæддæр æицоидæр уыд æмæ ацамыдта уымæ.
Ныртæккæ сæ дыууæйæп дæр сæ уæз æгасæй дæр
бæпдæнтыл уыд, сæ къæхтæ ма къæдзæхыл æвæрд
уыдысты, цæмæй хъеллау ма кæной, æрмæст уып
тыххæй.
Аким райста дзæбуг, йæ дыууæ къахы къæдзæхмæ
быцæу сæвæрдта, æмæ афтæмæй райдыдта кусып. Созыр
хæцыд сартыл, алы цæфы фæстæ-иу æй фæзылдта, Бып-
пу сып куыд бацамыдта, афтæ.
Цалдæр минуты куы акуыстой, уæд Созыр дзуры
Акиммæ:
— Æри, пыр та æз цæвон, кæпнод бафæллайдзыпæ,—
æмæ бавнæлдта дзæбугмæ.
Цалдæр цæфы куы ’ркодта Созыр, уæд та пал фæлæу-
уыд æмæ ныккаст дæлæмæ, æхсæрдзæнмæ. Иæ сæр ра-
зылд, дзæбуг фемгъуыдта сарт, къухæй феуæгъд æмæ
асхъиудта коммæ.
— Цы кодтай? — сдзырдта йæм Аким æмæ фæхæцыд
йе ’мбалы цонгыл. Созыр йæ чемыл нал уыд. Ныффæ-
лурс. Цы бæндæпæй баст уыд, ууыл йæ дыууæ къухæй
пыххæцыд, къæдзæхыл бапцой кодта, фæлæ йæ зæпгтæ
сæ ризынæй иал æнцайынц.
— Мæ сæр разылд,— мæллæг дзуапп радта Акимæп.
— Бавдæл, æмæ схиз уæлæмæ. Ипнæтæй искæй æр-
уадз. Кæд дæ сæр зилы, уæд хъуыддагæй иицы рауай-
дзæн.
Созыр нæ бацип кодта уыцы фæпдопыл. Æфсæрм-
дзастæй хатæгау бакаст Акиммæ æмæ загъта:
— Чи зопы, афтæ нал уа... Худинаг у...
Аким ын фæтæригъæд кодта. Фæбузныг дзы. Кæс-ма,
знон дæр ма Петяимæ чи куьтста, уымæ!
— Уæдæ æппыпдæр тæрсгæ ма кæн! Дзæбугæй уал
æз цæвдзынæн... Мæнæ цы бæидæнæй баст дæ, уый дæу
нæ, фæлæ къамбецы дæр бауромдзæп, барæй дæхн куы
æппарай, уæд дæр дæ пæ ауадздзæи.— Уыцы пыхæстæ
кæнгæйæ Аким йæ къæхтæй асхуыста йæхп къæдзæхæй
æмæ иу цалдæр секунды бæндæныл ауындзæгæй аззад.
Созыр йæ мидбылты бахудт.
Дзæбугмæ чи ацыд, уый схæццæ. Æрлæвæрдтой сæм
æй сипагыд бастæй. Ныр дзæбугæн цавта Акпм, сартыл
283
хæцы Созыр, æцæг, ацы хатт йæ цæстæнгас кьæдзæхы
хуыпкъæй æддæдæр нал фæзылдта.
Алы къорд дæр конд фæцис йæ хуынкъ æмæ сæ дзырд
кыд уыдис, афтæмæй уал абопы куыст ууыл ахицæн. Сæ
фæстæ уыцы хуынчъытæм ныббырыдысты рæмудзджы-
тæ æмæ Аким фыццаг хатт федта, айпæг къæдзæх фæрк-
гай куыд хауд, уый.
* * *
Рацыд цалдæр къуырийы. Арæзтады куыст цыдис,
Быппуйы загъдау, домбай къахдзæфтæй. Арæзт фæцис
рæстæгмæ конд къаниæг электростанцæ. «Къаннæг» пы-
хас пыххатыр кæпипаг пæ уаид, фæлæ стырмæ чи æн-
хъæлмæ кæсы, уый цæуылиæ дзура афтаз. Стапцæйы бай-
гом уыди арæзтады фыццаг стыр бæрæгбоп. Нырæй фæс-
тæмæ бирæ мин адæймаджы цы куыстой, ууыл ма бафт-
дзæн цалдæр ахæмы, куысты фадæттæ бирæ фенцондæр
уыдзысты, афтæмæй.
Электроп тых æмæ рухс кæм хъæуы, уым рагагъоммæ
арæзт уыдысты Челхъæдтæ æмæ телтæгтæ. Æмæ ныр
æвиппайды куы сæрттывтой цырæгътæ кусджыты горо-
докæй суанг Дзæбидырты рындзы бын донауазæнмæ,
уæд Аким джихæй баззад. Уый лæууыд городочы æхсæн-
вæзы, йæ алы фарс тæмæнтæ калдтой цырæгъта?, фæлæ
цыма уыдон дæр ферох кодта æмæ йæ каст уыди Гуыл-
фæны коммæ. Суанг Сычъиты лæзгъæрæй ’ æхсæрдзæны
онг, стæй уырдыгæй городокмæ кæцы ранæй пæ рард-
тывтой цырæгътæ, уый дзы иал баззад. Никуыма фепдæ-
уыд хæхбæсты ахæм диссаг æмæ йæ адæймаг цæимæ
абарстаид, уый дæр нæ уыд.
Фыййау цæугæйæ-иу Аким æхсæвыгæтты касти арвы
цъæхмæ, уыдта «Æрфæны фæд». Уый, дам, Уастырджи
хуыцауы холлагдонæй хъæмп радавта æмæ йæ фæдкалгæ
рахаста æмæ уый фæд у. Фæлæ ай та цы у? Кæд мыййаг
зæххон Уастырджи арвы цæхæрæй раскъæфта стъалыты
дзыгуыр æмæ сæ Гуылфæнгомы байтыдта...
Бремсберг аразынæн зæххы куыстæй цы хъуыди, уы-
дои дæр фесты. Цыма æрдхæрæны уæйыг æвирхъау стыр
гутоиæй æрхахх кодта Худисæн рагъы сæрæй Гуылфæпы
æхсæрдзæнмæ, афтæ нучы хуызæнæй зынди æддæмæ.
Аким райгонд уыди йæ куыстæй. Бремсберджьт куыс-
тц фьтццаг боиæй фæстæмæ цьтма бьтитотт ног лæг ьтсси,
афтæ кæсын байдьтдта йæхпмæ. Бремсберджы фьтццаг
284
вагæттæ цæуып куы байдыдтой, уый дæр бæрæгбоп уыди
арæзтадæп. Ныр Худисæн рагъы сæрмæ уæзæгтæ æкко-
йæ кæнæ хæрджытыл хæссын иал хъæудзæн.
Стыр кад скодтой кусджытæ æмæ арæзтады оргапи-
зацитæ бремсберг аразджытæн. Акимæн уыцы изæр хи-
цауæй, æг^балæй йæ къух чи нæ райста, арфæ йын чи нæ
ракодта, ахæм, æвæццæгæн, нал баззад. Иу лæппулæг,
газеты кусæг чи схуыдта йæхи, уый та йæ хынцфарст фæ-
кодта, суаиг фыййау цал азы фæцыд, уыдæттæй дæр ма.
Иуизæр Созыр æвиппайды фæмидæг барачы æмæ йæ
хъæры бып фæкодта, уым чи уыди, уыдон.
— Диссæгтæ! Æмбисæнттæ! Хъусут-ма!
Йæ къухы цы газет уыд, уый райтыгъта æмæ адæм
куы фæсабыр’сты, уæд райдыдта хъæрæй кæсын:
«Фарастаздзыдæй фæстæмæ иуæпдæс азы дæргъы
æххуырст фыййау чи фæцыд, талынг хохы цъассы мидæг
дард кæцæйдæрæй рухсы цъыртмæ æнхъæлмæ чи касг,
хуылыдз нæзыцырагъ фаг кæмæн нæ уыд, уыцы Акимйо
’мхуызæттимæ ныр ысси Гуылфæпгэсы помдзыд лæг, йче-
хæдæг рухсдæттæг, дыккаг хур аразæг...»
О, бæгуыдæр, райгонд уыди Аким йæ архайдæй, хъæл-
дзæг уыд йæ зæрдæ, облæсты газеты дæр ма ис йæ кой,
æмæ уый та кæсынц æгас Ирыстоны дæр... фæлæ... Цин
æмæ, дам, хъыг дæр æфсымæртæ сты. Æмæ ахæм цау
æрцыдис Акимыл дæр цалдæр боны фæстæ бынтон æнæ-
нхъæлæджы.
4. МАСТ
Рæстæгмæ арæзт хæрæндоп йæ тæккæдзаг уыд адæ-
мæй. Æртæ официаиткæйы иу цæстыфæныкъуылд æпцой
нæ кодтой, фæлæ уæддæр не ’ххæстысты адæмыл. Æп-
пæт хъæлæбайы ’хсæп уæлдай бæрæг хъуыстысты æртæ
иомы:
— Заретæ!
— Поля!
— Венерæ!
Аким чектæ куы райста, уæд æм иу фыпгæй чидæр
фæхъæр кодта:
— Аким, ардæм!
Ныр æртæ баисты къаниæг цыппæрдигъоп фыпджы
уæлхъус. Чи йæм фæдзырдта, уыдоц зопгæтæ уыдысты.
285
Сæ иу куыста рæстæгмæ электростанцæйы, инпæ та стыр
стаицæйы катлаваиы. Цыппæрæм уатъд быпатмæ æр-
басхъæл Петя, цыма Акимæн йæ хæлар у æмæ æрбадт
æиæфсарм. Аким зыдта, иугæр Петя иупæгæй куы аззад
æмæ йемæ куы ничиуал уыд, уæд рацыд уыцы куысгæй
æмæ ныллæууыд пожарпик. Ныр спецдарæс йæ уæлæ,
уафсы фæтæнæн гæрзæмхæццæ брезентрон йæ астæуыл
æнгом æлвæст æмæ ууыл брезент агъуды мидæг — фæ-
рæт, цыма маузер ис йæ астæуыл.
Артхуыссыпгæпджытæ алы рап дæр хъæуыиц, фæлæ
сæм ам, кусджытæ, хорз цæстæй пæ кастысты. Тгсссаг’
бынæтты хъазуатон куыст чи кодта, уыдонмæ хыпджы-
лæгау касти арт хуыссыпгæнджыты архайд. Чидæртæ ма
афтæ дæр дзырдтой, бирæ фынæй кæпып чи пæ фæразы,
уыдоп, дам, пожарпикты куыстмæ пæ исыпц...
Ныртæккæ уыдонæй иу — Петя — бады Акимы фарс-
мæ. Ипнæтæ æнцад æнхъæлмæ кæсынц, фæлæ уый хъæр
кæны официанткæмæ, стъол пыххойы.
Ацы рæгъыл чи бадти, уыдопæн Заретæ хаста хæри-
наг. Аким та йæм кæсы абон дæр æмæ дис кæны йæхины-
мæр: фæйнæрдыгæй йæм дзурыиц, мæсты пыхæстæ дæр
æм скæнынц, фæлæ гæзæмæ бахуды йæ мидбылты, ха-
тыркурæгау æмæ фæлмæн хъæлæсæй алкæмæи дæр фæ-
зæгъы уыцы иунæг пыхас: «Ныртæккæ!» «Ныртæккæ!»
«Уый раны æз куы уаип,— хъуыды^ кæны Аким,— уæд
афонмæ фыиддæс хылы фæуыдаип искæйтимæ».
Сæ фале æртыккаг фынгыл чи бадт, уыдопæн дыккаг
тæбæгътæ куы рахаста Заретæ, уæд ыл Петя фæхъæр
кодта:
— Заретæ дæ æви цы мæрдтаг дæ! Искуы пып ра-
хæсдзынæ хæринаг?
— Ныртæккæ, мæпæ адон раздæр æрбацыдысты...—
зæгъгæ, сабырæй дзуапп радта чызг, фæлæ Петя йæхæ-
дæг нæ басабыр.
— Уæдæ цыма дæ род дæ гуыбыпы амард, уый змæлд
цы кæиыс!
— Мæпæ адон фæстæ сымах рад у, пыртæккæ, дзæ-
гъæлы ныхæстæ ма кæн...
— Дæуæй дзæгъæл дæр ма чи уа!.. Дзæгъæл куы пæ
уаис, уæд дæ ардæм чи уагъта!
— Æфсымæр, цæмæп æфхæрыс чьтзджы? — йæ маст
тцхуромгæй бафарста, Петяйæн йæ комкоммæ чи бадти,
уыцы кусæг лæппу,
286
— 0, мæ мад дæр ма дзы чызг! — былысчъил худт
бакодта Петя.
Аким фефсæрмы æмæ йæ цæсты зулæй бакаст Заре-
тæмæ. Уый, æвæццæгæн, фехъуыста Петяйы чъизи ны-
хæстæ иууылдæр. Йæ даргъ сау цæстыхаутыл ставд цæс-
сыджы къуыбæрттæ ауындзæгæй баззадысты. Хæрииаг-
гæпæпырдæм цæхгæр фæзылд æмæ атыпдзыдта.
— Цæмæп къæмдзæстыг кæныс чызджы? — тызмæ-
гæй бафарста Аким.
— Къæмдзæстыг! Æвæццæгæн, ды афтæ æихъæлд-
тай, æмæ дæумæ пог итувæрдæй æрхауд! — зæгъгæ, Петя
йæхи ауагъта фæстæмæ бандоиыл æмæ йæ дзыхыдзаг
пыккæл-кæл кодта.
'Уыцы пыхасы фæстæ цы ’рцыди, уыдон æгæр æнæи-
хъæлæджы уыдысты. Петяйæи йæхи къæхтæ дæр æмæ
йæ бандоны къæхтæ дæр хæрдмæ фæхъил сты, лæг йæ-
хæдæг кæйдæр фынджы бын скуыси æмæ уырдыгæй фе-
хъуыст йæ хъæр: «Амардта .мæ!»
Хъæр æмæ ахст сæмхæццæ сты. Аким йæ мидбыпаты
лæугæйæ баззад, йæ къух дæр ма тымбылæй дардта, аф-
тæмæй. Æввахс сæм чи бадтис, уыдонæй йæ бынаты бад-
гæйæ ничиуал баззад, фæлæ сæ иу дæр ие ’ргуыбыр код-
та цæф лæджы сыстып кæнынмæ.
Адæм сæ тæккæ хъомпалыл куыд уыдысты, афтæ хæ-
рииаггæпæп уатæй рагæпп ласта гуырдзиаг шеф-повыр
Шота, агзмæптæп стыр куыси йæ къухы, афтæмæй. йæ
тыппыр рустæ фырмæстæн поджы иыддымстысты æмæ
æрдæгцъæррæмыгъд иропау фæхъæр кодта:
— Чи ам худипаг загъта Заретайæн?
Кусджытæ схудтысты. Чидæр ып бацамыдта стъолы
быпмæ. Лæппуйæи йæ цæсгом сырхæй куы федта, уæд
йæ пыхæстæ фæгуырдзиаг кодта, стæй та иронау
загъта:
— Къахта дуарма аласут!
Æдде уыпджы чи уыд, уыдон дæр бакалдысты хæ-
рæпдопмæ.
Акимы акодтой милицæмæ. Кусджытæ иу ссæдзы бæр-
нæй цыдысты йемæ æмæ ныхас кæрæдзийы дзыхæй ис-
гæйæ, дзырдтой милициоперæн, Аким аххосджын кæй
пæу, уый. Пстяйы пожарниктæй чидæр акодта амбулато-
римæ. Чпдæртæ куыд дзырдтой, афтæмæй барæй фæуа-
дзыг кодта нæхи, дыккаг цæф ыл куыд пæуал сæмба\л-
данд, уый тыххæп.
287
5. УАЙДЗÆФ ÆМÆ ЗОНД
Хорзау нал фæци Аким, милиционеры разæй куы
араст, уæд. «Иу пицæйаг æмæ цъаммары тыххæй ахæм
фыдбылызы пыххау! Цы хæйрæджы хай йæ фæкодта мæ
цуры... Æниу ын хъæугæ афтæ кодта, фæлæ...»
Иæ зæрдæ чысыл фæфидардæр, кусджытæ уый бæр-
цæй йæ фæдыл куы араст сты, ^æд. Участокмæ куы ба-
хæццæ сты, уæд милиционер Акимы фæмидæгæй кодта,
кусджытæн загъта, ам уал фæлæуут, зæгъгæ. Чысыл
фæстæдæр сæм рацыд милицæйы хицау. Кусджытæ
дзырдтой, Акимы аххос кæй нæ уыд, æмæ домдтой, цæ-
мæй йæ ныртæккæ суæгъд кæной. Хицау сын сабырæй
загъта:
— Сбæрæг кæнæм хъуыддаг, бафæрсæм уал æй, стæй
кæд æнæазым уа, уæд æй ауадздзыстæм.
Кусджытæм уый’æгъгъæд пæ фæкаст æмæ хъуыддаг
ууыл фæци, æмæ сæ милицæйы.хицау тæккæ уыцы сахат
фæрсыи райдыдта. Хъуыддаг куы бамбæрста, уæд Аки-
мæн йæ къух æрфыссыи кодта, куыд пикæдæм ацæудзæи,
уый тыххæй æмæ йæ кусджытæй дыууæйы æвджидæй ра-
уагъта.
Акимæн æхсызгои уыд, йæ сæрыл уыйбæрц бирæ
дзурджытæ кæй фæци æмæ уал æй кæй рауагътой, уый,
фæлæ ахъуыды кодта: «Æвæццæгæп мæ тæрхоидопмæ
ратд’зысты...» Уæвгæ Аким тæрхопдопæй тыпг пæ тарсти.
Ахæстоны абаддзæн иу-цасдæр, уый дæр æм стыр зып-
дзипад нæ касти. Йæ фыдбылыз уый у, æмæ куыстæй, йс
’мбæлттæй фæхауæг уыдзæн, йæ пом цы адæмы ’хсæп
сбæрзонд, уыдонæй пал уыдзæн...
Йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ рагоп фæпдаг... Цы зыд-
та, фосыл æхситт кæпыпæй дарддæр? Цалдæр мæйы дæр-
гъы номдзыд сси бпрæ мин адæймæгты ’хсæн. Ньтр та
цæмæ ’рхаудта? Цыма хорхъуаг лæг æфцæгыл йе ’ххор-
маг бинонтæп хоры уаргъ фæцæйхаста æмæ йæ сæхимæ
бирæ пал хъуыди, афтæ фæкалд, къæсса дурыл аскъуыд
æмæ хор къæдзæхы хай бацис...
Уæззау хъуыдытимæ рацыд Аким милицæйæ. Кус-
джытæ йыл æмбырдтæ кодтой, чи — уайдзæфуæ, уыцы
ницæйагмæ Дæ къух куыд систай, зæгъгæ, чи та арфæ-
тæ —«дæ къухты цæрæпбон бирæ».
; «Исты амал хъæуы, кæннод хъуыддаг хорз нæу»— йæ-
хииымæр загъта Аким æмæ райдыдта йæ хæлæрттыл зи-
288
лын. Æппæтыфыццаг уал бафарста йæ уырыссаг æмбал
Иван Петровичы. Уый нйцæмæ уынбæрц æрдардта Аки-
мы ми.
— Хæрæндопы кæй самадтай хыл, уый æвзæр рауад.
Уый бæсты йып иу хицæн талынг раи йæ фæрсчытæ куы
баиымадтаис, уæд дыи дæ мады ’хсырау батадаид,—
дзырдта уый.
Фембæлд Аким постройкомы сæрдарыл дæр. Зæропд
партион, партизап, стыр авторитет ын уыди кусджыты
’хсæи. Сындæггай, ивазгæ ныхæстæй загъта:
— Хорз ыæ бакодтай, мæ хæлар. Уыцы лæппуйы æиæ-
уаг ми дæ зæрдæмæ нæ фæцыд æмæ йæ ныххафт ластай.
Дæуæн дæхи ми та мæнæн нæ фæцыд мæ зæрдæмæ æмæ
æз та дæу куы ныххафт ласин, стæй мæ ми дæр кæмæ-
дæр раст нæ фæкæсдзæп æмæ уый та мæн куы пыххоид,
уымæн йæхи та æндæр исчи, уæд, ахъуыды ма кæн,
хъуыддаг кæй онг цæуы?
Ныфс дæр ын бавæрдта, чысыл ныфс. Дæ хуызæн
кусджытæ, дам, арæзтадæн зынаргъ сты æмæ хъуамæ
сæхи мацæмæй чъизи кæной.
«Цæй, кæд «зынаргъ» лæгыл пымад дæи, уæд мыи
кæд иицы уаид»— фæпыфсджыпдæр Аким, фæлæ «иугæр
хъуыддаг тæрхопдонмæ куы бацæуа, уæд ма уым зы-
наргъ æмæ асламæй чи фæрсдзæп!» Гъе, фæлæ Быппу
дæр хицау куы у... Куыд нæ мып баххуыс кæндзæп!
Кæддæриддæр куыд кодта, пыр дæр та афтæ фæл-
мæи бахудт Быппу, Акимы ныхæстæм куы байхъуыста,
уæд, йæ уæхск ыи æрхоста æмæ загъта:
— Аким цæра, æз дæр фыййау бйрæ фæцыдтæн æмæ-
иу рацæфтæ кодтоп истæй фæдыл ме ’мбал фыййæутты,
мæхæдæг дæр-иу хатгай пады бахаудтæп. Уæдæ пæ хъасг
къæдзæхтæм хастаиккам?! Фæлæ, гормон, ам та горæг
куы у! Уыцы лæппу чызгмæ цы иыхæстæ скодта, уыдоп
тыххæй йæ тæрхоидопмæ раттып хъуыди, ды та цы ба-
кодтай? Дæхи фæкодтай тæрхопдоимæ дæттипаг, аххос-
джьпгуый нал, фæлæ ды рауадтæ. Фæлæ тæрсгæ ма кæ!
Уыцы къæбæдайæ ды мах æхсызгопдæр хъæуыс.
О, уый дæр та чысыл пыфс у. «Æхсызгопдæр хьæ-
уыс», зæгъгæ, уый дæр хорз фод, фæлæ уæддæр куыд
уыдзæп тæрхопдоны хъуыддаг?
Æризæр. Хур городочы сæрмæ Фæсалджын рагъæй
фæдæле. Аууæттæ ракалдысты бæрзæидтæй, фæбыпæй
кодтой городок, доиы сæрты ахызтысты æмæ цыма хæр-
19 Рæствæндаг
289
ды афтæ тагъд нæ фæразынц—сындæгдæрæй фæцæ-
уынц комы фаллаг фарс уæлæмæ.
Аким æхсæвæр хæрынмæ дæр пал бацыд хæрæпдон-
мæ. Ацы æхсæв æмдзæрæнæй дæр иал хъуыст йæ хъæл-
дзæг худт. «Цымæ Заретæ та цы хъуыды кæны пыртæк-
кæ? Кæд ыи мыййаг хъыг уыди мæ ми? Чи зоны, уыцы
къуыдиппы æнæуаг ныхæстæ æиæхъæлæбайæ аныхъуыр-
гæйæ аивдæр уьтдаид... Хъуыддаг пе схъæр-хъус уыда-
ид...»
Чызджытæ куыд никуы федта Аким сæхимæ хохы
дæр, фæлæ Заретæйы хуызæн зæрдæмæдзæугæйыл пæма
фембæлд. Иæ ас, йæ коид æмæ йæ бакаст æппæтæй дæр,
суанг ма йæ дзыхы ныхас дæр, афтæ рæсугъд фæкастыс-
ты Акиммæ, æмæ-иу хаттæй-хатт хæрæпдоны уæвгæйæ
бирæ уæлдай рæстæг баззад æмæ сусæгаивæй касти
чызгмæ.
Æмæ ахæм «зæды хуызæп» адæймаджы уытæппæт
адæмы астæу счъизи кæн! Нæ, æвæдза, уый ныппарипаг
иæ уыд, фæлæ... Быппу дæр раст загъта: мастисæг ноджы
фæазымджыыдæр аххосджыпæп йæхицæй.
Барачы нал хъуыст адæймаджы ныхас. Акимæн йæ
иуырдыгæй фарс уæлгоммæ хуыссы йæ сыхаг, йæ сæр йе
’мбæрц базы апыгъуылд, афтæмæй æмæ «пыффытт» фы-
пæй кæпы. Куы раулæфы, уæд рихитæ фæхъапдзал вæй-
йыпц æмæ фыидзы хуыпчъытæ амбæрзынц. «Афтæмæй
йæ гæды куы фепид...»— ахъуыды кодта Аким æмæ йæ
мидбылты бахудт. Иæ ипиæрдыгæй фарс чи хуыссы, уы-
мæп йæ сæр базæй фæиппæрд, фындз хæрдмæ ныццæх-
гæр æмæ афтæ хуыррытт кæпы, æмæ йæм хъал адæймаг
сахаты ’рдæгæй фылдæр хъусын нæ бафæраздзæп. «Ай
цы хорз уаид хæхбæсты. Фосдарæпты æхсæвыгоп афтæ
хуыррытт кæнгæйæ дзугмæ арс дæр пал æрбауæндид».
Хуыррытгæпæджы фарс басхуыста:
— Дæ рахиз’ фарсыл æрзил!
Бапцад уый дæр æмæ барак быптопдæр ныегабыр.
«Нæ, фæлæ уæддæр куыд уыдзæп хъуыддаг?»—æрбай-
мысыд та Аким æмæ хъæццул йæхиуыл æрбамбæрзта."
Райсомы кусынмæ куы араст æмæ городокæй куы
адард, уæд ыи чысыл фенцопдæр, цыма йыи ардыгæй
изæрмæ пицуал тас у, уыйау. Кусып куы райдыдта, уæд
дзы айрох сты зноны хабæрттæ, фæлæ-иу æпцад куы
алæууыд, уæд та-иу йæ зæрдæ æрбамæгуыр: «Ау, ацы
290
диссаджы куыст æнæ мæн куы фæуой, уæд мæ мæлæт
хуыздæр пæу?!»
Изæры фехъуыста ног хабар: построиком, партпон
оргапизаци æмæ арæзтады управлепи клубы пыхас кæп-
дзысты дисциплинæйы æмæ мидцарды уавæры тыххæй
æмæ æвзардзысты зпоиы хъуыддаг дæр.
Аким йæхæдæг бакаст стыр дамгъæтæй фыст хъуси-
паг æмæ тыпг фенкъард. Хæрæндонмæ нал бацыд. Сыз-
дæхт баракмæ æмæ Созыры арвыста магазинмæ кон-
сервтæ балхæнынмæ. Ныр дæр ма æфсæрмы кодта, мый-
йаг Заретæйыл куы фембæла.
Созыр уайтагъд æрбаздæхт фæстæмæ, дыууæ копсер-
вы къоппы йæ къухы, афтæмæй. Æрæвæрдта сæ стъолыл
æмæ Акимæн йæ сæрæй ацамыдта, рауай-ма, цыдæр дып
зæгъоп, зæгъгæ. Акимæн йæ хылы хъуыддаг иæ хицæн
кодта йæ сæрæй æмæ та ныр дæр афтæ фенхъæлдта, уый
тыххæй йып иог исты зæгъинаг у Созыр æмæ уайтагъд
фæгæпп ласта йæ фæстæ.
— Ныртæккæ мын официанткæ Венерæ магазипы
дзырдта, Заретæйы, дам, тынг æхсызгонæй фæпды Аки-
мы фенын æмæ йын пыртæккæ куыд зæгъай, афтæ.
Акимы иæ бауырпыдта уыцы ныхас æмæ фæрсæгау
бакаст Созырмæ.
— Кæд дын æндæр искæмæй загъта æмæ йып йæ чы-
хас пæ бамбæрстай?
— Куыд æй пæ бамбæрстои! Сывæллоп дæн! Уый
размæ ма мын афтæ дæр загъта... хæрæидонмæ, дам, иу-
мæ куы фæцæут, уæд ацы боп цы фæхицæптæ стут?
Бирæ алыгъуызон хъуыдытимæ араст Аким магазин-
мæ. «Ныр мыи афтæ куы зæгъа, цы ’фсарм дæ уыд, дæхи
цы фæтъыстай уыцы хъуыддаджы? Цы йæ ныхъхъæр
кодтай æгас дупейыл?»
Магазины бирæ адæм уыд. Венерæ æмæ Заретæ лæу-
уыдысты, фылдæр адæм кæм змæлыдысты, уым, бæсгы-
хайы къуыммæ ’ввахс. Аким фыццаг бацыд адæмы
къордмæ, стæй аивæй базылд чызджытырдæм.
—-Уæ боитæ хорз! — загъта Веперæмæ кæсгæйæ.
— Æгас пæм цу, фæлæ махмæ та цæуыл фæтæргай
дæ, хæрæпдоимæ цæуылнæуал цæуыс? — тагъд-тагъд ра-
калдта йæ ныхæстæ Венерæ.
Куы ницы тæргай кæнын, мæ мад дзы мыййаг куы
пæ ис,— æфсæрмыгæпгæ дзуапп радта Аким.
29|
— Заретæ, æз уал цъындатæ алхæнон! — зæггъæ, Ве-
нерæ хицæнæй фæуагъта йæ дыууæ æмбалы.
Се ’ргом магазины къуыммæ, цыма истытæ æлхæ-
пыпц, уыйау лæууыдысты Аким æмæ Заретæ æмæ æпæ-
дзургæйæ кастысты магазины тавартæм.
Аким фæраздæр.
— Бахатыр кæ, Заретæ, уыцы æнæрхъуыды ми куыд-
дæр æнæбары рауад, æмæ...
— Фæсмоп дæм æрцыд? — æнкъардæй бафарста За-
ретæ.
— Бæгуыдæр... кæд дæуæп хъыг уыд мæ ми, уæд... *
— Уæд ма мын æхсызгоп та цы уыдзæп?
— Нæ зонын... Кæд дып мыййаг хæстæг у кæнæ исты
хион...
— Æмæ хиопæи ахæм ныхæстæ фæкæнынц?
«Мæиæ цы æдылы ныхæстæ кæнын»— ахъуыды кодта
Аким æмæ смæсты. Нырма пыры хуызæн хъуыддаджы
фæдыл никуы ныхас кодта чызгимæ æмæ тыиг ныфсæр-
мы, фæлæ æгæр кæй смæсты, уый йæ фервæзыи кодта.
— Уæд та, кæд æнæдзургæ нæй,;уæд, хъыг дæр дын
уæд, дæхи хæрз æфсымæр дæр фестæд, уæддæр мур фæс-
мон дæр нæ кæнын. Дыккаг хатт ма йыл куы фембæлон
ахæм уавæры, уæд йæ дæидæгты саст ницы у, фæлæ йын
йæ цъаммар æвзаг ратондзынæн. Иу ницæйаг, ма!гуса,
къуыдипп æмæ фæлитой мæ тæккæ цур адæймаджы йæ
чъизи къæхты бып ссæнда æмæ йæм æз та худгæйæ кæ-
сон! Нæ! Уый нæ уыдзæн!
Цыдæртæ ма зæгъынмæ хъавыд Аким, фæлæ æвип-
пайды фæсыкк, йæ къух Заретæйы армы куы ауыдта,
уæд.
— Гъе, ’мæ мын бахатыр кæ, Аким, мæн тыххæй дæм
маст æрхауд. Æз дæр мæ хъалæй не ’рбацыдтæн ардæм...
Æниу, адæмы дзæбæхтæ ам куы кусынц... Мæ бон дын
ницы хорз ракæнын у, фæлæ дын стыр зæрдиагæй арфæ
кæнын... Æфсы’мæр мын нæй, фæлæ, æвæццæгæн, уый
дæр дæуæй хуыздæр пе сдзырдтаид мæ сæрыл.
Аким ныфсæрмы. Иæ зæодæ фæхудтис йæхиуыл. «Мæ
ныхæстæ куы æгæр пицæйаг вæййыиц, куы та æгæр
схъæл». Заретæйы пыхæстæй æрфæлмæи æмæ йæ иыфс
бахаста бафæрсынмæ. иырыоиг æй бирæ хъуыдыты цы
хабар æфтьтдта, уымæй.
1— Бахатыр кæп, Заретæ, чи зоны, аив пæ уыдзæн ацы
292
фарст, фæлæ дæм Петя инпæтæй хъауджыдæр цæмæн
афтæ ныууырдыг?
Иæ бакастмæ гæсгæ Заретæйæн уыцы фарст цыма
хъыггомау уыди, фæлæ уæддæр дзуапп радта:
— Уым дæр ницы диссаг ис, фæлæ бирæ дзырддаг у,
æпдæр хатт дын æй бæстои радзурдзыиæн... Хæдæгай,
мæ гуырдзиаг хицау мып дæуæй афтæ, ныхас, дам, код-
топ хицæуттимæ, æмæ дын ыи ницы уыдзæн уыцы хылы
тыххæй...
— Мæ цъындатæ æлхæд фесты, сымахæп нæма? —
худæпбылæй афарста Венерæ, фæхæцыд Заретæйы цоп-
гыл æмæ рацыдысты магазинæй.
Расыджы хуызæпæй рахызт Аким дæр магазипæй.
Созыр лæууыд магазины раз, æихъæлмæ каст йæ хæлар-
мæ, фæлæ Аким цыма пицы федта, афтæ рахызт йæ
фæрсты æмæ араст æпæдзургæйæ. Лæппу джихæй баз-
зад. «Цы йыл æрцыд? Цы хабар у?»— ахъуыды кодта
йæхинымæр, фæлæ ницы дзуапп радта пæхицæн.
— Аким! — зæгъгæ ма адзырдта йæ фæстæ.
Аким дзыхълæуд фæкодта, стæй æрæджиау бахудт.
— Нæ, фæлæ, Созыр, маст æмæ цип иумæ куы сæм-
бæлой, уæд куыд кæнын хъæуы?
Нырыонг сæм ахæм хъæрмуд ныхæстæ никуы уыди
æмæ Созыр тагъд дзуапп нæ радта. Фæлæ уыцы фарс-
тæй цыма йæхимæ цы у, уымæй ноджы карджындæр фæ-
каст. Æмæ уый дæр «æцæг» дзуапп лæвæрдта:
— Кæд хицæнтæй æрбацæуой, уæд маст аиуварс кæп
æмæ циныл фидар хæц...
— Æмæ куы сæмхæццæ уой, уæд та?
— Уæд та мыдыл цæхх куы ныккæнай, уыйхуызæи
у: мыд зындæр хæрæп, фæлæ уый хыгъд цæхх та — æн-
цоидæр.
— Раст Сапаты Семы иыхæстæ кæпыс, фæлæ ма нæ
консервты къоппытæн иу авг айсиккам немæ?
— Фæлтау райсом. Изæры дæ æмбырдмæ цæуып
хъæуы,— ацы хатт цæхгæр æмæ фидар дзуапп радта
Созыр.
6. ТÆРХОН
Клубы къух бакæнæп нæ уыд адæмæй. Сæрдар цы-
быр ныхас загъта абоны æмбырды тыххæй. Райдыдтой
дзурын кусджытæ. Акимы сыхаг, йæ уырыссаг æмкусæг
293
Иван Петрович рахызт, дзурджытæ цы бæрзонддæр бы-
натæй дзырд’той, уырдыгæй, дзургæ-дзурын сындæггай
цыд размæ, президиумы раззаг рæнхъыл чи бадтис, уы-
донæй дæр фæраздæр æмæ æрлæууыд, сценæйæ залы
’хсæп цы был уыди, уым. Цыма йæхи бинонтимæ дзуры,
афтæ райдыдта:
— Ацы дыууæ лæгимæ ай размæ æз иумæ куыстон.
Куысты мидæг федтон сæ дыууæйы дæр æмæ мæм афгæ
кæсы: Акимы хуызæттæ сæ зæрдæйы æмбæрц цæуынц
размæ, арæзтадæн хуыздæр æмæ тыпгдæр баххуыс кæ-
иынмæ. Петяйы хуызæттæ та лакъои цъыфæй уыдоп
къæхтыл пындæгъдысты æмæ сæ размæ иæ уадзыпц. Хы-
лы тыххæй та афтæ зæгъып: Аким цалдæр мæйы куыста
мемæ, бригадир дæр нын уыд, куысты мидæг къуылым-
пыдзипæдтæ дæр куыд иæ вæййы, фæлæ йæ пырма хыл
нæ, стæй æлгъитгæ дæр нæ, йæ дзыхыдзаг хъæрæй сдзур-
гæ дæр никæмæ федтои. Гъе, ’мæ ам чи ис, уыдон, тыпг-
дæр та мæ фæстæ чи дзурдзæи, уыдопæй курын, æмæ
ахъуыды кæнæнт:. цæмæ гæсгæ ныццавта ацы сабыо
æмæ æгъдауджын лæг Петяйы, кæд амæп йæхи аххос пæ
уыд, уæд?
Официапткæтæй иу Полипæ—æргомдзураг, уæьдон
уырыссаг чызг, ракуырдта ныхасы бар æмæ йæхи уыцы
иуцæф иыккодта Петяйыл.
— Цæмæн ахæм цæстæй кæсынц Петяйы хуыз’стгæ
мах куыстмæ? Æртæ чызгæй кусæм хæрæндоны æмæ
дыууæ хатты балæвæрдтам курдиаттæ, цæмæй нæ ауа-
дзой арæзтады куыстмæ, фæлæ, дам, сымах фæлтæрд
кусджытæ стут æмæ ам æхсызгопдæр хъæут.— Стæй уæд
фæзылд Петяйы ’рдæм.— Ды та дæ пожарничы спецов-
кæйы дæхи куы пысхъæл кæпыс, цыма аршин аны-
хъуырдтай, кæд дзæпгæда цæгъдæг æмæ сылваз нæ дæ,
уæд рацу æмæ бафæлварæм кæцыдæриддæр куысты.
Полинæ рахызт трибунæйæ, фæлæ залы цæугæйæ Пе-
тяйы комкоммæ куы рахæццæ, уæд та йæхи нал баурæд-
та æмæ йæм фæзылд.
— Мæ куыстæй мæ тæргæ куы кæной, уæд дæр ма æз
дæуæп дæ разы хæрииаг æрæвæрои — иикæд! Фæлтау
мæ къухтæ бахуыскъ уæнт!
Заретæ нырыопг æмбырдты пикуыма пыхас кодга.
Ныр дæр йæ зæрды нæ уыд радзурын æмæ йæм сæрдар
куы радзырдта, кæд дæ исты зæгъып фæиды, зæгъгæ,
уæд йæ бынаты бадгæйæ баззад. Йа^ хæлæрттæ æмæ йæ
294
алы фарс чи бадт, уыдон æм бахатыдысты, иу-дыууæ ны-
хасы зæгъ> зæгъгæ.
«Ныр цæугæ кæиып, фæлæ дзургæ та цы ракæпдзы-
пæп?»—хъуыды кодта Заретæ сцепæмæ цæугæйæ. Залы
уæвджытæм уæлейæ куы ракаст, уæд пыфсæрмы, йе ’вза-
гьтл пицы ныхас бадтнс. Иæ зопгæтыл йæ цæст куы ахас-
та, уæд чысыл фæпыфсджындæр. Кæс-ма, дæлæ Шога
æмæ йæ ус дæр бадынц клубы, хъусыпц æм, æвæццæгæп
æфсæрмы дæр кæпыпц, сæ чызг йæ зæрдæйы фæпдиаг
пыхас зæгъын кæй нæ фæразы, уый тыххæй. Æмæ цæ-
мæп? Кæддæр уыдонæн куы кодта йæ хъæстытæ, уæд
усæп йæ цæстысыг калд, лæг та фырмæстæй загъд са-
мадта. Уыдонмæ тынг куы бахъардта мæ ныхас, уæд
адоп, ау! Адæм не сты!
— Дæс азы мыл куы сæххæст, уæдæй фæстæмæ баз-
задтæи сидзæрæй...— райдыдта чызг æрхæндæг хъæлæ-
сæй æмæ йæхæдæг дæр нал иртæста, йе ’взагæй зæрдæ-
мæгуыргæнæн ныхæстæ æиæкæрон зæлдаг къуыбылой ха-
лæгау куыд хаудтой, уый. Клубы адæм ныхъхъус сты,
сыбыртт никæцæйуал хъуыст. Чызджы ыыхасмæ адæмы
цæстытыл ауад къапнæг саби. Арыпгмæ ие ’ххæссы,
къуыдыры лыггагыл слæууыд, фæлæ йæ чысыл цæнгтæй
хыссæйыл куы ахæцы, уæд та æд къуыдыр фæтулæг вæй-
йы. Стыр æфсопдзæг-кæрæмисы бып ныкъкъæдзи, афтæ-
мæй æрхæссы доп дыууæ бедрайы. Фæлæ мардæрцыд:
хæсгæ ма сæ исты амæлттæй кæпид, фæлæ бедратæ зæх-
хыл хафыпц сæ бынтæ æмæ дур кæпæ къуыбырыл куы
скъуырыпц сæхи, уæд та сæ цæллахъ фæцæуы. Бæргæ ма
схæцы йæ уæхсджытыл уæлдæр, фæлæ цы бакæиа! Йæ
ас æндæр пæу. Быптоп растæй цæугæйæ та уыцы æпæха-
йыры кæрæмис уæхсчытыл нæ лæууы.
Уæддæр ма амондджын хуыдта йæхи, уымæп, æмæ
йæ мад, кæд æппыпæдзух дæр рыпчыи уыд, уæддæр йæ
цуры уыди. Мады фæстæ быптоп иупæгæй баззад, бæсгæ
йыл баталыпг, рафæпдтæ кодта йæхимæ йæ къух сисы-
ныл, фæлæ фембæлд зæрдæхæлар адæймæгтыл æмæ йып
уыдоп амыдтой: «Кæд бирæ уарзтай дæ пыййарджыгы,
уæд сæ æлгъыстаг ма фæкæн, мæрдтæм дæр бирæ фид-
дон ис, сæ ипгæп сын дзæгъæл ма пыууадз». Иæ фыды
’фсымæр æй сæхимæ бакодта. Уый фæстæ фæхæлар сыл-
гоймæгты къорды разамоиæгимæ æмæ уæд йæхимæ бын-
тон иунæг пал касти, фæлæ...
Дзырдта чызг йæ царды хабæрттæ æмæ куыд мæсты-
295
дæр кодта, афтæ мыпæг кæнып байдыдтой æрхæндæджы
мыртæ. Ныр адæм хъуыстой, æфхæрд адæймаг фыццаг
хатт йæ хотыхтæ куы рабæтты æфхæрæгмæ, уæд уый цы
хъæлæсы хаттæй фæдзуры, ахæм æвзаг.
— ...Æз ардæм цы бон æрбацыдтæы, уымæн кувдзы-
пæп мæ цæргæ-цæрæибоиты дæр, фæлæ уыи æй æргом
зæгъоп: мæхи барæй ие ’рбацыдтæн... Æз дæлæ уыцы
къуыдиппы аххосæй фæлыгъдтæн мæ фыды хæдзарæй!—
чызг бацамыдта йе ’нгуылдзæй Петямæ.
Заретæ иу цъусдуг æнæдзургæйæ алæууыд. Клубы
уæвджытæ сæ каст скодтой Петямæ. Фыццаг рæнхъыл чи
бадт, уыдоиæй иу къорд сыстадысты æмæ фæстæмæ ра-
зилгæйæ сæ цæстæнгасæй агуырдтой Петяйы.
— Дæ пыхас кæп! — бадзырдта Заретæмæ æмбырды
сæрдар.
— Курджытæ æрбарвыста æмæ сып мæ фыды ’фсы-
мæр загъта, ома сидзæр чызг у, йæ зæрдæйы хъыджы пæ
бацæудзынæи, йæхи йын бафæрсут. Æпиу æй фæпдгæ
дæр пæ кодта. Уыдонæн дæр æмæ амæи йæхицæн дæр
комкоммæ загътоп, зæгъын, уæ хъуыддаг æпдæр ран хæ-
пут, мæпмæ^уый тыххæй ма дзурут. Ай мын афтæ зæгъы,
цип, дам, цæуылнæ кæпыс, æввæрсгæ дыл кæй кæнып,
ууыл. Иæ хо мæм æрбалæбурдта æмæ мын цы иæ фæ-
дзырдта, схуыдта мæ «æнæхицау гæды» «дзæгъæл чызг».
Ай ма мып афтæ дæр загъта, æпиу, дам, дæ фæрсгæ дæр
цы кæнып, уæддæр мæн уыдзынæ. Стæй уæд мæ фыды
’фсымæры лæппуимæ сфæпд кодтой, хъуамæ мæ аскъæф-
таиккой, лрдæм цы боп æрбацыдтæн, уый размæ æхсæв.
Ам мæхи бамбæхстоп^ фæлæ та мæ фыдбылызæн уый
дæр ам æрбамидæг æмæ мæ цух нал уагъта, ома дзæ-
гъæл чызг у æмæ æпцопдзырд уыдзæи.
Коид фесты Заретæйæп йæ царды хабæрттæ, æпд^р
зæгъинаг ницуал уыд æмæ фескъуыд йæ пыхасы таг.
Ныр дызæрдыг иал кодта, йæ ныхас адæммæ тыпг кæй
бахъардта, кæй йын фæтæригъæд кодтой, уый, фæлæ ма
æикъардта, ноджы ма æпдæр цыдæр зæгъып кæй хъуы-
ди, уый. Адæм — хорз, фæлæ Петяйы хуызæттæ тæри-
гъæд пæ зоиыиц, адæймаджы æфхæрд сæм хъазыпау кæ-
сы. Заретæ æрбаймысыд Петяйæп йæхи æмæ йæ хойы
сæрыстыр ныхæстæ, се иæуаг митæ æмæ цыма айрох код-
та, чындздзон чызгæн фырнымд, хиуылхæцгæ кæй æм-
бæльт, уый, стæй клубы астæу куы ауьтдта Петяйæп йæ
296
урс дæпдæгтæ зыхъырæй, йæ цæсгом та худæпдзастæй,
уæд йæ маст нал баурæдта:
— Ды та, æпæхсæст пицæйаг, кæд дæ сæрыл хъустæ
пс, уæд бамбар: æз дзæгъæл гæды нæ дæн, мæхæдæг хи-
цау дæп мæхицæн. Кæд мæхи боы иицуал уа, уæд та мæ-
нæ мæ хицæуттæ, æрбакæс-ма сæм!..
Уыйадыл чызг йæ къух ахаста клубы адæмыл.
Нæрыд къухæмдзæгъд. Петя йæ сæр нытътъыста, йæ
разæй чи бадти, уый бандоны аууон. Заретæ цæхгар фæ-
зылд æмæ сцепæмæ цæугæйæ куыд сæргуыбыр уыд, аф-
тæ ыæ, фæлæ сæрыстырæй рацыд æмдзæгъдгæнæг адæмы
астæуты.
Адæм куы басабыр сты, уæд Петя фестад æмæ йæ
мидбыпатæй бахъæр кодта, уыдон иууылдæр гæды иы-
хæстæ сты, зæгъгæ. Фæйнæрдыгæй схъæр кодтой æмæ та
йæ сæр ацавта йæ æмбæхст бынаты.
Петяйæ æртæ рæнхъы фæстæдæр чи бадти, ахæм ку-
сæг сыстад æмæ йæ къух сдардта.
— Цы хабар у? — бафарста йæ сæрдар.
— Курын ныхасы бар!
— Хорз, мæпæ уал фыст чи у, уыдон зæгъой.
Ныхасы бар курæджы дзырдмæ Петя фæстæмæ фæ-
зылди æмæ йæ куы ауыдта, уæд афæлурс æмæ поджы
дæлдæо æруагъта йæ сæр.
Аким Заретæйы ныхæстæ афтæ лæрдиагæй ахста, цы-
ма сæ йæ зæрдæйы мæсыг амайы. Иæхицæн рагагъоммæ
загътой, æмбырды йæ радзурын кæй бахъæудзæн, иучы-
сыл ахъуыды кодта, цытæ дзурдзæн уыдæттыл дæр, фæ-
лæ сеппæт дæр айрох сты Заретæмæ хъусгæйæ. «Куыд
тыхджып адæймаг у! Тæккæ хылы бон дæр ма Петяйы
æнæуаг ныхæстæн уæздан дзуапп лæвæрдта. Нæ, фæлæ
куыд иыффæрæзта уыйас?»—хъуыдыты аныгъуылд
Аким æмæ йæм æндæр пицуал хъуыст.
— Дæумæ дзурынц! — зæгъгæ, йын йæ цонгмæ бав-
иæлдта Созыр.
— Цы? — сопт фарст акодта Аким, йæ сæрыл уæл-
дæр схæцыд æмæ хорзау нал фæцис, уытæппæт адæм æм
куы пыккастысты, уæд.
— Ныхасы бар дын, Аким! — дыккаг хатт загъта
сæрдар.
Аким сыстад, бацыд президиуммæ æмæ-иу сæхимæ
зæронд лæгтæ куьтд райдыдтой, афтæ дыууæ ныхасы
скодта:
297
— Хорз адæм! — æмæ фæсыкк ис.
— Дзур, дзур, дæ зæрды цы зæгъып ис, уый дзур! —
зæгъгæ, та йæм бадзырдта æмбырды сæрдар.
— Бахатыр мын кæпут... Фараст азы æххуырсты
фыййау фæцыдтæн æмæ цы фос хызтон, мæхæдæг дæр
уыдопау æгомыг дæн. Ацы æмбырды асьоммæ дæр мын
ме ’мбæлттæ æмæ бйрæ дзæбæх адæмтæ бамбарып код-
той, рæдыд мыл кæй æрцыд, уый. Тыиг æфсæрмы уæ кæ-
нын, ме ’нæрхъуыдыдзинадмæ атæппæт адæмы æрыхъу-
сып кодтоп. Уæ бар дæп, æмæ мыи цыдæриддæр тæрхоп
хæссут, уый уæ бар, фæлæ чысыл цыдæртæ ие ’мбарыи,
ам æмбырдæй стут æмæ ма æххæст уыдоп дæр куы ба-
зыдтаин...
Æргом пыхасы, дам, къæм пæй, æз ардæм æхца ба-
кусыпы тыххæй æрцыдтæп, æндæр мæ хъуыдыйы ницы
уыдис. Райдыдтоп кусын, æмæ мæм стыр диссаг фæкаст,
мæ пом хуыздæр кусджыты пæмттимæ клубы фæйнæгыл
фыстæй куы федтон, уæд. «Мæхицæн æхца кусыи, уый
цæй æппæлииаг у? Мæ фыд мæ раппæлæд, фæлæ иннæ
адæм та ууыл цæмæ гæсгæ хъуамæ цин кæной?»— ахæм
хъуыдытæ кодтоп уæд, фæлæ уалыимæ цыдæртæ æмба-
рын байдыдтон.
Аким иуцъусдуг фегуыппæг, стæй та сабырдæр æмæ
æнкъарддæр хъæлæсæй дзырдта: ’
— Куысты мызд алчидæр исы, кусгæ чи кæны, уыдо-
нæй. Æз дæр-иу кæддæр райстон фыййауы ницæйаг
мызд. Фæлæ амы куыст канд мызд райсын нæу. Ард уын
хæрын, æфсымæртæ, уый иырма æз пыр базыдтоп мæиæ
ацы арæзтады. Ам адæмы фылдæр мæ хуызæн кусæг би-
нонтæй сты. Чи зоны, фыййау дæр цыдысты. Æмæ кæ-
дæм хъуысы æххуырст фыййауы ныхас? Дæлæмæ дæр,
уæлæмæ дæр — йæ фосмæ. Æндæр никæдæм. Ам та уы-
цы адæмæн сæ кой æгас Ирыстоныл айхъуыст. Уæртæ
рæстæгмæ электрон станцæ куы скуыста, уæдæй фæстæ-
мæ, бауырнæд уæ, мызды мæт дæр мæ нал ис, мæ сæры
æрмæст уыцыиу хъуыды ныффидар: уагæры стыр станцæ
куы сцæттæ уа, уæд уый цы уыдзæн?!
Бахатыр мын кæнут, æгæр дардыл дзурып, фæлæ
бремсберг арæзт куы фестæм æмæ ма æрæджы дæр
уæргъджын хæрæджы йедтæмæ æндæр цæуæг цы хох пæ
уыдта, ууыл æфсæйнаг роп куы ’рбастам Худисæн ра-
гъæй Гуылфæны раббынмæ, уæд, нæ зонын, æмбæлттæ,
фæ!лæ уыцы ципдзипад æхцайæ нымайгæ нæу... Уыдæтгæ
298
сымахæп æнæзыпд не сты, фæлæ æз хаттæй-хатт хъуьь
дытыл фæвæййын: уæдæ цавæр адæймаг хъуамæ уа уый,
уыцы циныл цип чи нæ кæпы, фæдисы куыстыл худæгæй
чи мæлы æмæ адæмы æхсидгæ зæрдæйы ихы къæртт чи
’ппары? Тхалæгаты Петяимæ æз кусгæ дæр акодтоы, æв-
зæр пыхæстæ дзы уыйбæрц фехъуыстоп, æмæ мæм афтæ
кæсы, цыма йæ мады ’хсырæй æфсæст чи у, ахæм кафгæ
уæрыччы фарсыл фаджысы къуыбар нытътъæп ласы. Иу
хатт мын фидис дæр бакодта, дæуæп, дам, дæ бинонгæ
дæ мызды капеччытæм æпхъæлмæ кæсыиц, кæниод æх-
хорм:1гæй пыммæликкой, фæлæ, дам, æз та цæуыл мæхи
марон? Бафæрсут-ма: уæдæ цы ми кæны ам, рæхспæг
æмæ урсцъар бæрз бæласыл с!ау зокъо куы нындæдза,
афтæ ныл йæхи цы бапыхæста?..
— Ныхасы бар! — зæгъгæ, та фæхъæр кодта, æрдæ-
бон чи куырдта уый, ацы хатт мæстыдæр æмæ æнæ-
рхъæцдæрæй.
— Ныртæккæ! Мæнæ ма иу лæг зæгъа, стæй дæ рад
уыдзæн,— басабыр та йæ кодта сæрдар.
Дйырдта парткомы секретар. Канд æмбырдты нæ ба-
зыдтой ацы лæджы арæзтады кусджытæ. Боиы цъæхæй
изæрдалынгтæм фæразгæ та куыд кодта, Дзæбидырты
рындзы бынæй городокмæ цы кусæн бынæттæ ис, уыдо-
пыл зилып!
Дзуры иыр секретар æмæ йæ иыхас алы хатт куыд
вæййы, ныр дæр та æрмæст абопы æмбырды фæдыл иæу,
фæлæ ацы арæзтады æмæ ацы комы цыбыр историйыл.
Гуылфæпгомы хуызæп дæрддагдæр æмæ талыпгдæр
къуым бирæ пæ уыд революцийы агъоммæ Ирыстоны.
1920 азы дæр ма ацы ком нæма ссыгъдæг бандиттæй
æмæ урсгвардионты фæлхортæй. Æвадат, æвæндаг æмæ
талынг кæмтты æмбæхсынæп хуыздæр фадат уыд урс
банциттæн.
Ныр Гуылфæпгэсы кой айхъуыст æгас Советон Цæ-
дисыл.
Незаманы, Ир ацы хæхты куы ’рцардысты, уæдæй
нырмæ Ирыстоиы цыдæриддæр арæзт æрцыд, уыдон се-
ппæт дæр Гуылфæигэсы бæрц пе сты. Советоп хицауады
сидтмæ ироп фæллойгæнæг адгем пыффæдис кодтой
Гуылфæнгэсы арæзтадмæ. Мæздæг æмæ Лабæйæ райдай
æмæ суанг фæсхох Къахет æмæ Гудзареты онг ам кæцы
хъæуæй нæй кусæг, ахæм иал баззад. Ацы кæмтты чи цæ-
ры, уыдои хъæугай бархийæ цæуыпц ардæм, фæндæгтæ
299
аразыпц, индзылертæ æмæ технйктæн сæ гёусæн дзаумает-
тæ æккойæ хæссыпц, афтид лæгæн дæр тæссаг кæм у,
ахæм быиæтты. Æртæ мин кусæджы ирон, уырыссаг æмæ
шшæ пацитæй æхсæв æмæ бон пæ зопынц, афтæ сæ риуы
æмбæрц бырсыпц размæ, гæрдыпц айиæг къæдзæхтæ
æмæ рæхджы талыпг хохы цъасс кæм хуыдтой, уырды-
гæй сæрттивдзæн ахæм рухс, æмæ кæмттæ нæ, фæлгэ ма
быдыртæ æм:е горæттæ дæр ныррухс кæпдзæп.
Станцæ арæзт пæма фæци, фæлæ пып пыр дæр феныи-
кодта зынбауырпæп диссæгтæ. Ирои чызг цæргæ-иæрæи-
бопты чындзхæссæг кæпæ чыпдзæмбалы балцæй дард-
дæр ннкæдæм хаста йæ пыфс. Ныр ацы арæзтады, æппæ-
ты фыццаг хатт ам, æртыпдæс æмæ авдыссæдз ироп сыл-
гоймаджы кусыпц нæлгоймæгты æмрæпхъ’ машиписттæй,
лебедчиктæй, фæпдагаразджытæй, хæрипаггæпджытæй.
Бирæтæ дзы кусыпц æгас бинонтæй дæр: фыдæй, чызгæй,
усæй, лæппуйæ... Уыцы сылгоймæгтæй дзæгъæл æнæхи-
цау пичи у. Кæд искæуыл «дзæгъæл» ном фидауы, уæд
уый у махмæ гæсгæ, ацы стыр хъуыддæгтæй æнæхай чи
у, махæй чи адзæгъæл, æрмæстдæр уый. Уæвгæ ма пæм
ахæмтæ дæр дзæвгар ис. Уыдон хъыгдарынц, хахуыр кæ-
иыпц, амал сып кæм чвæййы, уым та сæ марг акалыиц.
Фæлæ маргджын калмимæ тымбыл къухæй пнчи тох
кæпы...
Дыууадæс азы размæ уæ хисдæр фæлтæр тох кодтой
ацы комы урс бапдиттимæ. Не ’мбæлттæ цыппарæй оæ
цард радтой революцийы сæрыл æмæ пал федтой, мæнæ
мах пыртæккæ цы стыр диссæгтæ аразæм, уыдон..Абоп
цæуыл кусæм, уый дæр тох у æмæ йæхи советон чи хоны,
уыдопæй иу лæг дæр йæхи хъуамæ ма аласа фæсвæд уы-
цы тохæй.
Секретары фæстæ æмбырды сæрдар фехъусын кодта,
фæидон æрбацыд, æгъгъæд фод иыхæстæп, зæгъгæ, фæ-
лæ чысыл раздæр ныхасы бар чи куырдта, уый фæгæпп
кодта йæ быиатæй æмæ бар пæ ракургæйæ райдыдта:
— Æз рагæй куырдтон ныхасы бар æмæ мын раздæр
зæгъæн куы уыдаид, уæд дзы, чи зоны, уыйбæрц дзуры-
ны сæр дæр нæ бахъуыдаид. Ам бирæ чидæртæ ныхас
кодтой, ома Аким Петяйæн цы хуызы бацамыдта йæ рæ-
дыд, хъуамæ кусæг кусæгæн ахæм хуызы ма амона. Æмæ
уæ æз фæрсгæ кæныи: Петя та кæд скусæг? Æз йæ
хъйеуккаг дæн, иырма абои æрбацыдтæн æмæ уын зæ-
гъып: тæккæ абоп дæр ма йæ фыды хæдзары дыууæ æх-
300
^уырсты ис. Ай йæхæд&г та давджытимæ сбæндæн, маб-
гуыр адæмы бæхтæ давын æм хъазæгау кæсы. Йæ митæ
йын куы сбæрæг кодтой, уæд фæтарст æмæ ам бамбæхст,
иæ хъæусовет ма йæ пыр дæр агургæ кæпынц. Афтæ пæу,
Петя? — зæгъгæ, дзурæг фæзылд, Петя кæм бадт, уыцы-
рдæм, адæм дæр акастысты, фæлæ Петя уым пал уыди.
7. КÆРОН ÆМÆ РАЙДАЙÆН
Клубы раз адæм дзыгуыртæй лæууыдысты æмæ цы-
ма æмбырды цæуылты дзырдтой, уыдон ардæм хайгай
рахастой, афтæ ныр дæр ма дзырдтой уыдæттыл.
Аким рагæй бæллыд, абон Заретæ æмбырды цы ра-
дзырдта, уыдон базопынмæ. Ныр сæ куы фехъуыста, уæд
æм афтæ фæкаст, цыма бирæ фæхæстæгдæр ацы сидзæр
чызгмæ, цыма рагæй хæлар сты æмæ йыл хъуыды дæр
пæ акодта, афтæ æпхъæлмæгæсгæ слæууыд клубы рахи-
зæы дуарæй чысыл дæрддзæф дæр. Уырдæм æввахс лæу-
уыд Созыр дæр. ;
— Тæрхон ма йып кæпæпт пыр! — хъуысти кæйдæр
мæсты ныхас Петяйы тыххæй.
— Куыд æдылы ныхæстæ кæпыс! Кæдæм аирвæз-
дзæи? — дзуапп ып лæвæрдта æпдæр чидæр.
«Æз та кæ’ддæр йæ хæлар уыдтæи»— ахъуыды кодта
Созыр æмæ адæмæй æфсæрмыгæпгæйæ тагъддæр куы
ацыдаид ардыгæй, уый йæ фæпдыд, фæлæ ма Акиммæ
касти.
Фæцис, Аким цы тæрхонæй тарст, уый. Фесты Петя-
йы бонтæ дæр артхуыссынгæпджытимæ. Цы æмдзæрæпы
цард, уырдæм æмбырды фæстæ йе ’мбæлттæ куы ’рбацы-
дысты, уæд æй уым пал баййæфтой. Алыгъд æмæхсæвæ-
джы.
Дыккаг æхсæв Аким æмæ Созыр рацыдысты кипойæ
æмæ афæстиах сты клубы раз. Ам цæмæ лæууæм, зæгъ-
гæ, куы бафарстаид Созыр йæ хисдæры, уæд ып Аким, чи
зоиы, раст дзуапп нæ радтаид. Æцæгæй та афтæ уыд,
æмæ федтой кинойы æртæ официапткæйы дæр. Æмæ кæд
уыдон клубæй раздæр рахызтысты, уæддæр кæд, мыййаг,
нæма атагъд кодтой сæхимæ...
301
— Цы рæсугъд æхсæв у, æвæдза, Созыр! Скæс-ма,
уалæ Гуылфæнгомы сæр Худисæн рагъмæ! — райдыдта
Аким.
Æцæг рæсугъд æхсæв уыд. Рагъы сæрæй æрттывтой
электрон цырæгътæ. Уым æмæ йæ фæстæ мип кусæджы
къахынц зæхх, сыгъдæг кæпынц сомбоны цады быи, рай-
дыдтой гæрдыи допæп ног фæндаг къæдзæхы хуылфы.
«Дыккаг хур аразджытæ» æхсæвæй бон скодтой æмæ ма
суанг ардæм дæр хъуысынц мехаиизмты зæллапг æмæ
компрессорты фут-фут. Чидæр та æмбæхстытæгæнгæ, йæ
аууоиæй дæр тæрсгæйæ кæдæмдæр лидзгæ фæкæпы...
Фæлæ кæдæм?
Полинæ, Заретæ æмæ Веперæйæп сæ астæу, сæ цæнг-
тыл хæцгæйæ, йæхи æрбаскъæрдта Аким æм’æ Созырыл
æмæ сæ йæ худын æмæ йæ хъæлæбайы бын фæкодта. .
— Салам уæлахиз фæуæгæн! — загъта Поля, стæй
феуæгъд кодта Заретæйы, Созыры цонгыл фæхæцыд
æмæ ма сып Аким сæ худын æрбайхъуыста дард кæцæй-
дæр.
Цыма чызджыты фæстæ ацæуьцшæ хъавыд, афтæ сæ
фæдыл акъахдзæф кодта Заретæ, фæлæ уæдмæ Акимæн
дæр йæ зæрдæ йе ’муд æрцыд. Чызджы къухмæ аивæй
бавпæлдта, æмæ сæ дыууæ дæр æнæдзургæйæ араст сты.
Зпои æхсæв æгас клубы адæмы йæхимæ чи æрыхъу-
сын кодта, уыцы æвзæгтæ пыр ныкъкъуымых сты, дыу-
уæ бæллиццаг пыхасы сæ къухы пал æфты.
Адард сты клубæй. Бирæ сæ нал хъуыд допы былмæ.
Хæххон цæугæдоп бирæ дзураг у. Чи зопы уый фæпыфс-
джын кодта Заретæйы. Цыма йæ рагон хæлармæ дзуры,
цыма йын иучысыл барджын уайдзæф дæр кæпы, афтæ
æицонæй бафарста Заретæ:
— Кæд дын исты ахсинаг вæййы дæ дзаумæттæп...
Цæуылиæ мæм сæ искуы æрбадавыс?..
Ныр сæ дыууæ дæр лæууыдысты допы был. Бæрзопд
хъæдтыл ауыгъд электрон цырæгъты рухсмæ сæ дыууæ
аууоны доны фаллаг фарс æрлæууыдысты тæгæр бæ-
лæстыл.
— Заретæ!..— райдыдта Аким, бирæ цыдæртæ зæ-
гъыпмæ хъавыд, фæлæ йæм цыма дзыхы пыхæстæ ныр-
тæккæ зæгъыиы аккаг нал фæкастысты æрмæст ма чыз-
джы къух æрбалвæста йæ армы æмæ пыхас ууыл ас-
къу’ыд.
Никуы ма фехъуыста Заретæ йæ пом ахæм хуызы
302
зæгъгæ. Никуы аенхъæл уыд, иупæг дзырд уый бæрц би-
рæ зæгъын фæразы, уый. Уадз, æмæ сыбыртт дæр мауал
скæнæд Аким, уыцы иунæг дзырды мыртæ æпусы боп-
тæм баззайæнт йæ зæрдæйы...
Ацы хатт цыма доны улæнтæ дæр худгæйæ згъорд-
той æмæ цыдæр ципы койæ нал æфсæстысты. Худтысты
стъалытæ арвы тар хъæццулы бынæй — дыууæ дынджыр
адæймаджы сæ амонды тæккæ сахат фыд бирæ ныхас
мопдагæй куыд байгомыг стьт, ууыл. Худтис дымгæ дæр
йæхирдыгопау, фæлæ уый уæддæр уæпдоидæр у: Заре-
тæйы даргъ дзыккутæй иу быпдзыг фæхицæн кодта æмæ,
кæс-ма! Фæйлауы йæ Акимы цæсгомыл æмт.* мипæвар
пыллæууыд дыууæ уды ’хсæп.
МÆТ
1
Авд æмæ ссæдз азы бæрц кæуыл цыдаид, ахæм бæр-
зонд лæппу,— йæ галиу цонгыл пæлæз, рахиз къухы
къаннæг чумæдаи, уыпгæй баздæхт автобусты станцæ-
мæ. Машипæты лæууæп фæзмæ куы бахæццæ, уæд иучы-
сыл афæстиат йæ мидбынаты, йæ цæст ахаста автобус-
тыл. Сисгæроп ауыдта брезептæй æмбæрзт уæзласæн
таксийы авгыл фыст—«Тæгæрджын». Æввахсдæр æм
бацыд æмæ хорзау пал фæцис: иу бынат дæр дзы нал
уыд. Кабинæйы бадтис иу æрыгон сылгоймаг. Цыма ацы
фæзы адæмæй уымæй фæпдарастдæр ничи фæцис, афтæ
сæрыстырæй каст уырдыгæй.
Лæппу цæхгæр фæзылд, бауад кассæмæ.
— Билеттæ пал ис! — загъта кассир.
Бæлццоп бацыд къанторы хицаумæ, равдыста йæ
гæххæтт.
Уыцы сахат шофыр дæр æрбахызт.
— Мæнæ ацы æмбал æхсæпы хъуыддаджы фæдыл
цæуы Тæгæрджынмæ, æмæ йæ алас! — фæдзырдта йæм
хицау.
— Машинæйы бадæи нал ис,— дзуапп ын радта шо-
фыр.
—* Ссæдз километры лæугæ дæр акæпдзынæп,—
загъта лæппу.
— Гъемæ уæдæ хорз.
Бæлццон æмæ шофыр рацыдысты къапторæй. Сæ
разы февзæрд иу ацæргæ ус. Уый дæр цыдис Тæгæр-
джынмæ. Билет йæ къухы куынæуал бафтыд, уæд æй
сардыдтой шофырмæ. Ус лæгъстæ кодта, цæмæй йæ пс-
ты амалæй аласа, кæпиод йæ чызг, Тæгæрджыны цæрæг,
уæззау рыпчып у, æмæ йæм фæкæсæг пæй. Машинæмæ
æввахсдæр куы бацыдысты, уæд федтой: кабинæйы бады
иу тымбылдзæсгом сырхцъар бæзæрхыг лæг. Шофыр, йæ
304
фарсмæ цы бынат ис, уый ахстæй куы федта, уæд ба-
тыхст:
— Кæм ма йæ сбадын чындæуа?..
— Уæртæ кабинæйы чи бады, уый рахизып кæп! —
фæцæрдæг æм лæппу.
Шофыр йæ къух ауыгъта.
«Æвæццæгæп, йæ зонгæ исты у»,— ахъуыды кодта
бæлццоп æмæ йæм йæхæдæг бацыд:
— Бахатырчкæп, хорз лæг, фæлæ мæнæ ацы зæропд
ус æпæфæразгæ у... Уыцы быпат ын куы радтис...
Уый пицы сдзырдта. Йæ бæзджыи æрфгуытæ фел-
хыпцъ сты æмæ сæрыстырæй æрбакаст лæппумæ.
— Махæп гуыффæйы дæр ницы уыдзæн, фæлæ зæ-
ропд ус фыдæбонæй амæлдзæп,— загъта та лæппу. Лæг
йæ дзыппæй систа бапъирозты къопп, стæй дзуапп
радта:
— Кæд ыл афтæ тыхсыс, уæд ыи дæлæ «таксп» бах-
хуырс...
— Уый бæргæ хорз уаид, фæлæ дзы «такси» дæр
нæй, стæй, раст куы зæгъои, уæд мæ къух дæр нæ амоны.
— Уæдæ йыи искæй хардзæй кад кæпыс? — мæстæй-
марæгау загъта кабинæйы бадæг.
Уыцы ныхас хъыг уыди лæппуйæн. Шофырмæ ба-
дзырдта:
— Рахизып æй кæн, æмæ зæронд ус сбада!
— Рахизæд, кæд хизы, уæд. Тыххæй йæ раппароп?
Шофыр иннæрдæм азылд: Бадæг фæныфсджыпдæр.
— Аипп ма уæд, фæлæ ды чи дæ?"
— Адæймаг дæн.
— Ам дæ æгъдæуттæ æвæрæг чи скодта?
— Хисдæр дæ, фæлæ дын æй æргом зæгъын, уæздап-
дзинад дæм нæй...
Зæронд ус лæппуйы цопгыл фæхæцыд æмæ йæм ба-
хатыд:
— Уадз æй, дæ иывопд фæуоп, мæпæ мыи машииæйы
гуыффæмæ схизынæн феххуыс кæп.
Машинæйæ дыууæ лæджы сæ къухтæ æрлæвæрдтой
зæронд усмæ æмæ йæ сæргъæвтой уæлæмæ.
Кæронæй чи бадт, уыдонæй иу фестад.
— Ардæм, ардæм, нæ мады хай! — райхъуыст рæби-
пæгтæй кæйдæр иыхас.
Зæронд усæн бынат кæй радтой, уый диссаг нæ фæ-
каст бæлццоимæ, фæлæ йæм иу рæстæмбискар лæг куы
20 Рæствæндаг
305
фæдзырдта, уазæг, рацу, мæнæ ам сбад, зæгъгæ, уæд
фефсæрмы.
— Куыд дæм кæсын, афтæмæй пæ хъæуккаг пæ дæ, ^
æмæ дæ «уазæг» уый тыххæй хонын. Чысыл раздæр дын"
де 'уУæлтæм бакастæн. Æргомæй дып зæгъьш, æхсызгоп
мын у, дæ мадыл афтæ кæй тыхсыс, уый... Цæринаг уæд
дæ фырт,,цæринаг, ныййарæг мады фæллой хорзæй чи
фиды,— лæг дзуры зæронд усмæ дæр.
— Кæй хъæбул у, уый йæ хурæй бафсæдæд, мæхион
дæр мын афтæ пæ балæггад кодтаид.
— Фæлæуу-ма, æмæ дæ фырт пæу?
— Фæрсгæ дæр æй нæма бакодтоп, чи у, уымæй, мæ
фыртыхстæй...
Лæг иудзæвгар æнæдзургæйæ баззад, куы-иу зæронд
усмæ бакаст, куы та лæппумæ.
— Дыккаг хатт дын дæ къух исын! Ныр мын дæхи
бацамоп.
— Сослап! — зæгъгæ, лæппу радта йæ къух тæгæр-
джииагмæ.
Машинæ араст.
Сослан фемдзаст, йæ комкоммæ цы сылгоймаг бадт,
уымæ.
— Бахатыр кæн, кабинæйы ды нæ уыдтæ?
— О...
— Æмæ цæмæн рахызтæ?
Лæппутæй иу йæ ныхас баппæрста:
— Дзæрæх æрбацыд æмæ мæстыйæ уыциу тъæлланг
фæласта: «Чызг! Рахиз-ма, ды лæугæ дæр акæпдзыпæ!»
Бæлццæттæ схудтысты.
— Уый, æвæдза, зæроид усы дæр рахизып кодтаид.
Ныхас айстой кæрæдзийы дзыхæй. Сослап базыдга:
кабипæйы, шофыры фарсмæ чи æрбынат кодта, уый у
Тæгæрджыпы колхозы сæрдар.
Сосланы къух цы тæгæрджипаг райста, уый, æвæццæ-
гæп, фæндыд йæ пог зонгæимæ поджыдæр апыхас кæнып
æмæ та йæм баздæхт.
— Бафæрсын зили ма уæд, фæлæ, æвæццæгæп, дæ
хæстæджытæй искæмæ цæуыс?..
— Нæ, æхсæны хъуыддаджы фæдыл *у мæ болц,—
дзуапп радта Сослап.
,— Кæд дæ Дзæрæхимæ исты хьуыддаг ис, уæд рæсг-
вæидаг нæ фæдæ.
Соелап бахудт.
306
— Карз лæг у?
— Æрдæбон ын цы ныхас загыай, цæсгомы тыххæи,
уый дзы иæ фёрох уыдзæп.
— Чи зопы, аив пæ уыд хисдæрмæ дзурыи, фæлæ зæ-
ропд ус та уымæй хисдæр уыд, æмæ йып йæ бынат куы
радтаид, уый йыл æмбæлд,— загъта Сослап, цыма йæхи
раст кодта, ахæм хуызы.
Хынцфарст уæздандзинад пæу, æмæ ппчиуал ницы
сдзырдта Сослапмæ, йæхæдæг та, цыма, æдзæлгъæды
ныхасмæ æмхиц нæ уыд, афтæ фæкаст бæлццæттæм.
Машцнæ бахæццæ Тæгæрджыимæ.
2
Сослап иикуыма уыдис ацы рап. Афтæ æихъæлдта,
цыма хъæу аныгъуылд тæгæр хъæды астæу, йæ алфæм-
былай дæр æмæхгæд у уæрæхкъабаз æмæ бæрзопд бæ-
лæстæй. Фæлæ ахæмæй-ницы федта.
Раджы кæддæр, ироп адæм хохы цъассыты куыпæ-
уал цыдысты, уæд иу комы цæрджытæ сфæнд кодтой ацы
æдзæрæг бæстæм ралндзып. Хæхтæй дард ацæуып пæ
рауæпдыдысты, тарстысты, бырсæг адæмы къæхты бын
куы фæуой, уымæй æмæ æрæицадысты ам, комьт рахизæ-
пы,— сæ иу къах — хохы, иннæ — быдыры.
Ныртæккæ Тæгæрджыпæп йæ алыварс æмæ йæ уыиг-
ты дæр тæгæр бæлас нал уыд. Хъæуы фæрсты згъордга
хæххон цæугæдоп. Йæ фæдыл арæхыс сты хæдзæрттæ.
йæ алыварс айтынг, цæгатырдæм гæзæмæ къул чи уыд,
ахæм лæгъз быдыр. Хуссарырдыгæй цæхгæр сыстадысты
хъæдбын къуылдымтæ. Уыдои сæрты кастысты пæудзар
рæгътæ, уæлдæр комы къахырæй зындыст,ы цъæхфарс
æмæ урссæр хæхтæ.
Машипæ æрлæууыд хъæуы астæу, æхсæнвæзы. Сос-
лап рахызт автобусæй, йемæ чи цыд, уыдоп бафарста,
уæ рынчыпдон та кæм ис, зæгъгæ.
— Фысым уал нæм бакæн, уазæг, рынчындон дæр
дын бацамондзыстæм! — бахатыд æм, автобусы кæимæ
ныхас кодта, уый.
Сослан не ’сразы, арфæ ракодта йæ хонæгалт, лраст,
кæдæм ын бацамыдтой, уырдæм. Фыццаг бакастæй йæ
зæрдæ иæ барухс хъæуы уындæй, Хæдзæрттæп сæ фыл-
дæр — рагон хъæдып агъуыстытæ, азтæ кæй фæцудын
307
Кбдтой, сæ хицæутты зæрдæ тынг кæмæ паЛ райы, ахæм-
тæ. Цæхæрадæтты каутæ — тæнæг быд, тзсмачъийы гæп-
пæлтæй, сыпдз телы уадздзæгтæй æмæ уæгъдæвæрд
акъацийы къалиутæй æмпъызт. . ,
Рыпчыпдоимæ комкоммæ бацæуæн пæ уыд цъыфæй.
Сослан дæлдæрты æрзылд, цъыфдзасты астæуты цы
стыр дуртæ æвæрд уыд, уыдопыл багæппытæ кодта.
Æддаг дуар æхгæд разыпд. Куы бахоста, уæд мидæ-
гæй райхъуыст сылгоймаджы пыхас:
— Ам æхгæд у, кæрты дуарыл æрбацу!
Сослаи базылд рахизырдæм, кулдуарыл бахызт кæрт-
мæ. Рынчыидоны агъуыст уыди иууæладзыг, бæрзонд
быпдурыл æвæрд. Суайын æм хъуыди дурын асиныл.
Сослап, хус быпæттæм хъавгæйæ, къулрæбыпты бацыд
æмæ асины фæстæ хурмæбадæны баййæфта æртæ лæ-
джы. Дыууæйыл дзы уыд халаттæ, æртыккаг та — æнæ-
уи дарæсы. Сæ иуы къухы цайцымæн агуывзæ. Æнæ-
зопгæ лæджы куы федтой, уæд фефсæрмы сты.
— Уæ куывд барст уæд,— худæнбылæй сæм сдзырд-
та Сослап.
— Алыбоп æгас цу, уазæг. Еблагъуæ! — загьга,
агуывзæ кæмæ уыд, уый, æмæ æд нуазæи фесгад Сосла-
ны размæ.
Сослап нæ райста пуазæн, бахызт мидæмæ.
Сæйраг дохтыры кабипеты баййæфта иу ацæргæ
лæджы.
— Аипп ма уæд, Слопаты Беслæп пæ дæ?
— Ныропг бæргæ афтæ хуыпдтæп,— йæ мидбылты
тыххудт бакодта Беслæн.
Сослаи æм балæвæрдта гæххæтт. Беслæн æй бакаст,
базыдта, абоиæй фæстæмæ Тæгæрджыпы рыпчыпдоны
хицау æмæ сæйраг дохтыр кæй уыдзæн Дзалæгаты Сос-
лап, йæхæдæг та æпæуи дохтыр.
— Гъемæ, сбад, дæ хорзæхæй! — Беслæн сыстад æмæ
æддæуæз æрлæууыд.
• Сосланæп хъыг уыд уыцы ми.
— Æз курдиат ’ балæвæрдтон, цæмæй быптопдæр
суæгъд уон ардыгæй,— тызмæг хъæлæсæй загъта Бес-
лæн, гæххæтт стъолмæ баппæрста.— Æгъгъæд мыи у, мæ
сæр дзы пицæмæнуал хъæуы...
Сослан фефсæрмы:
*— Бахатыр кæп, Беслæи, æз ардæм мтхп фæпдæй
ие ’рбацыдтæп...
308
— Уый мæнæн уæлдай нæу. Фæлæ рыпчьшДопы ЦЫ
фæллæйттæ нс, уыдоп цы хуызы райсдзыпæ’5 — бафарс-
та Беслæп.
— Кусгæ иумæ кæндзыстæм, æмæ дзы уый сæр ни-
цæмæн хъæуы...
— Æз та афтæ загътоп, æмæ пал кусып!
Сослап бафиппайдта, Беслæи хиуарзоп адæпмяг кæй
у, уый,— бахъавыд ын йæ зæрдæ балхæнынмæ.
— Ныббар мып, Беслæн, фæлæ мæпæп афтæ дзырдæ-
уьтд, цыма ды дæхæдæг балæвæрдтай курдиат, æ'\эер бк-
рæ куыст дып кæй ис, уымæ гæсгæ... Стæй æпхъæлдгоп,
дæ хуызæи фæлтæрдджып дохтырыл мæхæдæг дæр кæд
истæуылты сахуыр уаип...
— Кæуыл ма дзы ахуыр кæпдзынæ, дæхæдæг сæйраг
дохтыр куы уыдзынæ, уæд?.. Цæмæн дзы хъæуы мæнг ны-
хæстæ? — фесхъиудта Беслæи æмæ фæзылд дуарырдæм.
— Фæлæуу-ма, дæ хорзæхæй, пырма иæ пыхас куы-
пæма фестæм,— бахатыд æм Сослаи.
Беслæн цæхгæр фæлæууыд къæсæргæроп.
— Мæн демæ пицы пыхасаг ис! Ам мæ чи сæвæрдта,
уыдонимæ дзурдзыпæп мæхæдæг! — загъта Беслæп æмæ
дуарæй федде ис.
Сослап хорзау иал фæци. йе ’рбацыд Беслæнæи афтæ
хъььг уыдзæп, уый æихъæл пæ уыд. Сагъæстыл фæцис.
Сыпдæггай æрбадт Беслæпы бапдопыл æпæрхъуыдыйæ.
Хисдæр медициноп хо Веперæ, фароп сæрмагопд
скъола каст чи фæцис, ахæм æрыгон чызг, дуар æвиппай-
ды фегом кодта, Беслæп, зæгъгæ, æрбадзырдта.
Йæ бынаты йып æпæзопгæ лæджы куы федта, уæд
исдуг афæстиат, стæй мидæмæ бахызт, афарста:
— Аипп ма уæд бафæрсын, чи дæ хъæуы?
Сослап йæ хъуыдытæй æххæст иæма фæхицæн, стæй
афтæ цæхгæр фарст æпхъæл нæ уыд. Дзуапп радта:
— Мæнæ бадып...
— Омæ, ам цæмæ бадыс? Чи дæ? — фæрсы та чызг
æмæ йæ дыууæ бæзджын сау æрфыджы фелхыпцъ сгы.
— Адæймаг дæн...
— Адæймаг куы нæ уаис, уæд дæм дзургæ дæр чæ
кæпип. Чи дæ хъæуы? — тызмæгдæрæй бафарста Ве-
перæ.
Сослап сыстад, стъолæй систа йæ гæххæтт æмæ йæ
балæвæрдта чызгмæ.
Веперæ йæ æиæдзургæйæ райста, бакаст æй. Сослап
309
æнхъæл уыд, чызг фефсæрмы .уыдзæн, фæлæ уый йæ
мпдбылты бахудт.
— Бахатыр кæн, æз та, зæгъыи, кæд дзæгъæлдзу
къæбæдатæй исчи æрбарæдыд...
— Гъе уæдæ мып ды дæр дæхи бацамои, иугæр уыцьг
къæбæдатæй пæ дæн, уæд.
Сослан йæ къух радта чызгмæ. Веперæ загъта нæ ном.
— Нæ хицауы ныи федтай?
— Ам æй æрбаййæфтоп, фæлæ...
— Æмæ цы фæци?
— Нал кусыи, зæгъгæ, ацыд.
Чызгæп йæ хуызыл бæрæг уыд: пицы диссаг æм фæ-
кас! Беслæпы ми. Исдугмæ пицуал сдзырдта.
— Æмæ уæлт куыд?
— Нæ зонып... Уæд та уал фæстæмæ ацæуоп æмæ
бамбарын кæнон районы. Куыд дæ фæнды?
— Мæ фæндонæй цы ис! Фæлæ иугæр арбацыдтæ,
уæд нын нæ рынчындоп куы фепис, уæд æвзæр нæ уа-
ид,— Веперæ йæ сахатмæ æркаст.
— Æвæдза, уымæй дæр раст зæгъыс, уæддæр сусæ-
гæй аздæхгæ нал у.
Сослаи чумæдапæй систа халат, йæ урс худ æркодта
йæ сæрыл, араст Венерæйы фæдыл.
Къæлидоры рахизырдыгæй фыццаг уатæй хъуыст
адæмы ныхас. Мидæмæ куы бахызтысты, уæд Сосланы
зæрдæ бамæгуыр. Баййæфта дзы рыичыптæй уæлдай иу-
цалдæр æддагон адæймаджы.
— Чи сты адоп? — афарста Веперæйы.
— Рынчынфæрсджытæ.
— Æмæ абон рынчыптæм цæуæи боп у?
— Нæу, фæлæ...
Уырдыгæй куы рахызтысты, уæд Венерæ Сослапы
базонгæ кодта медицииоп хоимæ.
Сæ къухтæ кæрæдзимæ куы радтой, уæд Сослаи ба-
худт:
— Аипп ма уæд, халат дыл цæуылпæ ис?
Чызг фефсæрмы, иицы дзуапп раттып бафæрæзта.
Венерæ фæраздæр:
— Уый даргъ аргъау у...
— Аргъау?..
— О, мæнæ сывæллæтæп цы аргъау фæкæнынц,
ахæм. Завхоз сапоп не ’лхæны, гæрстæхсæг æиæ сапоиæй
310
пе ’хсы, ай та чъизи халат нæ кæны,— йæ сæрæй дца-
мыдта йе ’мбалмæ.
Зылд фесты рынчыпдоныл. Сослан ба;-;оигæ ис инпæ
кусджытимæ дæр.
Фæстæмæ кабинетмæ раздæхтысты. Йæ зæрдæ ницæ-
мæй барухс Сосланæи. Кæд- пырма бнрæ нæ федга, уæд-
дæр цы бафиппайдта, уымæй йæм афтæ фæкаст: рыи-
чыпдонæн йæ агъуыст хорз у, бындуроп, фæлæ дзы пæй
сыгъдæгдзипад, фидар фæтк, суапг цъыф ,уынгæй, рай-'
дай æмæ палатæтæй кæдæмдæриддæр бакæсай, алы рап
дæр — æдзæллаг.
Венерæ æнхъæлмæ каст, йæ уазæг цы зæгъдзæп, уы-
мæ, фæлæ уый ницы дзырдта. Сæ дыууæ дæр ныхъхъус
сты. Сослаи, чи зоны, йæ сомбоны куысты сагъæсты фæ-
дыл адзæгъæл, фæлæ Венерæмæ аив нæ каст æгуыппæ-
гæй лæууын. Рудзынджы размæ базылд, стæй цыма йæ-
хиимæ ныхас кæны, афтæ сдзырдта:
— Автобус æрбацыд...
— Искуыдæм цæуыс? — афарста йæ Сослап.
— Æз пикуыдæм цæуын, фæлæ афтæ иæ загътай,
фæстæмæ здæхын? Æмæ фæтагъд кæн, кæннод дып бай-
рæджы уыдзæн...
Чызг уыцы иыхæстæ ахæм хъæлæсы уагæй загъга,
æмæ лæппу бамбæрста, уайдзæф ын кæй кæпы, уый.
Абон фæстæмæ, районмæ, кæй аздæхдзæн, ууыл гуырыс-
хо пæ кодта, фæлæ уыцы æфхæрдимæ ацæуа, тæппуд,
æнæныфсхаст æй схона ацы чызг, уый дæр æй нæ фæп-
дыд. Венерæйы пыхас æм фæкаст, лæг йæ рагоп зопгæ,
кæнæ йæ хæларæн цы бустæ фæкæны, уын хуызæч. Рып-
чындон фепынмæ йæ кæй фæхуыдг.о. уьш дæр æм пыр
диссаг пал фæкаст. Чызг, æвæццæгæн, йæхииымæр ?агь-
та: пæ хъуагдзинæдтæ нын куы базопа, уæд ка^д, мый-
йаг, сразæигард уаид ам кусынмæ.
Фæлмæп хъæлæсæй, цыма йæхи раст кодта, афтæмæй
райдыдта Сослап:
— Карды рæхуыстау уыд Беслæнæн, сæйраг дохгы-
ры бынатæй йæ кæй систой, уый. Куыд æм бакастæн, аф-
тæмæй, цыма йæ сæрмæ нæ хæссы, ам æндæр исчи йæхи-
цæй уæлдæр уа, уый. Æвæццæгæп, пал æрбацæудзæп ар-
дæм. Æз та — комкоммæ дыи æй зæгъоп — иырма æвæл-
тæрд дæн. Афтæмæй рыпчындон æнæдохтыр куы аззайа,
уæд уый хорз нæ рауайдзæн. Рай’он дæр Беслæнæн афтæ
’пхъæл нæ уыдысты. Ныртæккæ мæ цуры дæу йедтæмæ
311
ничи ис, кæимæ ауынаффæ кæион, ахæм. Гъемæ мыи
ЗсЕгъ: куыд дæ фæнды?
— Æцæг мæ фæрсыс?
— 0.
— Гъе уæдæ райдай кусын! Кæд дзы æнæ Беслæи
гæпæп пæй, уæд æй æз райсом æрбакæпдзыпæн...
— Ды?
— О, æз.
Нæ бауырныдта ног дохтыры Венерæйы пыхас. Ахæм
хиуарзоп лæг ацы æрыгоп чызджы коммæ бакæса, уый
пæ уыдзæп. Æмæ уæд куыд?
Уынгæй æрбайхъуыст бирæ адæмы хъæлæба, стæй
кæрты дуар æрбачындæуыд. Цыппар пæлгспмаджы сæ
къухтыл æрбахастой иу лæджы.
Венерæ Сослаиы уым фæуагъта, сæ размæ ауад. Уæд-
мæ рынчынхæсджытæ .æрбахæццæ сты асинтæм.
Сослапæп йæ халат йæ къухы баззад.
— Дохтыр кæм ис, дохтыр? — тыхст æмæ тызмæг-
дзæф хъæлæсæй афарста æрбацæуджытæй чу.
— Дохтыр мæнæ уæ разы! — Венерæ ацамыдта Сос-
лапмæ.
Сослан тагъд-тагъд акодта йæ халат æмæ рынчынмæ
февнæлдта.
— Сабыр æй æруадзут! Цы кодта?
Æрбацæуджытæ сæ кæрæдзийы дзыхæй ныхас истой,
афтæмæй дзырдтой,' æмæ зын раиртасæп уыд хъуыддаг.
— Иæ цуры чи уыд?
— Мæхæдæг уыдтæп, мæхæдæг, дæ пывопд фæуон.
Мæ лæппу у,— йæ хъарæг фæуадзгæйæ, райдыдга чæ-
ропд ус. Уый куыд радзырдта, афтæмæй йæ фырт рын-
чын уыд йæ зæрдæйæ, йæ сæр арæх рысти. Чысыл’ раз-
дæр æвиппайды бауадзыг æмæ æрхауди. Лæппуйæп иæ-
хи бакастæй Сосланы зæрдæ фехсайдта, уымæн йæ сæры
магъзы тугдадзиптæй цыдæр кæй фескъуыд. Бахатыд
рынчын чи æрбахаста, уыдонмæ, цæмæй кабинетæй ацæ-
уой. Фæлæ уыдонæй пичи фезмæлыд. Цыма раздæр чи
рацыдаид, уый искæй зæрдæхудтæй тарст, афтæ алчидæр
æнцад, зæхмæ кæсгæ, лæууыд йæ. быпаты. Сослаи ра-
къахдзæф кодта дуаргæронмæ, къæсæрмæ æввахсдæр чи
лæууыд, уымæп й,æ цонгыл рахæцыд.
— Бахатыр кæп!
I— Дохтыр, æххæст ма куы базыдтаиккам, йæ хабар
куыд у, уый,
312
— Уæ хæс цы уыд, уый бакодтат, ахизут уал, уый дзер
уын фехъусын кæндзыстæм.
Баззадысты ма рынчыпæн йæ мад æмæ йе ’фсымæр.
— Сымах дæр уал ахизут,— сабырæй сæм баздæхт
Сослан.— Иунæг сыбыртт дæр зып у рыичыпæп. Сгæй,
нæ мадыхай, афтæ кæугæйæ дæ куы фена, уæд йæ ныфс
асæтдзæп. Цæй, мауал иæ фæстиат кæнут!
Сындæггай, фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæигæ, рацыдыс-
ты мад æмæ йæ фырт. Зæронд ус дуары къæсæрыл афæс-
тиат, фæстæмæ фæзылд Веиерæмæ:
— Дæ фæхъхъау фæуои, Беслæпмæ дæр куы бадзу-
рис, кæддæра уый та цы зæгъы...
«Мæы дохтырыл дæр’ пæма нымайыиц»,— ахъуыды
кодта Сослап.
— Беслæн сæхимæ ис. Уæхæдæг ып зæгъуг хабар,—
дзуапп радта чызг.
Сослан рынчыпмæ æркаст, йæ пульс ын басгæрста.
Дзуры Венерæмæ:
— Марадз-ма, санитаркæтимæ йын бынаг æрцæттæ
кæнут хицæи уаты...
— Нæй дзы ахæм уат,— æфсæрмхуызæй загъта Ве-
перæ.
— Сеппæт дæр дзаг сты?
— Цæттæ дзы пичи у.
Санитаркæтæй иу дуар æрбакодта, æрбакаст мидæ-
мæ. Фæстæмæ фæзилыпмæ куыд хъавыд, афтæ йæм Сос-
лан фæдзырдта:
— Фæлæуу уал ам, рыпчыпы цур! — æмæ та Венерæ-
мæ: — Цом-ма! Кæм ис афтид палатæ?
Уат йæ тæккæ дзаг уыд саст баидæттæй, сыптæджы-
тæй æмæ æидæр дзаумæттæй. Иу къуымы — йæ æртæ
къахы хæрдмæ хъилæй лæууыдп, йæ тæптæ мидæмæкæ-
мæп бахаудтой, ахæм æфсæйпаг пец, рудзыпгыл — æпæ-
быи бедра.
— Цы у ай? — бафарста Сослап.
— Хæчъайы уæлмæрд...— бахудт чызг.
— Уæддæр ма дæм худып куыд цæуы!
— Нæ завхозæй зæгъып... Ды сæ фыццаг хатт уыныс,
мах та цалдæр азы.
— Кæм ис завхоз?
— Ам пæй...— æиæбæрæг дзуапп радта Веперæ.
— Ам кæй пæй, уый æз дæр уыпын æмæ дæ уымæп
фæрсып: кæм и? — тызмæгдæрæй йæм дзуры Сослап.
313
. — Æртæ боны размæ, дам, кæмæндæр чындзхæссæг
ацыд.
— Ау, æмæ йæ Беслæп куыд ауагъта?
Веперæ иицуал загъта.
— Цы бакæпæм уæдæ рыпчыпæп? Уæд га уал æй иу-
мæйаг палатæмæ ахæссæм?
— Мæпæ æртæ рыпчыпы кæм хуыссы, уым хорз уа-
ид, фæлæ...
— Цом-ма! — Сослап фæраст, Вспсрæ цы уаттй
загъта, уырдæм.
Рыпчыны сыитæгыл æрæвæрдтой. Уколтæ йын скод-
той. Медицинон хойæн фæдзæхст æрцыд, иудадзыг дæр
æм дæ цæст дар, зæгъгæ. Стæй Сослан санитаркæйæн
загъта, цæмæй иунæг адæймаджы дæр мауал æрбауадза
мидæмæ.
— Цы сын мæ бон бауыдзæи? — йæхи бакъултæ код-
та уый.
— Цы бон сын хъæуы, дуар фæсте сæхгæи, æыдæр?
— Цæмæй йæ сæхгæнон, къæпсыр дæр ын куыиæ ис.
— Уæд та мæнæ афтæ! — Сослап фелвæста, къулы
æнцой цы бапдои лæууыд, уый æмæ йын йæ иу къах дуа-
ры хæцæпы атъыста.
Венерæйæн æхсызгон уыди, Сослап хъуыддаджы фæ-
дыл кæй смæсты, уый. «Фæлæ цымæ уый топпыхосы иу
фæтæпп у, æви æпæахуысгæ зынг?»— ахъуыды кодга
чызг.
— Веперæ, тæккæ абон ставд дамгъæтæй пыффысс
хъусипаг æмæ йæ бакæн кулдуарыл. Рыпчынфæрсдхы-
тæн цæуæн ис къуыри дыууæ хатты: цыппæра\мь; æмæ
х\ыцаубоны, дæс сахатсга цыппар сахатма.
— Кæддæр æз дæр афæлвæрдтоп ахæм фæг,< æрæ-
вæрыныл...
— Афтæ зæгъыпмæ хъавыс: пицы дзы рауайдзæн?..
— Феидзыстæм...
— Уæдæ уал хъусипæгтæ иыффысс, стæн бæрæг уы-
дзæп...
3
Баизæр. Районмæ ацæуыиыл ныхас дæр иал уыд. Ве-
иерæ нæ куымдта сæхимæ. Сослан ын загъта:
+— Райсом ам дæу йедтæмæ рыпчыптæм фæкæсæг нæ
уыдзæп, иыр уал уæхимæ ацу, баулæф.
314
— Æмæ ахсæв та?
— Ахсæв та уал æз... Мæпæ де ’мбæлттæй йæ рад кæ-
мæп у, уый æмæ саиитаркæимæ,— æртæйæ æгъгъæд
стæм.
— Омæ хæргæ уæддæр исты бакæ!
— Ау, уæ хæринаггæнæг мæ фаг не ’ссардзæн?
Уыдон куы ацыдысты, уæд ма иу хатт разылд пала-
тæтыл, стæй рацыд кабинетмæ. Абондæргъы нырма фыц-
цаг хатт аззад иуиæгæй йæ мид-зæрдæйы хъуыдытимæ.
Бирæ цæмæйдæрты фыдæнхъæл фæцис ардæм æрба-
цæугæйæ. Цалдæр бопы размæ йын райопы куы загътой,
Тæгæрджыпы сæйраг дохтыры бынатмæ ацу, зæгъгæ,
уæд тынг бакатай кодта. Æппæты фыццаг æм цы хъуы-
ды февзæрд, уый уыд Беслæны тыххæй. Лæг фæкуыстл
уыцы иу бынаты цалдæр азы, ныронг дзы æвзæрæй ни-
цы райхъуыст. Ау, æвиппайды йæ быпатæй исинаг цæмæ
гæсгæ фæцис? Кæд, мыййаг, искæй хахуыр пыхасæй ист
цæуы?
Районы æпæпиздзинады хайады хицау ып куы равды-
ста, газеты цы уац фыст уыди, уый, стæй сæхи æрвыст
лæг цы хъæндзинæдтæ раиртæста Тæгæрджыньг рынчып-
допы, уыдон, уæддæр ма йæ æххæст нæ бауыриыдта,
Беслæн аххосджын у, уый æмæ йæхинымæр хъуыды код-
та: «Хаттæй-хатт мыхуыргонд æрцæуынц, раст чи пæу,
ахæм уацхъуыдтæ, æрвыст лæгтæ дæр кæронмæ пæ рав-
зарынц æцæгдзинад. Бакæсон уал мæхæдæг, æмæ бæл-
вырд æнæазым куы разына, уæд цы мæ бон уа, уымæй
архайдзынæн, цæмæй Беслæп баззайа сæйраг дохтырæй,
мæхæдæг та кусдзынæн йæ хæдивæгæй». Комкоммæ зæ-
гъын йæ цæсгом нæ бахъæцыд, фæлæ Беслæны тыххæй
район цы уынаффæ бакодта, уый йæм æгæр дæрзæг фæ-
каст.
Фæлæ иыр Беслæпæн йæхиуыл куы фембæлд, уæд æм
йæ зæрдæ фæхъæбæр. Беслæн кæд цыфæнды мæстджыи
уыди, уæддæр ып афтæ тæргæйттæ ие ’мбæлы. Кæд азп-
маг пæ дæ, уæд уал кус, цы бынаты дæ сæвæрдтой, уым,
стæй уæд фæстæдæр сбæлвырд уыдзæи дæ рæстдзипад.
Уæвгæ, Беслæны аххос иыр гуырысхойаг иал уыд. Нæ,
фæлæ рынчыиты та куыд пыууагъта æвæгæсæгæй?
Дуар æрбахостæуыд. Мидæмæ æрбахызт иыллæг,
тæнтъихæг, ацæргæ лæг. Мæллæг цæсгом. Иæ зачъе —■
бурбып æмæ стæмхал. Иæ фезмæлд цырд, лæппуйау.
Уыцыиу растæп æрбацыд Сослапмæ.
315
— Де ’хсæвтæ хорз!
Сослап сыстад, салам ып радта. Фепхъæлдта йæ рын-
чыпфæрсæг. Æхсызгоп ып пæ уыд йе ’рбацыд. Зæронд
дæр, чи зопы, бафиппайдта уый æмæ йæхæдæг фæраз-
дæр.
— Алыбон æгас цу... Бахатыр кæн, фæлæ ды, æвæц-
цæгæи, иæ пог хицау хъуамæ уай, дæ кой дын фехъуыс-
тон... Хорз у, хорз, дæ рын бахæрон. Æгайтма нæ фæси-
вæд размæ рацыдысты... Дæ фыдгулы хисдæрæн хорз
кæсдæр ма уæд. Беслæн бирæ фæкуыста пе ’хсæи, иы-
мад, уæздап лæгæй фæцард пæ хъæубæсты. Гъе, фæлæ
адæймагыл цас азтæ фылдæр цæуа, йæ тых афтæ къад-
дæр.кæиы, йæ цæст дæр алцыппæтыл пал феххæссы.
Æмæ дзы архайып та бирæ хъæуы, бирæ... Æпиу ма мæ-
хæдæг дæр мæ тыхыл куы уаин, уæд æхсæв-бопмæ ам
рынчындоиы кæрты дзæгъæл ривæд кæнип?
— Хъахъхъæпæг дæ?
— Афтæ мæ хоиыпц... Хъахъхъæпын, мæ хæдзар, да-
выиæй тас кæмæн пæу, ахæм фæллой...
— Уый та цавæр фæллой у?
— Мæиæ хæдзары къултæ, кæрты кулдуар æмæ
ахæмтæ-йедтæ.
Сослан бахудт.
— Æндæр дзы пицы ис хъахъхъæнинаг?
— Дæуылнæ! Фæлæ уыдон мæпмæ нæ хауыиц, зоигæ
дæр нæ кæныи, кæм цы ис, уый.
Сослан бафиппайдта зæронд лæг цæмæйдæр разы
пæу, æмæ йæ бафæндыд йемæ апыхас кæныи.
— Æмæ, бахатыр кæн, кæд афтæ у, уæд ма дæ
хъахъхъæд кæй цæмæн хъæуы?
— Хъæугæ та куыд нæ кæны, дæ рын бахæрон!.. Ра-
гон æмбисонд дып æрхæссои... Кæддæр, дам, Кæрчиклр*
рувасы йæ кæрчытæи хицауы быпаты æрæвæрдта. Ру-
вас та тæрхъусы баурæдта дуаргæс. Мидæмæ макæй
уадз, зæгъгæ, йыи бафæдзæхста. Тæрхъус кæсы, æмæ ру-
вас йæхæдæг нал ауæрды кæрчытыл. Уæд ын иу бон тæр-
хъус афтæ зæгъы: «Арæбып, рувас, Кæрчиклойы фос дæ-
хæдæг цагъд куы фæвæййыс, уæд ма сæ мæнæн та кæ-
мæй хъахъхъæпып кæныс?» Уæд ыи рувас афтæ зæгъы:
«Æдылы къоппа, æддагон рувæстæн дæр ардæм фал*даг
куы уа, уæд кæрчытæ неппæтæн кæдмæйы фаг уыдзыс-
ТЫ’О
316
Зæронд лæг хшгснлзаг худт бакодта æм.с ма пæ ны-
\асыл бафтыдта:
— Æниу æй мачердæм бамбар, афтæ æнæ/и æрба-
лæууыд мæ зæрдыл... Æхсæв-бопмæ иупæгæй вæййып ам
æмæ мæхицæн аргъæуттæ мысын.
— Æз дæр ма кæмдæр фехъуыстон уыцы æмбисонд,—
бахудти Сослан.— Фæлæ бахатыр кæ, дæ ном мын пæма
загътай...
— Бибо, дæ рып бахæроы, Бибо.
— Æмæ уæдæ, Бибо, ды уал абад. Иу иог рыичын
пæм ис. Æз æй абæрæг кæпоп...
— Цу, цу, дæ рып бахæроп. Æз дæр ма йын фехъуыс-
тон йæ хабар. Дзæбæх, сабыр кусæг лæппу у,— загъта
Бибо, æмæ уый дæр сыстад.
, К/ьæлидормæ куы рахызтысты, уæд хæрхæмбæлд фес-
ты санитаркæйыл. Сослан фæтарст рынчыпæн, кæд ыл
исты ’рцыд, зæгъгæ. Чызг æм æххæст нæма æрбахæццæ,
афтæ афарста:
— Цы хабар у?
— Æрчъицыдта,— дзуапп радта уый.
Æиæзмæлгæйæ уæлгоммæ хуыссыд рыпчып йæ сын-
тæджы. Иæ цæсгом æрдæбопау мæрдон фæлурс нал уыд,
уадултæ гæзæмæ фæсырх сты, фæлæ йæ цæстæнгас дзæ-
гъæлтæ кодта, тыхсти йæхимидæг.
— Мауал тæрс, ницуал дын у,— дзуры йæм Сослан,
йæ цопджы хъулыл ын хæцы, афтæмæй.— Ныртæккæ
дын дæ баз фæуæлдæр кæндзыстæм, æрмæст дæ сæр ма
рахъил кæи. Æвиппайды фезмæлдæй дæхи хиз, æнцад
хуысс, дзургæ дæр нæ. Æмæ дыууæ-æртæ боны фæстæ уæ
хæдзары баддзыпæ.
Бæргæ бафæдзæхста Сослап рыпчьпгат, йæ фарсмæ
чи хуыссыд, уыдонæн дæр, цæмæй сæхи сабыр дарой,
фæлæ сыл йæ зæрдæ пæ дардта æмæ та бацыд, Венерæ
«Хæчъайы уæлмæрд» кæй схуыдта, уыцы уатмæ. Кæро-
пырдыгæй цы саст табуреткæ уыд, уый æмæ иу æиæсæр
тумбочкæ систа, тыргъы сæ æрæвæрдта. Уый фæстæ дыу-
уæйыл дæр схæцыд æмæ сæ рахаста. Кæртмæ рахизæн
дуары цур йæ размæ фæцис хъахъхъæнæг.
— Дохтыр, кæд дзы ахæм исты фæкæсипаг ис, уæд
æз дæр дзæгъæлы бадын. Стæй аипп ма уæд, дæхæдæг
цæмæн архайыс? Райсом "завхозæн хъæбæр приказ ратт,
куыд æй ссыгъдæг кæпа, афтæ, уæдæ ма æндæр цы ку-
сы? — загъта уый.
317
Сæ дыууæ дæр ивадæг кæнып райдыдтой æиæфснайд
уат.
Æрбацыд рыпчыпы æфсымæ’р.
— Дæ хæрзæггурæггаг мæн! Де ’фсымæр æрчъицыд-
та! — фæцырд æм зæронд лæг. Лæппу фырципæй ницуал
сдзырдта.
Бибо ныронг иикуыма федта, дохтыр дæр ахæм <^сау»
куыстытæ фæкæиы, уый æмæ лæппуимæ хицæнæй куы
аззад, уæд ып уайтагъд аппæлыд:
— Нæ иог дохтырæй дып зæгъын, мæ хæлар. Уартæ
ма йæм бакæс: ныр та хицæп бынат амал каеиы де Ч])сы-'
мæрæп æмæ уыпыс? Йæхæдæг архайы... Æй, уæвгæйæ та,
махмæ дзы цы Хæчъатæ ис!..
Уыцы рæстæджы Сослан цыдæртæ рацæйхаста уа-
тæй. Бибо йын бацамыдта’æрбацæуæджы.
Сослан йæ хæссинæгтæ арæхсгæ æрæвæрдта пъолыл
æмæ радзырдта рынчыпы хабар. Лæппу йып æгæр зæр-
диаг арфæтæ куы кодта, уæд фефсæрмы. Къæмдзæстыг-
хуызæй загъта:
— Æз ын нырма ницы æххуыс фæдæн, фæлæ йæм пы-
рæй фæстæмæ тынг цырд фæлæууын хъæуы.
Уат сахатмæ срæвдз. Рыпчыны æд сынтæг бахастой
уырдæм. Йе ’фсымæр нæ куымдта сæхимæ, фæлæ йæ ар-
выстой, «дæ мады зæрдæ æхсайдзæн», зæгъгæ. Бибойы
ма фæндыд ног дохтыримæ аныхæстæ кæнын æмæ та ми-
дæмæ бацыд. Иу зæропдгомау, фæлæ хæрзæхсад прасти-
на æмае хъæццул бахаста санитаркæ, кабинеты диваныл
уат бакодта.
— Дæхи уал æруадз, бопмæ дæр бирæ нал ис, кусын
дæ хъæудзæн,— бахатыд уый Сосланмæ.
— Раст зæгъы, раст, суадз дæ фæллад, адæймаг æф-
сæйпаг, мыййаг, нæу! Æрхуысс уал! — йæ ныхас багт-
пæрста æхсæвгæс дæр.
Сослан æрмæст ацы сахат бафиппайдта, абон райсо-
мæй пырмæ доны хъæстæ дæр кæй иæ фæцис, уый. Хæ-
ринаджы кой комкоммæ скодтаид, уый йæ нæ фæндыд,
мыййаг саиитаркæ дæр куы фефсæрмы уа, зæгъгæ, æмæ
хъазыиырдæм аздæхта иыхас:
. — Æрхуыссын дæр хъæуы, фæлæ, Бибо, ды пæ хис-
дæр дæ, æмæ дæ иу хъуыддагæй фæрсын... Æххормаг
куы вæййын, уæд мæ хуысеæг нæ ахсы, æмæ уый цæмæц
афтæ у?
318
— Мæ хæдзарыл! — санитаркæ цæхгæр фæзылд,
феддæдуар.
— Гъæй, бын бауой, афтæмæй дæ куыд ныууагътой?—
бакатай кодта Бибо.
— Уыдоны аххос нæу, рыпчыпыл фестæм æмæ...
— Гъемæ дæ цæрæнбон бирæ, æгайтма йæ дæхæдæг
загътай.
Бибо нæ бакуымдта æхсæвæрыл æрбадын, «ацы афон
хæрыи ахуыр нæ дæп», зæгъгæ, æмæ кабинетæй куы ра-
цæйцыд, уæд æй Сослан фæурæдта:
— Бибо, бахатыр кæн, фæлæ дæуæн дæр дæ лæуд ни-
цæмæнуал у, дæхи загъдау, къултæ никæдæм аирвæз-
дзысты. Ацу уæхимæ, баулæф. Кæд дын амал уа, уæд
райсом аходæн афон æрбауай — æхсызгон хъæудзынæ.
— Дæ салам бирæ уæд, фæлæ, суанг аходæн афонмæ
дæр ам уыдзынæн.
— Афтæ гæнæн иæй, уæд-иу фæлтау ма æрбацу!
— Дæ рын бахæрон, æгайтма истæмæн хъæуын. Кæд
мæ хуыссæг æрцахса, уæд, тæрхъусау, дзагъырæй дæр
афынæй уыдзынæп.
Бибо рацыд. Цæмæн хъæудзæн райсом, уымæн ницы-
ма зыдта, фæлæ йып æхсызгон уыд: уый дæр ацы хатт
цыдæр хъуыддагæп хъæуы.
Дыккаг бон рыпчыидоны кусджытæп сæ фылдæр афо-
иæй раздæр æрцыдысты. Сæ иутæ æфсæрмы кодтой ног
хицауæй æмæ уый тыххæй, ипнæтæ та сæ цымыдисæй:
ам ма ис сæ ног хицау æви афонмæ афардæг районма\
Æппæты разæй æрбацыд Венерæ. Хъахъхъæнæджы
ацы хатт кæрт æфсиайгæ куы æрбаййæфта, уæд фæдис
кодта:
— Ам ма куы дæ, Бибо?
— Æмæ дæм цы диссаг фæкаст? Лæг кæм хъæуы,
уым хъуамæ уа, уæдæ куыд?
Венерæ бахызт тыргъмæ, фембæлд дысоны сапитар-
кæйыл.
— Дæ райсом хорз! Куыд у зпопы лæппу?
— Бакæс æм уæртæ!
«Æвæццæгæи ыл исты æрцыд»,— фæтарст Веиерæ,
бацæйуад рынчынмæ, фæлæ йып бацамыдтой, кæдæм æй
ахастой, уый.
— Кæдæй-уæдæй ацы хатт фесгуыхт Хæчъа дæр æмæ
нæ «уæлмæрд» ссыгьдæг кодта...
319
— Ссыгъдæг кодта!..— сфæзмыдта йæ санитаркзе
мæстыхуызæй.
— Цы кодтай, цы? Гогызау куы ныддымстæ! —дзуры
Венерæ.
— Махмæ дæр дзы ис рынчыидоны хицæуттæ æмæ
завхозтæ! Дзурыпмæ — гæркъæраг, хъуыддагмæ та —
уаллон,— дзуаппы бæсты хъуыр-хъуырæй фæцис йæ ны-
хас санитаркæ. Араст тыргъы фаллаг кæронмæ. Дысон
æм уæлдай куыст бирæ æрхауд, пъолтæ пыхсын уый
хъуыддаг нæ уыд, æмæ мæсты никæмæ сси, фæлæ йæхи-
цæй раппæлынæн æндæр хос ие ссардта.
Венерæ йын фæдызæрдыг йæ ныхæстыл, æххæст сæ
нæ бамбæрста: «Кæд Сосланимæ истæуыл фæбыцæу?»—
æмæ ратындзыдта кабинетмæ.
Завхозæй фæстæмæ, кусджытæ иууылдæр æрбам-
бырд сты. Уыдон æнхъæлмæ кастысты: цы зæгъдзæн, цы
иогдзинæдтæ райдайдзæн, кæй бафхæрдзæн, кæмæй рап-
пæлдзæи ног хицау? Æрмæст дысопы санитаркæ æмæ
Бибо се ’хсæн сæрбæрзондæй бадтысты, цыма ныртæккæ
цы уайдзæфтæ уыдзæн, уыдон сæм пæ хауынц, ахæм цæс-
тæй кастысты ипнæтæм.
Сослаи радзырдта куысты уавæры тыххæй хæрзцыбы-
рæй, хъазгæмхасæи ныхæстимæ.
— Рыпчыпдоны сыгъдæгдзинад æмбисопдæп фæхæс-
сынц, æмæ бахатыр кæн, фæлæ дæхи хæдзары тыргътæ
дæр афтæ чъизи сты? — бафарста æфспайæг усы,
— Уæд мыл нæ хъæубæстæ зарæг куы скæниккой! —
фемæхст дзурынмæ. Æвæццæгæп ыи фыццаг хатт амал
фæцис йæ тыппыртæ суадзынæн. Куыдфæстæмæ мæсты-
дæр кодта æмæ, завхозы тыххæй куы райдыдта дзурын,
уæд æвиппайды фестад æмæ дуарæй федде. Сослан фен-
хъæлдта, ус бынтоидæр ацыд, фæлæ уый уайтагъд фæс-
тæмæ æрбауад, йæ къухы иу зæрондгомау бел, аф-
тæмæй.
— Ницуал сыи мæ бои у уыцы цъыфтæи æмæ нæхи-
цæй ацы бел æрбахастоы, Хæчъайæн афтæ зæгъын,
куырдтæм æй бадав, йæ тъæпæн ын цæхгæр алыг кæнын
кæн, æмæ уымæй хафоп пъолты цъыф, кæпнод сын пых-
сæи пæй. Æмæ, дам, æххæст экскават.ыр цæуылиæ æрдо-
мыс?.. Гъемæ кæд хицау дæ, уæд дып мæнæ ацы адæмы
раз зæгъып: абопæй фæстæмæ пал кусыи, æмæ «пæ фе-
хъуыстон» мачи зæгъæд.
Ус та фæцæйцыд, фæлæ йæ Сослап фæурæдта:
320
— Уæддæр дыы абон æнæ кусгæ нал ис, æмæ нæ.м иу-
чысыл байхъус.
Ныхас завхозырдæм раздæхт. Сеппæты дæр бафæн-
дыд, цæмæй уый йæхæдæг ам куыд уа, афтæмæй йын йæ
цæстмæ бадарой йе ’дзæллаг куыст. Бибо йæхи барæвдз
кодта:
— Мæн æм арвитут, æз æй иыртæккæ ам æрбалæу-
уып кæидзынæн.
Венерæмæ зæрдæхсайгæ фæкаст Бибойы фæнд.
— Ма кæн, Бибо, чындзæхсæв абон у, Хæчъа иырма
уым ис, æмæ дæхæдæг дæр позтыл фæуыдзынæ.
— Чи? Æз? Нæ, мæ мад, мæ фыдыстæн! Æз-иу ис-
кæмæп ускурыны хъуыддаджы фидаугæйæ дæр цалыи-
мæ мæ хæс ахицæи кодтон, уæдмæ-иу мæ хъуыры арахъы
æртах никуы ауагътон...
Бибо, æцæг, йæ ныхас сæххæст кодта/ Хæчъа уыди йæ
иог хойы хæдзары. Зæронд^лæг кæрты астæу ныл’лæууыд.
Цас æм фæхатыдысты, уæддæр мидæмæ нæ бакуымдта.
Барвыста Хæчъамæ. Лæппутæй чидæр бауад хæдзармæ,
иу къаннæг графип æмæ агуывзæимæ февзæрд Бибойы
раз. Бибо агуывзæ нæ райста, арфæ ракодта æмæ цæх-
гæр загъта:
— Хъуыддаджы мидæг лæуд дæн æмæ мын’иу æртах
бануазæи дæр иæй!
Дыккаг барвыстæп рацыд Хæчъа.
— Цы хабар у, Бибо?
— Ног хицау нæм æрбацыд. Тынг æхсызгонæй дæ
агуры...-
— Уый мын дзырдæуыд, фæлæ цавæр фæдис у, ми-
дæмæ уал рацу!
— Нæ бацæудзынæп, адæм махмæ æнхъæлмæ кæ-
сынц...
— Ныр цы ныццæхгæр дæ? — тызмæгдæрæй загъта
Хæчъа æмæ йын йæ цонгмæ бавнæлдта. Уый йын йæ
къух асхуыста.
— Æз дзырд радтоп хицауæн, зæгъын, иыртæккæ иæ
дыууæ дæр ам уыдзыстæм. Фæстиат мауал кæн!
Хæчъа æрбамæсты.
— Нæ, фæлæ, Бибо, дæхæдæг дæр хицауы хуызæи
куы сдæ!
— Æз дæр мæ дзырдæп хицау дæи...
— Гъе уæдæ лæуу! — Хæчъа цæхгæр фæзылд, хæ-
дзармæ араст.
21 Рæствæндаг
321
— Ам дæм æнхъæлмæ кæсдзынæн! — Бибо йæ къæдз
лæдзæг йæ разы зæххы æрсагъта4 æмæ йыл йæ дыууæ
къухы æрæвæрдта.
Кæрты уæвджытæ амбырд сты Бибойыл, æмæ гыц-
цыл лæг сæ астæуæй нал зынд. Адæм сцымыдис сты, æмæ
ныр Бибойæн амал фæцис йæ ног хабæрттæ радзуры-
нæн. Рынчыны кой хъæубæстæ сеппæт дæр фехъуыстой.
Ныр æмырдзыхæй хъуыстой Бибомæ, ног дохтыр лæппу-
йы куыд «фервæзын» кодта, уымæ... «...Гъе, стæй æндæр
гæнæн куынæуал уыд, уæд дохтыр мæнмæ фæсидт. Афтæ
зæгъы: Бибо, дæ сæр мæ бахъуыд!.. Æмæ нæ дыууæ дæр
иæ, цæнгтæ бафистæг кодтам...»—дзырдта Бибо дысоны
хабæрттæ.
Иæ алыварс адæм фылдæрæй-фылдæр кодтой, Хæчъа
уый куы федта, уæд бынат нал ардта йæхицæн. Æниу æн-
хъæл афтæ уыд: фæлæудзæн зæронд,'стæй куы сфæлмæ-
ца, уæд ахъуыдты, уыдзæн, æз та фæсæмбисбон ссæу-
дзынæн. Гъе, фæлæ йæм диссаг фæкаст, Бибо йæм уæн-
дон ныхас кæй сфæрæзта, уый. Чысыл тæрсын дæр бай-
дыдта, стæй æппынфæстаг ахъуыды кодта: «Цон, фæнда-
г«ыл æй истæмæйты афæрсон, кæддæра цы мæрддаг у
уыцы ног хицау».
Фæстæмæ Хæчъаимæ цæугæйæ Бибо афтæ рæдау нал
уыд ныхасмæ. Иæ хынцфæрстытæн лæвæрдта цыбыр
дзуаппытæ:
— Дысон куы фæтыхст, уæд дæ æхсызгонæй агуырд-
та. Тынг дæм смæсты... Æз уым нæ фæдæн, уæд дæм,
æвæццæгæн, дæ хæдзармæ дæр бацыдаид...
Хæчъа цалынмæ рынчындонмæ схæццæ, уæдмæ Сос-
лан йæ цæстытыл ауад ахæм хуызы: карз лæг, мæыæ йæ
иу бакастæй дæр йæ кусджытæ хæрдмæ кæмæн хауынц,
ахæм тызмæг хицау. Кæс-ма, арахъуарзаг Бибо иу сыкъа
бануазын дæр нæ бауæндыд. Æмæ ахæм лæгмæ дæ фыц-
цаг фембæлдæй хъæбæр куы нæ фæлæууай, уæд хъуыд-
даг хорз нæ ацæудзæн. Цыбырныхасæй, Хæчъа йæхи ба-
цæттæ кодта стыр тохмæ.
Рыичындоны кусджытæн Хæчъа, æвæдза, Беслæнæй
дæр стырдæр лæг уыд, тæрсгæ дзы кодтой. Кæддæрты
афæлвæрдтой Беслæнмæ бахъаст кæныныл, Хæчъа рын-
чындоны фæллой хæлæттаг кæны, зæгъгæ. Фæлæ дохтыр
нæ баууæндыд: «Уанцон нæу! Нæ м*& уырны! Æфсæддоп
лæг афтæ нæ бакæндзæн!»
Хæчъайæн фæцудын æнхъæл ничиуал уыд. Кæд ма
322
йын ног хицау йæ пых бакъуырын бафæраза, уæд хорз.
Кæд йæхæдæг дæр, Беслæнау, уый дæлфæдджи бацæуа,
уæд та — сæфт æмæ сæфт.
Хæчъа, къæсæрæй бахизгæйæ, Сосланы куы ауыдта,
уæд фæныфсджындæр. Йæ сæры цы тызмæг лæджы ныв
сæвзæрд, ахæмæй пицы федта пог хицаумæ.
Сосланы цæстæнгас бирæ нæ афæстиат Хæчъайы ха-
ласдзагъд бухайраг худыл, йæ булкъдаст тыппыр цæс-
гом æмæ йæ сырхбын уадултыл: фæлæ фæкомкоммæ æф-
сæддон кителы риуыл конд даргъ къалодкæтæм. Иту-
вæрд галифе хæлаф, æрттиваг цырыхъытæ. Æрмæст ма
кителы уæхсчытыл пъагæттæ бакæн æмæ дын цæттæ
афицер. Завхозы бакастæй йæ зæрдæмæ нæ фæцыд æр-
мæст уый, æмæ уымæн йæ кител.ы æфцæгготæй йæ цæс-
гомы æхсæи хъуырбæрæг пикæцæй зынд. Уæхсчытæ
хъустæм схæццæ сты.
— Алыбон æгас цу! — загъта Хæчъа, райста Сосла-
ны къух.— Бахатыр кæн, де ’рбацыдмæ ам нæ фæдæн,
æгъдау мæ æрцахста...
— Уый та дзы цавæр милицæ у?
— Милицæ?! — фесхъиудта Хæчъа.
— О, милицæ... Ахсгæ нæм æндæр ничи фæкæны...
— Чындзхæссæг уыдтæн, æмæ æз ахæм ахсты кой
кæнын.
Сослан стъолæй кърандас систа, йæ разы цы гæххæт-
ты гæппæл уыд, уый æнæбæрæг хæххытæ райдыдта. Хæ-
чъа лæууы. Рынчындоны кусджытæ æнæсыбырттæй æн-
хъæлмæ кæсынц: цы уыдзæн дарддæр? Сосланы зæрдыл
æрбалæууыдысты дысоны тыхст æмæ æдзæллагдзинад.
— Æфсæддои службæйы уыдтæ, æвæццæгæн, æмæ
дæхимæ диссаг нæ кæсы дæ дзуапп?
— Цы диссаг?
— Цæвиттон, ды дæ уæззау рынчыны æрбаластай
мæнмæ, фæлæ дыл загътой: «Дохтыр ам нæй, чындзхæс-
сæг ацыд». Рынчын нал фервæзт. Æртæ боны фæстæ дын
æз куы зæгъин: «Дæ рынчыны дын бæргæ фервæзын код-
таин, фæлæ мæ æгъдау æрцахста». Куыд дæм фæкæсид
мæ дзуапп?
^Ацы ныхæстæй ахицæн кæнынмæ хъавыд Сослан йæ
уайдзæфтæ. Хæчъа æрмæст «раст нæ бакодтон» куы
загътаид, уæд, чи зоны, хъуыддаг ууыл фæуыдаид. Фæ-
лæ уый Сосланы уæздан ныхас бамбæрста лæмæгъдзи-
иадмæ, Тæппуд адæймаджы миниуæг та рагæй нырмæ
323
дæр афтæ у: йæхæдæг тæрсы, фæлæ йæ къухы куы æфта,
уæд тæрсыи кæны иннæты.
Йæ къухтæ йæ дзыппыты нытътъыста, йæхи фесхъæл
кодта.
— Аипп ма уæд, фæлæ мын исчи мæ дадайы ныхæстæ
кæна, мæн уый ницæмæн хъæуы. Кæд исчи йæ фыдæлты
æгъдæуттæ аппæрста, уæд йæ бар йæхи, фæлæ æз хъæу-
уон лæг дæн, ирон адæмы æхсæн цæрыи... Гъемæ нæ
фыдæлтæй цы æгъдæуттæ баззад, уыдон мып æппаргæ не
сты.
Хæчъа куыдфæстæмæ хъæрдæрæй фæцис йæ пыхас,
стæй дæгъæлты баст фелвæста йæ дзыппæй æмæ сæ
стъолмæ баппæрста. Сосланæп йæ хуыз уæлдай нæ фæ-
цис, дæгъæлтæ йæхирдæм æрбайста. Сабырæй бафарста:
— Нал кусыс?
— Нал кусын!
— Уымæн дæр ис æгъдау. Ардæм куыстмæ куы цыд-
тæ, уæд курдиат æрбалæвæрдтай, куыстæй ацæуыны
тыххæй дæр курдиат хъæуы.
Фæстаг ныхæстæй Хæчъа фестъæлфыд. Йæ лæуд фен-
дæрхуызон.
— Бæгуы, ныффысдзынæн курдиат дæр...
— Гъе, уæдæ уал ныффысс, стæй уæд дзурдзыстæм...
Дæгъæлтæ дæр афтæ æрбаппаргæ ие ’сты. Цалдæр азы
завхозæй фæкуыстай, æмæ дæм уыцы рæстæджы цы
фæлл’ой æрбацыд, цы дзы бахардз æмæ ма дæм цы хъуа-
мæ баззадаид, уыдоныл акт кæыын бахъæудзæн.
Хæчъайы зæрдæ бауазал. Цыдæр фæцис Хæчъайы
хъæбатырдзинад, нозт дæр фæлыгъд кæдæмдæр. Сыи-
дæггай бавпæлдта дæгъæлтæм, райста сæ æмæ ма мæл-
лæг хъæлæсæй загъта:
— Бæргæ, мах дæр горæты куы цæриккам, фæлæ нæ
ирои цард афтæ у, æмæ æнæ ауайгæ дæр пæй...
— Гæрзтæхсæгæн сапои ратт, æфснайæгæи йæ бел
срæвдз кæи, куыд дын загъта, афтæ. Ныртæккæ та уал
æддаг дуары дæгъæл ратт Бибомæ.
Хæчъа хæлиудзыхæй баззад. Иæ хъавд иæ фæрæст-,
мæ. Ныр базыдта, æргом тохæй йæ къухы кæй ницы
"бафтдзæн, уый. Сфæнд кодта сусæг рæхуыстæй архайып.
«Æз лæг ма фæхуинон, къуырийы бопмæ дæу ардыгæй
куы нæ фæлидзæг кæноп»,— зæгъгæ, йæхинымæр барт-
хъирæн кодта Сосланмæ æмæ сæргуыбырæй рацыд каби-
нетæй.
324
4
Бибо фароны онг Тæгæрджыны колхозы куыста. Йæ
фæсонæрхæджы дæр пæ уыд рыичыидоны æхсæвгæс пыл-
лæууып. Сæ колхозы сæрдары митæй разы пæ уыд, фæлæ
уæддæр архайдта, йæ бон цас у, уыйбæрц. Хатын æм ни-
куы бахъуыд.
Æидæразы фæззæг колхозоптæм фæсидтысты æм-
бырдмæ. Куыд фехъусып кодтой, афтæмæй стыр ахсджи-
аг хъуыддагыл хъуамæ уыдаид дзырд. Клубы къух ба-
кæпæп дæр пал уыд адæмæй. Докладгæнæг уыд Дзæрæх
йæхæдæг. Уый радзырдта хицауады ног уынаффæйы
тыххæй. Нырæй фæстæмæ колхозоптæп сæ фæллойбон-
тæй уæлдай лæвæрд цæудзæн, цы тыллæг æрзайын кæ-
ной, уымæн йæ цалдæр проценты. Чи куыд хуыздæр ба-
куса, афтæ фылдæр.
Хорз фæкаст колхозонтæм уыцы уынаффæ. Хынц-
фарст фæкодтой сæрдары. Дзæрæх æпдæр хъуыддаджы
фæдыл радзурыпмæ куыд хъавыд, афтæ Бибо сыстад:
— Мæпæи дæр ма иу фарсты бар!
— Цавæр фарст ма, бамбарып афон ын нæма у!
Ахæм тызмæг дзуапп ып куы радта сæрдар, уæд Бибо
фæтарст, фадат ын куыпæуал фæуа æмæ дзурыпмæ
фæци:
— Æз ма дын дæхи фæрсып, Дзæрæх: куыд æй ра-
дзырдтай, æххæст дæр æй афтæ кæпдзыиæ æви куыд?
Æвзæр хъуыды пæ уыд Бибомæ. «Цæвиттоп, дæ нарт-
хоры гектары æрзад фопдз æмæ ссæдз цептперы. Уый
тыххæй дын ыыффысдзысты боптæ, фæлæ уымæй фыл-
дæр цы партхор æрзайа, уымæп дæр дын йæ кæцыдæр
хай. Цы хорз уаид ахæм уавæр! Фæлæ...»
Гъе, уыцы «фæлæйыл» ма дызæрдыг’кодта Бибо, æн-
дæр пицы зæгъыпмæ хъавыд.
Дзæрæх масты къуыбылой фестад. Æмæ райдыдта.
Иу цавæрдæр Бибо куыд бауæпдыд дызæрдыг кæнын
парти æмæ хпцауады уыпаффæйыл? Цæмæ гæсгæ сæгты
колхозопты пыфс? Кæй зонд æмæ кæй æвзагæй дзуры?
Æпцоп фæиртæсæн пæу, адæймаг къорд азты дæргъы
цæуыл фæцахуыр уа, уымæй. Ахæм пыхæстæй иу æмæ
дыууæ хатты пæ тæрсын кодта Дзæрæх адæмы. Фæлæ
уый раджы уыд. Ныр та æидæр рæстæг у. Æмæ Дзæрæ-
хæй ферох. Бибо нæ фæтарст, колхозоптæ дæр кæддæрау
иæ пыхъхъус сты. Фæппæрдыгæй схор-хор кодтой. Дзæ-
325
рæх базыдта, ацы хатт йе ’ртхъирæн кæй ницы адавта,
уый, æмæ сабырдæрæй дзуапп радта Бибойы фарстæн:
— Хицауад æмæ парти цы уынаффæ рахастой, уы-
мæп æпæ сæххæстгæигæ нæй. Куыд радзырдтон, афтæ
уыдзæп кæрæй-кæронмæ.
Тæккæ уыцы бон Бибо бавдæлд æмæ йæхи ’мхуызон
ацæргæ лæгтимæ скодта хицæп звеио. Уалдзæг æмæсæр-
ды боиты сæ пæртои куысты кой айхъуыст æгас райопыл.
Диссаджы нартхор æрзад сæ хуымты. Газеты ставд дам-
гъæтæй фыст уыд, сæ колхоз йæхи пъланæй уæлæмæ
паддзахадмæ цæйбæрц бирæ хор радта, уый. Фæлæ Би-
бойы звено, йæ куыстмæ цы нартхор цыд, уымæн йæ фыл-
дæр хай кæй пæ райста, уыцы хабар никæмæ фехъуыст.
Бибо фæхыл Дзæрæхимæ. «Йæхи кад æмæ ном йедтæмæ
адæмы хъысмæтыл чи нæ тыхса, мæп уыимæ ницы
хъуыддаг ис», зæгъгæ, уæдæй фæстæмæ нал ацыд колхо-
зы куыстмæ.
Цалдæр мæйы бафæрæзта æгуыстæй, стæй уæд æх-
сæвгæс ныллæууыд рыпчындоиы. Йæхи загъдау, хъахъ-
хъæнипаг дзы ницы уыд, фæлæ уæддæр Бибо æицад пæ
бадт. Æдзæллагдзипæдтæй.йæ къух цæмæ æххæст, уыдон
иуварс кодта. Сæхицæй æрхаста фæйнæджы гæппæлтæ,
кæрты æмæ цæхæрадоиы сарæзта хуымæтæджы баидæт-
тæ. Уыйфæстæ райдьтдта беседкæ аразып. Завхозæй
куырдта æрмæст æртæ-цыппар килойы зæгæлтæ, стæй
мæпгагъуысты цы, зæропд фæйнæджытæ уыд, уыдопæй
иу-цалдæр, фæлæ йæ Хæчъа уайдзæфты бын фæкодта:
«Цы дæ нæ уадзы? Чи дæ цæуыл домы?»
Иуахæмы та зæропд лæг нал фæлæууыд æмæ завхо-
зæп загъта:
— Арæбын, Хæчъа, иæ рынчынтæп алыбоп дæр уыцы
иухуызон бас дæттæм, сæгъы цæстау цъæх-цъæхид,
æмæ...
— Æмæ сын мæ тохъыл аргæвдоп? — йæ ныхас ып
аскъæфта Хæчъа.
.— Багъæц-ма, дæ хорзæхæй, æз дыи адæмы тыххæй
хъуыддаджы фæдыл зæгъипаг дæп, æмæ мæ хъуыры цы
абадтæ.
— Гъы, дæ хорзæхæй!
— Уартæ цæхæрадоны ’кæрон зæхх дзæгъæлы сæфы
хæмпæлы бын... Къахгæ йæ мæхæдæг скæпдзыпæп. Ды
мын мыггæгтæ куы балхæнис, уæд дзы басгæрдæг/ хъæ-
дыпдз æмæ æидæр ахæм истытæ байтауии...
326
— Бахатыр-ма кæн,— йæ пыхас та йын аскъуыдта
завхоз,— ирон адæммæ цы æмбисæндтæ ис, уыдоп хорз
хъуамæ зонай?
— Иу хуы-мæтæджы лæг цы зопы, æз дæр уый зоныи,
фæлæ цæй фæдыл зæгъыс?
— Иу æмбисонд ахæм ис: «Дæ цæхдон кæм иæ уа,
уым дæ къæбæр ма тул».
Бибо йæм пицуал сдзырдта.
Уæдæй фæстæмæ фæзулдзых сты.
Хæчъа сисыпмæ хъавыд Бибойы йæ куыстæй, фæлæ
йын Беслæп ууыл пе ’сразы. Æмæ уæд йæхæдæг, цæмæй-
дæриддæр йæ бон уыд, цæстæнгасæй, дзыхы пыхасæй —
алцæмæй дæр æмбарып кодта Бибойæн, уый гыццыл ку-
сæг кæй у.
Бибойæн йæ зæрдæмæ тыиг фæцыдысты ног хицауы
митæ: йæ фæлмæн ныхас, йæ хæлар зæрдæ. Уæлдайдæр
та уый, æмæ Хæчъайæн йæ бон базонын кодта. Стæй ма
иу хъуыддаг. Æддаг дуары дæгъæлтæ йæм кæй радта,
цæмæй дзæгъæл цæуджыты мидæмæ ма уадза.
Цалынмæ иугæйттæй цыдысты рынчынфæрсджытæ,
уæдмæ Бибо дуары æдде алкæмæы дæр дзырдта ног хи-
цауы уынаффæ. Рацыд æм Венерæ дæр. Чысыл фæстæ-
дæр сæ хъæлæбамæ рахызт Сослан.
— Цæуыл тох кæнут?
— Дæ ног фæткыл! — дзуаппын радта Венерæ.
Æрбацæуджытæ чысыл рæстæг фегуыппæг сгы.
Хъуыстысты ма иугай ныхæстæ:
— Горæтаг къулбадæг митæ ам пицæмæп хъæуынц!
— Уæд Беслæн нæ зыдта ахæм æгъдау æвæрын?
Веперæ æмæ Бибо æнхъæл уыдысты: ныртæккæ ног
дохтыр йæ къух ауигъдзæн, рынчынфæрсджыты сæхи
бар ауадздзæн.
Сослан бамбарын кодта æрбацæуджытæн, рынчын-
тæн алы бон, алы сахат дæр æддагæтты къæхты быи
куыд зын у, уый.
— Искæмæн уæ йæ хæдзары сæйгæ рынчын куы вæй-
йы, уæд дæр ма йæ хицæп уаты куы схуыссыи кæны, цæ-
мæй йæ биноиты хъæлæба ма хъыгдара, уæд уæм цы
диссаг фæкаст, мах дæр ахæм фæтк сæвæрдтам, уый?
Алчидæр уæ йæ хуын бадæттæд, райсом та бар уыдзæн
алкæмæндæр йæ рынчыны фенын.
Нæлгоймаг рыпчынфæрсджытæй иу хатыр дæр ра-
куырдта Сослапæй:
337
— Бахатыр кæ, дохтыр. Афтæ ма фенхъæл, ницы фе-
пæг адæм стæм, фæлæ пæм пыропг ахæм æгъдау иæ уыд,
æмæ... Мах аххос дæр нæу.
Сослап Бибойы сæхимæ арвыста. Веиерæ æмæ сапи-
таркæ сæ куыстмæ ацыдысты.
Æмбисопды рæвдз разынд ацы хатт Хæчъа. Фав-
дзæхст ын цы уыд, уыдон уайтагъд аххæст кодта: гæрз-
тæхсæгæн радта сапæттæ, æфснайæгæн йæ бел сарæзта,
пъол æхсынæп зæропд кæттаг ссардта. Рыпчыидоны кæр-
ты цы дыууæуатоп хæдзар уыд, уый расыгъдæг кæнын
кодта, пывæрдта" дзы сыптæг, стъол, дыууæ бапдопы,
къаннæг скъапп Сосланæн цæрæн бынатæп.
Уыцы бонæй фылдæр куыст пикуы уыд æфснайæгæп,
фæлæ ацы хаттæй зæрдиагдæрæй никуы архайдта.,
Сосланы фатер куы бафсиайдта, уæд хъуамæ ацыда-
ид сæхимæ, уый тыххæй æмæ рынчындоны пъолтæ изæ-
рыгон æхсадта, фæлæ йæм иыр æндæр фæпд æрцыд:
хъуамæ равдиса ног хицауæн, сыгъдæгдзипад цы у, уый.
Æмæ уал райдыдта тæккæ зындæр куыст — тыргътæ
сыгъдæг кæнып.
Венерæ йæ афтæ зæрдиагæй архайгæ куы баййæфта,
уæд æм нал фæлæууыд:
— Уый диссæгтæ кæныпмæ куы бавнæлдтай, Да-
микка!
— Мур дæр пицы диссаг! Тæккæ райсом æз фенын
кæндзыпæп нæ иог хицауæн, мæхи тыргътæ куыд сты,
уый.
Венерæ арф пыуулæфыд:
— Цы ма йын фенын кæндзынæ, цæуынмæ куы хъа-
вы, уæд?..
Дамикка кæсгæйæ баззад Венерæмæ, пъолæхсæн гæ-
баз йæ къухы æнæлæмæрстæй, сæх-сæхгæнгæ.
— Хъазгæ кæныс, æви?..
— Бæргæ, хъазгæ куы кæнии...
— Ау, æмæ йыи æрдæбоп йæ фатер куы бафснайд-
юи!
— Нæ зонын... Йæхæдæг фæдзуры.
— Æмæ кæд хъавы?
— Чи зоны, абон дæр.
Дамикка пъолтæхсæн хæцъил бедрайы æртъæпп код-
та, йæ къухтæ йæ раздарæпæй асæрфта æмæ фæхæцыд
Вецерæйы цонгьтл.
— Рауан-ма, курдиат мын афысс!
3?8
— Цæй курдиат?
— Мæ куыстæй цæуын!
— Цавæр схъиуд фæкодтай?
— Фыссыс мын æви нæ?
— Кæдæм тагъд кæныс? Банхъæлмæ уал кæс,— са-
быр æй кодта Венерæ.
— Курдиатæн иронау пыффыссæи пæй?
— Ныууадз уал, цæй.
— Цæй-ма, ис æви нæй?
— Цы уæлдай у, фæлæ ’тагъд ма кæн!
Чысыл фæстæдæр Дамикка Сосланы раз æрæвæрдта
курдиаг, йæхæдæг æпæдзургæйæ дæрддзæф слæууыд.
Сослап бакаст: «Рыпчыпдоны сæйраг хицаумæ. Абоиæй
фæстæмæ рыпчыпдопы пал кусын. Нæ фехъуыстон мачи
за^гьæд».
Æмæ дæ цы фæнды, æвиппайды цæмæн афтæ æр-
бафæпд кодтай?
— Знон нæ зыдтон, цæугæ кæныс, уый. Дзæгъæл
куыст нæ уарзып. Абоп хорз æгъдау æрæвæрдтат, æмæ
æз дæр бавнæлдтон зæрдиагæй.
— Бахатыр кæн, дæ ном...
— Дамикка. Æз та ма дын равдисыпмæ хъавыдтæп,
мæхи тыргътæ куыд сыгъдæг сты, уый, .
Дамикка куыдфæстæмæ мæсты кæиып райдыдта.
— Æхсæз мæйы.дæргъы дзурын Беслæн æмæ Хæчъа-
йæн: иу-дыууæ машинæйы хуыр пыккалут, иæ разы цы
цъыфдзаст ис, уым, æмæ нæм адæм цъыф мауал хæссой:
Гъемæ уымæн дæр мæхæдæг схос кодтаип, мæ раздарæ-
ны йæм хастаин хуыр...
— Æз дæр ма дып феххуыс кæндзыпæп! — йæ пыхас
баппæрста Сослан.
— Кæцæй ма мып феххуыс кæидзыпæ, куы афардæг
уай, уæд?
— Нæ! Цалынмæ дын дæ тыргътæ феиои, уæдмæ мып
ацæуæн нæй,— загъта Сослан, æмæ Дамикка йæ мид-
былты бахудт.
5
Рыпчыптыл азилыи хъуыд, фæлæ ма уæддæр Сослан
йæ мид-зæрдæйы æнхъæлмæ каст Беслæны æрбацыдмæ.
«Уымæй куы уаин, уæд нæ фæлæууии æпæ æрбацæугæ.
Хорз зопы, иырма æвæлтæрд дохтыр кæй дæи, уый. Æмæ
куыд нæ тæрсы, исты куы фæрæдион, зæфцыфыдæй исчи
329
куы фæзиан уа, уымæй? Ныр цалдæргай-мæйтæ ам, рын-
чындоны, кæй дзæбæх кæпы, сæ низыхатт биноныг кæ-
мæп базыдта, цы хос сып хуыздæр у, уыдæттæ чи сбæрæг
кодта, уый куыд фæуагъта йæ рыпчыпты ног дохтыры
бар? Иæ куысты быиаты йæ кæй фæдæлдæр кодтой, ууыл
цас æй фæнды, уыйас мæсты кæнæд. Фæлæ рыичынтæ,
сæ цард йæ къухы кæмæн ис, уыдоп та цы аххосджын,
сты? Нæ, фæлæ, цымæ, æхсæвыгон та æнæмæт фынæй
куыд бавæййы?»—хъуыды кæны Сослап æмæ йæ цæсгы-
тыл уайы, йæхиуыл йæ рынчынты мæтæй хуыссæг куыд
пæ хæцид, уый.
Фæлæ нæй, пе ’рбазыпд Беслæн. Сослан рынчыпгыл
зылд куы фæци, уæд та бахъавыд райопмæ ацæуып æжæ
бафарста Венерæйы:
— Уæд та уал цыбыр рæстæгмæ ауайои районмæ. Цы
зæгъыс?
— Дæхæдæг хицау дæ, æмæ дзы кæй фæрсыс? Фæлæ
уæд рынчынтæп зæгъ, æмæ дзæгъæлы ма æнхъæлмæ кæ-
сой,— бустæгæнæгау загъта Венерæ.
— Цавæр рынчынтæн?.
— Амбулаторимæ чи цæуы, уыдоиæн...
Сослан бамæстджыи. Иæ фыртыхстæй йæ æрбайрох,
абон амбулаторимæ цæуæг рынчынтæ дæр йæ бæрны кæй
сты, уый.
Æрбацæуджытæй^ дыууæ уæззаудæр рыпчынтæ уыд,
хъæрзыдтой сæ фæсонтæй, сæ зæпгтæй. Сæ иуы Сослап
ныуурæдта рынчындоиы, фæлæ иннæмæн бынат не’ссард-
той, æмæ уал сæхимæ ацыд.
— Исчи ма нæм æнхъæлмæ кæсы? — бафарста Сос-
лан.
Веперæ ракаст æддæмæ, стæй дуар рахгæдта æмæ æр-
мæст гъе уæд радта дзуапп:
— Ис ма дзы иу æнæниз «рынчын»...
— Уый та ма цавæр у?
— Дæхæдæг æй фендзыпæ...
Венерæ рацыд. Кабинетмæ æрбахызт, иу-фыпддæс
æмæ ссæдз азы кæуыл цыдаид, ахæм лæг. Иæ бакастæй
дæр æмæ йæ дарæсы кондæй дæр нæ уыд хъæууон кусæг
лæджы хуызæн. Гомсæр. Пыхцыл сæрыхъуынтæ, фæтæп ^
пых, бæзджын сау æрфгуыты бын цъæх цæстытыл минут
дæр иухуызон æнгас нæ фæстиат кодта: мыстахсæг гæды-
йы > цæстытау алырдæм хъахъхъæдтой. Туыбыргомау
фындзы бынæй зыпд цыбырдым рпхиты гæбзз, тæпæг
ззо
былтæ, фæтæн роцъо. Фæлдахгæ уæрæх æфцæгготджын
æддаг хæдоп, æрттиваг æргъæвæгджыи гæрз рон, парæг-
фадыг хæлаф æмæ дæрдджып бур туфлитæ нæ фидыдтой
сæ хицауæн нæдæр йæ карыл, нæдæр хъæууон лæджы
царды уагыл, фæлæ уымæп, æвæццæгæн, уый йæ хъуы-
дыйы кæроп дæр пæ уьтд.
Æрбацæуæг дардыл иыхас райдыдта: колхозы бы-
дыртæй хуыздæр ма адæймаг кæм хъуамæ равдиса йæ
лæджыхъæд! Фæлæ... Лæг æнæниз куы нæ уа, кусын куы
нæ фæраза, афтæмæй йæ адæм та æмбаргæ куы нæ кæ-
ной æмæ йæ лæвархор куы хопой...
— Цæмæй тыхсыс? — йæ ныхас ын фæцыбыр кодта
дохтыр.
— Рынчын дæн,— мæллæг хъæлæсæй загъта æрба-
цæуæг, фæлæ бамбæрста, сабыр таурæгътæй кæй ницы
рауайдзæн, уый.
Нымайыи райдыдта йæ низтæ. Дохтыр ын йæ дæлар-
мы фæцавта тæвдбарæн. Бафарста йæ, кæм кусы, уымæй.
— Кусын куы фæразин, дохтыр, уæд ма ардæм цы-
даии? — загъта уый.
Сослан федта тæвдбарæн. Раласын ып кодта йæ дзау-
ма ронбастæй.уæлæмæ, байхъуыста йып йæ рæуджытæм,
йæ зæрдæмæ æмæ цæхгæр загъта:
—хÆппыпдæр дæм низы мыггагæй пицы ис!
«Рыпчып» йæ дзаумæттæ кæнгæ-кæиын хатыд:
— Стыр хъуыддаг дæ пæ агурып, дохтыр, фæлæ мын
иу-æртæ мæймæ ныффысс гæххæтт, æндæр мæ ницыхьæ-
уы! — æмæ йæ дохтыр куыд иæ бафиппайа, афтæ фондз
сомы æрæвæрдта стъолыл.
— Ай та цы у? — афарста Сослан, æхца куы федта,
уæд.
— Гæххæтт афыссæггаг ма-иу нæ фыдæлтæ писырæп
дæр йæ мызд куы фы’стой,— загъта уый, йæ къахыр дæп-
дæгтæ базыхъхъыр кодта, афтæмæй.
Сослап ахæм рыпчыныл никуыма фембæлд æмæ ис-
дугмæ фæджих, стæй фефсæрмы, цыма йæхæдæг лæ-
вæрдта гæртам, уыйау. Æхца йæ къухмæ систа, афтæ-
мæй бафарста:
— Адопæй мæ балхæпыимæ хъавыдтæ? Худипаг дæм
иæ кæсыпц дæ митæ? Лæг куы дæ, уæд дæ сæрмæ цытæ
хæссыс? Айс сæ, æмæ дыы ацы хатт хатыр фæуæд, фæлæ
ма искуы афтæ куы бакæнай, уæд дын нал ныббардзы-
пæн.
331
Гæртамдæттæг йæ къух куы нæ радаргъ кодта æхца-
мæ, уæд æй Сослаи баппæрста, æмæ пъолмæ ахауд.
«Рынчын» æхца систа, афу йыл кодта. Хъавыд дохты-
ры фæтæрсыи кæнынмæ:
— Гъемæ хорз, дохтыр, пог кусæг дæ, æмæ дæ адæм
пæма зоныиц. Æз сын радзурдзынæи: ног хицау тумапæй
къаддæр пæ исы.
«Ай, уæзданæй чемæ фæдзурыпц, ахæм нæу, йæхи
’взагæй йын бамбарын хъæуы»,— ахъуыды кодта Сослаи.
. «Цæугæ >ардыгæй!»—зæгъгæ, йын йæ къабазыл фæхæ-
цыд, дуармæ йæ расхуыста. Уый, æвæццæгæн, афтæ
’пхъæл нæ уыд, фæтарст, иу каст ма фæкодта къæсæры
æддейæ, стæй фæаууои.
Сæ хъæлæбамæ Венерæ æрбауад.
— Цæй гуыппытæ уыдысты уыдон?
— Ницы... де ’нæпиз рынчып дуар йæ сæрæй бакод-
та... Чи у, чи?
— Иæ ном Елберд, Хæчъайы хæлар,— загъта Веперæ
æмæ рацыд фæстæмæ.
Чысыл фæстæдæр кабинетмæ æрбахызт иу ацæргæ
лæг, йæ къухы — пъартфел. Райопы æнæпиздзииады хай-
ады бухгалтер æрбацыд ревизи кæныпмæ.
6
Рыпчыидонæй скъолайы астæу, колхозы правлепийы
раз, кæддæр фæскомцæдисонтæ акъаци бæлæстæ æмæ
сирепы къутæртæ кæм ныссагътой, уым бапдоныл, газет
йæ къухы, афтæмæй, иунæгæй бады Елберд. Йæ каст
уынгмæ у, фæлæ газетыл афтæ «зæрдиагæй» пыггуыбыр,
æмæ йæ хъуыдыйы дæр нæй, зыгъуыммæ йыл кæй хæцы,
уый.
Уалыпмæ ауыдта Хæчъайы. Цæхæрадопы комкоммæ
куы æрхæстæг, уæд Елберд сыстад, фехситт æм кодта
æмæ та фæстæмæ^æрбадт.
Хæчъа æвиппайды фæзылд, аракæс-бакæс кодта фæй-
нæрдæм, стæй æрбацыд Елбердмæ.
Мæстджып у Хæчъа, ревизийæ йæ зæрдæ бауазал,
фæтарстис. Ныр ын æхсызгон уыд, ацы тыхст рæстæджы
йæм йæ рагоп цæдисон æмæ йæ хæрæфырт Елберд кæй
фæдзырдта, уый. Чи зоны, стыр æххуыс æпхъæл дзы иæ
уыД, фæлæ къæдзæхæй чи фæцæйхауы, уый, дам, æмбыд
тихалæгыл дæр пыххæцы.
332
Елберд Хæчъайы риуыл æфсæддон орденты ног къа-
лодкæтæ куы федта, уæд былысчъил худт бакодта.
— Мæлæты хорз дыл пæ фйдауыпц!..
— Цæмæй зæгъыс?
— Дæ разы дæ къалодкæтæй.
— Æмæ кæмæй фыддæр дæн?
Елберд ып бавнæлдта йæ риумæ.
— Герой дæ, герой... Цас сыл бафыстай?
— Ныууадз!
— Фæрсгæ дæ кæпып. Мæп дæр искуы куы бахъæ-
уой. Кæм сæ балхæдтай?
— Воепторджы магазины, цас дæ хъæуы, уыйас...
— Уæддæр иуæй-иутæ куыд амондджып сты...
— Ома чи?
— Зæгъæм, ды. Фронтæй лидзгæ иумæ ракодтам,
æмæ ды — герой, æз та — фыдракæиæг.
— Кæй аххос дын у, дæ къухтæ нæ лæууынц...
Хæчъа смæсты. Нæ уарзта уыцы кой. Уæвгæ бæлвырд
афтæ уыд. Фронтæй ралыгъдысты иумæ. Елберд йæхи-
цæн фæндаггаг «амал» кодта давын æмæ стигъыиæй. Иу
рап къæппæджы бахауд, æрцахстой йæ. Хæчъа уал æм-
бæхст дардта йæхи. Цы æфсæддон хайы уыд, уыдон æй
æнæбæрæг сæфтыл банымадтой. Хæст куы фæцис, уæд
ссыд сæхимæ. Елбердæн дæр цалдæр азы размæ йæ ахс-
ты æмгъуыд ахицæн. Сыздæхт сæ хъæумæ. Фæлæ та ам
дæр йæ къухтæ нæ фæлæууыдысты, æмæ бахауд ахæстон-
мæ. Ныр уæгъд у, кусгæ никуы кæны, «аууон» дары йæхи,
къаебæдатæн æмæ давджытæн — сæ раздзæуæг. Хæлæг-
гомау кæны Елберд Хæчъамæ. Кæс-ма уымæ: хъæндилы
хуызæн, бабырыд завхозы бынатмæ æмæ æнæ хъæр, æнæ
мастæй ссивы фæллой, адæмы цæсты та — герой, знопы
æфсæддон. О, фæлæ йыл Елберд æнæуи æнæрвæссон у,
йæхицæй йæ æдылыдæр хопы, тæппуд. Хæчъайы хуызæн
тадзгæ-баргæйæ чи давы, уыдон Елбердмæ ницæйаг кæ-
сынц.
Ныр дæр та йып Хæчъа аххос йæхирдыгæй куы фæ-
кодта, уæд æм Елберд æлгъгæнæджы цæстæй бакаст.
— Æз дын куы нæ уыдаин, уæд уыцы фæндагыл æх-
хормагæй куыдзы мард иыккодтаис...
Хæчъа фæтарст, ныхас хылырдæм куы ацæуа, уымæй.
— Цæй, рагон хъуыддæгтæ ныууадз, цæмæ мæм
дзырдтай?
— Цы бадæ дæ ревизийæ?
333
— Нырма ницы...
— Æмæ уæддæр цы загъта?
— Акты къопи, дам, сазрвитдзыстæм районы æнæпиз-
дзипады хайадæй. Ды та цы бадæ?
— Æз мæ къопи мемæ рахастон. Ракæс-ма!— Елберд
йæ худ систа.— Мæнæ ма ам дæ къухæй æрысгар! — ба-
цамыдта йæ сæры тепкамæ, стæй радзырдта, Сослан æй
куыд ратардта, уый.
— ...Йæ галиу къухæй мын ме ’фцæгготыл фæхæцыд,
рахизæй фæсте — мæ роныл, æмæ... цыбырныхасæй, ис-
куы дæ дуарыл цæуыи куы бахъæуа, уæд-иу æй дæ сæ-
рæй ма гом кæп. Æз æй бафæлвæрдтоп, æмæ дзы хорзæй
ницы ис.
Елберд фæцис йæ пыхас æмæ йæ сæр аныхта.
— Ау, дынджыр лæг куы дæ, уæд дæч куыд раппæр’-
ста?
— Мæнæ афтæ! — Елберд февнæлдта Хæчъамæ.
Лæг размæ ахаудта, чысыл ма бахъæуа, йе ’мбудтæ
зæххы ацæва.
— Федтай?
— Федтои... Æмæ дын иу хафты рæстæг дæр пæ
фæци?
— «Хафты рæстæг!»— сфæзмыдта йæ Елберд.— Ис-
кæй йæ куысты у.æлхъус снæм, ууыл цы баст ис, уый æм-
барыс? Уæвгæ ды та цы зоныс закъæттæп!
Хæчъайæн æхсызгон уыд, Елбердыл ахæм гæрах кæй
сæмбæлд, уый. Уæддæр алы хатт йæхицæй феппæлы æмæ
Хæчъайыл та худгæ фæкæны... Елберд æй бафиппайдта
æмæ цæхгæр фæзылдта йæ ныхас:
— Цæй, ныууадзæм уыцы кой... фæлæ дæ чыпдзæх-
сæв та кæд у?
Сæ дыууæ дæр æрбадтысты бандоныл.
Хæчъа нæ бамбæрста, Елберд æвиппайды чындзæх-
сæвырдæм цæй фæдыл фæзылд, уый, фæлæ уæддæр
дзуапп радта:
— Нæ зоиын... Бæрæг нæма у...
— Мæнмæ гæсгæ та бæрæг у.
— Ды йæ мæнæй хуыздæр зопыс?
1— Хуыздæр... Æмæ дын æй зæгъып: нал уыдзæп!
Хæчъа дисгæнæджы цæстæй бакаст йе ’мбалмæ.
I— Цы мæм ныккастæ? Дæ ног дохтыр дын дæ рæ-
сугъд Венерæйы йæхирдыгæй фæкодта...
— Уый пикуы уыдзæн!..
334
— Æ^ниу æм дæ ныфс та куыд бахастай? Ды — зæ-
ронд хъебыра, уый нырма æнæцыд чызг...
Хъыг уыд уыцы ныхас Хæчъайæн, фæмæсты Елберд-
мæ, фæлæ чысыл йæхи зæрдæ дæр фехсайдта Веыерæмæ.
— Мой чи фæкæпы, уый цæрыпмæ фæцæуы, æмæ йып
мæимæ цард кæй уыдзæп, уый иттæг хорз зоны. Стæй йæ
мад мæ фарс у, æмæ йæ дзырды сæрты нæ ахиздзæн.
— О, чи зоны... Къуындæг ибкæ дары æмæ мады
дзырдæн йæ сæрты пæ ахиздзæн, фæлæ йæ фæрсты кæй
ацъыллинг ласдзæп, уый бæрæг у,— Елберд йæ дыууæ
æнгуылдзæй бацамыдта, чызг куыд «ацъыллинг» лас-
дзæп, уый.
— Нæ мæ уырны. Уый æрбацæуæг адæймаг у, абон —
ам, райсом — æндæр кæмдæр, фæлæ æз та быпдурои
дæп, а хъæуккаг.
— А хъæуккаг мæиæ ацы дур дæр у, æмæ йæ алчидæр
йæ къахфындзæй скъуыры.
Хæчъа æцæг мæсты кæпып байдыдта.
— Нæ, уастырджистæп, къахфыидзæй кæй скъуы-
рай, ахæм лæппу дзы пæй ам, хъуыран-читаппыстæи!
— Дæ «тæпп-тæпп» куы ссыд иыридæгæи! Цы йып
дæ бон у?
— Кæсгæ ма-иу фæкæп, кæддæра æз а дыууæ бопы
пог дохтыры Веперæйæп йæ удхæссæг иæ фестыи кæпип!
— Зæгъæп ын пæй? Чи зопы, æз дæр ма дып фех-
хуыс уаип.
— Мæхæдæг дæр дæн уый фаг! Цъыф бакалыпæи
бирæ тых нæ хъæуы.
— Æпхъæлдæп, æмæ фæзоидджып кæныс...
Елберд фæрайдзастдæр, фæлæ Хæчъа фæдызæрдыг
йе ’мбалыл.
— Фæлæуу-ма, дæ хорзæхæй... Цæмæн афтæ тыхсыс
Веперæйыл? Дæхæдæг æм ма хъавай?'
— Æз Венерæмæ?
— О, ды.
Елберд йæ дзыхыдзаг ныххудт.
— Кæд нæл гæдыйы хуызисæи аппарат истæмæп
хъæуы, уæд мæн та — дæ Венерæ... Фæлæ кæд уыйбæрц
пе ’мбарыс, уæд мæм байхъус...
Елберд Хæчъайы цонгыл фæхæцыд æмæ йæ къутæры
ра’змæ бакодта.
— Хъус-ма, мæ хæлар, хъазып хъазын у, фæлæ сæры
335
, цæф хъазын нæу. Дæ даргъбырынкъ дохтыр нырма цал-
дæр бопы йедтæмæ ам нæй, фæлæ бæстæ сызмæста...
Елберд радзырдта Хæчъайæн, суанг йе ’рбацыдæй
пырмæ Сослап цытæ бакодта, уыдоп, рапымадта, кæмы-
ты уыд, уый. Рыичыпдоны цы погдзииæдтæ фæзыпд, уы-
доп Хæчъа йæхæдæг дæр зыдта, фæлæ Сослан сыпдæг-
гай-сындæггай йæхи алы хъуыддаджы дæр куыд тъыссы
æмæ куыд арфæй-арфдæр цæуы, ууыл иыры хуызæп ии-
куы ахъуыды кодта. Бирæ цыдæртæ фыццаг хатт фе-
хъуыста Хæчъа.
— Хуыцауы тыххæй, куыд тагъд сæ базоныс?
— Æдылы къоппа! Бæласæн йæ лыстæгдæр къалиу-
тыл цы мæргътæ фæбадынц, уыдонæй раздæр пичи ба-
зоны, стыр дымгæ æрбацæуы, уый.
Елберд йæ пыхас цæхгæр фæзылдта.
— Фæлæ хъусыс? Дæ хуызæп тутсæры пицы фæуыр-
ны. Скæс-ма уæлæ дæ рæсугъды митæм!
Елберд бацамыдта рынчындонырдæм. Уыпджы лæу-
уыдысты Сослап æмæ Венерæ. Сæ цыд цыма хъæусове-
тырдæм уыд. Фæлæ-иу цалдæр къахдзæфы акодтой, стæй
та-иу æрлæууыдысты. Æвæццæгæи, сæ зæрдиаг пыхæс-
тæп кæроп иал уыд.
— Нæма дæ уырпы? — мæстæймарæи фарст та ба-
кодта Елберд.
— Гъемæ мæ куы бауырыа, уæд цы? Хъугдуцæджы
чызг йедтæмæ ма исты у? Зонып сын æз се «сгуыхтдзи-
нæдтæ». Дуцæгмæ 15 хъуджы ратт, нымайгæ та йæм кæп
дæс, уæд куыд нæ дуца бирæ!
Уыцы ныхасмæ Елберды цæстытæ ферттывтой, бинаг
был уæллаг дæпдæгты бып фæкодта, цыма йæ пог хъуы-
дыйæн аирвæзыпæй тарст, уыйау, æмæ дзуры Хæчъамæ:
— Хъус-ма, раст зæгъ: исты æнхъæл ма дæ Вене-
рæйæ?
— Дæлдзæх фæуæд,— фесхъиудта Хæчъа.— Ног дох-
тыр куы æрбацыд, уæдæй фæстæмæ мæм йæ чъылдым
фездæхта...
— Фæлæуу-ма, аргъæутты сæр нæ ницæмæн хъæуы...
Уæды оиг дæр дæм цыма йе ’ргом здæхт пикуы уыд, мæн-
мæ афтæ кæсы, фæлæ мæм иу фæпд ис. Колхозы сæрдар
йæ пълап куыд æххæст кæны, уый мах хъуыддаг нæу,
æрмæст ды бацу Дзæрæхмæ æмæ йын радзур: Сослап
Венерæйы баййардта, дæ мады афтæ цæстфæлдахæи ми-
тæ кæпын куыд уадзыс, зæгъгæ. Æмæ цыма йæхæдæг
336
раргом кæныимæ хъавы уыцы сайæя ми, цыма уæм цы
ревизор æрбацыд, уымæн дæр æй дзырдта... Æрæмыс
истытæ, мард дæ хæдзарæй рацæуа, дæ сæр арахъы боц-
къайæ стырдæр куы у, уæд пæ зоныс, Дзæрæх цæмæй
фестъæлфдзæп, уый? Бамбæрстай?
— Диссаджы фæпд! — фæрайдзаст Хæчъа, уайтагъд
цæуыныл фæцис, фæлæ йæ Елберд фæурæдта.
— Иу хъуыддаг ма! Рсвпзн чи кодта, уыдон дæм пс-
ты ссардтой?
Хæчъа йæ къух ауыгъта.
— Æмæ уый мæхæдæг дæр зыдтоп, фæлæ дæу фæрс-
гæйæ, Беслæиы кой иикуы скодтой?
— Æппынæдзух дæр. «Беслæн дын бар куыд радта?»
«Беслæн зыдта уыцы хабар?» Алы хатт дæр афтæ.
— Иæхимæ йын никуы фæсидтысты?
— Дыууæ хатты.
— Гъсмæ?
— Раст кодта йæхи, ме ’вастæй, дам, цыдысты ахæм
хъуыддæгтæ.
— Демæ та куыд у?
— Цы зопын!.. Цыма мæм фæхæрамгомау...
— Æууæпды ма дыл?
— Нырма цыма...
— Гъе уæдæ бавдæл, æмæ Беслæны хъусы бацæгъд:
Сослан дыл алы æрмæг æмбырд кæпы, рынчыидопы кус-
джыты фæрсы, цыма уæ дыууæйы дæр тæрхоидоимæ рат-
тынмæ хъавы, уыйау. Цыбырпыхасæй, уыцы ревизи цы-
ма тынгдæр уый ныхмæ арæзт у.
— Диссаджы фæнд! — сывæллопау та сцин кодта
Хæчъа.— Ныртæккæ йæм цæуын.
Елберд канд сомбопыл пæ хъуыды кодта, рох дзы пæ
уыд абоны пайда дæр. Æмæ та фæурæдта Хæчъайы.
— Иед та?.. Дæ куыстæй дæ куы сисой, уымæй пæ
тæрсыс?
— Куыд пæ тæрсын? — сбустæ кодта Хæчъа.
— Æмæ, цымæ, цалынмæ уым дæ, уæдмæ дзы рахыр-
хинаг цы ис, уыдон мын мæ фыццаг куы фæкæнис, уæд
куыд уаид?
Хæчъа йæхи фæхъуыптъыз кодта.
— Цы хъуыдытæ ма ис дæ сæры!..
— Ахæм хъуыдытæ мæ сæрæй иу минут дæр нæ цух
кæныпц, суапг ма ахæстопы куы вæййыи, уæддæр, фæлæ
цы зæгъьтс?
22 Рæствæндаг
337
— Айфыццаг дæр дын дыууæ машинæйы дзаг кар-
тоф дæ разæй скодтон, фæлæ дын бæсты ницы цæуы...
— Кæс-ма амæ! Æмæ мыи сæ де скъладæй радтай?
Колхозы картоф та мып цы хæлæг кæныс?
Раст загъта Елберд. Æцæг ницы бæрæг фыдæбоп ба-
кодта Хæчъа уыцы картофыл. Цæвиттои, колхозы кар-
тофты кæри цы зæронд лæг хъахъхъæдта, уый æгæр цьт-
бæл уыд позтмæ. Иуизæр йæ куыстмæ куы фæцæйцыд,
уæд æй Хæчъа сæхимæ бахуыдта. Лæг æпхъæл уыд, иу-
дыууæ аиаздзыпæн, фæлæ йын фæфылдæр сты. Стæй
«дæ хæринаг æрдæг фыхæй куыд уадзыс»,-зæгъгæ, йæм
Хæчъа бахатыд, æмæ афæстиат. Ноджыдæр ма куы
анызта, уæд арахъ йæ сæры бацыд, картофты мæт та сæ-
рæй рацыд æмæ æрмæст фæсахсæвæрты бахылд йæ кæ-
римæ. Фæлæ уæдмæ Елберд уырдæм дыууæ машинæйы
батардта, байдзаг сæ кодта шофыртимæ æмæ æмæхсæ-
вæджы Грознайы балæууыдысты.
Хæчъа æнхъæлмæ каст уыцы картофы æхцайæ йæ
хаймæ, фæлæ йын Елберд капекк дæр иæ радта. Æмæ
та ныр дæр куы бауайдзæф кодта, уæд æм Елберд фæлæ-
бурдта:
— Цæй æхца дæ хъуыд æпиу? Хъахъхъæпæгæи иу
графип арахъ бапуазын кодтай. Кæд дæ фæнды, уæд иæ
хæдзармæ æрбацу, æмæ дып æз та дыууæ графииы баи-
уазып кæпдзыиæп.
— Цæй, æз цæуои,— йæ къух ауыгъта Хæчъа.
— Уайгæ кæп! Раздæр уал Дзæрæхмæ. Æцæг, хъа-
зыи хъазып у, фæлæ хъуыддаг та — тæссаг. Цалынмæ
дæ ног хицау адæмы сеппæты не сцырын кодта, уæдмæ
йын йæ бæрзæй асæттæм, кæннод ын фæстæдæр пæ бои
пицуал бауыдзæн.
7
Сослап куыд æпхъæлдта, афтæ зын пæ уыд Беслæны
æрбакæнын. Бацыдысты йæм Венерæ æмæ Бибо. Кулдуа-
ры зыхъхъырæй ауыдтой, дохтыр цæхæрадоны Хæчъаи-
мæ куыд ныхас кодта, уый. Чызг дуар куы бахоста, уæд
Хæчъа фæскъулты афардæг. Беслæп сæм рауад.
— Цы хабар у?
— Рынчынтæ дæ агурынц...
— Сæ разы мæнæй дæспыдæр дохтыр куы ис, уæд ма
мæ кæцæй агурыпц?
— Уый дæр уым нæй, æмæ æпæ дохтыр баззадыстьт.
338
Уæртæ дзы уæззау рыпчыптæ ис, искæуыл дзы исты куы
æрцæуа, уæд-иу «нæ фæхъуыстон» ма зæгъ. Мæнæ дын
бынæттон комитеты номæй æвдисæпты цур зæгъын!
— Æз рынчындоны нал кусын,- уый нæ зонут? Уæд
ма мын цæй æвдисæнты цур дзурыс?
— Ахæм уынаффæ махæй ничима федта. Нырма ам
дохтырыл нымад дæ! — æрбадзырдта ма Венерæ, кул-
дуарæй рахизгæйæ.
Сахат дæр иæма рацыд, афтæ Беслæн æрбацыд рын-
чындоимæ. Ног дохтыр уым ис, уый куы базыдта, уæд
кабипетмæ пæ баздæхт, афтæмæй азылд рыичыитыл. Фæ-
лæ дзы бирæ пæ афæстиат — уайтагъд фæстæмæ фæраст.
Веперæ кабинеты дуар сыидæггай бакодта æмæ ми-
дæмæ бахызт. Сослан æй нæ бафиппайдта.’Чызг лæууы
къулынцой. Иæ цæсгом — тар æмæ тыхстхуыз. Сослан
иыггуыбыр стъолыл æмæ фыссы. Гæххæтты иу фарс
фыст куы фæцис, уæд ауыдта Венерæйы.
— Исты зæгъынмæ хъавыс?
— Уыцы рынчын тынг тыхсы, æмæ...— бахъыицъым
кодта чызг.
— Кæцы?
— Мæнæ нæм де ’рбацыды размæ горæты рыпчыидо-
нæй кæй æрбаластой, уый...
Сослан йæ ручкæ æрæвæрдта стъолыл.
— Цы йын нæ бон у? Дзæбæхгæнæн ын нал ис, горæ-
ты рынчыпдонæй дæр æй уый тыххæй рафыстой. Ацæргæ
лæг у, операцийæн нæ бафæраздзæн. Кæд ма йып йæ
тыхстдзинад фенцондæр кæнæм...
— Беслæны тынг агуры,— загъта ма Веперæ, цыма
уыцы кой кæпынæй æфсæрмы кодта, уый хуызæп.
— Диссаг нæу уый дæр. Беслæп йæ рагоп зопгæ дох-
тыр у, æмæ ма, æвæццæгæн, исты æнхъæл у уымæй. Гъе-
мæ йын зæгъ æмæ иучысыл абада рыпчыпы цур.
— Ацыд сæхимæ.
— Арвит æм санитаркæйы.
— Нæ уарзы афтæ...
— Уарзын æмæ нæ уарзын ацы хъуыддаджы иицы
давынц. Арвит æм.
Сослап сыс-тад, цæмæй уал рынчыпимæ йæхæдæг аны-
хæсТæ кодтаид, уый тыххæй. Фæлæ уыцы рæстæг хъæл-
дзæгæй æрбауад Хæчъа, æмæ йын цыма Сослапæй хæ-
лардæр адæймаг нæй, афтæ йæм йæ къух раттын æввонг
æрбахаста:
339
— Дæ боптæ хорз, Сослан!
— Æгас цу, фæлæ рынчындоиы къухтæ нæ фæисынц.
Хъыггомау уыд уый Хæчъайæн.
— Беслæп ам ис? — афарста уый.
— Нæй,— загъта Сослан.
— Рыичын ма уæд, мыййаг?
Сослап фæрсæгау бакаст Хæчъамæ. «Венерæ мæнг
ныхас загътаид, Беслæнимæ дзургæ йæ кæй федта, уы-
мæй?» Хæчъа йæ фарстæы дзуапп куы нæ райста, уæд ма
йæ пыхасыл бафтыдта: — Уæвгæ диссаг дæр пæу, кæд
фырмæстæй фæрынчып, уæддæр,— æмæ бакаст Сос-
лаимæ.
— Нæ дæ æмбарып, цæй фæдыл дзурыс...
— Цы æмбарын æй хъæуы! Афтæ æнхъæлыс, æхсыз-
гон ’ын у, йæ бынатæй йæ кæй систой, уый? Мæнмæ гæс-
гæ та афтæ у, æмæ иугæр пæ арæхсыс, уæд ~уадз æмæ
хуыздæр чи уа, уый дзы кусæд. Æмæ ууыл мæсты кæнын
дæр пицæмæп хъæуы. Раст иæ зæгъып?
— Уæвгæ хъуамæ афтæ уа, фæлæ Беслæны тыххæй
раст нæ зæгъыс! Беслæпы арæхстдзипадмæ мæ хуызæт-
ты нырма бирæ къахдзæфтæ хъæуы.
— Уæдæ йæ цæмæн систой?
— Иæхи дæр афтæ фæидыд. Ацæргæ лæг у, рынчын-
дон æмæ амбулаторийæн дохтыр уа, стæй ма админист-
ратор дæр, уый йын зын у.
— Гъемæ йæ æз дæр афтæ æмбарып: лæг ныззæронд,
иыххæррæгъ. Уыцы бынаты йæ бон нал у. Æмæ дзы тæр-
гæйттæ кæныи дæр ницæмæн хъæуы.
— Чи кæиы тæргæйттæ?
— Чи нæ, фæлæ Беслæп. Уæдæ кæм ис ныр, куыст-
афои?
— Æз абондæргъы ам дæн, ды йæ хуыздæр зондзы-
нæ...
— Æз æй пыр иу къуыри дæр пал федтон...
— Иу къуыри, зæгъыс?
— О, фæлæ дæм иу хъуыддаджы фæдыл æрбацыд-
тæи... Ныр цалдæр боны ам дæ æмæ нырма нæ хæдзары
нæма уыдтæ. Гъемæ иæм изæры аст сахатыл саккаг кæн.
— Дæ салам бирæ, фæлæ мыи амал нæ фæуыдзæн.
Раст уыцы афоп фæскомцæдисы æмбырд ис, æмæ мын
уырдæм æиæцæугæ нæй.
— Æмбырдæн æндæр боимæ аргъæвæн дæр ис, сек-
ретары дæр æрбахондзыстæм...
340
— Афтæтæ дæр фæкæнут?
— Ома куыд?
— Æхсæиады хъуыддаг ныууадз æмæ хуыпды ацу?
— Æмæ æз цы кæнын, уый æхсæны хъуыддаг пæу?
Бауырнæд дæ, Сослан, ам хъæуы бæрн кæуыл æвæрд ис,
уыдон иу фынгыл цас арæхдæр бадой, уыйас сæ кæрæ-
дзийы хуыздæр æмбардзысты. Абоп нæ хæдзары хъуамæ
уой колхозы сæрдар, хъæусоветы сæрдар, скъолайы дй-
ректор, Беслæи. Цыбырныхасæй, пæ хъæуы разамонджы-
тæ иууылдæр...
Сослан ницуал сдзырдта. «Иу фынгыл цас арæхдæр
бадой»...— пæ хицæн кодта йæ сæрæй, рæхуыста йын йæ
хъустæ. Фæлæ цы дзуапп рардæуа Хæчъайæп? Æвæдза,
æдылыдзинад уаид уымæн зопдджын таурæгътæ кæпып...
Венерæ дуары зыхъырæй æрбадзырдта:
— Ныртæккæ æрбацæудзæн!
Хæчъа фесхъиудта. Æвæццæгæи æй нæ фæндыд, ис-
кæй цур йæ ныхæстæ кæиа, уый, æмæ фæтагъд кодта:
— Цæй, цы мын зæгъыс?
Сослан ыи куы пицы дзуапп радта, уæд ма йæ иыха-
сыл бафтыдта, йæ мид-зæрдæйы уый ракъахын æмæ сра-
зы кæныпæн æм хуыздæр цы хъуыды каст, уый:
— Венерæ та пын æфсин уыдзæн.
Фæстаг ныхас хъыг уыд Сосланæн. Венерæ Хæчъайы
хæдзары уыйбæрц хион уа, уый йæ нæ фæндыд.
— Фæлæуу уал, ныртæккæ Беслæн æрбацæудзæп...
— Беслæнæн йæхимæ дæр бауайдзынæн, уый зивæг
никуы фæкæны. Цæй, æнхъæлмæ дæм кæсдзыстæм,—
æмæ Хæчъа уайтагъд федде ис.
Беслæн хъуынтъыз цæсгомæй æрбахызт къæсæрæй.
— Цы хабар у? Цæмæн та бахъуыдтæн?
— Куыстафои у, æмæ нæ алчидæр хъуамæ йæ бына-
ты уа,—хæрзсабырæй загъта Сослан. Беслæнæн йæ цæс-
тытæ фырмæстæй цæхæр калыпц, роцъо ризы, йæ цыргъ
зачъе хæрдмæ фæхау-фæхау кæны.
— Гъемæ æз афоныл ые ’рбацыдтæп æмæ ам нæ уыд-
тæп, зæгъгæ, ныффысс, æндæр ма дæ исты хъæуы?
Сослап та ныр дæр афтæ фенхъæлдта, цыма Беслæи
мæсты у, сæйраг дохтыры быпатæй йæ кæй систой, æр-
мæст уый фæдыл, æмæ та хиуылхæцгæйæ загъта:
— Мæп ницы хъæуы, фæлæ уæртæ рынчынтæй иу дæу
агуры. Уый тыххæй дæм арвыстон...
— Рынчынтæм дæр фондз æмæ ссæдз азы фæзылд-
341
тæи, фæлæ ма сæ ныр та цæмæн хъæуып? Ис дзы мæпæй
дæсныдæр...
— Ничи дзы ис дæуæй дæсиыдæр. Уæд уый дæр агу-
риккой.
Æвæццæгæн, Беслæн æпхъæл уыд, æмæ йæхæдæг
куыд тызмæг ныхас райдыдта, Сослан дæр ахæм хуызы
дзурдзæн йемæ, фæлæ уый афтæ куы пæ рауад, уæд
хуыздæр уавæрмæ æнхъæлмæ кæсæн нал уыд, æмæ рай-
дыдта:
— Хъус-ма, ног хицау! Æз æрмæст ацы хъæуы ссæдз
азы фæкуыстон дохтырæй! Иу æмæ дыууæ адæймаджы
иæ фервæзын кодтон мæлæтæй. Кæд мæ адæмы æхсæн
исты кад ис, уæд æрмæстдæр мæ куысты руаджы. Æз
искæй фесафыиæй мæхицæн цыт скæпынмæ никуы бæл-
лыдтæн. Уый лæджы ми нæу!
Сосланы зæрдæ фехсайдта. Беслæн афтæ мæсты дзæ-
гъæлы кæй нæу, уымæ.
— Фæлæуу-ма, дæ хорзæхæй! Фыдызпаджы цæстæй
мæм кæсыс, фæлæ цы хабар у, уымæн æргом зæгъæн
нæй?
— Æгъгъæд у! — тыпгдæр фæхъæр кодта Беслæн.—
Мæнæ дын мæ дыккаг курдиат. Нал кусын æз! Æмбырд
мыл кæн æрмæг! Мæхæдæг дæр ма дын ратдзынæн, æмæ,
марадз, тæрхондонмæ. Æз цас зылынджындæр разынон,
уыйбæрц ды лæгдæрыл нымад уыдзынæ!
Сослан ныр бамбæрста хъуыддаг. Хъавыди та Бес-
лæнæн йæ рæдыд сабырæй бамбарын кæнынмæ, фæлæ
уыцы рæстæджы æрбазгъордта Венерæ.
— Хъугдуцджытæй иу ус фермæйы царæй рахауд
æмæ йæ зæпг ныццавта зæгæлыл... .
— Ам и? — афарста Сослан.
— Ныртæккæ йæ æрбаластой.
— Беслæп!
Сослан бакаст зæроид дохтырмæ, фæлæ уый инпæ-
рдæм азылд æмæ былысчъилæй сдзырдта:
— Æз дохтыр нал дæн...
— Цæй-ма, тагъддæр, туг дзы бирæ фæцыди! — пал
сæм фæлæууыд Венерæ.
— Спъиртт! — Сослан йæ цæигтæ фистæг кæпыпмæ
фæцис.
(— Нæй дзы,— мæсты дзуапп радта Венерæ.
— Куыд нæ дзы ис, нырма кварталæй мæй йедтæмæ
куы ыæ рацыд, уæд?! — фæмæсты Сослан.
342
— Æз æй зонын, нæй дзы! Цы ма дæ хъæуы?
— Æз та афтæ зæгъын: спъиртт! Мæ къухтæ цæмæй
æрæхсон? Уæдæ цы фæцис?
— Æз æй бапызтон, æз! Чызгмæ цы ныууырдыг дæ?
Бафтау-ма дæ æрмæгыл уый дæр,— иыхас баппæрста
Беслæи.
— Æз æй тыиг хорз зонын, чи йæ банызта, уый, фæ-
лæ, цæйут, исчи уæ цæуы æви пæ? — бафарста та Веые-
рæ, æмæ дыууæ дохтырмæ дæр афтæ фæкаст: пыртæккæ
сæ ам фæуадздзæн æмæ йæхæдæг архайдзæы рынчы-
нимæ.
Беслæп дуары æдде фæци. Сослап ракуырдта йод,
æмæ Венерæимæ ацыдысты рынчынмæ.
8
Ацы хатт уæлдай тынгдæр смæсты Сослаы Беслæнмæ.
Æгæр хиуарзон вæййынц иуæй-иутæ. Фæлæ уæддæр бам-
барыи афон иæма у? Цавæр æрмæджы кой кæны? Цæ-
мæп æм афтæ кæсы, æмæ адæймаг цы фæнды раст уа,
уæддæр ыл исчи мæпг хъуыддæгтæ куы æрæмыса, уæд
æй тæрхондонмæ ратдзысты, бабын æй кæндзысты? Цы
мæрддаджы зондахаст у уый?
Сослан цæмæй уыцы мæстаг хъуыдытæй фæиппæрд
уа, уый тыххæй стъолы асыккæй систа, абон фæскомцæ-
дисонты æмбырды цы доклад кæпдзæн, уый копспект.
Кæсып æй райдыдта, фæлæ уæддæр йæ сæрæй иæ куымд-
та уыцы уæззау хъуыды: «Цæй фæдыл æй хъуамæ рад-
топ тæрхоидоимæ?»
Венерæ æрбацыд кабинетмæ, æнкъард æмæ æнæдзур-
гæйæ æрбадт бандоиыл. Бирæ мæстытæ дзы ис ацы хатт.
Бæргæ йæ дзырд сæххæст кодта, æрбахуыдта Беслæны,
фæлæ та хъуыддаг йæ фыццаг уавæрæй фæфыддæр.
— Куыд у рынчып? — бафарста йæ Сослап.
—■ Дзæбæх у. Бафынæй... Куыд æдзынæг мæм кæсыс?
— Куынæ... Æрæджы дып пæ кæпы?
— Кæдæм?
— Хæчъатæм. Ныртæккæ ам уыд. Хонæг. Дæуæй аф-
тæ, уый та, дам, нын æфсин уыдзæн.
— Кæд ма йæм уыдтæн æфсин? Фæлæууæд! Кæд йæ
чъизи митæ мæ хардзæй кæнынмæ хъавы, уæд фæкæсæд
мæнмæ дæр! Æз ып кæйдæртау коммæгæс фос нæ уы-
дзыпæп!
343
— Уый та ма чи у?
— Чи фæнды уæд! Алкæмæи дæр ифтындзын чи ко-
мы, уыцы адæймаг бирæ уæлдай нæу æгомыг фосæй.
— Нæ дæ ’мбарыи.
— Зып бамбарæн нæу. Беслæпы Хæчъа сардыдта.
— Æмæ афтæ куы зæгъы, ныр, дам, æй къуырийы
бæрц мæ цæстæй дæр пæ федтоп.
— Цы? Æмæ йæ а фæстаг бопты æппыпдæр уæгъд
куыиæуал уадзы!
Веперæ æгæр смæсты. Сослан сфæнд кодта пыхас æн-
дæрырдæм аздахын.
— Хынцфарст хорз пæу, Веперæ, фæлæ уæм спъиртт
та цæуылнæ раз’ыпд?
— Беслæн дып нэе загъта, банызтоп æй, зæгъгæ?
— Нæ мæ уырны.
— Фæстæдæр æй базондзынæ.
— Æмæ ма уæд йæ зонын цы пайда у?
— Искуы дæм Дзæрæх куы ныффысса, иу авг ма
спъиртт рарвит, зæгъгæ, уæд ын-иу дзуапп ратт: «Кæд
дæм ыуазын цæуы, уæд дæ разы дукапийы арахъ бал-
хæп».
— Фæлæуу, фæлæуу! Æмæ колхозы сæрдар цы бар
дары рыпчыпдопы спъиртмæ?
— Цæуылиæ? Къухы куы æфта, уæд... Æз нозтæп ни-
цы æмбарын, фæлæ, дам, спъиртт арахъæй карздæр у,
стæй йыл æхца фидыи дæр пæ хъæуы.
* * *
Фæскомцæдисы организацийы секретарь æмæ дружи-
нæйы хисдæр Хату Сосланæп радзырдта æвирхъау дис-
саджы хабар.
Дысон, хъæугæрон, фæндаг кæм фæсаджил вæййы,
уым баййæфтой дыууæ сылгоймаджы. Чи уыдысты, уый
нæ базыдтой, æмæ уал сæм сæ цæст дардтой дæрддзæ-
фæй. Уыдон аныхæстæ кодтой, стæй зæхх къахын рай-
дыдтой, цыдæр дзы баныгæдтой. Рацæуынмæ куыд хъа-
выдысты, афтæ сыл дружинæ хæрхæмбæлд фесты.
Ам цы архайут, цы бамбæхстат, зæгъгæ, сæ куы ба-
фарстой, уæд уыдон загътой: «Ницы бамбæхстам, рын-
чыптæ нæм ис, дæсны ныи цыдæртæ бацамыдта, æмæ уы-
дон бакодтам». Дружинæ сыл нæ баууæндыд, зæхх ра-
къахтой, дзыппыдаргæ фанарты рухсмæ федтой: сау кар-
чы мард, цыппар гуылгоиды æмæ ма цавæрдæр æлхынцъ’
344
бызгъуыртæ. Дружинæйы фæндыд базонын, уыцы «хос-
гæпæг» чи у, уый, фæлæ устытæ не ’схъæр кодтой дæсны-
йьт ном. «Хосгæнджытимæ» фæстæмæ куы раздæхтысты,
уæд сып дæспыйы дæр сæ хæдзары баййæфтой. Уый
дзуæртты бардуагæи к’уывд фæцис æмæ пыр та хæйрæ-
джы фæсурыныл схæцыд. Хæдзары разыпд дыууæ сы-
вæллоны дзуарæй рынчынтæ. Дружинæ цас фæдзырдтой
бипоптæп, цæмæй сæ рыпчыиты сласой рыпчыпдопмæ,
фæлæ сæ уыдоп кой дæр пе суагътой.
Мардæрцыдау фæцис Сослан, Хату цы радзырдта,
уымæй. Рынчынтæ цы хæдзарæй уыдысты, уыцы бинонты
митæ йæм диссаг пæ фæкастысты. Нырма иуæй-иу та-
лынг адæм афтæ хъуыды кæныпц: дзуарниз дзуæрттæй
лæвæрд у, æмæ, йын дохтыры хос пицы æххуыс кæпы.
Диссаг нæу, хиитæ-кæлæптæ сæ кæй уырнынц, уый дæр.
Зæдтæн чи кувы, уый тæрсы хæйрæджытæ æмæ дæли-
моптæй дæр... Æбуалгъ æм фæкаст æрмæст а хъæуы дох-
тыры архайд. Куыд ныууагътой дæспыты æвджид дзуа-
рæй рынчыны?
Уыцы дыууæ сывæллоны ма кæд уæвгæ фервæзой,
уæддæр сæ цæсгæмттæ хæбуздзыхъхъытæй баззайдзыс-
ты. Куырм дæр бирæ бавæййы дзуарæй. Уыдон сæ цæр-
гæ-цæрæпбопты сæ цæсгæмттыл куы хæссой рынчындо-
пы кусджыты æнæмæтдзипады фæд, уæд сæм цы цæстæй
кæсдзæи Беслæн? Науæд куы бахъомыл уой, уæд цы
зæгъдзысты уыцы дыууæ сабийы сæ иыййарджытæн дæр
æмæ дохтыртæп дæр?
— Хату, мæпмæ диссаг уый кæсы... зæгъæм, рыпчыи-
доны сæргълæууæг æнæмæт адæймаг у, уæддæр æгас
коллективæй уыцы æдзæллагдзинад куыд ничи уыны? Сæ
бон мацы уæд, фæлæ сæ газетмæ иыффыссын дæр пичи
зопы?
Сослан Хатумæ дзырдта, фæлæ Венерæ бамбæрста,
пыхас уыйæрдæм у, уый. Æрбамæсты сæ ног хицауы уай-
дзæфтæм. «Цæмæн афтæ хъуыды кæпы? Иууылдæр æнæ-
мæт сты, пичи сæ ницы уыны, æрмæст йæхæдæг — иог
дохтыр — æрбацыд, алцыдæр раиртæста... æвæццæгæн
сæ йæхæдæг сараздзæн. Æмæ кæд æцæг афтæ у, уæд цы
бакæнынмæ хъавы иунæгæй?
— Раст пæ зæгъыс, дохтыр,— райдыдта Венерæ са-
быр æмæ æнкъардæй.— Махæй алчидæр уыдта не ’дзæл-
лагдзинæдтæ, газетмæ дæр пыффыста чидæр, фæлæ-иу
мæ фыд арæх дзырдта: «Суадон сæрæй сыгъдæг кæны»>
345
Ныр нæм фæзынд ног хицау, æмæ мын хатырæй фæуæд
æргом пыхас: автобусы æрбацыдмæ куынæуал æнхъæл-
мæкæсиккам, фæлæ неппæт дæр æмзæрдæйæ куы бав-
наликкам, саумаройы бæсты æцæг куыст куы райдаик-
кам, уæд хуыздæр нæ уаид? — дзырдта Венерæ, цыма
уый дæр Хатуимæ ныхас кæны, ахæм хуызы.
Сослан иыропг Венерæйæ хъуыста æрмæст иугай æл-
хыскъ пыхæстæ, фæлæ ахæм уæззау рæхуыст дæр зоны,.
уый æихъæл ыи нæ уыд. Фефсæрмы. Мæсты дæр сси. Ве-
перæмæ нæ, фæлæ йæхимæ. «Кæс-ма! Æцæг ахæм хуызы’
сты мæ митæ. Бустæ æмæ уайдзæфтæ... Æмæ уымæй цы
ис? Цы пайда у уый?»
Венерæ та, æвæццæгæн, сфæнд кодта йæ хъуыдытæ
иууылдæр ракалып. Дзæгъæлы оххытæ кæны ног хицау.
Ныр цы базыдта, уыдон нæ, фæлæ ма дзы ноджыдæр ис
бирæ аразинæгтæ. Нырма скъоладзаутæй дæр ис æнæ-
дзуарæфтыд. Иннæ хъæуты рынчындæтты кусджытæ
ахæм фæтк сæвæрдтой: хъæу сыхтыл адих кодтой, алы
сых дæр фæдзæхст у медикон кусджытæй иуæп. Уымæп
йæ бæриы лæвæрд быпаты искуы хæцгæ низ куы фæзы-
па, уæд хъуамæ хъусып кæпа рыпчыпдопмæ. Иæ сыхмæ
пог цæрæг куы æрбалидза, уæд æй хъуамæ амбулатори-
мæ сæрвита, цæмæй уым пæхи фепып кæпа. Æгъдау
æвæрд куыд у, афтæмæй скъолайы ахуыргæыджытæ дæр
хъуам’æ æппыпкъаддæр афæдз дыууæ хатты сæхи æвди-
сой дохтыртæм; рынчындоиы кусджытæ хъуамæ сæ цæст
дарой æхсæны хæлцы кусджытæм: колхозы хæринаггæп-
джытæм, дзулгæнджытæм. Ам ахæм уавæр нæй. Уый иæ,
фæлæ ма ацы уалдзæджы хъугдуцджытæп уколтæ дæр
ие скодтой бруцеллезы пыхмæ. Цæмæи афтæ у уый?'
Фыддæрагæн исчи кæны уыдæттæ, уый зæгъæн нæй. Уæ-
дæ ма цы? Чи зоны, кæмæпдæрты æнæмæтæй хуыздæр
у... Стæй ма дзы, æвæццæгæн, уый.дæр ис: адæймагæн
йæ архайд бирæ рæстæджы дæргъы куы пæ фæбæрæг кæ-
нынц, йæхи бар æй куы ныууадзынц, уæд йæхиуыл
æгæр фервæссы æмæ куыдфæндыйæ ауадзы йæ
куыст...
Цыма æнтæф бон адæймагыл уазал доп бакалдæуыд,
афтæ фæци Сослан Венерæйы ныхæстæй.
•— Гъемæ хорз,— загъта уый.— Мауал æнхъæлмæ
кæсæм автобусы æрбацыдмæ дæр.
Хату йæ сахатмæ æркаст æмæ фæцыбыр кодта Сосла-,
пы ныхас, æмбырдмæ пыи байрæджы уыдзæп, зæгъгæЛ
346
9
Сæумæрайсом. Фæззыгоп цъæх мнгъ хъæуыл пытъ-
гьæпæн, йæ лыстæг уазал цæссыг луары зæххыл.
Цæгатаг дымгæ гæзæмæ змæлын кæны бæлæсты хуы-
лыдз сыфтæрты æмæ сæ згъалы цъыф зæхмæ. Æнтъыс-
пæг у бон.
Колхозонтæ æмбырд кæиынц правленийы размæ. Чи
лæугæ, чи та каурæбын бадгæйæ æнхъæлмæ кæсынц ма-
шииæтæм. Сослан адæмы цурмæ куы ’рбахæццæ, уæд æм
фæдзырдæуыд:
— Дохтыр, дæ райсом хорз уæд! Кæд ма мæ хъуыды
кæныс: ацы хъæумæ фыццаг хатт куы цыдтæ, уæд иу ма-
шипæйы бадтыстæм.
Уæзласæн гом машинæ æрбахæццæ, æмæ колхозонтæ
æз фæраздæронæй хизын райдыдтой гуыффæмæ.
— Сылгоймæгты астæуæй бауадзут, лæгтæ куы
стут! — райхъуыст машипæйæ кæйдæр ныхас.
Сослан йæ къух радта йæ рагон зонгæмæ.
— Дæ райсом дæр хорз, фæлæ мын дæхи бæстоидæр
бацамоп!
— Георги мæ хон, дæ рын бахæрон, бæлвырддæр та-
иу мæ мæ хæдзары базон. Цæуинаг дæр дæм уыдтæп,
фæлæ æнæхъуыддагæй мæ цæсгом нæ бахъæцыд. Мæпæ
мæ ацы машинæйы бон дыууæ хатты хойы дымгæ æмæ,
зæгъын, уæд та рынчын куы фæуин, уæд мæ æфсои фæ-
уид демæ аныхас кæнынæн...
— Æмæ, Георги, уазал дымгæйы кой скодтай. Боп
дыууæ хатты цæуыны бæсты быдыры станы баззайын
хуыздæр нæ уаид?
— Бæргæ, мæ хæдзар, уый мах дæр æмбарæм, фæлæ
кæм? Ссæдз азы размæ, чысыл колхозтæ ма куы уыдыс-
тæм, уæд дзы иу колхоз сарæзта стан йæхицæп. Стæй
куы баиу стæм, уæд та дзы фылдæр бынат кæнын хъуы-
ди, фæлæ Дзæрæх азæй азмæ æргъæвта хъуыддаг, стæп
уалынмæ цæхгæр алыг кодта, машинæтæ, дам, пæм ис,
æмæ адæмы ласдзыстæм, стантæ ма пæ цæмæп хъæуы.
— Омæ уæм æгайтма машипæтæ ис, фæлæ афтæмæй
адæм нæ фæлмæцынц? — бафарста Сослан.
— Искуы ма нæ фæлмæцынц? Ахъуыды ма кæн дæ-
хæдæг... Ардыгæй горæтмæ цас ис, нæ быдырмæ дыууæ
хатты дарддæр у фæндаг. Горæтæй иæм автобус куынæ-
уал фæцæуы æвзæр фæпдаджы тыххæй, уæд пæм уæзла-
347
сæп «такситæ» фæцæуыиц. Фæлæ уæддæр брезентæй æм-
бæрзт вæййынц. Гом гуыффæйы лæугæйæ адæмы иу хатт
дæр куы аласиккой, уæд, æвæццæгæн, уыцы автостанцæ-
йы хицауы йæ куыстæй æмбойпы фелвасиккой. Знон æй
кæд дæхæдæг дæр бафиппайдтай, уазал райсом уыд, ха-.
лас сæвæрдта, абон та, мæнæ йæ уыныс, къæвда у, æмæ ••
афтæмæй гом машинæйы цу...
— Фæлæуу, æмæ ацы машинæтæн брезентæй æмбæр-
зæптæ скæпæп цæуыпнæ ис?
— Уый гæпæи дæр ис, дзургæ дæр кодтам, фæлæ хи-
цау æнæмæт куы вæййы, уæд, дам, йæ фыййауы дæр æпæ
пымæтæн фервиты. Æмæ хъæууоп адæм фидар сты
ахæмтæп, рувæпты, стæй æввахс рæттæм искуы-иухатт
ауайын диссаг пæу, фæлæ æрæгвæззæджы уазалты алы
боп чи фæразы, чи?
Правленинырдыгæй æрбацыд бригадир, скаст маши-
нæйы гуыффæмæ æмæ афарста:
— Иууылдæр сбадтыстут?
— Сбадтыстæм нæ, фæлæ слæууыдыстæм! — дзуапп
ын радта чидæр.
Шофыр Хату йæ машинæйы сæр сыгом кодта æмæ
цыдæртæ архайы. Сослаи æм æввахс бацыд:
— Дæ райсом хорз!
— А! А! Дохтыр! Быдырмæ цæуыс?
— Быдырмæ дæр хъæуы, фæлæ дæм быиат куы нæ
ис...
— Мæнæ мæ фарсмæ сбад!
— Æмæ бригадир та? — къахæгау бафарста Сослап.
— Уадз æмæ уый дæр иу хатт афæлвара, къæвда
æмæ дымгæ цы тæф кæнынц, уый.
Сослап æввахсдæр балæууыд бригадирмæ.
— Бахатыр кæн, бригадир ды дæ?
— О, æмæ цы?
— Абон къæвда æмæ уазал боп у. Адæмæп гом ма-
шииæйы цæугæйæ уыцы дард фæпдагыл тас у фæрыичы-
нæй...
— Æмæ алкæй йæ хæдзармæ ауадзæм? — йæ иыхас
ын аскъуыдта бригадир.
— Æз афтæ пæ зæгъып, фæлæ машипæ истæмæй куы
бамбæрзис, уæд хуыздæр нæ уаид?
— Æниу дзы алкæмæн «Победæ» куы радтаиккам...
1— Бахатыр кæп, дæхæдæг та кæм фæбадыс?
348
— Шофыры фарсмæ кабинæйы! — рахъæр кодта иу
лæг, м’ашинæйы гуыффæйы чн лæууыд, уыдонæн.
— Бахиз æмæ сбад! — бригадир фæдзырдта шо-
фырмæ.
— Фарн дæм бадзурæд, бригадир, фæлæ ма иу хатт
дæхæдæг дæр афæлвар кузовы сбадын. Табуафси! —
Хату ацамыдта машииæмæ, стæй чызджытæй айдагъ тæ-
нæг къаба кæуыл уыд, ахæммæ фæситт:
— Светæ! Рацу, мæнæ кабинæйы сбад!
Бригадир стæвд. Хъæрæй, йæ ныхас суанг правлени-
мæ куыд хъуыстаид, афтæ бауырдыг шофырмæ.
— Æнхъæлдæн, æмæ хынджылæг скъæрыс. Фæлæ
дыи ам дæ комсомолты æмбырд ыæу. Бахиз машипæмæ!
Хату цæхгæр фæзылд, азгъордта правленийы кæрт-
мæ. Чысыл фæстæдæр фездæхт уырдыгæй дзургæ-дзу-
рып:
— Ацы хæррæгъ йедтæмæ ма йын исты хъæуы! —
æмæ йе ’ккой цы брезент раскъæфта, уый сæппæрста ма-
шинæйы гуыффæмæ, йæхæдæг кабинæмæ бахызт.
Бригадир бартхъирæы кодта:
— Нæ, фæлæ цыма шофыры куыстæй сфæлмæцыд-
тæ?
— Нæ, зæххардыстæп, не ’сфæлмæцыдтæп. Фæлæ •
мæм диссаг кæсы: сымах цæмæ гæсгæ ыыццæхгæр стут,
ды дæр æмæ Дзæрæх дæр? Æз æфсæрмы фæкæыып, мæ-
хæдæг кабипæйы куы фæбадыы, адæм та гом кузовы уа-
залæй куы фæмæлыпц, уæд. Айфыццаг мыи мæнæуы гол-
джытæ æнæ брезент ласып куы пæ уагътат, уæд уып уæ-
лæ уыцы адæм голджытæй асламдæр сты? Цал хатты
уып загътои, автоипспекци мæ пæ уадзы адæмы лæугæйæ
ласын, æмæ мып фæйпæджы гæппæлтæ раттут бадæнтæ
саразынæп,— дзырдта Хату кабипæйы рудзыпгæй.
Иæ фæстæ бабырыд бригадир дæр, Сосланмæ ма пу
каст фæкодта, стæй дуар багуыпп ласта.
«Æххæст ма колхозы сæрдаримæ куы апыхас кæпип
ацы иу цыдæн,— ахъуыды кодта Сослан æмæ араст прав-
ленийырдæм.— Хату йæ машинæйæн брезепт кæй самал
кодта, уый хорз у, фæлæ цæмæн хъæуынц ахæм хивæнд
митæ? Колхозы сæрдар алы шофырæп дæр ахæм мадзал
йæхæдæг куы скæна, уæд хуыздæр уыдзæп».
Правленийы агъуысты къæлидорæй бахызт, бирæ
адæм кæм уыд, ахæм стыр уатмæ.
— Бахатыр кæ, псты æмбырд уæм нс? — афарста,
349
æввахсдæр æм чи лæууыд, ахæм ацæргæ лæджы.
— Æмбырд дзы нæй, дæ" рын бахæрон, уазæг, алчи-
дæр нæ йæхи хъуыддаджы фæдыл æрбацыд. Мæнæ мæ-
хицæп дæр пырма мæ фаропы куысты мызд æххæстæй пæ
бафыстоп. Гъе, фæлæ уæртæ дыккаг уаты бады дуаргæс,
иикæйы уадзы мидæмæ, сæрдармæ, æмæ йæм ам æи-
хъæлмæ кæсæм нæ рацыдмæ.
Зæроид лæг мæстджынæй дзырдта уыцы иыхæстæ,
фæлæ, æвæццæгæн, йæ зæрдæ фехсайдта, уазæг æй дзæ-
бæх кæй нæ бамбæрста, æмæ та загъта:
— йæ секретарæй дып зæгъып, уазæг. Æниу уый
дæр дуаргæс у, уæдæ æндæр цæмæн хъæуы?
Сослаи ныронг нæма зыдта, иуæй-иу колхозы сæрдар-
тæн секретартæ вæййы, уый, æмæ ницуал сдзырдта зæ-
ронд лæгмæ. Фæлæ та уый йæхæдæг фæраздæр:
— Кæд æхсæпы хъуыддаджы фæдыл æрбацыдтæ, уа-
зæг, уæд махмæ ма кæс... йæ дуаргæс дæр дæ хуызæт-
тæм афтæ хъæбатыр пæу...
* * *
— Бахатыр кæ, пæма дæ зонып! — фæраздæр Дзæ-
рæх, цалыимæ Сослан йæхи бацамыдта, уæдмæ.
— Дохтыр, рынчыпдоны хицау...
— Гъе уый ды дæ? Ног хицау?! — днсгæпæджы фарст
бакодта Дзæрæх æмæ лыстæгдæр бакаст Сосланмæ.—
Цыма дыл кæмдæр фембæлдтæи...
— Горæты арæх вæййын,— дзуапп радта Сослан,
фæлæ йæхимидæг ахъуыды кодта: «Цымæ мæ æцæг нал
базыдта?»
— Цымæ, кæм уыдаид? — загъта та Дзæрæх, æмæ
цыма арф хъуыдыты аныгъуылд, афтæ йæ рахиз къухы
уырзтæп йæ ных æууæрдын райдыдта. Сосланмæ та аф-
тæ фæкаст: «Къахгæ мæ кæиы, ома, бауæнддзæн пæ
фыццаг сæмбæлды кой скæиын?» Æмæ йæ фергом кодта:
— Айфыццаг автобусты стапцæйы...
Сæрдарæн йе ’рфгуытæ кæрæдзимæ сæхи баивæзтой,
се ’хсæн фæзыид арф æицъылд. Куыд фæстæмæ йе ’нгас
уыцы иухуызоыæй баззад йæ цæсгомыл, йæ къæлæтджып
фæлмæи бапдопыл фæстæмæ апцой кодта æмæ уазал
хъæлæсæй загъта:
. — Хъусыи дæм, дохтыр!
, Сослан дзырдта, æнцон аиуварсгæнæн чи у, уыцы
стыр къуылымпыдзппæдты тыххæй. Зпоп Хатуимæ азыл-
350
дис, фермæйы æмæ быдыры чи кусы, уыцы колхозоптыл.
Цыппарыссæдз адæймаджы бæрц ис æхсыры фермæйы.
Уыдопæн æмбæлы медпункт саразыи дæр, фæлæ сæм
æгæр-мæгуыр аптечкæ дæр пæй. Фермæтæн сæ хæдцур —
хъæд, фæлæ къæвда æмæ уазал бопты арт цæмæй скæ-
цой, уый сæм нæй. Сæ æмдзæрæны толæй æмбæрзт сæр
рапæй-рæтты дымгæ растыгъта, къæвдайы доп сыл лæ-
дæрсы царæй. Бынтон заууат ран та сты, дæрдтаг быды-
ры æхсæвæддæйыл чи баззайы, уыдон. Бирæ пæ, фæлæ
сын хуыссæнгарзæп сæ бригадиртæ хъæмп дæр не сма-
дзал кодтой æмæ хуыссынц иартхоры хъæллæгътыл. Си-
хор кæнæ æхсæвæрыл куы бакæсай, уæд сæ алчидæр, йæ
хæдзарæй цы хус къæбæр рахæссы, уый æууилы. Быдыр-
мæ кæй ласынц, кусынмæ, уыдонæи сæ машинæтæ æм-
бæрзт куы уаиккой, уæд хуыздæр уаид, кæныод колхо-
зонтæй бирæ, уæлдайдæр та сылгоймæгтæ, рог дарæсы
ацæуынц, æмæ афтæмæй куы фæрынчынтæ уой, уымæй
тас у...
Дзæрæх æнæдзургæйæ хъуыста дохтыры ыыхæсгæм’
æмæ, йæ цæстытæ нал иста йæ акомкоммæ къулыл
ауыгъд Сталины стыр къамæй. Йæ хæд раз бадтис Сос-
лан, фæлæ Дзæрæх уымæ иуиæг хатт дæр нæ бакаст.
Дохтыр йæ ныхас куы фæцис, уæд Дзæрæх йæ- армы-
тъæпæп йæ ныхыл сæвæрдта æмæ бафарста:
— Фæдæ ныхас?
— О.
— Дохтыры куыст рагæй кæныс?
— Дыууæ азы.
— Æмæ аипп ма уæд... рынчыпты чи фæдзæбæх кæ-
ны, ахæм дохтыр дæ æви æпæуи исты?
— Нæ зонын, цы хоныс «æнæуи исты»?
— Куыд фехъуыстон, афтæмæй мединститут каст чи
фæвæййы, уыдопæй низтæ дзæбæх кæнынмæ чи нæ фæ-
арæхсы, уый, æнхъæлдæн, санитарон дохтыр скæнынц...
Мæпæ лыстæг хъуыддæгтæм чи фæкæсы: цæвиттоп, хæ-
ринаггæнæгæн йæ раздарæн æхсад у æви нæ, скъоладзау-
тæй искæмæн йæ хъустæ чъизи сты æви нæ, ахæмтæм йæ
цæст чи дары, ды, æвæццæгæн, ахæм дохтыр дæ?
«Цæмæн æй хъæуынц уыдæттæ? — ахъуыды кодта
Сослан.— Мæн бафхæрынмæ хъавы? Æмæ йæ уый дæр
цæмæн хъæуы? Æдде адæм уымæ æнхъæлмæ кæсынц,
уый та ам йæ маст исыныл сбæндæн».
— Кæй рапымадтап, уыдон дæр льтстæг хъуыддæгтæ
351
не сты. Кæд мын мæкуысты бынат нæма зоныс,-уæд дын
æй зæгъын: æз дæн уæ хъæуы рынчындоны хицау, йæ
сæйраг дохтыр.
Дзæрæх йæ къух райста йæ пыхæй.
— Цæвиттон, ды дæ нæ рыичындонæн йæ хицау, йæ
сæпраг дохтыр. Беслæн та хуымæтæджы дохтыр?
— Дохтыртæй «хуымæтæджы» пичи вæййы...
— Уæллæ-гъи, хорз дын æитысы! Ахæм темпытæй иу-
фопдз азмæ мипистрæй агæпп ласдзынæ...
Сослан мæсты кæныи байдыдта. Цæмæ гæсгæ йæм
ахæм схъæл ныхæстæ кæпы сæрдар?
-— Бахатыр мын кæ, сæрдар, æз дæм хъуыддаджы
фæдыл æрбацыдтæн, æмæ ууыл куы апыхас кæпиккам,
уæд хуыздæр уаид,— ныронг куыд дзырдта, уымæй чы-
сыл тызмæгдæрæй загъта Сослан.
— Гъемæ хорз. Хъуыддаджы тыххæй дæр дып зæгъ-
дзыпæн... Ды, æвæццæгæн, æнхъæлдтай, цыма дун-дуне-
йы иог цыдæртæ раиртæстай... Фæлæ ды цы рапымад-
тай, уыдонæй мæпæн иу мисхалы бæрц дæр æнæзынд
нæу.
— Уый та поджы хуыздæр!..
— Хуыздæр мын цы у, уый мæхæдæг зопын... Цал
азы дыл цæуы?
— Авд æмæ ссæдз. Фæлæ Дæ уый та цæмæн хъæуы?
— Ницæмæн мæ хъæуы... Æрмæст дын уый зæгъинаг
дæн, æмæ ды куы нæма райгуырдтæ, уæд дæр æз колхозы
сæрдар уыдтæп. Ды та мын кусын амоныс...
Дзæрæх сыстад, ракъахдзæф кодта къæсæрмæ.
— Фестæм ныхасгонд! — загъта уый, стæй адзырдта
йæ секретармæ.— Æрбауадз адæмы, кæд ма дзы исчи
ис, уæд!
Сослан дæр сыстад, фæлæ цæуыпвæпд пæма кодта.
— Дæ разы дын цы хъуыддæгтæ æрæвæрдтон, уыдон
тыххæй мыи сæ иуæн дæр дзуапп пæ радтай, æмбал сæр-
дар!
— Дзуапп æз фæдæттын, кæдæм æмæ кæмæн æмбæ-
лы, уыдоиæп. Дæуæн дзуапп дæттыиы сæр та мæ хъæу-
гæ иицæмæн кæны. Æз дæ нæ домын дзуапп дæ куысты
тыххæй, æмæ ды дæр дæ бынат зои...
Уатмæ æрбахызтысты цыппар колхозоны. Уыдонæй
Сослаи зыдта æрмæст иуы — æрдæбоп уыпджы кæимæ
ф^мбæлд, уыцьт звеповод Георгийьт. Кæд сæрдар уьтдо-
352
нæй уæддæр фефсæрмы уаид,^зæгъгæ, ма Сослан иу хатт
бафæлвæрдта:
— Мæхицæи дæ ницы агурын, сæрдар... Нæ дыууæ
дæр иу адæмы хъысмæтыл дзурæм. Нырæй фæстæмæ
дæр нæ иумæ кусын хъæудзæн...
— Мæн демæ ницы дзырдтаг ис... Цал хатты дып
загътон: ницы хъуыддаг дæ ис колхозы куыстмæ æмæ
уæлдай ныхас мауал кæ!
— Колхозоитæн се ’иæпиздзипад хъахъхъæнып мæ
хæс у.
— Гъемæ хъахъхъæн, чи дæ пæ уадзы?
— Ды!
— Æихъæлдæи, лæппу, къулбадæг ныхæстæм æмхиц
;дæ!.. Цæугæ уæдæ дæ куыстмæ, мæн дзæнгæда цæгъдын-
мæ не ’вдæлы.
— Хисдæрæн кæд афтæ зæгъын аив нæу, уæддæр та
дыи дыккаг хатт зæгъыи: уæздапдзинадæй дæм мисхалы
бæрц дæр пæй, сæрдар. -
Сослан рацыд. Дзæрæх йæ фæстæ исдугмæ джихæй
баззад, стæй фæзылд колхозоптæм.
— Нæ йæм кæсут?!
Дзуапп ын ничи радта. Уæвгæ уынгæ та куыд пæ фæ-
кодтой! Фæлæ цы федтой æмæ цы фехъуыстой, уый сæм
мæстаг пæ фæкаст, æхсызгон сып уыд. Дзæрæх дзуапп-
æнхъæл куы ныхъхъус, уæд сæ сæртæ дæлæмæ æруагъ-
той, сæ цæстæнгас зæхмæ сарæзтой. Æрмæст Георги
комкоммæ бакаст сæрдармæ:
— Мæнмæ гæсгæ, Дзæрæх, дохтыры дзæгъæлы баф-
хæрдтай. Иæхи цур дæр хъавыдтæн мæ ныхас баппарыи-
мæ, фæлæ мæм аив нæ фæкаст. Уый мацы хъуыддагуæд,
фæлæ æз нæхи колхозы кусæг дæн. Куы дæ бафæрсин,
дохтыр цæй фæдыл дзырдта, уыдоиæй, цымæ, уæд мæ-
нæп та цы зæгъис?
Дзæрæх фырмæстæй ссыгъд. Исдугмæ дзуапмæ дæр
нал сарæхст, стæй уæд хъавгæ дзырдтæй райдыдта:
— Дæуæн та уый зæгъип: дæ кой дæ хæдзары къæ-
сæрæй кæрты кулдуармæ дæр нæ хъуыст. Ныр дæ мах
помдзыд звеновод скодтам, æмæ дæ æгас Ирыстон дæр
базыдтой. Фæлæ дын, æвæццæгæн, бæсты ницы цæуы!
Уыцы уæззау æфхæрæн ныхæстæм Георги æндæрхуы-
гон дæр нæ фæцис. Ныронг дæр куыд нæ зыдта йæ сæр-
дары, фæлæ йæм ацы хатт уый фæкаст уярлдац иица>
йагдæр.
23 Рæствæндаг
353
— Уæ, худæг фæуай, кæд куыд æнæрхъуыды ныхæс-'
тæ кæныс! Уæдæ махмæ та афтæ кæсы, æмæ дын мæ хуьь
зæттæ куы ыæ уаиккой, уæд иу бон дæр нæ уаис сæрдар...г
Фæлæ, æвæццæгæн, нæ фыдæлты пыхæстæ раст стьп’
адæймаг кæй сæрыл бада, уый йæм нал фæзыны, æмæ
æрмæст йæхи йедтæмæ пикæйуал фæуыны. Гъемæ хор-
зæй баззай дæ бæрзонддзинадимæ!
Уыйадыл Георги рацыд Дзæрæхы кабинетæй.
* * *
Раст загъта Дзæрæх: рагæй кусы колхозы. Иуæндæс
æмæ ссæдзæм азы Тæгæрджыны зæрдиагдæр кусджытæи
сæ раззагдæртæй уыд. Дыууæ азы фæцис бригадир,
стæй йæ арвыстой курсытæм. УырдЫгæй сæ хъæумæ куы
’рбаздæхт, уæд æй сæвзæрстой сæрдар, ,æмæ уæдæй ныр-
мæ нал фæцух ис уыцы бынатæй.
Куыдфæстæмæ йæхиуыл æгæр фервæссыд, афтæ йæм
каст, цыма æгас хъæубæсты уый йедтæмæ пикæй бон у
сæрдар уæвын. Колхозонты нæ, фæлæ йæ правленийы
уæнгты æмæ парторджы дæр ницæмæуал дардта.
Партийы ссæдзæм съездæй фæстæмæ чысыл цыдæртæ
бамбæрста, йæхиуыл фæхæцыд, мæсты кæмæ кодт’а, уы-'
донæн арæх нал дзырдта, æз дын дæ бынат ссарын кæн-
дзынæн, зæгъгæ. Фæлæ уæддæр Сталины къам йæ каби-
неты’къулæй райсын йæ цæст нæма уарзта.
Афæстаг мæйты бафиппайдта: колхозонтæ йæм уæп-
донæй дзурыиц, домынц, йæ хивæпд миты тыххæй йын^
æргом фæзæгъынц, фæлæ уый та, хæлæг æм чи кæны, уы-
доны ардыдæй æнхъæл уыд.
Бирæ фæрахъуыды-бахъуыды кодта сæрдар: «Ног
дохтыр нырма.цалдæр боны йедтæмæ нæй ам. Уæд æй чи
цæуыл домы? Цæмæн тъыссы йæхи колхозы хъуыддæг-
ты? Иуæй-иутæ искæй цæстмæ сæхи мæтгæпаг скæнынц,
адæмы сæрыл дзурынц, фæлæ сæ мидзæрдæйы та арда-
уын æмæ змæптынмæ у сæ хъавд. Хъуамæ афтæ уа ацы
къæбæда дæр. Æркæсын æм хъæуы. Иæхимæ дæр æмæ
йæ уидæгтæм дæр...»
Дзæрæхæи йæ цуры цы æртæ колхозоны уыд, уыдо-
нæн райсоммæ ныфс бавæрдта, федде сæ кодта, стæй
дуар фæсте сæхгæдта, телефоны хæтæл систа æмæ ног
дохтыры «уидæгтæ» ссарыны фæдыл ныхас райдыдта
райопимæ,
354
* * *
Сослан мæстджынæй фæцæйцыд рынчындонмæ. Кæд
Дзæрæх йæ цуры пал уыд, уæддæр ма йæ мидзæрды цы-
ма уыимæ иыхас кодта, афтæ йæм каст. Колхозы сæрдар
ын æгæр гуымиры пыхæстæ кæй загъта, уый дæр дзы
айрох, хъуыды ма кодта æрмæст иу уавæрыл: æхсыры
фермæйы цы æдзæллагдзииад ис, уый цæмæй мауал уа,
уый тыххæй сæм барвитыи хъæуы æрмæст иунæг кусæг.
Амонæг сын уæд, уый йедтæмæ фермæйы кусджытæ сæ-
хæдæг бакæидзысты цыдæриддæр. Быдырмæ адæм цы
машинæтæ ласынц, уыдонæн фæйнæ брезенты раттын пи-
цы диссаг у, колхозы къæбицы бирæ ис ахæм брезенттæ.
Быдыры æхсæвиуат чи кæны, уыдонæн фæйнæ дыууæ зæ-
ронд голладжы ратт гобæттæы, хъæмпæй сæ байдзаг кæ-
пæнт æмæ сын æнцондæр уа. Уым дæр зынæй цы ис?
Хъарм хæрииаг кæнын дæр стыр хъуыддаг нæу. Сæрдар
афтæ зæгъы, колхозонтæ, дам, сæхæдæг нал бакуымд-
той. Уый æцæг’ афтæ уыд. Фарон сын цæттæ кодтой
хъарм хæринаг. Разы уыдысты уымæй, фæлæ сыл азы
кæроп уый бæрц бапымадтой æхсæны хæлцмæ, æмæ дзы
алкæуыл дæр дыгай гуыбынтæ куы уыдаид, уæддæр уый-
ас нæ бахордтаиккой. Къорд чидæртæ дзы сæ фæллой-
боптæп иицуал райстой, иуæй-иутæ та ма сæхаёдæг хæс-
джып фесты.
Æмбаргæ сæрдар, адæмы хъысмæтыл чи тыхсы, уый
хъуамæ сбæлвырд кодтаид, уæлдай чи баиымадта, уыцы
æдзæсгом кусджыты æмæ сæ бафхæрдтаид. Фæлæ...
Сосланы зæрдыл æрбалæууыд, Венерæ йын иттæг зы-
иæй цы дзуапп радта, уый: «Æвæццæгæн кæмæдæрты
æпæмæт уæвын æнцондæр кæсы». Æмæ кæд ам дæр аф-
тæ у? Рынчындоныл йæ бар цæуы, æмæ уым архайдзæн,
цы йæ бон уа, уый. Фæлæ йæ архайд колхозимæ баст у.
Æмæ афтæмæй куыд куыстæуыдзæи ахæм сæрдаримæ?..
10
Дзæрæх телефонæй Сослаиы тыххæй куы ницы ба-
зыдта, уæд йæхæдæг ацыд районмæ. Куыд сбæрæг кодта,
афтæмæй Сосланæи йæ фыд у^рагоп партиои, мидхæсты
заманы партизан, ныртæккæ дæр ма разамонæг у горæ-
ты иу стыр куыстуатæн.
355
Районы æнæниздзинады хайадмæ ныццыд Беслæн
дæр. Знон æм нæ хæдзары балæууыд Дзæрæх, æмæ цас
фæныхас кодтой уыцы «къæбæда» æмæ «карьерист» Сос-
лапы тыххæй!
Беслæн балæвæрдта курдиат, рынчыидоиы куыстæй
быытондæр ацæуыны тыххæй. «Цы хабар у?»— зæгъгæ,
йæ куы бафарстой, уæд сын радзырдта: Сослан рынчып-
доиы дзæбæх æгъдау æрæвæрдта; адæмы æнæниздзина-
дыл дæр тыиг тыхсы. Уыдæттæй хъæстаг нæу. Фæлæ йæм
иу диссаджы миниуæг ис: цы йæ бон у, уымæй архайы
Беслæны фесафыныл, суанг ма йыл алы æрмæг дæр æм-
бырд кæны, цæмæй тæрхопдонмæ лæвæрд æрцæуа.
Хайады хицау бахудти Беслæны ныхæстæм, йе ’стъо-
лы асыккæй систа къонверт, уырдыгæй раласта къаннæг
фыстæг æмæ йæм æркаст.
— Æрмæг нæ, фæлæ ма дыл махмæ дæр фыссы. Гъа-
ма, бакæс мæнæ уыцы гæххæтт.
— Нæ... Бахатыр кæ, искæй писмо кæсып аив иæу...
Фæлæ æгайтма дæхæдæг дæр зæгъыс, мæ ныхæстæ раст
кæй сты, уый,—дзуапп радта Беслæп, фыстæгмæ йæкъух
иæ бадаргъ кодта, афтæмæй.
— Писмо мæпмæ у æмæ мæхи бар’у, кæмæ йæ дæт-
тыи, уый. Бакæс æй!
«...Хъуыддæгтæ ноджы хуыздæр ацæуиккой, иу стыр
къуылымпыдзинад ма куы пæ хъыгдарид, уæд. Беслæи
цæмæдæр гæсгæ афтæ ’пхъæлы, цыма йæ æз фесафынмæ
хъавын, йæ ныхмæ цавæрдæр æрмæг дæр æмбырд кæ-
иын, æмæ афтæмæйкуыстмæ йæ зæрдæ нал райы. Мæ-
нæн та зын у æиæ уый. Иунæгæй не ’ххæссын рынчыи-
тыл, стæй мæм уый дæспыйад дæр нæй. Рыпчынтæй исчи
тыпг куы фæтыхсы, уæд уый фæагурынц. Æмæ уæвгæ
дæр хъуамæ афтæ уа. Æвæццæгæн, æм хæццæ кæпы кæй-
дæр æвзаг.
Нæ коллектив иу адæймагæй фæстæмæ (кæмæй зæ-
гъып, уый æмбарут) ахæм куыстхъом у, æмæ ма Беслæп
дæр немæ куы уаид, уæд хох дæр афæлдахиккам. Мæхæ-
дæг афæлвæрдтон йемæ сабырæй дзурыпыл, зæгъып, кæд
кæрæдзийы бамбариккам, фæлæ мардæрцыд уый у, æмæ
мæм пыхасмæ пикуы æрлæууы. Æпхъæлдæн æмæ уæм
цæуинаг у. Кæннод та йæм уæхæдæг фæсидут. Иæ фыц-
цаг быпаты æвæрд куы æрцæуид, уæд та мып æхсызгон-
да^р уаид. Æцæг, комкоммæ йæ зæгъын, администрато-
рæп æгæр фæлмæизæрдæ адæймаг у, æмæ уымæй пайда
356
кæнынц иуæй-иутæ... Цыбырныхасæй, ууыл дæр ахъуыды
кæнут...»
Беслæн бакаст фыстæг, балæвæрдта йæ хицаумæ, иу-
цъусдуг аджих, стæй уæд йе 'уæхсчытæ базмæлын кодта.
— Диссæгтæ! Ницыуал æмбарын æз!..
— Дывзагон адæмтæй дæхи иуварс дар, æмæ йæ уæд
бамбардзынæ,— загъта хайады хицау, фæлæ Беслæн куы
пицы сдзырдта, уæд фергомдæр кодта йæ хъуыды.— Уæ
коллективы æхсæн чъизидзæсгом адæймаг кæй ис, уый
раиртæста нæ ревизор.
Беслæн сыстад, иуцъусдуг йæ мидбынаты лæугæйæ
баззад, стæй сындæггай разылд, уæззау къахдзæфтæй
рацыд хицауы кабинетæй. Иæ хъуыдытæ сæмхæццæ сты.
Иæ зæрдыл æрбалæууыд, дысон æм Дзæрæх оæхимæ
куыд æрбамидæг и, уый. «Нæ, фæлæ цæй фæдыл уыд йæ
цыд?.. Хъаст кодта уыцьт «къæбæда» Сосланæй. Колхо-
зонты цур, дам, мын уыйбæрц æвзæр ныхæстæ загъта,
æмæ сæ иу хæрæг уаргъæн ыæ афæраздзæн... Цы нæ æм-
бисонд фендæуыдзæн царды! «Тæгæрджыпы паддзах»
куы хонынц ДзæрæхьГ бирæ чидæртæ, уæд æххуысæн-
хъæл йæ хъаст мæнмæ цæмæ ’рхаста?..»
Бæрæг уыд йæ фæпдаг Беслæпæн — æнæниздзипады
хайадæй автобусты лæууæнмæ, стæй — Тæгæрджынмæ
машинæйы. Зопгæ дæр æй нæ бакодта, стаицæйæ Тæгæр-
джынырдæм бирæ кæй адарддæр, уый. Иу ран йæ хъус-
тыл æвастауад машииæйы уаст, цæхгæр фæзылд фæн-
даджы былмæ. Уæзласæи йæ фæрсты фæсыффытт кодта.
Шофыр кабинæйæ йæ сæр радардта æмæ «Къуырма ба-
дæ, сигнал нæ хъусыс?»— ахæм цыдæртæ зæгъынмæ
хъавыд, фæлæ зæронд лæг у, уый куы федта, уæд æм
иицуал сдзырдта.
Беслæп æрмæст пыр бафиппайдта, автобусты стаицæ
фæсте кæй баззад, уый, фæлæ нал раздæхт. Машииæ мæ
кæм баййафа, уым æй æруромдзыпæп, зæгъгæ, араст
фистæгæй.
Уыд фæззыгоп ирд боп. Хур пыгуылæны хæхты къа-
хырæй худы фæстæмæ бæрзæидтæм. Хъазыбегæй Джи-
марайы хохы ’хсæи лæгъз цъити тæмгсптæ калы, йæ дæ-
ле фæныкхуыз къæдзæхты цыргъ цъуппытæ хæрдмæ сæ-
хи ивазынц: нæудзар фæтæптæн сæ хил фæбур; æппæты
быиæй хъæд йæ дæрдджын фæлыст æркалын æввоигæй
фæлгæсы быдыртыл.
Беслæнмæ нæ зынынц уыдæттæ. Уæпгмардæй цæуы
357
размæ, уыны йæ къæхтæ æмæ йæ лæдзæджы бырынкъ.
Куыдфæстæмæ йæ хъуыдытæ рахызтысты Сосланмæ.
Диссаджы адæймаг у, æвæдза. Кæд æцæг карьерист у,
уæд йæ фыццаг фембæлдæй зпаг йæхи цæмæп фестын
кодта Дзæрæхæи? Нæ, Дзæрæхы бон бирæ у: райкомы
плепумы уæпг, рагоп помдзыд кусæг, колхозы сæрдар.
Куыд æм бауæндыд? Карьерист æмæ козбау иу мады цот
сты, амæ та былдауæп мийæ æппыпдæр пицы ис.
Беслæпы цæстыты раз февзæрд Сослап, суанг сæ
фыццаг фембæлдæй сæ фæстаг загъды онг. «Уæвгæ фыс-
гæ дæр раст кæны... Æгæр стæмæй йæм иунæг ныхас дæр
нывыл не скодтон, хъусгæ дæр нæ...»
Сосæвæпдагыл машипæтæ дыууæрдæм кæныиц. Бес-
лæнæй ферох автобус æмæ цæуы иувæрсты, фæстæмæ нæ
фæкæсы, афтæмæй. Æппынфæстаг йæ цард райдаюæнæй
нырмæ йæ зæрдыл æрлæууыд æмæ йæм фæкаст хæххон
æхсæлыйы хуызæн: зæххыл нытътъæпæн, фæззæг бæгъ-
нæг нæ кæны, уалдзæг йæ дарæс нæ ивы, уыцы иухуызоп
фæлурс цъæхæй лæууы сæрд дæр æмæ зымæг дæр. Фæлæ
кæй цæмæн хъæуы? Хъæдæрмæгæн нæ бæззы, артагæн
йæ фыдæбоны аргъ иæу. Йæ цæрæнбонты иунæг хатт_бæ-
лæсты нæ, фæлæ хæмпæлгæрдæджы сæрты дæр никуы
ракæсы...
Суаиг Тæгæрджынмæ бахæццæ Беслæн фистæгæй.
Иæ уоæн бафæдзæхста: «Мыййаг ма уыцы Хæчъа куы
æрбацæуа, уæд ын-иу «ам нæй» зæгъ, ма йæ æрба-
уадз!»— æмæ уаты дуар йæхиуыл сæхгæдта.
11
Абои райсомæй пырмæ Елберд зилы Хæчъайы агурæг
æмæ йыл нæма фæхæст. Колхозы правленимæ кæй ба-
цыд ,уый йын дзырдæуыд æмæ та ныр дæр ам, æхсæнвæ-
зььцæхæрадоны, къутæрты аууон æнхъæлмæ кæсы йæ
хæлармæ. Мæсты йæм у: «Хуыцау адæмæн цы миниу-
джытæ байуæрста, уыдоиæй йæ фæцис æрмæст давын
æмæ хахуыр, æмæ уыдон дæр рæстмæ нæ зоны...»
Хæчъа колхозы правленийæ рацыд æпкъард, мæст-
хуызæй. Асинтæй уынгмæ куы æрхызт, уæд йæ мидбына-
ты æрлæууыд, цыма кæцырдæм ацæуа, уый нал зоны,
уцйау. Елберды æхситмæ фестъæлфьтд, стæй фæраст цæ-
хæрадоимæ.
358
— Раггуырсæн Дын нал ис Дзæрæхы дæлфæдджийæ,
æви цы мæрддаг дæ! — сбустæ йыл кодта Елберд. -
— Ныууадз! Мæ хъалæй йæм цæуын?
— Исты æвзæр хабар ис?
Хорзæй ницы радзырдта Хæчъа. Знон сæ хъæуы ду-
канимæ бацыдысты дыууæ чызджы æмæ иу лæппу. Цы-
ма чьшдздзоп чызджы фæлыст æлхæнынц, афтæ райстой,
адæймагæы къахæй къухмæ цы хъæуы, уый. Уæйгæнæг,
Хæчъайы хо, æхца куы банымадта, æрмæст^ гъе уæд
схъæр кодтой сæхи. Уыдон уыдысты фæскомцæдисæй æр-
выст, уæйгæнджыты куыст сбæрæг кæиынмæ. Алы дзау-
майæн дæр æркуырдтой йæ аргъ, оæхæдæг нымайын бай-
дыдтой. Хæчъайы хо райсынмæ хъавыд дзаумайы æцæг
аргъæй бирæ фылдæр. Фæсидтысты ма æвдисæнтæм дæр,
акт скодтой æмæ уæйгæнæг нæ бакуымдта, фæлæ уым цы
колхозонтæ уыд, уыдон дзы цалдæрæй сæ къухтæ бафыс-
той. Хо фæфæдис Хæчъамæ, уый та Дзæрæхмæ, цæмæй
акт ма бауадза районмæ арвитын.
Дзæрæхы ацы хатт ахæм хъуыддæгтæ нал æндæвтой,
йæхи сагъæстæ фылдæр’ уыдысты, фæлæ уæддæр ба-
дзырдта хъæусоветы сæрдармæ. Уый иæма фехъуыста
хабар. Хæчъайы зæрдæ бамæгуыр. Бамбæрста, фæсивæд
сæхæдæг ахæццæ кæнынмæ кæй хъавынц хъуыддаг, уый.
Æмæ афтæ куы уа, уæд ма дзы Дзæрæхы бон дæр цы у?
— Цыбырныхасæй, дæ фæстаг мæсыг йæхæдæг фæ-
кæлæццаг и? — бахудт Елберд.
— Æмæ дын уый дæр æхсызгон у?
— Нæу! Дзæрæхы бæсты, æцæг коммунист чи у, ахæ-
мы куы сæвæрой сæрдар, уæд мын фыддæр уыдзæн.
Хæчъайы нал фæндыд уыцы хъуыддагыл дзурын.
— Дæхимæ та цы ног хабæрттæ ис?
— Хорзæй ницы. Фæстаг сводкæ куыд хъусын кæны,
афтæмæй знаджы рæхыс æнгом1æй-æпгомдæр тыхсы иæ
алыварс...
— Хæрæг сфысса! Уæддæр ма йæм хъазын цæуы...
— Нæ, нæ, æцæг дын зæгъын. Дружины командиртæ
ног уынаффæ бакодтой: хъæуы фæсивæдæй кусгæ чи нæ
кæны, уыдоныл список сарæзтой, сæ тæккæ сæрæй æз
дæп.
— Хицæн колхоз уæ аразынц?
— Базыдтай йæ! Фæскомцæдисонты æмбырды никуы
вæййыс?
— Цы ми дзы кæнын?
359
— Кæд-иу исты базолиС...
— Цы та базыдтай?
— Сæ дружипы ныронг дæс æмæ ссæдз лæджы уыд,
ныр æй фæфылдæр кодтой. Æмæ дæ ног хицау æмбырды
куыд загъта, уый зоныс? Кусгæ, дам, чи нæ кæны, уыдоп
æнæуаг митæм æмæ давынмæ дæр тыпгдæр æвдæлы; уы-
дон, дам, гуырысхойаг сты æмæ хъуамæ хыгъды уой. Аф-
тæ, мæ лымæилæггаг, гъе! Æз уал сындæггай хъуыды
кæнын райдыдтои мæ рæтæнæгъдтæ пæузæххытæм сара-
зыныл.
— Ды! Казахстанмæ? — ныддис кодта Хæчъа.
— Куыд нæ стæй! Дружииæтæ æмæ Сослаптæ кæм
нæма сты, ахæм ранмæ.
Хæчъа фенкъард.
— Æмæ ды иупæг дæхæдæг дæ æмæ дын цы у, фæлæ
æз нæ зонын...
— Уæдæмæ бадилаты зарæг иыццæлхъ ласæм: «Гъей,
гъей, ам нын цæрæн бæстæ куынæуал у, уæдæ. Цом, æмæ
фæлидзæм...»— Елберд сабыр хъæлæсæй базарыд. Хæ-
чъа йæм ахæм цæстæй бакаст, æмæ йын Елберд ацы иу-
нæг хатт фæтæригъæд кодта.
— Мæ хæлар, æз дæр мæ хъалæй нæ зарын. Дæ хо-
йы хабар мæнæн хъыгдæр уыд. Иæ бæсты æндæр искæй
куы райсой, уæд мын уый «дефицитнæй» товартæ нал
авæрдзæн... Иед у... Иу фæнд ма мæм ис, æмæ уымæй
куы ницы рауайа, уæд нын, æцæг, цæрæн бæстæ нал у ам.
Райсом-ипнæбоп куынæ фæбынæй кæиæм, йæ бырынкъ
алы’ран чи тъыссы, уыцы Сосланы, уæд нын уый фæстæ
гæнæн нал уыдзæн... Дзæрæхæн ныртæккæ уымæй æнæ-
уынондæр хъуамæ мачи уа, и?
— Бæлвырд афтæ.
— Хъусгæ кæ! Ламбегаты Бечыры зыдтай?
— Уæлæ рынчындоны чи хуыссы, уый?
— О, фæлæ уым нал хуыссы...
— Цы фæци?
— Амарди дыууæ сахаты размæ.
Хæчъамæ уыцы хабар иицы.диссаг фæкаст æмæ цы-
ма фыдæнхъæл фæцис, ахæм хъæлæсæй загъта:
— Уыдæттыл ма дæп!
— Фæлæуу, байхъус! Æмæ цæмæй амард, уый зо-
ныс?
— Рагæй рынчын уыд, цыма ракæй...
— Уæдæ та ницы зоныс. Ног дохтыр бавдæлд, æмæ
360
цыдæр иог хос сарæзта йæхæдæг, рынчынтыл æй æвза-
рын райдыдта, æмæ уал дзы иу фæтæппæлæг.
— Мæнæ диссаг! Уæдæ æз куы ницыма фехъуыстон!
— Дис кæнын фæстиаты хос у, фæлæ чи амард, уый
хæстæджытæй дын хæлар ничи у?
— Иæ хæрз æфсымæр дæр мæ хæлар у. Цæмæн дæ
хъæуы?
— Æнхъæлдæн, æмæ фыртæссæй дæ сæр нал кусы!
Йæ фырт та?
— Фæскомцæдисон у...
— Гъе уæдæ фыртæн мацы зæгъ, фæлæ æфсымæрмæ
бацу, тæфæрфæстæ йын ракæн, стæй йын ацы хабар сын-
дæггай бакой кæн, цыма йæ ды дæр кæмæйдæр фехъуыс-
тай, афтæ.
Æмбисонды хорз фæкаст Хæчъамæ уыцы фæнд. Ел-
берд куыд загъта, афтæмæй хахуыр ныхас санчъехгæнæг
экскаваторы хуызæн у: иугæр æй куы ауадзай, у-æд фæн-
даг гæрддзæн йæхицæн. Хæчъа атагъд кæнынмæ хъавыд,
ф.æлæ та йæ Елберд баурæдта.
— Рынчындоны чи хуыссы, уыдон бинонтæй дын хæс-
тæг кæнæ хæлар ничи у?
— Мæ мадырвадæлтæй дзы иу ацæргæ лæг ис.
— Бавдæл, æмæ йын йæ усæн хæрзаивæй бамбарын
кæн: «Кæд ма дæ дæ лæг хъæуы, уæд æй ракæ рыичын-
донæй, кæннод дын æй ног дохтыр Бечыры фæндагыл ар-
витдзæн» ...Æрмæст-иу ын карзæй бафæдзæхс, цæмæй
йæ макæмæн ской кæна.
— Уый та цæмæн? Уадз æмæ йæ алчи дæр фехъуса!
— Æдылы! Мæн дæр уый фæнды! Ахæм ныхасы тых-
хæй цас фылдæр дзурай, «макæмæн æй зæгъ», уыйас
■тагъддæр айхъуысы.
Хæчъа комкоммæ араст зианджынтæм. Афтæ тынг
фæтарст йæхи æмæ йæ хойы талынг хъуыддæгтæ рарго-
м,æй, æмæ цæттæ уыд цы-фæнды бакæнынмæ дæр. Уый
æнхъæлдта, уыцы фæнд куы бантыса, уæд ферох уы-
дзысты йæхи «лыстæг» митæ, дохтыры ардыгæй фæтæр-
дзысты, æмæ та алцыдæр йæ бынаты сбаддзæн. Афтæ
хуымæтæджы нæ фæзæгъынц: афтид мигæнæны цы
ныккæнай, æрмæст дзы уый вæййы. Иугæр Хæчъайæн
йæхи сæрыкæхцы ницы фæнд уыди йæ фыдбылызтæй
фервæзынæн, уæд æй æппæтæй дæр бацахста Елберды
æрæмысæггаг ныхас. Сæ дыууæйыл дæр æрцыд рагон
бæлццоны æмбисонд. Уый, дам, федта: зæй йыл æрцæуы.
361
А ныр æй абынæй кæндзæн, зæгъгæ, уæд, дам, ма йæ хъа-
ма фелвæста, фæлæ...
* * *
Сослан æмæ Дзæрæхы ’хсæн цы быцæу ныхас рауад,
уый кой схæццæ рынчындонмæ дæр. Венерæйæн тынг
хъыг уыд уыцы хабар. Сослан æй афтæ æлхынцъæрфыг
æмæ æнкъардæй куы федта, уæд æм бахудт:
— Кæмæндæр та йæ цæсгомыл æрбадт сау мигъы
къуымбил...
— Кæмæй зæгъыс?
— Дæуæй.
— Цæмæй бæрæг у?
— Дыууæ æрфыджы баиу сты æмæ сæ уæз цæсты-
тыл æруагътой. Фæлæ цы хабар у? Зæгъæн ын нæй?
— Цы ма йæ зæгъон! Байрæджы.
— Уæддæр?
— Дзæрæхимæ дын æнæ загъдгæнгæ нæ уыд?
— Уый мын æндæр исчи куы загътаид, Венерæ, уæд
ма... Фæлæ... Цы æвзæрдзинад бакодтон?
— Æз дæр нæ зæгъын, æвзæрдзинад у, фæлæ дæу ар-
дыгæй фæсурыны тыххæй Дзæрæхы телефоны хæтæл си-
сын йедтæмæ ницы хъæуы, уый зоныс?
— Ау? Афтæ тыхджын у? — хъазгæмхасæн бафарста
Сослан.
— Æз æй зонын, цы у, уый.
— Стæй, аипп ма уæд: цæмæ гæсгæ уыйбæрц тыхсыс
мæныл?
Венерæ фефсæрмы, йæ уадултæ фæсырх сты. Иучы-
сыл ын хъыг дæр уыди уыцы æнæнхъæлæджы фарст.
— Цæуылнæ тыхсон! Кæдæй-уæдæй махмæ дæр мæт-
гæнаг дохтыр фæзынд.
— Уæддæр æнæ фелхыскъ куыд нæ фæразыс! Ф,æлæ,
цæй рынчынтыл разилæм, абон нын бирæ куыст ис...
* * *
Рынчындоны цы зæронд лæг амард — Бечыр — уый
ныгæнæн бон Хæчъа уыйбæрц хъыггæнæг сси, æмæ йæ
уыцы хуызы никуыма ничи федта. «Бецау, куыд æнамонд
мардæй амардтæ»,— ахæм ардауæн ныхæстæ кодта ал-
цæмæн дæр. Зиан куы баныгæдтой, уæддæр ма Хæчъа
цъыллинджытæ систа зианджыны хæдзары æмæ уæгъд
362
пал уагъта, чи амард, уымæн йе ’фсымæры. «Тынг æхсыз-
гонæн, дам, агуырдта Беслæны... Æвæццæгæн, мæгуыр,
йæ зæрдæ истæмæ фехсапдта, цыдæр зæгъыпмæ ма хъа-
выд, фæлæ пып уыцы курдиат дæр нæ сæххæст кодтой...»
Бечыры фырт уыдта Хæчъайы митæ, диссаг æм каст,
уый æцæгæлоп зианыл цæмæп афтæ тынг хъыг кæны, йæ
фыдыфсымæры быиы цæмæ гæсгæ бабырыд, фæлæ йæ
мид-зæрдæйы фарстæи ницы дзуапп ардта.
12
Цæхæрадопырдыгæй рынчындоиы кæртмæ æрбацыд
иу ацæргæ ус. Фæйпæрдæм акæстытæ кодтл, стæй бахызт
къæлидормæ. Уым дæр куы никæуыл фембæлд, уæд ба-
уад, рыичыптæ кæм хуыссыдысты, уыцы уатмæ. Рынчын-
тæп сæ фылдæр фынæй уыдысты, чи сæ райхъал, уыдоп
дæр сæхи сабыр дардтой, æвæццæгæн, цæмæй макæй
хъыгдарой, уый тыххæй. Ус комкоммæ бацыд, • рæбинаг
сыитæджы цы лæг хуыссыд, уымæ æмæ йæ басхуыста.
Уып фехъал, йæ усы æпафопы куы федта, уæд фæтарст.
— Цы хабар у?
Ус йæ амопæп æпгуылдзæй ацамыдта йæ былтæм,
«Ссс.сс...»—зæгъгæ, æргуыбыр кодта йæ лæгмæ æмæ
йып дзуры цыдæртæ йæ хъусы.
— Цы хабар у дæ куы фæрсып, цы ’рцыди? — лоджы
хъæрдæрæй бафарста лæг, йæ хуыссæпы рабадт, афтæ-
мæй.
Ус стыхст. Æвæццæгæп æй пæ фæпдыд йæ сусæг пы-
хас.хъæрæй дзурын æмæ пал зыдта, цы ма акодтаид,
уый. Рыпчыптæ фембæрстой хъуыддаг. Æввахсдæр чи
хуыссыд, уый иппæрдæм азылд, хъæццулæи йæхи æрба-
тыхта æмæ йæ хуыр-хуыр ссыд. Æрбацæуæг ус фæныфс-
джыидæр. Иæ дзых бахæстæг кодта рыпчыпы хъусмæ
æмæ та сыбар-сыбур райдыдта.
Лæг иудзæвгар пицыуал сдзырдта, цыма хъуыдытыл
фæцис, уыйау, стæп мæстджынæй скаст йæ усмæ.
— Уымæй æдылыдæр пицы рхъуыды кодтай?
„ — Æмæ уый ницы у? — сбустæ кодта ус.
Лæг та исдугмæ пыхъхъус, пæ цæстытæ бацъыпд код-
та, стæй тарстхуызæй афарста:
— Искæмæп ма загътай ацы хабар?
— Никæмæн... фæлæ... хиуæттæ дзы бирæ ис æмæ...
— Хъус-ма! Уайгæ тагъд. Макуыдæм фæзил, афтæ-
363
мæй уæртæ къæлидоры фаллаг кæрон Венерæмæ фæ-
дзур!
Веиерæ йæ хонæгимæ палатæмæ куы бацыд, уæд æм
лæг лæгъстæгæнгæйæ бахатыд:
— Дæ хорзæхæй, мæнæ ацы сæрхъæны цонгыл иых-
хæц æмæ йæ фæзилын дæр макæдæм бауадз, афтæмæй
йæ кæрты дуарæй федде кæн!
Стæй уæд йæ усмæ:
— Дæуæы та уый зæгъын, æмæ ма искæмæн кой дæр
куы скæнай уыцы хабар, уæд-иу мæ бацыдмæ нæ хæдза-
ры мауал у, уæддæр дæ маргæ кæндзынæн.
— Цы хабар у, Илас, æз куы ницы æмбарын? — ба-
фарста Венерæ.
— Фæстæдæр дын æй бамбарын кæндзыпæн. Цæу-
гæ ут!
— Æнæ дæу мæ къах дæр пæ авæрдзынæн! — цæх-
гæр ныллæууыд ус.
— Ныртæккæ фесæф ардыгæй, кæниод дын ахæм ми
бакæндзынæн, æмæ æз, æцæг, а дыууæ боны ацæудзынæн
нæхимæ, фæлæ ды ам баззайдзынæ! Фехъуыстай?
Лæг асырх фырмæстæй æмæ цыма цæвæнгарз агуры,
афтæ акаст йæ алы фарсмæ.
— Гъемæ уæд та рыны бардуаджы амæттаг фæу, кæд
мæрдтæм дæхи къахæй цæуыс, уæд!
Ус фæтæргай æмæ цæуыныл фæци. Веиерæ рауад йæ
фæдыл. Фæндыд æй, пы хабар у, уый базопын, фæлæ йын
ус иицыуал загъта. Æрмæст кæрты дуармæ куы рахæц-
цæ сты, уæд цæхгæр фæзылд фæстæмæ, ныттыхсти Вепе-
рæйыл æмæ йæм кæуынхъæлæсæй бахатыд:
— Дæ пывоыд фæуон, Венерæ, фæкæс æм, ну.азгæ
хос ын макуы ратт...
— Цы хабар у, зæгъæн ын иæй, Хуыидæгон?
Ус, уæлдай ныхас дзы куы сирвæза, уымæй фæтарст
æмæ раивгъуыдта.
Чызг сцымыдис, фæстæмæ палатæмæ баздæхт, афæл-
вæрдта Иласимæ аныхас кæныи, фæлæ уæлдай иицуал
базыдта.
— Чидæр æй фæтæрсын кодта, æндæр дзы ницы ис,—
дзуапп радта уый.
Веиерæ уырдыгæй куы рацыд, уæд фембæлд æпдæр
æрбацæуæгыл. Æндæрæбоп ам, рыпчыпдоны, чи амард,
уйй æфсымæр Мырзабег æикъард æмæ мæстыйæ лæууыд
къæлидоры. Цыма кæдæм бацæуа, уый пæ зоны, ахæм
364
хуызы касти дуæрттæм. Никуыма йæ федта Венерæ рын-
чындоны, йе ’фсымæр ам куы хуыссыд уæд дæр, æмæ
йæм диссаг фæкаст уый æрбацыд. Мырзабег æм æввахс-
дæр æрбалæууыд.
— Чызг, ам кусыс, цы?
— О,— дзуапп радта Венерæ.
— Беслæн кæм фæбады, уый ма мын бацамон.
Венерæ æнæдзургæйæ араст йæ разæй æмæ йын баца-
мыдта иу дуармæ.
— Уæдæ дæ салам бирæ, нал дæ уромыи,— загъта ма
Мырзабег æмæ дуары хæцæнмæ бавнæлдта. Венерæ фæс-
тæдæр алæууыд. Лæг мидæмæ бакаст æмæ уат афтидæй
куы федта, уæд бустæгæнæгау бакодта:
— Ам куы нæ ис, уæд мын цы амоныс?
— Кæм фæбады, зæгъгæ, мæ фарстай, æмæ дын æй
бацамыдтон. Нæма ’рбацыд Беслæн... Кæд исты тагъд
хъуыддаг у, уæд иннæ дохтырмæ бадзурон, уый мæнæ
ам æввахс цæры.
— Ницæмæн мæ хъæуы уæ иннæ, фæлæ Беслæн æрæг-
мæ æрб^ацæудзæн?
— Иыртæккæ йæ ардæм хъæуы.
Ницæмæйуал бафарста Мырзабег, афтæмæй сындæг-
гай ахызт кæртмæ. .
Венерæ ноджы сцымыдисдæр. «Цавæр хъуыддаджы
фæдыл æрбацыдысты сæ дыууæ дæр? Иу бинонтæй дæр
ма куы уаиккой, фæлæ дард куы цæрыпц сæ кæрæдзи-
мæ...»
Уæлдай исты базоныпæн хуыздæр хос иæ уыд, æмæ
та бацыд Иласмæ. Рынчынтæй дыууæ фæсус хъæлæсæй
сыбар-сыбур кодтой. Венерæйы куы федтой, уæд фес-
къуыдтой сæ ныхас. Илас, йæ цæстытæ цъынд, афтæмæй
хуыссыд уæлгоммæ. Чызг раздæхынмæ куыд хъавыд,
афтæ йæм сæ иу сдзырдта:
— Кæд дæ Илас хъæуы, уæд фынæй нæу...
Уыцы ныхасмæ Илас рабадт йæ сынтæджы.
— Æз та ма дæумæ цæуинаг уыдтæн, Венерæ. Знон
мын мæ синтæ цы лампæйæ тавтай, уый диссаджы хорз
у, æмæ зæгъын...
— Æтæ дæ уæд процедурон кабинетмæ цæуыи хъæ-
уы...
— О, уæдæ кр/ыд! Ныртæккæ.
Кабинетмæ бацыдысты. Венерæ аппаратимæ архайы-
иьтл фæцис, фæлæ йæ Илас фæурæдта.
305
— Уып уал фæуадз. Барæй рацыдтæн. Адæмы цур
мæ нæ фæндыд дзурын... Æрдæбон пæ зæронд æфсин
куы æрбафæдис кодта, уæдæй нырмæ мæстæй мæлыи
æмæ й,æ дæуæп дæр радзурои. Фæлæ уал дып мæхицæй
æрхæссон иу æмбисонд, кæпнод мæ куы нæ бамбарай.
Нæ советы сæрдар мæпæ мæ хуызæн ацæргæ лæгтæй
фондзæн бафæдзæхста, цæмæй нæ хъус дарæм, горæтæй
пæм цы ф,æпдаг æрбацæуы, уымæ æмæ кæм фехæла, уым
æй куыд цалцæг кæиæм, афтæ. Ауалдзæджы мит иæма
стад, афтæ, кæд æй дæхæдæг дæр федтай, дæлæ хъæуæй
чысыл дæлдæр суадопыл цы хид уыди, уый пыккалд,
æмæ йæ куыд арæзтам, афтæ сæрдар æрбацыд йæ маши-
пæйы. Нæ цуры æрурæдта. Мæп„ хиды бын уыцы уазал
доны мæ зæронд батинкæты, дон сæ хъустæй калд, афтæ-
мæй куы федта, уæд мыи алывыд фæкалдта, дæхи, зæ-
гъы, цæуыл марыс, цæрып дæ нал фæнды æви цы?/Куыд
кусыс уыцы уазал допы? Нæ звеноводæн дæр тынг ба-
уайдзæф кодта. Стæй йæ сæвæрдта йæ машинæйы æмæ
сахат дæр нæма рацыд, афтæ æртæйы фæлыст резинæ
цырыхъытæ æмæ къахтухæнтæ æрхаста.
Уый стыр хъуыддаг нæу, фæлæ пæ алчидæр афтæ
хъуыды кодта: ацы лæг ауды æмæ мæт кæны йæ адæмыл.
Нæ мызд нын хъуамæ Дзæрæх бафыстаид, фæлæ нырма
ницы райстам. Уæддæр хъæусоветы сæрдарæй абон дæр
ма бузныг стæм.
Цæмæ гæсгæ дып радзырдтоп уый? Мæпæ пæ ног
дохтыры зонгæ дæр ничима кодта, афтæ йæ кой æгас
хъæуыл айхъуыст. Мæпмæ ма афтæ дæр кæсы, æмæ уый
колхозы сæрдаримæ куы фæхыл, гъе уæдæй фæстæмæ
цыма фæуæпдондæр сты колхозоптæ Дзæрæхмæ... Уæдæ
ам, рынчындоны, куыд у, уый та мæхи цæстæй уынын.
Уый цы палатæмæ бацæуы, уырдыгæй уайтагъд худын
райхъуысы: йæ хæларзæрдæ æмæ йæ хъæлдзæг иыхæстæ
æвдадзы хосау сты рынчыптæн. Уæззау рынчып нæм куы
’рбафты, уæд уымæн йæ цурæй пал фæцæуы. Кæд иу цы-
быр рæстæг йæ фатермæ ауайы, уæд та фæдзæхсгæ бакæ-
ны, цæмæй йæм фæсидой, исчи куы тыхса, уæд...
— Бахатыр кæп, Илас...— йæ ныхас баппæрста Ве-
перæ, иугæр уый æгæр дæрдтыл куы ахæцыд, уæд.
— О, о, дæ рын бахæрон, æмбарып дæ. Хæрзаг зæ-
гъыс, алчидæр кæй зоны, уыцы таурæгътæ мыи цæмæн
кæны. Фæлæ дын сæ цæй фæдыл дзурын, уый ныртæккæ
бамбардзыиæ, Сослап йæ фыццаг æрбацыдæй фæстрсмæ
366
раст фæпдаг ссардта адæмы зæрдæмæ, æмæ дзы рай-
гоид сты хъæубæстæ дæр, æхсæнадон кусджытæ дæр.
фæлæ уый кæмæндæр тыпг хъыг у æмæ йыл цъыфкалæн
кæиы. Ныропг дæр мæ хъустыл æрцыд цыдæр дам-дум-
тæ, пыр та ахæм иыхас кæпынц, цыма æидæрæбои чи
амард, уый дохтыры аххосæй æрцыд. Иæхæдæг, дам, кæй
æрæмысыд, ахæм хостæ фæлвæрдта рынчыныл... Цæмæ
хъавы уыцы хахуыргæнæг, уый цы ’мбаринаг у, фæлæ
цымæ чи у, чи? Æрдæбонсарæй хъуыды кæпып, фæлæ
пицы цæуы мæ сæрмæ...
«Æвæццæгæн Мырзабег дæр уый фæдыл агуырдта
Беслæны...»— ахъуыды кодта Венерæ, хъынцъымгæигæ-
йæ. Чи зопы, Иласмæ бахатыдаид, цæмæй уый йæ ус
Хуыпдæгоны бафæрса, кæмæй фехъуыста уыцы иыхас,
фæлæ уæдмæ къæлидорæй æрбайхъуыст Беслæиы хъæр:
«Веиерæ!»— зæгъгæ.
Мырзабег лæууыд Беслæнимæ. Сæ иыхасы райдайæн,
æвæццæгæн, кæрты уыд. Веперæ сæм куы баввахс, уæд
æм Беслæн дзуры: ■
— Мæнæ ма ацы лæджы цур зæгъ: нæ рыпчыпдоны
цы адæм хуыссы, уыдонæн хостæ цы ’гъдауæй фæдæт-
тæм?
— Уанцон нæу, Беслæн! — йæ дзырд ын айста Мыр-
забег.— Уый та ма цы фæрсыс, дæуыл пе ’уу^ндыи
æви цы!
— Æгайтма мыл æууæндыс, фæлæ уæддæр байхъус,
дæ хорзæхæй.
Венерæ цыбыр дзуапп радта уыцы фарстæп. Уæвгæ
дзы бирæ дзуринаг дæр цы уыд! Цыдæриддæр хос лæ-
вæрд цæуы рынчыптæн, уыдоп иууылдæр аразынц афте-
чы кусджытæ, дохтыртæ цы рецепттæ ныффыссынц, уы-
мæ гæсгæ.
Мырзабег фефсæрмы. Иæ худ систа, афтæмæй куырд-
та хатыр æмæ архайдта тагъддæр ацæуыныл, фæлæ йæ
Беслæп нал уагъта.
— Бахатыр кæн мæнæн дæр. Æз дæр дæ иу хъуыдда-
гæй фæрсын, æмæ мын дзуапп ратт: кæмæй фехъуыстай
уыцы хабар?
Мырзабег стыхст æмæ ма, лæгъстæгæнгæйæ, загъта:
— Дæ хорзæхæй, Беслæн, уымæй мæ ма бафæрс...
Фæдзæхсгæ мын бакодта.
— Багъæц-ма, уыцы æдзæсгом адæймаг махæн не-
367
’ппæтыл калы цъыф, фæлæ дæуæн дæхицæй дæр хын-
джылæг скъæры, уый æмбарыс, уый?
— Ныр æй бамбæрстон, Беслæн, æмæ дын сомы кæ-
ныи: кæд уыцы ардауæн ныхас уымæй рацыд, уæд ын
мæнæ ацы лæдзæгæй йæ сæрæн иу ныддаудзынæн, стæй
йын æз дæр бафæдзæхсдзынæн: «Макæмæн æй зæгъ!»
Мырзабег ацыд. Беслæн Венерæмæ пал фæзылд’, аф-
тæмæй сындæггай араст кабинетмæ.
«Иннæ бонты неппæтæй раздæр куы ’рбацæуы, уæд
ыл абон цы ’рцыд?»— куыд ахъуыды кодта Венерæ Сос-
ланы тыххæй, афтæ йын йæхи ауыдта. Цыма, фæдисмæ
згъордта, Сослаи афтæ рагæпп кодта йæ уатæй æмæ
егъау санчъехтæй æрбатыпдзы.
— Æпхъæлдæп, цалдæр минуты байрæджы кодтон,—
дзырдта уый цæугæ-цæуып, йæ къухы газет, афтæмæй.—
Диссаджы уац, æндыснæг дзæбæх кæныны тыххæй.
Дзыхъынног мадзал. Æнцон аразæн. Кæсыныл фæдæн
æмæ... Æнæбакæсгæ йæ ма фæу... Ныр уæд та ныммард-
тæн, уæд мæ афтæ дзæгъæл ныууагътаиккат? Хуыздæр
ма дзы æмбæлттæ цы уа!
Чи зоны æмæ ма ахæм хуызы истытæ дзырдтаид Сос-
лан, фæлæ Венерæйы цæсгоммæ куы бакаст, уæд йæ зæр-
дæ фехсайдта.
— Исты æвзæр хабар ис, æнкъард куы дæ?
— Нæ, куы ницы дæн...
— Цæуылдæр та мæты аныгъуылдтæ. Фæлæ цæуыл?
— Нæ ног дохтырыл! — хъазгæмхасæн загъта Вене-
рæ æмæ атагъд кодта палатæмæ.
— Хуыцауы куы бафæндид! — йæ фæстæ адзырдта
Сослан.
Чызг фефсæрмы, ахæм ныхас дзы кæй схауд, уымæй.
Чердæм æй бамбардзæн лæппу? Иучысыл æм мæсты дæр
сси. «Æз мæстæй æхсидын, уый та хъазæн ныхæстыл
схæцыд...»
Дардыл уыдысты Венерæйы хъуыдытæ. Æвзæр æвзаг
дур халы. Мыййаг Сослан куы сфæлмæца æмæ лидзæг
куы фæу<а ардыгæй. Дзæрæхимæ сæ кæрæдзийæн æнæ-
уынон кæй сты, ууыл ныхас дæр нæй; Беслæнимæ цыма
сæ ахаст фæхуыздæр, фæлæ уæддæр хъæрмуд нæма сты.
Зын у афтæмæй кусын.
«Уыцы æнæрхъуыды ныхас ме ’взагыл кæцæй
абадт...»— фæсмон кодта Венерæ, фæлæ ма йын цы гæ-
иæи уыд! Æпиу йæ зæрдæмæ сусæгæй куы пыккастаид,
368
уæд базыдтаид — уый æваст ныхас нæ уыд. Мæтгæнаг
дохтыр кæй хуыдта, уый ам нал уыдзæн, канд ууыл нæ
уыд Венерæйы сагъæс. Уыдис ма дзы æндæр цыдæр, чызг
йæхицæн дæр зæгъын кæй нæма уæндыд, ахæм æнкъа-
рæи. Фæлæ цæйнæфæлтау уый искæмæн, уæлдайдæр тач
лæппуйæн бамбарын кæпа, фæлтау йæ фыды уæларт ба-
зæронд уæд...
Веперæ фехъуыста, Беслæн Мырзабегæп цытæ фæ-
дзырдта, уыдоп, федта зæронд дохтыр куыд смæсты, уый
дæр, фæлæ цымæ ныр дæр ма афтæ мадзурайæ архай-
дзæн æви бамбарын кæндзæн хъуыддаг Сосланæн? Фæс-
тæдæр æнцонæй базыдтаидВенерæ уыдæттæ, фæлæ йыл
ныртæккæ цымыдис ф,æтыхджындæр, æмæ йæхи байста
кабинетырдæм. Æххæст иæма бахæццæ, афтæ дуар фе-
гом, æмæ дзы разынд Беслæн.
— Æз та ма дæумæ бадзурипаг уыдтæн. Рауай-ма
мидæмæ!
Венерæ бахызт йæ фæдыл. Сослан лæууыд стъолы
цур, фæл.æ йæ цæсгомыл нæ зынд, фехъуыста хабар æви
пæ? Беслæи цыма бирæ рæстæджы йæ зæрдæйы цы уæз-
зау хъуыдытæ фæхаста, уыдоны ныр раргом кæпыпмæ
хъавы æмæ йæ митæ йе ’мкусджыты тæрхоны раз æвæры,
уыйау хиуыл хæцгæ æмæ сабырæй райдыдта:
— Бадгæ скæпут, уæ хорзæхæй æмæ мæм иучысыл
байхъусут... Мæ аххосæй пе ’хсæи, чи не ’мбæлы, ахæм
пыхæстæ рауад ай размæ. Зæгъыимæ дæр æй хъавыдтæн,
фæлæ а фæстаг бонты нæ кæрæдзи бамбæрстам, æмæ нæ,
чи зоны, уый сæр пал бахъуыдаид. Абон цы фехъуыстон,
уыйфæстæ нал ис æнæзæгъгæ сымах раз дæр æмæ ма
кæм хъæуы, уым дæр. Иухатт мын загъдæуыд, цыма иог
дохтыр архайы, цæмæй æз лæвæрд æрцæуои тæрхоидон-
мæ. Мæхæдæг æй сбæлвырд кодтон, ^ахуыр ныхас уыд,
уый. Уыдис ма дзы ахæм койтæ, æмæ сеппæтыл чи дзу-
ры, фæлæ ныр та æндæр. Рынчындоны дохтыртæй, дам,
иу чидæр йæхй æрхъуыдыгопд хостæ фæлвары адæмыл,
æмæ дзы афтæмæй иу лæг амард. Уымæй æдылыдæр
хъуыды, æвæццæгæн, адæймаджы сæрмæ ие ’рцæудзæн,
фæлæ уæддæр кæсут! — адæймаг фæгуырысхо уыцы ар-
дауæн пыхасыл æмæ мæм фæрсынмæ æрбацыд. Ам дæр
мæхи æпазым п,æ хопып. Райдианы мæхи куы равдыста-
ип лæгау-лæгæй, уæд чи зоны, ничи бауæндыдаид ахæм
ми бакæнын, фæлæ ма цы! Мæхи мидæг æй æмбарын,
уыцы чъизи дон кæцæй лæдæрсы, уый æмæ уæ фæрсгæ
24 Рæствдендаг
369
кæнын: уыцы æнаккаджы хъуыддаг тæрхопдонмæ рад-
тæм æви уæ куыд фæнды?
Сæ дыууæ дæр иыхъхъус сты. Веиерæйы цæсгомыл
фæзыпд æхсызгопдзииады фæд. Сослаи пыфсæрмы. Уы-
/мæ иицы диссаг фæкаст хахуыргæиджыты ми. Беслæи
ып, кæдæй-уæдæй, базыдта йæхи рæстдзинад æмæ йыи
уый бирæ æхсызгондæр уыд.
— Ныббар мып, Беслæн, фæлæ ацы хъуыддаджы мæ-
хæдæг фылдæр аххосджын дæн...
— Дæумæ та ма дзы цы аххос хауы! — сбустæ йыл
кодта Беслæн. Уый афтæ фенхъæлдта, цыма, Сослан æф-
сæрмæй дзуры.
— Кæд кæмæпдæр баптыст йæ хахуыр иыхæстыл ис-
кæй баууæндын кæнын, уæд æз цæуылнæ бафæрæзтон
.мæхи сраст кæнын? Уый æгъгъæд аххос нæу?
Уыцы дзуапп æхсызгон уыд Беслæпæн. Цыма йæхи
æмкар хæлар адæмимæ уынаффæ кæпы, афтæ та сæ ба-
фарста:
— Уæдæ уæ куыд фæнды? Ныхас æгас рынчыпдоныл
цæуы, æмæ ацы раи иæ дзырд хъуамæ иу уа. Цы зæгъыс,
Веперæ?
■— Æз та цы хъуамæ зæгъоп сымах разæй! Фæлæ кæд
хахуыргæпæг уыдæттæ мах фыдæнæп кæиы, уæд ып цæ-
мæ гæсгæ хъуамæ хатыр кæпæм? — дзуапп радта чызг.
Чысыл ма бахъæуа радзура сып Хуыпдæгопы хабар, фæ-
дæ фефсæрмы Иласæй.
— Дæ’зæрдæ кæмæ æхсайы, уый цавæр лæг у, уымæп
æз ницы зонын, фæлæ уæддæр цыма, пæ гæрстæ йæм цæ-
мæй райсæм, ахæм нæу, афтæ мæм кæсы. Йæ хахуырæй
кæй пицы рауад, уый уал ын æгъгъæд æфхæрд у. Мæ
зæрдыл æрбалæууыд иу рагон æмбисопд. Иу зондджыц
лæджы, дам, фарстоп: цы карздæр æфхæрд æрхъуыды
кæнис хахуыргæнæгæн? Уый, дам, афтæ: уымæ чи хъусы,
уыдопæп сæ хъустæ ныллыг кæпин. Мæпмæ гæсгæ ахæм
æрæмысæггаг пыхасмæ ничи байхъусдзæн,— загъта
Сослаи.
Уыцы æмбисопд Беслæп йæхирдæм бамбæрста æмæ
фæтагъддæр кодта:
— Гъемæ хорз. Афтæ дæр фод. Лæгæй-лæгмæ йыи цы
хъæуы, уый мæхæдæг базондзынæн. Æрмæст мын баха-
тыр кæнут... Кæд абон мæ сæр уыйбæрц шицæмæн хъæу-
дзæп ам, уæд... Мæ хъуыдытæ куыддæр сæмтъеры сты,
æмæ мæ бон кусып пæ бауыдзæн...
370
Беслæн ацыд йæ «æмтъеры» хъуыдытимæ. Иуырды-
гæй йын æхсызгон уыд, зæгъынмæ цы хъавыд, уымæн
абоп фадат кæй фæцис, уый, шшæрдыгæй та йæм хар-
дзау æркаст... «Куыд бауæндыд æмæ йæ ныфс куыд ба-
хаста Хæчъа æви æндæр исчи ахæм пыхас æрæмысынмæ?
Ома иугæр Беслæн ног дохтыримæ зулдзых у, уæд цы-
фæнды цъыф калæм Сосланыл, уæд дæр нæ фарс уы-
дзæн... Æвæццæгæн мæ сæхи хуызæн дыдзæсгом æнхъæ-
лыпц... Уæвгæ цы диссаг у! Лæг цъымарайы куы иыссæ-
дзы, уæд ыи уаллæттæ дæр хилынц йæ сæрмæ...
— Гъе иыр æй фехъуыстай, цæуьтл мæт кодтоп,
уый? — уайдзæфгæпæджы хуызы бафарста Веиерæ Сос-
лапы, хицæпæй куы аззадысты, уæд.
• — Фехъуыстон,— бахудт Сослан.— Æгайтма æпдæр
пицы у, æрдæбон мæ фæтæрсын кодтай.
— Уый дæм ницы кæсы? — рамæсты чызг.— Уыцы
хосгæнæг дæу хопыпц, уый æмбарыс?
— Уый дæр æмбарын. Æгайтма сымахæй никæмæй
загътой...
— Дæхицæн ницæмæй тæрсыс?
— Æдылы знаг тæСсаг пæу.
— Хъус-ма уæдæ ноджыдæр...
Веперæ радзырдта Хуыпдæгои æмæ Иласы хабар.
— Гъе ныр уыцы ныхас иннæ рынчыптæ куы фе-
хъуыстаиккой æмæ ардыгæй лидзæг куы фæуыдаиккой,
уæд та цымæ цы загътаис?
— Чи йæ æрæмьшыд, уыдон дæр, æвæццæгæи, афтæ
’нхъæл уыдысты. Фæлæ федтай! Хуыпдæгопы Илас фæ-
тардта, Мырзабеджы та Беслæи. Кæй бауырныдтаид!
Раст дыы куы зæгъон, уæд мын æхсызгоп уыд, афтæ кæй
рауад, уый. Лæг амарынæй фыддæр ма цы æрæмысдзыс-
ты? Æмæ сын уымæй дæр пицы рауад. Уый маст-нæ, фæ-
лæ цины хъуыддаг у...
— .Тæхуды, уыцы æдыхст зæрдæйæ иу къæртт! —
сдзырдта ма Венерæ мæстджыиæй æмæ фæзылд дуары-
рдæм.
Сослан æм фæцырд:
— Иу къæртт цæмæн? Кæд дæ хъæуы, уæд æй айс
иууылдæр.
Веперæ фехъуыста уыцы пыхас, йæ цæсгом асырх
æмæ фæстæмæ дæр нал фæкаст, афтæмæй дуар йæ фæ-
дыл æрбахгæдта.
371
Цалдæр боны фæстæ Беслæн хъæусоветы раз фе-
мбæлд Хæчъайыл æмæ йын адæмы ’хсæн ахæм ныхæстæ
загъта, æмæ, куыд дзырдтой, афтæмæй, дам, уымæн йæ
сæр быптопдæр аныгъуылд йæ гуыры. «Искуы ма дæ
ахæм исты куы фехъусон, уæд-иу фæкæс мæпмæ дæр!»—
зæгъгæ, йæм бартхъирæн кодта. Хъæубæстæ ахæм хуы-
зы никуы ма федтой Беслæны. Чидæр, дам, афтæ дæр
загъта: «Никуы мæ бауырныдтаид, Беслæн дæр хыл кæ-
нын зоны, уый».
Аивгъуьгдта фæззæг. Зымæг дæр йæ фæдджитæ бацы-
быр кодта æмæ бæрзæпдтæм айста йæхи, йæ урс иымæ-
ты къуымбилы быидзыгтæ кæмтты æмæ адæгты таугæ-
йæ. Уалдзæг нæ цъæх тын тулгæ æрбацыд цæгат быдыр-
тæй, уый дæр тыпдзы уæлæмæ, цыма зымæджы йæ дым-
джытæй æрцахсынмæ хъавы.
Æдде бакæсгæйæ, Тæгæрджыпыл уалдзæг фæбæрæг,
цæугæдоны былтыл цы хæрис бæлæстæ зад, уыдонæй. Сæ
лыстæг къалиуты кæрæтты фæзыид бур æмæ хъуынджын
къуыпа, цыма сыл ногуагъд хъазылæппынтæ æрбадт,
уый хуызæн. Сæ бынты згъордта дон, зымæджы бонты
сыгъдæгæй ихы бын ныгъуылдтытæгæнгæ чи цыд, ахæм
пал, фæлæ знæт ивылд хæххон дон æмæ уалдзæджы ха-
бар хаста хъæубæстæм.
Фарон, азы кæрон, колхозты дзуапдæттæн æмææвза-
рæп раестæджы Дзæрæх ныццыд райкоммæ æмæ ныхас
кодта ног секрётаримæ. Фæндыд æй базонын: чи сæ уы-
дзæн колхозонты иумæйаг æмбырды, кæй нысап кæнынц
правленимæ. Иæхи тыххæй ницы загъта, уымæн æмæ
дызæрдыг нæ кодта, сæрдар та кæй уыдзæн, ууыл.
— А дыууæ боны уæм хъуамæ уа партион æмбырд.
Æвæццæгæи дзы махæй дæр исчи уыдзæн. Уым кæй сак-
каг кæиой правленимæ равзарынæн, ууыл та колхозонты
иумæйаг æмбырды уыдзæн пыхас,— дзуапп ын радта
секретарь.
«Ай, æихъæлдæн æмæ, партион разамындæи чи ницы
’мбары, ахæм цыдæр у»,— ахъуыды кодта Дзæрæх йæхи-
нымæр æмæ ныфсджындæрæй загъта:
— Ахæм партион æмбырдтæ нæм а фæстаг азты бирæ
иал уыд, фæлæ уырдæм дæр райкомы номæй хъуыддаг
«фыхæй» куы нæ рахæссæм, уæд афтæмæй куыд?
Секретарь йæ кърандасы бырынкъ гæххæтты æрсагъ-
та æмæ, уый здухгæйæ, бафарста:
— Æмæ йæ рацком куы сфыца, куы йæ сцæттæ кæиа,
372
уæд ма дзы партион организаци æмæ колхозонты æм-
бырд цæмæн хъæуынц?
— Нæ зонын... фыццаг аз, мыййаг, нæ кусын. Ам ма
Дæ размæ дæр уыд секретартæ, æмæ мып уыдон та æи-
дæр разамыид лæвæрдтой...
— Цавæр æндæр?
— Райкомы уыпаффæ нæ, фæлæ колхозонты иумæ-
йаг æмбырды фæндагыл ацæуын — уый хуынди: «Дзыл-
лæйæн сæ фæстæ хилын...»
Секретарь, æвæццæгæн, бафипрайдта, Дзæрæх нырма
иттæг бирæ цыдæртæ кæй нæ бамбæрста ХХ-æм съездæй
фæстæмæ, æмæ ацы хатт йæ ныхас фæцыбырдæр кодта.
— Фæлæуу, дæ хорзæхæй! Зæгъæм, райком фыщы
хъуыддæгтæ, æнæ дæу бафæрсгæйæ, ды дæр фыцыс кол-
хозонты æнæ бафæрсгæйæ: «Уый «хорз» разамынд фæ-
уæд. Фæлæ Дæ «фых» куыд рауад, ууыл никуы фæгуы-
рысхо дæ?»
— Цæмæы ыл гуырысхо кæнон, иугæр райкомæй куы
рацæуа, уæд? — мæсты дзуапп радта Дзæрæх.
Къуыри фæстæдæр уыд æвзарæи æмбырд колхозои-
тæн. Дзæрæх доклад скодта правленийы куысты тыххæй,
иинæ азты куыд кодта, афтæ, фæлæ йæм уыйфæстæ би •
рæ цыдæртæ диссаг фæкастысты. Колхозонтæ ацы хатт
дзырдтой æргомдæр, уæндопдæр æмæ карздæрæй. Дзур-
джы’тæм Дзæрæх цы иугай ныхæстæ æппæрста, «дзæн-
гæда», «ардауæи ныхас», «адæмы змæитæг» æмæ æндæр
ахæмтæ, уыдон ницыуал давтой.
Дзæрæх нал бахауд правленимæ. Сæрдарæн сæв-
зæрстой, уæды онг сæйраг агроном чи уыд, уый.
Куыддæриддæр правленийы уæнгтæ æвзæрст фесты,
афтæ Дзæрæх фæгæпп ласта йæ бынатæй æмæ æмбыр-
дæй федде. Иæ хъуыдытæ сæмхæццæ сты. Цы ’рцыд, уый
йæ æххæст нæма уырныдта. «Кæд сын уыцы агроном
сæрдарæн бæззыд, уæд æй ныронг нæ уыдтой? Рагæй куы
кусы! Фæлæууæнт, мæнæ уалдзæджы хуымгæнæн афои
бæрæг уыдзæн...»
Ног сæрдарæн колхозы хъуыддæгтæй æнæзынд ницы
уыд, æмæ Дзæрæх куыд æнхъæлдта, афтæ йæм фæрсын-
мæ дæр никуы згъордта.
Дзæрæх æртæ бопы фæстæ ацыд райкоммæ æмæ сæ
бафарста: «Цы куыстмæ мæ ’рвитут?» Диссаг æм нæ каст
уыцы фарст. Цал æмæ цал хатты федта ахæм уавæр: ис-
кæцы сæрдары-иу куы систой йæ быпатæй, уæд-иу æй ар-
373
выстой æндæр хъæумæ. Уырдæм дæр колхозы сæрдарæй.
Кæннод та райопмæ, хаттæй-хатт поджы уæлдæр хицауы
бынатмæ дæр.
Дзæрæх иыхас кодта райкомы пог секретаримæ. Æмæ
дзуаппы бæсты уый йæхæдæг бафарста: «Ау! Уæхи кол-
хозы дæу фаг куыст нæй?»
Дыууæ къуырийы дæргъы фæбадт Дзæрæх йæ хæдза-
ры йæ маст æмæ йæ уæззау хъуыдыты ’вджид. Уымæй
фылдæр йæ бои нал бацис. Æмæ бацыд сæ колхозы парт-
организацийы секретармæ.
— Картоф садзыы æмæ иартхор рувын зопыи, фæлæ
нырма уыдон афон нæма у, æмæ мып кæд исты куыст хæс
кæиут?
— Куыст æнæкæрон бирæ, фæлæ дæхæдæг цæмæ
хъавыс?
— Уый мæ хъавгæйæ нæу... Мæ партбилет пырма мæ
дзыппы ис æмæ ма кæд партийы истæмæн хъæуын, уæд...
— Иттæг хорз! — загъта секретарь.
Сæ дыууæ дæр иумæ бацыдысты колхозы сæрдар Тем-
болмæ. Ногæй ппцы баййæфта Дзæрæх йæ рагон каби-
неты. Æрмæст æддаг уаты секретарь-дуаргæс нал уыд,
мидæгæй кабипеты къулыл та Сталины портрет.
— Нæ зымæгон хизæпты цы фыййæуттæ ис, уыдоп
"пыртæккæ’æнæхицау сты æмæ сæм ацу.
— Æмæ цы фæцис сæ хицау? — бафарста Дзæрæх.
— Систам æй йæ куыстæй,— дзуапп радта сæрдар(.
— Мæлæты рæвдз нæ февиæлдтат исынтæм?
— Рæвдз пæ, фæлæ ма нын æгæр дæр байрæджы.
— Уый дæр та мæ аххос уыд?
— Бакæс мæнæ фыййæутты курдиат!
Сæрдар систа пе стъолы асыккæй гæххæтт æмæ йæ
радта Дзæрæхмæ.
Хорзау иал фæцис Дзæрæх, курдиат куы бакаст, уæд.
Фыййæуттæ куырдтой ног правленийæ, цæмæй сисой йæ
куыстæй, Дзæрæх сыи хицауæп кæй сæвæрдта, уыцы лæ-
джы. Фосы куыстмæ æмæ фыййæутты царды уагмæ æр-
кæсыны бæсты уый позтдзуан зилы Мæздæг æмæ Хъыз-
лары. Фылдæрæй-фылдæр кæнынц мæнг фыст акттæ, фо-
сы пымæц та — къаддæрæй-къаддæр.
— Гъемæ хорз! — загъта Дзæрæх ног сæрдарæп.—
Тæккæ рапсом ацæудзынæп уырдæм.
Йæхинымæр та æпдæр хъуыдытæ кодта. Дыууæ-æртæ
мæйы фосы уæтæрты фæуын диссаг иæу. Стæн йæм фæ-
374
сиддзысты фæстæмæ ардæм, уалдзыгæнды куыстытæ куы
сбирæ уой, уæд. Ныр кæй равзæрстой колхозонтæ, уый
йæм бирæ бопты фаг ’пæ касти. Æмæ уæвгæ дæр куыд
иæ? Цы у? Хъæууоп хæдзарады куыстытæ хорз зоны,
фæлæ сæрдарæи пæ бæззы. Бирæ иæ, фæлæ тызмæг ны-
хас кæпын дæр иæ базондзæп адæмимæ. Чи дзы фæ-
тæрсдзæп?
Ног сæрдар райдыдта кусып.
Колхозоптæ йæм пыххæлæф кодтой сæ хъæстытæ кæ-
пынмæ. Дзæрæхæн секретарь чи уыд, уый пыронгау бад-
тис æддаг уаты æмæ хицаугæпдтæй фæстæмæ никæй
уагъта мидæмæ. Иу бон æм сæрдар фæсидтис æмæ йæ
бафарста:
— Рагæй кусыс ацы бынаты? Æмæ никуы ахъуыды
кодтай: цы бакæнын хъæуы, цæмæй нæм уыйбæрц хъаст-
гæнджытæ ма цæуой?
— Ууыл та цы тыхсыс? Кæй дæ фæнды, уыдонæй
уæлдай дæм æз иуы дæр не ’рбауадздзынæп. *
— Уæдæмæ афтæ нæ. Тæккæ абонæй фæстæмæ дæ
фыссæп чииыг дæ къухы, афтæмæй зил колхозоптыл сæ
куысты мидæг æмæ сæрдармæ кæй иæ уагътай, уыдонæи
сæ хъаст, сæ курдиаттæ фысс дæхæдæг æмæ сæ ардæм
цæуыи нал хъæудзæп.
Секретармæ хорз иæ фæкаст уыцы уыпаффæ, фæлæ
йып ’хъыг дæр пæ уыд: «Сæ хъæстытæ мæнмæ куы хæс-
сой, уæд мып лæгъстæпаг уыдзысты, æмæ уый дæр
хорз у».
Йæ фыццаг балц нæ фæрæстмæ. Бацыд æхсыры фер-
мæмæ. Цыма уыцы фæпд йæхæдæг æрæмысыд, уыйау
загъта:
— Æз Дзæрæхæн дæр бирæ хæттыты дзырдтон, фæ-
лæ мæм никуы байхъуыста. Ныр ахъуыды кодтон, æмæ
зæгъыи, сымах уырдæм цæуыны бæсты æз цæуон сы-
махмæ...
Цыма стыр хæрзиуæг æрбахаста колхозонтæн, ахæм
хуызы дзырдта секретарь, фæлæ йыл хъугдуцджытæ ных-
худтысты. Иу цыргъæвзаг чызг ып загъта:
— Уæдæ ма æххæст ууыл дæр ахъуыды кæи: пæ ног
сæрдар алы бон дæр ам куы вæййы, уæд ма дзы ды цæ-
мæн хъæуыс?
Уыцы бонæй фæстæмæ Тæгæрджыпы колхозы нал
уыд секретарь — дуаргæс.
Сослап иог сæрдары зыдта, уый ма агропом куы уыд,
375
у&д дæр, фæлæ йыл хъуыддаджы фæдыл нырма нæма
фембæлд. Рагуалдзæджы, колхоз йæ хуымтæм хъацæн-
тæ æмæ фаджыс куы ласта, уæд колхозоитæй иуæн йæ
зæнг фæцъист машинæйы цалхы бып, æмæ йæ æрбалас-
той рьнг^ындонмæ. Дохтыр æй федта æмæ дзы æргом
саст нæ раиртæста. Фæлæ тæссаг уыд, кæд, мыййаг, стæг
искуы афазт. Тæгæрджыны рентген нæма уыд, æмæ уы-
мæ гæсгæ рынчыны æрвитын бахъуыд районмæ. Адзырд-
та сæм телефонæй. Уыдонæн сæ тагъд æххуысы машииæ
сæхимæ нæ разынд, стæй кæд æрбаздæхтаид, уый дæр
бæрæг нæ уыд. Уæд бахатыд колхозы/шофырмæ, цæмæй
йæ уый аласа, рынчындонæй дæр исчи йемæ ацæудзæн,
афтæмæй. «Бригадиры æвастæй мæ бон пæу»,— дзуапп
радта уый. Бригадир та сæрд’ары æнæбафæрсгæйæ нæ
бахаста йæ ныфс æмæ се ’ртæ дæр бацыдысты правлени-
мæ. Чи зоны, Дзæрæхмæ хорз каст, ахæм хъуыддæгтæй
йæ кæй фарстой, уый, фæлæ ног сæрдар бауайдзæф код-
та бригадирæн.
— Мæнмæ ма цæмæ ’рбацыдтæ, дохтыры цæмæн фæс-
тиат кæныс? Афопмæ дæр рынчыны цæуылнæ арвыстай
районмæ? — загъта сæрдар æмæ фæзылд Сосланмæ.
— Дæхæдæг æй хуыздæр зоныс, дохтыр, уæзласæи
машинæйы не ’мбæлы рынчынтæ ласын, фæлæ цы гæпæи
ис? Мæпæ ам, пæхи хъæуы мидæг дæр, фæкæс, æмæ та
рынчынæн йæ дæлæрмтты бацæуыпц дыууæ адæймаджы
æмæ йæ афтæмæй фæцæйкæныпц. Уый дæр аив пал у пы-
ры рæстæджы. Кæд нæ хъуыддæгтæ рæстмæ ацæуой,
уæд уын сæрмагонд машинæ смадзал кæндзыстæм. Фæ-
лæ уал уæдмæ архайут колхозы машипæтæй...
Сосланы зæрдæ барухс ацы фыццаг фембæлдæй.
13
Бибо Сослаиы акодта иу ацæргæ рынчын лæгмæ, йæ-
хи хæдзары чи хуыссыд, ахæммæ. Уырдыгæй , фæстæмæ
куы ’рбацæйцыдысты, уæд уыпджы иу кулдуары раз æр-
лæууыд æмæ фæрсы:
— Дохтыр, ам чи цæры, уый зопыс?
— Нæ зонын,— загъта Сослан.
— Уæдæ дын æй æз зæгъыи: ам цæры Венерæйы мад.
Цалдæр хатты мын бауайдзæф кодта, никуал, дам, нæм
æрбауадтæ, æмæ мæн дæр тыиг нал æвдæлы. Фæлæ ныр-
тæккæ йæ рæзты æрбацыдыстæм, уый куы базона, уæд
мын нæ ныххатыр кæпдзæн.
376
— Бауай сæм, цы дардыл таурæгътæ кæпыс!
— Æпæ дæу нæ бацæудзыпæн.
— Æз та цæмæн хъæуын?
— Цæуыннæ дзы хъæуыс? Иæ чызг дæумæ пæ кусы?
Стæй, æргомæй дын куы зæгъои, уæд, гъе ныр ахæм хуы-
зы куы нæ бацæуай, уæд æй, чи зоны, æндæр иокуыд
бамбарой, ома сæрмагонд хуынд домы.
Сослап сразы æмæ араст Бибойы фæдыл.
— Уазджытæ дæм фæцæуы, Царахон, æмæ фидар
лæуу! — бадзырдта Бибо хæдзары æфсиимæ, Сослапы
разæй цæугæйæ, къæлидормæ куы схызт, уæд. Æфсии
хыссæкъухæй ракаст, рухсдзæсгомæй сып «æгас цæут»
загъта æмæ мидæмæ бадзырдта Венерæмæ.
— Цыма æнæхъæн æфсад æрбакодтай дæ фæдыл,
Бибо, фæлæ дыууæ йедтæмæ куы нæ стут...— Мидæмæ!—
загъта Венерæ æмæ къæсæрæй иуварс алæууыд.
Бибо комкоммæ хæдзармæ бараст, фæлæ йы.н Венерæ
рахизырдæмацамыдта, æмæ уырдæм бахызтысты.
Дыууæ стыр рудзынджы кæмæи уыд, ахæм егъауго-
мау хæрзæфонайд уат. Астæуæй цы стъол æвæрд уыдис,
ууыл æмæ рудзгуыты тарвæзтыл — дидинджытæ. Иу
къуымы къаннæгдæр стъол, йæ фарсмæ чингуыты
скъапп. Стъолы уæлхъус баййæфтой дыууæ скъоладза-
уы. Чызг — хисдæр— амыдта йæ урок йæ кæсдæр æф-
сымæрæн. Уазджыты куы федтой, уæд феотадысты.
«Ауайут уал хæдзармæ!» сæм куы сдзырдта Венерæ, уæд
уайтагъд цæуыныл фесты, фæлæ Сослан сæ разы æр-
лæууыд.
— Ам кæй æрбаййæфтам, уыдонæй иуæн дæр цæугæ-
йæ нал у ардыгæй. Бибо, ды бадгæ!
Чызг æмæ лæппу фæстæмæ раздæхтысты, Веиерæмæ
фæкæс-фæкæс гæнгæ, æрбадтысты сæ чиигуыты уæлхъус.
Сослап йæ бандон æрæвæрдта сывæллæтты стъолы
ДУР-
— Нымайын хорз зоныс? — бафарста лæппуйы.
— Зонып,— æфсæрмдзастæй дзуапп радта уый.
— Уæдæ ма базон: 2 килойы къафеттæм 3 метры
хъуымац куы бафтауæм, уæд цас уыдзысты?
Лæппумæ æгæр æнцон фарст фæкаст уый, æртыккæ-
гæм къласы скъоладзауы аккаг чи нæ у, ахæм, æм’æ
загъта:
— Фондз.
— Цы фондз? Къафеттæ æви хъуымац?
377
Иугæр скъоладзау дзуапп раттыпыл куы афæстиат,
уæд Сослан йæ дзыппæй систа къафеттæ æмæ пæм
дзуры:
— Уæдæ уал ахъуыды кæп. Фæлæ дын ныр та иог
хынципаг: иу бæласыл бадтис 12 цъиуы. Цуаноп сæ тæк-
кæ цурмæ бацыд, топпæй сæ фехста æмæ дзы 7 цъиуы
æрхауд зæхмæ. Цал цъиуы ма баззад бæласыл?
— Фопдз.
— Нæ базыдтай.
Сослап фæзылд чызгмæ.
— Ды та цы зæгъыс?
— Фоидз,— дзуапп радта чызг æмæ Венерæмæ фæр-
сæгау бакаст. *
— Мæнмæ дæр афтæ кæыс, фæлæ мæнæ Бибо не-
ппæтæй дæр хисдæр у, æмæ уый бафæрс,— ацамыдта
Венерæ.
Бибо уæды опг дæр сусæгæй йæ къухы æнпуылдзтæй
пымадта йæхинымæры æмæ дис кодта, Сосланмæ раст
цæуылнæ кæсы скъоладзауты дзуапп, ууыл. Ныр æм Ве-
нерæ куы ацамыдта, уæд фергом кодта йæ хъуыды.
— Дохтыр, бахатыр кæн, æз скъолаты никуы кастæн,
фæлæ, нæхимæ ироп нымадæй, дыууадæсæй кæд авд фæ-
хъуыд, уæд ма дзы фондз баззад...
— Бибо, ды дæр æй нæ базыдтай. Иу хатт-ма бай-
хъусут.
Сослан та радзырдта хыпцинаг. Иæ фарст: цал цъи-
уы баззад бæласыл?—уыцы ныхæстæ уæлдай карздæ-
рæй загъта, фæлæ та йын раст дзуапп ничи радта. Канд
сывæллæттæ нæ, фæлæ ма Венерæ æмæ Бибо дæр сцы-
мыдис сты. «Иу дæр дзы пал баззад бæласыл»,— афтæ
куы загъта Сослап^ уæд æм Бибо нал фæлæууыд.
— Багъæц, æмæ уыцы фопдз цъиуы цы фесты?
— Топпы хъæрæй фæтарстысты, æмæ атахтысты...
Сабитæ ныккæл-кæл кодтой. Бибо дæр иучысыл
ахъуыды кодта, стæй:
— Уастырджистæп, æцæг зæгъыс. Мæнæп мæ хъуы-
дыйы не ’рцыд.
Дыууæ сабийы уаптагъд фæуæидон сты Сосланимæ
æмæ йæм хатыдысты, цæмæй ма сып поджы ахæм хъа-
зæп хыпципæгтæ бацамоиа.
Сæ фыд цыппар азы размæ амард, пæлгоймаджы
рæвдыд пе ’ййæфтой æмæ пыр Сослаиы цурæй "нал
куымйтой.
т •
— Уæвгæ дæр рæстæг куыд ивы! — райдыдта Бибо,
Сосланмæ дзургæйæ.— Æз дæ цахъæн куы уыдтæн,
уæд мæм ахæм къаннæг сывæллæттæ æввахс дæр пæ
уæпдыдысты, иыр адоимæ кæоут?
— Уый, Бибо, рæстæджы аххос уыйбæрц иæу. Дæ-
уæй пыр дæр ма тæрсынц, суапг ма стыртæ дæр,— ба-
фиппайдта Венерæ.
— Чи мæ тæрсы?
— Дæ сапитароп къамиоимæ уынгты куы фæцæйцæ-
уыс, уæд адæм æмбæхстытæ райдайынц.
— Раст нæ дзурыс, чызг, тæрсгæ нæ, фæлæ мæ æф-
сæрмы кæпыпц, æмæ уый æыдæр хъуыддаг у. Стæй йæ
цæсгом æхсад кæмæн пæу, уыдоп куы тæрсой, уæд цы
диссаг у? Æццæй, дохтыр?
Ныхас аздæхт Бибойырдæм. Хъæусоветы цы сапита-
рон къамис уыд, уымæн фарон йæ кой ничи хъуыста, фæ-
лæ пыр иал хицæн кæны адæмы дзыхæй. Бибо уыцы къа-
мисимæ зилы хъæуыл «рыпчындопы помæй», æмæ йæ
раз чъизийæ кæмæн баййафы, уыдон масты хай фæкæпы.
Айфыццаг та сыи иу уынджы бацæуæн иал уыд цъыфæй
æмæ кауы сæрты цæхæрадонмæ бахызтысты.
Бибо бадзырдта, уыцы цъыфдзасты цур чи цард, уы-
мæ. «Мидæмæ, Бибо!»—хатыд фысым, йæ хæдзары раз
уыйбæрц «уазджытæ»чкуы федта, уæд.
— Хъуыддаджы мидæг лæуд стæм æмæ нæ мидæмæ
. не ’вдæлы, фæлæ дæ мæпæ ацы бæрнджып адæмы раз иу
хъуыддагæй бафæрсыпмæ хъавып: зыпг зæгъынæй ком
нæ судзы, цæвиттон, амардтæ, уæд дæм дæ хотæ, кауы
сæрты гæппытæгæнгæ, сæ рустæ та ма куыд тондзысты,
уый ма мын зæгъ?
— Уæууа, гормои, Бибо, цæмæп афтæ зæгъыс? —
фефсæрмы лæг.
’ — Нæ, пæ, æз дæ хъуыддаджы фæдыл фæрсьш, æмæ
мыи дзуапп ратт,— бауырдыг æм Бибо, цъыфдзаст цад-
мæ амонгæйæ.— Асагъæс-ма кæн: дæ марды чырын дып
мæрддзыгойы адæм уæлмæрдтæм кæуылты ахæсдзысты,
уый ма мын бацамои...
Алчидæр йæхи хызта Бибойы цыргъ ныхæстæй, уы-
мæи æмæ хъæуыл айхъуысыиц, афтæмæй лæг адæмы
дзыхы æфтыд фæвæййы.
Æфсин ацаходæы уазал хæрипæгтæ æрбадавта æмæ
бахатыд Бибомæ, цæмæй уал фæйнæ арахъы аназой, ца-
379
лынмæ уæлибæхтæ фыцой, уæдмæ. Ус та хæдзармæ куы
рауад, уæд Бибо арахъы авг райста йæ къухмæ.
— Бибо, бахатыр мыи кæ, фæлæ бауынаффæ кæпæм:
цалыпмæ цы стæм, уымæй иумæ æрбадæм, æфсинæй, уа-
зæгæй, уæдмæ фынгмæ йæ къух дæр куыд ыичи бакæпа,
афтæ. Разы дæ?
— Табуафси! — загъта Бибо, кæд æм уый раст нæ
фæкаст, уæддæр.
— Уæдæ, Венерæ, аипп ма уæд, дæ мады пом дын
пæма зопыи...
— Зæлда, Зæлда йæ хопæм- мах,— фæраздæр Бибо.
— Фæлæуу-ма, мæнæ номдзыд хъугдуцæг чи уыд,
уый ма уæд?
— Бæгуыдæр гъе уый! Уæдæ куыд æнхъæлдтай!
— Гъе уæдæ нын нæ уынаффæ Зæлдамæ фæхæццæ
кæн, фæлæ йын кæд бирæ куыст ис, уæд ын мах дæр ма
аххуыс кæндзыстæм. И, Бибо?
— Раст дын куы зæгъон, уæд æз ахæмтæм мæ ныфс
нæ хæссын, ницы сарæхсдзынæн.
— Æниу нын сылго&мæгтæ пе ’ххуысыл нæ барвæс-
дзысты, фæлæ ма астæуккаг скъолайы куы ахуыр код-
тон, уæд-иу пъолтæ æмæ къустæ дæр ахсадтои мæ мады
бæсты.
— Багъæц, æмæ уыдæттæ дæ мад йæхæдæг цæуыннæ
кодта, рынчын исты уыд?
— Рынчын нæ уыд, фæлæ ахуыргæнæгæй куыста
æмæ-иу нал æххæссыд хæдзары куыстытыл. Зæгъгæ дæр
мын-иу ницы кодта, фæлæ йæ мæхæдæг нæ уыдтон, куыд
æнæвдæлон у, уый!
Сослан кæд буц уыд йæхицæй, уæддæр Бибомæ уый
аив нæ фæкаст. Æргом ныхас йæ цæсгом нæ бахъæцыд
æмæ ма загъта:
— Мæ заманы ахæм митæ худинаг уыдысты нæлгой-
магæн, фæлæ ныры заманы сылгоймæгтæ дæр хъуыдда-
джы мидæг лæуд сты, æмæ цы зæгъон!.. Уæхæдæг ахуыр-
гонд стут, фылдæр зонут...
Сослан Бибоимæ йæ мады кой куы кодта, уыцы рæс-
тæджы Венерæ зæрдиагæй хъуыста сæ дыууæмæ дæр.
Сослан ахæм куыстытæ хæссы йæ сæрмæ, уый æихъæл
дзы нæ уыд.
, — Нæ, фæлæ дæ мад де ’хсадыл æрвæссыд? Уый кой
цæуылнæ кæныс? — бафарста Венерæ.
380
— Цæуылнæ! Фæлæ уый дардыл дзуринаг у. Æндæр
хатт.
Веперæ сцымыдис. Ныропг цы нæ зыдта Сосланæй,
уыдонæй ныр цыдæртæ бамбæрста, фæлæ ма йæ фылдæр
базопыи фæидыд æмæ йæм бахатыд. Сослап радзырдта
йæ фыццаг «æххуысы» хабар.
Ныхсадта пъолтæ æмæ фæлладхуызæй сбадт стъолы
уæлхъус. Уый афтæ ’нхъæлдта: мад ныццип кæпдзæн,
раппæлдзæы дзы.
Фæлæ уый куы ’рбацыд æмæ пъолтæ хъулæттæй куы
федта, уæд йæ зæрдæ бауазал.
— Чи нын самæзта нæ пъолтæ? — афарста Сосланы.
— Ме ’мбæлттæ ’рбацыдысты æмæ...
— Æмæ футболæй хъазыдыстут?
Нал схъæр кодта Сослаи йæ хабар, фæлæ ныр лыс-
тæгдæр каст, йæ мад куыд æхсы, уымæ.
Венерæ бацыд хæдзармæ, афæстиат дзы иу дзæвгар,
стæй йæ мадимæ æрбахастой хæринæгтæ. Сослан сæ сба-
дын кодта æмæ бафарста:
— Дыууæ азы размæ дæ кой арæх уыд газеты, Зæл-
да, фæлæ а фæстаг рæстæджы иу стæм хаттæй фæстæмæ
пал фæзыпы, æмæ уый та цæмæп афтæ у?
— Æгайтма нал фæзыиы. Цы аккаг дæн, уыйбæрц
вæнйы мæ кой. Уæлдай æппæлд та мæ хъæугæ пицæмæп
кæиы...
Зæлдайæы цыма хъыггомау уыд уыцы фарст, афтæ
фæкаст Сосланмæ, фæлæ цæмæ гæсгæ, уый пæ раир-
тæста.
— Бахатыр кæ, пæ дæ бамбæрстон,— загъта ма Сос-
лан æмæ фæрсæджы æнгасæй бакаст æфсинмæ.
Зæлда ракодта йæ царды хабар. Иæ лæджы зиаиы
кой куы сыхъуыст, уыйфæстæ хъугдуцæг ныллæууыд
фермæйы. Раст зæгъын хъæуы, нæхæдæг дæр æмæ ии-
нæтæ дæр райгонд уыдысты йæ куыстæй. Дзæрæх сфæнд
кодта Зæлдайы æппæты раззагдæр хъугдуцæг скæыын.
Фермæйы хъуццытæи сæ тæккæ æхсырджынты радтой
Зæлдамæ, цас æхсыр дыгъта, ууыл ма-иу бафтыдтой ип-
нæты æхсырæй дæр æмæ, газеты алы къуыри дæр цы бæ-
рæггæнæнтæ уыд, уым Зæлда уыд æппæты фыццæгтæй.
йæ ном райопы æмæ республикæйы газетты цас арæх-
дæр уыд, уыйбæрц æм йе ’мбæлттæ хæрамдæр кодтой,
рæстмæ йæм пал дзырдтой, чи йæ «уæлбикъоп» хуыдта,
чи «тыхарæзт æхсип».
381
Зæлда сфæлмæцыд уыцы мæнгарæзт кадæй, йæ цæс-
гом нал хъæцыд йе ’мбæлттæм бакæсын. Иубоп бдцыд
Дзæрæхмæ, цæмæп пæм кæцы-фæнды дæс-фыпддæс хъу-
джы радта, æмæ цас æхсыр дуца, уымæй фылдæр мауал
æвдиса.
Дзæрæх масты хай фæкодта усы. Æргомæй загъта,
ома, æпцад куы пæ бадай дæ быпаты, уæд фермæйæп йæ
æмгæрæтты дæр иал ауайдзынæ. Зæлда фæтарст æмæ
ныхъхъус. Цæмæ хъавыд, уый йып баытыст, æрмæст пог
сæрдар куы сæвзæрстой, уыйфæстæ.
— Ныртæккæ та цæрыи ме ’мбæлттимæ, хъазгæ æмæ
худгæйæ, мæ куыстмæ райы мæ зæрдæ, сæрдары зæрдæ-
мæ дæр цæуы. Æмæ æз афтæ зæгъын: цы-фæнды стыр хи-
цау фестæд, уæддæр дæ æрмæст уый куы æппæла, дæ
алфæмбылай чи ис, уыдон зæрдæ та дыл худгæ куы кæ-
па, уæд уый бæллиццаг пæу,— балхыпцъ кодта Зæлда
йæ ныхас.
Иттæг бузпыгæй рацыд Сослап Зæлда æмæ Веиерæ-
йæ. Рагæй пал уыд сæхимæ горæты. Ныр цыма йæ мад
æмæ йæ фыды хæдзары бадт, а’фтæ йæм фæкаст.
Зæлдайы лæджы зиапы хабар ма йæ лæмбыиæгдæр
базопып фæидыд, æмæ йып æй Бибо радзырдта, уыдо-
пæй куы рацыдысты, уæд.
Зæлдайы лæг ацыд Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ
1941 азы. Цалдæр мæйы фæстæ райста дыууæ хæрзиуæ-
джы. Ие сгуыхтдзинады хабæрттæ пып хъæубæстæ ба-
кастысты газетты. Стæй дзы ницуал бæрæг уыд. Хæст
фæцис, уæддæр ма уымæй пицы ног хабар райстой. Ба-
пымадтой йæ æнæбæрæг сæфтыл. Æцæгæй та афтæ уыд:
зыаджы къæппæджы фæцис æмæ уацары бахауд. Алас-
той йæ Болгаримæ. Йемæ ма иу-цалдæр ирон лæппуйы,
афтæмæй алыгъдысты Грекъмæ, бафтыдысты партизан-
тæм æмæ суапг хæсты фæудмæ тох кодтой пемыцаг фа-
шистты æмæ Гречъы хицауады æфсæдты ныхмæ. Герман
куы басаст, уæд бахаудтон пе ’мцæдисон Апглисы къух-
мæ. Сæ райгуырæн бæстæм рауадзыпы бæсты сæ уыдон
аластой Туркмæ, уырдыгæй Палестипæмæ, стæй Цæгат
Африкæмæ, уыйфæстæ Францмæ æмæ, æппынфæстаг,
нæ хицауад æрдомдта, цæмæй сæ рауадзой Советон Цæ-
дисмæ. Нæхимæ ’рбахæццæ сты æрмæст 1946 азы рай-
дианы. Лæг та кусын райдыдта йæ фыццаг бынаты —
скъолайы ахуыргæпæгæй. 1948 азы йæм фæсидтысты го-
рæтмæ. Фарстой йæ: кæм уыди уацары, цы ми кодта? Ра-
382
дзырдта сын йæ хабæр^тæ, р&вдыета сæм, Гречъы пар-
тизаиты æфсады сæйраг комапдæгæиæг ын йæхи къухæй
цы æвдисæпдар пыффыста, фæлæ уый дæр пицыуал адав-
та. Дыууæ къуырийы фæстæ йæ æрцахстой, стæрхоп ып
кодтой ссæдз азы æмæ йæ арвыстоп Сыбырмæ. 1953 азы
сыхъуыст йæ зианы хабар.
Зып уавæры бахауд Зæлда йæ лæджы æрцахсты фæс-
тæ. Веперæ æххуысхъом нæма уыд, кæсдæр чызгыл цы-
дис дыууæ азы бæрц, лæппу та гуырипаг уыд. Фæлæ сы-
хæгтæ, хъæубæстæ æмæ скъолайы ахуыргæнджытæ Зæл-
дайы иупæг пæ иыууагътой. Уыдоп ып хорз зыдтой, йæ
лæджы. Уый уыд хæларзæрдæ, куыстуарзоп адæймаг,
бахъуыды сахаты искæмæп феххуыс кæныны тыххæп йæ
тых æмæ йæ фæллойыл пикуы ауæрста. Адæмæй нæ фе-
рох уый, æмæ йын ныр фыстой уыцы хæс йæ биионтæп...
Бибойы пыхасæй Сослан фепкъард. Зæлдайы хæдза-
ры цы циндзипад федта, уый фæтар æмæ йæ цæстыты
раз февзæрд æртæ æпахъом сывæллопджыи сидзæргæсы
царды пыв.
Зып базонæи у адæпмаг. Сослапæп йæ зæрдæмæ цыд,
Венерæ куыд æнувыдæй архайы, уый. Куысты мидæг
дзы разы уыд алцæмæй дæр. Уымæн йæ зæрдæйы уагæй
пæма бамбæрста æрмæст иу уавæр: йæ кары чызджытæй
хъауджыдæр Веперæ бирæ æхгæд-зæрдæдæр æмæ æн-
къарддæр у. Цыргъ æвзаг ьщ ис, хъазæп иыхас зæгъып-
мæ дæр арæхсы, фæлæ цыма йæхи тыхурæд кæпы.
Ныр мад æмæ чызгæн сæ царды уаг куы базыдта, уæд
æм уый диссаг пал фæкаст. Ныхкъуырд адæймаг хиуыл-
хæцгæ вæййы, хаттæй-хатт æм хуымæтæджы пыхас дæр
рæухыстау фæкæсы...
Æхсæв иуæпдæс сахатæй фæфылдæр, уæддæр Сослап
нæма бафынæй. Йæ цæстытыл уад ньцр дæр ма Зæлдайы
хæдзар, рæвдыдхъуаг сабитæ, Веперæйы хæрзæфспайд
уæттæ... Иу хатт ма афæлгæсыд йæхи æиæфспайд фатеры
къуымтыл æмæ пæ зæрдæ бамæгуыр.
»
14
Уалдзæг йæ тæмæны бацыд. Тæгæрджыпы цæугæдо-
ны былтæ цъæх-цъæхид адардтой. Хъæуы уæле цъыхы-
ры хъæд фæтардæр, бæлæсты къуыпа райхæлып æввопг
пыттыппыр. Рагуалдзæджы карз фидиуæг — давоп — йæ
383
сыфты цъуппытæ райхæлдта, æмæ йæ судзаг дæргъæЦ-
цон æвзæгтæ уымæл зæххыл æрфæлдæхтысты.
«Къодах йæ фыццаг цæфæй бæрæг у»,— фæзæгъынц
адæм. Тæгæрджыиы колхозы ног сæрдары къахдзæфтæй
бæрæг уыд: ацы уалдзæг рæвдадæрæй цæуы куыст. Баз-
зад ма хуым кæнинаг æрмæст, хъæдрæбынты цы уымæл
зæххытæ ис, уыдон. Уым иырма сыджыт уазалдзæф у,
йфоп иæма у цæхæрадоны мыггæгтæ садзынæн.
Фæскомцæдисоптæ бахъавыдысты раст ахæм æвдæ-
лондæр рæстæгмæ. Ныр Хату æмæ Сослан куы арастсты
колхозы сæрдармæ, уæд дызæрдыг иæ кодтой, сæхъуыд-
даг кæй рауайдзæн, ууыл.
— Æз та ма сымахмæ æрвитинаг уыдтæн! — фæраз-
дæр Тембол.
— Æвзæр хабар исты? — бафарста Сослан.
— Ау, æмæ дохтыр хорз хабары тыххæй никуы ба-
хъæуы? -т бахудт Тембол.— Цæвиттон, фехъуыстаиккат
æй... Нæ фысвос æндæрæбон ссыдысты Хъызларæй сæр-'
дыгон хизæнтæм. Знон Дзæрæх æрбацыд ардæм æмæ
мæнæ дæргъæй-дæргъмæ помхыгъд ныууагъта, фыййæут-
гæи цытæ хъæуы, уый тыххæй. Нæ къухы цы уьтд, уы~
мæй йæ фæрæвдз кодтам, ипнæтæн дæр амал уыдзæи,
фæлæ цæйдæр хосты кой кæны, æмæ цахæмтæ хъæуы,
уый дохтыр хъуамæ хуыздæр зона.
Тембол гæххæтт балæвæрдта Сослапмæ. Дзæрæх
куырдта колхозы правленийæ, цæмæй æвæстиатæй сма-
дзал чыидæуа цæрæи палаткæтæ. Фароны уæтæртæ
хæлддзаг сты. Цалынмæ уыдон цалцæг кæной, уæдмæ
фыййæуттæ кæм цæрой, уый сын нæй. Хæринаггæнæг
дæр нæма бацыд хохмæ, æмæ йæ тагъддæр барвитын
хъæуы. Радиоприемник сæм пæй. Балхæпып хъæуы
къаннæг аптечкæ...
— Аптечкæйы тыххæй дæ фæрсын. Цахæм хуыздæр
у, уый афысс. Мæпæ Хату ныууайдзæи горæтмæ. Дæ ма-
шииæ рæвдз у?
— Рæвдз у, пыртæккæ дæр ныууайдзынæп,— дзуапп
радта Хату. ^
Сосланы пæма уырныдта, Дзæрæх фыййæутты цар-
дыл афтæ тынг тыхсы, уый æмæ бафарста:
— Йæ куыст та куыд цæуы’?
; — Иттæг хорз. Нæ фос ацы\азæй æнæзиапдæрæй ни-
куы ссыдысты...
384
— Фыййæуттæ дзы разы сты?
— Ахæм æнувыд ыл сты, æмæ дын куыд зæгъон! Дзæ-
рæх æвзæр кусæг нæу. Ныропг дæр йæ фыдбылыз уый
уыд, æмæ пълаы æххæст кæнын алкæмæй дæр карзæй
домдта, фæлæ уымæн цы фадæттæ саразын хъæуы, уый,
стæй адæмы иицæмæ дардта. Зымæгон хизæнтæм куы
ацыд, уæд нæм уайтагъд фæдисы сæрвыста, цыма стыр
æвирхъау знаггад раиртæста, ахæм хуызы: ссæдз фый-
йауæп, дам, æхсæз кæрцы йедтæмæ нæй, æмæ афтæмæй
куыд кусой уыцы уазал дымгæйы?.. О, фæлæ уæхæдæг
дæр, æвæццæгæн, æиæ хъуыддаг пе ’рбацыдыстут?
— Райсомы куысты тыххæй...
— Цал машинæйы уæ хъæуы?
— Æппынкъаддæр фондз.
— Талатæ рæвдз сты?
— Æвзæрст сты раласыны ’ввонг.
— Адæм та?
— Алы дæс лæгæп дæр бæрæггопд у сæ куысты бы-
пат.
— Гъемæ уæдæ хорз... Фæлæ ма иу хъуыддагыл
ахъуыды кæнут... Мæ зонгæйæ æртæ уалдзæджы ньгс-
сагътам бæлæстæ нæ сæйраг уынджы. Хъæуы разамон-
джытæ-иу фехъусын кодтой районмæ, тынг хорзæй сæх-
хæст кодтам уыцы хæс, зæгъгæ, фæлæ-иу уæдæй фæстæ-
мæ кæсæг нал уыд талатæм æмæ уынут? Иунæг бæлас
дæр нæй уынгты.
— Ацы хатт нæм æндæр фæнд ис, Тембол, уымæн
дæр, фæлæ ма иу хъуыддагыл дызæрдыг кæнæм. Ипнæ
хуыцаубоны та фæрссаг уынгты куы ныссадзиккам бæ-
лæстæ, уæд дæм куыд кæсы?
Хатуйы,фарстæн Тембол тагъд дзуапп иæ радта. Сæ
дыууæмæ дæр худæнбылæй бакаст, стæй загъта:
— Уыцы иу гуыппæй æгæр бирæ ацаразынмæ иæ хъа-
вут? Айфыццаг ма мын Беслæн дæр цас фæдзырдта, ацы
сæрд, дам, абана саразæм. Æниу иæ клуб нæ хъæуы?
Кæнæ сывæллæттæн хъазæнфæзтæ æмæ рæвдауæндон-
тæ? Науæд ие скъоладзаутæ, кæрæдзийæ иппæрд чи у,
ахæм фопдз къаннæг агъуысты ахуыр^кæпынц, уый пæ
уынып? Уыдæттæ иууылдæр аразинаг сты, фæлæ кæд?
Æрмæст дæр пæ колхоз куы схъæздыг уа, уæд... Ацы аз
уал нæ астæуккаг уынджы кæрæй-кæронмæ ныссадзæм
тæгæр бæлæстæ, куыд бадзырдтам, афтæ. Фæрссаг уынг-
ты тыххæй та мæм ахæм фæнд ис: кæд ма фидæп ацы
25 Рæствæндаг
•385
афонмæ сæрдар уон, уæд дын дзырд дæттын — талатæ
дæр балхæпдзыстæм, машинæтæ дæр уыи фаг уыдзæп.
Æрмæст дзырдæй. Кæд ацы аз кæй ныссадзат, уыдоп фи-,
дæп уалдзæгмæ æнæхъыгдардæй аирвæзой, уæд. Разы
стут?
Ницуал уæлдай загътой Хату æмæ Сослаи. Бæргæ
сæ фæпдыд, бæлæсты садзыны хъуыддаг ацы аз куы ахи-
цæи уыдаид, уый, ,фæлæ, чи зоыы, колхозы сæрдар раст
зæгъы...
Тембол та фидæпы тыххæй ар’фдæр хъуыды кодта.
Уый зыдта: ссæдзæм азты быдираг ирон хъæутæ арæх
кодтой цыллæйы куыст. Ныртæккæ дæр ма йæ цæстытыл
уайынц, чындздзоы чзджытæ æмæ чыидзытæ цы хызы
кæлмæрзæнтæ дардтой, уыдон (уæд сæ касипкæтæ хуыд-
той). Сæхи цыллæ, сæхи къухæй быд чи уыд, ахæмтæ.
Адæймаг ма уымæй рæсугъддæр цæмæ бакастаид! Фæлæ
ныр ферох уыцы дæсниад. Кæд фидæн уалдзæг дзæбæ-
хæй æрцæуа, уæд фæрссаг уыигты ныссадздзысты тута
бæлæстæ. Уадз æмæ алы сылгоймаг дæр æвдæлон рæстæ-
джы кæнæд цыллæйы куыст. Уынгтæ дæр — рæсугъд
æмæ ма уæлдай æфтиаг дæр...
* * *
Хур Хъазыбег æмæ Джимарайы хæхтыл пæма аиы-
дзæв’д, афтæ Тæгæрджыны астæуккаг уынг йæ сæрæй йæ
быпмæ байдзаг адæмы уынæр æмæ машипæты хъæрæй,
белтæ æмæ къахæнты зылаигæй.
Фæскомцæдисонтæ райдыдтой бæлæстæ садзын.
Ахæм стыр зиуы арæх вæййы хæццæ-мæццæ, дзæгъæ-
лы хъомпал. Фæлæ абон афтæ нæ уыд. Знон сбæрæг код-
той алы къордæн дæр пæ хай æмæ иыр æпæ уæлдай цоп-
пайæ алчи дæр æрлæууыд’йæ куыстцл. Цалынмæ маши-
нæтæ таладопæй хæццæ кодтой, уæдмæ къахт фесты
бæлæсты бынæттæ.
Æвæджиау хорз фæкаст адæммæ фæсивæды архайд.
Кæс-ма, мæнæ хъæугæрои чй куыста, уыдоимæ иу кæр-
тæй рахызт ацæргæ лæг, йæ палто йе уæхсчытыл уæгъд-
æппæрстæй, афтæмæй.
■ — Ау, гормæттæ, æмæ мын раздæр цæуылнæ исты фе-
хъусын кодтат? Уе ’рбацыдмæ дзыхъытæ мæхæдæг
^къахтаии, кæнпод худинаг пæу, мæ разы цы бæлæстæ
зайа, уыдоныл мæхи куыст ма уа, уый?
Бибойæн йæ дæлармы иу бæзджын æнæфыст журнал,
386
афтæмæй гæппæввонг лæууы кусджытæм. Цы хæдзары
раз фæвæййыпц сагъд, уый хнцаумæ бацæуы æмæ йын
йæ къух æрфыссын кæиы, уыцы бæлæстæ йæ бæрны лæ-
вæрд кæй сты, уый тыххæп. Хъæусоветы уынаффæ дæр
афтæ у: алы хæдзар дæр хъуамæ й,æ цæст дара йæ хапы
акомкоммæ цы бæлæстæ сагъд æрцыд, уыдопмæ. Кæд
дзы исты асæтта кæнæ бахуыскъ уа, уæд ьпг йæ бæсты
пыссадзæд æндæр бæлас.
— Багъæц-ма, Бибо, æмæ ныр, цæвиттоп, мæ разы
ц’ы-бæлæстæ ис, уыдонæй искæй асастæуыд, фæлæ йын
йæ бæсты æпдæр пæ иыссагътои, уæд мып цы дæ боы
у? — хъазгæйæ бафарста колхозоптæй иу.
— Уастырджистæп, дæ цард- дын афтæ сæпад кæи-
дзыиæп, æмæ иу нæ, фæлæ дæс бæласы дæр ныссадз-
дзынæ.
— Куыд, куыд? -
— Алы кæркуасæпты, дæ тæккæ фыиæныл куыд уай,
афтæ дын дæ кулдуар хойдзынæн, дæ бæлас пыссадз,
зæгъгæ.
Колхозы правлепийы уæнгтæ, рыпчындопы дохтыр-
тæ, хъæусоветы службæгæпджытæ æмæ ахуыргæпджы-
тæ куыстой хъæуы æхсæивæзы алыварс.
Аходæп афопмæ бæлæстæ сагъд æмæ чъырæй цагъд
фесты. Нырма ньтллæг уыдысты уыдон, дыууæ-æртæ
метры бæрзæндæп, сæ цъæх дарæс сæ уæлæ пæма уыд,
фæлæ ныридæгæи дæр уыиджы æмæ æхсæпвæзы бакаст
фæрæсугъд кодтой.
«Æвæдза, диссаг куыд нæ у адæймаджы архайд! —
хъуыды кодта Сослан.— Æртæ-цыппар сахаты бæрц
акуыстой адæм, фæлæ уыцы цыбыр рæстæджы фæллой
сæдæ азты дæргъы бæрзоид тæгæр бæлæсты хуызы фæл-
гæсдзæп хъæуы сæрты».
Адæм ахæлиу сты, уæддæр ма Сослап рыпчыпдоны
разæй касти зиууонты куыстмæ. «Цымæ сыфтæр куы
рафтауой, уæд куыд фидаудзысты? Фопдз кæнæ дæс азы
фæстæ та? Науæд æххæст куы сырæзой, кæрæдзимæ куы
бангом уой, уæд та цы хуызæн уыдзысты уыпгтæ?»
Дохтыры куыст йе ’мыдзаг у цин æмæ мастæй. Мæ-
лæтдзаг адæймаджы цардхъом, æпæпиз фестыи кæн —
уый кæцы дохтырæп пæу æхсызгон, фæлæ уæддæр Сос-
лапæн абопы зиуы феид уæлдай æхцопдæр уыд.
Ацы райдзаст сахат йæ зæрдæ пæ бакуымдта йæ аф-
тид фатермæ бацæуып æмæ базьтлд рынчыидопы цæхæ-
387
радонмæ. Бибойы арæзт ног бандоныл баййæфта Вене-
рæйы.
— Ды дæр ма ам куы дæ!
Чызг фефсæрмы. Баидон цыппар лæджы фаг уыд,
фæлæ йæ тæккæ кæронмæ абадт.
— Уæдæ цы фæуон! Абон рынчындон мæ бæрны ис.
— 0, хæдæгай... Сабитæ та куыд сты? — бафарста
Сослап æрæджиау. Ацы хатты хуызæи йæ зæрдæ йæхи-
уыл пикуы фæхудт. «Ахæм ма дзы къуымых æвзаг уа!..»
— Афтæ сты... Мæ хъуырмæ мæ скодтой... Цы бон
пæм уыдтæ, уæдæй нырмæ мæ баййарыиц, æрбахон та,
дам, уыцы дохтыры...
Сослан чысыл фæныфсджыпдæр. Баидоиы иннæ кæ-
роп æрбадт йе ’ргом чызджырдæм.
— Æрдз худгæ никуы федтай, Венерæ?
— Цæуылнæ! Адæймагæн йæхи зæрдæ куы фæхуды;
уæд фæхуды æрдз дæр.
— Куыд тагъд мын ацахстай мæ хъуыды?
— Мæхи хъуыды нæу, кæддæр æй чиныджы бака-
стæы...
Сослан йæ къухæй ацамыдта хуссарырдæм.
— Скæс-ма, Венерæ, Хъазыбеджы цъупмæ! Цымаурс
къуырдтои карк æрбадт йæ цъиутыл æмæ йæ фыдуаг
лæппыптæн иуæй-иутæ сæ мады базырты бынæй сæ бы-
рыцчъытæ радардтой... Дæумæ афтæ пæ кæсы?
Веперæмæ раст фæкаст уыцы ныв. Хъазыбеджы хох
ардæм, æцæг, уый æпгæс зыны: хæхты сæрæй фæлгæсы
йæ цъупп, йæ алфæмбылай урс цъитийы фæрстæй разын-
дысты цъæх къæдзæхы тигътæ.
Фæлæ уæддæр загъта:
— Мæпмæ æндæрхуызон зыпы. Иу æрыгоп лæппу, йæ
сæрыл урс нымæтхуд афтæмæй, бады Сæнайы хæхтыл.
Иæ худ, æвæццæгæи, дæрдджын цыдæр у, хуыпчъытæ,
æмæ лæппуйы сæрыхъуыптæ уырдыгæй зыпынц бындзыг-
гай. Скæс-ма йæм, уалæ! Лæппу йæ разы æрæвæрдта
фынг-хох, фæлæ афтид у...
— Гъе пыр ма уыцы фынджы уæлхъус иу дæ хуызæн
чызг æд граф.ин куы ’рлæууид!.. Скæс-ма! Уæлæ хохы
фæстæ скæсæнырдыгæп иу урс кæлмæрзæиджып зыньь...
Веперæ фæтарст, ныхас йæхнрдæм куы фæуа, уьгмæй
æмæ йæ фæзылдта.
* — Дардмæ хорз уыпыс, фæлæ абон дæ «рагоп хæ-
лар» бæлæстæ куыд сагъта, уый нæ бафиппайдтай?
388
— Кæмæй зæгъыс?
— Хæчъайæ.
Сосланы иыртæккæ ахæм койтæ нал æидæвтой, фæлæ
пыхас йæ фыццаг фæндагмæ разилынмæ нæ фæцарæхст
æмæ ма æпæбары дзуапп радта:
— Нæ йæ æрхъуыды кодтон... Цы архайдта?
— Нæ хъæуы хицæутты цæстмæ йæхи фыргуыстæй
амардта, мæгуыр. Йæ хид къуыбарæй калд.
— Тæригъæд ын кæныс?
— Иæ мад тæригъæд у. Иунæг фырт... Уый аххос дзы
циу?
— Æмæ йын цы дæ зæрды ис?
— Исты куыстыл куы фæхæст уаид... Кæниод та иу
Елберды хуызæныл куы фембæла, уæд йæ мад æнæдарæ-
гæй баззайдзæн. Æрхуы телæй уæлдай нæу: чи йæ кæ-
дæм тасын кæны, уыцырдæм акъæдз вæййы.
— Фæлæуу-ма, æмæ уæд Елберды кой цæуылнæ
кæныс?
— Елберд йæ сæр кæдæмдæр фесæфта. Стæй уый
ахæм æндонæй сæрст у, æмæ йæ куырдалæгоп дæр нал
æртасын кæндзæн.
Сослаи ныфс бавæрдта Венерæйæн, Хæчъа раст фæн-
дагыл цæмæй ныллæууа,"уымæн цы йæ бон уа, уый ба-
кæндзæн, фæлæ йæм уыцы койы фæдыл февзæрдысты
пог хъуыдытæ. Æмæ сфæнд кодта, ныр цалдæр мæйы йæ
зæрдæ цæимæ дзуры, уымæн йе ’лхынцъы кæроныл фæ-
хæст уæвын. Æрмæст уымæн дæр зонын хъæуы, йæ ра-
хæцæн кæм ис, уый. Цуанонæн йæ гæрах куы фæмæнг
вæййы, уæд, иыхас дæр ыл иæй, цы сырдмæ фæхъавы,
уый аирвæзы. Йæ маст канд ууыл дæр нæ баззайы. Дзæ-
гъæл гæрах адæмыл айхъуысы æмæ цуанон къæмдзæс-
тыг кæны. Цæмæй афтæ ма рауайа, уый тыххæй Сослан
райдыдта хъавгæйæ:
— Хæчъайы мæт дæ-кæй ис, уый мын æхсызгон у,
фæлæ дæхи кой цæуылнæ кæныс?
— Уый та цæй фæдыл?
— Фæззæг æрхæстæг, уый нæ зоныс?
— Æмæ уый цы давы?
— Цы давы куы зæгъай, уæд... Дæ царды мидæг дæ
ацы фæззæг иу ног къахдзæф бахъæудзæн æмæ йæм
куыд цæттæ дæ?
Иу каст ма фæкодта Венерæ Сослан/мæ, хæрхæмбæлд
фæцис сæ дыууæйы цæстæпгас, стæй чызг æвнппайды ии-
389
нæрдæм фæзылд. Йæ хъуыдытæ ныссуйтæ сты. «Цавæр
къахдзæфы кой кæны? Цы хъуамæ уа фæззæджы?» Сос-
лаи æм цы зæрдæ дардта, суанг йе ’рбацыдæй абонмæ,
уый ауад йæ цæстытыл æмæ ахъуыды кодта: «Ау! Афтæ
уа? Чи зопы... Ныронг дæр цыдæртæ фиппайдтоп... Фæ-
лæ нæй! Куы ницы бæрæг исты загъта...»
— Нæ дæ ’мбарын... Цавæр пог къахдзæфы коп кæ-
ныс? , .
— Техникумы .фæстæ дыууæ азы чи бакусы, уымæн
фæпдаг ис дарддæр ахуырмæ. Æмæ иæ хъавыс инсти-
тутмæ?
Венерæ фефсæрмы йæ хъуыдытæй. Иæ цæсгом тудж’ы
ралллд. Æпæхайыр фæуæд! Æвзагыл ис пыххæцæп, цæс-
тыгæп ис бамбæхсæп, фæлæ цæсгом та? Комдзог рацæ-
уы адæймагыл. ’Æрбамæсты Сослапмæ дæр. Комкоммæ
ца-уылнæ бафарста ипституты тыххæй? Фæлæ, цæй, фод
афтæ дæр. Æгайтма мæт кæны йæ кусджыты хъысмæ-
тыл.
— Хъавгæ бæргæ кæпын, фæлæ дзы, æвæццæгæн, ни-
цы рауайдзæн...
— Цæуылнæ?
— Сывæллæттæ пырма æиахъомтæ сты. Нæ мад дæр
рынчынтæгæнаг у, æмæ сæм мæхæдæг куы нæ фæкæсон,
уæд... Ме стипеиди мæхи фагæй фылдæр нæ уыдзæн.
— Гъе уый бынтон ницæйаг æфсоп у. Æз ам дæн,
æмæ дæ мад истæмæй куы тыхса, уæд уыцы чысыл би-
попты фаг не суыдзынæн?
Уыцы ныхæстæ Сослаи афтæ æицонæй загъта, æмæ
та Веиерæйы дисы бафтыдтой. Иæ дынджыр сау цæсты-
тæ базылдта лæппумæ, фæлæ йын йæ цæсгомыл нæ ба-
фиппайдта иæдæр мæнгфсарм, пæдæр хии æнгас.
— Мæнæп дæр аипп ма уæд, цы хæсджын дæ мæ ма-
дæй?
Сослаи йæ мидбылты бахудт.-
— Нырма уал, иу адæймаг инпæмæй цы хæсджын у,
уый, стæй...
Уæддæр та æмбæхсткъуым ныхас. Веперæ мæсты кæ-
иып байдыдта. Алцæмæпдæр кæрон вæййы.
— «Нырма» та ма.цæмæй зæгъыс?
— «Нырма» цæмæй зæгъын, уыцы хъуыддаг мæхи-
цæй аразгæ.у, ома цалыимæ ахуыр кæнай, уæдмæ цы мæ’
боп уа, уымæп мæ цæст дардзыпæи дæ бииоптæм. Уы-
мæй фæстæмæ дæр ма дæ мадæн исты бавæййон, уьгй та
390
дыууæ адæймагæй аразгæ у. Сæ иуыл мæ бар цæуы, уый
тыххæй æмæ уымæн уыцы хъуыддаг йæ зæрдиагдæр бæл-
лиц V. Фæлæ иннæ цы зæгъдзæп, уый иæма зопын, æмæ
мæ сагъæс ууыл у...
Веперæйæн йæ сæр куыддæр разилæгау кодта, æмæ
пыхъхъуси. Сослан фæуæндондæр. Нырмæ дæр зынтæй
бафæрæзта дæргъвæтиы хъавгæ ныхас, фæлæ уымæй
дарддæр йæ боп иал бацис таурæгътæ нывæндын æмæ
йæ цæсгом æмбæхсын.
— Цæй-ма, дæумæ куы дзурьга!
Веиерæ фестад йæ быпатæй. Сослапы пыхæстæ йæм
гуырысхойаг пал кастысты, фæлæ афтæ фйезæгъынц,
фæспомыг фарстæн, дам, æргом дзуапп не ’мбæлы.
— Нырма уал цæуын институтмæ, стæй...
Чызг йæ пыхас пал фæци, афтæмæй араст рыпчыпдо-
пырдæм.
Сослан фæгæпп ласта.
— Гъе стæй та?
Венерæ иуцъусдуг афæстиат йæ мидбыпаты, комком-
мæ æрбакаст Сосланмæ æмæ загъта:
— Гъе стæй цы уа, уый та дыууæйæ аразгæ у. Сæ
иуыл мæ бар цæуы, фæлæ инпæ куыд фидар разыпдзæн
йæ дзырдæн, уый та фидæны хъуыддаг у...
Веперæ атыпдзыдта æмæ рынчындопы фæскъуд
атыхст кæрдо бæласы цонгыл...
391
МАДÆЙ
ТЫХДЖЫНДÆР
1
Хайоны центрæй хъæумæ фæзилæпы, сосæвæндаджы
былыл, йæ къаннæг чумæдан æрæвæрдта æрыгон чызг.
Иæ уæлæ тарбынфыст хъуымацæй къаба, йæ къæхтыл
туфлитæ. Йæ лæууæн бынат куыд амыдта, афтæмæй го-
рæтмæ нæ, фæлæ хъæумæ цыди. Дызæрдыггаг уыд æр-
мæст уый, æмæ афтæ рог дарæсы цæмæн рацыд.
Хур аныгуылд. Кæд автобус нал уыдзæн, уæддæр,
чи зоны, сæ хъæумæ цæуæг уæзласæн машинæйыл фем-
бæла. Чысыл раздæр йæ цурты æрбацыд иу «Победæ».
Чызг йæ размæ балæууыд, йæ къух сдардта, фæлæ дзаг
уыд æмæ не ’рлæууыди.
Æрталынг. Чызгæн йæ зæрдæ бамæгуыр. Фæзынд æм
фæстæмæ горæтмæ аздæхыны фæнд дæр. Исты амалæй
бахæццæ уæвын хъæуы.
Ныгуылæнырдытæй сау мигътæ арв æрбахгæдтой. Иу
машинæ æрбазынд хъæуырдæм, йæ цырагъы рухсы тын
апыдзæвд чызгыл. Бахызт та уый фæндаджы астæумæ,
йæ къух та сдардта, стæй фæсвæд алæууыд. Æнгуылдзы-
йас хæрынкъа йæ армы, цыма дзы йæ ныхтæ сыгъдæг
кæны, афтæмæй æнхъæлмæ кæсы.
Шофыр ныуурæдта, лæууæджы комкоммæ куы æрба-
хæццæ, уæд кабинæйы дуар бакодта æмæ, сбад, зæгъгæ,
радзурыпмæ хъавыд чызгмæ, фæлæ йын йæ къухы хæ-
рынкъа куы федта, уæд ныххудт йæ дзыхыдзаг.
— Уый кардæлвæстæй куы бабадтæ мæ размæ! Æмæ
дзы цы бакæнинаг дæ?
— Куы бахъæуа, уæд адæймаджы цæстытæ скъахы-
нæн фаг у.
— Æмæ йын сæ цæмæн къахыс?
— Цæмæн æй хъæуынц, кæд ын цæсгом нæй, уæд?
— Рацу, уæдае, сбад, мæпæи цæсгом ис!
392
Чызг февнæлдта йæ чумæданмæ, базгъордта маши-
пæиьт гуыффæмæ æмæ хизы уæлæмæ.
— Кæдæм бырыс? Мæнæ каблнæйы сбад! — фæхъæр
кодта шофыр. Чызг æй цыма нæ фехъуыста, афтæ арх,а-
йы æмæ шофыр цалынмæ æддæмæ хызт, уæдмæ цалхы
сæр алæууыд.
— Рахиз фæстæмæ! — тызмæгдæрæй загъта шофыр.
— «Сбад» мып пæ загътай? — сбустæ кодта чызг
æмæ рахызт.
— Сбад кабинæйы!
— Цæугæ дæ фæндагыл! — мæстджынæй загъта чызг
æмæ та фæсвæд алæууыд.
Шофьтр джихæй баззад. Чызг æм кæсгæ дæр нал
кодта.
— Гъемæ уæд та хæйрæджы амæттаг фæу! Сбад
гуыффæйы дæр! — загъта шофыр, бахызт йæ бынатмæ
æмæ ма уырдыгæй дæр хъуыст йæ хъуыр-хъуыр.— Кæ-
мæндæр «хидыл ацу» дзырдтой, уый та доны лæгæрста.
Чызг схызт гуыффæмæ. Машинæ араст. Фæзилæнæй
куы адард, уæд кабииæйы авгыл фæзыид къæвдайы æр-
тæхтæ. Шофыр бауромынм’æ хъавыд, фæлæ ахъуыды
кодта: «Йæхæдæг мæм хъæр кæндзæн...» Уарын стынг.
Чызг уæддæр ницы дзырдта. Шофыр иал фæлæууыд æмæ
баурæдта машинæ. Кабипæйы дуарæй йæ сæр радардта
æмæ радзурынмæ хъавьтд, фæлæ та йæм чьтзг йæхæдæг
фæраздæр.
— Цæмæ баурæдтай?
— Ард дæ хæдзары, уынгæ дæр нал кæныс? Рацу,
сбад!
* — Не сбаддзынæн, цæугæ кæ!
— Ныддонласт уыдзынæ. Рахиз, цæй!
— Дзæгъæлы мауал фæстиат кæн!
— Уæуу, мæнæ хæйрæджы ахастьт фæдæн! — загъта
ма лæппу æмæ йæ пæлæз, сæппæрста чызгмæ.
Хъæуы астæумæ куы схæццæ сты, уæд чызг æрхоста
æмæ машинæ æрлæууыд. Фæндаггон рагæпп кодта
гуыффæйæ æмæ бацыд кабинæйы дуары размæ, йæ къу-
хы лæппуйы пæлæз æмæ раттынæввонг сомырдæг.
— Æххæст дæ уæхимæ бахæццæ кæнон, къæвда у.
— Стыр бузныг, хæстæг цæрæм!—дзуапп радта чызг,
балæвæрдта пæлæз, стæй бадаргъ кодта æхца.
— Хивæттд чызджытæй пицы фæисьтн!
3*3
— Фæпдараст! — фескъуыдта чызг лæппуйы ныхас,
æхца баппæрста æмæ æхсæвы тары аныгъуылд.
— Фæлæуу-ма, кæй чызг дæ? — адзырдта пæм фæсте
шофыр, фæлæ дзуапп нал фехъуыста.
Уый уыд колхозы шофыр Зауырæп йæ фыццаг фем-
бæлд фермæйы хъугдуцæг Сафирæтимæ!
Æртæ мæйы дæргъы ма куыста Зауыр уæзласæп ма-
шипæйы, фæлæ иицуал федта Сафирæты.
Зауыр йæ машилæйыл æхца кусыпырдæм æгæр фæ-
цис, колхозы сæрдар æй уыцы бынатæй систа æмæ йæм
æптыдласæн радта.
Фермæмæ фыццаг хатт куы баласта æытыд, уæд йæ
машинæйы хъæрмæ хъугдуцджытæ ракалдысты се
’мдзæрæнæй. Фæлæ ног шофыры куы федтоп, уæд хорзау
пал фесты.
— Салам, сой-Сатапатæн! — фæхъæр кодта Зауыр,
йæ худ фелвæста, афтæмæй.
Сылгоймæгтæй йæм ничи бахудт, суанг йæ зопгæтæй
дæр, æ-мæ æрмæст пыр федта, мæсты кæй сты, уый.
— Куыд пæ уыдзыстæм сой, сымах хуызæп шофыртæ
кæмæн ис! — бустæгæпæгау загъта иу рæстæмбис кар
сылгоймаг.
— Ды нын лаедзыпæ æитьтд? — бафарста йæ ч’ыз-
джытæй иу.
— 0, афтæ бафæидыд «бæрзондыл бадджыты»! —
фæлвæрдта ма хъазып Зауыр.
— Цæмæи байрæджы кодтай? Хъуццытæ æххормаг
сты, уый пæ зопыс? — бауырдыг æм инпæ чызг.
Зауыр фæджихау, фæлæ æфсæрмыгæпаг нæ уыд.
— Уæуу, мæпæ мып цал хицауы ис! — æмæ худæпбы-
лæй йæ армытъæпæптæ пыццагъта.
Хъомдопырдыгæй æрбазыпд, иу æртын фоидз азы
кæуыл цыдаид, ахæм лæппулæг. Йæ дарæсы конд æмæ
нæ фезмæлдæй бæрæг уыд, æфсæддоп’ службæйы бирæ
чи фæцис, ахæм кæй уыдис, уы,й. Машипæмæ куы æр-
баввахс, уæд фæзылд хъугдуцджытæм.
— Цы йыл æрæмбырд стут? — Стæй шофырмæ: —
Цæуылпæ æвдæлои кæныс æнтыд?
Зауырмæ диссаг фæкастысты хъугдуцджытæ. Ныропг
æм загъд кодтой колхозы сæрдар, гаражы хицау, искуы-
иу хатт бригадир дæр, фæлæ йæм адоп та сеппæтдæр
ракастысты зулцæстæй.
Фермæйæ куы раздæхт, уæд фембæлд, хъæуæй чи æр-
394
бацæйцыд, ахæм чызгыл. Куы йæ ауыдта, уæд цæхгæр
фæурæдта.
— Ай мæ кардæлвæст чызг дæр ам куы ис!
— Куыд диссаг дæм фæкаст!
— Диссаг нæ, фæлæ, ,æвæццæгæн, дунейы хæрзтæ ам
кусынц,— загъта лæппу, фæлæ чызг иннæрдæм фæца-
рæзта ныхас.
— Ома дæхæдæг дæр ам кæй кусыс, уый тыххæй зæ-
гъыс?
Зауыр æвиппайды дзуапп радтын нал бафæрæзта.
— Уыйбæрц хорз адæмы æхсæн æз дæр кæд исты
сæнтауин...
— Бæргæ... Уарзионæй æхсызгондæр никæмæн уаид!—
загъта чызг æмæ акъахдзæф кодта фермæйырдæм.
— Фæлæуу-ма, мæ мады та цæмæй зоныс?
— Хæстæджытæ стæм, мæ мадимæ æммадæлтæ
сты! — æмæ чызг ныххудт.
— Дæ ном мын ацы хатт уæддæр зæгъ!
—ч Сафирæт, кæд дæ афтæ æхсызгон хъæуы, уæд.
— Æххæст ма иунæг ныхас. Сафирæт!—лæгъстæгæ-
нæгау загъта Зауыр. Чызг фæлæууыд.— Иугæр хæстæг
стæм, уæд кæрæдзийы дзæбæхдæр базонæм... Æз æн-
тыдласæг дæр дæу тыххæй куы нылла^ууыдтæн...
— Куыд мæн тыххæй?
— Искуы ма мыл фæндагыл куы фембæлай, уæд æн-
тыды боцкъайыл нæ барвæсдзынæ æмæ кæд кабинæйы
сбадис.
— Гъе уæддæр не ’сбадин дæ ф.арсмæ.
— Цæмæ гæсгæ?
— Рагæй дæ зонын, фæлæ дæ хорзæй ницы фехъуыс-
тон.— Зынæй загъта Сафирæт уыцы ныхæстæ. Иæхи
цæсгом дæр фæтар, цæхгæр фæзылд æмæ араст. Зауыр
джихæн баззад. Æппынæрæджиаума йæ фæстæ адзырд-
та:
— Хорз мæм дзы æрбалæвæрдтай, мæ «хæстæг»!
— Хъæугæ та дын ноджы фылдæр кæны, мæ «хæ-
стæг»! — фехъуыст ма чызджы дзуапп.
Уый уыд Зауырæн йæ дыккаг фембæлд Сафирæтимæ.
Ацы хатт Зауыр къаддæр рæстæг байрæджы кодта
æмæ Сафирæты куы ауыдта хъугдуцджыты æхсæн, уæд
æм хъæрæй æмæ райдзастæй бадзырдт.а:
395
— Дæ райсом хорз, мæ «хæстæг»!
— Æпас цу, мæ «хæстæг», фæлæ-иу афойнадыл куы
дзурис уыцы «райсом хорз», уæд хуыздæр нæ уаид? —
фелхыскъ та йæ кодта уый,
Тæлтæг уæныджы фыццаг, хатт куы сифтындзынц
æмæ уый куыд фæкæны: куы уыциу риуыгъдæй аскъæфы
уæрдон, куы æваст фæлæууы, куы та цæхгæрмæ агæпп ла-
сы. Гъе, афтæ уыд Зауыры хъуыддаг дæр. Цалдæр боны-
иу акодта зæрдæмæдзæугæ куыст, стæй та-иу нал фæ-
зынд. Кæм та ис? Æмæ-иу чи загъта: рынчын у, чи та —
нозтджын у кæн,æ кæимæдæр фæхыл æмæ милицæйы ба-
ды... Цалынмæ-иу æндæр шофыртæ агуырдтой, уæдмæ
фос уыдысты холлагхъуаг æмæ афтæмæй æхсыры донхъ
кæцæй фылдæр кодтаид! Фермæйы хицау Хасан йæ бон
куы базыдта Зауырæй, уæд колхозы сæрдарæй куырдта
æндæр шофыр, фæлæ уымæй дæр ницы рауад.
— Кæцæй уын æрхæссон хорз кусджытæ? Уе ’хсæн чи
ис, уый æртасынæн куыд ницы фæразут? — загъта сæр-
дар æмæ йæм Хасан дæр ницыуал сдзырдта.
Иубон Зауыр æрбаздæхт йæ дыккаг рейсæй æмæ йæм
диссаг ф’æкаст: фермæйы кусджытæй иунæг адæймаджы
дæр нæ баййæфха æмдзæрæны раз. Машинæ куы равдæ-
лон кодта æмæ фæстæмæ куы раздæхт, уæд æм фермæйы
клубæй райхъуыст Хасаны ныхас æмæ дуцджыты хъæ-
лæба. Æмбырд сын кæй ис, уый базыдта. Бæргæ йæ фæн-
дыд чызджытимæ дзæнгæда ацæгъдын, Сафирæты фе-
нын, фæлæ æмбырдтæм цæуын никуы уарзта. Рахызт
машинæйæ, иучысыл ~фенхъæлмæ каст, стæй гъа ныр
фæстæмæ фæзила, зæгъгæ, афтæ дуары хъæр фæцыд
æмæ Сафирæт мидæгæй рагæпп ласта, цым^а йæ исчи ра-
сырдта, уыйау. Чызг дуар мæсты гуыпп бакодта æмæ йæ
фындзы кæлмæрзæн йæ цæстытыл авæрдта. Зауыр сагъ-
дауæй аззад.
— Сафирæт! — зæгъгæ, куы сдзырдта, уæд чызг райс-
та йæ къухтæ йæ цæстытæй æмæ Зауыр ауыдта: дыууæ
сау нæмыджы ратæхынæввонг ферттывтой, цымач-ныр-
тæккæ йæ риуы ныссæдзынмæ хъавынц, уыйау. Никуы-
ма федта Зауыр ахæм æнгас, никуы йæ бауырныдтаид,
Сафирæтмæ «къæрттæй цъула чи нæ кæны», уымæ, ахæм
цæссыг ис, уый. Уагæр дзы цавæр маст бацыд?
— Сафирæт, цæуыл кæ^уыс?
— Дазуыл! — фæхъæр кодта чызг æмæ æнæуынон
цæстæй бакаст лæппумæ. Зауыр æидæр цæмæдæр бам-
396
бæрста уыцы ныхас, ома афтæ кæд йæ фырмæстæй загъ-
та æмæ та бафарста:
— Чи дæ бафхæрдта?
— Ды, æидæр чи! — нрджы карздæрæн загъта Сафи-
рæт æм’æ йæ цæсгом иипæрдæм азылдта. Зауыр пыр ды-
зæрдыг нал кодта, маст йæ аххос кæй у, ууыл æмæхъын-
цъымгæиæгау сдзырдта:
— Мæн тыххæй та исты дзырдтой? Гъемæ дзурæнт.
Æз афтæ бакæпдзыиæи, æмæ цы дуцынц, уып дæр пал
дуцдзысты.
Сафирæт йе ’стыр сау цæстытæ æрбазылдта Зауыр-
мæ. Чи зоны, лæппу бузнæнхъæл уыд чызгæй, æртхъи-
рæн кæй бакодта, уымæй, фæлæ уыцы цæстыты федта
уыйбæрц маст, уыйбæрц уайдзæф, æмæ сæм кæсын нал
бафæрæзта.
— Уым лæгдзинад æппындæр ницæмæн хъæуы. Дæс
æмæ ссæдз азы размæ дæ фыд колхозтæ куы арæзта, уæд
кулаччытæ дæр афтæ зпаггад кодтой...
Зауыр ахæм ныхас фехъусын æнхъæл нæ уыд. Цы-
фæндыдæр фæуæд, уæддæр кулактимæ иу зæгæлътл
ауыгъд уа, уый раст нæу!
— Дæ тых зыгъуыммæ цы сарæзтай?! Лæг куы дæ,
уæд дæ бар дæхиуыл куыд пæ цæуы! — загъта ма Сафи-
рæт, фæлæ та йæ цæстытæ допы разылдысты æмæ фæ-
раст æмдзæрæнмæ.
Зауыр иуцъусдуг баззад йæ мидбьшаты лæугæйæ,
стæй тагъд-тагъд бауад машипæмæ. Уыциу схуыот фæ-
кодта газ æмæ атахт хъæумæ.
Шофырæн кæд йæ сæр пог хъуыдытæй дзаг уыди,
уæддæр йæ къухтæ фидар хæцыдысты рулыл — машииæ
уадис фæндагæн йæ тæккæ дзæбæхтыл.
«Æвæдза, диссаджы конд у адæймаг! Цы-фæнды нн-
цæййаг шофыр дæр йæ машипæ фæпдæгтæп сæ тæккæ
хуыздæрыл фескъæры, фæлæ йæхицæп фæидаг равзарын
ма зопæд»,— дзырдта йæхинымæр Зауыр.
2
Уалдзыгоп хъарм изæр. Рог дымгæ хъазы хæдзары
раз тута бæлæстыл, сыфтæртæ пæ фæллайыпц- се
’мдзæгъдæй, фæлæ дидинджытæ пал фæлæууыпц сæ бы-
нæтты æмæ зилгæ-кафгæ уырдыгмæ айсыпц сæхи æмæ
зæхх хъулоп дары сырхбып-урс дарæсæй. Дард фæлыгъд
397
зЬшæг, фæлæ хæдзары гъæйттæй судзьи арт, æфсæйпаг
пец ранæй-рæтты сырх зынг сси, уæддæр ма æфсин тæр-
сы — йæ хуыпы кæрдзыптæ тагъд куы нæ афыцой, куы
пып байрæджы уа. Кæд йæ къухтæ не ’вдæлыпц арыи-
гæй, уæддæр дзы нæ рох кæпы, уæртæ дыккаг уаты чи-
ныджы чи кæсы, уыцы адæймаг. Йæ фырт у уый. Чысыл
раздæр оуг пыссаста, арт скæпынмæ дæр фæкаст, стæй
йын мад куы загъта, ныр мæ де ’ххуыс нал хъæуы, зæгъ-
гæ, уæд уайтагъд чиигуытыл йæхи пыццавта...
Æмæ уым диссагæй цы ис? Фæлæ ма цыппар азы р,аз-
мæ сæ хъæуы астæуккаг скъолайы дæсæм кълас фæуын-
мæ æртæ мæйы куы уыди, уæд йæ къæхтæ ныццавта æмæ
ахуырмæ нал акуымдта. Цас ын фæлæгъстæ кодта мад,
суанг ма йыл хæстæджыты æмæ зонгæты дæр сардыдта,
фæлæ иикæй коммæ бакаст йæ фырт. Фарстой йæ, цы
æфсон кæны, уымæй æмæ сеппæтæн дæр лæвæрдта иу
дзуапп: «Уæддæр институтмæ нæ бахаудзынæн, мæ сæр
ма дзæгъæлы цæмæн сæттон?»
Цалдæр мæйы фæстæ Зауыр бацыд шофырты курсы-
тæм æмæ та йæм иурæстæджы фæзыыд, йе ’ддаг цъарыл
машинæйы иыв кæмæн уыд, ахæм чиныг, фæлæ каст куы
фæци æмæ кусып куы райдыдта, уæд та’ дзы уыи дæр
ферох.
Æртæ боны размæ лæппу й,æ куыстæй афойнадыл æр-
цыд æмæ агурыи райдыдта йæ чингуытæ. Куы иæ сæ
ссардта, уæд фæлмæн хъæлæсæй бафарста мады, чии-
гуытæ кæм сты, уымæй. Уæдæй фæстæмæ сæ цух нал уа-
дзы. Цы йыл æрцыд?
— Ам дæ цы, Зауыр? — æрбайхъуыст æдде, стæй чы-
сыл фæстæдæр дуар æрбахостæуыд. Мидæмæ æрбахызт,
Зауырæн йæхицæй чыеыл кæсдæр чи уыд, иу ахæм
лæппу.
— Цы хабар у, Зауыр, куыд æрæгмæ цæуыс?! Лæп-
путæ мæ дæумæ рарвыстой.
— Нырма ныр æрбаздæхтæп мæ куыстæй,— загъта
Зауыр.— Истæмæйты сæм фæкæсон, уымæп мын бапрæ-
джы, чыпдзæхсæв та мын лвдзгæ пæ акæпдзæп.
— Адæм ф,ыигыл æрбадтысты, фæсивæд дæумæ л<æ-
сыпц.
— Хорз, иыртæккæ...
Хопæг ацььд. Зауыр йæ чингуытæ æфснайынмæ ф«æ-
цйс, фæлæ та мад бирæ хъуыдытыл ахæцыд. Чындзæх-
сæв нæ, фæлæ нозт кæм уа, ахæм цы-фæпды бадтмæ дæр-
398
иу йæ фыртæй. раздæр куы ничи сæмбæлд, уæд ыл ацы
хатт цы æрцыд?
— Цæуылпæ цæуыс чыпдзæхсæвмæ?— бафарста мад.
— Æппындæр мæ нæ фæиды, нана, уырдæм бацæуып,
фæлæ нæ зоныы, куыд бачындæуа? — хъынцъьшгæнгæ
загъта лæппу.
«Цымæ æцæг зæгъы?»— ахъуыды кодта мад.
— Сыхæгтæ сты æмæ сæм куы нæ бацæуай, уæд сып
хъыг уыдзæи, фæлæ...
Мад йæ иыхас ууыл аскъуыдта æмæ цыма йæ фыр-
тæй стыр хæрзиуæг куры, ахæм цæстæнгасæй йæм ба-
каст.
— «Фæлæ» ма цы? — йæ мидбылты бахудт фырт.
— Уæд дыи æз амæлон, ды ма айфыццаджы хуызы
дæхи куы равдисай... Адæймаг хъуамæ йæхиуыл хæцып
фæраза, нозт йæ кæнæгæн дæр нæ бары.
Мад ахæм хъæлæсæй загъта, æмæ, æвæццæгæн, дуры
бæмбæг фестыи крдтаид. Ахæм ныхæстыл-иу Зауыр ны-
роиг æрбамæсты, сбустæ-иу кодта йæ ыыййарæгыл. Фæ-
лæ ныр худгæмхасæнты загъта:
— Ма тæрс, нана...
«...Тæхуды... тæхуды... Фæлæ цæмæй афт-æ ныфсджын
у?»— ахъуыды кодта мад æмæ февпæлдта йæ хуыи цæт-
тæ кæнынмæ.
3
Зауырæн йæ зæрды уыд комкоммæ хъазтмæ бацæ-
уып, фæлæ йыл кулдуары цур фембæлд йæ зопгæтæй иу
æмæ йæ уайтагъд, кæсдæртæ кæм бадтысты, уым фæми-
дæг кодта. Æвæндонæй бацыд Зауыр уырдæм, æмæ пын
хъыг уыдис, ныронг ын хæлардæр цы æмбæлттæ уыд,
уыдон хъазты нæ, фæлæ сæ фынгыл бадгæ куы баййæф-
та, уæд. Сæ иу дзаг сыкъа фæсагъта Зауыры къухы —
æмбæлæггаг. Цалдæр ныхасы загъта Зауыр æмæ йæ
анызта. Æрбадынмæ куыд хъавыд, афтæ æпдæр лæппу
галиу къухæй фæхæцыд Зауыры бæрзæйыл æмæ йыи ра-
хиз къухæй арахъы сыкъа йæ дзыхыл сдардта.
— Æнæдзургæйæ! — загъта ма лæппу. Зауыр йæ
дзых нæ байгом кодта æмæ арахъ æркалд пæ риуыл.
Адæм фæхъус сты. Нуазæн дарæг фырмæстæй асырх:
— Цы бакодтай уый?
— Æз æви ды? — сабырæй бафарста Зауыр.
3?9
— Ды! Ды! Мæ пуазæпыл цæуылнæ æрвæссыс?
— Нуазæп къухмæ раттынц...
— Æмæ афтæмæй никуы бапызтай?
— Райгопд дзы ниюуы фæдæн.
Уыцы дзуапмæ та адæм ф-æхъус сты. Æвæццæгæн,
Зауырмæ йæхи æввахсдæрыл чи нымадта, иу ахæм лæп-
пу фестад æд нуазæн, уадидæгæн февзæрд йæ уæлхъус
æмæ йьгн сыкъа йæ дзыхыл сдардта.
— Иунæг сыбыртт дæр ма скæ!—<æмæ, æвæццæгæн,
дызæрдыг кæй нæ кодта, йæ пуазæп ыи кæй баназдзæн,
ууыл, уымæ гæсгæ йæ фæкъул кодта. Зауыр дæр уый æи-
хъæл пæ уыд, æмæ ма лæппуйы цонгыл фæхæцыд, фæлæ
уæдмæ арахъ æркалд йæ роцъойыл.
Иæхи чи фæлæг кодта, уыцы лæппу равдисинаг уыд,
фæкæсут-ма, кæддæра мæ къухæй та куыд баназид,
зæгъгæ. Ныр джихæй баззад, стæй æппынæрæджиау фæ-
хъæр ласта:
— Цы хынджылæг кæныс адæмæй?
— Æз æви сымах? — сабырæй та бафарста Зауыр.
4— Æркæн-ма! — фæмæеты лæппу æмæ йын уырдыг-
стæг дзаг нуазæн куы радта, уæд та йæ бахаста Зауыры
дзыхмæ.— Ныртæккæ лæугæйæ æмæ æнæдзургæйæ ба-
наз ацы сыкъа мæхи къухæй! Мах афтæ фæиды!
— Бахатыр кæ! Иæ йæ баназдзынæн! Ирон æгъдау
куыд амопы, афтæ банызтоп æмбæлæггаг. Аив нæу,
адæм махмæ кæсышц... Æнæдзургæйæ та фос фæнуа-
зынц...
— Кæй хоныс ды фос? — уыйадыл кадгæнæг йæ къух
дард фæхаста æмæ, æвæццæгæн, Зауыры былтыл ныц-
цавтаид сыкъа, фæлæ йын чидæр йæ цонг адахста. Арахъ
акалд.
Бадт схъæлæба. Сæ иутæ — Зауыры фарс, иннæтæ —
къуыдиппы фарс, алчидæр дзуры, иуы ныхасæн дæр дзы
бæрæг нал ис.
Хисдæр сыстад. Бæстæ хъæр æмæ ахстæй байдзаг. Чи
тæргай фæцис, чи лæбурæг сси, чи — иргъæвæг. Зауыр
аивæй райста йæхи æмæ йæ куыд ничи æрхъуыды код-
таид, афтæ фæсвæндæгты сæхимæ ацыд.
1 * * *
Шофыры куыст куы райдыдта, уæдæй фæстæмæ ноз-
тыл фæцис Зауыр. Цал æмæ цал хатты æрбацыд расы*
400
гæй! «Ус курын афон дæр ын бæргæ у, фæлæ йын уыцы
хуызæнæй комгæ дæр чи бакæндзæн? — хъуыды кæны
’мад æмæ йæ зæрдæ æрбауынгæг. Цæстытæ доны разыл-
дысты.— Ницы у мæ цард, фæлтау мæлæт хуыздæр, ца-
лыимæ мæ фырт дæр æмæ мæхæдæг дæр бынтон фидис-
саг нæ фестæм, уæдмæ. Цы у мæ фыртæп йæхи цард
дæр? Кæй хъæуы? Æрмæст йемæ цы фондз-æхсæз адæй-
маджы нозтдзуан кæны, уыдоны. Цымæ та абон цы хуы-
зæиæй фæзьшдзæн?»
Къæлидорæй фæцыд къæхты хъæр æмæ уый фес-
къуыдта мады сагъæстæ. Дуар байгом æмæ æрбазынд
Зауыр иупæгæй. Мады былтыл сæмбæлд арахъы тæф.
Комкоммæ пыккаст йæ фырты цæсгоммæ. Лæппу иозт-
джын нæ уыд.
— Куыд тагъд фездæхтæ? — бафарста мад æмæ æв-
вахсдæр бацыд йæ фыртмæ.
— Хорз тæф нæ кæнын, папа? — загъта Зауыр æмæ
йæ риумæ æркаст.
— Тæф, о, фæлæ ацы хатт фидар куы лæууыс.
Зауыр цыбырæй радзырдта хабар.
— Гъемæ нана Дæ фæхъхъау, æгайтма афтæ бакод-
тай. Адæймагæн йæ цæсгом фæчъизийы бæсты дарæс
цыфæндыдæр фæуæд. Уæртæ де ’ннæ хæдон скæп. Фæлæ
æз тæккæ райсом уыцы бецыкджыны мадæн алывыд куы
нæ фæкалон...
— ,Нана, æз цæуын иннæ уатмæ. Исчи мæ куы фæр-
са, уæд-иу зæгъ, чындзæхсæвæй иæма æрбаздæхт,
зæгъгæ.
*— Хорз, хорз, дæ нывонд фæуон, æгайтма дæхи нæ
фæнды, уыййедтæмæ дуне æфсад куы æрбацæуой, уæд-
дæр никæй æрбауадздзынæн.
М’ад къæсæрмæ æввахс фестынæввоыг æрбадт æмæ
та хъуыдытæ ленк кæнын райдыдтой ,йæ сæры.
Дæснытæ æмæ йæ сæ кæлæнтæ нæ уырпыдтой. Кæд
ын исчи йæ фырты раст фæндагмæ здахы, уæд хъуамæ
уый адæймаг уыдзæн. Фæлæ чи у? Нæлгоймаг хъуамæ
ма уа. Зауыр йæ мады æфсымæрæй фылдæр аргъ никæ-»
мæн кæны; уый ныхас æм куыд хъары, афтæ иикæмæ
хъусы. Æмæ уымæн д&р пикуы æртасыд. Гъе, фæлæ мад
кæддæр йæхæдæг дæр чындздзон чызг уыд. Цы нæ ба-
кодтаид йæ уарзоны тыххæй? Ныр йæ фырт усгур у...
«Фæлæ чи хъуамæ уа уыцы чызг? Цы хуызæн у? Цыдæ-
риддæр у, уæддæр ныфсхаст адæймзг у, чи зоиы, фыд-
26 Р^ествæндаг
401
сыл дæр уа, уымæн æмæ фæлмæнзæрдæ адæймагæн йæ’
бон нæ бауыдзæн Зауыры хуызæы хивæнд лæппуйы йæ-
химæ æрыхъусын кæныи. Æмæ æвзæрæй фыдсыл ма
уæд, уыййедтæмæ уымæн дæр ницы у. Стæй, æвæццæгæи,
стыр ахуыргонд чызг у æмæ цæхгæрæй загъта, ома кæд’
ды дæр мæ хуызæггсуай, уæд хорз, кæн-нод пæ цард иу-
мæ нæ ацæудзæн».
Уарзион йæ мид-зæрдæйы йæ цæст ахаста йæ зонгæ
чызджытыл, фæлæ йæм дзы иудæр миниуæгджын нæфæ-"
каст. Иæ бапдопæй сыстад æмæ æнæкъæрццæй бацыд,
йæ фырт цы уаты уыди, уый дуармæ. Гуыдыры хуын-
къæй бакаст. Уый зæрдæйæ, йæ фырт фыиæй кæпы, фæ-
лæ та Зауыр иыгпуыбыр стъолы уæлхъус æмæ архайы
чингуытимæ. «Нанайьг сæр дæ пывоид, мæ дзæбæх
чыидз!»—райгæйæ загъта Уарзиоп ййвхииымæр æмæ йæ’
къахфындзтыл фæстæмæ рацыд. йæхи уаты цы цырагъ
сыгъд, уый дæр ахуыссын кодта, дуар сæхгæдта æмæ æд
дзаума сынтæджы йæхи æруагъта.
Уат пытталынг æмæ ныссабыр. Иудъусдуг ма фе-
хъуыст, афойнадыл æхсæвиуат чи не ’ркодта, ахæм бын-'
дзы базырты уынæр, стæй уый дæр бамыр. Рæбипаг уа-
ты гуыдыры нарæг хуынкъæй калди лыстæг рухсы таг.,
Уый^уыди мады зæрдæйæн райдзаст хуры тьш.
4
Чындзæхсæвы цы хьтл рауад, уын хабар дыккаг рай-
сом æгас хъæуыл айхъуыст. Уыдис ахæм стæм къуыдип-
пытæ, нозтуарзджытæ, Зауыры ми йæ зæрдæмæ кæмæн’
нæ фæцыд. Йæ зонгæтæй бирæтæ арфæ кодтой Зауырæн,,
æмæ дзырдтой, зæгъгæ, ахæм фыдæгъдау ирон адæммæ
рагæй дæр никуы уыд. Бецьмсджынтæ, æвæццæгæн, сæ--
хицæн стыр æфхæрдыл банымадтой, Зауыр æнæдзургæ-
йæ кæй нæ баиызта, уый æмæ йæм дыккаг бон барвыс- ■
той мипæвар.’Хуыдтой йæ сæндонмæ, уым, дам, аныхас
кæнæм. - * ^
— Мемæ иыхас кæнын кæй фæиды, уый æрбацæуæд
мæ хæдзармæ! — Зауыр дзуапп радта минæварæн.
— Уе ’хсæп хъаугъа рауад æмæ дæ бафæрсынмæ .
х^авынц лæппутæ.
— Кæд искæй бафхæрдтои, уа?д уьтн тæрхоидопы æв-
заргæ у.
402
Зауыр фæхицæн йæ раздæры цалдæр æмбалæй, фæлæ
æртæ азы дæргъы æмдзæхтон кæимæ уыд, уыдоп фыл*
дæр къорд уыдысты. Æмæ сæм кæд а фæстаг бонты хæс>
тæг пал цыд, уæддæр æй сæхæдæг пæ рох кодтой.
Иуизæр æм æрбамидæг сты æртæйæ.
Сæ иу — бæрзондгомау, хæрзуыпд, Зауыразп йæхи
цахъæн лæппу, Елхъан. Р1æ чысыл гуыбырдзæф фын-
дзы бын, цыма милдои ахуьшп кодта æмæ уый фæд йæ
уæллаг былыл аззад, афтæ цыдæр æртæтигъон сау бæ-
рæг дардта рихиты бæсты. Йæ сæр къæбуты æмæ къæм*
исæптырдыгæй бæрзонд æлвыд, фæлæ гыццыл къепкæйы,
бынæй рабырыдысты, худы, мидæг бамбæхсыны амал
кæмæп иал фæцис, ахæм быидзгуьгтæ.
Йæ дыууæ æмбалы уыдысты йæхицæй чысыл цыбыр-
дæр æмæ æрыгондæр, дарæсæй æмæ æнæуи æууæлтæй
дæр фæзмыдтой сæ «раздзоджы». Уыдон æхсæн Елхъан
сæрыстырæй æрбалæууыд Зауыры раз, зæхмæ ачъыртт
кодта æмæ загъта:
— Кæм фесæфтæ, Абрек-Зауыр, дæ сæр пæ куьг ба-
хъуыд, уæд?
— Мæиæ дæн, цæмæп уæ бахъуыдтæи?—дзуапп
радта Зауыр. ^
— Уый дардыл ныхасаг у æмæ уынджы аив нæ уыЦ
дзæп.
— Омæ мидæмæ^рацæут. ,
«Хорз хъуыддаджьг фæдыл не ’рбацыдаиккой, фæлæ
цымæ цы уыдзæн?»— хъуыды кодта Зауыр.
Уаты куы æрбадтысты, уæд æрбацæуджытæ бафип-,
пайдтой, фысымæн сæ уыпд æхсызгон кæй пæу, уый æмæ
иодугмæ куыддæр фæтыхстысты, æвæццæгæн, рагагъом-
мæ цы хуьБзы иыхас сцæттæ кодтой, ууыд фæдызæрдыг
сгы.
— Хъусын уæм, сæрхъуаг адæм! — загъта Зауьгр
æмæ йæ мидбылты бахудт. Уый дæр сæм дывæлдах пы;
хас фæкаст: «кæй хоны сæрхъуаг?», фæлæ ницы сдзырд-
той. Уæд сæ кæсдæр райдыдта:
— Диссаг дæм фæкæсдзæн, Зауыр, фæлæ мах иу
адæймаг æгас дзыллæйы æхсæн фæхудипаг кодта, æмæ...
’— Фæлæуу-м^а, уый уал уадз! — йæ иыхас ыи фе-
скъуыдта Елхъап.— Уый фæстæдæры хъуыддаг у, фæлæ,
Зауыр, -хъуыды-ма кæиыс, иухатт æз æмæ ды чызгскъае-
фæг куы уыдыстæм, уый?
— Кæныи!
404
Уæдæ та ныр дæр ахæм хъуыддагмæ дæхи ба-
рæвдз кæн...
— Кæмæн?
Лæппу, æфсæрмыгæпæгау, бахудт.
— Искæмæн куы амал кæпæм, уæд дзы нæхицæн иæ
хъæуы?
— Дæуæн?
— О. Афтæ æрæййæфта хъуыддаг.
— Æмæ чи у?
— Хорз æй зоныс, пæхи хъæуккаг.
— Иæ пом ып нæ дзурыс?
— Алæгаты Мисурæт!
Уыцы пыхасмæ Зауыр сагъдæй баззад: «Астæуккаг
скъола æвзист майданимæ каст чи фæци æмæ фæсаууоп-
мæ яхуыр кæпынмæ ипститутмæ чи бацыд, уыцы Мису-
рæ1? Фæлæ кæд афтæ нæ загъта скъæфæг? Чи зопы, уы-
цы ном мæ хъустыл ауад».— Æмæ æрæджиау бафарста:
— Алæгаты Мисурæт?
— Бæгуыдæр, гъе уый. Куыд диссаг дæм фæкаст?
Мисурæт колхозы сарæзта сæрмагонд звено, скъола
каст чи фæци, ахæм лæппутæ æмæ чызджытæп æмæ фа-
рон сæ хорз куысты кой айхъуыст æгас республикæйыл.
Æрыгон уæвгæйæ чызг иттæг арæхстджыи разынд.
— Цæй-ма, цы ныууæцани дæ! Æви Мисурæтмæ дæ-
хæдæг хъавыс.
Зауыры фарс басхуыста лæппутæй иу.
— Адæймаг йæ дзыхмæ ахæ,м комдзаг хъуамæ схæс-
са, æмæ йæ хъуыры чи нæ фæбада,— æпкъард хъæлæсæй
загъта Зауыр.
— Иугæр дзыхы куы бахауа, уæд ма йын хъуыры
дæр æнæцæугæ кæм ис! — йæ ныхас баппæрста лæппуты
кæсдæр.
— Хъуыры чи ацæуа, уыдон дæр алы хатт иæ бата-
йынц.
— Цы дыл æрцыд, Абрек-Зауыр, ахæм хæппуд куы
пикуы уыдтæ? Тæрсгæ ма кæн, чызгæп йæхи фæидон у.
— Уæдæ ма йæ скъæфын цæмæи хъæуы?
— Куыд æдылы фæрстытæ кæпыс! Иæ мад æй пæ
дæтты, йæ хæстæджытæ дæр...
— Æмæ уькдонæп пицы йæ бои у?
— Хи сраст кæпынæн алцыдæр бæззы.
— Гъемæ фæуæд афтæ дæр, фæлæ кæд йæхи фæнды,
уæд дзы скъæфæг иицæмæн хъæуы. Иумæ сбадут маши-
405
нæйы аемæ афардæг ут... Стæй уæ кæд æфсоп хъæуц
уæд-иу айхъуысын кæнут, аскъæфтой йæ, зæгъгæ. ’ [\
Елхъан мæстьг кæнып байдыдта. Рагæй хæлар уьг’
уый Зауыримæ, фæлæ йыл пыр куыддæр фæдызæрды*
æмæ ныхас фæцыбыр кодта: Ч
— Хъус-ма, ме ’рдхорд, æиæ дæу хъуыддаг бакъуьг’:
лымпы уыдзæн. Бæхтæрæг нын иæй.
— Ме ’птыды машинæимæ? .':
— Нæ «Победæ» цæттæ у. ;
— Æмæ йып шофыр пæй?
— Мæ зопгæтæй нуæн йæхи машипæ у. Иæ хицау
та — ацæргæ адæймаг æмæ пып скъæфæг куыд рацæуа?
Тæрсгæ ма кæн. Миоурæты хæдзары раз машипæ æр-
уромдзынæ, хизгæ дæр дзы ма ракæп, дæ хæс æпдæр
н’и-цы уыдзæп.
— Стæй сымах бацæудзыстут, чызджы къухыл ных-
хæцдзыстут, æмæ дзьг иу сыбыртт дæр пæ райхъуысдзæн.
æмæ машинæйы сбаддзыстут, нæ?
— Хи сраст кæпынæп чызг цъæхахст дæр байдайы,
фæлæ мæ ды прокурорау цы фæрсыс? Разы дæ хъуыд-
дагыл?
— Нæ дæн!
— Гъе уæдæ райгæ у де ’нтыды боцкъайæ!
Елхъан цалдæр къахдзæфы куы ракодта, уæд ма цæх-
гæр фæзылд:
— Хъусыс, абопæй фæстæмæ дæхи махыл мауал пы-
май?
— Мæ хæлар, æртхъирæптæ пыууадз! Æз дæ цас
хъæуып, ды дæр мæ уьгмæй фылдæр нæ хъæуыс. Нæ мæ
уырны, Мисурæт барвæндонæй пæхи хыпджылæггаг скæ-
на, уый.
— Æмгары ардæй дыи сомьг кæпып: йæхи фæпд у!—
ноджы фидардæрæй загъта Елхъан, иугæр та куы фен-
хъæлцау ис, уæд.
— Æз уыцы чызджы зоныи, дæ пыхас мæ æппыидæр
пæ уырны. Ма бакæп уыцы хъуыддаг. Нæ дын батай-
дзæн1
Елхъан былысчъилæй бакаст йæ рагоп лымæнмæ.
— Мах агитацимæ хъусып куы фæпдыдаид, уæд фæл-
тау уæлæ клубмæ бацыдаиккам. Кæнон, нæ кæнонГуый
дæ хъуыддаг иæу, фæлæ ма иу ныхас: æххуысмæ кæй иæ
хъавыс, уьгй бæрæг у, фæлæ хъыгдарыны хуызы исты
куы архайай, бирæ пæ, фæлæ ацы хъуыддаджы тыххæй
406
искæмæн исты куы зæгъай, уæд-иу, цæмæй адæм æнæфы-
дæбоп уой, уый тыххæй дæхицæн раздæр ингæн скъах.
Уыйадыл Елхъап цæхгæр фæзылд.
. Уæй, ма кæп, Елхъан, хуыэдæр дыи уыдзæн! —
дзырдта ма йæм фæсте Зауыр.
— Сæхгæн дæ чъыртгæнæн,— фехъуыст ма Елхъаны
ныхас æмæ æртæ æпæхуыпд уазæджы кæртæй федде сты.
Зауыр сыпдæггай базылд рудзыпджы разм,æ æмæ ма
акаст йе ’мбæлтты фæстæ. Елхъап цыди уынджьг, дыууæ
лæпяуйы æхсæн схъæластæу æмæ сæрбæрзæидæй, йæ иу
къух йæ хæлафы дзыппы, иппæйы та бапъироз, афтæ-
м.æй, цыма бæсты хицау у.
Уарзион дуарæй æрбадзырдта:
— Ацыдысты?
— Кæмæй зæгъыс?
— Мæпæ ам чи уыд, уыдоиæй.
— Ацыдысты.
— Цы дын сты, цы?
— Мæ кæддæры хæлæрттæ.
— Цьг хæоджын сæ дæ?
— Мур дæр иицьт.
Мад фенкъард. Иæ фæлмæп зæрдæ пæ фæлæууыд
æмæ Елхъап, стæй йæ фырт цы пыхас кодтой, уый хъуыс-
та. Æхсызгоп ып уыд, йæ хъæбул афтæ фидар дзуаппп
кæй радта æмæ кæй пе ’сразы, фæлæ Елхъаиы’ фæстаг
ныхæстæм окатай æмæ Зауырæи цы зопд бацамыдтавд,
уый нал зыдта.
Фырт ып фæтæригъæд кодта:
— Цæуыл тыхсыс, напа?
— Цæуыл ма тыхсои, дæ пывопд фон!.. Кæд, мый-
йаг, чызгæп йæхи фæнды, уæд...
— Цæмæи дæ афтæ фæпды, папа?
— Æппыпдæр мæ пицы фæнды, дæ фæхъхъау фои.
Иæ цæргæ-цæрæпбопты дæр ма фепæд ус, фæлæ дып ис-
ты куы кæиа...
— Ма тæрс, паша, йæ дзых куыд у, йæ тых афтæ нæу.
— Тæхуды, тæхуды, кæд фервæздзыпæ уыцы бецык-
джынтæй!..
Уарзиоп ацыд йæ зылдтытæ кæпынмæ æмæ та Зауыр
баззад йæхи хъуыдыты æвджид. Абоны хуызæп никуы
стыхст, сагъæс кæпы: цы бачыпдæуа? Уыцы æпкъард
хъуыдытæй фæиппæрд уæвыны адæргæй райста йæ чин-
гуытæ æмæ æрбадт. Йæ дыууæ къухы быцæу сæвæрдта
407
йæ къæмисæнтæм, йæ цæстытæ сарæзта чингуытæм, фæ-
лæ дзы йæ сæрмæ ницы цыд.
Æрталынг. Уарзион цырагъ ссыгъта, электрон къæ-
йыл æрæвæрдта æхсæвæйраг, стæй райста цъылып æмæ
урт æфсиайын райдыдта.
— Зауыр!
— Цы кæныс, нана?
— Талыиджы цæмæн бадьгс? Рацу, æхсæвæр бахæр!
— Хæрьш мæм пæ цæуы, нана. Уæлæ уал клубмæ
суайдзынæн.
— Макуыдæмуал ацу ацы изæр! Мыййаг та уыцы
къæбæдатæй искæуыл фембæлдзынæ æмæ смæстджын
уыдзынæ.
— Ма тæрс, нана, къæбæдатæй дзæбæх адæм фыл-
дæр сты.
— Куыд нæ дын тæрсон, куыд? Сæ ныхтæ дæ. куы
ныссагътой æмæ дæ уæгъд куынæуал уадзынц?
Зауыр рацыд. Мад та иунæгæй баозад хæдзары æмæ
мæт кодта: «Æвзæр сты, уыцы уркæтæ кæй хонынц, уы-
дон. Цæсгом сын нæй, тæригъæд пæ зоныиц, адæймаджы
иыммарыи сæм мур дæр ницы кæсы».
Къæйыл æхсæвæр ферох. Сыгъди электрон цырагъ.
Къуымы рæсугъд ф’идыдта бæрзонд бу>фет, й’æ авджьги
дзауматæ æрттывтой рухсмæ. Хæдзары иу къулæй хæрз-
аив фæлгæтæй касти Зауыры фыд, Фыдыбæстæйы Стыр
хæст’ы йæ зьшг кæмæп бахуыссыд, уы,й, фæлæ та мады
зæрдæ ныммæлуыр, нытталыиг.
Куыд вæййы, цы вæййы... Фыдбылызæп бирæ нæ
хъæуы... Зауыр йæхæдæг дæр æфхæрæгæн йæ маст нæ
ныххатыр кæндзæп. Фæлæ та уаддæр уыцы хъуыды:
«Куыд хъæддых ныллæууыд йæхи йæ ныронджы хæлæрт-
тæй фæхицæпыл, фысы джыбыйау дзы сæ сæртæ куы
нытътъыстой æмæ атонын куы иæ комынц, уæд?»
Зауыр ракаст рудзыигæй. Бон цъæхтæ кæиын бай-
дыдта.
— Ацы хатт куыд раджы фестадтæ? — афарста! йæ
мад.
- — Иннæ колхозты машинæтæ куы фæр*аздæр вæй-
йыпц, уæд рад лæууып бирæ бахъæуы.
1 «Инпæ бонты дæр куы вæййынц уыцы колхозты ма-
шипæтæ æмæ уæд афтæ куы пæ тагъд кодта»,— фæды-
408
зæрдыг Уарзион, фæлæ ницуал сдзырдта йæ фыртмае
æмæ хæринаг цæттæ кæиыимæ фæцнс.
— Ма тыхс, хæрын мæм нæма цæуы. Дыууæ сахат-
мæ фæстæмæ фездæхдзынæп.
— Исты скомдзаг кæн. Дысоп дæр æххормагæй иых-
хуыссыдтæ! — цæхгæрæй пыллæууыд мад æмæ лæппу
дæр уæлдай ницуал загъта.
Хур хæхты аууонæй æххæст нæма æрбакаст, афтæ
Зауыр йæ машипæйыл фермæйы æрбалæууыд.
— Ацы хатт куыд раджы фæзыидтæ? — бафарста
чьгзджытæй иу.
— К/ьæвдайæ фæндаг куы фехæла, уымæй тарстæн.
Стæй нана дæр фæрынчып æмæ йæм фæкæсæг пæй,—
дзуапп радта Зауыр, фæлæ уайтагъд фæфæсмоп кодта:
«Нанайы тыххæй кæй загътои, уыцы мæнг ныхас та ма
дзы цæмæн хъуыд?»
Цалынмæ æнтыд æвдæлои кодтой, уæдмæ уарын фæ-
тыпгдæр. Зауыр рацыд фермæйæ, йæ машинæ правлени-
йы кæрты æрурæдта æмæ бафæдзæхста хъахъхъæпæгæп:
— Кæд мæ исчи фæрса, уæд-иу ын зæгъ, мæ фыццаг
рейс фæдæи æмæ уал нæхимæ исты ахæрон.
Кæрты дуармæ куы рахæццæ, уæд йæ уæлæ скодта
уæрæх æфсæддоп пæлæз, йæ худ ын арф æрфæлдæхта
йæ сæрыл, йæ цъæхавг цæсткæсæптæ дæр басагъта йæ
фыидзы рагъыл æмæ стыр сапчъехтæй атышдзыдта уын-
джы. Цалдæр мипутмæ бахæццæ иу хæдзары размæ,
цæхгæр фæзылд кулдуармæ æмæ æнæ бахойгæйæ кæрты
ф,æмидæг. Уым дæр та нæ бадзырдта хæдзармæ, фæлæ
тагъд-тагъд суад асинтыл къæлидормæ æмæ уаты дуар
бахоста. Дуар байгом æмæ Мисурæт исдугмæ сагъдау
аззад, стæй чысыш фæстæдæр алæууыд æмæ сдзырдта:
— Зауыр?!
— 0, Зауыр. Дæ бонтæ хорз! — худæпбылæй загъта
лæппу.
— Æмæ уый цы хуызæн дæ?
— Къæвда...
— Исты æвзæр хабар?
— Мур дæр ницы...
— Искæй агурыс?
— Дæу йедтæмæ никæй!
Чызгæн ныр йæ зæрдæ йе ’муд æрцыд æмæ Зауыры
фæстаг ныхасмæ йæ дзыхыдзаг пыххудт:
— Мæи, зæгъыс?
409
— О, фæлæ худгæ та цæуыл кæныс?
— Дæуыл пæ. Къостайы æмдзæвгæтæй иу æрбалæу^
уыд мæ зæрдыл.
— Цы дам?
4 — «Ай та цы диссаг у? —
Рагæй-æрæгмæ
Никуы мæм бабæллыд
Бирæгъ хæстæгмæ...»
— Гъе, уæдæ кæд бирæгъ дæп, уæд — мидæмæ! —
Зауыр йæ пæлæз феппæрста, балкъоны зæгæлыл æй аца-|
уыгъта, йæ цæсткæсæнтæ рафтыдта, пæ дзьгппы сæ
атъыста æмæ бахизынмæ куыд хъавыд, афтæ æркаст йæ
цъыф къæхтæм.
— Ма сæм кæс, мидæмæ, фыццаг хатт чи æрбацæуы,
уымæн хатыр у,— йæ мидбылты худгæйæ загъта Мису-
рæт æмæ дуар æхгæдæй куы ауыдта, уæд ма йæ ныха-
сыл бафтыдта: — Кæуылты æрбацыдтæ, кæ?
— Бирæгъ скъæфыимæ хъуызгæйæ æрб’ацæуы,—
загъта Зауыр æмæ уатмæ бахызт.
— Куыд фехъуыстоы, афтæмæй цыма иухатт скъæ-
фæг дæр уыдтæ,— фелхыскъ æй кодта чьюг.
— Дьтууæ хатты.
— Æгайтма рæвдз дæ ахæмтæм, фæлæ æз иу бирæ-
гъæй иæ тæрсып.
— Уæдæ æз дæр ацы хатт бирæгъ пæ дæн.
«Æгæр фæдаргъ кæны пæ пыхас...»— загьта йæхипы-
мæр Зауыр. Уалыпмæ та Мисурæт фæраздæр:
— Цæй, уæддæр ацы фыдбопы æнæ хъуыддагæй не
’рбацыдаис?..
— Бафæрсынмæ дæ хъавып, Мисурæт, иу цæмæйдæр.
— Æмбарын æй — хыл кæнын дæ зæрды ис.
— Хыл та цæмæп?
— Нæ зопыы... Бирæ кæмæдæрты æргом пыхас хъььг
фæкæсы...
— Æмæ мын куы ницыма загътай.
— Загътои сæ, дæуæн сæ чй радзырдта, уымæн.
Зауыр пе мбæрста, Мисурæт афтæ цæй фæдыл загъ-
та, уый. Чызг йæхæдæг дæр фæхъус, фæлæ кæй рамæсты,
уый бæрæг уыд йæ цæсгомыл. «Цьгмæ кæмæп цы дзырд-
та мæнæй, æз куы ницы фехъуьгстоп, уæд?»— æмæ сабы-
рæй бафарста:
— Æмæ сын, Мисурæт, мæхицæп радзурæн пæй?
— Дæхицæй дæр иицæмæй тæрсып. Фадат мыи куы
410
уыдаид, уæд сæ дæуæн раздæр загътаин... Æргом ныха
сы къæм нæй...
— Цæй-ма, уæдæ!..
— Гъемæ хорз! Фехъус сæ мæхицæй дæр... Чызджы-
тæ арæх фæкæнынц кæрæдзийæн сæ фидæны кой. Сафи-
рæт мæн бафарста, дæуæй афтæ, уый, дам, дæм куыд
лæппу кæоьи? Æмæ йын комкоммæ загътон: куьид фæнды-
дæр кæсæд, уæддæр, зæгъын, дæ аккаг иæу æмæ йæ кой
дæр ма кæ.
Уыцы ныхæстæ зæгъгæйæ, Мисурæт æнхъæлдта —
йæ уазæг фесхъиудзæп, фæлæ Зауыр æпдæрхуызоп дæр
иæ фæцис, зæхмæ кæсгæйæ æнцад хъуыста. Чызг йæ ны-
хас куы фескъуыдта, уæд лæппу йæ сæрьил схæцыд æмæ
комкоммæ бакаст йæ фысыммæ:
— Тынг раст загътай.
— Уæдæ ма цы?
— Дзур дарддæр. Цæмæ гæсгæ йып афтæ загътай?
— Æмæ дып уый дæр мæ амонын хъæуы? Хъуьиды ма
кæнььс, скъолайы куы ахуыр кодтам, уæд цы хуызæн уыд-
тæ, уый?
— Кæнын.
— Стæй цы хуызæп стæ, уый дæр зопыс?
— Зонын.
— Дæ ,зæрдыл ма лæууы, фароп дыл газет «Кæф-
хъуындар»-ы цьь ныв сарæзтой, уый? Иуырдыгæй Зауыр
æмæ арахъы четверт тох кæпыпц, инпæ нывы та арахъы
четверт стъолыл лæууы. Зауыр та — пъолъил уæлгоммæ
дæргъæй. Иæ быны уырыссагау фыст: «Одип — поль в
пользу араки». Хъуыды ма кæпьис, пывгæиæгмæ кардæл-
вæстæй куыд лæбурдтай, уый?
Мисурæт ныртæккæ кæй загъта, уый зæгъыимæдæр
нæ хъавыд; йæ фырмæстæй афтæ рауад. Æмæ куыд нæ
фæдис кодтаид! Зауыр та ныр дæр сабырæй загъта:
— Иууылдæр сæ хъуыды кæнын, куыддæриддæр уы-
дысты, афтæ сæ радзырдтай.
— Уæдæ ма Сафирæтæн цы уæлдай загътон?
— Æз дзы ницьи фехъуыстоп.
Мисурæт ма цы сдзырдтаид, уый иал зыдта æмæ кæс-
гæйæ баззад Зауырмæ, стæй уæд æрæджиау:
— Дæ хорзæхæй, хъазгæ мæ кæпыс æви?.. Цæмæ æр-
бацыдтæ?
— Бынтои æндæр хъуыддаджы фæдьил...
411
— Уæдæ дын Сафирæты тыххæй дзæгъæлы фæдзырд-
топ?
— Цæмæп дзæгъæлы! Æгайтма мын мæ аиппытæ
загътай... «Ныртæккæ дзурын хъæуы, кæннод та нæ ны-
хас адзæгъæл уыдзæн...»—ахъуыды кодта Зауыр æмæ
йæ са’хаггмæ æркаст.— Иу хъуыддагæй дæ фæрсын, Ми-
сурæт: зæгъ-ма мын-комкоммæ, æпæхъазгæйæ — Бецаты
Елхъанимæ уе ’хсæн цьг ис?
Уыцы фарстмæ Мисурæты цæсгомыл фæзыпд масты
нысан, æдзынæг иыккаст Зауырмæ æмæ йæ бафарста:
— Мипæвар ып дæ?
— Нæ дæп!
— Уæдæ ма дæ цæмæн бахъуыд уый базонын?
— Бахатыр кæ, Мисурæт, уый дын æндæр хаат зæгъ-
дзынæн, фæлæ ныртæккæ, кæд аив нæу æмæ дæ тынг
æфсæрмы кæныи, уæддæр та дæ комкоммæ фæрсын: уар-
зыс Елхъаны?
— Уарзын! Адæймаг емыпæ цас уарзы, уыйас. Иæ-
хицæп дæр ын æй зæгъ.
— Уыимæ мæ ницы хъуыддаг ис.
— Дæу дæр та мæн тæрсын кæнынмæ æрбарвыста?
Ницæмæ йын дарыи йе ’ртхъирæнтæ!
— Цавæр æртхъирæнтæ сты, æз куьи ницы зонын? —
загъта Зауыр, æмæ дзуаппæнхъæл бакаст Мисурæтмæ.
Чызгæн йе ’рфгуытæ баиу сты, йæ цæсгом фæтар.
— Ды дæр та ницы зоныс! Уыцы æнæхайыры изæрæй
пырмæ мын цал адæймаджы загъта, дæхи хъахъхъæн
Елхъанæй, зæгъгæ! Æмæ дзы алчидæр цыма йæхи зон-
дæй фæдзуры... Ды дæр...
— Ард дып хæрын, Миоурæт, æз ницы зонын ахæм-
тæн.
— Ау, Елхъанитæ дæ хæлæрттæ куы сты, уæд дын
ницы загъта?
— Кæдмыл æууæндыс, уæд а фæстаг къуыри никæ-
уыл фембæлдтæн, ды кæмæй зæгъыс, уыцы Елхъантæй.
— Цыппар боны размæ клубы цы хабар æрцыд, уьгй
нæ фехъуыстай?
— Ницьи фехъуыстоп, ам нæ уыдтæн.
; Мисурæт радзырдта, Зауыр цы хабар иæ зыдта, уый.
Спектаклы фæстæ хъæуы клубы уыд хъазт.
; Фæсивæд иудзæвгар рæстæг куы асимдтой, уæд, куыд
ваёййы, афтæ фæткмæкæсæг хъæрæй загъта, «уæ кæрæ-
дзийы аивут!», зæгъгæ. Уæд Елхъан цы чызгимæ симдта,
4!2
уый феуæгъд кодта, бацыд Мисурæтмæ æмæ йын æнæ-
фæрсгæйæ йæ дæлармы йæ къух фæцавта. Мисурæт йæ-
хи атыдта. Лæппу уый æихъæл пæ уыд æмæ джихæй баз-
зад. Хъуыддаг ууыл куы ахицæн уыдаид, уæд æй, æвæц-
цæгæн, сæ дыууæйы йедтæмæ ничи базыдтаид, фæлæ Ел-
хъан фæмæсты, Мисурæты фарсмæ цьь лæппу уыд, уый
иуварс асхуыста æмæ чьгзгмæ бауырдыг:
— Цæуылнæ симыс мемæ?
— Нæ мæ фæндьг-, æмæ уымæн.
— Æрвæсгæ мыл нæ кæиыс?.
— Куыд дæ фæнды, афтæ йæ æмбар.
’ — Ды — уæздап, номдзыд чызг, æз та — сау лæг?
Сæ цуры чи уыд, уыдон сыл æрбатыгуыр сты. Уалып-
мæ иннæтæ дæр. Адæм куыд фылдæр æмбырд кодтой,
афтæ Елхъан хъæрдæрæй дзырдта. Фæндырдзæгъдæг йæ
цагъд пыууагъта. Хъаст банцад. Хыл стьшг. Æмæ æгас
клубы уæвджыты йæхимæ куы æрыхъусын кодта Елхъап,
уæд уыдæппæт адæмы æхсæп Мисураатмæ æртхъирæптæ
систа:
— Æз лæг ма фæхуийнон, æмæ дæуæп цы хъæуы,
уый куы нæ бакæнон!
Туасæй рæхуыстау уыд уыцы ныхас фæсивæдæн. Чи
зоны, Елхъаны хъуыддаг куыд рауадаид, фæлæ йæ амон-
дæп клубы хицау фæраздæр æмæ дружинæйы æххуысæй
федде кодта къуыдиппы.
Уæдæй фæстæмæ чидæртæ дзырдтой Мисурæтæн,
æвæццæгæн, иутæ Елхъаны дзыхæй, инпæтæ та сæхи
зондæй. Уыдон чызгæн æмбарын кодтой, цæмæй йæхи
хъахъхъæна Елхъанæй. Зауыр фыццаг хатт фехъуыста
ады хабар. Уыцы рæстæджъь Стъараполы уыд колхозæп
фос ласынмæ.
— Æгæр æй нæ бафхæрдтай, Мисурæт?
— Æппындæр нæ! Зонын æй, куыд æиæгъдау у, уый.
Мæхи аиуварс кодтон, æндæр æм ницы сдзырдтои. Йæ-
хæдæг мæм ныккомкоммæ... Дæхи, дам, пыууæздан код-
тай. Æмæ цы?..
Зауыр та æркаст йæ сахатмæ æмæ сыстад.
— Дæ салам бирæ уæд, Мисурæт, æгайтма мын ра-
дзырдтай уыцы хабæрттæ. Мисхалы бæрц дæр азым-
дж-ыш ницæмæй дæ... Цæй, хæрзбои у!
Зауыр къæсæрмæ куы ахæццæ, уæд ма Мисурæт йæ
фæстæ адзырдта:
— Чысыл ма бахатыр кæп!
413
Лæппу ф’æлæууыд:
— Цы ма зæгъыс?
— Уæддæр нæма бамбæрстон, цæй фæдыл æрбацыд-
тæ, уьгй.
— К\ы дын загътои: æндæр халт...
5
Кьæвда фæцис. Арв иыгуылæнырдыгæй æрбаирд. За-
уыр тыпдзыдта, йæ машинæ кæм пыууагъта, уырдæм.
Дыккаг рейсы фæпдагыл цæугæйæ хъæугæронмæ куы ра-
хæццæ, уэед йæ разы чидæр сосæйы был æрлæууыд æмæ
йæ къух сдардта. Зауыр æй базыдта. Уый уыд, зион Ел-
хъан кæимæ æрбадыд, уыцы лæппутæй иу. Æхсызгон ыи
иæ уыд ууыл фембæлын. Зауыр æрурæдта йæ машинæ.
Лæппу сбадт йæ фарсмæ.
— Кæдæм тагъд кæныс? — бафарста йæ Зауыр.
— Районы военкомат мæм гæххæтт æрбарвыста.,
æмæ, зæгъЫ’Н, пыууайон.
— Æмæ нырма сидты афон куы нæ у, уæд кæдæм?
— Сидт мæм фарон фæззæджы уыд, фæлæ, хъуыды
ма кæныс, уьщы рæстæджы ахст уыдтæн, æмбарыс, хылы
тыххæй, æмæ уæд баззадтæн, фæлæ сæ нæ ферох дæн.
«Цы æгъдауæй йæ ракъахтæуа?»— ахъуыды кодта
Зауыр æмæ бафарста:
— Ейхъан ма мæм мæсты кæпы?
— Йæ маст кæй нæ ныууадздзæи, уый зоп!
— Цы бакæпинаг у?
— Нæ зоныс, махмæ куыд фæкæнынц, уый?
— Уыцы «махмæ» та чи у?,
— Ныууадз... Махæй чи фæхицæн вæййы, уымæн цыг
тæ бакæпынц, уый хорз зоныс.
— Æниу ын куы сразы уыдаин, уæддæр цы! Дзæгъæ-
лы дзæнгæда цагътат, æндæр... Сымах Миаурæтмæ уæн-
дут!
— Дзæгъæлы дзæнгæда? — лæппу æгад æркаст иæ-
химæ.
— Дзæнгæда!
— Сомæхсæв, кæнæ уымæп йæ райсомы фехъусдзы-
нæ, дзæнгæда у æви нæ, уый.
Зауыр хъуыддагæн афтæ тагъд æнхъæл нæ уыд. Æмæ
йæ цыма нæ уььрны, ахæм хуызы бафарста;
— Æмæ уын бæхтæрæг иуы пæ уыд?
414
— Афтæ æнхъæлыс, æмæ дæу йедтæмæ шофыр нал
ис?
Зауыр йе ’ргом фездæхта йæ фарсмæ бадæгмæ:
— Раст-ма зæгъ, Барис, уыриы дæ, Мисурæтæи йæхи
фæшды, уый?
Барис кæй хуыдта, у,ый йæ былтæ сысчъил кодта.
— Уый та цавæр æдылы фарст у?
— Цæмæн?
— Уæдæ мыл цы уæлдай у, фæпды йæ æви нæ фæи-
ды, уый?
— Елхъан Мисур-æты æцæгæй уарзы?
— А черт его знает! — загъта Барис æмæ кабииæйы
’рудзынгæй ачъыртт кодта.
— Фæлæуу, æмæ уæ балц куы нæ фæрæстмæ уа, æмæ
дæ афтæмæй куы æрцахсой, уæд ууыл дæр пæ ахъуыды
кодтай?
— Цы уæлдай мын у! Уæддæр мæм æфсадмæ си-
дьшц,— загъта Барис æмæ р’ахызт кабинæйæ.
'Заводы раз æнтыд æвгæиыимæ лæууыдысты бирæ ма-
шинæтæ. Зауыр дæр æрурæдта фæстаджы фарсмæ, йæ-
хæдæг араст Терчы былмæ. Ныртæккæ йæ пикæимæ фæп-
дыд фембæлын, йæ хъуыдыты æлхыпцъ пырма нæма
райхæлд йæ сæры. Кæд ма иьтронг иучысыл дызæрдыг
кодта, ома Елхъап йæ пыфс нæ бахæсдзæн Миоурæты
аскъæфынмæ, уæд æм пыр ахæм хъуыды иал уыд. Ныр
æй базыдта: Мисурæты æрмæст маст райсыны фæдыл
скъæфы, цæрыпмæ дæр ыæ хъавы йемæ. Æмæ, æвæццæ-
гæн, йæ фæнд æххæст дæр бакæндзæп.
Зауыр фермæмæ баздæхт фæссихор. Чызджытæ æм-
дзæрæиы даргъ къæлидоры цыдæр архайдтой. Сæ размæ
куы бахæццæ, уæд ракалдысты кæртмæ æмæ машинæ-
йыл, кæрæдзийы къухтыл хæцгæйæ, æртымбыл сты. За-
уыр цæхгæр фæурæдта æмæ рахызт кабинæйæ.
— Сайгæ уæ фæчынд æви уыл цы æрцыд? — фæрсы
Зауыр. Сæ иу Зауырæн дидинджыты хал йе ’фцæджы
æрæфтыдта æмæ райдыдта цыдæр æвзагæй дзурьш. Стæй
уæд дыууæ ныхасы скодта Сафирæтмæ. Æвæццæгæи,
уымæн фылдæр сæ бон нал уы.д сæхи уромыи. Сæ иу
ныппыррыкк кодта, уалынмæ ипнæтæ дæр æмæ, чыр-
чыргæпгæ, балыгъдысты хæдзармæ.
Зауыр сын пицы бамбæрста сæ ныхæстæн, уымæи
æмæ уыдоп дзырдтой, чызджыты æвзаг кæй хопыпц, уы-
\*æп.
415
— Æрра фестут æви?..— ахъæр та сын кодта сæ фæс-
тæ. Æмæ уæд, дидинджытæ йыл чи æрцауыгъта, уый
къæлидорæй æрбадзырдта:
— Зауыр, уый индийаг æгъдау у. Дидинджытæ... Нæ
ныхæстæ дып дæ разы Сафирæт ратæлмац кæндзæп.—
Сæхæдæг уаты фæмидæг сты. Зауыр бакаст Сафирæтмæ.
Уый лæууыд йæ разы райдзаст æмæ худæнбылæй.
— Хыиджылæг кæпыиц æви цы, Сафирæт?
— Ции.
— Цæуыл?
— Дæ митыл.
Зауыр фæтарст: «Æвзæрæй мæ цы фехъуыстой?»
— Цавæр митыл?
— Худипаг куыд райхъуысы, кад дæр афтæ рай-
хъуысы.
— Цæй-ма, цы мæ мæстæй марыс!
— Абон фехъуыстой æндæрæбон чыидзæхсæвы дæ
хылы хабар, нуазын кæй нæ бакуымдтай, уый. Тынг æх-
сызгон сы-н уыди. Афтæ фидар æнхъæл дып пæ уыдысты.
Дидипджытæ дæр уый тыххæй æрхастой. Махæн бабар
кодтой се ’ппæты помæй дьш’дæ къух райсыи.— Зауыр
æркаст æмæ йæ армытъæпæи сойæдзæгтæй куы федта,
уæд чызгмæ йæ цонджы хъул радта.
— Гъемæ уæдæ кæд тæлмацгæнæг дæ, уæд: Ипди —
Руои бхай, хорз амопд дæ хай!
— Уый поэт дæр куы сдН
— Сымах цы пæ фестын кæпдзыстут адæймаджы!
Фæлæ хæрзбои!
— Фæлæуу-ма, дæ мад та куыд у?
— Ома куыд? — Зауырæй ферох, йæ мады рынчын
кæй схуыдта, уый.
— Афтæ нæ загътай: рынчын у?
— О...
Иттæг райзæрдæйæ рацыд Зауыр, ацы хатт комком-
мæ гаражмæ нæ, фæлæ сæхимæ. Иæ дидинджъьтæ стъо-
лыл нывæрдта, стæй бахæццæ кодта машинæ йæ бы-
натмæ.
6
Æхсæвы иуæндæс сахатмæ фæбадт Мисурæт. Афæл-
вæрдта,. институтæй йæм фæсаууонмæ ахуыры фæдыл
цы хæслæвæрдтæ æрвитыпц, уыдон кæиыиыл, фæлæ
416
æгæр бафæллад æмæ йæ сæрмæ ницы цыд. Иу уад ма
бакодта йæ мады сыитæджы размæ, хъæццулæй йæ дзæ-
бæхдæр бамбæрзта, стæй рацыд инпæ уатмæ, дуар бах-
гæдта æмæ схуыссыд.
Æмæ райсомы хуры фыццаг минæвар — сæуæхсиды
ссыгъдмæ хъæу æгасæй дæр бафынæй.
Æрмæст Уарзион, кæд йæ цæстытæ цъыпд уыдысты,
уæддæр къæрццхъусæй æнхъæлмæ каст, дуары хъипц
кæд фæцæудзæн, уымæ. Иæ фырт ыы изæры бафæдзæхс-
та: «Æз уал иучысыл афынæй кæион, фæлæ куыддæрид-
дæр æрталынг уа, афтæ мæ æнæмæнг райхъал кæ, æм-
бырдм’-е цæуыи мæ хъæуы».
Къæлидорæй цæйдæр гуыпп фехъуыст. Уарзион сыс-
тад æмæ куыддæр дуар базыхъхъыр кодта, афтæ пæ
къæхты бынты гæды хæдзармæ батахт. «Цьшæ ма мæ
хуызæн исчи фыдæхсæв у?»— ахъуыды кодта мад, йæ
цæст ахаста талынг уынгыл, стæй та дуар ассыдта.
Горæтырдыгæй æрбацыд рог машинæ. Иæ рухсы тын
ферттывта хъæуы сæрты, апыдзæвд бæлæсты цъуппытыл
æмæ æхсæвы тары апыгъуылд. Стыр уьшгæй куы фæ-
зылд, уæд йæ цырæгътæ ахуыссын кодта, æпæхъæрæй
фæзылд фисыиыл æмæ Мисурæты, хæдзарæй чысыл фал-
дæр æрлæууыд. Æртæ адæймаджы рагæппытæ кодтой
машипæйæ, æпæкъæрццæй бахызтысты кауы сæрты цæ-
хæрадоимæ. Чысыл фæстæдæр уатæй райхъуыст цъæх-
ахст, стæй та мады æдых хъæр:
— Фæдис, мæ чызджы мын бирæгътæ фæхæссыпц!
Къæлидоры чи абухта, уыдои æрхызтысты кæртмæ,
фæцыд кулдуары хъипц æмæ уæд, дæрддзæф цы маши-
нæ лæууыд, уый уыциу схуыстæй фезмæлыд, стæй дзыхъ-
лæуд фæкодта Мисурæты хæдзары раз. Стæм хатт-иу
фæцыд чызджы æрдиаг, фæлæ-иу уадидæгæп аскъуыд
авмæ ма уæд хъуыст æрмæст йæ уынæргъын. Æртæ адæй-
магæй иу раздæр фæмидæг машипæйы, стæй фæхæцы-
дысты,чызгыл æмæ йæ тыхтæй-амæлттæй бавæрдтой,
дыкка/дæр йæ фæстæ бахызт æмæ дуар багуыпп ласта.
Æртыккаг лæппу кабипæмæ бахизынмæ куыд хъавыд,
афтæ фехъуысту <
— Фæлæуут!
- Дзыппыг° ч,,æ электрон-,фаиарты рухсытæ æрцыгау
ныккомкоммæ сты машинæмæ. Шофыр фарæтæ ссыгъта
æмæ ауыдта йæ разы бирæ адæм, се ’хсæп милициопер.
Йæ уæлвæд. машипæйæ рагæпп кодта Елхъан æмæ карт,
27 Рæсюæндаг
417
йæ къухы, афтæмæй фæндаг айгæрдынмæ хъавыд, фæлæ
йып чидæр йæ цоиг кауы михæн ныххафт ласта æмæ
цыргъаг зæхмæ атахт. Йæ къухтæ йын ацахстой. Æмæ
уæд райдыдта йæ сæрæй цæвып. Кæйдæр роцъо скъуырд-
та.
— Гъе уыцы сæры бæсты дыл дзæккор куы уыдаид,
бопвыддæр! — чидæр æм баппæрста йæ уайдзæф. Ра-
гæпп ласта йæ дыккаг æмбал дæр. Мисурæт хабар бам-
бæрста, тæрсгæ иал кодта, фæлæ ныфсæрмы. Шофыр,
цыма уадзыг бацис, афтæ йæ мидбынаты бадгæйæ баз-
зад...
Хъæлæбамæ сыхæгтæ æрбамбырд сты.
— Дыдæр рабыр æддæмæ, цы иытътъæпæн дæ?!—
фæхъэер кодта фæдисæттæй иу шофырыл æмæ уый дæр
æпæбары рахылд.
Мисурæты бакодтой сæхимæ. Йæ мад адæмæй куыд-
дæр айрох. Цырæгътæ куы ссыгътой, уæд æй федтой ру-
дзынджы раз пъолыл, уадзыгæй.
Скъæфджытæ сæ цыппар дæр фæдисæтты æхсæп
фесты.
— Зауыр, ракæ машипæ хъæусоветы кæртмæ! —
загъта милициои^р. Зауыры коймæ Елхъап фесхъиудта:
— Ды дæр ам дæ?
— Куыд уыпыс, афтæ! — цыма уый иицы диссаг у,
ахæм хъæлæсæй дзуапп радта Зауыр.
— Уæдæ уый иууылдæр дæ куыст у, нæ?
— Цæмæи, мæнæ сæ иæ уыпыс?
— Æрмæст дæу куыст у, цъаммар, зæгъ æй адаамы
æхсæн!
— Мæ бои цас уыд, æз дæр уыйбæрц архайдтон...
Дæуæп дæр ма куы дзырдтои, ма бакæн ацы хъуыддаг,
зæгъгæ.
— Гъæ, мæнгард! — Елхъан ыл йæхи ныццæвыпмæ
хъавыд, фæлæ йæ ацахстой. Зауыр пæ быиатæй дæр пæ
фезмæлыд.
— Рауадзут-ма йæ! Мæ иу къухы фаг дæр куы пæ V,
уæд каччæм лæбуры?
—• Ацы адæмæй иицы басусæг уыдзæн. Ацы хабар
дæу арæзт у, гауыр, стæрхон мын кæнæнт. Фæлæ ды ра-
I ацау дæхицæн ингæн скъах!
— Æгъгъæд дзæпгæда цæгъд! — ф’æхъæр ыл ласга
милиционер.
418
Ахст адæмы акодтой хъæусоветмæ. Скъæфджыты шо-
фыр æввахс балæууыд Елхъапмæ æмæ йæ фæрсы:
— Зион иæ хæдзары фынджы уæлхъус ард куы ба-
хордтай, чызгæп йæхи фæпды, иупæг хъæр дæр дзы нæ
уыдзæн, зæгъгæ, уæд ай цы хабар у?
— Æз дыи мæхицæй загътон æмæ исты хъæр кодтоп,
мыййаг? — бахудт Елхъан. Фæлæ æвиппайды йæ былтыл
ахæм цæлхъ сæмбæлд æмæ фæцудыдта.
— Цы бакодтай уый? — фæмæсты шофырмæ фæди-
сæттæн иу.
— Ныббарут! Зæгъып, фæстæдæр мыи а.мал куынæ-
уал фæуа...
Сбонмæ бирæ нал уыд, ’афтæ Зауыр ёацыд сæхимæ.
— Нæма схуыссыдтæ, иана? — афарста йæ мады, æд
дзаумæттæ йæ куы федта, уæд.
— Кæм уыдтæ, кæм, ацы афонмæ, ме ’схуыссын дис-
саг пæу, фæлæ?..
— Æмбырды фæстæ чызджытæ хъазт сарæзтой æмæ
дæхæдæг пæ зопыс?..
Ницы схъæр кодта Зауыр. Фæлæ Уарзиоп нæ баууæн-
дыд йæ лæппуйы пыхæстыл: «Ацы афонмæ хъазт пикуы
ма федтои... Уæдæ нуæзты хъæстæ дæр куы нæ у...»
Нæ зыдта Уарзион, ахсæв цы фæдисы хъæр фæцыд,
уый райсомæй æгас хъæуыл кæй айхъуысдзæн æмæ та
йæ фыдбылыз раст йæхи хæдзармæ кæй æрцæудзæи.
7
Зауыр ныр дæр та йæ куыстмæ раджы ацыд. Уарзион
иунæгæй кодта хæдзары йæ райсомы зылдтытæ. Дуар
æрбахостæуыд. Ус акаст æмæ федта уынджы æртæ æнæ-
зопгæ чызджы. Сæ иу æм йæ номæй сдзырдта:
— Уазджытæ нæ уадзыс, Уарзион? Дæ райсом хорз!
— Кæй райсом у, уый хорзæх уæ уæд, уæ нывопд
фон! Мидæмæ!
Чызджытæ фæрсæгау кæрæдзимæ бакастысты, стæй
сае иу сæ дызæрдыгдзипад фергом кодта:
. — Мах фермæйы кусджытæ стæм æмæ ныи Зауыр
зноп загъта, дæуæй уый, дам, æиæфæразгæ у æмæ.дæм
рынчынфæрсæг æрбауадыстæм.
— Гъемæ уæ цæрæнбон бирæ уæд, æгайтма мæ абæ-
рæг кодтат, чысыл мып фенцондæр... Цæй, рахизут ми-
дæмæ!
419
Ус бацыд сæ разæй, фæлæ цалынмæ уатмæ хæццæ
кодта, уæдмæ æваст йæ сæры алы хъуыдытæ фæзынд:
«Цæмæи мæ схуыдта Зауыр рынчын?» Кæд æй, чызджы-
ты æз цæмæй фенон, уый фæнды. Цымæ се ’ртæйæ кæцы
у? Чи зопы, чызг афтæ зæгъы: «Стæ-ма, лæппуйæн йæ
мад цы хуызæн у, уый базонон. Кæнæ сæ хæдзар та
куыд у?..» Фæлæ уыцы сахат джихтæн рæстæг кæй нæй,
уый дæр дзы рох пæ уыд æмæ фездæхт, чызджытыл цин-
тæ байдыдта.
— Кæд дæм исты фæкæсын хъæуы, Уарзион, бадыи-
мæ нæ ие ’вдæлы,— бадзырдта йæм, «дæ райсом хорз»
цы чызг загъта, уый, æмæ йæ цæст къуымтыл аха’ста,
Сæ фæпд афтæ уыд, æ,мæ хъуамæ пъолтæ ныхсадтаик-
кой, сихор сфыхтаиккой, бафспайдтаиккой.хæдзар.
— Сбадут уал, иырма кæрæдзийы дæр куы нæ базыд-
там! — загъта Уарзион, йæхи æруагъта сæ цуры æмæ сæ
фæрсыптæ райдыдта. Чызджытæ бамбæрстой, дысон цы
æрцыд, уыцы хабар лæппуйы мад кæй пæма зоны, уый
æмæ йыи æй радзырдтой. Зауыры кой ие ’скодтой. Мард-
æрцыдау фæкаст хъуыддаг Уарзионмæ.
— Æ.мæ ма исчи уыд скъæфджытимæ?
— Цыппарæй уыдысты æмæ сæ иууылдæр æрцахс-
той!—дзуапп радтой чызджытæ. Уарзионы зæрдæ нæ
басабыр: «Зауыр дæр семæ уыдаид?.. Æмæ уæд куыд нæ
бахаудаид? Фæлæ иугæр йе ’мбæлттæ ахст æрцыдысты,
уæд уыйдæр æрцахсдзысты, мæ бон бакæла’!..»
Æмæ та афарста:
— Æмæ сын æххуысгæнæг чи уыд, уыдопæй ничи сбæ-
рæг?
Уыцы рæстæджы дуар æрбахостæуыд, чызджытæ куыд
уæздан хост æрбакодтой, афтæ нæ, фæлæ лæдзæгæй, мæс-
ты хост. Йæ уæлвæд ссыди бирæ адæмы хъæлæба. Уарзи-
оп фестад æмæ рауад къæлидормæ. Кæсы æмæ цалдæр
зæронд лæджы, стæй рæстæмбис кар æмæ йæхи фырты
цахъæнтæ иукъорд лæууыд сæ-разы. Уыди дзы сылгой-
мæгтæ дæр.
— Зауыр кæй хоныпц, уый мад дæ? — цæхгæр афарс-
та Уарзионы сæ иу, урсзачъеджып, йæ къухы къæдз лæ-
дзæг, йæ цæстытæ фырмæстæй рагæппæввонг кæмæн уы-
дысты, уый.
— О,— зæгъгæ, бакодта Уарзиои.
— Бадзур-ма дæ фыртмæ!
— Ам ыæй, йæ куысты ис.
420
— Æмæ кæм бамбæхсынмæ хъавы? Æви афтæ æй-
хъæлы æмæ йæхæдæг удæгасæй баззайдзæп?..
Бæстæ дзолгъо-молгъо сси. Ныхас аскъæфтой зæ-
роид лæгæй æмæ дзурыпц «æз фæраздæронæй». Уарзион
пицы æмбæрста æмæ йæ сæр разылд, йæ зæнгтæ базыр-
зыр кодтой. Иу хатт ма фæкаст фæстæмæ, цыма æх-
хуыс агуырдта, уыйау, æмæ йæ цуры æртæ чызджы куы
ауыдта, уæд фæныфсджындæр.
— Ме ’фсымæрмæ... Исчи уæ... Мæ хъæбулы мыи ба-
хæрдзысты.»— бафæрæзта ма зæгъын Уарзиои. Бакод-
той йæ хæдзармæ. Сæ иу, Уарзион «уæндагдæр» кæй
хуыдта, уый усы фæуагъта иннæ дыууæйы бар, йæхæдæг
фездæхт фæстæмæ. Адæм иуцъус^уг фæсабыр сты, æнæ-
зонгæ сылгоймаг сæм куы ракаст,' уæд. Чызг сыл йæ
цæст ахаста.
—Уæ хорзæхæй, цæмæ æрæмбырд стут?
Фыццаг цы зæронд райдыдта, уый йæм фæзылд.
— Аипп ма уæд, фæлæ дзы ды та чи дæ?
■ — Æз чи фæнды фоы, фæлæ уæ цы хъæуы ам? — по-
джы барджындæрæй загъта чызг, æыхъæл куыд нæ уы-
дысты, афтæ.
— Мæн сылгоймагимæ иыхасмæ ницы хъуыддаг и,
бадзур лæппумæ!
— Уæдæ зæропд усмæ цы пыууырдыг дæ? Ам нæй
лæллу... Худинаг уын нæу, æгас лæгты рæгъауæй пупа^г
усы хæдзармæ бырсын! — æмæ чызг дуар агуыпп кодта.
Уатмæ куы бацыд, уæд дыууæ чызджы арсысга !Уар-
зиоиь æфсымæрмæ, дружины хисдæрмæ æмæ дохтырмæ.
Иæхæдæг архайын райдыдта усы басабыр кæныныл.
Чызджытæ рацыдысты. Уынджы ма сып фæцис æх-
хуысгæнджытæ дæр æмæ загътой, се ’мбал сыи кæмæы
бафæдзæхста, уыдонæй уæлдай ма æпдæр кæмæпдæрты
дæр.
Сахатырдæг дæр нæма рацыд, афтæ уынг байдзаг
адæмæй. Кæмæ арвыстой, уыдонæй æппæты фыццаг æр-
хæццæ сты Зауыры мадыфсымæр Елдзарыхъо æмæ дру-
жипы хисдæр, фермæйы бригадир Хасап. Лæбурджытæ
Елдзарыхъойы. алыварс æрбатыгуыр сты, æртхъирæптæ
райдыдтой, ома кæд Зауыр йæхæдæг бамбæхст, уæддæр
мадыфсымæр дард нæ аирвæздзæн, хъæр кодтой æмæ ма
кæцыйæп дзуапп лæвæрдтаид, уый пал зыдта-. Хасан Ел-
дзарыхъойы цопгыл фæхæцыд:
— Дæу ам пицы хъуыддаг ис, мæ бар сæ уадз!
421
Дæрддзæфæй æрбазыпд Зауыр, йемæ ма, фæдисы цы
дыууæ чызджы ацыд, уыдон æмæ дыууæ колхозоны. Уый
фехъуыста хабæрттæ, пыр та йæхп цæстæй федта адæмы
змæлд, фæлæ йæм цыма уыдои ницы бар дарынц, уыйау
йæ иæсгомыл нæ зынд нæдæр маст, нæдæр тас. Цалын-
мæ а?рбахæццæ, уæдмæ йæм фæраздæр йæхи æр-зад’-эел-
тæй пу ацæргæ лæг. Зауыр йæ иувæрсты бахизыпмæхъа-,
выд, фсслæ уый æрбалæууыл йæ размæ.
— Ай цы бакодтай, лæппу?
— Æнтыд баластон фермæмæ,— сабырæй дзуапп
радта Зауыр.
— Хъазынмæ мæ не ’вдæлы! Нæ мыггаджы нын цæ-
мæп туджджын кæныс искæимæ?.
— Исты æвзæрдзинад куы саразон, уæд-иу мæ мыг-
гагæй мачи рахæцæд мæ сæрыл. Исты ма дæ хъæуы?
— Фехъуыстат, хорз адæм? Мах ын æппындæр ницы-
уал стæм! — иоджы хъæрдæрæй загъта æрвад æмæ
афæлгæсыд йæ алыварс лæуджытыл.
Уæдмæ скъæфджыты æрвадæлтæ æмæ хæстæджытæ
æввахсдæр æрбалæууыдысты Зауырмæ. Ацы хатт дæр
та райдыдта зæронд лæг:
— Аипп ма уæд, лæппу, фæлæ-ма зæгъ, цы дæ да-
рæм?
— Æз уæ æппыпдæр ницы домыи,— уымæп дæр та
сабырæй дзуапп радта Зауыр. Хасап æрлæууыди дыууæ-
йы æхсæп:
— Цæугæ хæдзармæ! Дæ мад рыичып у.— Стæй уæд
зæрондмæ бадзырдта:
— Бахатыр кæ, æз дружипы хисдæр дæн. Уыды
скъæфджыты мах æрцахстам, æз мæхæдæг сæ тæккæ ра-
зæй æмæ уæ фæрсгæ кæпыи: фынддæсы бæрц куы уыды-
стæм, ^æд мæ хæдзармæ кæнæ иннæты хæдзæрттæм цæ-
уылна* лæбурут, ардæм цы пыккомкоммæ стут?
— Ды дæр бахатыр кæ, фæлæ мах фехъуыстам, цыма
ацы лæппуйы нымыгъдæй афтæ рауад хабар æмæ да*м
цы диссаг кæсы, алкæмæп дæр йæ туг, йе ’стæг зы-
иаргъ у!
— Æмæ ды та чи дæ, аипп ма уæд, фæлæ?
— Мыггаджы хисдæр дæп æмæ мæ хæс цы у, уый
кæыын...
— Гъемæ дын худипаг нæу! Æмбаргæ лæг куы дæ,
уæд куы’д арвыстай скъæфыпмæ уыцы лæппуты?
— Æз сæ арвыстон? — фесхъиудта зæроид.
422
— Афтæ фехъуыстам мах.
-— Куыд фехъуыстат, æз лæппуйы зонгæ дæр куы нæ
кæнын, уæд?!
— Æмæ уæдæ цæмæн æрцыдтæ? Куы нæ йæ зоныс,
куы иæ дæ фæрсы, уæд цæуыл тыхсыс?
Чидæртæ схудт. Лæбурæг смæсты.
— Æрвады сæрыл сдзурып нæм фыдæлтæй баззад
æмæ уым æппындæр худинагæй ницы. ис,— хъуыр-хъуыр
ма кодта уый.
— Гъе уымæп дæр амал ис,— фæцырд та йæм Хасап.
Иæ æфсæддон быдирон хызынгондæй систа гæххæтт, ав-
торучкæ æмæ дзуры.
— Милицæ мын куыд загътой, афтæмæй скъæфджы-
тæп рауадзæн ис æвджидæй, кæд де ’рвадыл дæ зæрдæ
афтæ тынг риссы, уæд.
— Уый та куыд?
— Мæнæ гæххæтты дæ къух бафысс, ома йæ ме ’вджи-
дæй рауадзут æмæ уал рацæудзæн йæ хæдзармæ. Æр-
мæст йæ уæгъды бонты исты фыдбылыз куы бакæна кæ-
нæ куы алидза, уæд дзуапп агурдзысты дæуæй,— æмæ
Хасан цыдæртæ афыста гæххæттыл.
Зæронд лæг адæмыл йæ цæст ахаста æмæ йæ фырты
дæрддзæф лæугæ куы ауыдта, уæд æм фæдзырдта:
— Лæппу, æруай-ма ардæм!—Æмæ уый æлхынцъ-
æрфыгæй куы бацыд йæ размæ, уæд ын йæ фыд загъта:
— Æз къухфыссынтæн ницы зопып, фæлæ мæпæ фе-
хъуыстай, цы загъта, уый?
. — Фехъуыстон! — тызмæг дзуапп радта лæппу.
— Гъемæ цы зæгъыс?
— Æз ахæстопы никæй тыххæй сбадыимæ хъавын.
Мæн Елхъапимæ пицы хъуыддаг ис. Дæуæи дæр дзырд-
тон...
— Гъе уæдæ кæрæдзийы амæттаг фæут!..— зæропд
лæг фæтæргай æмæ уæртæ фæцæуы, йæ лæдзæг зæххыл
хойгæ.
Фехъуыст кæйдæрты худып. Иу-цалдæр лæджы арасг
сты йæ фæдыл.
Кæмæндæрты амал фæцис тагъддæр ацæуынæн.
Хасан йæ мид-зæрдæйы сфæнд кодта, ацы «æнæрады
абМ’бырд» цæмæй фæцыбырдæр уыдаид, уый. Йæ хызып-
гоид систа æмæ дзуры:
— Бекызæ, дæ фыды пом та цы хуынди?
423
— Цæмæн дæ бахъуыд, Хасан, протокол ма фыс-
сай? — хъазгæмхасæн бафарста уый.
— Протокол пæ, фæлæ ардæм чи æрæмбырд, уыдоп-
мæ хонæг ничи арвыста. Иронау дæр æмæ уырыссагау
дæр хæдзармæ лæбурæг хуиныпц. Зопын сæ хъæуы...
— Бахатыркæ, æз мæиæ адæмы хъæлæбамæ æрба-
цыдтæн, мæн бирæгътимæ пицы хъуыддаг ис.
— Ды дæр æвдисæнæн бахъæудзынæ...
— Дæлдзæх фонт! Ницæмæн пæ хъæуы се ’вдисæн-
дзипад!
Уыцы пыхас фехъуыст-инпæтæм дæр. Æихъæл куыд
иæ уыд Хасаш, афтæ тагъд лæбурджытæй уым иичиуал
аззад. Фарсхæцджытæ дæр ма цæмæ лæууыдаиккой
æмæ уыпг сафтид.
Хасан бацыд Уарзиоымæ. Баййæфта дзы Елдзары-.
хъойы, сæ сыхаг зæроид лæг Сабазы, Зауырæп йæхи
æмæ æртæ чызджы. Дыууæ зæронды бирæ сагъæсты фæс-
тæ бауынаффæ кодтой, цæмæй рацæуой адæмы размæ,
басчбыр сæ кæной æмæ хылы уæз сæхимæ райсой.
Тæккæ уыиы рæстæджы уатмæ æрбахызт Хасап.
— Мæрддзыгойы бадт куы кæнут. Цы уыл æрцыд?
— Цы бачындæуа, Хасан, уыцы адæмæн исгы дзуапп
раттын хъæуы...— æнкъардæй загъта Елдзарыхъо.
— Цæй адæмæн? Акæс-ма сæм!
Елдзарыхъо йæ сæр адардта рудзынгæй, акасг уынг-
мæ æмæ куы никæй федта, уæд бафарста:
— Цы фесты, цы?
— Цы фæуинаг сты?! Хæстæджытæ сæхи сраст кæ-
ныны тыххæй æфсæрмæй æрæмбырд сты æмæ сып фæй-
нæ ныхасы куы загътам, уæд ахъуытты сты.
Ничиуал ницы сдзырдта-. Ха.сап сбадт. Уарзион сып-
дæггай рахъил йæ хуыссæпы æмæ йæ уазджытæм цымы-
дисæй каст.
— Æвæдза, тыхджыи стут!..— сдзырдта ма Сабаз.
— Гъемæ уæ хъару фылдæрæй-фылдæр кæнæд, Ха-
сан, фæлæ уыцы скъæфджыты ахсгæ сымах, дружин, куы
æркодтат, уæд ма ацы хæдзармæ та цы уæлдай лæбурд
кодтой се ’рвадæлтæ? — бафарста Елдзарыхъо.
— Скъæфты хабар Зауыр йедтæмæ пичи зыдта.
Скъæфджытæ йæ семæ кодтой æмæ сæм фæхатыд, ма ба-
кæь}ут уыцы хъуыддаг, зæгъгæ, фæлæ йæ коммæ куы нæ
бакастысты, уæд пын фехъусып кодта æмæ йæхæдæгдæр
немæ, афтæмæй нæ бауагътам уыцы æвзæрдзинад,,,
424
— Царциаты диссæгтæ! — йæ къухтæ кæрæдзиуыл
ныццагъта Елдзарыхъо.
— Цы нс \ым диссагæй?
— Арæбын, куыд нæ ма дзы ис, хæрзæрæджы дæр ма
лæппу йæхæдæг уыцы Елхъанитимæ æмдзæхтон куы уы-
ди, уæд?
— Цы уыди, уый \ыдп, фæлæ ма дæхæдæг ахъуыды
кæ, Елдзарыхъо: гъеныр уыцы хабар зонгæ уæвгæйæЗа-
уыр йæхи куы ныхъхъус кодтаид, науæд сын æххуысгæ-
нæг куы фæуыдаид, уæд ма афтæмæй коммупистоп фæл-
лойады бригадæмæ бауадзыпы аккаг у?
Уыцы дзуаппы фæстæ Хасан æпхъæл уыд, ома дзъ1
ныр фæрсинаг дæр ницуал ис, фæлæ федта, се ’ппæтдæр
æм цымыдисæй куыд ныккастысты, уый.
— Æмæ уый та цы у, мах ахæмæй куы иицы ма зо-
нæм?
— Лæппу, æнхъæлдæп, æмæ дæ куысты хабæрттæй
дæ бипонтæп ницы дзурыс? — фæзылд Хасаи Зауыры-
рдæм.
— Нырма дзы пицы сарæзтои, цы сын дзуро’н!..
— Куыд ницы ма, ныронг æнтыд ласыны куыст дæр
куы не ’ххæст кодтай, ныр та æнтыд дæр куы лаеыс, уы-
цы машинæйæ кæрдæг дæр ма куы ласыс, фермæйы ме-
хамизмтæ дæхи æвджид куы райстай æмæ дып иу лæгæй
æртазйы бæрц куы æнтысы, уæд уый ницы у?
«Мæпæ цы диссæгтæ хъусып!»—хъуыды кодта Ел-
дзарыхъо æмæ цыма йæ бирæ фæрстытæй æфсæрмы кæ-
ны, афтæ та Хасанæн загъта:
— Фарн дæм бадзурæд! Уыдæттæ мæнæй æхсызгон-
дæр кæмæн сты, фæлæ ма махмæ диссаг уый кæсы, æмге
куыд афтæ æвиппайды фæзылд лæппу рæстырдæм?
— Æмæ та уый дæр нæ зонут? — стæй уæд Зауырмæ
баздæхт: — Хорз нæ кæныс, лæппу! Цæвиттоп, Елдзары-
хъо, нæ бригад бауынаффæ кодтой коммупистон фæлло-
йы бригады иом райсыныл тох райдайып. Алчидæр нæ
æмбырды мидæг фидар дзырд радта йæ куысты тыххæй,
стæй пæ хабар фехъусып кодтам районмæ дæр, газетгы
дæр уыд. Гъемæ Зауыр дæр радта дзырд æмæ куыд загъ-
тон, афтæ йæ уæлдайджыптæй æххæст кæны. Стæй уæ-
хæдæг фехъуыстаиккат, уыцы ном канд хорз куысты тых-
хæй нæ фæдæттынц, бригады уæнгтæ алцæмæй дæр хъуа-
мæ сæхи æвдисой... Фæлæ, цæй, махæц баяатыр кæнут,
нæ куыстмæ нæ цæуын хъæуы.
425
Елдзарыхъо исдугмæ фæхъус, стæй та райдыдта:
— Хатырæй мын фод, фæлæ... нæ зонын...
Ацы хатт æм Сабаз дæр нал фæлæууыд:
— Аипп ма уæд, Елдзарыхъо, фæлæ дæ цæуылнæ
уырны, цæуылнæ, кæд дæ хæрæфырт йе ’цæг æмбæлтт^;
æхсæн фидар дзырд радта, уæд? Ау, ироп лæджм фырт
иæу? Æмæ Иры дзыллæмæ та мæнгард адхн^агæй фи-
дпссагдæр чи уыд’-
— Раст зæгъыс, Сабаз, хæрзбонтæ уал ут’ — худгæ-
йæ фестад Хасан. Фæлæ уымæй рогдæр та фæгæпп код-
та Уарзион. Ферох дзы йæ низ дæр.
— Мæ мадыстæн, афтæмæй уæ ыæ ауадздзыиæн!
Куывд фæстæдæр уыдзæн, фæлæ иыр дæр ног гуырды
æмæ мадæй тыхджындæр чи разынд, уыдон цæрæнбоны
тыххæй зæгъут дыууæ ныхасы! Чызджытæ, фæкæсут
мæм! — уыйадыл ус фæмидæг хæдзары.
«Цымæ кæмæй зæгъы: йæ фырты хоны ног гуырд æви
уыцы диссаджы ног сæвзæргæ бригады?»— хъуыды код-
той Сабаз æмæ Елдзарыхъо. Æниу цы уæлдай ис дыу-
уæтæй дæр!
ЧИНЫДЖЫ ИС:
РАДЗЫРДТÆ
ХОРХÆССÆГ 5
ÆРДХÆРÆНЫ ЛÆВАР 24
ЧЪЕУРИ . 40
ХУР СКÆСÆНЫ ’РДÆМ НÆ НЫГУЫЛЫ 57
ИУ НОГБОН ÆХСÆВ 66
ТЕГАЙЫ БÆЛАС 74
АЛЧИ 79
ФÆСМОН • 90
чидæр 117
ÆВДАДЗЫ ХОС 133
диссаджы кукла 147
пъырыстыф 160
ичъи 174
ПОВЕСТТÆ
ФЫЙЙАУЫ САГЪÆС 185
арф комы .' 262
мæт 304
мадæй тыхджындæр 392
Дзесов Кудзаг Габрелович
ДОРОГОЙ ЖИЗНИ
ИЗБРАННОЕ
Рассказы и повести
на осетинском языке
Редактор
А. И. ЦАРУКАЕВ
Художник
М. Н. ДЗБОЕВ
Художественный редактор
У. К. КАНУКОВ
Технический редактор
Ю. В. ГРЕЧИШКИНА
Корректор
Т. К. ЦАРИКАЕВА
Наборщик
С. Б. ДЗГОЕВА
Печатник
В И ЖУРАВЛЕВ
Сдано в набор Ю-Ш-1972 г. Подписано к печати 1-УШ-1972 г.
Формат бумаги 8^хШг1з2 • Печ. л. 13,375 + 0,03 (вкл.) Усл.-п. л
22,47+0,05 (вкл.) Учетно-изд. листов 20,91+0,03 (вкл). Тираж 2000
экз. Заказ № 573. Изд. № 29. Цена 73 коп. На буд лге № 2. ЕИ00061.
Книжное издательство Управления по печати при Совете Минист-
ров СО АССР, г. Орджоникидзе, ул. Димитрова, ?.
Киижная типография Управления по печати при Совете Минист-
ров СО АССР, г. Орджоникидзе, ул. Тельмана, 16,