Аци киунугæй ерун мсе фидсе
Будайти Агубекири рохс ном

<ь#1&г$а&*1и'

Будайты Милуся
Радзырдтæ æмæ уацаутæ
<^к
Дзæуджыхъæу
2012

84(2Рос=Осет)
Б-89
Будайты М.
Зæриндаг [Текст]: радзырдтæ æмæ уацаутæ — Дзæу-
джыхъæу: Ир, 2012 - 223 ф.
Будаева М.А.
Золотая ннть: рассказы и повести
15ВЫ 978-5-7534-1333-8
В книгу вошлн повестн п рассказы, напнсанные автором в разные годы.
В ннх показывается человеческая доброта, пскренняя любовь к родным
местам, воспевается духовная чпстота тех люден, благодаря которым она
нашла дорогу в большую жизнь.
84(2Рос=Осе)
© ГУП РСО-Алания «Издательство «Ир», 2012
© Будаева М.А., 2012
© Григорян В.С., оформление, 2012
4702500201-10
Ь М131(03)-12 1'11
15ВЫ 978-5-7534-1333-8

Фари
Фондзаздзыд Дапæ йæ сынтæджы фынæй кодта. Йæ урс
рæсугъд цæсгомыл мидбылхудт хъазыд. Чызджы сыгъзæрипхуыз
дзыккутæ — базыл, йæ гыццыл къух та — йæ сæры бын. Фари
сынтæгыл сбадт æмæ каст чызгмæ, стæй йæ бынатæй фестад,
сывæллоны хъæццул бадзæбæхтæ кодта æмæ балкъонмæ рахыз-
ти. Диссаджы сæрдыгон æхсæв уыд, рагæйдæр ахæм æхсæв ни-
куыуал скодта. Арвыл цалхыдзаг мæй тылди, йæ алыварс та стъа-
лытæ тыбар-тыбур кодтой. Мæйы рухсмæ хæхтæ, цыма бон уыд,
афтæ зындысты. Рог дымгæ кодта, æмæ бæлæстæ змæлыдысты.
Сусхъæд бæлас дидинæг калдта æмæ йæ тæф æхсызгондзинад
хаста адæймагæн. Фари каст арвмæ, мæймæ, стъалытæм æмæ
йæм афтæ зынд, цыма йæ уыдон æмбарынц æмæ йемæ ныхас
кæнынц. Æвæццæгæн, сахатæй фылдæр фæллæууыд балкъоны,
хъуыдытæ кодта...
* * *
Цард диссаг у. Цы фæзилæнтæ дзы ис! Адæймаг иу хуызы
фæхъуыды кæны, фæлæ царды рауайы æндæрхуызон. Фари гыц-
цылæй тынг уарзта йæ хъазæнчындзытæн къабатæ хуыйын. Афтæ-
иу дзырдта, æз, дам, куы сыстыр уон, уæд хуыйæг уыдзынæн,
зæгъгæ. Фæлæ азтæ цыдысты, Фари дæр зондджындæр кодта.
Скъола каст куы фæци сыгъзæрин майданимæ, уæд йе ’мбал чызг,
йе ’мкъласон, дæс азы дæргъы иу партæйыл кæимæ фæбадт —
Заретæимæ сфæнд кодтой медицинон институтмæ бацæуын. Дыу-
уæйæ дæр хорз радтой фæлварæнтæ æмæ бахаудысты инсти-
тутмæ. Фарийы фæндыд сылгоймæгты дохтыр суæвын. Заретæ
та бацыд педиатрон факультетмæ. Æхсæз азы иу боны хуызæн
агæпп кодтой, кæд ахуыр кæнын зын уыд, уæддæр. Дыууæ чыз-
джы кæрæдзийы арæх нæ уыдтой, уымæн æмæ фæйнæхуызон
факультетты ахуыр кодтой, стæй-иу практикæйы дæр алыхуы-
зон рынчындæтты уыдысты. Фари никуы ферох кæндзæн, фыц-
цаг хатт куыд феххуыс кодта рынчынæн. Фæндзæм курсы куы
ахуыр кодта, уæд уыди уый. Сывæллон куы райгуырд, йæ
5

кæуын куы райхъуыст, æмæ йæ Фари йæ къухтæм куы райста,
уæд чызг йæхицæй ахæм бузныг уыд, æмæ — диссаг. Тынг сæры-
стыр уыд йæхицæй. Изæры сæхимæ куы ’рцыд, уæд хъуыдытæ
кодта: «Цы диссаг у цард. Афтæ райгуыры сывæллон, вæййы
æнæбон, гыццыл, стæй йæ къахыл ауайы. Рауайы дзы ас адæй-
маг... Æмæ та уымæн дæр сывæллон райгуыры... Цымæ, цымæ,
мæнмæ та цы ’нхъæлмæ кæсы? Мæ амонд ссардзынæн? Цал сы-
вæллоны мын уыдзæн? Чызг мын уыдзæн, æнæмæнг, чызг! Гыц-
цыл рæсугъд чызг!»
Фари институт каст фæци иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ. За-
ретæ дæр уæдæ — афтæ. Фæлæ дзы алкæмæн дæр уыд йæхи
фæндаг. Заретæ ма институты ахуыр кодта, афтæмæй чындзы
ацыд. Йæ лæгимæ афтыд æндæр горæтмæ æмæ уым рынчындо-
ны куыста. Дыууæ ’мбалы кæрæдзимæ фыстæджытæ фыстой,
телефонæй дæр дзырдтой.
Фари кусын байдыдта Дзæуджыхъæуы фыццæгæм арæндоны
сылгоймæгты дохтырæй. Йæ зæрды уыди дард^æр ахуыр кæнын,
диссертаци ныффыссын, фæлæ уал куыста, Иæ куыст йæ зæр-
дæмæ тынг цыд. Арæх-иу йе ’мбæлттæн афтæ дзырдта: «Уымæй
хуыздæр ма цы уа, æмæ æххуыс кæн сывæллонæн — суинаг адæй-
магæн — царды рухс фенынмæ». Фари нырма æртæ азы йеддæмæ
нæ кусы, фæлæ нымад у. арæндоны хуыздæр дохтыртæй иуыл.
Æнцон куыст нæу, зæгъæн ис, тынг зын у, тынг вазыгджын.
Иуæй-иу хатт ахæм фæлладæй æрцæуы хæдзармæ æмæ хæрын
дæр йæ бон нæ вæййы. Тъахтиныл сбады æмæ цасдæр рæстæг
афтæ фæбады. Мад ма йын уайдзæфтæ дæр бакæны:
— Чызг, афтæ дæр не ’мбæлы. Куыст йеддæмæ ницыуал ис?!
Бакæс-ма, дæхимæ — куыд фæллад дæ?!
Ахæм рæстæг-иу Фари йæ бынатæй фестад, йæ мады-иу
æрбахъæбыс кодта.
— О мæ дзæбæх мад! Æз æхсызгон фæллад дæн. Зоныс, абон
цал сывæллоны райгуырд? Фараст! Æз амондджын дæн, амонд-
джын, уал гыццыл адæймагæн кæй феххуыс кодтон дунсйы
рухсмæ рацæуынæн, уымæй.
Афтæ куыста Фари. Боитæ цыдысты, фари семæ хастой. Иу
æхсæв, чызг бахуыссыны размæ чиныджы фæкаст, стæй æрæ-
джиау бафынæй. Иу рæстæг йæ мидвынмæ айхъуыста телефоны
дзæнгæрæг, йæ сынтæджы фарсмæ цы цырагъ уыд, уый ссыгъ-
та, сахатмæ æркаст, уыд æхсæвы æртæ сахаты. «Цымæ, чи уы-
дзæн?» — ахъуыды кодта Фари, хæтæл систа æмæ фехъуыста,
арæндоны радгæс дохтыр Эммæйы хъæлæс:
— Бахатыр кæн, кæй дæ райхъал кодтон, уымæй. Мæнæ ’рба-
ластой иу сылгоймаг, фондз æмæ йыл дыууиссæдз азы цæуы,
фыц^аг сывæллон ын гуыры. Тыхст у, тынг тыхст... Де ’ххуыс
нæ хъæуы!
— Хорз, фæцæуын.
6

Чызг хæтæл æрæвæрдта, йæ дзаумæттæ акодта æмæ, йæ мад
æмæ йæ фыды куыд нæ райхъал кæна, афтæ арæхстгай дæгъæ-
лæй дуар бакодта æмæ йæ фæстæмæ сæхгæдта. Æрхызти бынмæ,
тагъд æххуысы машинæ подъезды цур лæууыд. Фаритæ дард нæ
цардысты арæндонмæ, æмæ уайтагъд бахæццæ сты. Фари урс
халат акодта йæ уæлæ, йæ къухтæ ахсадта æмæ сылгоймаджы
цурмæ бацыд. Рæсугъд сылгоймаг уыд, æрыгонхуыз, никæй ба-
уырныдтаид, фондз æмæ йыл дыууиссæдз азы цæуы, уый. Хæс-
\гулæфт кодта.
Фари сылгоймагмæ æргуыбыр кодта, йæ номæй йæ бафарста.
ый, мæгуыр, тыххæйты, хъæрзгæйæ, загъта:
— Рохсанæ, бæргæ дæн, Æхсараты, фæлæ... Дохтыр, фех-
хКгс мын кæн, мæ сывæллоны мын фервæзын кæн, мæхæдæг,
мфхæдæг...
— Ма тыхс, Рохсанæ, алцыдæр хорз уыдзæн, — стæй сани-
та^тæн загъта: — Аласут æй операцигæнæнмæ.
Операци кæнынмæ алцыдæр цæттæ уыд. Фари фыццаг хатт
нæ!кодта операци. Фæлæ-иу иннæ сылгоймæгтæ æрыгои уыдыс-
тыЛÆмæ ныр, тæрсгæ нæ кодта, ныфс æй уыд, уæддæр тыхсти.
Ахæм операцитæ, бæргæ, Сослан Солтаны фырт фæкæны, фæлæ
ныр^отпускы уыд.
перацигæнæнмæ араст æмæ скуывта:
О Хуыцау, æххуысгæнæг у!
ынджы, арæндоны раз æрæмбырд сты Рохсанæйы хæстæ-
джы+æ, тарстхуызæй лæууыдысты. Рохсанæйы лæг та рацу-бацу
кодта. Хорз^ рауад операци, Рохсанæйы хуылфæй замманайы лæп-
ну сиртой. Йæ уæз, — æнæхъæн фондз килограммæй фылдæр уыд.
— Ай мæнæ цæттæ лæг куы у! — сдзырдта акушеркæ.
Рфхсанæйæ бирæ туг фæхъуыд, æмæ йæм туг бауагътой. Ала-
стой йæ палатæмæ. Фари афтæ бафæллад, æмæ йæ хид цъыкк-
цъыкк кодта, йæ цæсгом ныффæлурс, бандонмæ ма тыххæйты
бахæшцæ. Кусджытæй йын чидæр кофе æрбахаста. æмæ уый куы
бацьщдта, уæд гыццыл йæхиуыл фæхæцыд. Уыд раг~омы фа-
раст (сахаты, чызг йæ кабинеты кушеткæйыл æрхуыссыд æмæ
афыпæй. Æвæццæгæи, иу-дыууæ сахаты рацыдаид, афтæ рай-
хъал, фæгæпп кодта. Эммæ стъолы уæлхъус цыдæр фыста.
— Куыд у? — тагъд-тагъд афарста Фари.
— Наркозы фæстæ йе ’муд æрцыд Рохсанæ. Ницы йын у,
сывæллоны йæм бахастой, — загъта Эммæ.
Фари бацыд, Рохсанæ цы палатæйы хуыссыд, уырдæм, сын-
тæджы фарсмæ бандоныл сбадт, йæ къух æрхаста сылгоймаджы
русыл. Уый йæ цæстытæ байгом кодта, бахудти æмæ лæмæгъ
хъæлæсæй загъта:
— Бузныг, дохтыр! Стыр бузныг!
— Диссаджы хъæбатыр сылгоймаг дæ, цы лæппу дын ис! Джи-
гит лæнпу, джигит! — загъта Фари.

Рохсанæ та йæ мидбылты бахудт.
Уæдмæ Фарийы мад æмæ фыд мæты бацыдысты, сæ чызг йæ
уаты куы нæ разынд, уæд. Тынг фæтарстысты, фæлæ хъуыды
кодтой, кæд æм йæ куыстæй фæдзырдтой, зæгъгæ, æмæ уырдæм
ацыд. Æмæ уæд ацыхатт куыд ницы афыста, иннæ хæттыты,
исты куы афыссы.
Фари Рохсанæйы палатæйæ куы рацыд, уæд йæ зæрдыл æрба-
лæууыдысты йæ мад æмæ фыд æмæ сæм телефонæй бадзырдта.
Хæтæл Мисурæт систа, йæ чызджы хъæлæс куы фехъуыста, уæд
мæстыйæ загъта: /
— О гормон Фари! Исчи афтæ фæкæны? Фырмæтæй цы фæ/
уæм, уый нал зонæм дæ фыдимæ, нæхицæн бынат нал арæм/
Уæд та искæмæн загьтаис арæндоны кусджытæй, æмæ нæм æрба-
дзырдтаиккой. /
— Мамæ, ныххатыр мын кæнут, афтæ рауад. Сылгоймаг тынг
тыхст уыд, операци йын скодтон. Рæстæг нæ уыд искæмæн зæгъы-
нæн дæр. , /
Рацыди цалдæр боны. Рохсанæ йæ сынтæгæй стын райдыдта,
арæхстгай рудзынджы размæ дæр бацæуы, афтæмæй палатæмæ
æрбацыд Фари. /
— Гъа-ма, куыд дæ, нæ хъæбатыр сылгоймаг? Æнæхъазгæйæ
дын хъæбатыры ном раттын æмбæлы. Сæрæн сылгоймаг дæ,/сæ-
рæн, Рохсанæ! — худгæйæ загъта Фари, стæй ма йæ ныхасмæ
бафтыдта: — Фенын-ма мын кæн дæ сæрыхицауы, ахæм лæппу
кæмæн ныййардтай. Уынджы, дам, лæууы, нæ кусджытæ загътой.
Рохсанæ йæ мидбылты бахудти. Йæ рæсугъд цæсгом ма/фæ-
лурс уыд. Сынтæджы къухыл хæцыд, афтæмæй загъта: /
— О, о, æцæгæйдæр, рудзгуыты бьш лæууы нæ лæипуйы шыд.
Фари рудзынгæй акаст, уынджы лæууыд бæрзонд, хæрзконд
нæлгоймаг, иу-дæс æмæ дыууиссæдз азы кæуыл цыдаид, ахæм.
Уæлæмæ касти рудзынгмæ. Дохтыры куы федта, уæд йæ сæр
бынмæ æруагъта. Уый фæстæ Фари хуыссæны фарсмæ бандо-
ныл сбадт, æмæ йын Рохсанæ загъта*
— Фари, æвæццæгæн, зæгьыс, — ацы зæронды ма цæй сывæл-
лон хъуыд! Цалынмæ цæрои, уæдмæ дæ бузиыг уыдзыиæи. Стæй,
æрмæст æз нæ, фæлæ нæ бинонтæ иууылдæр, нæ хæстæджытæ...
Кæд дын рæстæг ис, уæд мæм иу гыццыл байхъус, дæ хорзæхæй.
— Ис мын рæстæг, фæлæ дын кæд дзурын зын у, нырма?
— Нæ, нæу мын зын. Демæ мын æнцон у, — загъта Рохсанæ.
стæй афарста чызджы: — Ды, æвæццæгæн, чындзы цыд нæма дæ?
— Чындзы цыд нæма дæн, — стæй ма хынджылæггæнгæйæ
бафтыдта йæ ныхасмæ: — зæронд чызг дæн, зæронд.
— Æз дæр, мæнæ дæ кары куы уыдтæн, уæд мæ хъуыдыйы
дæр ’нæма уыд чындзы цæуын, — дзырдта Рохсанæ: — Скъолайы
фæстæ бацыдтæн университетмæ, юридикон факультетмæ. Ку-
сын байдыдтон прокурæтурæйы, цардтæн мæ мад, фыд æмæ
8

хоимæ. Куыстон, афтæмæй аспирантурæмæ бацыдтæн, бахъахъ-
хъæдтон кандидаты диссертаци æмæ кусын байдыдтон универси-
теты. Фæстæдæр сдæн доктор, дæн кафедрæйы сæргълæууæг.
Фæлæ мæм чындзы цæуыны хъуыды нæ уыд фароны онг. Афтæ
куы зæгъон, æмæ мæ курæг нæ уыд, уæд раст нæ уыдзынæн.
— Æууæндын дыл. Бахатыр кæ, Рохсанæ, фæлæ ды тынг
хæрзконд сылгоймаг дæ, — загъта Фари.
— Диссаджы рæсугъд нæ дæн. Æнæуи уыди, кæй зæрдæмæ
цыдтæн, ахæм нæлгоймæгтæ, фæлæ дзы искæимæ дæ цард баиу
кæн, уый мæ нæ бафæндыд. Мæ мад æмæ мæ фыд тынг мæт
кодтой, арæх-иу дзырдтой:
— Нæ чызг, Хуыцауы тыххæй, дæуæй æвзæрдæр нæй? Дæ
амонд цæуылнæ ссарыс?
Æз-иу сæ сабыртæ кодтон, зæрдæ сын æвæрдтон, хъазгæйæ-
иу загътон, зæгъын, мæ амонд мæм дуар нæма æрбахоста. Иу аз
куысты фæдыл ацыдтæн командировкæйы Мæскуымæ. Уым ба-
зонгæ дæн Батрадзимæ. Уый дæр уым командировкæйы уыд.
Ирыстонæй дыууæйæ уыдыстæм, ныхæстæ-иу кодтам. Къуыри
фестæм Мæскуыйы. Æз-иу нæ хæстæджытæм ацыдтæн, Батрадз
та уазæгдоны цард. Нæ кæрæдзийы тыххæй ницы зыдтам, стæй,
раст зæгъын хъæуы, хабæрттæй фæрсгæ дæр нæ кодтам кæрæ-
дзийы. Фæстæмæ, Дзæуджыхъæумæ, рацыдыстæм поезды, цы-
дыстæм иу купейы. Фæндагыл, куыд вæййы афтæ, ныхæстæ код-
там. Иу хатт дын мæ, немæ цы сылгоймаг цыд, уый бафарста,
сывæллæттæ дын нæй, зæгъгæ. Æз фефсæрмы дæн æмæ мæ сæр
батылдтон. Уый мæ уæддæр райдыдта фæрсынтæ, цæуылнæ мын
ис... Мæнæн æхсызгон нæ уыдысты йæ ныхæстæ, фæлæ ма мын
цы гæнæн уыд æмæ йын загътон, цæмæй мæ иу ран ныууагътаид,
уый тыххæй, чындзы цыд кæй нæ дæн, уый. Дзæуджыхъæумæ
куы схæццæ стæм, уæд Батрадз загъта:
— Дæ хорзæхæй, Рохсанæ, кæд æмбæлы, уæд мын дæ куыс-
ты телефоны номыр куы раттис, афтæ-иу куысты тыххæй аны-
хас кæниккам, — уый дæр юрист у, министрады кусы, — æмæ
мын йæхи куысты номыр дæр радта. Æз дæр ын раттон мæ теле-
фоиы иомыр.
Цалдæр боны рацыд æмæ мæм куы ’рбадзурид, афæрстытæ
мæ кодта, куыд дæн, уымæй, стæй загъта:
— Рохсанæ, кæд æмбæлы, уæд ма абон фембæлæм. Æз дæм
машинæйыл бацæудзынæн, куысты фæдыл мæ демæ аныхас кæ-
нын хъæуы.
Æмæ фембæлдыстæм, ныхæстæ кодтам, Батрадз мын радзыр-
дта йæхи тыххæй: институты фæстæ Мæскуыйы куыста, уырыс-
саг ус ын уыд, фæлæ бирæ нæ ацардысты, сывæллæттæ сын нæ
уыд... Уыцы бонæй фæстæмæ мæм алыбон дæр цыд. Иу мæйы
фæстæ мын загъта:
— Рохсанæ, нæ дыууæ дæр афтæ æрыгон нал стæм, æмæ мыл
9

дæ зæрдæ ма фæхудæд, фæлæ хорз уаид, нæ цард куы баиу
кæниккам, уæд.
Æз хъуыды дæр нæ акодтон, афтæмæй разыйы дзуапп рад-
тон. Æвæццæгæн, Хуыцауæй афтæ загъд уыд, æма уал азы Бат-
радзмæ æнхъæлмæ кастæн. Мæ мад æмæ мæ фыд уыцы хабар
куы фехъуыстой, уæд, мæнмæ гæсгæ, ферыгондæр сты. Гъе,
афтæ. Ды мæнæй бирæ кæстæр(дæ, фæлæ мæ ирвæзынгæнæг
дæ, æмæ нын хо уыдзынæ Батрадзимæ. Нæ дыууæйы дæр, кæд
æрыгон нал стæм, уæддæр тынг фæндыд, цæмæй нын сывæллон
уа, æмæ нын Хуыцау нæ куырдиат фехъуыста. Фари, курын дæ,
æмæ мын ныххатыр кæн, бирæ кæй фæдзырдтон, уый тыххæй, —
сылгоймаг йæ дзурынæй банцад, бæрæг уыд, кæй бафæллад æмæ
йæ цæстытæ æрæхгæдта.
Фари иуцасдæр хъусæй лæууыд, стæй загъта:
— Æмæ, уæ джигитыл та цы ном æвæрут?
— Хетæджы бæрæгбоны райгуырд, табу йæхицæн. Æмæ мæм
Батрадз ныффыста, Хетæг ном, дам, ыл сæвæрæм.
— Тынг дзæбæх ном у! Ныр, Рохсанæ, баулæф, лæмæгъ ма
дæ нырма æмæ дæ улæфын хъæуы.
Рохсанæ дæр æмæ лæппу дæр сæхи хорз æнкъардтой, æмæ
сæ дыууæ къуырийы фæстæ рафыстой арæндонæй. Стыр куывд
скодтой Æхсаратæ сæ лæппуйæн, Фарийы дæр ахуыдтой сæ куывд-
мæ. Батрадз ын балæвар кодта сыгъзæрин сахат босимæ. Чызг
æй нæ куымдта, фæлæ Батрадз æмæ Рохсанæ дыууæйæ дæр загъ-
той, куы нæ йæ айсай, уæд дыл нæ зæрдæ фæхуддзæн, зæгъгæ.
— Ды ныр махæн нæ хо дæ, стæй стырдæр лæвæртты аккаг
дæ, — загъта нæлгоймаг.
Цыдысты бонтæ.
Иу райсом, Фари куыстмæ куы ’рбацыд, уæд ыл акушеркæ
дуары раз сæмбæлд æмæ тагъд-тагъд райдыдта дзурын:
— Фари, Фари, мæнæ — диссаг!
— Цы диссаг у, мæнæн дæр-ма йæ зæгъ, æмæ æз дæр бадис
кæнон, — загъта чызг.
— Райсомæй, иу-фондз сахаты уыдаид, уæд нæм дуаргæс Вано
куы ’рбахæссид цыдæр тыхтои. Æз æм кæсгæйæ баззадтæи —
цы мæм дæтта? Райхæлдтон æй, æмæ — сывæллон!
— Стæй?! — йæ дис тыххæй урæдта, афтæмæй бафарста
Фари.
— Сылгоймæгты палатæмæ йæ бахастон æмæ йын дзидзи 6а-
дарын кодтон.
— Чызг у ’ви лæппу!
— Чызг.
Верæ æмæ Фари ацыдысты сывæллæтты палатæмæ. Сывæл-
лон ’ фынæй кодта, чызг æм бирæ фæкаст, стæй загъта:
— Чи уыди, цымæ, дæу йæ хъарм хъæбысæй чи райста æмæ
дæ уазал зæххыл чи æрæвæрдта. Хуыцау ын тæрхонгæнæг уæд!
10

Фари-иу алыбон дæр, куыстмæ куы ’рбацыд, уæд йæ халат
акодта æмæ-иу бацыд сывæллæтты палатæмæ. Сывæллон-иу æм
бахудт, цымæ исты ’мбæрста, уый хуызæн. Нырма йын, мæ-
гуыр, ном дæр нæма уыд. Иу бон Верæ загъта:
— Нæ чызг кæдмæ ’нæном уыдзæн? Сæвæрæм ыл ном.
Санитаркæтæй иу загъта:
— Хæлттæ сæппарæм, æмæ кæй ном схауа, уый йыл сæвæр-
дзыстæм. Ванойы дæр бафæрсæм, уый йæ куы ссардта.
Сразы сты уыцы уынаффæимæ. Фарийы та фæндыд, цæмæй
гыццыл чызгыл сæвæрдтаиккой Данæ ном. Сæппæрстой хæлттæ,
æмæ Фарийы ном схаудта. Цы гæнæн ма уыд, æма сæвæрдтой
гыццыл чызгыл Данæ ном. Медицинон хо Мария загъта:
— Мæ зæрдæмæ дæр тынг цæуы уыцы ном. Тынг дзæбæх
зæрдæмæдзæугæ чызг у. Фæлæ тæригъæд уыдзæн, сидзæрты
хæдзармæ йæ куы раттæм, уæд.
Фарийы зæрдæмæ тынг цыд Данæ, йæхимæ йæ ’лвæста. Хъуы-
ды кодта, уæд та Рохсанæйæн зæгъа, æмæ йæ уыдон кæд рай-
сиккой, зæгъгæ. Йæ зæрдыл æрлæууыд, иу хатт ын Рохсанæ
куыд загъта, уый: «Бæргæ мæ фæнды, цæмæй мын чызг уа, уый.
Хетæгæн та — хо. Фæлæ æмбарын — сывæллон мын нал уыдзæн.
Лæппу мæ кæй фæци, уымæй дæр Хуыцауæй разы».
Афтæ, æвæццæгæн, иу мæй фæцард чызг арæндоны, Фари
афтæ дæр нæ бадзырдта Рохсанæмæ. Æмæ уæд сфæнд кодта,
йæхицæн райсын сывæллоны. Изæры сæхимæ куы ’рбацыд, уæд
æхсæвæры фæстæ мад æмæ фыды фарсмæ тъахтиныл сбадт æмæ
арæхстгай байдыдта дзурын:
— Баба, мамæ, ай размæ уын дзырдтон, чидæр арæндоны
дуары размæ ноггуырд чызг куыд ныууагъта. Ахæм дзæбæх сы-
вæллон у, æмæ — диссаг. Ныр сывæллоныл мæй цæуы, æмæ йæ
хъуамæ сидзæрты хæдзармæ радтой, фæлæ йæ æз иæ бауадз-
дзынæн раттын. Нæ, нæ, æз Данæйы нæ бауадздзынæн сидзæр-
ты хæдзармæ раттын.
— Уæдæ, уæдæ йын дæ зæрды цы ис? — афарста йæ чызджы
Мисурæт.
— Мæхицæи æй райсдзыиæи.
— Уый та куыд райсдзынæ, дæхæдæг ма чызг куы дæ, чындзы
цыд дæр куы нæ ма дæ?!
— Нæ, нæ, уæддæр æй райсдзынæн. Æмæ цы, чындзы цыд
кæй нæ дæн, уый тыххæй, — сдзырдта Фари æмæ йæ бынатæй
сыстад.
— Мæ къона, Фари, уый цытæ дзурыс, цы? Нырма дæ амонд
куы нæма ссардтай, стæй дæ зæрды диссертаци фыссын куы
уыд. Чи ма дæ ракурдзæн сывæллонимæ? Стæй, стæй... Адæм
алы ныхæстæ кæндзысты. Ахъуыды кæн, нæ чызг, ахъуыды кæн!
Уый тынг вазыгджын хъуыддаг у! Дæхи цæмæн æнамонд кæ-
ныс? Ды та куыд зæгъыс? — баздæхти Мисурат йæ лæгмæ.
11

— Куыд зæгъын, куыд зæгъьЫ? — хъуыдыгæнгæйæ загъта
Дзамболат, — ды дæр раст дæ, фæлæ Фари дæр раст у: тæри-
гъæд у уыцы гыццыл чызг. Уадз, æмæ ма нын иу гыццыл чызг уа!
Фари йæ фыдмæ бацыд, ахъæбыс æй кодта æмæ загъта:
— Баба, ды мæ мамæйæ хуыздæр æмбарыс, — стæй бахатыд
йæ мадмæ: — Мамæ, ма тыхс, мæ диссертаци фыст у. Æз ма
докторы диссертаци дæр ныффысдзынæн, — бафтыдта ма йæ
ныхасмæ хъазгæмхасæн.
— О, о, ницыуал зæгъын. Куыд кæсын, афтæмæй, цыфæнды
куы дзурон, уæддæр мæм нæ байхъусдзынæ, стæй ма дæ фыд
дæр дæ фарс рахæцыд. Гъемæ, хорз! Тæккæ райсом ацæудзынæн
арæндонмæ æмæ рахæсдзынæн чызджы.
— Мамæ, бузныг, мемæ кæй сразы дæ, уый тыххæй, фæлæ
афтæ хæсгæ нæу, гæххæттытæ бацæттæ кæнын хъæуы, стæй йæ
æрбахæсдзыстæм. Фендзыстут, цы дзæбæх чызг у, уый. Сымах
дæр æй бауарздзыстут.
* * *
Уæдæй нырмæ фондз азы рацыд. Мисурæт æмæ Дзамболат,
æцæгæйдæр, тынг бауарзтой гыццыл Данæйы, чызг сæ йæхæдæг
дæр бирæ уарзы. Мисурæтмæ нана дзуры, Дзамболатмæ та —
баба, Фаримæ та йæ номæй дзуры. Ныридæгæн кæсын дæр зоны
æмæ фыссын дæр. Мисурæт æй фæндырæй цæгъдын дæр ахуыр
кæны. Æмæ йын цы гыццыл фæндыр балхæдтой, уый йæ уæр-
джытыл февæры æмæ фæзæгъы:
— Нана, баба, фæндырæй уын ацæгъдон?
— О, бабайы хур, ацæгъд, ацæгъд, — фæзæгьы уæд Дзамболат.
— Ныр нын ацы рæсугъд стъалы куы нæ уыдаид, уæд куыд
цардаиккам, — арæх фæдзуры 'Мисурæт.
Фари кандидаты диссертаци бахъахъхъæдта, кусы арæндоны
дохтырæй æмæ медицинон институты — ахуыргæнæгæй. Гыц-
цыл Данæйыл æрхъæцмæ дæр нæ хъæцы. Сентябры мæйы та
чындзы цæуы. Бафидыдтой Тотраты мыггагимæ. Æхсæртæг у
газеты сæйраг редактор. Данæйы тынг уарзы. Фарийæн афтæ
загъта, нæ чындзæхсæвы фæстæ, дам, махимæ цæрдзæн. Фæлæ
Мисурæт æмæ Дзамболат семæ разы не сты, фæзæгъынц:
— Мах та цы фæуыдзыстæм, мах. Æппындæр махыл нæ хъуы-
ды кæнут?! Нæ, махæн нæ бон нæ бауыдзæн æнæ Данæ цæрын.
— Æппындæр-ма ма тыхсут, арæх уæм уайдзыстæм. Стæй-иу
уæм Данæ æхсæв дæр баззайдзæн, — загъта-иу Фари æмæ-иу
афарста гыццыл чызджы: — Данæ, арæх цæудзыстæм нана æмæ
баба!мæ, нæ?
Данæ-иу йæ сæр батылдта, бауад-иу Мисурæт æмæ Дзамбо-
латмæ æмæ сæ-иу йæ гыццыл къухтæй ахъæбыс кодта.
12

Агундæ
Сæумон хори тунтæй хуæнхти цъоппитæ æрттивтонцæ, Игъу-
стæй дони сур-сур. Мæргътæ зардтонцæ сæ рæсугъддæр зартæ.
Думдта рæуæг думгæ æма ’змæлун кодта игон къæразги æмбæр-
зæн. Хъæбæр зæрдæмæдзæугæ сæумæ адтæй.
Агундæ райгъал æй, æхе райвæзтитæ кодта æ хуссæни æма æ
медбулти бахудтæй. Исистадæй, бацудæй къæразги размæ æма
исдзурдта:
— Æгас нæмæ цо, æгас, сæрдигон сæумæ! Ци дзæбæх дæ, ци
рæсугъд дæ!
Кизги цæсгонбæл сæумон рæуæг думгæ æхцæуæнæй рандзав-
дæй, цума ин дзуапп лæвардта, уой хузæн. Агундæ йæ уæле сæр-
дигон пъолци æркодта æма бæгъæнвадæй, сæгутау гæпп-гæпгæнгæ,
æхецæн цидæртæ заргæ, фæрраст æй цæугæдони ’рдæмæ. Берæ
цæун æй нæ гъудæй, уомæн æма цæугæдони билæбæл цардæнцæ.
Бацудæй дони æма æ цæсгонбæл дон искалдта цалдæр хатти, æ
даргъ дзиккотæ дæр ма ниххулуй ’нцæ. Уæдта донæй рацудæй
æма æртæхдзуд цъæх кæрдæгбæл рацо-бацо ракодта, уой фæсте
ба зæнхæбæл исбадтæй... Кизгæ адтæй малосæги хузæн. Æ бæзгин
даргъ дзиккотæ хори рохсмæ æрттивтонцæ. Дууæ æма инсæй анз-
дзуд Агундæ гъуди кодта е ’ригон цардбæл... Нур дууæ анзи рацу-
дæй, кæдæй, ами, æ райгурæн гъæуи, фельдшерæй косуй, уæдæй.
Хуцаубон æй ацибон, кустмæ цæун нæ гъæуй æма гъеуомæн фæн-
донæй æрветуй æ рæстæг дони билæбæл.
Агунди, æхе кæдæй зонуй, уæдæй æй дохтур исуæвун фæнд-
адтæй. Минкъиййæй, сувæллæнтти хæццæ ку гъазидæ, уæд е
’мбæлттæ гъазионцæ «ахургæнгутæй», «тукангæстæй»... Агундæ
ба алли хатт дæр уидæ «дохтур». Æ мадæ Асиат фонси дохтурæй
куста, æма кизгæмæ адтæй, ка нæбал бæзтæй, уæхæн игъосæнтæ,
содзенгæнæнтæ. Уæдта ма йин æ фидимадæ бахудта минкъий
уорс халат æма сæрбæттæн...
Скъолай ма ку ахур кодта Агундæ, уæддæр æй еске ку ба-
фæрсидæ, ку исустур уай, уæд цæмæй косдзæнæ, зæгъгæ, уæд
кизгæмæ дессаг фæкæсидæ еци фарст. Уома, куд нæ ’й зонунцæ,
æз дохтур ке уодзæнæн, уой. Хестæр кълæсти ку ахур кодта,
уæд ин æ ахургæнгутæ дзурдтонцæ, хуарз ахур кодта, æма, уни-
верситетмæ бацо, зæгъгæ. Еуетæ ин дзурдтонцæ, филфакмæ бацо,
зæгъгæ, иннетæ — физматмæ... Фал Агундæ некæмæ байгъуста,
уæлдайдæр, æ мади дæр фæндадтæй, цæмæй æ гæгъæдитæ меди-
цинон институтмæ равардтайдæ. Кизгæ æхе хъæбæр цæттæ код-
та фæлварæнтæ дæттунмæ. Цардæй æ мади фидихуæрæ — Кен-
дземæ. Зæронд уосæ ин хъæбæр тæрегъæд кодта, дæхе, дан,
æгæр тухсун кæнис, æгæр ахур кæнис, зæгъгæ.
— Мæ хор, Агундæ, уолæфгæ дæр ракæнисæ, ескумæ дæр
13

фæццæуисæ — уæртæ паркмæ. Æхсæвæй-бонæй киунугутæбæл
бадис, дæ сæр уæлæмæ нæ есис. Уотæ не ’нгъезуй, — арæх ин
уотæ дзоридæ. < ,
Фиццаг фæлварæн, уруссаг æвзагæй сочинени ку финстонцæ,
}'æд син равардтонцæ æртæ теми: «Чехови ’сфæлдистади тух-
хæй», «Максим Горькиййи роман «Мадæ»-й Павел Власови фæл-
гонц», æртиккаг темæ ба адтæй сæребарæ — «Ци бунат ахæссуй
дохтур нæ царди». Агундæ финста фæстаг темæбæл. Сочинени-
бæл райста «фондз». Æма, дуккаг фæлварæн ку лæвардта, уæд
имæ фæдздзурдтонцæ, сочинени ци ахургæнгутæмæ финста, етæ.
Къабинетмæ ку бацудæй, уæд æй исбадун кодтонцæ æма ин сæ
еу загъта:
— Хуарз кизгæ, ду дессаги сочинени ниффинстай. Бæрцæй
дæр берæ адтæй, махмæ уойбæрцæ некæдма неке ниффинста,
уæдта — медесгун. Къох-къохæй ’й лæвардтан кæрæдземæ æма
’й дессагæн кастан. Дæ барæ дæхе, фал мах рагъуди кодтан æма
загътан, аци кизгæмæ курдиадæ ес финсунмæ. Æма дæмæ куд
кæсуй, хуæздæр нæ уайдæ, университети литературон факуль-
тетмæ ку бацæуисæ, уæд?
Агундæ нифсæрми ’й, ке ’й æппæлдтæнцæ, уомæй æма сабу-
рæй загъта:
— Арфæ уин кæнун, уотæ мин ке ’ппæлетæ мæ сочиненийæй,
уой туххæй, фал мæн, дохтур ку суайнæ, е фæндуй...
Уæд ин ахургæнгутæ загътонцæ:
— Дæ барæ дæхе. Нæ зæрдæ дин зæгъуй, цæмæй дæ фæндтæ
исæнхæст уонцæ. Дæ мадæ æма дæ фиди фæндиагæ у0! Чехов
дæр дохтур адтæй, фал иссæй финсæг. Æма, циуавæр финсæг...
Цо, идарддæр дæттæ фæлварæнтæ.
Агундæ хуарз равардта иннæ дууæ фæлварæни дæр, фал цуп-
пæрæймагбæл ба рæстæмбес бæрæггæнæн райста. Институтмæ
ка бахаудтæй, уони номхигъд ци бон æрауигътайуонцæ, уоци бон
берæ адæн æрæмбурд æй медицинон институти тургьи. Еугурæй
дæр æнгъæлмæ кастæнцæ. Агундæ дæр хъæбæр раги æрбацудæй.
Æма, номхигъд ку æрауигътонцæ, уæд кизгæн æ зæрдæ гупп-
гупп кæнун райдæдта, нæ æидиудта иомхигъд кæсун. Кæсуй еу
хатт, дуккаг хатт, фал номхигъди не ссердта æ муггаг. Цæсти-
сугтæ фемæхстæнцæ, æ ростæбæл гæр-гæр кодтонцæ. Еу уосæ
’й сабур кодта:
— Ма ко, ма ко, хуарз кизгæ! Нур ма æригон дæ, дæ над ма
разæй æй. Иннæ анз бахаудзæнæ. Мæнæ мæн фурт æртæ анзей
фæсте ку бахаудтæй...
Фал Агундæмæ уоци рæстæг неци игъустæй, неци гъардта...
Кæугæй цудæй горæти гъæунгти. Гъуди кодта: «Нур ма куд цæр-
дзæ^æн, мæ над æхгæд ку ’й, уæд? Нур ци кæнон, нур куд
кæнон? Нанайæн дæр ци зин уодзæнæй, ке нæ бахаудтæрг инсти-
тутмæ, е!» — уæддæр ма кизгæ æ нанабæл гъуди кодта. Уотæ
14

ймæ кастæй, æма æ цард фæцæй. Æ фусунтæмæ ку бацудæй,
уæд æ мадæ тургъи лæудтæй, æма, æ кизги кæугæй ку фæууид-
та, уæд балæдæрдтæй, гъуддаг цæй медæгæ ’й, уой. Зин, хъæ-
бæр зин ин адтæй, æ сувæллон ке нæ бахаудтæй, е. Фал нур-
тæккæ бал уой æрсабур кæнун гъудæй. Агундæ æ мади ку фæу-
уидта, уæд никки хъæбæрдæр никкз’дтæй, æхе йбæл багæлста
æма кæугæй дзурдта:
— Нæ бахаудтæн!.. Номхигъди н’ адтæн... Нур ма ци кæн-
дзæнæн? Зæгъай, мамæ, ци кæндзæнæн?..
Мадæ æрбахъури кодта æ кизги, æ сæр ин æрсæрфта æма ’й
сабуртæ кодта:
— Мæ зæрдæлæууæн, ма ко, дæхе ма марæ. Исуодзæнæ дох-
тур, иннæ анз бабæй дæ хъауритæ бавзардзæнæ.
Минкъийгай, минкъийгай Агундæ æрсабур æй. Æ цæсгон фур
кудæй ниррæсудæй, æма, мæгур, диванбæл бафунæй æй. Уалинмæ
сæмæ сæ синхонти уосæ æрбацудæй æма, ку базудта, Агундæ
конкурси нæ рацудæй, уой, уæд загъта:
— Ци, уой зонетæ, цæмæй анз ма исафа, уой туххæй уоци
бæрæггæнæнти хæццæ бацæуæд медицинон техникуммæ. Уордæмæ
’й, мæнмæ гæсгæ, цийнæгæнгæй райсдзæнæнцæ.
Асиат исцийнæ кодта æма загъта:
— Ци хуарз адтæй, ке нæмæ æрбауадтæ, е. Ци хуарз унаффæ
нин ракодтай. Уæ, Хуцау дин раарфæ кæна! Мæхе сæри куд не
’рцудæй еци гъуди? — æма ин минкъий фенцондæр æй.
Иннæ бон мадæ ’ма кизгæ сæумæй раги рандæнцæ медици-
нон институтмæ гæгъæдитæ есунмæ. Райстонцæ сæ æма сæ ме-
дицинон техникуммæ равардтонцæ, фельдшери хайадæмæ. Æцæ-
гæйдæр ин æ гæгъæдитæ цийнæгæнгæй райстоицæ. Агундæ дæр
æрсабур æй, уотæ хъæбæр нæбал тухстæй. Гъуди кодта: «Ме-
дицинон техникум каст фæууодзæнæн, уой фæсте ба институтмæ
дæр бацæудзæнæн». Фал, бунтон сабур ба уæд æрцæй, æма
ахур кæнун ку байдæдта. Уорс халат æма йбæл сæрбæттæн дес-
саги хуарз федудтонцæ. Раст, уорс рози хузæн адтæй. Хъæбæр
зæрдиагæй ахур кодта. Сæйгæдони практики ку уиуонцæ, уæд-
та бунтондæр æ зæрдæ барохс уидæ. Сæйгитæ дæр æй берæ
уарзтонцæ, уæлдайдæр ба — зæронд уоститæ æма зæронд лæгтæ.
Арæх ин зæгъионцæ:
— Дессаги фæлмæн къох дин ес, ду нин ку фæккæнис уколтæ,
уæд нин ресгæ дæр нæ фæккæнунцæ, лæдæргæ дæр æй нæ бакæ-
нæн. Ду ами ку фæууис, уæд, корæн ди, æма нин ду кæнæ уколтæ.
Агундæн æ цæсгон ниррохс уидæ, уотæ ин ку дзорионцæ,
уæд. Æхцæуæн ин уидæ. Еу хатт ба ймæ еу сæйгæ уосæ фæдз-
дзорун кодта, рауай, æма, дан, мин содзен искæнæ. Кизгæ пъа-
латæмæ ку бацудæй, уæд зæронд уоси рази бадтæй еу хуæрз-
конд лæхъуæн. Агундæ ку бацудæй, уæд æ бунатæй исистадæй.
Зæронд уосæ ба загъта:
15

— Агундæ, мæ хори хай, æз аци сæйгæдони рагæй хуссун.
Фал, кæдæй ду ами практикæ кæнис, уæдæй мин цума фенцон-
дæр æй, фæдздзæбæхдæр дæн. Дæ къох мин æвдадзи хуаси хузæн
фæууй, дæ бавнæлд — фæлмæн, дæ медбилхудт ба мин мæ рист
фæлледзун кæнуй... Æма, гъенур ба, мæ хор, бахатир кæнæ, фал
мæ зæрди ес, мæнæ дæ мæ фурти фурти хæццæ базонгæ кæнун.
Кизгæ нифсæрми ’й, æ цæсгон ниссурх æй. Базонгæ ’нцæ,
мадта ци кодтайонцæ, дууæ æригон адæймаги. Лæхъуæни ном
Сослан хундтæй. Цалдæр бони рацудæй, уæдта бабæй еци зæ-
ронд уосæ Агундæн загъта:
— Агундæ, дæ мадæ ’ма фиди фæндиагæ уо! Мæ фурти фурти
зæрдæмæ хъæбæр фæццудтæ. Хуцау кæми дæттуй дæу хузæн
киндзæ. Уæхæн амонд кæми ес?! Сослан дæр хъæбæр хуарз биц-
цеу æй, ахургонд. Университет каст фæцæй æма циуавæрдæр ми-
нистради экономистæй косуй. Рагъуди кæнæ, мæ хор, рагъуди...
Фал Агунди сæри уæхæн гъудитæ н’ адтæй, уой фæндадтæй
идарддæр ах}ф кæнун — медицинон институтмæ бацæун.
Ралæудтæй уоци бон дæр... Агундæ æма е ’мбæлттæ райстонцæ
медицинон техникум фæууни туххæй æвдесæндартæ. Агундæ каст
фæцæй сурх дипломи хæццæ, уæдта ма ин хъазар лæвар дæр
ракодтонцæ. Кизгæ гъуди кодта, ци кæна, уобæл, уома, аци анз
цæуа медицинон институтмæ æви бал косгæ ракæна. Хъæбæр æй
фæндадтæй косун. Гъема райдæдта косун æхе райгурæн гъæуи
медицинон амбулаторий сæргълæууæгæй, фельдшерæй. Æ хæццæ
ма кустонцæ акушеркæ ’ма медицинон хуæрæ.
Агундæ гъуди кæнуй, фиццагидæр имæ сæйгæмæ ку фæдз-
дзурдтонцæ, уой. Æвæдзи, æхсæви дууæ сахати адтæй. Сæ кол-
дуар син кадæр æрбахуаста, æма ймæ йæ фидæ ракастæй. Гъуд-
даг цæй медæгæ ’й, уой ку базудта, уæд медæмæ бацудæй æма æ
кизги райгъал кодта:
— Кизгæ, уа кизгæ, райгъал уо! Исистун дæ гъæуй, сæйгæмæ
дæмæ дзорунцæ, æма. Амæй фæстæмæ гъеуотæ уодзæнæй, мæ
хор. Гъæуккаг дохтурæн æ куст уотæ ’й.
Агундæ фегъал æй. Тагъд-тагьд æ хъæппæлтæ ракодта.
Гъæуиги ймæ æигъæлмæ кастæй сæйгæ уоси лæг. Надбæл дæр,
цалинмæ хæдзарæмæ хъæрдтæнцæ, уæдмæ дæр æ зæрдæ гупп-
гупп кодта. Сæйгæ адтæй се ’рваддæлти уосæ. Цудайдæ йбæл
еу-дæс æма дууинсæй анзи. Уосæн æ рахес фарс хъæбæр рис-
тæй, æ зæрдæ хастæй, фæуумдта. Агундæ ин æ тæвдæ дæр ра-
барста, æма адтæй бæрзонд. Еугур бæрæггæнæнтæ дæр адтæнцæ,
силгоймаги хъæрæухæлорæ гъигæдард ке ’й, уобæл дзорæг. Кизгæ
зудта, ристгъосгæнæн хуасæ дæттун ке не ’нгъезуй, уой. Æрмæ-
стдæр рахес фарсбæл æнгъезуй ести уазал æвæрун. Гъеуотæ ба-
кодта æригон фельдшер дæр. Уой фæсте ба фæдздзурдта теле-
фонæй медицинон тагьд æнхуси машинæмæ. Цалинмæ тагъд æнху-
си машинæ цудæй, уæдмæ кизгæ бадтæй сæйги фарсмæ. Ниф-
16

ситæ ин æвардта... Уæдта рандæй æ хæццæ сæйгæдонæмæ. Æцæ-
гæйдæр, хъæрæухæлорæй тухстæй силгоймаг. Еци æхсæвигон ин
операци искодтонцæ. Агундæ уоми дзатмай бадтæц. Операци ку
фæцæй, уæд имæ хирург фæдздзурдта æма ин загъта:
— Хуарз, æма исоæрæг кодтай, ци нез æй, уой. Æма цæфбæл
фæдздзурдтай тагъд æнхуси машинæмæ. Еу минкъий ма, уæд
тæссаг адтæй, хъæрæухæлорæ ку ратудтайдæ, уомæй.
Еци бонæй фæстæмæ, нур дууæ анзи, Агундæ гъеуотæ ко-
суй, æ хъауритæ не’вгъаугæнгæй лæггадæ кæнуй æ гъæуккæг-
тæн. Зæронд лæгтæ ’ма ин уоститæ дессаги арфитæ фæккæ-
нунцæ, хъæбæр берæ ’й ^’арзунцæ. Дзæгъæли нæ фæззæгъуй æ
мадæ дæр:
— Мæ кизги мин зæронд лæгтæ, уоститæ, тикистæ ’ма куйтæ
уарзунцæ.
Агундæ еу анз ку ракуста, уæд æ зæрди адтæй медицинон
институтмæ бацæун, фал ин гъæуи цæргутæ хъæбæр ниллигъстæ
кодтонцæ, еу анз ма уæддæр бакосæ, зæгъгæ. Æма, мæнæ фæ-
цæй еци анз дæр. Кизгæ гъуди кодта, уоци анз бацæун инсти-
тутмæ. «Уæдта, институт каст ку фæууон, уæд фæстæмæ ар-
дæмæ æрæздæхдзæнæн. Тæрегъæд æнцæ адæн», — арæх-еу дзур-
дта æхецæн.
Агундæ исистадæй, æ рæсугъд иуæнгтæ райвазта, фæстæмæ
бабæй донмæ бацудæй. Æ цæсгонбæл дон искалдта æма сабургай
сæ хæдзарæмæ рараст æй. Гъуди кодта æ исонбæл, æ идарддæри
надбæл, е куд уодзæй, уобæл...
Асиат
Аци фæстаг рæстæги ’й незтæ хæрдмæ скæсун нæбал уадзунцæ.
Ку тоги æлхъивдадæ исбæрзонд уй, ку зæрдæ рессуй, ку ба —
игæр... Æхебæл гъудитæ фæккæнуй, фал æй гъуди кæнуни бон дæр,
раст зæгъун гъæуй, некæд фæцæй. Æхе кæдæй зонуй, уæдæй косгæ
кæнуй, уой ба, хумæтæги куст дæр нæ, фал — фургуст... Еуæй-еу
хатт имæ уотæ фæккæсуй, цума æ райгурцæй дæр косгæ кодта.
Пеци арт къæрцц-къæрцц кæнуй. Асиат бадуй пеци фарсмæ,
цъинда кæнуй, æ сæри ба гъудитæ зелдох кæнунцæ... Ку æй æ
сувæллони бонтæмæ фæххæссунцæ, ку ба — æ кизгон рæстæгмæ,
кенæ ба нури рæстæги цардбæл фæууй æ сагъæс.
Сувæллони бонтæ дæр ин нæ адтæй. Раги, раги байзадæй
седзæрæй. Æвæдзи йбæл æртæ анзи цудæй, гъеуæд æ фидæ ра-
мардæй. Ма ин уой 6а ци фидæ адтæй! Коййæй ’й зонуй. Синхо-
нæй, хæстæгæй, зонгæй — еугурæй дæр ин æ кой кодтонцæ. Ал-
цæмæй æнхæст адтæй Асиати фидæ Батæрбег: бæрзонд, конд-
2 Буданты Милуся
17

гин, рæсугъд нæлгоймаг, ахургонд, æгъдаугин... Æ хуæртæ-еу уотæ
дзорионцæ: «Нæ цæстæ си соми кæнун дæр нæ уарзта, тæрсгæ
ин кæнианæ». Æма æ уоци хуарз фиди нæ гъуди кæнуй. Æгæр
раги ниууагъта седзæрæй æ сувæллæнтти сæ фидæ, æ бийнойна-
ги ба — седзæргæсæй. Кæстæр кизгæ Таисæ ба губуни байзадæй.
I Асиат нæ гъуди кæнуй, ескæд гъæунги сувæллонау гъазта,
уой. Уомæн, æма хæдзари мадæн æнхус кæнун гъудæй. 'Ма, мæ-
гур, æнхус кодта æ бон куд адтæй, уотæ е ’ннæ дууæ хестæр
хуæрей хæццæ, уæдта, æ бон куд н’ адтæй, уотæ дæр... Ци нæ
куст бакодта, ци нæ, минкъий ку фæуустур æй, уæдæй фæс-
тæмæ! Райдайæ хæдзари — æхснунæй, æфснайунæй, къирæй
цæгъдунæй. Е дин дзæхæрай куститæ. Сауæнгæ ма гъæдæмæ сог
ласунмæ дæр цудæй. Еухатт ба, гъуди кæнуй, æ кæстæр, æ еунæг
æисувæр Хъазбеги хæццæ рандæнцæ ес кæнунмæ гъæдæмæ.
Æркодтонцæ æма сæ естæ сифцæй ластонцæ, æргъом рабæттионцæ
æма уотемæй. Цалдæр хаттемæн сæ æрластонцæ. Æнсувæр си
гъæуама кауæ бидтайдæ. Асиат исбадтæй æма естæ кардæй ама-
йун райдæдта, уомæй уотæ, сæ кауæ уотемæй рæсугъддæр уо-
дзæй. Фал биццеу амад естæ ку фæууидта, уæд æ фурзинæй
искудтæй.
— Ци бакустай, Асиат? Цæмæн мин фесафтай мæ естæ? Нур
ма цæмæй исбийдзæнæн кауæ?
Асиат хуарзау нæбал адтæй, дзехæй байзадæй. Аци зæнхæ-
бæл ин æ еунæг æнсувæрæй хъазардæр неке адтæй, уомæй фул-
дæр неке уарзта. Æма ин нур æ кæун æппундæр нæ уодæнстæй.
Æ зæрдæ куд нæ раскъудæй. Æ зæрди хуарз ракæнун адтæй,
фал е ’нсувæрæн зин искодта. Æхуæдæг дæр кæун байдæдта æма
кæугæ-кæун дзурдта:
— Æз ба загътон, уотæ амайун сæ гъæуй. Фæндадтæй мæ,
цæмæй нæ кауæ рæсугъд уа... Ма ко, ма ко, Хъазбег... Æ:з, æз...
мæхуæдæг гъæдæмæ фæццæудзæнæи æма ес æркачодзæнæн, уæд-
та ’й æрласдзæнæн. Æрмæст ма ко.
Куддæртæй æрсабур æнцæ хуæрæ ’ма æнсушгр. Ипнæбон ба,
куддæр æрбарохс æй, уотæ Асиат исистадæй, æ лæрди гъæдæмæ
цæуи адтæй. Тургъæмæ ку рацудæй, уæд кæсуй, æма е ’псувæр
æхснеуæни хæццæ лæууй. Æма бабæй уæд дууемæй рандæнцæ
гъæдæмæ хуæрæ ’ма æнсувæр. Æркодтонцæ ес æма бабæн гъе-
уотæ гъезæмарæгæнгæ сифцæй æрластонцæ. ,
Цуппар хуæри ’ма еунæг æисувæр адтæнцæ. Асиат æртиккаг
хестæр адтæй. Æ хестæртæ адтæнцæ Рæхимæт æма Ганаф, æ
кæстæртæ ба адтæнцæ Хъазбег æма, губуни ка байзадæй, æ еци
хуæрæ Таисæ. Æвæдзи, гъеуомæн уæлдай уарзт кодта æ еунæг
æнсувæри кизгæ.
Тухст æма зин адтæнцæ инсæйæймаг æноси æртинæймаг
æнзтæ, мадта адæн дæр стонг æййафтонцæ. Уæлдайдæр ба, нæл-
гоймаг ке хæдзари н’ адтæй, седзæрæй ка гъомбæл кодта, етæ.
18

Асиатимадæ Батий, кæд æ сувæллæнтти гъæуагæ нæ уагъта,
уæддæр; нæлгоймаг ци хæдзари адтæй, уонæй цауддæр цард код-
тонцæ. Хуæргæ-еу ку кæнионцæ, уæд-еу Асиат алли ’фсæнттæй
æ хуæруйнаг нæ хуæридæ, уома, Хъазбегæн ку нæ рафагæ уа,
хуæрун ма ймæ ку цæуа, зæгъгæ. Дзикка кенæ ба серæ ку хуæ-
рионцæ, уæд гъазун райдайидæ: «Абæлти къанау, уобæлти къа-
нау», — æхуæдæг ба сосæггай е ’нсувæри тæбæгъмæ кæсидæ.
Биццеу хуæрд ку фæууидæ, уæд æй тагъд-тагъд рафæрсидæ:
— Гъæуй ма дæ? А, мæнæ ма дин, — æма ин æ тæбæгъ æ рази
æрæвæридæ, — мæн нæ гъæуй. Мæнмæ хуæрун нæ цæуй.
Æнсувæр ма минкъий ку адтæй, уæд райсидæ æма бахуæридæ
æ хуæри хай дæр. Нæма ’й лæдæрдтæй, е ин æ хуæруйнаг æхе
гъæуагæй ке дæттуй, уой. Асиат стонгæй ке байзайуй. Фал, ку
фестурдæр æнцæ, уæд Хъазбег некæдбал бакумдта æ хуæри
хуæруйнаг, ку ’й гъæуидæ, уæддæр. Зæгъидæ, цит:
— Асиат, дæхуæдæг хуæрæ, дæхуæдæг. Уæртæ бакæсай, куд
фудхуз дæ, уомæ. Уæдта, нæ хæдзари дæуæй фулдæр ку неке
косуй. Дæу еугуремæй фулдæр хуæрун гъæуй.„
Скъоламæ дæр еумæ бацудæнцæ хуæрæ ’ма æнсувæр. Сæ ас-
тæу дæс мæйемæй æндæр н’ адтæй. Бадгæ дæр еумæ кодтонцæ.
Хуæрæ е ’нсувæрмæ дзорун дæр неке уагъта. Сæ дууæ дæр хуарз
ахур кодтоццæ, æма сæ ахургæнгутæ æппунæдзохдæр æппæлгæ
кодтонцæ.
Фидибæсти Устур тугъд ку райдæдта, уæд Асиатбæл дууа-
дæс анзи цудæй, Хъæзбегбæл ба — еуæндæс. Мин фараст сæдæ
цуппор дуккæгæймаг анзи, немуц Иристони ку адтæнцæ, уæд
Уорсдонмæ дæр бахъæрттæнцæ. Цардæнцæ гъæуггæгти хæдзæрт-
ти. Асиатети хæдзари дæр цардæнцæ. Бийнонтæн сæ еминæ ад-
тæнцæ. Хестæр хуæрæ Рæхимæт рандæй партизантæмæ гъæдæмæ.
Еу хатт кæми адтæй, уоми иннæ хуæрæ Ганаф къирæй цагьта,
Хъазбег ба согтæ æрбахаста хæдзарæмæ, æ сæрбæл ба гъосгун
ходæ адтæй. Еу немуцаг ин æ ходæ æ сæрæй исиста æма ’й æхе
сæрбæл æркодта. Ганаф ин уотæ, радтæ, дан, биццеуæн æ ходæ,
уазал æй, æма. Немуцаг къæл-къæлæй худтæй, æ сæр батилдта
«иæгъ», зæгъгæ. Уæд Гаиаф айтæ-уйтæ нæбал фæккодта, фал ии
цъæпо æ цæсгонбæл ниццавта, Немуцаг æндæмæ ралигъдæй æ
цæсгон æхснунмæ. Цалинмæ е æндегæй адтæй, уæдмæ кизгæ къæ-
разгæй рахизтæй æма пæртизантæмæ фæллигъдæй. Хæдзари ма
байзадæнцæ Асиат, Хъазбег, Таисæ сæ мадæ Батиййи хæццæ. Еу
хатт ку адтæй, уæдта еу немуцаг Хъазбегмæ фæдздзурдта, мæ
сæр, дан, æхснун æма мин дон æркæнæ, зæгъгæ. Еу къибилай
тæвдæ дон адтæй, иннеми ба — уазал, æма, дан, сæ исхæлæмулæ
кæнæ. Биццеу сæ исхæлæмулæ кодта, уæдта, пецбæл къибилай
ци тæвдæ дон адтæй, уой æ рази æрæвардта. Немуцаг æ сæр
æхснун райдæдта, биццеу ин ибæл дон кодта. Еу кондæн ба йбæл
къибилай фицгæ дон рауагъта, æхуæдæг ба къибила фæггæлста
19

æма — ледзгæ. Фæллигьдæй æ фиди хуæрæмæ Брути гъæумæ.
Немуцæгтæ се ’мбали уотемæй ку фæууидтонцæ, уæд агорун рай-
дæдтонцæ биццеуи. Бийнонтæн загътонцæ, ку нæ, дан, æй иссе-
райтæ, уæд уæ еугурей дæр рамардзинан. Æма, æхсæвæ мадæ æ
дууæ кизгей хæццæ рандæнцæ гъæдæмæ партизантæмæ. Сæу-
мæй ба син немуцæгтæ сæ хæдзарæ басугътонцæ. Фал берæ нæ-
бал фæцæнцæ еци цъаммартæ Иристони зæнхæбæл. Фæссурд-
тонцæ сæ не ’фсæдтæ æма лигъдæнцæ тарст тæрхъости хузæн.
Æриздахтæнцæ Биазæрти бийнонтæ се ’мгъæуккæгти хæццæ гъæ-
дæй. Асиати мадæ сæ хæдзарæ уотемæй ку фæууидта, уæд нидз-
дзиназта:
— Уæ, еу дæр уи мабал уа, нæ тæрегъæдæй æма бун бауайтæ,
мах æнæ хæдзарæ ка фæккодта.
Бийнонтæ ци кодтайонцæ, æма бал сæ фонсдони цардæнцæ.
Хъазбег дæр уæдмæ Брутæй æрбаздахтæй. Уалдзæг ку ралæуд-
тæй, уæд Батий гогузтæ исæнтудта æма минкъийгай-минкъийгай
сæхебæл фæххуæстæнцæ. Гогузтæ уæйæ кодта æма гъеуотемæй
сæ хæдзарæ искодтонцæ...
Асиат æ гъудитæй æриздахтæй... Æ цæстисугтæ уадæнцæ. Æ
еунæг æнсувæр цалдæр анзей размæ рамардæй, уæдта бабæй — æ
хестæр хуæрæ Рæхимæт дæр. Цард æгъатир æй, уæдта дессаг
дæр æй. Берæ, берæ фæззелæнтæ си ес. Ку еуæрдæмæ фæкъ-
къолæ уй, ку — иннердæмæ... Силгоймаг еу цæйбæрцæдæр рæс-
тæг æнъардæй бадтæй, уæдта бабæй æй æ гъудитæ е ’ригон бон-
тæмæ фæххудтонцæ. Скъола каст ку фæцæй, уæд бацудæй гъæу-
уонхæдзарадон скъоламæ. Уой ку фæцæй æма, фæууни туххæй
æвдесæндар ку райста, уæд æй рарвистонцæ косунмæ, мæнæ уал
æма уал анзи кæми цæруй, уоци гъæумæ. Æ зонундзийнæдтæ не
’вгъау кодта, уотемæй фæккуста: фиццаг — зоотехникæй, уæдта
— фонси дохтурæй, дууинсæй анземæй фулдæр. Еу бон уолæфт
нæ зудта. Мадта, хæдзари куститæ дæр еугурæй дæр æхемæ ка-
стæнцæ.
Киндзи ку ’рцудæй, уæд анзи фæсте, æ хестæр кизгæ игурд
адтæй, уотæ ин æ сæрихецауи æфсадмæ ракодтонцæ. Асиат хæ-
дзари байзадæй е ’фсийнæ æма æ хецауи хæццæ. Дессаги хуарз
зæрæндтæ адтæнцæ:æгъдаугин, адæмуарзон, кæрдзиндæттон... Сæ
киндзи берæ уарзтонцæ, аргъ ин кодтонцæ. Фал, мæгур, зæрдæ-
саст адтæнцæ æма æппунæдзохдæр æнкъард уайионцæ. Се ’ртæ
хестæр фурти Фидибæсти Устур тугъди фæммардæнцæ, сæ цуп-
пæрæймаг ба, немуц сæ гъæуи ку адтæнцæ, уæд сæхе тургъи
йбæл гранат фехалдæй. Лæг æма уосæ сæ фурттæмæ æнгъæлмæ
кастæнцæ æма син кæндитæ дæр нæ кодтонцæ. Устур аргъ кодта
киндзæ æ хецау æма е ’фсийнæн. Лæггадæ син кодта, æ бон куд
адтæй, уотæ. Зæрдрист зæрæндтæн сæ зæрдæ еу минкъий ба-
рохс æй. Хор сæбæл ракастæй, сæ еунæгæн сувæллон ку фæз-
зиндтæй, уæд. Хъæбæр цийнæ йбæл кодтонцæ. Фал бабæй, мæ-
20

гур, Асиат уаргь, устур уаргь æ усхъитæбæл хаста, Асиатæн хъæ-
бæр зин адтæй. Æ лæг — æфсади рæнгъити, зæрæндтæ уотæ
кустгъон нæбал адтæнцæ, минкъий сувæллон, уæдта ма æ куст
дæр. Гъема куста æхсæвæй-бонæй... Æвæдзи, еуетæн Хуцауæй
загъд фæууй, царди медæгæ айдагъдæр гургъахъ нæдтæбæл цæун.
Еу бон ку адтæй, уæд æ хецау хъæбæр батухстæй æваст, æ
рахес фарс ристæй. Уой фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй æ хъæ-
рæухæлорæ адтæй. Асиат æй сæ синхонти лæги хæццæ сæйгæдо-
нæмæ æндæр гъæумæ бæхуæрдунбæл ластонцæ. Надбæл зæронд
хъæбæр тухстæй. Сæйгæдони тургъæмæ куддæр бахъæрттæнцæ,
уотæ зæронд лæг æ киндзи къохи æ уод исиста. Æригон силгой-
маги зæрдæ йбæл хъæбæр фæрристæй, уæлдайдæр ба — тæрс-
гъæд ин кодта, æ еунæг фурт дæр ма æ рази ке н’ адтæй, уомæй.
Æфсади идард фæсарæйнаг бæсти адтæй. Гъема, уомæй фæс-
тæмæ ба Асиатæн никки хъæбæрдæр фæззин æй. лæги кустæй,
зæгъай, силгоймаги кустæй - еугурæй дæр æхсмæ кастæнцæ,
уæдта ма кæндитæ дæр кодтонцæ. Фал, ци гæнæн ес, зинтæбæл
ахур адтæй æ сувæллони бонтæй фæстæмæ.
Цудæнцæ бонтæ æма фарнæ сæ хæццæ хастонцæ. Асиат кус-
та. Мадта нæуæг хæдзарæ дæр кодтонцæ. Уæдта сæ фондз су-
вæллонемæ дæр кæсун гъудæй, гъомбæл сæ кæнун гъудæй. Су-
вæллæнтти æ сæрихецауи хæццæ ахур кодтонцæ кустуарзунбæл,
æгъдаугин куд уонцæ, хестæрти куд нимайонцæ, скъолай дæр
хуарз куд ахур кæнонцæ. Æма е сæ къохи дæр бафтудæй. Сæ
сувæллæнттæ адæни рæнгъи рацудæнцæ, райстонцæ уæлдæр ахур-
гонддзийнадæ. Æма, цъеуи бæдæлттæ сæ астъæнттæй куд ратæ-
хунцæ, уотæ етæ дæр рандæицæ сæ фиди хæдзарæй устур го-
рæтмæ. Гъæуи куст нæййес. Сæ мадæ ма фидæн устур аргь кæ-
нунцæ. Алкедæр си царди æ бунат иссердта. Алкæмæндæр сн ес
æхе бийнонтæ. Ес син рæсугъд цæуæт...Асиат æма Агуое нана
æма баба æнцæ. Мадæ ’ма срндн горæтмæ цæрунмæ нæ фæндуй.
Сæ цард гъæуи æй... Уотæ шæззæгъунцæ:
— Цалинмæ нæ къæхтæоæл лæууæн, уæдмæ некумæ цæуæи
ардигæй.
Бадуй Асиат пеци фарсмæ, гъуди кæиуй. Уæхæи рæстæгутæ
ин арæх нæ фæууй. Цъинда кæиуй, æ цард еугурæй лæр æ цæс-
титæбæл рагъазта. Гъуди кæнуй, æ царди над куд адтæй, уобæл.
Æнцон н’ адтæй. Хъæбæр зин надбæл фæццудæй, адтæй фулдæр
гургъахъ, еуæй-еу хатт ба сæрсæфæни билæмæ дæр бахъæртидæ,
фал ин уæхæн рæстæгути Хуцау æнхус кæнидæ. Гъуди кæнуй,
арази ’й æ цардæй æви нæ, уобæл, æма æхецæн зæгъуй: «1\æд
зин адтæй мæ цардвæндаг, уæддæр си берæ рохс хорбæнттæ ад-
тæй. Зæрдæ дæр берæ хæттити барохс уидæ. Цард, æвæдзи,
гьæу^ша уотæ уа..>
Æмткæй райсгæй, силгоймаг арази ’й æ цардæй. Æнцои ин
иекæд адтæй. Æхе кæдæй зонуй, уæдæй косуй æма косуй. Æй
21

дæнцæг æ цæуæтæн алцæмæй дæр: æ кустуарзондзийнадæй, е
’гъдау, е ’фсармæй. Уæдта син хъæбæр хуарз мадæ ’й. Уотæ
фæззæгъунцæ, мах мади хузæн некæмæн ес, зæгъгæ. Æма е, æцæ-
гæйдæр, уотæ ’й. Асиат æй, куд фæззæгъз’нцæ — МАДÆ устур
дамугъатæй. Нимайунцæ æма ин аргъ кæнунцæ æрмæст æхе цæ-
уæт нæ, фал гъæубæсти адæн еугурæй дæр.
Бадуй Асиат, гьудитæ кæнуй... Уалинмæ æ размæ æрбауадæй
æ фурти фарастанздзуд кизгæ — цикорай фæрдуги хузæн рæ-
сугъд. Æ фидимади росбæл æ рос февардта æма загъта:
— Нана, нана, ци кæнис? Цæмæн дæ æнкъард? Ести ди ре-
суй? Хуасæ дин раттон? Нана, нана, ма æнкъард кæнæ! Æз дæу
хъæбæр берæ уарзун. Мæнæн цæхуæн нана ес, уæхæн некæмæн
ес.
Асиат рахъури кодта æ минкъий хори туни (аци кизгæ — Кри-
стинæ — æ баба ’ма нанай хæццæ цæруй) æма загъта:
— Мæ рæсугъд тикис, мæ уодлæууæн, нæ, нæ, неци ми рес-
суй. Ма тухсæ мæбæл, мæ хор. Мæнæ бадун æма гъудитæ кæнун
мæ цардбæл...
Æхенимæр ба Асиат загъта: «Нæ, нæ... Мæнæ айæ ’й цард.
Нæ фал, æма æз амондгун дæн! Хуарз, кæрæдзей лæдæргæй уал
æма уал анзи фæццардан мæ сæрихецауи хæццæ. Ес мин хуарз
сувæллæнттæ, цæуæти цæуæт, хуæрифурттæ... Æвæдзи, цард
гъæуама уотæ уа...»

Чендзе
Уацау - æцæг хабæрттæ
Хæснаг
Чендзе диссаджы рæсугъд чызг уыд. Раст, йæ алыварс æрдз
куыд рæсугъд уыд, афтæ. Бæрзонд, гуырвидауц, нарæгастæу. Сау
бæзджын дзыккутæ йæ фадхъултæм хæццæ кодтой. Йæ цæсгом та
афтæ рæсугъд уыд, æмæ мæнæ, куыд фæзæгъынц, мæйтæ ’мæ дзы
хуртæ касти: урс æхсырхуыз цæсгомыл сырх-сырхид аив нывгонд
былтæ, сау къæлæт æрфгуытæ, даргъ бæзджын цæстыхаутæ. Цæс-
тытæ та... Уалдзыгон-иу уыдысты арвы цъæхы хуызæн, сæрды-
гон — кæрдæгхуыз, фæззыгон æмæ зымæгон — сау-сауид. Йæ цæс-
тæнгас та адæймаджы рæвдыдта райсомы уддзæфы хуызæн.
Чендзе канд рæсугъд нæ уыд, фæлæ — сæрæн, зондджын,
арæхстджын. Сыгъзæрин къухтæ йын уыд. Цынæ зыдта, ахæм
нæй. Хуыдта цухъхъатæ; разгæмттæ, дзабыртæ... Кодта сæрак,
алдымбыдтæ, нымæтхудтæ... Быдта цыллæ ’ндахæй чыидзы
хызтæ, стъолæмбæрзæнтæ, къуымбил æндахæй та — цъындатæ,
уæлæдарæсл. Йæ рæсугъды кой хъуыстгонд уыд алыварс хъæу-
ты. Æмæ йе ’ннæ хотæ дæр тынг рæсугъд уыдысты. Ирыстоны
алы хъæутæй сæм цыдысты усгуртæ. Сæ хистæр хо Ханиффæйы
фараст хаттьт аскъæфтой. Чендземæ дæр бирæ курджытæ цыд,
амæй-ай хæрзконддæр æмæ сæрæндæр лæппутæ...
Иухатт Биазæрты сыхаг лæппу ус хаста Рæзбыны хъæуæй.
Чендзейы дæр чындзхæссæг акодтой. Уæды рæстæг-иу бæхуæр-
дæттæй цыдысты æндæр хъæутæм чындзхæссæг. Фынгтыл фæ-
бадтысты, стæй стыр хъазт сарæзтой: фæндырæй цагътой, симд-
той, кафыдысты, зарыдысты. Хъазт йæ тæккæ тынгыл уыд, Чен-
дзейы дæр кафынмæ ракодтой — «Хонгæ кафт»-мæ. Æмæ чынд-
зхасты адæм иууылдæр чызгмæ ныккастысты. Раст доныхъазы
хуызæн ленк кодта. Йæ цæсгом тæмæнтæ калдта. Рæзбыны хъæуы
фæсивæд дисыл бафтыдысты:
— Æвæццæгæн, йæ цæсгом ахуырст у. Йе ’рфгуытæ ’мæ цæс-
тыхаутæ: Йæ былтæ дæр æгæр сырх-сырхид сты.
Урсдойнаг лæппутæ уыцы ныхæстæ куы фехъуыстой, уæд
лæбурынтæ байдыдтой.
— Адон цытæ дзурынц, цытæ!? Чендзейы рæсугъды хабар
æппæт хъæутыл хъуыстгонд куы у, уæд цавæр ахуырстыты кой
кæнут?
23

— Кæд раст не стæм, уæд уæ хатыр курæм. Фæлæ хæснаг
скæнæм. Мæнæ ацы хъазты адæмы раз Чендзе йæхи ныхсæд,
æмæ, кæд сымах рамбулат, уæд уын гал аргæвддзыстæм. Кæд
мах рамбулæм, уæд та иæ сымах фæхондзыстут Урсдонмæ æмæ
нын уым аргæвдут гал.
Урсдоны фæсивæд сразы сты. Фæлæ ма уæддæр загътой:
— Рæзбыны хъæуы хъал фæсивæд, разы стæм уæ уынаффæимæ.
Фæлæ уæддæр чызгæн йæхи бафæрсып хъæуы. Уæд та разы нæу.
Аивæй Чендземæ фæдзырдтой æмæ йын хъуыддаг бамбарын
кодтой. Чызг разыйы дзуапп радта. Рæзбыиы хъæуы фæсивæд
хъуывгъаны дон рахæссын кодтой, стæй сапон æмæ хисæрфæн.
Чендзейы хъазты астæу æрлæууын кодтой. Урсдоиы лæппутæй
йын иу дон кодта, афтæмæй йæхи цæхсадта чызг, хисæрфæнæй
йæ цæсгом ныссæрфта æмæ æфсæрмыгæнгæ иуварс æрлæууыд...
Рæзбыны фæсивæд Чендзейы размæ бацыдысты æмæ загьтой:
— Хорз чызг, хатыр дæ курæм! Мах æнхъæлдтам, æмæ дæ
цæсгом ахуырст у, уымæн æмæ хъуыды кодтам, афтæ рæсугъ-
дæн гæнæн куыд ис! Фæлæ, дæхи куы ныхсадтай, уæд иоджы
рæсугъддæр фæдæ.
Чсндзе йæ сæр æруагъта. Рæзбыиы фæсивæд та урсдойнæг-
тæн загътой:
— Сымах рамбылдтат! Хæлæг уæм кæнæм, ахæм рæсугъд чыз-
джытæ кæмæ ис.
Æмæ æртæ боны æмæ æртæ ’хсæвы фæминас кодтой, фæка-
фыдысты, фæзарыдысты дыууæ хъæуы фæсивæд. Стæй урс-
дойнæгтæ сæ чындзы ракодтои æмæ рараст сты сæ хъæумæ. 1<уы
’рбаздæхтысты, уæд сæ хъæубæсты адæм фарстой:
— Хуыцауы тыххæй, кæм уыдыстут уал боны? Фæдиссæттæ
куы арвыстам уæ фæстæ. Загътам, исты уыл æрцыди.
Чындзхæсджытæ радзырдтой, хабар куыд уыди, уый.
Чвпдзв æмæ Зауырбвг
Бруты хъæуы Зауырбег кадджып лæппуйыл нымад уыд. Кæд
ма æрыгон уыд, уæддæр алцыдæр æмбæрста: ирон æгъдæуттæ
чындзхаст æмæ чызгæрвысты, зианы рæстæджы. Кусарт кæ-
нынмæ дæр тынг рæвдз уыд. Уæдæ, кафынмæ, зарынмæ та йæ
пичи баййæфтаид. Йæ ускурыны афон уыд, авд æмæ йыл ссæдз
азы цыд, фæлæ нырма Зауырбегæн йæ зæрдæ йæхи ничима ба-
кодта. Бирæ чызджытæ йыи амыдтой сæ хъæуы, æндæр хъæуты
дæр. Фæлæ дзы иу дæр йæ зæрдæйыл нæ сæмбæлд.
Иу хатт кæм уыди, уым Зауырбег хуындзау æрбацыди Урс-
донйæ. Иу рæстæг æй ракафын кодтои Чендзеимæ. Дыууæйæ
дæр рæсугъд кафыдысты, æмæ сæм хъазты адæм кæсынты фес-
ты. Кафты фæстæ лæппуйæн йе’мбæлттæ загътой:
24

— Диссаджы рæсугъд чызг у, демæ чи кафыд, уый. Стæй йыл
бæрæг у, хорз бинонты чызг кæй у.
Зауырбеджы зæрдæмæ тынг фæцыд Чендзе. Банкъардта, йæ
зæрдæ цыдæр æнахуыр гуыпп-гуыпп кæй кæны. Бафарста урс-
дойнаг лæппуты, кæй чызг у, зæгъгæ.
Ацыдысты хуындзаутæ сæхимæ, Бруты хъæумæ, уæдæ цы
кодтаиккой. ЗауырбеЗгæн æнцой нал уыд, æппынæдзухдæр йæ
цæстыты раз уыцы урсдойнаг рæсугъд лæууыд.
Цыдысты бонтæ æмæ фарн семæ хастой. Иу бон кæм уыди,
уым лæппу йе ’мбæлттæ Габо æмæ Цæрамæ фæдзырдта æмæ
сын загьта:
— Ме ’рдхæрдтæ, æвæццæгæн, уæ базмæлыны сæр бахъуы-
ди. Кæдæй-уæдæй мæ зæрдæмæ чидæр фæцыд. — Цасдæр ныхъ-
хъус, стæй та загъта:— Хъуыды кæнут, мæнæ Хъодзаты чызджы
фæдыл хуындзау куы ацыдыстæм Урсдонмæ, уый? Гъе уым иу
чызгимæ куы кафыдтæн, Биазырты чызг, дам, у. Йæ ном — Чен-
дзе. Æз ахæм рæсугъд иикуыма федтон. Курын уæ, мæ хæлæрттæ,
æмæ иу бон Урсдоимæ мемæ цомут.
Лæппутæ æмхъæлæсæй загътой:
— Зауырбег, ацы хабар махæн тынг æхсызгон у. Дæ хуызæн
æрдхорды тыххæй нæхи доны дæр баппардзыстæм. Æгайтма дæ
ие ’ххуыс хъæуы. Уæллæ-гъи, ацæудзыстæм! Тæккæ райсом дæр...
Стæй-ма Габо бафтыдта сæ ныхасмæ:
— Къухылхæцæг мæхæдæг уыдзыиæн. Нæ фехъуыстон ма зæгъ...
Уæд æм Цæра фæлæбурдта:
— Мæ разæй куыд фæци! Æз хъуамæ уон къухылхæцæг, иу
бон хистæр дæ уæддæр дæн. Фæлæ, цæй, æз та æмдзуарджын
уыдзынæн.
Зауырбегæн æхсызгон уыдысты сæ ныхæстæ, йæ мидбылты
худт, афтæмæй сæм каст, стæй загъта:
— Бузныг, мæ хæлæрттæ! Зыдтон, ахæм дзуапп мын кæй рат-
дэыстут, уый.
Дыууæ боны фæстæ, хуыцаубоны, араст сты æртæ лæппуйы
Брутæй Урсдонмæ. Зауырбегыл уыд урс цухъхъа, 1або æмæ Цæ-
раиыл - сау цухъхъатæ. Диссаджы рæсугъд фндыдтой æртæйæ
дæр сæ саулохтыл. Сæ фæндаг цыбыр нæ уыд. Ныхæстæгæнгæ
цыдысты. Уæдæ-иу заргæ дæр акодтой. Стæй та-иу ныхъхъус сты,
алчидæр сæ-иу йæхи хъуыдыты ацыд. Урсдонмæ бахæццæ сты,
бафарстой, Биазыртæ кæм цæрынц, зæгъгæ. Биазырты хæдзары
раз куы æрлæууыдысты, уæд Чендзе кæрты цыдæртæ архайдта,
уазджыты куы федта, уæд фефсæрмы. Лæппутæ сæ бæхтæй
æрхызтысты. Зауырбеджы æмбал Габо чызгмæ сдзырдта:
— Дæ бон хорз! Хистæртæ кæд уæхимæ сты, уæд-ма нын
искæмæ фæдзур.
Чендзе Зауырбегимæ фемдзаст, йæ цæсгом фæсырх, афтæ-
мæй загъта:
25

— Мæ фыд æмæ мæ мад хæдзары сты... — æмæ ацыд, дуары
разæй ма фæстæмæ аивæй иу каст Зауырбегмæ фæкодта.
Чендзейы фыд рацыд уазджытæм æмæ загъта:
— Хуыцау уæ амондджын уазджытæ фæкæнæд! Мидæмæ! Уæ
хорзæхæй, мидæмæ рахизут!
Лæппутæ сæ бæхтæ кæрты сисмæ бабастой æмæ Чендзейы
фыды фæстæ бахызтысты. Зауырбег æнцад бадт, ницы дзырд-
та, йæ сæр бынмæ æруагъта. Фæлæ Габо, дзырды бар йæхимæ
райста.
— Уæ хорзæхæй, къæйных нæ ма фæхонут, афтæ уæндонæй
уæм кæй æрбацыдыстæм, уый тыххæй. Мæнæ Царахаты Зауыр-
бег Чендзейы федта, Урсдонмæ хуындзау куы ’рцыдысты Хъодза-
ты чызджы фæдыл, уæд. Абон уæ курæм, цæмæй бар раттат
Царахаты мыггагæн сæ минæвæрттæ æрбарвитынмæ.
Биазырты Бетъейы хæдзар тынг кадджын уыд Урсдоны хъæуы.
Хæдзары хицау уыд дзырддзæугæ куырыхон лæг. Уыди йын æртæ
фырты æмæ цыппар чызджы: Даукуй, Дафа, Батæрбег, Ханиффæ,
Гуæдзæга, Чендзе æмæ Фæрди. Йæ цардæмбал Сатана уыд уæз-
дæттæй — кæсгон кънйæзтæй. Афтæ-иу дзырдтой, уый рæсугъ-
дæн, дам, сылгоймаг нæ уыд Урсдоны, стæй хæстæг хъæуты. Ал-
цæмæй æххæст сылгоймаг уыд. Бетъе æмæ Сатанайæн сæ цот дæр
рауадысты фæзминаг. Фырттæ уыдысты, мæнæ куыд фæзæгъынц,
саджы фисынтыл амад. Уыцы рæстæджы куыд амыдта, афтæ
ахуыргонд уыдысты. Рæстæгимæ æмдзу кодтой. Уыдис сæм ирон
æгъдау, лæгдзинадæй хайджын уыдысты. Чызджытæ та уыдысты
тынг рæсугъд. Сæ рæсугъды кой хъуыст Ирыстоны хъæуты. Алы
кæмттæй Биазыртæм цыдысты курджытæ.
Æмæ, мæнæ ныр Бетъе цасдæр ницы сдзырдта, зæхмæ каст,
хъуыдыгæнгæйæ. Стæй сабырæй загъта:
— Бамбæрстон, цæй фæдыл æрбацыдыстут, уый. Мæн мæ
фырттимæ аныхас кæнын хъæудзæн, цæмæй уын дзуапп раттæм.
Иннæ хуыцаубоны иу-дыууæ лæппуйы æрбацæуæнт, æмæ уæдмæ
нæ дзуапп цæттæ уыдзæн.
Изæрмилтæ кодта, афтæ араст сты Зауырбег æмæ йе ’мбæлттæ
сæхимæ Брутмæ.
Чендзейæн та йæ фыд загъта:
— Мæ чызг, нæ уазджытæ Бруты хъæуæй уыдысты. Хатæг
æрбацыдысты. Урс цухъхъа кæуыл уыд, уый Царахаты лæппу...
Ахъуыды кæн, мæ хур. Æз мæнæ де ’фсымæртимæ аныхас кæн-
дзынæн, бар сын раттæм сæ минæвæрттæ æрбарвитынмæ æви
нæ... Тагъд рæстæджы та сæ ардæм хъæуы. Сæрæн лæппуйы хуы-
зæн у, стæй бакастæй дæр хæрзконд у.
Чендзе æнцад лæууыд, æфсæрмыгæнгæ, йæ сæр бынмæ æр-
уагъ^а. Чызг йæхæдæг дæр базыдта брутаг лæппуты.
— Цу, мæ хур, ауай ныр. Фæлæ мæ ныхæстыл ахъуыды кæн, —
загъта ма фыд.
26

Цыдысты бонтæ. Иу къуыри, дыууæ къуырийы, æртæ къуы-
рийы... Фæлæ, уазджытæ Брутæй нæ зындысты. Чендзе йæхи-
цæн бынат нал ардта. «Æвæццæгæн, йæ зæрдæмæ нæ фæцыд-
тæн. Æндæр цы æрæгмæ цæуынц?!», — хъуыды кодта чызг. За-
уырбеджы фыццаг хатт куы федта, уæд йæ зæрдæйы цы нæмыг
ныххауд, уый тала суагъта. Æхсæв-бонмæ фынæй дæр нал кодта
Чендзе, хъуыды кодта брутаг урс цухъхъаджын лæппуйыл.
Цыппæрæм хуыцаубоны Урсдоны Биазырты дуармæ æрлæу-
уыдысты дыууæ барæджы — Царахаты Зауырбеджы æмбæлттæ
Габо æмæ Цæрай. Уæдмæ Бетъе дæр аныхас кодта йе ’ртæ фыр-
тимæ. Баныхас кодтой, разыйы дзуапп кæй ратдзысты брутаг
лæппутæн, цæмæй уыдон мыггаджы хистæртæн зæгъой, æмæ
Царахатæ сæ минæвæрттæ æрбарвитой. Гъемæ ныр бамбарын
кодтой Габо æмæ Цæрайæн, хабар куыд у, уый.
— Уæ фарн бирæ, мæнæ брутаг хорз лæппутæ, æз аныхас
кодтон мæ фырттимæ, стæй чызгæн йæхиимæ дæр. Гъемæ, фехъу-
сын кæнут, цы мыггаг уæ æрбарвыста, уыдонæн, цæмæй æрбар-
витой сæ минæвæрттæ, — загъта уазджытæн Бетъе.
Ирон æгъдау куыд амоны, уымæ гæсгæ цалдæр хуыцаубоны
фæд-фæдыл æрбацыдысты Бруты хъæуæй минæвæрттæ Биазыр-
тæм Урсдонмæ. Бафидыдтой...
Джеуæргуыбайы мæй уыд Зауырбег æмæ Чендзейæн сæ чындз-
æхсæв. Бруты хъæуы хистæртæ, фæсивæд æмхъæлæсæй дзырдтой:
— Ахæм рæсугъд чындз Бруты хъæумæ нæма æрцыд. Дзæ-
гъæл хуымæтæджы афтæ æрæгмæ нæ хаста ус Зауырбег, амбылдта
æппæты дæр. Гъемæ сæ Хуыцау амондджын фæкæнæд!
Тынг бауарзтой Царахаты бинонтæ Чендзейы. Уæлдайдæр та
хицау æмæ æфсин. Зæронд лæг-иу арæх йæ цардæмбалæн дзырдта:
— Уыцы чындз æгæр раджы фесты райсомæй, стæй æгæр
бирæ змæлы. Ма йæ уадз афтæ бирæ кусын. Æгæр фæллайы,
нырма сывæллон у.
Æфсин-иу уæд афтæ:
— Раст зæгъыс, раст. Æз дæр ын бæргæ дзурын, фæлæ уæд-
дæр йæхицæн нæ зоны. Диссаджы чындз нын фæцис. Цы — ба-
кастæй, цы — удыхъæдæй...
Раст дзырдтой хицау æмæ æфсин. Æцæгæйдæр-иу Чендзе
райсомæй æппæты разæй сыстад сæ сыхы. Кæрты рæзтæ-иу иу
тигъæй иннæ тигъмæ ныммарзта. Дон-иу æрбахаста цъайæ, уæттæ-
иу бафснайдта. Уæдæ хæринаг дæр кодта, хуыдта уæлæдарæс,
цъында кодта... Æмæ цынæ куыст кодта!
Амондджын уыдысты Зауырбег æмæ Чендзе. Кæрæдзийы тынг
уарзтой. Дыууæйæ-иу куы аззадысты, уæд-иу Зауырбег Чен-
дзейæн дзырдта:
— Мæ хуры тын, куы йæ зонис, цы хъарм æмæ рухс æрбаха-
стай нæ хæдзармæ. Стæй, канд мах хæдзар нæ фæфи,д(ыдта, фæлæ
æгас сых дæр, æгас хъæу дæр, — æрыгон нæлгоймаг-иу йæ усы
27

æрбахъæбыс кодта, — Хуыцау мын стыр лæвар ракодта... Æз дæ
тынг уарзын! Уый æнхъæл никуы уыдтæн, æмæ афтæ тынг ба-
уарздзынæн, амондджын дæн, тынг амондджын. Мæ бæлон, мæ
урс бæлон! Сусæгæй-ма мын зæгъ, ды та, мæ иу гыццыл уæддæр
нæ уарзыс?
Чендзе-иу ныфсæрмы ис, фæлæ-иу йæ сæр разыйы тылд ба-
кодта. Зауырбег йæхæдæг дæр уыдта, йæ усы цæстыты цы стыр
уарзт уыди, уый.
Амондджынæй, кæрæдзийы уарзгæйæ цардысты Царахаты би-
нонтæ. Сæ цард ноджы фæхъæлдзæгдæр, фæрæсугъддæр, хæдзары
сывæллæттæ куы фæзынд, уæд. Зауыроег æмæ Чендзе сæ сы-
вæллæтты хъомыл кодтой. Куыстой, сæ хъарутыл нæ ауæрдгæйæ.
Чендзе - саударæг
Куыд фæзæгьынц, цард тæбæгъы донæй уæлдай нæу: куы иуæр-
дæм фæкъул вæййы, куы — иннæрдæм. Адæймаг нæ фæзоны, цы
йæм æнхъæлмæ кæсы, уый. Иуæй, хорз у, кæй йæ нæ фæзоны,
уый. Иннæмæй та, цы йæм æнхъæлмæ кæсы, уый куы зонид, уæд
кæд исты архаид, цæмæй ма ’рцæуа уыцы хъуыддаг. Фæлæ алцы-
дæр Хуыцауы къухы ис, уый куыд зæгъа, афтæ уыдзæн.
Царахатæ дæр нæ зыдтой, цы фæлварæнтæ ма сæм æнхъæлмæ
кæсы, уый. Цардысты, цин кодтой цардыл. Фæлæ... Сау бонтæ
ныккодта Чендзейыл. Сау кæлмæрзæн бабаста йæ сæрыл æмæ
йæ бирæ рæстæджы дæргъы нал систа. Фыццаг амардысты йе
’фсин æмæ йæ хицау. Уый фæстæ амард сæ цыппараздзыд лæп-
пу, стæй та — сæ дыууæаздзыд чызг. Уырыссаг æмбисонд афтæ
зæгъы, зиан, дам, куы ’рцæуы, уæд кулдуар бакæиыи хъæуы,
иунæгæй, дам, нæ цæуы. Царахатæ дæр афтæ, се ’муд нæма æрцы-
дысты, афтæ та сыл æрцыд стыр бæллæх. Сæ ’хистæр лæппу
карз низæй фæрынчын, æмæ амард. Æмæ ма сын баззад дыууæ
чызджы — Димкæ æмæ Тамарæ.
Адæмы астæу Чендзе не ’вдыста йæ зын, фæлæ-иу иунæгæй
куы аззад, уæд кæуынæй йæ зæрдæйы хъыг уагъта, хъарæг код-
та. Куырдта Хуыцауæй, цæмæй сын сæ дыууæ чызджы бахъахъ-
хъæна.
— Хуыцау, о Стыр Хуыцау, ныххатыр нын кæн, кæд искуы
фæрæдыдыстæм, уæд. Курын дæ, æмæ мын мæ бинонты бынтон
сæфын ма бауадз. Мæ дыууæ чызджы дын дæ бар кæнын. Хуыцау,
уыдоныл мын мацыуал æрцæуæд, — куывта-иу Чендзе.
Зауырбег дæр, уæдæ, тынг хъыг кодта, фæлæ-иу уæддæр
Чендзейæн дзырдта:
-> О Биазырон, Биазырон, стыр бæллæхтæ ныл æрцыд. Æгæр
амондджын уыдыстæм, æмæ нын æй Хуыцауы цæст нæ бауарз-
та. Цы гæнæн ма ис? Хъæддых нæ фæлæууын хъæуы.
28

Фæлæ-иу йæхæдæг дæр иунæгæй куы аззад, уæд бирæ хæт-
тыты скуыдта. Хъæлдзæг æмæ циндзинад ныууагътой Царахаты
хæдзар. Афтæмæй æнкъардæй цыдысты бонтæ. Хæдзар уæддæр
нæ фæцудыдта. Куыстой, архайдтой Чендзе дæр æмæ Зауырбег
дæр. Уæдæ сæ чызджытæ Димкæ æмæ Тамарæ дæр рæзыдысты,
æххуыс кодтой хæдзары куыстыты сæ мад æмæ сæ фыдæн. Ницы
хъуаг уыдысты.
Фæлæ та Чендзейыл ног зиан æрцыд, йæ хистæр æфсымæр
Даукуыйы йын чидæр амардта. Уый йе ’мбалимæ Дзæуджыхъæуы
цавæрдæр æмбырды уыд. Фæстæмæ куы цыдысты, уæд сæ фæн-
даг Брутыл ракæнынмæ хъавыдысты. Нæ сын бантыст. Дæс ооны
фæстæ сæ сардтой. Бруты уынгты сæ куы фæцæйластой, уæд
адæм сæ рудзгуытæ сæхгæдтой. Чендзе, мæгуыр, йе ’фсымæры
афтæмæй куы федта, уæд бауадзыг, стæй, уый фæстæ йе ’муд
куы ’рцыд, уæд хъарæг кодта:
— О Хуыцау, цы стыр дур та мыл æрæппæрстай. Цæмæн
федтон Даукуыйы афтæмæй? О мæ бон!.. — æмæ йæ сау кæл-
мæрзæныл дæлдæр æрхæцыд.
Иу-цыппар азы рацыд, стæй та йæ кæстæр æфсымæр, сомы
кæнын дæр йæ цæст кæмæй нæ уарзта, æппынæдзух тæрсгæ кæ-
мæн кодта, уыцы æфсымæр Батæрбег амард. Чендзейæн йæ бон
кæуын дæр нал уыд, цæссыгтæ байсыстысты. Фæлæ, цы гæнæн
уыд, дарддæр цæрын хъуыд. Куыд фæзæгъынц, рæстæг хъæнтæ
дзæбæх кæны. Цасдæр рæстæг куы рацæуы, уæд адæймагæн гыц-
цыл фенцондæр вæййы æмæ æппынæдзух йæ зынтыл нал фæ-
хъуыды кæны. Бонтæ цыдысты. Чендзе æмæ Зауырбег дæр цар-
дысты, уæдæ цы кодтаиккой, хъомыл кодтой сæ дыууæ чызджы.
Сæ хæдзар дæр ницы хъуаг уыд. Сæхи фæллойæ цардысты...
Дард балцы
Уæрæсейы ног рæстæджытæ ралæууыди. Арæзтой ног царда-
рæзт. Ирыстонмæ дæр схæццæ сты уыцы ногдзинæдтæ. Ссæ-
дзæм æнусы æртынæм азтæ уыдысты коллективизацийы азтæ.
Арæзтой колхозтæ. Адæм не ’мбæрстой, колхозтæ цы сты, цы у
коллективизаци, æмæ нæ цыдысты колхозмæ, сæ фос дæр нæ
лæвæрдтой. Зауырбег уыцы рæстæджы цæргæ хæдзарыл нымад
уыд. Уыдис æм хъуццытæ, бæхтæ, галтæ... Чидæр æй бавдыста —
бирæ фос, дам, æм ис, фæлæ сæ колхозмæ нæ дæтты, зæгъгæ.
Кулак æй скодтой, дæс азы йын радтой æмæ йæ Казахстанмæ
ахастой. Бинонтæ æнæ дарæгæй баззадысты.
Чендзе зынтыл фæлтæрд уыд. Цы кодтаид, уаргъ хæссын
хъуыд. Йæхинымæр хъуыды кодта: «Æгас æмæ æнæфыдбылыз
уæд. Рынчын ма фæуæд, æндæр сыздæхдзæн йæ къонамæ».
Зауырбег куы цыди, уæд Чендзейæн загъта:
29

— Курын дæ, æмæ фидар фæлæуу... Цы гæнæн ис. Æз сыз-
дæхдзынæн. Мæныл ма тыхс, чызджытæ дæ фæдзæхст. Хуы-
цауы уазæг з’т!..
Чендзе дывæлтæрæй бавнæлдта, цæмæй хæдзар æдзæллагмæ
ма ’рцæуа, уый тыххæй. Æмæ лæгджын хæдзæрттæй дæр хуыз-
дæр цардысты. Бонæй колхозы хæринаггæнæгæй куыста, уый
фæстæ-иу хæдзары куыстытæ кодта. Æхсæв та-иу хуыдта, æмпъыз-
та, уæфта, æхсадта. Афтæмæй-иу ыл бирæ хæттыты сбон ис.
Цыдысты азтæ æмæ семæ фарн хастой. Царахаты бинонтæ-
иу райстой Зауырбегæй фыстæджытæ, Чендзейæн, йæ дыууæ
чызгæн ныфсытæ æвæрдта, тагъд рæстæджы кæй сыздæхдзæн
Ирыстонмæ, бабыхсут ма иу гыццыл, зæгъгæ. Быхсыд Чендзе,
уæдæ цы кодтаид. Димкæ æмæ Тамарæ дæр мæт кодтой сæ фы-
дыл, мысыдыстæ йæ.
Рацыд фондз азы, Зауырбеджы куы ахастой, уæдæй. Иубон
Чендзе бадт æмæ хъуыды кодта. Йæ зæрдыл та æрлæууыд Зауыр-
бег æмæ йæхицæн афтæ: «Ныр, цымæ, куыд у уыцы дард бæс-
тæйы? Рагæй дзы нал уыд фыстæг дæр. Мæ зæрдæ цыдæр æна-
хуыр рыст скæны... Мацы бæллæх æрцæуæд. Нæ, фæлæ йæм
бæрæггæнæг фæцæуон...»
Уыцы бонæй фæстæмæ Чендзе йæхи цæттæ кæнын байдыдта
дард балцмæ. Сæ хæстæджытæн бамбарын кодта, йæ зæрды За-
уырбегмæ ацæуын кæй ис. Иубон Чендзеитæм Царахаты мыгга-
джы хистæртæй цалдæр æрбацыд æмæ Чендзейæн загътой:
— Чендзе, бахатыр кæн, фæлæ нæм иу гыццыл байхъус. Нæ
мыггагæн ды сæ хуыздæр чындз уыдтæ æмæ дæ. Райдианæй
кæронмæ дæ Царахаты мыггаг йæ сæр бæрзæндты хæссы. Бирæ
зынтæ федтай, фæлæ нæ фæцудыдтай. Дæхи тынг уæзданæй
равдыстай. Ныр та, мæнæ, хæдзар иунæгæй дæ уæхсчытыл хæс-
сыс. Иу хъуыддагæй дæр нæ иуварс кæныс дæхи, æгъдау дæр
дæттыс, уæдæ. Никуы ницæмæй рахъаст кодтай. Æппæт Цараха-
ты мыггаджы номæй дын арфæ кæнæм. Фехъуыстам, дард бал-
цы цæуынвæнд кæй скодтай, уый. Курæм дæ, æмæ нæм байхъус.
Мах фæнды, цæмæй ма ацæуай. Хуыцау ма зæгъæд, ацы æвзæр
рæстæджы, ахæм дард фæидагыл ма дæуыл дæр исты куы ’рцæуа,
уæд... Зауырбег нын уый нæ ныббардзæн. Дæуæй афтæ, махæн
не ’рвадыл нæ зæрдæ нæ риссы?! Фæлæ иæ бои цы у? Дæ хор-
зæхæй, ахъуыды кæн, чындз!
Чендзе сæм сабыр фæхъуыста, стæй загъта:
— Бузныг уæ ныхæстæй, уæ зæрдæ мыл кæй риссы, уымæй.
Хатыр уæ курын, мæ къæйных мын диссагæн ма фæхæссут. Фæлæ
нæ хæдзары хицауæй рагæй ницыуал хабар уыд. Мæ зæрдæ йæм
тынг æхсайы. Раст зæгьут, зын фæндаг у, фæлæ мын æнæцæугæ
нæй. Хуыцау мын æххуыс кæндзæн.
Царахаты нæлгоймæгтæ æнцад фæхъуыстой, стæй загътой:
— Хатыр нæ ма кур, мах дæ хъуамæ ракурæм хатыр. Ды нæ,
30

фæлæ мах хъуамæ ацæуæм Зауырбегмæ... Бамбæрстам дæ, æмæ,
æвæццæгæн, ды раст дæ. Фæндараст-иу фæу! Мах та кувдзыс-
тæм, цæмæй фæстæмæ дзæбæхæй сыздæхай æмæ хорз хабæрттæ
схæссай...
Сыхæгтæ, мыггаг Чеидзейæн феххуыс кодтой, йæ бон кæ-
мæн куыд уыд, афтæ. Чи — æхцайæ, чи — хойрагæй... Чендзе йæ
чызджытæн загъта:
— Мæ хуртæ, æз мæхимæ стыр хæс райстон, уыцы дард бал-
цы кæй цæуын, уымæй. Фæлæ ма мæт кæнут, мæ зæрдæ йæ
æнкъары, алцыдæр хорз уыдзæн. Æууæндын, тагъд рæстæджы
кæй сыздæхдзынæн хорз хабæрттимæ. Сымах та хæдзар цудын
ма бауадзут... Æндæр уын цы зæгъон, мæ чызджытæ...
— Нана, ма мæт кæн æппындæр махыл, ницы ныи уыдзæн.
Ахæм гыццылтæ нал стæм. Дæхæдæг дæхи хъахъхъæн фæнда-
гыл. Нæ фыдæн-иу салæмттæ ратт махæй æмæ йын зæгъ, тынг
æй кæй мысæм, — загъта хистæр чызг Димкæ æмæ йæ мады
ахъæбыс кодта. < I
Йæ кæстæр хо Тамарæ дæр, йæ кæуын тыххæйты уромгæйæ,
йæ мадмæ бацыд æмæ йæ ахъæбыс кодта, дзурын йæ бон нæ уыд.
Чендзе йæ дыууæ чызджы дæр йæ хъæбысы æрбатыхта, йæ цæс-
сыгтæ йæ рустыл фæрдгуытау æруадысты, сусæгæй сæ асæрфта.
Цасдæр афтæ фæбадтысты, стæй мад сыстад æмæ загъта:
— Мæ хуртæ, мæхи рæвдз кæнын мæ хъæуы...
Уыд рухæны мæй, хуыцаубон. Дзæбæх хъарм бон скодта,
сæрдыгон боны хуызæн уыд. Чендзе араст йæ дард балцы. Хуыцау
ын æххуыс кодта, æмæ-иу йæ фæндагыл разынд ирон адæймаг,
уырыссаг æвзаг чи зоны, ахæм. Æнцон фæндаг нæ уыд, тынг
бирæ зынтæ федта, фæлæ æхæмтыл ахуыр уыд. Дæс бонмæ ба-
хæццæ, Зауырбег кæм уыд, уырдæм.
Зауырбег Чендзейы куы федта, уæд йæ къухтæ ныццагъта:
— Диссаг, мæнæ диссаг! Нæ мæ уырны, не ’фсин ам ис, уый.
Кæд мæ фыны уынын. О Хуыцау, табу дæхицæн!
Иууылдæр, Зауырбег дæр, йе ’мбæлттæ дæр, тынг бацин код-
той Чеидзейыл. Кæм ма йæ сбадын кодтаиккой, уый нал зыдтой.
Фарстой йæ, куыд цыди фæидагыл, куыд’ сæ ссардта, цы ха-
бæрттæ ис Ирыстоны... Чендзе дæр сыи фæкодта Ирыстоны ха-
бæрттæ... Уый фæстæ загъта:
— Мæнæ æртæ чъирийы ракæндзынæн, арахъ æрхастон, æмæ-
иу фæстæдæр æрбацæут, акувын хъæудзæн.
Зауырбеджы æмбæлттæй сæ иу — Мыртаз — загъта:
— Бузныг, бузныг, акувдзыстæм, уæдæ цы кæндзыстæм. Фæ-
лæ, Чендзе, ды, æвæццæгæн, тынг фæллад дæ æмæ уал дæ фæл-
лад суадз, стæй алцыдæр хорз уыдзæн...
Ацыдысты Зауырбег æмæ йæ бинойнаг, Зауырбег цы хæдза-
ры цард, уырдæм. Чендзе йæ фæллад суагъта, стæй йæ лæгимæ
бирæ фæныхас кодтой. Кæрæдзийы уындæй не ’фсæстысты лæг
31

æмæ ус. Уый фæстæ Чендзе йæ хызынтæй систа, цы æрласта,
уыдон: хус дзидза, нартхоры кæрдзынтæ, цæхджын цыхтытæ,
царв, ссад, арахъ... Зауырбегæн къуымбил цъындатæ, бæмбæдж-
джын, хæдæттæ...
— Хуыцауы тыххæй, куыд сæ æрфæрæзтай? Уый æнæхъæн
Ирыстон куы æрластай! Мæхæдæг мæхимæ хæлæг кæнын, ахæм
бинойнаг кæмæн ис...— загъта Зауырбег.
Уый фæстæ Чендзе чъиритæ скодта, хорз æмæ дзы уыди,
сугæй кæм арт кæнынц, ахæм пец, уæдæ тебæ дæр ссардтой.
— Ныр цæуон æмæ ме ’мбæлттæм фæдзурон, — загьта Зауыр-
бег æмæ дуарæй ахызт.
Иуцасдæры фæстæ æрбацыдысты Зауырбег æмæ йе’мбæлттæ.
Акуывтой æртæ чъирийы, анызтой ирон арахъæй. Стæй уазджы-
ты хистæр Дзамболат загъта:
— Хуыцау дын раарфæ кæнæд, Чендзе! Дæхицæн удыбæста
скодтай, удыбæстæ... Æртæ чъирийæ банкъардтам нæ Иры ад.
. Кæдæй-уæдæй та ма ирон арахъ банызтам... Ныр, куы амæ-
лæм, уæддæр ницы кæны. Не’ппæты номæй дын, Чендзе. буз-
кыг зæгъын.
Афтæ ма цасдæр фæбадтысты фынджы уæлхъус, фæныхæстæ
кодтой, стæй ацыдысты сæхи бынатмæ. Зауырбег æмæ Чендзе
дыууæйæ куы баззадысты, уæд æй Зауырбег ахъæбыс кодта æмæ
загъта:
— О, мæ ныфсдæттæг, мæ удылхæцæг, дæхицæн цы зын скод-
тай! Мæнæн та — стыр æхсызгондзинад.
Чендзе Зауырбегимæ фæци мæй. Кодта хæринаг, æхсадта
гæрстæ: Хæдзар дæр бафснайдта, æмæ цæхæртæ скалдта. Алы
изæр дæр, уым цы ирæттæ уыд, уыдон уырдæм æмбырд кодтой,
æхсæвæр дæр уым хордтой. Чендзе-иу сын Ирыстоны хабæрттæ
кодта...
Тынг тагъд фесты уыцы дæс æмæ ссæдз боны Зауырбег æмæ
Чендзейыл. Фæлæ, дыууæйæ дæр æмбæрстой, хæдзар, сывæл-
лæттæ æнхъæлмæ кæй кæсынц, æмæ цæуын кæй хъæуы Чен-
дзейы Ирыстонмæ. Райсом цæудзæн, зæгъгæ, уæд Зауырбег æмæ
Чендзе фæиыхас кодтой æхсæв-боимæ. Чеидзе-иу кæугæ дæр
скодта. Зауырбег ын зæрдæтæ æвæрдта:
— Бирæ мæ нал хъæуы... Фондз азы тагъд фæуыдзысты. Нæ
уарзондзинад мын хъару дæтдзæн. Æрмæст уыл тынг мæт кæн-
дзынæн. Мæт кæндзынæн, куыд схæццæ уыдзынæ Ирыстонмæ,
ууыл дæр. Уастырджи дын-иу æххуыс кæнæд! Ирыстонмæ куы
схæццæ уай, уæд-иу нæ чызджыты ахъæбыс кæн мæ бæсты. Зæтъ-
иу сын, тынг сæ кæй уарзын æмæ сæ кæй мысын. Саламтæ ратт
хъæубæсты адæмæн.
Иннæ бон Чендзе рараст Ирыстонмæ. Фæндараст зæгъынмæ
йын рацыдысты Зауырбеджы æмбæлттæ иууылдæр.
32

Ногæй та иумæ
Зауырбег æмæ Чендзейы чызджытæ, мæнæ куыд фæзæ-
гъынц, дидинджытау сæ хуыз скалдтой. Димкæйæн чындзы цæ-
уын афон уыд, бирæ курджытæ йæ уыд. Фæлæ йæ хъуыдыйы
дæр нæма уыд чындзы цæуын. Зондджын чызг хъуыды кодта:
«Цалынмæ мæ фыд сыздæха, уæдмæ никæдæм цæуын». Чендзе
дæр-иу дзырдта:
— Махмæ чызгдæттинаг нæма ис. Мæнæ, йæ фыд куы ссæуа,
уæд-иу уыимæ ныхас кæнут.
Зауырбегæн фесты йæ дæс азы, æмæ ссыд йæ райгуырæн
хъæумæ. Йæ хæдзарæй йæ зæрдæ барухс. Æппындæр бæрæг нæ
уыд, уал æмæ дзы уал азы нæлгоймаг кæй нæ уыд, уый. Йæ
чызджыты та зонгæ дæр нал бакодта, — чындздзон чызджытæ
систы. Чендзе йæ мойæн загъта:
— Мæ бон нал у Димкæйы курджытæй. Дард хъæутæй дæр
ма нæм цæуынц. Тамарæйæнма раджы у, фæлæ хистæр чызджы
курджытæн ныр дæхæдæг дæтт дзуапп.
Зауырбег гыццыл йе ’муд куы ’рцыди, уæд райдыдта кусын
хъахъхъæнæгæй хъуццыты фермæйы. Раздæрау та, хъæуы исты
хабар куы уыд, уæд агуырдтой Зауырбеджы, куыд дзырддзæугæ
лæджы. Фæлæ, дæс азы хасты кæй фæци, уый йыл йæ фæд
ныууагъта. Бынтон æнæниз нал уыд. Зауырбег-иу арæх Чен-
дзейæн дзырдта:
— Мæнмæ гæсгæ, нын ныр ницыуал у. Низтыл дæр та фæуæ-
лахиз уыдзыстæм. Ахæм зын фæндæгтыл фæцыдыстæм, æмæ...
Бирæ зынтæ бавзæрстам. Æмæ ныр, нæ зынтæ, нæ фыдбылызтæ,
Хуыцау зæгъæд, æмæ фæстейæ баззайæнт! Амæй фæстæмæ мах
хъуамæ уæлахиз кæнæм! ’
Чендзе-иу уæд загъта:
— О нæ лæг, нæ лæг! Раст дæ, бæргæ. Æцæгæйдæр, бирæ
зындзинæдтæ федтам, æмæ нал тæрсæм. Низтæн дæр та истытæ
кæндзыстæм. Фæлæ мæ мæнæ Димкæйы маст бахордта, йæ амонд
куы ссарид. Æгæр бирæ сты йæ курджытæ. Тæрсын, уый дæр та
хорзæн куы нæ уа. О Хуыцау, уæддæр нæ дыууæ чызджы амонд-
джын куы уаиккой. Кæсын нал хъæуы, исты бауынаффæ кæнæм.
Тагъд рæстæджы Джыбылаты мыггагæн разыйы дзуапп рад-
той Царахатæ. Димкæ æрцыд чындзы Беслæны хъæумæ. Мад æмæ
фыдæн сæ зæрдæ рухс кодта сæ чызджы амондæй. Фæзынд сын
хæрæфырт дæр — лæппу. Сæ хæдзармæ та рухс бакаст.
Иухатт куы уыди, уæд Царахаты сыхаг чызгмæ Емауысы
хъæуæй курæг æрбацыд. Уый уыд Церекаты Дзамболаты фырт
Иналыхъ — ахуыргонд, уыд æфсæддон. Службæ кодта Туркес-
таны бæхджын æфсæддон зылды. Бæрзонд. хæрзконд лæпну,
диссаджы хорз фидыдта æфсæддон дарæсы. Йæ фыд Дзамболат
зындгонд уыд Ирыстоны — хорзæхджын æрцыд йæ рæстæджы
3 Будайты Милуся
33

цыппар Георгийы дзуарæй. Уыд Куырттаты комы куырыхон лæг-
тæй иу. Брытъиаты Елбыздыхъо, дам-иу Бетъырбухæй куы ссыд,
уæд-иу æй фыццаджыдæр суазæг кодтой Церекаты Дзамболат
æмæ Коцойты Арсен. Гъемæ, тынг сæрыстыр уыдысты Цараха-
ты Зауырбеджы сыхæгтæ, сæ чызгмæ сын ахæм курæг кæй фæ-
зынд, уымæй.
Чендзе æмæ Зауырбеджы кæстæр чызг Тамарæйыл уæд фынд-
дæс азы цыд. Уый дæр сæ сыхæгтæм уыд, цыдæртæ æххуыс
кодта, бæгъæввадæй рауай-бауай кодта. Тынг рæсугьд чызг уыд
Тамарæ — урс-урсид цæсгомыл стыр æрвхуыз цæстытæ, йæ сау
бæзджын дзыккутæ йæ фадхъултæм хæццæ кодтой, бæрзонд,
гуырвидауц... Иналыхъ чызджы куы федта, уæд йæ зæрдæйы
ныххаудта, бафарста, кæй чызг у, уымæй. Загътой йын, Цараха-
ты чызг у, Тамарæ Иналыхъы зæрдæмæ афтæ тынг фæцыд æмæ
хъуыды кодта: «Мæн ацы чызджы йеддæмæ ничи хъæуы цар-
дæмбалæн, ничи». Æмæ уыцы бон йе ’мбæлттæн загъта:
— Цæуæм уал, æндæр хатт æрбацæудзыстæм. Фæндагыл аны-
хас кæндзыстæм.
Æмбæлттæ куыддæр фесты, ардæм афтæмæй æрбацыдысты,
æмæ хъуамæ дыууæ мыггаджы баныхас кодтаиккой. Æмæ ныр
фæдис кодтой Иналыхъы фæндоныл. Фысымтæ дæр хорзау нал
фесты... Фæндагыл Иналыхъ йе ’мбæлттæн загъта:
— Курын уæ, æмæ мæ бамбарут. Мæ зæрдæмæ тынг фæцыд,
уым бæгъæввадæй цы чызг рауай-бауай кодта, уый. Мæн æндæр
ничи хъæуы. Афтæ зæгъынц, ныр ма йын раджы у чындзы цæ-
уынмæ, гыццыл ма у, зæгъгæ. Æз банхъæлмæ кæсдзынæн, ца-
лынмæ йæ чындзы цæуын афон суа, уæдмæ. Цас хъæуа, уый-
бæрц æнхъæлмæ кæсдзынæн.
Йе ’мбæлттæ кæрæдзимæ бакастысты, зæгъгæ та ницы код-
той. Иналыхъ та тагъд рæстæджы ацыд йе ’фсæддон хаймæ.
Цыдысты азтæ. Царахаты Тамарæ дæр йæ чындздзон чыз-
джы кары бацыд. Хæдзары куыстыты тынг æххуыс кодта Чен-
дзейæн. Алы хъæутæй та цыдысты курджытæ Тамарæмæ дæр,
йæ хистæр хо Димкæмæ куыд цыдысты, афтæ. Фæлæ чызг
æппыидæр йæ хъус нæма дардта чыидзы цæуынмæ. Сыхæгтæй,
хиуæттæй-иу исчи афтæ куы загъта, Тамарæйы чындзы цæуылнæ
дæттут, бирæ курджытæ йæ куы ис, зæгъгæ, уæд-иу Чендзе загьта:
— Æвæццæгæн, йæ амонд нæма у, йæ амонд дуар куы ’рба-
хойа, уæд йæхæдæг йæ размæ рацæудзæн.
Алцыдæр Хуыцауы къухы ис. Афтæ фæзæгъынц, адæймаг,
дам, куы райгуыры, уæд йæ амонд йæ ныхыл фыст вæййы. Ацы
зæххыл алкæмæндæр йæхи амонд ис.
Æртæ азы рацыд, Иналыхъ Тамарайы куы федта, уæдæй.
ÆппЬшæдзух дæр хъуыды кодта, Брзпгы хъæуы цы бæгъгъæвад
чызджы федта, ууыл. Йæ зæрдæйы тынг арф ныххауд. Æмæ
сфæнд кодта Ирыстонмæ ссæуын йæ амондагурæг. Æмæ иу бон
34

кæм уыд, уым йæ дыууæ ’мбалимæ æрбацыдысты Бруты хъæу-
мæ, Тамарæйы уынæг. Ахæм хъуыды дæр æм фæзынд, кæд чын-
дзы фæцыд — уый хуызæн рæсугьд чызг нырмæ бада! Хъæук-
кæгтæй кæйдæр афарстой, Царахаты чызг, дам, чындзы фæцыд
æви нæма. Нæма, зæгъгæ, сын куы загътой, уæд уыцы æмраст
бацыдысты Царахатæм Церекаты Иналыхъ æмæ йе’мбæлттæ.
Чендзе-иу куыд загъта, афтæ Тамарæмæ йæ амонд дуар æрбахос-
та æмæ йæ размæ рацыд. Тагъд рæстæджы уыд сæ чындзæхсæв
Иналыхъ æмæ Тамарæйæн. Уый фæстæ ацыдысты Туркестанмæ,
Иналыхъы æфсæддон хаймæ.
Чендзе æмæ Зауырбег дыууæйæ баззадысты, æнкъард код-
той, мысыдысты сæ чызджыты, фæлæ уæддæр сæ зæрдæ рухс
кодта Димкæ æмæ Тамарæйы цардæй. Царахатæн хорз хæстæ-
джытæ фæцис. Дыууæ мыггагæй дæр разы уыдысты. Уæдæ сæ
сиæхстæй дæр сæ зæрдæ рухс кодта, хæрæфырттæ дæр сын
фæзынд. Димкæйæн лæппу уыд — Тамерлан, Тамарæйæн та чызг —
Людæ. Изæрыгæтты-иу лæг æмæ ус ныхæстæ кодтой, æмæ-иу
Зауырбег арæх Чендзейæн дзырдта:
— Не ’фсин, Хуыцау зæгъæд, æмæ амæй фæстæмæ зын куыд
нæуал фенæм йæ афонæй раздæр...
Фæлæ та бирæ нæ ахаста сæ цин Чендзе æмæ Зауырбегæн.
Райдыдта Стыр Фыдыбæстæйы хæст. Стырæй, чысылæй нæ
бæстæйы адæм сыстадысты знаджы ныхмæ. Цыдысты фронтмæ.
Царахаты Димкæйы лæг — Джыбылаты Иваны дæр фæндыд,
бæргæ, ацæуын, фæлæ йæ военкомат нæ уагъта, уымæн æмæ
куыста Рахизфарсы райкомы фыццаг секретарæй. Загътой йын,
ам, дам, тынгдæр хъæуыс, зæгъгæ. Амæндтæраттæг, æвæццæ-
гæн, афтæ загъта, æмæ Иван фæрынчын рæуджыты низæй æмæ
амард. Димкæ сидзæргæсæй баззад йæ лæппу Тамерланимæ. Æна-
монд дыууæ зæронды та ныхъхъæрзыдтой, фæлæ ма сæ бон цы
уыд. Иналыхъы дæр хæсты фыццаг бонты нæ акодтой фронтмæ,
уыд бæхджын æфсæддон училищæйы разамонæг. Цалдæр хатты
бацыд военкоматмæ, уыцы карзæй-иу загъта, арвитут мæ, зæгъгæ.
Æрмæстдæр мин фæрастсæдæ цыппор дыккæгæм азы ацыд
хæстмæ. Йæ чызг Людæйыл æртæ азы цыд. Иналыхъ хæстмæ
куы цыд, уæд Тамарæ та дыккаг сывæллонмæ æнхъæлмæ каст.
Æмæ лæг хъуыды кодта: «Æрыгон сылгоймаг ам иунæгæй цы
фæуыдзæн гыццыл чызгимæ, стæй ма иннæ дæр тагьд райгуыр-
дзæн». Тамарæйæн загъта:
— Мæ ныфс, æз хæстмæ цæуын, зонын æй, дæуæн æнæ мæн
тынг зын кæй уыдзæн, уый. Фæлæ æрмæст мах не стæм ахæм
уавæры. Нæ райгуырæн бæстæ бахъахъхъæнын хъæуы, ныртæккæ
не стырдæр хæс уый у. Æмæ мæ фæнды, цæмæй Ирыстонмæ
ацæуай, ам иунæгæй цы фæуыдзынæ. Мæныл ма тыхс, æз тагьд
уæлахизимæ сыздæхдзынæн, æмæ та амондджынæй цæрдзыстæм
нæ чызг æмæ лæппуимæ — зонын æй, лæппу нын кæй райгуыр-
35

дзæн, уый. Йæ ном та уыдзæн Руслан, афтæ, афтæ, мæ хур, —
æмæ ахъæбыс кодта йæ бинойнаджы.
Чендзе æмæ Зауырбег фæцин кодтой сæ чызгыл. Тагъд рæс-
тæджы Тамарæйæн æцæгæйдæр лæппу райгуырд, æмæ, Иналыхъ
куыд загъта, афтæ йыл Руслан ном сæвæрдтой. Хæст йæ тæккæ
карзы уыд. Арæх иста фыстæджытæ Тамарæ йæ лæгæй. Уый
йын ныфсытæ^æвæрдта, фарста-иу хæстæджыты, хиуæтты, йæ
сывæллæтты. Йæ иу фыстæджы та фыста:
«Тамарæ, мæ амонд, мæ хур, зонын æй тынг зын дын кæй у,
уый, фæлæ-ма бафæраз. Фæтæрæм знаджы нæ райгуырæн зæх-
хæй, тагъд рæстæджы йæ бæрзæй саст æрцæудзæн. Мæнæ ног
зарæг фæзынд «Темная ночь», æмæ æппæты зæрдæмæ дæр тынг
цæуы. Мæнмæ афтæ кæсы, мæ зынаргъ, æмæ уыцы зарæг махыл у:
Темная ночъ, толъко пули свистят по степи,
Толъко ветер гудит в проводах, тускло звезды мерцают.
В темиую ночъ ты, любимая, знаю, не спишъ,
И у детской кроватки тайком ты слезу утираешъ.
Как я люблю глубину твоих ласковых глаз,
Как я хочу к ним прижатъся сейчас губами!
Темная ночъ разделяет, любимая, нас, ,
И тревожная, черная степъ пролегла между нами.
Верю в тебя, в дорогую гюдругу мою,
Эта вера от пули меня темной ночъю хранила...
Радостно мне, я спокоен в смертелъном бою,
Знаю естретишъ с любовъю меня, чтоб со мной не случилосъ.
Смертъ не страшна, с ней не раз мы встречалисъ в степи.
Вот и сейчас надо мною она кружится.
Ты меня ждешъ и у детской кроватки не спишъ,
И ноэтому знаю: со мной ничего не случится!»
Тамарæ-иу тынг фæкуыдта йæ лæджы фыстæджытæ кæсгæйæ.
Цыдысты бонтæ, семæ фарн хастой. Фæлæ та Царахатæм сау
хабар сыхъуыст — Трансильванийы хæхты фæмард хъæбатырæй
Иналыхъ.
Саударæн бонтæ та скодта Чендзейыл, Тамарæ та куыдта æмæ
куыдта, фæлæ ма цы гæнæн уыд. Чендзе-иу йæхицæн дзырдта:
«Хуыцау, цы дын кодтам, цæмæн нæм афтæ тынг смæсты дæ?
Мæ чызджытæ фенамонд сты дыууæйæ дæр, уыцы æрыгонæй —
сидзæргæстæ, ныр афтæмæй куыд цардæуа?! О мæ бон, мæ бон!..»
Цардысты афтæмæй Царахаты бинонтæ. Хæст дæр фæцис,
æмæ адæм бавнæлдтой хæсты фæстиуджытæ иуварс кæнынмæ.
Чендзе æмæ Зауырбегæн сæ зæрдæ рухс кодта æрмæстдæр сæ
чызджыты сывæллæттæй. Зауырбег-иу арæх дзьгрдта:
— Ацы гыццылтæ ма куы нæ уаиккой, уæд мæ афонæй раз-
дæр амæлин. Уыдон ма мын ныфс дæттынц цæрынæн...
36

— Уæдæ æз дæр афтæ куы зæгъын. Мæ чызджытæм кæсын
мæ бон нал у. Æппынæдзухдæр уыцы æнкъард вæййынц. Æвæц-
цæгæн, æмæ сусæгæй фæкæуынц, мах сæ куыд нæ бамбарæм,
афтæ. Уæдæ сæ курджытæй та мæ бон нал у. Иу бон Димкæимæ
ныхас кодтон, зæгъын, нырма æрыгон дæ, æмæ афтæ куыд цæр-
дзынæ, зæгъгæ. Фæлæ мæ ской дæр нæ суагъта.
Тамарæ дæр, Димкæ дæр куыстой колхозы, Бруты хъæуы
тынг кадджын уыдысты сæ уæздандзинадæй, се ’гъдауæй, сæ
куыстуарзондзинадæй... Цыдысты бонтæ, сæ сывæллæттæ рæ-
зыдысты, уæдæ цы кодтаиккой... Алы хъæутæй сæ уыд агур-
джытæ дыууæ хойы дæр. Иухатт Зауырбег Чендзейæн загъта:
— Аныхас-ма кæн дæ чызджытимæ, æмæ сæ амонд ссарой,
нырма сæ дыууæ дæр æрыгон сты. Кæннод сæ фæрсгæ дæр нал
бакæндзынæн æмæ мæхæдæг бауынаффæ кæндзынæн, куыд
хъæуы, афтæ.
Гъемæ тагъд рæстæджы, фыццаг Димкæ, стæй та Тамарæ дык-
каг хатт сæ амонд ссардтой. Димкæ Ходы Афанасмæ смой кодта,
Тамарæ та — Дзгойты Савелимæ. Цард размæ цæуы. Царахаты
бинонтæ дæр та сæ базыртыл гыццыл схæцыдысты. Тамарæйæн
йæ ног бинонты райгуырд лæппу — Майрæн.
Чендзе æмæ Зауырбег баззадысты дыууæйæ. Æмæ цардысты
кæрæдзийыл аудгæйæ. Изæрыгæтты-иу лæг æмæ ус ныхæстæ
кодтой, æмæ-иу Зауырбег арæх дзырдта:
— Ныр нал тæрсын мæлынæй дæр. Мæ зæрдæ æнцад у....
Чендзе дæр-иу загъта:
— Хуыцауы фæрцы та хур æрбакаст нæ хæдзармæ. Нæ къона
та бахъарм.
Цыдысты бонтæ. Зауырбег арæх райдыдта рынчынтæ кæ-
нын, стæй бынтондæр æрхуыссыд. Нал стад сынтæгæй. Афтæ
фынддæс азы фæсад. Æмæ йæм Чендзе зылд, гыццыл сывæл-
лонмæ куыд зилай, афтæ... Рынчынæн-иу йæ зæрдæ цы хæринаг
загъта, уый-иу ын акодта. Зауырбег ын-иу арæх дзырдта:
— Не ’фсин, нæма мæ бафæлладтæ? Тухæнæй дæ амардтон.
Мæлинаг дæн æмæ, тагъддæр куы амæлин, уæд мæ ды дæр фер-
вæзис.
Чендзе-иу ын уæд мæстыйæ загъта:
— Худинаг дын нæу ахæм ныхæстæ кæнын. Æппындæр мын ницы
зын кæныс. Нæ хæдзар ма дæуæй куы фидауы. Ды ма мын куы
дæттыс ныфс... Куыд никуыуал дæ фехъусон мæлыны кой, афтæ.
Афтæмæй Зауырбег æмæ Чендзе сæ бонтæ æрвыстой. Сæ чыз-
джытæ — Димкæ æмæ Тамарæ сæм тынг арæх цыдысты сæ сывæл-
лæттимæ. Æмæ-иу уæд дыууæ зæронды тынг хъæлдзæг уыдысты...
Зауырбегыл цыд иу-фондз æмæ цыппарыссæдз азы, куы
амард, уæд. Чендзе ма йæ лæджы амарды фæстæ фæцард ссæдз
азы бæрц. Федта ма йæ чызджыты сывæллæтты хъæбулты, уыдо-
ны хъæбулты...
37

Бабайы хабæрттæ
Бабайæн йсеха тыххæй
Хохрæбыны ацы уынг иннæ уынгтæй бирæ рæсугъддæр у,
доны былыл кæй ис, æвæццæгæн, уый тыххæй. Æмæ хуыйнгæ
дæр Донбылыуынг кæны. Бæрзонд был ис цæугæдонæн, æмæ
йыл зайы бирæ алыхуызон бæлæстæ: кæрз, бæрз, фæрв, тулдз,
донхæрис, акъаци... Бæлæсты бын — бандæттæ. Стæй ма цæугæ-
доны былыл зайы бирæ рæсугъд дидинджытæ. Уынг ма тынг
фидауы рæсугъд, аив хæдзæрттæй дæр.
Куыд фæзæгъынц, доны был, дам, чи цæры, йæ ивылын дæр
ын уый зоны, зæгъгæ. Донбылы цæрджытæ хорз зонынц цæугæ-
доны миниуджытæ. Сæрдыгон цæугæдоны ленк кæнынц бабызтæ
’мæ хъазтæ. Доны былыл цъæх кæрдæгыл хизынц родтæ, уæрыч-
чытæ, сæныччытæ... Тæвд бонтæ куы скæны, уæд сывæллæттæ
сæхи найынц цæугæдоны. Сьтлгоймæгтæ та къуымбилтæ æхсынц
æмæ сæ уый фæстæ цъæх кæрдæгыл байтауынц. Сæрдыгон тынг
уарынтæ куы вæййы, уæд дон раивылы. Иуæй-иу хатт афтæ тынг
раивылы, æмæ раласы фос, бæлæстæ...
Фæззыгон цæугæдоны дон вæййы арвы цъæхы хуызæн сыгъ-
дæг. Уыцы сабырæй фæцæуы. Зымæгон та йыл их цъар сæвæ-
ры. Æмæ хид дæр нал фæхъæуы, афтæ йыл бацу иу былæй ин-
нæмæ. Сывæллæттæ къахдзоныгътæй фæбырынц. Нæлгоймæгтæ
фос дон нуазынмæ куы рауадзынц, уæд их фæрæтæй ныллыг
кæнынц, цæмæй фосæн сæ бон дон бануазын уа, уый тыххæй.
Уалдзæг, их тайын куы байдайы, уæд дон фæцæуы ивылдæй,
лакъонæй...
Доны былыл стыр тулдз бæласы бын цы бандон ис, ууыл
фæбадынц, куыстытæй уæгъд рæстæг, сыхы нæлгоймæгтæ. Сыл-
гоймæгтæ дæр уæгъд рæстæг сæ къуымбилтимæ рацæуынц, чи
æлвисгæ фæкæны, чи цъында фæбийы... Афтæмæй фæбадынц,
ныхæстæ фæкæнынц.-
Баба фæбады се’ппæтимæ дæр. Адæм куысты куы вæййынц,
уæд иунæгæй фæбады, йæхицæн цыдæр ныхæстæ фæкæны. Куы
йæ лæдзæг аратил-батил кæны, куы йыл æрæнцой кæны, куы та
кæдæмдæр нымдзаст вæййы æмæ хъуыдыты ацæуы. Бабаимæ
абадын алкæмæндæр æхсызгон вæййы. Нæлгоймагæй, сылгойма-
гæй, сывæллонæй — се ’ппæт дæр тынг уарзынц Бабамæ хъу-
38

сын. Уæлдайдæр та — сабитæ, бар сæ куы уаид, уæд æхсæв дæр
нæ бахуыссиккой... Цал фæлтæры схъомыл ис Бабайы таурæгъ-
тæм хъусгæйæ...
Бабайæн йæ ном Мысост хуыйны, фæлæ йæ иууылдæр Баба
хонынц, бирæтæ йын йæ ном зонгæ дæр нæ кæнынц. Цæуы йыл,
æвæццæгæн, иу-дæс æмæ цыппарыссæдз азы. Йæхæдæг афтæ
фæзæгъы: «Мæ мад-иу афтæ дзырдта, æз райгуырдтæн, цæугæ-
дон тынг куы раивылди, дон куы ракалди æмæ цалдæр хъæуы
куы фæласта...»
Сывæллæттæ сæхи бабатæ æмæ нанаты дæр афтæ нæ уар-
зынц, Бабайы куыд уарзынц. Æмæ сæ Баба йæхæдæг дæр бирæ
уарзы. Сыхы сывæллæттæм фæдзуры: «Мæ сæныччытæ», «мæ
уæрыччытæ», «мæ хуртæ», «Бабайы цъиутæ»...
Ныр та уын ракæндзыстæм Бабайы таурæгътæй цалдæр.
Куыд фæзынд Хохрæбыны хъæу?
Уæлладжыры комы Къæдзæхбыны хъæуы уæды рæстæджы
уыд иу-ссæдз хæдзары. Тынг зын цард кодтой адæм уым, сæ
уавæртæ дæр тынг къуындæг уыдысты. Хъæу æвæрд уыд хохы
цъассы, егъау къæдзæхы рæбын, хур дæр æм дзæбæх нæ каст.
Цæугæдон цыд кæмдæр бынæй — комы. Уырдыгæй дон схæс-
сын тынг зын уыд, уæлдайдæр та — зымæгон. Мит-иу куы ныу-
уарыд, уæд-иу хæдзæрттæ нал зындысты миты бынæй. Бынтон
тæссаг та уыдысты зæйтæ. Зæй-иу куы ’рацыди, уæд-иу аласта
хæдзæрттæ, фос, стæй-иу адæмæй дæр уыди зиантæ.
Хъæуы цæрджытæ кодтой фосы куыст: дардтой фыстæ,
сæгътæ, хъуццытæ... Алы хæдзармæ дæр уыд хæрæг, уымæн æмæ
хохаг нарæг фæндæгтыл хæрæг тынг хъæугæ цæрæгой уыд.
Уæргътæ йыл хастой, куы бахъуыди, уæд та — дон дæр. Сыл-
гоймæгтæ къуымбилæй уæфтой тынтæ, уыдонæй хуыдтой: хæ-
дæттæ, хæлæфтæ, цухъхъатæ, басылыхътæ. Кодтой нымæтын
худтæ, хуыдтой уæфсбын дзабыртæ, кæрцытæ... Æхсыр дыгъ-
той, ахстой цыхт, цагътой царв... Уыдис мисын, хуырх... Кæмæн
йæ бон куыд уыд, афтæ цард. Фæлæ Къæдзæхбыны цæрджытæ
хъуаг æййæфтой хор æмæ фосы холлагæй. Æмæ-иу нæлгоймæгтæ
рахастой быдыры хъæутæм къуымбил, цыхт, царв хорыл ивынмæ.
Фос та-иу дардтой уæтæрты. Уæтæртæн равзæрстой, Хохрæбы-
ны хъæу кæм ис, уыцы бынат. Хъæд, къуылдымтыл — дисса-
джы кæрдæг, цæугæдон... Цыма хъæуы фосы хуыздæр. Нæлгой-
мæгтæ-иу фосгæс цыдысты радыгай. Алы хæдзарæн дæр уыди
йæхи уæтæр. Къæдзæхбыны цæрдж’ытæн сæ зæрдæмæ тынг цыди,
сæ уæтæртæ кæм уыдысты, уыцы бынат. Æмæ, куыд фæстагмæ,
йæ уавæр кæмæн куыд уыди, афтæ ралыгъдысты, сæ уæтæртæ
39

кæм уыдысты, уырдæм. Схуыдтой йæ «Хохрæбын», хæхтæ йæм
хæстæг кæй уыдысты, уымæ гæсгæ. Йæ алыварс хъæд, тулдз
бæлæстæ. Æмæ сарæзтой хъæдын хæдзæрттæ. Иуæй-иутæ та
дурæй амад хæдзæрттæ дæр сарæзтой. Æмæ цæрынтæ байдыд-
той. Зæхх хорз уыди, æмæ дзы зади нартхор, хъæдур, картоф...
Ссæдз хæдзарæй ралыгъдысты, фæлæ ныр хъæуы ис сæдæ фæн-
дзай хæдзары. Уымæн æмæ-иу, æфсымæртæй йæ лæджы кары
чи бацыд, ус-иу чи æрхаста, уыдон хæдзæрттæ арæзтой.
Баба дзырдта: «Мах дæр нæ фыдæн фондз фырты уыдыс-
тæм, æмæ нæ алчидæр йæхи хæдзар сарæзта. Уый та уЬш, нæ
хъæу Хохрæбын куыд фæзынд, уый. Афтæ, мæ хуртæ, афтæ...»
Фæндагыл
Уыд æрæгвæззæг. Иу бон Хасанбег хъуыддаджы фæдыл ра-
раст хохæй быдырмæ бæхуæрдоныл. Хъарм бон уыд, æмæ йæхи-
цæн заргæ цыд. Фæндаджы алыварс цы бæлæстæ уыд, уыдоныл
ма иугай сыфтæртæ уыд. Кæрдæг фæбур. Искуы-иухатт хъуыст
хърихъуппыты уасын, уыдон тахтысты хуссармæ. Хъæдбынты
куы фæцæйцыд, уæд иу ран тæрхъус рагæпп кодта фæндагмæ.
Тарст ракæс-бакæс акодта, стæй пыхсытæм балыгъдлИу ран та
фæндагыл федта зыгъарæг. Лæг æм кæсынты фæцис, диссаджы
рæсугъд уыд, уæлдайдæр — йæ урс дæллагхъуыр. Хъримаг æм
нæ уыд, фæлæ йæм куы уыдаид, уæддæр æй нæ амардтаид. Тæрс
бæласы къалиутыл та федта дыууæ æхсæрсæттæджы. Баурæдта
йæ бæхы æмæ сæм кæсынтыл фæцис. Сæ иу иу къалиуыл бадт,
иннæ та йæ акокоммæ иннæ къалиуыл. Кæрæдзимæ кастысты,
сæ рæсугъд пух къæдзилтæ-иу батылдтой. Хасанбегмæ афтæ фæ-
каст, цыма уарзæттæ сты æмæ кæрæдзийæн сæ уарзондзинады
тыххæй дзурынц. Афтæмæй йæ фæндагыл цыд нæлгоймаг, æмæ
æмбаргæ дæр нæ бакодта, талынг кæнын куыд байдыдта, уый.
Бонæй кæд хур каст, уæддæр фæззæг фæззæг у, æмæ изæрæй
æуазал. Хорз æмæ, йæ уæрдоны фысы цармæй конд кæрц уыд.
æ уæлæ йæ æрбакодта. Хасанбег быдырмæ ’рахæццæ, фæлæ ма
йæ хъæумæ та бирæ хъуыд. Цыди афтæ, хъуыды кодта йæ цар-
дыл. Йæ цæстытыл ауадысты йæ сабибонтæ: куыд рæзыди, хис-
тæртæн куыд æххуыс кодта, фосмæ куыд зылди, цавæр хъæз-
тытæ-иу кодтой...
Æвæццæгæн, æмбисæхсæв уыд, афтæ йæ бæх æрлæууыд Ха-
саибегæн æмæ тарст мыр-мыр кодта. Æрцавта йæ ехсæй, фæлæ
нæ — йæ бынатæй не змæлы. Уæрдонæй рахизынмæ куыд хъа-
выд,* афтæ фæндаджы галиуварс, гыццыл дæрддзæфæй, цыдæр
рухсктæ фæзынд. Фæстæмæ йæ бынаты сбадт. Кæсы, æмæ йæм
рухсытæ хæстæгæй-хæстæгдæр кæнынц. Цы бамбарын ма хъуыд
лæджы, йæ бæх цæмæй фæтарст, уымæн. Уыдон бирæгътæ уыды-
%
40

сты. Бæхы æрцавта, æмæ уый дугъ кæны. Фæлæ Хасанбег кæсы,
æмæ рухсытæ йæ алыварс фылдæрæй-фылдæр кæнынц, стæй —
хæстæгæй-хæстæгдæр. Бирæгътæ йыл æрхъула кодтой. Бæх та
æрлæууыд. Нæлгоймаджы сæры хъуыдытæ зилдух кæнынц: «Нæ
мæм хъримаг... Фæрæт мæм ис, фæлæ стонг бирæгъты ’рдонгимæ
фæрæтæй куыд хæцдзынæн? Ныр цы кæнон? Мæнмæ гæсгæ, ме
сæфт æрцыд. Фæлæ æгады мардæй амæлын — уый дыууæ хат-
ты мард у.»
Тыгъд быдыр, иу бæлас дæр никуы. Бирæгътæ хæстæгæй-
хæстæгдæр кæнынц, ниуынц. Æвæццæгæн, сæ былтæ сдæрдтой,
ныртæккæ нæхи хорз фендзыстæм,1 зæгъгæ. Æвиппайды Хасан-
беджы сæры фегуырд хорз хъуыды æмæ скуывта: «О Стыр
Хуыцау! Табу Дæхицæн! Æвзæрæй ницы ракодтон. Лæгмар нæ
дæн. Сырдтæн дæр ма тæригъæд куы кæнын, хъримаг дæр ма
мемæ куы нæ рахастон. О Хуыцау, баххуыс мын кæн. Мæ хæ-
дзар мын ма бауадз бабын кæнын. Мæ сывæллæтты мын ма ныу-
уадз сидзæрæй. О Хуыцау! Табу Дæхицæн, Хуыцау!»
Йæ уæрдоны иу гыццыл хос уыди æмæ йæ райста. Хорз æмæ
йæм спичкæтæ уыди. Хус хос уыд æмæ уайтагъд ссыгъд. Хасан-
бег йæ кæрц фелвæста æмæ йын йæ дыстæ раскъуыдта. Пиллон
артæй ссыгъдысты дыстæ. Кæсы лæг йæ алыварсмæ, рухсытæ
уыны, фæлæ хæстæгдæр нал кæнынц, иу ранмæ æрæмбырд сты.
Кæрцæн йæ дыстæ куы басыгъдысты, уæд та йын йе ’рдæг бап-
пæрста артмæ. Тарсти, кæрц иууылдæр куы баппара артмæ, уæд
æгæр тагъд куы басудза. Хæцыди дзыларыл æмæ ныхас кодта
йæ бæхимæ: «Афтæ фæзæгъынц, æцæг æмбал, дам, тыхст рæс-
тæг рабæрæг вæййы. Мæнмæ гæсгæ, нæ дыууæйæн дæр лæгæв-
зарæн æхсæв у. Цард æмæ мæлæты астæу лæууæм æмæ кæрæ-
дзийæн хъуамæ ныфс уæм. Дыууæйæ нын æнцондæр уыдзæн», —
йæ къухæй йын йæ сæр æрсæрфтытæ кодта.
Дзæгьæлы нæ фæзæгъынц, бæх тынг зондджын цæрæгой у,
зæгъгæ. Йе стыр æнкъард цæстытæй каст нæлгоймагмæ, цымæ
йæ æмбæрста, афтæ йæ сæр батылдта. Стæй ма, Хуыцау æвди-
сæн, æцæг уыди, æцæг — йе стыр цæстытæй цæссыгтæ уадыс-
ты. Лæг цалыимæ иыхас кодта, уæдмæ арт æрмыиæгдæр. Кæрц
сыгъд фæци. Хасанбег кæсы, æмæ та рухсытæ гыццыл фæхæс-
тæгдæр сты. Уæрдон судзын хъуыд, æндæр гæнæн ын нал уыд.
Фæлæ, цалынмæ уæрдоны фæрстæ фæрæтæй хоста, уæдмæ,
цæмæй арт бынтондæр ма ахуыссыдаид, уый тыххæй йæ бæм-
бæджджын раласта æмæ йæ артмæ баппæрста. Стæй уæрдоны
фæрстæ саста фæрæтæй æмæ сæ артмæ æппæрста. Хус фæйнæ-
джытæ хорз сыгъдысты. «Рухсытæ» та æрлæууыдысты, фæлæ
уæддæр ниуын хъуысыд. Æмбæрста, куыддæр арт ахуысса, афтæ
йе сæфт кæй æрцыд. Цалынмæ æрбарухс уа, уæдмæ хъæудзæн
уæрдоны фæйнæджытæ гыццылгай судзын.
Дзылар йæ галиу къухыл стыхта, рахизæй та, уæрдонæй ма
41

цы баззад, уый суæгъд кодта æмæ йæ фæрæтæй хоста, йæхæдæг
та куыдзы рæйд кæнын байдыдта: «Гъæу-гъæу-гъæу, гъæу...» Бæх
æм цыдæр æнахуыр каст æрбакодта. Акасти, æмæ диссаг, би-
рæгътæ фалдæр ацыдысты. Фæлæ Хасанбег уæддæр æппæрста
уæрдоны фæйнæджытæ артмæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ та куыдзы
рæйд кодта. Хъуыды кодта, кæд сбон уыдзæн, ууыл. Арвыл иу
стъалы дæр нæ уыд. Кувы та Хуыцаумæ: «О Стыр Хуыцау, æрба-
рухс уæд! Мæ уæрдон дæр куы фæфæуы, уæд ма цы кæндзы-
нæн...»
Хъуыдытæ сæры магъзы зилдух кодтой... Стæй йæхицæн загъ-
та: «Мæрдтæм заргæйæ хъуамæ бацæуон, бирæгъты фыддæра-
дæн.» Æмæ йæ хъæлæсыдзаг, йæ бон куыд уыди, афтæ нызза-
рыди:
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй усе фæласа, нсе тсерхоны лæгтæ, —
Иу-ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ оахъарæд адæмы хъыг,
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Афтæ зарыд, æмæ йæ бæхмæ каст. Арт мынæгæй-мынæгдæр
кодта. Хасанбег йе знæгтæм акаст. Æмæ... æмæ... нæ уыны рух-
сытæ... Йæ цæстытæ асæрфта æмæ йæ алыварсмæ кæсы. Нæй,
рухсытæ нал ис. Бакаст йæ саулохмæ, æмæ диссаг, йæ цæстыты
йын федта цин, уæлахиз. Йе ’взагæй ын йæ къух асдæрдта. Лæг
дæр ын йæ сæр æрсæрфтытæ кодта: «Бузныг дын, бузныг, мæ
хæлар, зын сахат мæ цуры уыдтæ, ныфс мын уыдтæ æмæ, уыныс,
фæуæлахиз стæм. Не знæгтæ тæппуд разындысты. Алыгъдыс-
ты...» — арфæтæ кодта йæ бæхæн.
Уазал кæд уыд, уæддæр æй Хасанбег не ’нкъардта. Уымæн
тынг тæвд уыд. Йæ зонгуытыл йæхи æруагъта æмæ скуывта: «О
Стыр Хуыцау! Табу дын уæд!» Стæй банкъардта, йæ рустыл
цæссыгтæ кæй тылди, уый... Сбадт йæ бæхыл æмæ загъта:
— Цом, мæ хур, ныр нын тæссаг нал у. Хорз хæцæнгарз нæм
ис — Къостайы зарджытæ! — Æмæ та ныззарыд:
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард...
Цы ма мын кæндзынæ? — дæ цæстытысыгæй
Æнæ хай фæуыдзæн мæ мард!..
Афтæ цыди дарддæр йæ фæндагыл Хасанбег. Уалынмæ бон
дæр æрбарухс.
42

Цуаны
Бобо уыд бæрзонд, хæрзконд, хъаруджын нæлгоймаг, йæ лæ-
джы кары бацыд. Иу аз кæуыл цыд, ахæм уæныг-иу йæ хъæ-
бысмæ рогæн фелвæста. Иу хатт та хъæдмæ сугмæ ацыд галуæр-
донæй. Суг ракодта, байдзаг кодта уæрдон. Æмæ, фæстæмæ куы
раздæхт, уæд фæндагыл иу цъыфдзасты йæ уæрдоны цæлхытæ
нынныхстысты. Æрцавта-иу галы, фæлæ, мæгуыр, гал нæ фæ-
рæзта сугæйдзаг уæрдон цъыфдзастæй сласын. Уæрдоны цæл-
хытæ арфæй-арфдæр ныгъуылдысты цъыфы. Уæд Бобо йæхи-
цæн афтæ: «Ай хорз хъуыддаг нæу. Исты æрхъуыды кæнын
хъæуы...» Иу даргъ хъил райста, цалхы бын æй бакодта æмæ йыл
схæцыд, фæлæ — никуы ’мæ ницы. Уæд Бобо айтæ-уыйтæ нал
фæкодта, фæлæ йæ кæрц феппæрста æмæ уæрдоныл фæстейæ
схæцыд. Йе ’ппæт хъарутæ æрбамбырд кодта æмæ хъæрæй, цымæ
искæмæ дзырдта, афтæ нымадта: «Иу, дыууæ, æртæ...» Æмæ...
систа уæрдон æд сугтæ, цæлхытæ цасдæр уæлдæфы хъеллау код-
той. Бобо фæстейæ уæрдоныл хæцыд, гал разæй цыд. Хусмæ
куы рахызтысты, уæд лæг уæрдон зæхмæ æруагъта. Уыцы ха-
бар фыййæуттæ радзырдтой, уыдон ууылты фæцæйтардтой сæ
фыстæ æмæ йæ федтой. Бобо йæхæдæг никæмæн ницы загъта.
Куы йæ фарстой, æцæгæй афтæ уыдис, зæгъгæ, уæд загъта:
— Æппындæр уым диссагæй ницы ис. Галæн иу гыццыл ах-
хуыс кодтон.
Бобо уыд хорз цуанон. Иу аз куы уыд, уæд дзæбæх митджын
хъызт зымæг скодта. Уый уыди хæсты размæ. Бон-изæрмæ мит
фæуарыд, стæй æхсæв ныйирд. Бобо уынджы уыд, афтæмæй
йæм хъæуы хуыздæр цуанæттæ æртæйæ æрбацыдысты. Лæг сæ
куы федта, уæд загъта:
— Замманай æхсæв у, уазал. Æвæццæгæн, ахсæв бирæгъæй,
рувасæй, тæрхъусæй — иууылдæр иумæ хуысдзысты.
— Афтæ уыдзæн, афтæ! Мах дæр дæм, гъе, уый тыххæй æрба-
цыдыстæм. Ногуард мит... Цæуæм ахсæв цуаны? Сырдтæ нæм
райсомæй æнхъæлмæ кæсдзысты.
— Цæуæм, зæгъут! Уæллæ-гъи, цæуæм! Сырдтæ, хъуамæ
фыдæнхъæл ма фæуой. «Райсом хорз» сын хъуамæ зæгъæм, —
загъта Бобо, стæй ма йæ ныхасмæ бафтыдта: — Гъемæ, уæдæ, ме
’рдхæрдтæ, нæхи бацæттæ кæнæм... Фæлæ уал мидæмæ куы ра-
цыдаиккат. Не ’фсин, æнхъæлдæн, æртæ чъирийы скодта, стæй
нанайы цæстысыгæй дæр фæйнæ сыкъайы фенут, — йæ къухæй
дуары ’рдæм ацамыдта.
Цуанæттæ æмхъæлæсæй сдзырдтой:
— Бузныг, Бобо, бузныг! Æнафон у. Стæй нæ нæхи бацæттæ
кæнын хъæуы. Демæ-иу рахæсс нанайы цæстысыгæй. Чъири дæр
хорз уыдзæн хъæддаг хуыйы дзидзайæ физонæгимæ, — æмæ ацы-
дысты.
43

Бобо дæр бахызт мидæмæ. Пецы фарсмæ сбадт. Иуцасдæр
афтæ фæбадт, цæуылдæр хъуыдытæ кодта. Стæй йæ бынатæй
фестад, къулæй райста хъримаг, йæ хæтæл ын ныссыгъдæг код-
та, хъатарайы нæмгуытæм æркаст. Уый фæстæ йæ къухтæ ных-
садта æмæ йæ бинойнагæн загъта:
— Уæртæ ус, æхсæв цуаны цæуын, æмæ мын мæ хызын куы
бацæттæ кæнис, уæд хорз уаид. Къуымæл дæ ма ферох уæд,
стæй-иу нанайы цæстысыгæй дæр... Æз цæуон æмæ иу гыццыл
афынæй кæнон, — æмæ ацыд йæ(фæллад уадзынмæ.
Цас афынæй кодта Бобо, Хуыцау йæ зонæг, фæлæ иу рæстæг
уынгæй æрбайхъуыст:
— Бобо, уæ Бобо!.. Фынæй ма кæныс, цы? Дæхæдæг нæ куы
фæхъал кæныс, уæд дыл ахсæв цы ’рцыдис?
Бобо фæгæпп кодта. «Мæрдвынæй куы бадæн. Худинаг æмæ
аллайаг!» — хыл кодта йæхимæ. Дуар бакодта æмæ рахъæр код-
та:
— Сабыргай цæут, æййафын уæ! — тагъд-тагъд йæ дзаумæттæ
акодта. Хъатара йæ астæуыл æрбабаста, райста хъримаг. Йæ
хызын дæр цæттæ уыд. Æмæ рараст. Дуарæй куы рахызт, уæд
скуывта: «О Стыр Хуыцау! Табу Дæхицæн! Æфсати, ды та нын
дæ фосæй балæвар кæн!»
Бобо йе ’мбæлтты хъæугæрон баййæфта, æмæ иумæ, кæрæ-
дзийы фæстæ цæугæйæ, схæрд кодтой хъæдмæ. Мит сæ къæхты
бын хъыррыст-хъыррыст кодта. Æнæдзургæйæ цыдысты, ца-
лынмæ Рухсæрдузмæ не схæццæ сты, уæдмæ. Уым æрлæууыды-
сты. Уалынмæ бон дæр рухс кæнын байдыдта. Цуанæттæ бауы-
наффæ кодтой, куыд цæудзысты, ууыл. Бобо ацыд цæгатыр-
дæм, адагыл. Сабыргай цыд, æдзынæг каст митмæ, кæд исты
фæд фенид. Иуран кæсы, æмæ бирæ фæдтæ. Æргуыбыр кодта —
афтæ рухс нæма уыд... Уыдон уыдысты хъæддаг хуыты фæдтæ.
Æвæццæгæн, иу-фондз уыдысты. Цæуы сабыргай уыцы фæд-
тыл, кæсы, æмæ фæдтæй иу фæиуварс и. Бобо ацыд уыцы фæ-
дыл. Цæуы æмæ бахæццæ иу тæрс бæласы бынмæ. Кæсы, æмæ
стыр сау нæл хуы лæууы уæртæ бæласы бын, йæ хъустæ ныхъ-
хъил кодта. Уый, æвæццæгæи, бафиппайдта цуаиоиы. Бобо фæ-
джихау, йæ къахфындзтыл сабыргай, цымæ быргæ кодта, афтæ
æввахсдæр цыд хуымæ. Куы йæм баввахс, уæд сабыргай йе уæх-
скæй хъримаг æриста æмæ ныхъхъавыд. Хуы йæм æхстбæрц
æввахс уыд, æмæ Бобойы хуызæн цуанонæн та тынг æнцон уыд
йæ амарын. Фехста æмæ æруагъта хъримаг. Кæсы — æмæ хуы
æрхаудта. «Гъе, саг амарай, саг, Бобо!» — ахъуыды кодта Бобо
æмæ бараст хуымæ. Иу-авд къахдзæфы ма йæ хъуыд, афтæ хуы
фæгæпп кодта, иуцъусдуг алæууыд. Йæ хъис арц сбадт, йæ ра-
хиз’ фарс — тугæйдзаг. Мæнæ æрбацæуы Бобомæ. Лæг джихæй
аззад. Уый æнхъæл нæ уыд. Нал арæхст йæ хъримаг аифтын-
дзынмæ дæр. Æрбацæуы хуы. Цы кæна? Цуанон та зоны, цæф
44

хъæддаг хуыйæ тæссагдæр иу сырд дæр нæу. Бобо цъилау ныз-
зылд йæ бынаты. Йæ амондæн, тæрс бæласы бын уыд. Уæлæмæ
скаст æмæ уыциуæй йæхи тæрс бæласы къалиумæ сивæзта. Куы
нæ йæм сæххæсса, уæд... Фæлæ, йæ амондæн, Бобо бæрзонд
æмæ тыхджын уыд. Æмæ, цымæ тæхгæ скодта, афтæ иу-æртæ
метры бæрзæндæн къалиуыл фæхæст и. Уалынмæ хуы уыциуæй
æрбадугъ кодта йæ фынк калгæ æмæ йæ бынты асенк ласта.
Бобо айтæ-уыйтæ нал фæкодта, зæхмæ æргæпп кодта. Уæдмæ
хуы фæстæмæ ныззылд. Бобо ныхъхъавыд хуыйы ныхмæ. Гæ-
рах... Хуы æрхауд. Цуанон йæхиуыл нал æууæндыд æмæ аиф-
тыгъта хъримаг, сабыргай бацыд хуыйы размæ. Ацы хатт сырд
нал райгас. Бобо митыл æрбадт, йæ худ йæ сæрæй систа, йæ
цæсгом асæрфта, стæй хъæрæй загъта:
—Табу дын, Стыр Хуыцау!
Хъæд иууылдæр ныссабыр. Иу сыбыртт никæцæй хъуыст.
Бæлæстæ æнæзмæлгæйæ лæууыдысты сæ урс дарæсы. Цуанон
æнцад бадт митыл, йæ тас ныр дæр нæма ’рцыд. Иæ сæры бирæ
цыдæр хъуыдытæ зилдух кодтой. Стæй сыстад, йæ цуанон кард
кæрддзæмæй сласта æмæ сырды бакой кæныныл балæууыд.
Уалынмæ йе ’мбæлттæ дæр йæ размæ æрбацыдысты.
— Сæдæйы фыццаг фæуæд! — загътой хъæрæй йе ’мбæлттæ.
Аргæвстой хуыйы. Уый фæстæ арт скодтой, физонджытæ
фæкодтой. Сæ хызынтæй систой, кæмæ цы уыд, уый, æмæ сæхи
хорз федтой. Бобо сын радзырдта, цы бæллæхы бахаудта, уый.
Уыцы бон дарддæр нал цуан кодтой. Сырды дзидза цыппар æм-
хуызон хайыл адих кодтой. Сæр æмæ царм Бобойы хаимæ æрæ-
вæрдтой. Алчидæр йæ уаргъ йе ’ккой скодта æмæ рараст сты
хъæумæ. Сæ фæндаг даргъ уыд æмæ ныхæстæгæнгæ цыдысты,
хынджылæг кодтой. Бобойæн йе ’мбæлттæ загътой:
— Куыддæр ныххæццæ уæм, афтæ де ’фсинæн æртæ чъирийы
ракæнын кæндзыстæм. Скувын хъæудзæн, скувын, æгайтма ахæм
стыр фыдбылызæй фервæзтæ, Бобо.
Талатæ
Бобо æмæ Дзала сыхæгтæ уыдысты. Кæрæдзийæн хæстæг
ницы æййæфтой, фæлæ сæ фыдæлтæ фæрсæй-фæрстæм æрцар-
дысты. Раст зæгъын хъæуы, хорз цардысты кæрæдзиимæ. Цæхх,
кæрдзын сæ кæрæдзийæн не ’вгъау кодтой. Бахъуаджы рæстæг,
уæдæ, æххуыс дæр кодтой кæрæдзийæн. Сæ иуы-иу исчи куы
бафхæрдта, уæд-иу иннæ йæ сæрыл рахæцыд. Сæ сывæллæттæ
дæр иумæ рæзыдысты, хъазгæ дæр иумæ кодтой. Фæлæ Бобо
æмæ Дзала, кæд æмгæрттæ уыдысты, уæддæр алцæмæй дæр фæй-
нæхуызон уыдысты.
Бобо æддагбакастæй куыд хæрзконд у, йæ зæрдæ дæр афтæ
45

ргесугъд^у. Алцæмæй æххæст, хæрзарæхст, зæрдхæлар, адæм-
уарзон. Иæ бинонтæ дæр — хорз. Фондз лæппуйы йын ис. Æмæ
уыдонæй æгъдауджындæр, коммæгæсдæр, æххæстдæр сывæл-
лæттæ сыхы нæй. Скъолайы дæр хорз ахуыр кæнынц. Хæдзары
куыстыты та сæ мад æмæ фыдæн æххуыс кæнынц. Фæзминаг
бинонтæ сты Бобойы бинонтæ.
Дзала та, æддагбакастæй куыд фыдуынд у, зæрдæйæ дæр ахæм
у. Магуса, æнæцæстуарзон адæймаг... Æмæ йæ хæдзар дæр афтæ
æдзæллаг у. Йæ дыууæ лæппуйы æмæ чызг та — фыдуаг, æнæуаг.
Райсомæй изæрмæ хæдзармæ нæ цæуынц, Æинæт сых дæр сæ
сфæлмæцыдысты. Куы искæй рудзынджы æвгтæ сæттынц, куы
хъазтæ сурынц, куы мæстæй марынц сыхæгты сывæллæтты.
Хосгæрдæнты-иу, хур нæма скæсы, афтæ Бобо хос кæрдынмæ
ацæуы, цалынмæ кæрдæгыл æртæх ис, уæдмæ кæрдын хъæуы.
Æртæх куы нал вæййы кæрдæгыл, уæд та раздæхы хæдзармæ,
фæлæ уæдмæ бирæ æркæрды. Уыцы рæстæджы йæ сыхаг Дзала
та фынæй фæкæны. Æмæ, хур арвыл дзæвгар куы ссæуы, уæд
йæ цæвæгимæ араст вæййы быдырмæ. Бобо йын цалдæр хатты
бафиппайдта:
— О гормон Дзала, сихорафон, тæккæ тæвды хос кæрдынмæ
чи цæуы?! Иу хатт ма бафæлвар раздæр фестыныл æмæ мемæ
рацу уыгæрдæнмæ. Фендзынæ, куыд хорз у райсомæй раджы
хос кæрдын, цæвæг куыд фехситт кæны, адæймаджы уæнгтæ
куыд рог вæййынц. Стæй, куыд хорз вæййы, фыццаг хуры тынтæ
куы ’рбакæсынц. Мæргътæ дæр сæ рæсугъддæр зарджытæ фæ-
кæнынц... Ехх, Дзала, Дзала...
Дзала йыл уæд уыциу хъæр фæкодта:
— Дæхимæ æгæр бирæ нæ исыс?! Дæ хæдзар хицæн, мæ хæдзар
та — хицæн. Æз дын уынаффæ кæнын? Мæхи бар у, куыд фынæй
кæнын, кæд фестын, уый! Кæд æппын нæ цæуын хос кæрдынмæ,
уæддæр мæхи бар у. Ницы дæ хъуыддаг ис мемæ, бамбæрстай.
Бобо ницыуал загъта. Афтæ ма йæхицæн бакодта: «Ныр аимæ
куыд дзургæ у? Цымæ дзы мæхицæн исты агурын. Йæ бар йæхи».
Хос ссивынмæ Бобойæн йæ лæппутæ дæр йемæ вæййынц. Тынг
ыи феххуыс кæиыиц. Дзалайæи та уыцы рæстæг кæмдæр лекка
фæкæнынц. Бобойы бинонтæ цæхæрадоны куы фæкусынц
æмбырдæй, уæд Дзала та — кæннод фынæй кæндзæн, кæннод
уынджы баддзæн, кæннод та доны был хуысдзæн. Уæдæ, йæ
цот дæр афтæ. Сæ цæхæрадоны та фæкусы æрмæстдæр Дзалайы
бинойнаг.
Иухатт куы уыди, уæд Бобо æрхаста горæтæй фæткъуы, кæр-
до, чылауийы талатæ. Иу-ссæдз уыдысты æмæ сæ, Дзалаты цæ-
хæрадонимæ æмсис кæм уыди сæ цæхæрадон, уым ныссагъта.
Тынг сæм зылди Бобо, стæй — йæ фырттæ дæр. Хус рæстæг-иу
куы уыди, уæд сыл дон кодтой, бон сæм-иу цалдæр хатты
уынынмæ цыдысты. Дзалайæн æхсызгон кæм уыд уый! Иу изæр
46

фæрæт рахаста æмæ талатæ акъуырдта. Æрæмбырд сæ кодта æмæ
сæ бырæттæм аппæрста. Иннæбон, Бобо уыцы æвирхъау ми куы
федта, уæд ын, кæй зæгьын æй хъæуы, тынг зын уыд. Хъуыды
кодта: «Ныр уый адæймаг у. Нæ, нæ, хъæддаг лæг дæр ма афтæ
нæ бакодтаид. Цы йын загъдæуа? Фыццаг хатт ын нæу ахæм
хъуыддаг», — арф ныуулæфыд, арвмæ скаст æмæ хъæрæй загъта:
— О Хуыцау, ныххатыр кæн Дзалайæн ацы æвирхъау ми,
хуыздæр зонд æм куыд æрцæуа.
Бобо æппындæр ницы загъта Дзалайæн. Иннæ бон раджы
сыстад æмæ ацыд горæтмæ. Балхæдта дыууиссæдз талайы. Ссæдз
талайы сæ кæрты мидæгæй сæвæрдта, иннæ ссæдзимæ та Дзалаиты
’рдæм араст. Бахоста сын сæ кулдуар, æмæ йæм Дзалайы ус
ракаст. Бобо йын загъта:
— Дæ бон хорз! Дзала кæд уæхимæ ис, уæд ма йæм фæдзур.
— Кæй бон у, уый хорзæх дæ уæд! Мидæмæ нæм рахиз, —
загъта сылгоймаг.
— Бузныг, фæлæ мæ не ’вдæлы. Дзала мæ æхсызгонæн хъæуы.
— Нæхимæ ис, уæртæ сынтæгыл хъанæй лæууы. Ныртæккæ
йæм фæдзурдзынæн, — сылгоймаг ацыд.
Иуцасдæры фæстæ Дзала йæ хæдоны цæппузыртæ æвæргæ,
хъæрæйдзургæ рацыд:
— Цы бахъуыди мæ сыхаджы?
Рахызт дуарæй æмæ, йæ рæсыд цæстытæ ныдздзагъыр сты,
афтæмæй Бобомæ дзуры:
— Цы ’рцыдис? Цы дæ хъæуы? Мах куы никæмæ цæуæм,
куы никæй хъыгдарæм.
Бобо, кæд тынг мæсты уыдис, уæддæр æм сабырæй сдзырдта:
— Дзала, цæуыл хъуыр-хъуыр кæныс? Мæн дæуæй ницы
хъæуы, ницы. Дæ хъуаг ницæмæй дæн. Æрмæстдæр дæ курын,
æмæ ахæм хъæддаг ми макуыуал бакæ. Тæригъæд уыдысты уыцы
талатæ, фæлæ ма цы гæнæн ис. — Иуцасдæр ныхъхъус, стæй та
загъта: — Мæнæ дын ссæдз талайы æмæ сæ ныссадз дæ цæхæра-
доны, кæм дæ фæнды, уым. Уадз, æмæ дæм уа хорз фæткъуы,
кæрдо æмæ чылауи бæлæстæ, — æмæ Бобо талатæ зæххыл æрæ-
вæрдта, йæхæдæг сæхимæ араст.
Дзала джихæй баззад, стæй йæ сæр æргуыбыр кодта æмæ
афтæмæй лæууыд, Бобойы фæстæ кæсгæйæ баззади. Йæ бон
сдзурын ницыуал уыд...
Кьæрныхтæ
Уыд фæззыгон тар æхсæв. Комы бадт мигъ, æмæ бæстæ бын-
тондæр нытталынг. Иу рухсы цъыртт никæцæй цыд. Хъæу фы-
нæй кодта, æрмæст ма-иу искуы-иу хатт райхъуыст куыйты рæ-
йын. Фæлæ ахæм æхсæв хорз у къæрныхтæн. Уыдон уæд райда-
47

йынц сæ хъуыддæгтæ кæнын. Мæнæ, рувас кæркдонмæ сусæгæй
куыд бабыра, афтæ.
Уыдаид æмбисæхсæвмæ ’ввахс, афтæ Боботы куыдз тынг
рæйын байдыдта, стæй æваст фæхъус. Йæ рæйынмæ Бобо рай-
хъал. Рабадт йæ сынтæджы, фæлæ, куыдзы рæйын уыцы ’васт
кæй банцад, уый æм куыддæр диссаг фæкаст, йæ зæрдæ фехсай-
дта: «Мацы йыл æрцæуæд», — ахъуыды кодта лæг. Талынджы
йæ дзаумæттæ акодта, цырагъ барæй не ссыгъта. Хъримаг райста
æмæ сабыргай, бинонтæй куыд никæй райхъал кæна, афтæ
кæртмæ рахызт. Хъуызгæ-хъуызгæ кæрты дуары ’рдæм ныццыд.
Цуанон лæг уыд, æмæ алы сыбыртт дæр йæ хъус хорз ахста.
«Хуыцауы тыххæй, нæ Мухтар та цы фæцис? Мæ размæ куыд
нæ рауад? Ам цыдæр ис. Къæрныхтæ ма уæнт. Мæлæты тар
æхсæв у, — уыдоны æхсæв», — афтæ хъуыдыгæнгæ Бобо бацыд
фосдоны размæ. Цыдæр сыбар-сыбур йæ хъустыл ауад. Æрлæу-
уыд æмæ дуар сабыргай базыхъхъыр кодта. Кæсы, æмæ — скъæ-
ты цыдæр мынæг рухс. Æртæ æндæрджы гал æмæ хъуццыты раз
лæууынц. Сæ иуы къухы уыд дзыппыдаргæ цырагъ. Иннæ дыууæ
та синаг бастой гал æмæ дыууæ хъуджы сыкъатыл. Цыдæртæ
сусæгæй дзырдтой кæрæдзийæн.
«О Хуыцау! Ай нæм дыкъахыг бирæгътæ куы ’рцыдысты», —
ахъуыды кодта Бобо æмæ дуар сабыргай фидар сæхгæдта, йæ-
хæдæг фосдоны иннæ дуармæ бацыд, давджытæ кæуылты бацы-
дысты, уырдæм. Дуар сабыргай бакодта, хъримаг давджытæм
ныддардта æмæ уыциу хъæр фæкодта:
— Уæ къухтæ хæрдмæ сдарут! Цы уæ ферох мæ фосдоны,
бирæгътæ? ,
Æваст хъæрæй давджытæ хæрдмæ фесхъиудтой, Бобойы
’рдæм фæкастысты. Цырагъ кæмæ уыд, уымæн йæ къухæй æр-
хауд, иннæ къæрных та, къулрæбын цы хъримаг æнцойгонд уыд,
уымæ фæзылди.
Фæлæ та Бобойы хъæр анæрыд:
— Иу змæлд дæр чи фæкæна, уый æхсын. Бамбæрстат? Хын-
джылæг нæ кæнын. Æрлæуут кæрæдзийы фарсмæ æмæ уæ къухтæ
хæрдмæ сдарут. Рæвдз! Нæ хъусут, æви, цъаммартæ!— æмæ сæм
хæстæгдæр бацыд. Цырагъ зæххæй систа æмæ йæ кæвдæсыл
æрæвæрдта, цæмæй иу гыццыл рухс уа.
Къæрныхтæ кæрæдзийы фарсмæ æрлæууыдысты, сæ къухтæ
хæрдмæ сдардтой. Фæлæ ма хъримагмæ бакæс-бакæс кодтой. Бобо
йæ бамбæрста æмæ хъримаг къулрæбынæй райста, стæй загъта:
— Уæ хорзæхæй, ме ’нафоны уазджытæ, дзурут, чи стут,
кæцæй стут? Цы уæ хъæуы мæ фосдоны? Уазджытæ фыццаг
хæдзармæ бацæуынц. Сымах та мæ фос бабæрæг кæнын оафæн-
дыд.
Къæрныхтæ хъусæй лæууыдысты, ницы дзырдтой. Уыдон,
кæд ацы хъæуккæгтæ нæ уыдысты, уæддæр хорз зыдтой койæ
48

Бобойы. Фæлæ, кæм царди, уый пæ зыдтой. Æмæ ныр, куы
бамбæрстой, уый фосдонмæ бабырыдысты, уæд сæ быны дон
бацыд. Бобо сæм æдзынæг кæсы, иуы дæр дзы нæ зоны. Хорз
æмæ, сæхи хъæуккæгтæ не сты. Æмæ та сыл схъæр кодта:
— Ардæм фæндаг хорз куы ссардтат, уæд ныр дзурын дæр
куы нал зонут. Уе ’взæгтæ аныхъуырдтат?!
Уæд къæрныхтæй иу афтæ:
— Мах, мах ардæм нæ цыдыстæм. Фæрæдыдыстæм. Куы йæ
зыдтаиккам, дæ хæдзар у ай, уæд не ’рбацыдаиккам. Ныххатыр
нын кæн, Бобо, æмæ иæ ауадз.
— О, о, нæ зыдтам, æцæгæйдæр, дæ хæдзар у, уый. Хатыр
дæ курæм! Ауадз нæ! — æмхъæлæсæй сдзырдтой иннæ дыууæ
дæр.
Бобо ноджы тынгдæр æрбамæсты:
— Æмæ, мæ хæдзар нæу, зæгъгæ, уæд иннæты фос давинаг
сты?!
Бобо галы сыкъайæ синаг сыхæлдта, стæй та — дыууæ хъуджы
сыкъатæй æмæ давджытæн загъта:
— Ныр афтæ бакæндзынæн æмæ уæ цæджындзтæм бабæт-
дзынæн,— ахъуыды кодта, стæй та загъта: — Афтæ нæ, мæнæ
ды, — ацамыдта, бæрзонддæр чи уыд, уымæ, — бабæтдзынæ де
’мбæлтты. Æрмæст уын зæгъын, гыццыл дæр уæ исчи йæ бына-
тæй дæр фезмæлд, арсмарæн ын йæ тæккæ уæлæ ныххуырсдзы-
нæн. Зонут æй, цавæр цуанон дæн, уый. Стæй мæ сайгæ дæр нæ,
дæумæ дзурын, дæумæ, — бацамыдта та бæрзонддæрмæ.
Цы гæнæн ма уыд бæрзонддæр къæрныхæн! Бабаста йæ дыууæ
’мбалы. Бобо сбæрæг кодта, куыд сæ бабаста, уый, стæй загъта:
— Гъеныр дæу та мæхæдæг бабæтдзынæн, уæртæ-ма уыцы
цæджындзы раз æрлæуу, — ацамыдта, дарддæр цы цæджындз
уыд, уымæ, — йæ иу къухы уыд топп, иннæмæй та бæндæн рай-
дыдта тухын лæг æмæ цæджындзы алыварс. Куы йæ бабаста,
уæд загъта къæрныхтæн:
— Ныр уыи рæстæг ис райсоммæ уæ сау хъуыддæгтыл ахъуы-
ды кæнынæн, — æмæ рацыд, сæ цырагъ æмæ сын сæ хъримаг
дæр йемæ рахаста, афтæмæй. Скъæты дуар æддæрдыгæй дзæ-
бæх сæхгæдта æмæ йæхицæн загъта: «Бирæгъты фосимæ ничи
фæуадзы, фæлæ сæ бон ницыуал бауыдзæн».
Бобо уыцы ’хсæв нал баххуыссыд, стæн ма цæй номыл. Бон
рухс кæнын байдыдта. Бадт æмæ хъуыды кодта: «Цымæ цавæр
хæдзары схъомыл вæййынц ахæм адæймæгтæ? Искæй фæллоймæ
бахъуыз, бирæгъау бацу давынмæ, уымæй æгаддæр ма цы уа!»
Куыддæр æрбабон, афтæ Бобо сыхæгты дзырддзæугæ лæг-
тæй Аслæнбег æмæ Тотырмæ фæдзырдта, фосдонмæ сæ бакодта
æмæ загъта:
— Адон ме ’хсæвы уазджытæ сты. Базонгæ ут семæ. Мæ гал
4 Будайты Милуся 49

æмæ мын мæ дыууæ хъуджы давынмæ хъавыдысты. Æмæ ныр
сымах, мæ хорз сыхæгтæ, тæрхонгæнæг фæут. Сымах куыд зæ-
гъат, афтæ сын бакæндзынæн.
Аслæнбег æмæ Тотыр, къæрныхты цæджындзтæм бастæй куы
федтой, уæд дисы бацыдысты, Бобойæн иунæгæй йæ бон куыд
баци, ацы æртæ дынджыр лæджы цæджындзтæм бабæттын. Стæй
худын байдыдтой:
— Уый дын гъе, уый! Диссаджы сырдтæ бафтыди дæ къухы!
Лæг цы у, уый сын куы фенын кодтай. Кæс-ма адонмæ, лæг
худинаггæнджытæ! Бирæгътæ! Бобо, раст бакодтай, тынг раст.
Ныр сæ закъоны къухмæ раттын хъæуы. Тæрхон сын рахæссын
хъæуы, уадз æмæ зоной, искæй фосдонмæ бирæгътау куыд хъуыз-
гæ у, уый. Мах та æвдисæнтæ уыдзыстæм, — загътой сыхаг лæгтæ.
Къæрныхты куы акодтой, уæд Бобо йæ куыдзы агурын бай-
дыдта. Кæсы, æмæ цæхæрадоны каурæбын хуыссы Мухтар. Йæ
разы та хом дзидзайы кæрстытæ. Куыдз мард уыди. Дзидзайыл,
æвæццæгæн, марг конд уыд. Бобо хъæрæй сдзырдта:
— Дæ тæригъæд фæхæссæнт уыцы æнаккæгтæ!
»

Æдзæрæг хæдзарæ
Уацау
Хæдзарæн дæр уод ес. Хæдзарæ дæр алцидæр лæдæруй, цийнæ
дæр фæккæнуй, уæдта æнкъард дæр. Уомæн дæр адæймаги
хузæн ес райгурцæ, царди уалдзæг, сæрдæ, фæззæг æма æ зумæг —
æ кæрон...
Лæууй бæрзонд цæугæдони билæбæл агоридорæй амад хæ-
дзарæ. Лæууй хъæбæр æнкъардæй... Æма куд нæ уа æнкъард?
Хасти хузæнæй лæууй: æ къæрæзгити æвгитæ — саст, дуæрттæ —
игон, колдуар дæр никъкъолæ ’й... Тургъи кæрдæг — астæуи
уæнгæ, бæрæг æй, рагæй си адæймаги къах ке нæбал адтæй. Æ
дуар ин рагæй дæр ке некебал байгон кодта. Медæгæй ба — уазал,
симæр æсмаг кæнуй, æнæфснайд, æрмæст ма си миститæ рауай-
бауай кæнунцæ. Мадта, дзæхæра дæр — уотæ, рагæй, хъæбæр
рагæй дæр хумæгонд нæбал адтæй, дзæгьæл фонс си рацо-бацо
кæнунцæ. Диргъдони лæуунцæ мæтъæлæй фæткъу, кæрдту, чи-
лауи, æнгозæ бæлæстæ. Бæргæ ма, мæгур, æрзайунцæ, фал рæзæ
неке гъæуй, зæнхæмæ хаунцæ, æма сæ еци дзæгъæл фонс хуæруй.
Уæ, мæгур дæ бон, мæгур дæ бон, æдзæрæг хæдзарæ. Цæмæ
æрхаудтæ цæмæ? Кедæр æлгъист дæбæл ку ’рцудæй. Ко, ко,
дæхебæл ко! Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ, цард, дан, тæбæгъи
дони хузæн æй: еу æрдæмæ фæкъкъолæ уй, уæдта — иннер-
дæмæ. Кæддæр ду дæр гъæуи хæдзæрттæн сæ хуæздæр адтæ,
иннæ зæронд хæдзæрттæ дæмæ хицæ кодтонцæ. Ду ба сæмæ
æнæрвæнсонæй кастæ, хъæбæр сæрустур адтæ дæхецæй. Æма
куд нæ адтайсæ: сурх агорийæй — дæ фæрстæ, æнæуой ба, куд
фæззæгъунцæ — цъæхсæртæ... Дæ къæрæзгитæ — хурст уорс
хуарæнæй, рæсугъд къæразæмбæрзæнтæ сæбæл. Тургъи — цъæх
кæрдæг, рæсугъд дидингутæ, гъудгонд. Игъустæй ди ходун, фæн-
дури цагъд, зарун... Хъисмæт, хъисмæт!.. Уагæр дин ци загъ-
дæуа, ледзæн ди нæййес. Хуцауæй ци загъдаеуа, е уодзæнæй...
Сувæллон ку райгуруй, уæд, дан, æ тæрнихоæл финст фæууй
йæ амонд. Æвæдзи, хæдзарæ дæр ку искæнунцæ, уæд оæрæг
фæууй, кæмидæр финст фæууй, ци ймæ ’нгъæлмæ кæсуй, е.
Дæуæн дæр, æдзæрæг хæдзарæ, æвæдзи, ескæми финст адтæй
дæ нивæ.
Е раги адтæй — инсæйæймаг æноси райдайæни. Устур Диго-
51

рæй, куд иннæ æмгъæуггæгтæ, уотæ ралигъдæнцæ ардæмæ —
Тæрсæгунмæ — Æндонти Беза æ бийнойнаг Дани хæццæ, адтæй
син æртæ биццеуи ’ма æртæ кизги, етæ ма минкъийтæ адтæнцæ.
Искодтонцæ гъæдин толдзæ хæдзарæ, исбидтонцæ сæхе астъо-
нæ. Куд фæззæгъунцæ, муди къоси хузæн адтæй сæ хæдзарæ,
нецæмæй гъæуагæ адтæнцæ, уоци рæстæги царди уавæртæ куд
амудтонцæ, уомæ гæсгæ. Зæнхи гæппæл сæмæ адтæй æма си
аразтонцæ нартихуар, картоф, хъæдорæ... Фонс дæр дардтонцæ:
фустæ сæмæ адтæй еу-фондзинсæймæ хæстæг, мадта — гъоцитæ,
галтæ, хæдзарон мæргътæ дæр сæмæ адтæй: кæркитæ, гогузтæ,
бабузтæ, хъæзтæ. Беза æма Дани сувæллæнттæ ирæзтæнцæ, мадта
ци кодтайонцæ! Хæдзари кустити æнхус кодтонцæ сæ ниййергу-
тæн. Биццеутæ фонсмæ зилдæнцæ, фиййау, гъонгæс цудæнцæ,
дзæхæрай куститæ дæр кодтонцæ, кизгуттæ ба хæдзари: æфснай-
дтонцæ, хуæруйнаг кодтонцæ, се ’нсувæртæн дзæхæрай кустити
дæр æнхус кодтонцæ, хъæппæл худтонцæ...
Бонтæ цудæнцæ æма сæ хæццæ фарнæ хастонцæ. Куд хес-
тæр, уотæ сæ амонд ирдтонцæ Æндонти Беза æма Дани цæуæт.
Æма, мæнæ куд фæззæгъунцæ, цъеутæ астъонæй куд фæттæ-
хунцæ, уотæ етæ дæр рандæнцæ сæ фиди хæдзарæй, алке си æхе
астъонæ бийунмæ. Рагон дигорон æгъдаумæ гæсгæ, мадæ æма
фиди хæццæ байзадæй цæргæ æнсувæрти кæстæр — Алхаст. Уомæн
дæр цардæмбали гъуддаг бакодтонцæ, æ бийнойнаг адтæй Æфсерти
Харитъони кизгæ — Заретæ. Е адтæй инсæйæймаг æноси цуппо-
рæймаг æнзти, Устур Фидибæсти тугъди фæсте. Алхаст, куд йæ
иннæ æнсувæртæ, уотæ адтæй тугъди, райдайæнæй кæронмæ,
сауæнгæ Берлинмæ нихъхъæрттæй. Хуцауи фæрци, æ хæдзарæмæ
сæрæгасæй иссудæй. Йæ дууæ ’нсувæри: Даукуй æма Тæкъа ба
фæммардæнцæ. Фал сæ дууемæн дæр байзадæй сувæллæнттæ.
Беза æма ’ма Данæ æгас адтæнцæ, етæ хъæбæр фæрристæнцæ
сæ фурттæбæл, уæдта хуæртæ дæр. Æма, Алхаст дзæбæхæй ку
исæздахтæй, уæд ин тагъд рæстæги æрхудтонцæ киндзæ. Десса-
ги зæрдæмæдзæугæ силгоймаг адтæй Заретæ, æ хецау æма ’й
æфсийнæ берæ бауарзтонцæ, сæхе кизгуттæй дæр фулдæр, мад-
та сæ киидзæ æхуæдæг дæр уотæ. Ахургоид адтæй Заретæ, урус-
саг æвзаг æма литератури ахургæнæгæй райдæдта косун Тæрсæ-
гуни астанзон скъолай. Фал хæдзари куститæ дæр еугурæй дæр
æ усхъитæбæл æринцадæнцæ, райдайæ хуæруйнаг кæнунæй,
æфснайунæй... Мадта, дзæхæрай куститæ дæр кодта. Зæрæндтæ
сæйгитæ кодтонцæ, уонæмæ дæр кæсун гъудæй. Заретæ, кæд ин
зин адтæй, уæддæр некæд рагъаст кодта æ цардæй...
Берæ уарзтонцæ кæрæдзей Алхаст æма Заретæ, хуарз лæ-
дæрдтæнцæ кæрæдзей. Арæх-еу лæг æ бийнойнагæн зæгъидæ:
— Заретæ, бæргæ дæ лæдæрун, зин дин ке ’й, уой дæр зонун,
фал бабухсæ... Мæнæн дæр мæ бон куд уа, уотæ дин æнхус
кæдзæнæн.
52

— Æппундæр ма тухсæ, неци уоййасæ зин мин æй, кæд ескæ-
мæн нæ косун, — дзуапп раттидæ Заретæ.
Дууемæй ку райзайонцæ, уæд æй арæхстгай рахъури кæнидæ
Алхаст æ уоси æма ин сосæггай æ гъоси дзоридæ:
— Аци зæнхæбæл дæуæй рæсугъддæр нæййес, мæйæ, хор,
стъалутæ дæр нæ ’нцæ...
Æндонти Алхаст æма Заретæн еу инней фæсте райгурдæй
фондз сувæллони: цуппар кизги æма еу биццеу — Фатъимæт,
Аллæ, Зæлинæ, Ирæ æма Заур. Рæстæг цудæй, цард дæр еу
рауæн нæ лæудтæй — хуæздæр кодта. Алхаст хирхфадæни кус-
та, Заретæ — скъолай, хъæбæр хуарз ахургæнæгбæл нимад ад-
тæй. Устур аргъ ин кодтонцæ е ’мкосгутæ, уæдта скъоладзаутæ
дæр. Мадта сæ сувæллæнттæ дæр ирæзтæнцæ. Мадæн фецондæр
æй, кизгуттæ æнхусгъон адтæнцæ, æфснайгæ дæр кодтонцæ, хуæ-
руйнаг дæр ракæнионцæ... Фал, мæгур, Беза æма Данæ еу инней
фæсте рандæнцæ се ’цæг дуйнемæ. Æнзтæ дæр сæбæл цудæй:
зæронд лæгбæл — науæдз фараст анзи, еу анз ма ’й гъудæй сæдæ
анземæ, æ бийнойнагбæл ба — дæс æма цуппаринсæй анзи. Сæ
фæсте ниууагътонцæ дзæбæх бийнонтæ, фæрнуг хæдзарæ. Ал-
хаст æма Заретæ нæ бауагътонцæ фæккеун сæ къона, идарддæр
хастонцæ, хестæртæ син ци фарнæ ниууагътонцæ, уой, гъæуай
æй кодтонцæ.
Цудæнцæ бонтæ... Еу бон кæми адтæй, уоми лæг æма уоси
астæу уæхæн дзубанди рауадæй. Заретæ загъта:
— Уæртæ лæг, нæ сувæллæнттæ ирæзунцæ, нæ уавæртæ ба
уæрæхдæр гъæуагæ ’нцæ. Нæ гъæуи кадæртæ агори хæдзæрттæ
искодтонцæ, æма мах дæр ку райдайанæ. Куд дæмæ кæсуй мæ
унаффæ?
Алхаст еу цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта, сагъæс код-
та, уæдта загъта:
— Раст дæ. Мæхуæдæг дæр арæх гъуди кæнун уобæ.т, фал е
хъæбæр устур гъуддаг æй. Нæ хъаурæ исуодзæй, нæ хъаурæ?
Нур ма нæ сувæллæнттæ минкъий, уони сæ къæхтæбæл ислæуун
кæнун гъæуй...
— Еститæ кæидзииаи, Хуцау иæ æиæиез уадзæд, æндæр. Нæ
къæхтæбæл ку лæууæн, уæд алцидæр хуарз уодзæнæй.
— Æдта мин ци зундгин дæ! Æвæдзи, Дуйнесфæлдесæг мин
æнхус кодта æма мин дæ хузæн зундгин бийнойнаг равардта,
æндæр куд адтайнæ? — загъта Алхаст.
Тагъд рæстæги Æндонти бийнонтæ райдæдтонцæ хæдзарæ
кæнун. Сæ зæронд хæдзарæй минкъий дæлдæр тургъи хæдзарæн
бундор ниввардтонцæ, хуарз, æма си бунат адтæй. Хæдзарæ кæ-
нун устур гъуддаг æй. Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ, Хуцау мæ
нæуæг хæдзаргæнæги бунати ма ниввæрæд, зæгъгæ. Æнцон бæнттæ
не ’взурстонцæ Æндонти бийнонтæ дæр. Ку æхцай фæрæзтæй
нæ хъæрттæнцæ, ку син, ка кустайдæ, е н’ адтæй. Къирæ фæлдзо-
53

сунмæ дæр ма дон цæугæдонæй хастонцæ, хуарз, æма уæддæр
дони билæбæл цардæнцæ. Сæ кизгуттæ, мæгур, кезугай хæссио-
нцæ. Сæ фурт Заурбæл уæд еу-финддæс анзи цудæй, æма е дæр
хъæбæр æнхус кодта: лæхудзæ кодта, агоритæ хаста, хæдзарæ
син ка даста, уомæ сæ лæвардта... Бийнонтæй еуварс неке лæуд-
тæй еци устур гъуддаги, кæстæр кизгæбæл дæс анзи цудæй, æма
ма е дæр æнхус кодта: ку агоритæ хаста, ку минкъий къибилай
дон исхæссидæ цæугæдонæй. Зеу ракæнионцæ Æндонти бий-
нонтæ, хæдзарæбæл сæр ку ивардтонцæ, пъол ин ку кодтонцæ,
æ фæрстæ ин ку исарстонцæ... Уоци рæстæги адæн кæрæдзей
фулдæр уарзтонцæ, кæрæдземæн цæстуарзонæй æнхус кодтонцæ,
ку гъæуидæ, уæд кæрæдземæ сæ усхъæ бадарионцæ. Æма Устур
Хуцау æма адæни фæрци еу-дууæ анземæ исцæттæ ’й Æндонти
хæдзарæ. Мадæ, фидæ, сæ сувæллæнттæн сæ цийнæн кæрон нæбал
адтæй. Сæхецæн æй æнгъæл н’адтæнцæ. Рæсугъд хæдзарæ син
рауадæй, адтæй си æртæ устур уæрæх уати, цæлгæнæн æма ма
еу устур уат — хуæрæндонæ. Уæдта ма искодтонцæ даргъ сара
дæр, æма син уоми адтæй сæрдигонцæрæн устур авар. Арæх Ал-
хаст æ бийнойнагæн дзоридæ:
— Уæ, Æфсерон, нур ба нæ цæрунæй фæстæмæ нецибал гъæ-
уй, мæнæ ма нæ сувæллæнтти царди рæнгъæмæ ку ракæнианæ,
сæ къæхтæбæл ку ислæууионцæ, уæдта бабæй Хуцау хуарз æй,
ести бабæй уодзæнæй, хуæздæрмæ æнгъæлмæ кæсдзинан. Уотæ
нæ ’й? — рафæрсидæ ма.
— Уотæ ’й, уотæ, — арф ниууолæфгæй дзуапп раттидæ Заретæ.
Устур кувд искодтонцæ сæ хæдзарæн Æндонти бийнонтæ,
æрхудтонцæ сæ хæстæгутæ, хеуæнттæ, гъæуккæгти. Берæ хуарз
кувдтитæ син фæккодтонцæ. Хестæр кувта:
— Уæ, Устур Хуцау, амондгун хæдзарæ син æй фæккæнæ!
Федар бундор ин куд уа! Кувдтитæ ’ма си киндзæхсæвæртæ куд
кæнонцæ, сæ тургъæй æрмæстдæр фæндурдзагъд, зарун, ходун
куд игъуса! Хестæртæ сæдæгай æнзтæ куд фæццæронцæ, сæ фурти
фурти фурттæн дæр ма ами кувдтитæ куд фæккæнонцæ, Хуцау
уой зæгъæд!
— Амменæ! — загътонцæ фиигитæбæл бадгутæ.
Цудæнцæ бæнттæ, дзæбæх цардæнцæ Æндонти Алхаст æма
Зарети бийнонтæ, сæ цардæй арази адтæнцæ. Сæ сувæллæнттæ
дæр ирæзтæнцæ. Мадæ ’ма фиди фæндиаг адтæнцæ сæ цæуæт:
хуарз ахур кодтонцæ скъолай, хестæрти нимадтонцæ, адтæй сæмæ
æгъдау, адтæнцæ кустуарзон. Æма, цæмæннæ ба адтайонцæ, сæ
мадæ ’ма сæ фидæ дæр гъæуи медæгæ нимад адтæнцæ...
Алхаст æма Зарети фæндадтæй, цæмæй сæ сувæллæнттæ рай-
стайонцæ ести дæсниадæ. Æма, скъола каст фæууни фæсте, куд
хестæрæй, цудæнцæ идарддæр ахурмæ. Хестæр кйзгæ Фатъимæт
æрмæст хуарз нæ ахур кодта скъолай, фал ма дæсни цагъта фæн-
дурæй дæр, уæдта ма кафгæ дæр æма заргæ дæр кодта. Скъола
54

каст фæууни фæсте медицинон училищей исахур кодта. Аллæ
’ма Зæлинæ ба сæ мади дæсниадæ райстонцæ, каст фæцæнцæ
университети филологон факультет, Ирæ ба тукангæсбæл иса-
хур кодта. Алхаст æма Зарети еунæг фурт Заур æфсадмæ ран-
дæй, уотæ загъта:
— Мæнæн мæ фидæ тугъди адтæй, æма гъæуама æз дæр ме
’хæс бафедон нæ Райгурæн бæсти размæ, уой фæсте 6а бæрæг
уодзæнæй, ахур дæр искæндзæнæн.
Æфсадæй ку исæздахтæй Заур, уæд бацудæй гъæууонхæдза-
радон институтмæ, механикон факультетмæ. Æнтæстгинæй æй
каст фæцæй, æма ’й косунмæ æрæрвистоцæ йæ райгурæн гъæу
Тæрсæгунмæ, уæди хæдзарадæ «Урух»-мæ инженер-механикæй.
Æндонти Алхаст æма Зарети кизгуттæ еу инней фæсте сæ
амонд иссердтонцæ. Мæнæ, сæ нæуæг хæдзарæн кувд ку адтæй,
уæд син куд кувтонцæ, уотæ сæ тургъæй цудæй фæндурдзагъд,
зарун... Уой размæ дæр, Фатъимæт ма Дзæуæгигьæуи ку ахур
кодта, уæд сæхемæ ку ’рцæуидæ, уæд арæх фæндурæй цæгъ-
дидæ, заридæ, æ хуæртæ ба ин фæрсаг кæнионцæ. Уæхæн рæс-
тæгути Заретæ æ сæрихецауæн зæгъидæ:
— Хуцауи цæстæ нин æй бауарзæд, æндæр æз мæхе хъæбæр
амондгун хонун. Нæ сувæллæнттæ — дзæбæх, нæ фæндиагæ, неци
гъæуагæ ан, цæнхæ ’ма къæбæр ес нæ фингæбæл.
Сæ хестæр кизги номбæл мийнæвæрттæ ку ’рбацудæй Æндонти
бийнонтæмæ, уæдта никки хъæбæрдæр сæ зæрдитæ ниррохс æнцæ
мадæ ’ма фидæн, уæлдайдæр ба ’й агурдтонцæ хуарз кадгин мук-
кагæй — Абисалтæй. Устур гъазт адтæй Æндонти тургъи Фатъи-
мæти киндзи ’рветуни бони. Уомæй еу-фондз мæйи рацудæй, уæдта
йæ амонд иссердта дуккаг — Аллæ, анзи фæсте ба киндзи ’рцу-
дæй Зæлинæ. Заретæ уотæ ракæнидæ:
— Мæнæ мин мæ кизгуттæбæл куд фæххæлæф кодтонцæ, а
кæстæр Ири ба уотæ тагъд нæбал ратдзæнæн.— Æхецæн дæр ин
зæгъидæ: — Мæ хор, ду уæддæр нæ хæццæ еу минкъий рацæрæ,
уæлдайдæр, киндзæ дæр нæмæ нæма ес, æма мин ка ’нхус кæна
хæдзари кустити. Уæдта, раст зæгъгæй, уæ уиндæй æфсæдгæ
дæр иæма бакодтои, нæма.
Ирæ æ мади рахъури кæнидæ æма зæгъидæ ходгæй:
— Мамæ, æппундæр ма тухсæ! А дæ кæстæр кизгæн æ зæрди
киндзи цæун нæма ес, мæ хестæртæ цъæхæйрæгъæд рауадæнцæ.
Мæн ба ма мæ мадæ ’ма фиди хæццæ рацæрун фæндуй. Уæдта,
æцæгæйдæр, мæнæ бал Заурæн киндзæ æрфестæг кæнæн, уой
фæсте ба бæрæг уодзæнæй.
— Нæ, нæ, мæ хор, уотæ нæ зæгъун, æма мин зæронд кизгæй
байзайай. Дæ амонд дуар ку ’рбахуайа, уæд-еу æ размæ рацо.
Уотæ фæззæгъунцæ, хъисмæтæй ледзæн нæййес. Хуцау дин хуарз
амонд раттæд, мæн æма дæ фиди фæндиагæ уо!
Цудæнцæ бонтæ, Ирæ тукангæсæй куста сæхе гъæуи — Тæр-
55

сæгуни. Аййев кизгæ адтæй: бæрзонд, гурведауцæ... Фæссауонмæ
бацудæй ахур кæнунмæ университети экономикон факультетмæ.
Дессаги сæрæн кизгæ адтæй: къеретæ ку ракæнидæ, уæд ма син-
хонтæн дæр бадавидæ. Сæ синхонти уосæ Аминæт арæх уотæ
зæгъидæ:
— Æдта, ци кизгæ ’й, ци кизгæ, а Æндонти Ирæ! Нарти Сата-
найау арæхстгун, зуидгин, рæсугъд... Йæ амонд дæр ма уотæ
рæсугъд ку уайдæ.
Еу хатт синхонти уоститæ, гъæунги, кæрзæ бæласи буни ци
бадæн адтæй, уобæл бадтæнцæ, Заретæ дæр сæ хæццæ. ^Æма
бабæй Аминæт загъта;
— Заретæ, дæ хестæр кизгуттæ дæр дзæбæх æнцæ, фал Ирæ
сæ еугурей дæр рамбулдта. Дессаг мæмæ кæсуй, а дин ци берæ
бадуй уæ хæдзари...
— Аминæт, æз ибæл нæ хуæцун, фал, раст зæгъгæй, æрæги
дæр ин нæма фæцæй, фондз æма йбæл инсæй анземæй фулдæр
нæма цæуй. Æхецæн дæр ин арæх уотæ фæззæгъун, йæ амонд
дуар ку ’рбахуайа, уæд æ размæ рацæудзæй.
Æма, цалдæр мæйи ма рацудæй, уæдта бабæй Æндонтæмæ
æрбацудæй мийнæвæрттæ Сæрмæтти муккагæй. Алхаст фæдз-
дзурдта муккаги хестæртæмæ. Æгъдаумæ гæсгæ куд фæууй, уотæ
баунаффæ кодтонцæ, æма мæйи фæсте — сентябри Ирæ ’рцудæй
киндзи. Алхаст æма Заретæ баба æма нана адтæнцæ: Фатъимæ-
тæн адтæй кизгæ, Аллæ æма Зæлинæн ба — биццеутæ. Алхаст
æма Заретæ тухстæнцæ, сæ еунæг фурт бийнонти гъуддаг ке нæ
кодта, уой туххæй. Лæг арæх зæгъидæ:
— Бæргæ баба дæн, берæ уарзун мæ хуæрифуртти, мæ цард
дæр син ратдзæнæн, фал а хæдзари ку фæззинидæ минкъийтæ,
мæ муккаг ка хæсса, етæ.
Уæдта Заретæ дæр зæгъидæ:
— Æз дæр мадта уотæ зæгъун. Мæ куст дæр ниууадзинæ, нæ
хæдзари сувæллон ку фæззинидæ, уæд. Раст зæгъгæй, фæлла-
нун дæр байдæдтон...
Гъуддæгтæ еугурæй дæр Хуцауи къохи ’нцæ. Заретæ сæй-
гитæ кæпуи райдæдта: уæд æ зæрдæ ристæй, тогилхъивдадæ ис-
бæрзонд уидæ, уæдта ’й йæ ахсæн дæр гъигæ дардта. Арæх
хустæй сæйгæдони дæр. Фал уæддæр æ къæхтæбæл адтæй. Æхуæ-
дæг уотæ зæгъидæ арæх:
— Нæ, нæ, нæ мæбæл фæууæлахез уодзæнæнцæ незтæ, гъæ-
уама сæбæл æз фæууæлахез уон. Нæма мæ евдæлуй мæлунмæ.
Цалинмæ Заур уосæ ’рхона, æма ами минкъийтæ фæууинон,
æппункъаддæр еу- æртæ, уæдмæ некумæ ес мæ зæрди цæун.
Фал нез адæймаги нæ фæрсуй. Гъигагæн, Заретæн æ ахсæн
лæгъуз незæй ристæй, мæнæ дзæбæх кæмæй нæ кæнунцæ, уомæй.
Æхуæдæг дæр æй зудта. Æрхустæй æвгъайуаг силгоймаг. Алхаст
хъæбæр мæтъæл кодта, æхебæл нæбал адтæй æ бийнойнаги мæ-
56

тæй. Сæ кизгуттæ дæр арæх цудæнцæ сæ мади бæрæггæнæг.
Къуæрегæйтти байзаийонцæ сæ цæгати, уомæн æма хуæруйнаг
кæнун дæр гъудæй, сæйги дæр гъуд кæнун... Еубон Заретæ фæдз-
дзорун кодта Заурмæ æма ин загьта:
— Заур, нæ бундар, исбадай дæ сæйгæ мади рази, мæн дæ
хæццæ радзубанди ес, æма мæмæ лæмбунæг байгъосæ.
Фурт исбадтæй æ мади хуссæни рази къелабæл æнкъардæй,
æ цæстисугтæ æ ростæбæл уадæнцæ. Заретæ, гъæрзгæй, рай-
дæдта дзорун:
— Кæугæ ма кæнæ, мæ нифс. Фал æй лæдæрун, мæ кæрон ке
’рхъæрттæй, цæрæнбонтæ мин берæ нæбал ес... — цæйбæрцæ-
дæр нигъгъос æй, æ цæститæ æрæхгæдта, уæдта арф ниууолæф-
тæй æмарайдæдта дзорун: — Мæ биццеу, фæндуй мæ, хъæбæр
мæ фæндуй, цæмæй бийнонти гъуддаг бакæнай, æма ма дæуæн
дæ сувæллони фæууинон. Æндæр, мæтæгæнгæй рандæуодзæнæн
мæрдтæмæ...
За}ф мæтъæлæй фæббадтæй цæйбæрцæдæр рæстæг æ мади
хуссæни рази. Заретæ æ цæститæ æрæхгæдта æма рафунæй æй,
фурт сабургай исистадæй, æ къахфиндзтæбæл рацудæй æ мади
уатæй, цæмæй æй ма райгъал кæна, уой туххæй. Гъуди кодта, ци
кæна, уобæл. Мади дзурд исæихæст кæнун гъæуй. Зудта ’й, æ
мадæ, æцæгæйдæр, хъæбæр сæйгæ ке ’й, нæ ’й æууæндуй, ести
кæндзæй æ ниййерæг, е. Фал лæхъуæн алцидæр хуарз лæдæрд-
тæй. Æ сæри нæма адтæй уæхæн гъудитæ, æма æрхона уосæ,
цæттæ нæма адтæй, уæлдайдæр, цийнæ кæнун имæ нæ цудæй. Æ
зæрдæмæ цудæй Хуарти кизгæ Дзерассæ, е куста сæ гъæуи ме-
дицинон амбулаторий фельдшерæй, Заурæй адтæй æртæ анзи
кæстæр. Арæх цудæй Æндонтæмæ сæйгæмæ, æ рази берæ фæб-
бадидæ, содзинтæ ин искæлидæ. Хъæбæр зæрдæмæдзæугæ кизгæ
адтæй, бæрæг адтæй, зæрдхæлар ке ’й. Зарети зæрдæмæ дæр
цудæй, мæнæ ма Дзерассæ скъолай ку ахур кодта, уæд ибæл æ
цæстæ æривардта. Ахур дæр хуарз кодта, уæдта æ бийнонтæ
дæр хуарз адтæнцæ. Фал æ еунæг фуртæн унаффæ нæ кодта,
фæндæ ’й адтæй, цæмæй æхуæдæг равзара æхецæн цардæмбал.
Заур дæр зудта, Дзерассæ æ мади зæрдæмæ дæр ке цæуй. Иипæ
бон æ цуппар хуæри дæр æрцудæнцæ сæ цæгатмæ. Еу рæстæг сæ
Заур бахудта æ уатмæ, исбадун сæ кодта.
— Заур, нæ хъазар æнсувæр, ма нæ тæрсун кæнæ! Цидæр
тухстхуз дæ, ци кæнис? — бафарста ’й хестæр хуæрæ Фатъимæт.
— Уо, уо, цидæр фæлорс дæ, Заур, — загъта Ирæ дæр.
Кизгуттæ еугурæй дæр хъæбæр мæтъæл адтæнцæ сæ мадæмæ
гæсгæ, сæ кæун туххæйти уорæдтонцæ. Нур ба ма Заур дæр...
— Ма тухсетæ, мæ хъазар хуæртæ, мæнæн неци ’й, æрмæст-
дæр мамæбæл тухсун, æндæр. Фæндуй мæ, æхцæуæндзийнадæ
ин ку ракæнинæ, е.
— Хуарз æй зонис, Заур, нæ мадæ ’ма нæ фиди ци фæндуй,
57

æхцæуæндзийнадæ син ци ’рхæсдзæнæй, уой. Фал ду дæхе нигъ-
гъæла кодтай, афонæ дин æй, афонæ...
— Фæллæууайтæ, еу минкъий, уæ уайдзæфтæ ниуз’агътæ. Æз
дæр уæмæ уой туххæй фæдздзурдтон, уæ хæццæ мæ раунаффæ
кæнун фæндуй,— еу рæстæг нигъгъос æй, уæдта бабæй райдæдта
дзорун, — Дзерасси туххæй æй мæ дзубанди...
— Уæ, Хуцау, дæхецæй боз, кæдæй-уæдæй не ’нсувæри сæри
зунд бацудæй! — исдзурдта Аллæ.
— Бауадзай, дæ хуарзæнхæй, дзорун Заури, — мæстгунæй
исдзурдта Зæлинæ.
— Нæ фидæн зæгъун гъæуй, æма мийнæвæрттæ барветæн Хуар-
ти бийнонтæмæ, нæ мади дæр уотæ фæндуй...
— Æз рагæй зонун, Дзерассæ мами зæрдæмæ ке цæуй, уой.
Хъæбæр æхцæуæн ин уодзæй еци хабар,— загъта Аллæ.
— Ци бадæн, цæуæн, æма нæ фидæн зæгъæн, — загъта Фа-
тъимæт æма æ бунатæй исистадæй, е ’нсувæри æ хъури ракодта
æма искудтæй. Иннæ æртæ хуæри дæр сæ бунæттæй исиста-
дæнцæ...
Уомæй æртæ къуæрей рацудæй, уæдта Æндонтæ æрхудтонцæ
Хуарти Дзерасси. Устур киндзæхсæвæр не скодтонцæ, Заретæ
тухст сæйгæ ке адтæй, уомæ гæсгæ. Мадæ ’ма фиди бæргæ фæн-
дадтæй сæ еунæг фуртæн устур киндзæхсæвæр искæнун, æгас
гъæубæсти æрхонун, къæрцгъазт си куд адтайдæ... Фал, уотæ
рауадæй.
Хуарз киндзæ адтæй Дзерассæ. Æнцон ин, мæгур, н’ адтæй,
æ усхъитæбæл устур уаргъ æвæрд æрцудæй: силгоймаги куститæ
еугурæй дæр уомæ кастæнцæ, хуæруйнаг кодта, хæдзари дууæ
нæлгоймаги, уæдта ма косгæ дæр кодта. Заретæ, цума фæдздзæ-
бæхдæр æй, уотæ кастæй адæймагмæ, цийнæ кодта æ киндзæ-
бæл. Ку базудта, æ киндзæ æнгъæлдзау æй, уой, уæдта ма еу
бон æ хуссæнæй дæр исистадæй. Æ кизгæ Фатъимæт æ цæгати
адтæй, æма ймæ мадæ фæдздзурдта:
— Мæ хор, Фатъимæт, мæ рæсугъддæр пъолци мин рахæссай
æма мин фæййанхос кæнæ мæ уæле ’й искæнунмæ. Нæ тургъæ-
мæ ма еу хатт ку ракæсинæ.
Адтæй маййи мæйæ, хор кастæй, фæткъу бæлæстæ дидинæг
калдтонцæ, тургъи цъæх кæрдæг гаузи хузæн адтæй, розитæ дæр:
уорситæ, сурхитæ дидинæг калдтонцæ. Бæласи къалеутæбæл
мæргътæ сæ рæсугъддæр зартæ кодтонцæ. Дзерассæ æма Фатъи-
мæт рахудтонцæ Зарети тургъæмæ. Е туххæйти лæудтæй æ къæх-
тæбæл.
— Мæнæ ци дзæбæх æй, кæдæй-уæдæй ма кæдзос уæлдæф
исуолæфтæн,— загъта сабурæй, гъæрзгæй, Заретæ. — Ци рæсугъд
æй! Анзи афæнттæй уалдзæгæй фулдæр некæци уарзун, уæлдай-
дæр ба — маййи мæйæ. Хуцау, уалдзæги ку нæ рамæлинæ.
Тургьи ци фæткъу бæласæ адтæй, уой буни ’й къелабæл исба-
58

дун кодтонцæ. Алхаст гъæунгæй æрбацудæй, æ бийнойнаги бæ-
ласи буни бадгæ ку фæууидта, уæд æ цæсгон фæррохс æй, ба-
худтæй æма загьта:
— Æфсерон, æнгъæлдæн, дзæбæхдæр кæнис, — æма æ бий-
нойнаги фарсмæ исбадтæй.
Киндзæ ’ ма кизгæ хæдзарæмæ бацудæнцæ.
— Уо, уо, ацибон мæхе хуæздæр æнкъарун... Дессаги хуарз
хабар фегъустон æма ми мæ нез дæр феронх æй. Тагъд рæстæги
нæ еунæгæн сувæллон уодзæнæй. Рагæй цæмæ бæлдтæн, е ’рцу-
дæй. Уæ Хуцау, табу дæхецæн!
— Æфсерон, хуæрзæнгорæггаг дин — мæнæй!
Цæйбæрцæдæр рæстæг ма рабадтæнцæ дууæ зæронди фæр-
сæй-фарсмæ, уæдта Зарети медæмæ бахудтонцæ æма ’й æ хуссæ-
ни æрхуссун кодтонцæ.
Цудæнцæ бонтæ. Заретæ бонæй-бонмæ æхе лæгъузæй-лæ-
гьуздæр æнкъардта, хъæбæр тухстæй. Кæд Дзерассæ хæсбойнон
адтæй, уæддæр имæ хъæбæр хуарз кастæй. Æ кизгуттæ дæр,
мадта, уотæ.
Геуæргобай мæйи бабæй хор ракастæй Æндонти бийнонтæ-
бæл. Алхаст æма Зарети еунæг фуртæн биццеу райгурдæй. Ра-
гæй цæмæ æнгъæлмæ кастæнцæ зæрæндтæ, еци хуарздзийнадæ
сæбæл æрцудæй. Кувд искодтонцæ, Зарети уотæ фæндадтæй.
Фæккувтонцæ Æндонти Заури минкъий биццеуæн, ном дæр ибæл
исæвардтонцæ — Марат.
Еу бон кæми адтæй, уоми Заретæ фæдздзорун кодта æ су-
вæллæнттæмæ сæ еугуремæ дæр. Æ кизгуттæ нур æхсæвæй-бо-
нæй а фæстаг рæстæги æ рази фæуунцæ. Уæдта ма æ киндзæ —
Дзерассæмæ æма Алхастмæ. Еугурæй дæр ку ’рбацудæнцæ, уæд
Зарети цæсгон ниррохс æй, æхе раргъувун кодта æма сабургай,
гъæрзгæй, загъта:
— Ностæ, — Дзерассæмæ райамудта, — минкъий биццеуи дæр
рахæссæ, уæддæр ма ’й фæстаг хатт фæууинон...
Кизгуттæ сæ кæун туххæйти уорæдтоцæ, уотемæй сæ ма-
дæмæ кастæнцæ. Алхаст æма Заур дæр уоци мæтъæлæй лæуд-
тæпцæ. Дзерассæ æрбахаста минкъий Марати, уобæл дууæ мæйи
цудæй... Сæйгæ сувæллони ку фæууидта, уæд арф исуолæфтæй,
æ ростæбæл цæстисугтæ æруадæнцæ, æ цæститæ æрæхгæдта
æма... Æма йбæл æ рохс баталингæ ’й... Уати кадæр адтæй етæ
æмгъæлæсæй никкудтæнцæ, минкъий биццеу дæр, цума ести лæ-
дæрттæй, уотæ искудтæй...
Æндонти бийнонтæ сау дардтонцæ сæ мадæбæл, сæ дзæбæх,
фæлмæн мадæбæл, æнкъард кодтонцæ, кудтæнцæ, фал ма ци
гæнæн адтæй. Ци ’рцудæй, е ’рцудæй... Цард еу рауæн нæ лæу-
уй, размæ кæсун гъудæй... Фал Алхаст дæр æ бийнойнаги фæсте
æрхустæй, æппундæр нæбал истадæй хуссæнæй. Еу хатт ин æ
хестæр кизгæ Фатъимæт загъта:
59

— Баба (Алхасти уотæ хонун райдæдтонцæ æ сувæллæнттæ,
хуæрифурттæ ин ку фæззиндтæй, уæдæй фæстæмæ, етæ ’ймæ
уотæ дзурдтонцæ, æма), дæхебæл еу минкъий фæххуæцæ, бун-
тондæр дæхе æруагътай, е куд æй, махбæл дæр рагъуди кæнæ,
махæн хъæбæр зин æй.
— Мæ кизгæ, алцидæр бæргæ лæдæрун, фал ми æппундæр
хъаурæ нæййес, хуссæн мæ æхемæ æлвасуй. Мæ къæхтæбæл
æппундæр нæ лæуун. Æвæдзи мæ Æфсерон æхемæ хонуй, æ бон
æнæ мæнæй нæй.
— Баба, ниууадзай уоци дзубандитæ, радзæбæх уодзæнæ ба-
бæй... — загъта Фатъимæт, æ кæун туххæйти уорамгæй, уæдта
ма æ дзубандимæ бафтудта: — Æз дин еу æхцæуæн хабар зæгъ-
дзæнæн, нæ киндзæ Дзерассæ бабæй æнгъæлдзау æй, тагъд рæс-
тæги бабæй дин еума фурти фурт уодзæнæй. Æма дæ гъе уомæ
гæсгæ никки хъæбæрдæр дæхебæл фæххуæцун гъæуй. Минкъий
сувæллæнтти баба гъæуй!
Зæронд лæг бахудтæй, зæгъгæ ба нецибал кодта... Алхаст ма
фæууидта, æ еунæг фурт Заури дуккаг биццеуи, ном дæр ибæл
æхуæдæг исæвардта — Батæр. Гъигагæн, Зарети фæсте ма æдеу-
гурæй анз рацардæй, уæдта е дæр рандæй æ уарзон бийиойнагмæ.
Æндонти хæдзарæ куддæр ниууазал æй, уотæ кастæй адæй-
магмæ, цума аллирдæгæй дуæрттæ игон æнцæ, æма уазал дунгæ
кæнуй. Е ба — хæдзари хестæртæ нæбал адтæй...
Дзæбæх цардæнцæ Заур æма Дзерассæ. Хестæрти фарнæ
идарддæр хастонцæ. Кеун нæ уагътонцæ сæ хæдзарæ. Дууемæй
кустонцæ: Дзерассæ — медицинон амбулаторий, Заур ба раздæ-
рау хæдзарадæ «Урух»-и — инженерæй. Сæ дзæхæра дæр алли-
хатт дæр хуарз кустгонд уидæ, аразтонцæ си картоф дæр, нарти-
хуар дæр, хъæдорæ, нæстæ...
Сæ сувæллæнттæ дæр ирæзтæнцæ. Цуппар анзей фæсте бабæй
Æндонти хæдзари фæззиндтæй еума биццеу. Ацæмæз ном ибæл
исæвардтонцæ. Арæх цудæнцæ сæ цæгатмæ Заури цуппар хуæри
дæр сæ сувæллæнтти хæццæ. Еу дзæбæх гъар сæрдигон бони бад-
тæнцæ æмбурдемæй тургъи, фæткъу бæласи буни, дзубанди код-
тоицæ, сувæллæиттæ ба гъазтоицæ зæлдæбæл къозойæй.
— Нур’ мамæ ’ма папæ ку фæууинионцæ, цал хуæрифурти син
ес, уæдта — фурти фурти, дууадæс æнцæ. Етæ уомæ хъæбæр
бæлдтæнцæ. Фал, фал... — арф ниууолæфтæй, уотемæй загъта
Фатъимæт.
Сæ размæ æрбауадæй Заури хестæр биццеу — Марат. Ирæ ’й
æ хъури ракодта æма загъта:
— Лæгибундзæфхад æй Марат, йæ бабай хузæн ци хъæбæр
æй. Уой æрцудмæ дзæбæхæй цæра!
-^- Æцæгæйдæр, ци нæ фиди хузæн æй! — загъта Зæлинæ дæр.
Кизгуттæ нинкъард æнцæ, сæ мадæ ’ма сæ фидæ сæ зæрдæ-
бæл æрлæудтæнцæ. Бадтæнцæ Заур æма æ хуæртæ, имистонцæ
60

сæ сувæллони бонтæ. Уалинмæ Дзерассæ фингæ рахаста æма
йбæл æртæ къерей, карк æма ма берæ аллихузон хуæруйнæгтæ
æривардта. Æхуæдæг дæр финги фарсмæ сбадтæй, уæдта сувæл-
лæнттæмæ дæр фæдздзурдтонцæ.
— Мæнæ нин ци киндзæ ес! Ауæхæн некæмæн ес, некæмæн!
Раст, Нарти Сатана! Мæхемæ хицæ кæнун, — загъта Аллæ.
Иннæ хуæртæ дæр загътонцæ, раст дзоруй, зæгъгæ.
— Æгæр мæ ма ’ппæлетæ, кенæ ба мæхемæ ниууодзæнæн, —
загъта Дзерассæ ходгæй.
Заури хуæртæ сæ киндзи берæ уарзтонцæ, аргъ ин кодтонцæ,
сæ фæндзæймаг хуæрæбæл æй нимадтонцæ. Дзерассæ æхуæдæг
дæр арæх уотæ дзоридæ:
— Хуæрæ мин н ’адтæй, нур ба мин — цуппар хуæри, хъæбæр
гъæздуг дæн, уæдта — амондгун.
Цудæнцæ æнзтæ. Заури хестæр биццеу Маратбæл авд анзи
исæнхæст æй, сентябри мæйи гъæуама скъоламæ бацæуа. Иннæ
анз ба — Батæр дæр, е æрмæстдæр еу анз кæстæр æй е ’нсувæ-
рæй. Еубон Заур æма Дзерассæ хуæрæндони бадтæнцæ æма дзу-
банди кодтонцæ.
— Æнзтæ куд тагъд уайунцæ, Марат цума æзинæ райгурдæй,
гъæуама аци анз скъоламæ бацæуа. Бæрæг ибæл æй, хуарз ке
ахур кæндзæнæй, е, кæсун зонуй, уæдта — финсун дæр, — загъта
Дзерассæ.
— Раст зæгъис Хуарон, рæстæг догъон бæхау ледзуй. Бауора-
мæн ин нæййес. Бон цæуй æма æ хæццæ фарнæ хæссуй. Фал æз
арæх фæгъгъуди кæнун, нæ гъæуи астанзон скъола ес, идарддæр
бабæй — æндæр гъæумæ. Мах ци гъезæмæрттæ кодтан, нæ су-
вæллæнттæ дæр бабæй гъæуама уотæ гъезæмарæ кæнонцæ?
Нæ,нæ, ести гъуди кæнун гъæуй...
— Нур ма скъоламæ дæр ку нæма бацудæй нæ хестæр, ду ба
гъуди кæнис, идарддæр ци уодзæй, уобæл. Еуæй, раст дæ, рага-
цау нæ ести баунаффæ кæнун гъæуй. Мæ мади хуæрæ Мæдинæт
мин’ай размæ загъта, зæгъгæ, Дзæуæгигъæуи сæ фарсмæ дзæбæх
хæдзарæ уæййаг ес. Хъæбæр, дан, мæ фæндуй, сумах æй ку бал-
хæииайтæ. Нæ зоиуи, нæ зоиуп... ’
— Æма, ци мæнгæттæ зæгъис, рагъуди кæнун гъæуй Мæдинæ-
ти унаффæбæл. Куд зонæн, уотемæй æнзтæ тагъд уайунцæ. Лæ-
дæргæ дæр æй нæ бакæндзинан, Марат аст къласи каст куд фæу-
уодзæй. Уадзæ, æма нин Дзæуæгигъæуи уæд хæдзарæ.
Еу мæйи фæсте Заур æма Дзерассæ рандæнцæ Дзæуæгигъæу-
мæ, хæдзарæуинæг. Сæ зæрдæмæ фæццудæй хæдзарæ, дзæбæх
устур — фондз уати си, къолварс, уæдта æ рауæн дæр — дзæ-
бæх. Гъæунги хæдзари рази — бæрзæ æма сосгъæдæ бæлæстæ,
цъæх кæрдæг. Уæдта, æцæгæйдæр, Мæдинæти тæккæ фарсмæ,
иннæ синхæнттæ дæр, дан, хъæбæр хуарз æнцæ. Еу цæйбæрцæ-
дæр рагъудий фæсте, балхæдтонцæ Æндонтæ уоци хæдзарæ, фал
61

Тæрсæгунæй сæ зæрди нæма адтæй ледзун. Куд фæззæгъунцæ,
мах еу хузæн гъуди кæнæн, Хуцау ба — æндæр хузи... Хæдза-
радæ «Урух» æхгæд æрцудæй, Заурæн куст нæбал адтæй. Æ
биццеу Марат цуппæрæймаг къласмæ цудæй, Батæр ба — æртик-
кагмæ. Еу бон ку адтæй, уæд Заур æ бийнойнагæн загъта:
— Хуарон, куст мин нæбал ес, куд зонис, уотæ. Гъуди кæнун
Дзæуæгигъæумæ рандæунмæ, уоми куститæ — берæ. Уæлдай-
дæр, хæдзарæ дæр нин си ес. Мæ гъуди дæмæ куд кæсуй?
Дзерассæ еу цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта, æнцад
лæудтæй, гъуди кодта, уæдта загьта:
— Æвæдзи, уотæ гъæуй, ду бал цо æма, дзæбæх косун ку
райдайай, уæд мах дæр рандæуодзинан. Нур ба бал æз ами су-
вæллæнтти хæццæ байзайдзæнæн, мæ куст дæр мин уадзæн нæй-
йес, уомæн æма æнцон райерæн нæй гьæуккаг дохтур. Нур гъæу-
мæ неке бал фæндуй, еугурей дæр горæти косун фæндуй. Æз нæ
ниууадздзæнæн мæ гъæу Тæрсæгун æнæ дохтурæй. Уæдта бал
биццеутæ дæр ами ахур кæнæнтæ. Бæрæг уодзæй, цард æхе æвдес-
сæнæй.
Заур рандæй Дзæуæгнгъæумæ, хуарз куст иссердта æма дзæ-
бæх куста. Алли сабат æма хуцаубони ба цудæй Тæрсæгунмæ —
æ бийнонтæмæ. Еунæгæи ин зин адтæй: хуæруйнаг кæнун,
æфснайун, хъæппæлтæ æхснун æхемæ кастæнцæ. Фал, ци гæ-
нæн адтæй, уотæ гъудæй. Зудта ’й, е рæстæгми гъуддаг æй. Сæ-
хемæ ку ’рцæуидæ, уæд ибæл æ сувæллæнттæ хъæбæр цийнæ
кæнионцæ, æртемæй дæр æ гъæбеси исбадионцæ æма ин хабæрттæ
кæнионцæ. Хестæртæ Марат æма Батæр ин кæнионцæ скъолай
хабæрттæ, кæстæр Ацæмæз 6а, циуавæр нæуæг гъазæнтæ ин ег,
циуавæр гъæзтитæ фæккæнуй, уой. Мадта, Дзсрассæ дæр ин е
’рцудмæ къеретæ искæнидæ, карк исфицидæ... Гъеуотемæй фæц-
цардæнцæ Æндонти бийнонтæ фондз анзи. Уалинмæ медиципон
училище каст фæцæй сæ гъæуггаг кизгæ — Хæмицти Илитæ, æма
нур Дзерассæ æнцонæй ниууагъта æ куст, зудта ’й, æрхун кæн-
дзæнæй æ гъæуггæгтæбæл, фал бийнонтæ гъæуама еумæ цæронцæ.
Æгæр берæ дæр бабухстæнцæ, сæ еу — еу рауæн, иннетæ — æндæр
рауæп... Марат дæр уоци аиз аст къласи каст фæцæй æма пур
Дзæуæгигъæуи æрттиккæгæймаг скъолай ахур кæндзæнæй, еци
скъола сæ фарсмæ æй. Батæр æма Ацæмæз дæр уоми ахур кæн-
дзæнцæ. Мадта ин кусти гъуддаг дæр бакодта Заур — сæйраг
сæйгæдони- косдзæнæй.
Хорхæтæии мæйи Æндонти хæдзари размæ æрлæудтæй устур
уæзласæн машинæ, сæ дзаумæуттæ си цурхтонцæ, Дзæуæгигъæу-
мæ лигъдæнцæ. Дзерасси зæрдæ æрбаунгæг уидæ, æ кæун тух-
хæйти уорæдта, амондгун кæми адтæй, æ биццеутæ кæми райгур-
дæийæ, уоци хæдзарæ иур уадзгæ кодтонцæ. Æртæ биццеуи дæр
нинкъард æнцæ, нури уæнгæ сæ райгурæн гъæу Тæрсæгунæп
æндæр некæми ма адтæнцæ, ами — се ’мбæлттæ. Сæ гъæу’хъæ-
62

бæр берæ уарзунцæ, сæхе цæугæдони фертайунцæ, гъæдæмæ
фæццæунцæ муркъæмæ, тæрсæмæ, æхсæрæмæ, нинæгъмæ, уагъæ-
лимæ, дзæдурæмæ... Уалдзæги будурмæ — кæурæгимæ... Фиййау,
гъонгæс цудæнцæ, се ’мбæлтти хæццæ гъазтонцæ аллихузи гъæз-
титæй. Уæдта, сæ ахургæнгутæбæл дæр исахур æнцæ. Сæ хæ-
дзарæ ниууадзун дæр сæмæ нæ цудæй. Фал уони ка фарста,
хестæртæ баунаффæ кодтонцæ... Заур æхуæдæг дæр хъæбæр
мæтъæл адтæй: æ мадæ ’ма æ фидæ ци хæдзарæ фæккодтонцæ
уоци зинæй, сæ уодтæ кæми байвардтонцæ, е нур еунæгæй бай-
зайдзæй. Фал нæлгоймаг æхецæн зæрдитæ æвардта: «Арæх цæу-
дзинан, дзæгъæл æй нæ ниууадздзинан, дзæхæра дæр, цит, ба-
кæндзинан. Нæ сувæллæнттæ-еу сæрди каникулти ардæмæ æрцæу-
дзæнæнцæ, нæхуæдтæ дæр Хуарони хæццæ нæ отпуски рæстæг
ардæмæ цæудзинан...» Машинæ æ бунатæй ку фезмалдæй, уæд
ма Заур фæстæмæ фæккастæй æма æ зæрдæ æрбаунгæг æй.
Фидиуæзæг, æдта ци хъазар дæ, ци хъазар! Фидæ ’ма мади
адæ кæнис! Дзæгъæли.нæ фæкковунцæ: «Бундор федар уæд!»
Æндонти хæдзарæ æрæнкъард æй, еунæгæй ку райзадæй, уæд.
Фал ма уæддæр æ зæрдæ дардта, арæх имæ ке цæудзæнæнцæ,
уомæй...
Дзæбæх цардæнцæ Æндонти бийнонтæ. Дууемæй дæр хуарз
кустонцæ, мадта сæ сувæллæнттæ дæр ахур кодтонцæ скъолай...
Фиццаг æртæ анзи алли уалдзæг дæр Тæрсæгуни сæ дзæхæра
бахумæ кæнионцæ, багъуд æй кæнионцæ, картоф, хъæдорæ ний-
йаразионцæ. Фæззæги ба бафснайонцæ сæ тиллæг. Сæ фæткъу
бæлæстæмæ дæр базелионцæ, фæззæги æртонионцæ сæ рæзæ,
æрæмбурд кæнионцæ æнгозæ...
Заури хестæр дууæ фурти Марат æма Батæр каст фæцæнцæ
астæуккаг скъола æма бацудæнцæ уæлдæр ахурмæ, Марат бацу-
дæй университети юридикон факультетмæ, Батæр ба — экономи-
кон факультетмæ, Ацæмæз ба ма скъолай ахур кодта. Сæ цардæй
арази адтæнцæ Æндонти бийнонтæ. Заур арæх æ бийнойнагæн
дзоридæ:
— Хуарон, Дзæуæгигъæуи мæ зæрдæмæ хъæбæр цæуй, нæ
цард хуарз æй. Нæ биццеутæ — дзæбæх, раст надбæл лæуд æнцæ,
табу Устур Хуцауæн! Нур ма Ацæмæз дæр тагъддæр скъола каст
ку фæууидæ æма е дæр уæлдæр ахурмæ ку бацæуидæ...
— Ма тагъд кæнæ, фæууодзæй Ацæмæз дæр каст скъола,
æнæнез уæд, æндæр. Мæ зæрдæ сæмæ не’хсайуй нæ биццеу-
тæмæ...
Æндонти бийнонтæ цардæнцæ, хуæздæрмæ æнгъæлмæ кæс-
гæй. Сæ фурттæ еу инней фæсте каст фæцæнцæ уæлдæр скъо-
латæ. Мадæ ’ма фиди фæндиагæ биццеутæ адтæнцæ: æгьдаугйн.
хестæрти нимадтонцæ. Мадта, дзæбæх рауæнти косун дæр рай-
дæдтонцæ. Тагъд рæстæги ба хестæр Маратæн киндзæ æрхуд-
тонцæ, уомæй дууæ анзей фæсте ба — дуккаг фурт Батæрæн
63

дæр. Мадæ ’ма фиди цийнæн кæрон нæбал адтæй, сæ хæдзари
минкъийтæ ку фæззиндтæй, уæд.
Заур дæр, уæдта æ хуæртæ, хуæрифурттæ феронх кодтонцæ
сæ фидиуæзæг, сæ райгурæн гъæу. Цард æнцон нæй, берæ фæз-
зеллæнтæ си ес, царди гулфæнти бацудæнцæ, æма сæ, æвæдзи,
нæбал евдалдæй. Алкедæр си æхе хæдзарæ искодта, æхе цардæй
цардæй. Царди над еухузон лигъз нæ фæууй, адæймаг сæйгæ
дæр фæккæнуй, берæ си фæууй æнтъуснæг бонтæ. Лæдæрæн сæ
ес, еуæрдигæй; иннердигæй ба, куд ессæ балæдæрæн. Нæ, нæ...
Мадæ ’ма фидæ еци уарзгæй ци хæдзарæ фæккодтонцæ, кæрæ-
дзей берæ кæми уарзтонцæ, сæ сувæллæнттæ кæми райгурдæнцæ,
сæ фиццаг къахдзæфтæ кæми ракодтонцæ, сæ фиццаг дзурд син
кæми фегъустонцæ, фиццаг хатт скъоламæ кæцæй рараст æнцæ.
Уæдта бабæй, устур горæтмæ сæ кæцæй рафæндараст кодтонцæ
мадæ ’ма фидæ, хъиамæтгун мадæ ’ма фидæ... Етæ æнгъæл ад-
тæнцæ, сæ уарзон хæдзарæ еунæг нæ уодзæнæй, уодзæнæй си
фурти фурттæ, уони фурттæ, игъусдзæнæй си сувæллæнтти хо-
дун, зарун, фæндури цагъд, æ устур тургъи гъаздзæнæнцæ сæ
байзæддаг, сæ фæдонтæ... Уодзæнæй си сæ фæсте кизгæрвист,
киндзхаст... Фæлтæртæ æййевдзæнæнцæ фæлтæрти. Фидиуæ-
зæг седзæрæй нæ байзайдзæнæй, къонай рæхис гъæуай кæндзæ-
нæнцæ.
Тæрсæгуни гъæуи цæугæдони билæбæл лæууй æдзæрæг хæ-
дзарæ, адæн цийфæнди дæр дзорæнтæ, фал сæ хæдзарæ нæ лæ-
дæруй. Нæ лæдæруй, цæмæн æй ниууагътонцæ еунæгæй, хасти
хузæнæй цæмæн лæууй, цæмæн ин ниссастонцæ йæ къæразги
æвгитæ кедæр фудуаг биццеутæ, йæ тургъи кæрдæг — астæумæ...
Лæууй мæтъæлæй хæдзарæ, фал ма уæддæр æнгъæлмæ кæсуй,
кæд бабæй ин ескæд æ дуар байгон кæнонцæ, байæфснайонцæ, æ
тургъи кæрдæг ин æркæрдионцæ, дзæхæра дæр мадта багъуд
кæнионцæ... Ци хъæбæр бæллуй, мæгур, æдзæрæг хæдзарæ,
цæмæй си райгъуса сувæллæнтти къæл-къæл...
Æндонти Заур æма Дзерасси кæстæр фурт Ацæмæз медици-
нон институт каст фæууни фæсте рандæй Мæскумæ ординату-
рæмæ, хъæбæр æнтæстгунæй ’й каст фæцæй, æма ’ й уоми уорæд-
тонцæ институти, фал иссудæй æ райгурæн Иристонмæ. Æхуæ-
дæг е ’мбæлттæн уотæ фæдздзоруй:
— Аци дуйнебæл Иристонæй рæсугъддæр рауæн нæййес. Ди-
горгом æй дзæнæт бæстæ: хуæнхтæ, фæхстæ, цъетедæнттæ, цæу-
гæдæнттæ... Нæ, нæ, мæнæн мæ бон некæми исуодзæй, æрхун
кæнун Дзæуæгигъæубæл дæр, уæдта мæ райгурæн гъæу Тæрсæ-
гунбæл дæр. ,
Æндонти Алхасти еунæг фурти кæстæр фæдон зудта, æ рай-
гурæн къæс дзæгъæлæй ке байзадæй, æма ин е хъæбæр зин хас-
та... Институти ма ку ахур кодта, уæд æхецæн дзурд равардта,
куддæр каст фæууа, уотæ ке рандæуодзæй цæрунмæ Тæрсæгунмæ,
64

æ фидиуæзæгмæ... Мæскуйæй ку иссудæй, уæд ин устур кувд
искодтонцæ. Æрцудæнцæ сæмæ Заури хуæртæ сæ цæуæти, уони
цæуæти хæццæ (етæ нур нанатæ адтæнцæ), устур гъазт адтæй сæ
тургъи. Фатъимæт фæндурæй цагъта, е рагæй дæр æ къохмæ
фæндур нæбал райста, фал нур ба загъта:
— Мæ еунæг æнсувæри фурттей се ’гасей дæр берæ уарзун,
фал мæбæл сæ зæрдæ ма фæхходæт, уæддæр Ацæмæзи сегасе-
мæй фулдæр уарзун. Æма гъæуама ауæхæн цийнæгæнæн бони
фæндурæй мæхуæдæг цæгъдон.
Фæсевæд зардтонцæ, кафтонцæ... Хестæртæ кувдтонцæ...
Ацæмæз уой иннæбон рандæй Æнæнездзийнадæ гъæуайгæнæн
министрадæмæ, бацудæй министри косæнуатмæ. Министр ин æ
къох райста, раарфæ ин кодта, æнтæстгинæй ке фæцæй ордина-
турæ, уой туххæй, загъта:
— Ацæмæз Заури фурт, Мæскуй дæ ку уорæдтонцæ, цæмæннæ
байзадтæ? Фал мæнæн æхцæуæн æй, фæстæмæ ке исæздахтæ
нæхемæ — нæ Иристонмæ. Дæу хузæн специалисттæ нæ ами
гъæунцæ.
Ацæмæз æнцад бадтæй, нецима загъта. Министр — Скифти
Мурат идарддæр дзурдта:
— Нæ зонун, нæ зонун, мæ сæр мæбæл зелуй, гъуди кæнун,
ци кæнон, уобæл. Горæтти сæйгæдæнтти дохтуртæ фагæ кæнуй,
куст агоргутæ — берæ... Фал — гъæутæмæ неке комуй, уæлдай-
дæр ба — идард, коми гъæутæмæ. Нур гъæути медицинон амбула-
торити гъæуама дохтуртæ уа, фельдшерти бæсти. Цалдæр мин-
къий гъæуемæн — еу дохтур. Мæнæ мæ дохтур гъæуй Ирæфдон
æма Тæрсæгуни медицинон амбулаторимæ, æма неке комуй...
Ацæмæз нурмæ æнцад бадтæй, цæбæлдæр сагъæс кодта, Тæр-
сæгуни кой ку райгъуста, уæд æваст рафарста:
— Мурат Хъазбеги фурт, Тæрсæгуни кой искодтай, бахатир
кæнæ, æз мæхе гъудити рандæдæн æма дæ нæ балæдæрдтæн, ци
загътай, уой. Мæнæн мæ райгурæн гъæу æй Тæрсæгун. Ци рæ-
сугъд гьæу æй, уой ку зонисæ! Ескæд си адтæ?
— Дзæбæх рæсугъд гъæу æй, раст зæгъис, Ацæмæз. Фал имæ
косуимæ ба иеке комуй, иеке... Уой дин дзурдтон, уоми амбула-
торий дохтур ке гъæуй.
— Каст ,ма цæмæй? Дохтур дæ рази, æви аккаг нæ дæн?
Уомæй дæр ци мæнгæттæ зæгъис, Тæрсæгуни аккаг, æвæдзи, нæ
дæн... — цийнæгæнгæй загъта Ацæмæз.
Министр куддæр фæцæй, гъуддаг уотæ рауайдзæй, уой æнгъæл
н’ адтæй.
— Æндони-фурт, дæуæн дæ бунат цæттæ ’й, уобæл дзурд
нæбал цæуй. Фал, кæд дæ зæрди фæйанхос кæнун ес дæ райгу-
рæн гъæуæн, уæд рагъуди кæнун гъæуй, ке рарветæн уордæмæ,
уобæл.
— Æз, Мурат Хъазбеги фурт, гириз нæ кæнун. Мæнæн мæ
5 Будайты Милуся
65

устурдæр бæллец адтæй мæ райгурæн гъæуи косун. Мæ фуни
цума дæн, уотæ мæмæ кæсуй. Мæ гъæу мæбæл банвæрсæд,
æндæр...
Министр цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта, æдзинæг ка-
стæй Ацæмæзмæ, гъуди кодта, уæдта æ бунатæй исистадæй, Æндо-
ни-фурти къох райста æма загъта:
— Хуцау дин раарфæ кæнæд, Заури фурт! Æз зонун, дæуæй
устур дохтур ке рауайдзæй. Тæрсæгунигьæуггæгтæ ди сæ сæртæ
бæрзонд хæсдзæнæнцæ. Фал, куд зонун, уотемæй, ду Дзæуæ-
гигьæуи цæрис, уæдта скъола дæр ами каст фæддæ...
— Гъе уотæй, фал игургæ ба Тæрсæгуни ракодтон, ме ’нсу-
вæртæ дæр — уотæ...
— Уасгери дæ фæндараст фæккæнæд дæ райгурæн гьæумæ!
Æнцон дин нæ уодзæй, фал, æууæндун, исарæхсдзæнæ. Уæдта
ма, цæргæ ба кæми кæндзæнæ?
— Ес, ес, кæми цæрон, е. Мæ райгурæн, мæ фиди хæдзарæ...
Ацæмæз сæхемæ хъæбæр игъæлдзæгæй æрбацудæй, фал уæд-
дæр сагъæсхуз адтæй. Гъуди кодта, куд уодзæй гъæуи, исарахс-
дзæнæй, æцæгæйдæр, амбулаторий косун. Дууæ гъæуемæн еунæг
дохтур, сæйгитæ ба — аллихузон... Уæдта ма — сæ хæдзарæ Тæр-
сæгуни. Нур си еу-финддæс анзи неке цæруй... Хъæбæр имæ
базелун гъæуй. Æригон дохтур æ хъауритæбæл æууæндуй, къо-
хæй дæр æрæхстгун æй, æрмæст æй рæстæг гъæуй. Хуарз æма
нур сæрдæ ’й, æма сарай дæр хусдзæй... Ацæмæз сæхемæ бай-
йафта æ фидæ, æ дууæ æнсувæри: Марат æма Батæр нур хецæ-
нæй цардæнцæ, алкæмæн дæр си æхе хæдзарæ адтæй. Дзерассæ
ба ма кусти адтæй сæйгæдони. Хуæргæ дæр нæ бакодта, уоте-
мæй æ фиди фарсмæ исбадтæй æма райдæдта дзорун:
— Нæ фидæ, дæ хæццæ мæ радзорун фæндуй, хуарз æма
мамæ кустæй нæма ’рбацудæй. Зонис æй, æз министради ке ад-
тæн, уой, кусти туххæн... Æма, æма... — нигъгъос æй, цæбæл-
дæр гъуди кодта.
— Дзорай, дзорай, лæхъуæн, кумæ дæ рарвистонцæ? — фурт-
мæ бакастæй фидæ.
— Нуртæккæ хъæбæр дес кæндзæиæ, æууæндгæ дæр ди нæ
бакæндзæнæй... Кумæ, зæгъис? Тæрсæгунмæ! Уо, уо, дæ райгу-
рæн гъæумæ. Нур дууæ гъæуемæн, Ирæфдон æма Тæрсæгунæн,
уодзæй еу медицинон амбулатори, æма си фельдшер нæбал уо-
дзæй, фал — дохтур...
— Æвæдзи мæ сайгæ кæнис, куд дæ рарвистонцæ гъæумæ,
хуарз ку ахур кодтай> æнтæстгунæй каст ку фæддæ Мæскуй ор-
динатурæ дæр, уоми дæ институти ку уорæдтонцæ... Нур ба гъæу-
мæ æрхаудтæ... Неци лæдæрун... .
— Тæрсæгунмæ мæ не ’рвистонцæ, фал Дзæуæгигъæуи хуæз-
дæр сæйгæдонæмæ — урологон хайади хецауæй. Фал, ку базуд-
тон, мæ райгурæн гъæуи дохтур гьæуй, æма уордæмæ неке ко-
66

муй, уæд æз мæхуæдæг загътон, цæмæй мæ уордæмæ рарветонцæ.
Мæхе бафæндадтæй, мæхе. Нæ фидæ, æз гъуди кодтон, æма дин
æхцæуæн уодзæнæй...
Заур цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта, æ фуртмæ кас-
тæй æма гъуди кодта: «Дессаг, уой æнгъæл н’ адтæн Ацæмæзæн.
Æхцæуæн,дан, дин н’ адтæй?.. Куд нæ мин адтæй? Фал, æнгъæл
н’ адтæн. А кæстæр дууæ хестæремæй лæгдæр разиндтæй...»
Зæгъгæ ба кодта:
— Уæ, мæ биццеу, мæ биццеу, хъæбæр раст бакодтай. Уоми
нæ хæдзарæ дæр заууатмæ ’рцудæй, гъæуггæгтæй, раст дин ку
зæгъон, уæд æфсæрми фæккæнун. Фал ку еу гъуддаг, ку — иннæ,
æма ймæ æппундæр мæ къохтæ нæ хъæртунцæ. Уæд, сумах уæ
къæхтæбæл ислæуун кæнун гъудæй, уæд, уæлдæр скъолати ахур
кодтайтæ, уæд, дæ дууæ æнсувæремæн киндзæхсæхсæвæртæ код-
тан. Уæд, ами нæ хæдзарæн дуккаг уæладзуг кодтан. Гъема, нæ
хæдзарæ гъæуи дзæгъæлæй байзадæй.
— Фарæ æз дæр Мæскуйæй ме ’мбæлтти хæццæ ку иссудтæн,
æмæ Тæрсæгунмæ ку рандæан, уæд сæ нæ хæдзарæмæ нæ бахуд-
тон, æдзæрæг хæдзарæмæ, мæ цæсгон мæбæл содзгæ кодта. Æма
гъеуæд мæхецæн загътон, мæ бон куддæр фæууа, уотæ хæдза-
рæмæ ке базелдзæнæн, æма мин нур уæхæн равгæ фæцæй.
— Уæ, Ацæмæз, мæ зундгин фурт, дæ фиди бæсти дæр ду
гъуди кæнис. Еунæгæй дæ бон неци бауодзæй, уæлдайдæр, нур
ма, нур райдайдзæнæ косун. Мæнæ дæ дууæ æнсувæрей хæццæ,
уæдта мæхуæдæг дæр, нæ хæдзарæ æ къæхтæбæл фæстæмæ ис-
лæуун кæндзинан. Хатир си ракордзинан, уой бæрцæ рæстæг æй
æдзæрæгæй ке ниууагътан. Кæд ма нин ниххатир кæна, уæд. Фал,
нæ зонун, нæ... Мæхуæдæг мæхецæн дæр ку нæ хатир кæнун.
Лæууй æдзæрæг хæдзарæ цæугæдони билæбæл, æ еминæ
фæууидта дзурд «æдзæрæг»-æй, фал ибæл ниццæфстæй. Нæма
зонуй, тагъд бабæй цæрæг хæдзарæ ке суодзæнæй, уой. Ка ’й
зонуй, æма си киндзхаст дæр бабæй уодзæнæй, уомæн æма, лæхъ-
уæнæн æ зæрди уоми цæрун ес... Райгъусдзæй бабæй си фæн-
дурдзагъд дæр, зарун, æ тургъи кафдзæиæицæ... Уæдта бабæй
си, кæддæрау, сувæлæнтти къæл-къæл худт... Кæддæрау бабæй
сæрустур уодзæнæй æхецæй, уодзæнæй æфснайд, дзæбæх имæ
базелдзæнæнцæ, æ къæрæзгитæ ходдзæнæнцæ хормæ æма æрттив-
титæ кæндзæнæнцæ. Æ тургъи цъæх кæрдæг бабæй уодзæй гау-
зи хузæн æма дидинæг калдзæнæнцæ аллихузон дидингутæ...
Хуцау ку зæгъа, уæд бабæй æ тургъи рацо-бацо кæндзæнæнцæ
кæркитæ, гогузтæ, бабузтæ, хъазтæ... Æфтауци гъаздзæнæнцæ
дæркъитæ, уæриккитæ, уæситæ...
Æдзæрæг хæдзарæ, Хуцауи къохи ’нцæ гъуддæгтæ, æма
æнгъæлмæ кæсун гъæуй. Куд фæззæгъунцæ, æнгъæлмæгæсæг,
дан, нæ фæллайуй...
67

Цигайнаг кизгæ
Адтæй сатæг сæрдигон изæр. Бонæй хъæбæр тæвдæ адтæй —
хорхæтæни тæвдæ, фал изæрæрдæмæ хор æхе хуæнхти фæсте
баримахста, æма дзæбæх сатæг дунгæ кодта. Бонæй мæргътæ
дæр ма сæхе тæвдæй баримахстонцæ, фал нур сæ цъæбар-цъуба-
рæй нæбал æнцадæнцæ. Адæн дæр исолæфтæнцæ...
Мæдинæт кустæй рацудæй, æ над туканбæл ракодта, цидæртæ
балхæдта æма рараст æй, маршрутон таксий кæми фæббадуй,
уоци рауæнмæ — Куйбышеви номбæл гъæунгæмæ. Ардæмæ фæц-
цæуй аллихатт дæр, е ’мкосгутæй ма æ хæццæ фæууй еу-дууæ
силгоймаги, еу хæдзари ке хæццæ цæруй, етæ. Фал ацихатт еунæ-
гæй адтæй. Цудæй гъудитæгæнгæ, цæбæл гъуди кодтайдæ уæхæнт-
тæ — берæ... Æ мадæ ’ма фидæбæл, æнсувæртæбæл, хуæрифур-
ттæбæл... Мадæ ’ма фидæ а фæстаг рæстæги сæйгитæ кæнунцæ,
æма сæбæл Мæдинæт хъæбæр мæтæ кæнуй. Æхебæл дæр мæтæ
кæнуй, æ куст хуарз цæуй, берæ ’й уарзуй, фал арæх фæгъгъуди
кæнуй, киндзи ке не ’рцудæй, уобæл. Фаззæгъуй — уæддæр æй
еу кизгæ ку адтайдæ. Фал уотæ рауадæй, æма ма йбæл нур ци
дзора. Хуцау куд зæгъа, уотæ уодзæнæй...
Мæдинæт нæма бахъæрттæй æрлæууæнмæ, уотæ æ размæ
фæцæй еу цигайнаг минкъий кизгæ, æвæдзи йбæл еу-æртæ анзи
цудайдæ æма, æ къох размæ ракодта, уотемæй дзурдта:
— Тетя, радтай мин еу сом, радтай мин... — уæлæмæ имæ
кастæй, æ пъолцимæ дæр ма ин бавналидæ, уæдта бабæй уоци
мæгур гъæлæсæй райдаидæ дзорун: — Радтай, радтай мин сом.
Мæдинæт еу цæйбæрцæдæр рæстæг кастæй сувæллонмæ ход-
гæй, цидæр æнахур æй æ зæрдæмæ хæстæг райста. Кизгæбæл
адтæй сæрдигон пъолци, æ къæхтæбæл — сандалитæ; æ дзик-
котæ — дууæ бидæй, æ цæсгон ба — цъумур, фал уæхæн рæсугъд
кизгæ адтæй, раст хъури фæрдуги хузæн... Æргубур имæ кодта
æма ймæ дзоруй:
— Ратдзæнæн дин сом, фал мин зæгъай, дæ ном ци хуннуй?
— Мæ ном Азæ хуннуй, — ходгæй загъта кизгæ æма бабæй
имæ æ къох исивазта, — нур ба мин радтæ æхца.
Мæдинæт исиста æхца æ хизинæй, уæдта ма ’ймæ къанфеттæ
адтæй æма уони дæр, æма сæ Азæн равардта, æ къохæй ба ин æ
68

сæр æрлигъз кодта. Хъæбæр æй фæндадтæй кизги рахъури кæ-
нун, æ гъæбесмæ ’й исесун, æма... Фал гъæунги цæугутæй æфсæр-
ми кодта, æнæуой дæр имæ цидæр æнахур каст кодтонцæ, уоми
æрлæууæни ка лæудтæй, етæ. Азæ æ разæй нæ цудæй, æ къохин
райста æма ’й сæрфтитæ кодта, з’отемæй дзурдта:
— Тетя, ду дзæбæх тетя дæ, хъæбæр дзæбæх!.. — Еу цæйбæр-
цæдæр рæстæг ма ралæудтæй кизгæ, уæдта æхецæн цидæртæ
заргæ ледзгæ рандæй.
Мæдинæт еци æхсицгон худтгæнгæй æ фæсте кастæй. Уалинмæ
ба æ маршрутон такси дæр æрбацудæй æма си исбадтæй. Надæн-
дæргъци дæр цигайнаг кизгæбæл гъуди кодта — хъæбæр арф них-
хизтæй æ зæрди минкъий Азæ.
/Ьхсæвæ дæр гъуди кодта Азæбæл, цигайнæгтæбæл, уони цард-
бæл: «Цигайнæгти цард дессаг æй. Куд фæззæгъунцæ, мæнæ
уæгъдæ дунгæ будури куд фæууй, уотæ. Еу рауæнæй иннемæ
цæугæ цард кæнунцæ. Еу рауæн æрбунат кæнунцæ æма цæйбæр-
цæдæр рæстæг уоми фæццæрунцæ, уæдта бабæй æндæр рауæнмæ
рандæунцæ... Мах цард ба баст æй гъæуамай хæццæ, гъæуама
сæумæ раги исистæн, нæхемæ базелæн, кустмæ ма байрæги кæ-
нæн, гъæуама цийнæдзийнадæмæ, зианмæ цæуæн. Гъæуама, гъæ-
уама... Фæстæмæ фæкæсгæй цæрæн. Еу минкъий æнæ уоци гъæ-
уамайæй рацæрæ! Багъæнбадæй дæр рацо-бацо ракæнæ. Ехх,
тæходуй!..» — арф ниууолæфтæй Мæдинæт. Гъеуотæ гъудитæ-
гæнгæй рафунæй æй. Æ фуни дæр цигайнæгти хæццæ архайдта.
Сæумæй ба æхемæ хилæ кодта: цæмæн æй гъæунцæ цигайнæгтæ,
ци сæбæл сагъæс кæнуй, æндæр мæтæ æ царди нæбал ес?!
Уæддæр дуккаг бой, кустæй ку рацудæй, уæд æ над тукан-
бæл ракодта, æ зæрди адтæй цигайнаг минкъий кизгæн ести бал-
хæнун. Балхæдта ин гъазæнкиндзæ, сæрдигон æртæ пъолций. Æхе
пъолци еугур æскъудтæ адтæй, уæдта ма æндæр гъазæнтæ, ад-
гийнæгтæ... Мæдинæт бабæй цудæй, алли изæр кустæй кæци гъæ-
унгæбæл фæццæуй, уобæлти. Лæудтæй æрлæууæни, фал си ци-
гайнаг кизгæн æ кой дæр н’ адтæй. Æвæдзи, еу-сахат фæллæу-
уидæ, æнгъæлмæ кæсидæ, кæд ескæцæй фæззинидæ, зæгъгæ,
уæдта исбадидæ маршрутои таксий. Æхемæ бабæй хъæбæр мæст-
гун кодта. Дзурдтæ: «Гъæла дæ, гъæла! Цитæ кæнис нур? Æхца
ди курдта цигайнаг кизгæ, æма ци... Минкъий уæхæн кизгуттæ
ес? Е дæ иронх дæр ма фæккодта».
Еу изæр бабæй Мæдинæт кустæй æздахтæй æма идардмæ ни-
ууидта Ази, хъæбæр бацийнæ кодта. Азæ дæр æй ку фæууидта,
уæд æ размæ æрбалигъдæй æма бабæй, æ къох бадаргъгæнгæй,
загъта: «Тетя, тетя, радтай мин æхца!» Силгоймаг ин æ къохбæл
ниххуæстæй æма ’й, уоми бæласи буни ци къела адтæй, уордæ-
мæ бахудта, исбадтæнцæ. Æ сæр ин æрсæрфтитæ кодта æма ’й
бафарста:
— Кæми адтæ, ами дæ ку нæ фæууидтон цалдæр бони?
69

— Мами хæццæ, мами...— къухцитæгæнгæ дзуапп равардта
Азæ.
— Æма нур ба дæ мамæ кæми ’й? Æз дин мæнæ лæвæрттæ
æрбахастон, — исиста хизинæй гъазæнкиндзæ, уæдта цалдæр къан-
фети æма сæ кизгæмæ равардта.
Кизгæ уæхæн цийнæ кодта, къæл-къæлæй ходун байдæдта,
Гъазæнкиндзæн батæ кодта, æ хъури ’й ракæнидæ. Уой фæсте ба
Мæдинæти къохбæл ниххуæстæй æма ’й райвазта. Силгоймаг æ
хæццæ рараст æй, еу цæйбæрцæдæр рауадæнцæ, иннæ гъæун-
гæмæ бахъæрттæнцæ, æма уоми бæласи буни бадтæнцæ дууæ
æригон цигайнаг силгоймаги. Рæсугъддæр цигайнагмæ ’й бахудта
Азæ Мæдинæти æма загъта:
— Мамæ, мамæ...— уæдта æ мадæмæ гъазæнкиндзæ равдиста.
Мадæ сæхердигонау цидæртæ радзурдта æ кизги хæццæ, уæдта
Мæдинæтмæ дзоруй:
— Хуарз силгоймаг, исбадæ, æз ба дин къартæй бафæрсон.
Мæдинæт уæхæн гъуддæгтæ некæд уарзта, æууæндгæ дæр
нæ кодта фæрсунтæ-æндæртæбæл... Фал нур ба арази адтæй,
зæгъгæ ба кодта:
— Азæбæл еу бон надбæл исæмбалдтæн æма мæ зæрдæмæ
хъæбæр фæццудæй, мæнæ ин цидæртæ балхæдтон, — æмæ ймæ
хизин бадаргъ кодта.
Цигайнаг силгоймаг райста хизин æма ймæ никкастæй, ци си
адтæй, уони исиста æма цидæр æнахур каст бакодта Мæдинæтмæ,
уæдта загъта:
— Цæмæн, цæмæн, нæ гъудæй!.. — цæйбæрцæдæр рæстæг
цæбæлдæр гъуди кодта, æ кизги æ гъæбесмæ исиста æма ин æ
сæр æрлигъзитæ кодта, уæдта силгоймагмæ бакастæй æма бабæй
загъта: — Æз дин нуртæккæ бафæрсдзæнæн, æхца ди нæ райс-
дзæнæн, алцидæр дин раст зæгъдзæнæн, баууæндæ мæбæл, нæ
расайдзæнæн дæ... Бæрæг дæбæл æй, ду хуарз адæймаг ке дæ.
Мæдинæти сæри фæммедæг æй еу фæндæ: цигайнаг силгой-
магæн зæгъа, дæ кизги мин радтæ, зæгъгæ. Фал, ин куд зæгъа?
Нæ, нæ, нæ ин бандеудзæнæй. Цигайнагæн ба æ сувæллон уæл-
дай æй! Мæдинæтмæ уотæ фæккастæй, цума цигайиаг балæдæр-
дтæй, цæбæл гъуди кæнуй, уой. Исбадтæй æ фарсмæ, æма ин
райдæдта къартæй фæрсун:
— Зæрдхæлар дæ, адæн дæ берæ уарзунцæ, фал ес уæхæнттæ
дæр, æма дæмæ æнæцæстуарзон ка’й. Ахургонд дæ, косис хуарз
рауæн, æма дæ куст дæ зæрдæмæ цæуй... Фал, дæ амонд ба
нæма иссердтай, уæдта, æвæдзи, нæбал æрцæудзæнæ киндзи...
Коргутæ дæ берæ адтæй, фал дæ царди надбæл нæ фæцæй, дæ
цард ке хæццæ баеу кодтайсæ, еци адæймаг. Уотæ, уотæ, — æма
æдзинæг бакастæй Мæдинæтмæ.
Е ба уоци рæстæг гъуди кодта: «Дессаг, ци рæститæ мин дзо-
руй! Еугурæй дæр мин радзурдта, мæ цард куд æй, уой. Дессаг,
70

дессаг! Уотемæй ба нур хъæбæр æригон æй, кæд ибæл цæуа еу-
фондз æма инсæй анзи...»
Цигайнаг ба идарддæр дзурдта:
— Дæ цард не саразтай, фал дæ хъæбæр фæндадтæй, цæмæй
дин уа кизгæ. Берæ хæттити гъуди кодтай, седзæрти хæдзарæй
райсун... Мæнæ мæ кизгæ дæр дæ зæрдæмæ хъæбæр фæццу-
дæй... — еу цæйбæрцæдæр рæстæг бабæй нигъгъос æй, æвæдзи,
цæбæлдæр гъуди кодта.
Мæдинæт æваст исдзурдта:
— Уо, уо, Азæ мæ зæрди ниххаудтæй. Бæргæ мæ фæндуй, ку
мин уайдæ уæхæн кизгæ! Ку мин æй раттисæ! — нæ балæдæрд-
тæй, уоци дзурдтæ куд загъта, уой, æхуæдæг дæр фæттарстæй,
куд фæккæсдзæнæнцæ æ дзурдтæ цигайнагмæ!
Уосæ цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта, уæдта бахуд-
тæй æма загъта:
— Æз зудтон, уотæ мин ке зæгъдзæнæ, уой. Фал æз мæ кизги
некæмæн ратдзæнæн. Æндæр еске мин ку загътайдæ уотæ, уæд
ин алли фудтæ фæккалдтайнæ, нæмгæ дæр ма ’й фæккодтайнæ.
Фал, дæуæн ба зæгъун: махæн дæр, цигайнæгтæн, нæ сувæл-
лæнттæ хъæбæр хъазар æнцæ. Дæтгæ дин æй нæ ракæндзæнæн,
уобæл дзурд дæр нæййес, фал дин æй ку равардтайнæ, уæддæр
уомæн æ бон нæ бацайдæ сумах цардæй цæрун, е адтайдæ, мæнæ
цъеуи кълетки куд бакæнай, уой хузæн, берæ нæ бафæразтайдæ
сумах цардæй цæрун. Мах фæндон адæн ан, фидæй фуртмæ нин
цæуй е...
Мæдинæт æ бунатæй тагъд фестадæй, цигайнагæн загъта:
— Хатир ди корун, ке дин бандиудтон уотæ зæгъун,
уомæй...Еу хатт ма —хатир, — æма тагъд-тагъд рандæй уордæ-
гæй, еу хатт ма фæстæмæ минкъий кизгæ Азæмæ фæккастæй...
Дзæгъæл куйтæ
Кæмй нæ фæууиндзæнæ дзæгъæл куйтæ, уæхæн нæййес, раст
ма Дзæуæгигъæуи сæйраг гъæунги дæр. Уой ба, ци берæ ба
фæуунцæ! Адæймаг тæрсгæ дæр ма фæккæнуй, уæдта гъудити
рандæуй, аци куйтæ кæддæр кедæр хæдзæртти цардæнцæ, сæ
хæдзæрттæ син гьæуай кодтонцæ... Нур ба? Ку нæбал сæ гъу-
дæнцæ, уæдта сæ рагæлстонцæ. Æма, æрмæст устур куйти нæ
рагæлдзунцæ, фал ма минкъий къæбисти дæр, кенæ ба сæ цæу-
гæдонмæ дæр багæлдзунцæ. Æнæхатир адæн, æнæзæрдæ... Куйтæ
дæр, уæдта тикистæ дæр гъеуотæ исахур унцæ хæдзари, æма
бийнонæгти хузæн исунцæ. Куд фæууарзунцæ бийнонти?! Цал
æма цал хатти фæййанхос кæнунцæ сæ бийнонтæн, фæййервæ-
зун сæ кæнунцæ мæлæтæй дæр ма... Цал æма цал хатти тикис
71

идардæй æрцæуй фæстæмæ хæдзарæмæ. Куй ба? Ескумæ ку ран-
дæуй æ хецау, уæд имæ куд æнгъæлмæ фæккæсуй! Уæдта, куд
зундгин ба æнцæ: куд базонунцæ, бийнонтæбæл ести ’рцæудзæй,
уой... Фæууй уотæ дæр, æма синхонтæй еу адæймаг аллибон дæр
фæццæуй, уотемæй ба йбæл куй рæйдзæй æма рæйдзæй, иннæ ба
фиццаг хатт æрбацæудзæй, æма йбæл рæйгæ дæр не скæндзæнæй.
Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ, куй, дан, зæрдæ зонуй.
Ирбек дæр уотæ гъуди кæнуй, уæдта ’й æхебæл æнкъаргæ
дæр бакодта. Гъæунги цæуа, кенæ иуазæгуати ескæмæ — куй
ибæл некæд фæррæйуй, æрмæст дæр ибæл цийнæ фæккæнуй...
Дзæгъæл куйтæ ку фæууинуй, уæд син хъæбæр тæрегъæд фæк-
кæнуй, фæгъгъуди кæнуй: «Цума, циуавæр адæймаг æй е, аци
цæрæгоййи ка рагæлста, ка ратардта æ хæдзарæй, мæнæ бийнон-
тæй еуей куд ратæрай гъар хæдзарæй, уотæ уайуй е дæр. Ци си
уæлдай ес? Куй ма тæрегъæддæр æй, адæймаг æхецæн ести
амæлттæ кæндзæнæй: хуæруйнагæй дæр, хъæппæлæй дæр, æхе
уазал кæнун, уæдта æфхуæрун дæр нæ бауадздзæнæй. Дзæгъæл
куй ба, мæгур, æнæхуæргæй, æхецæн хуæруйнаг агор рацо-бацо
кæнуй æма, ести кæми фæууинуй, уоми ба цъæмæнгæси каст
фæккæнуй. Æфхуæргæ дæр æй, мæгур, бакæнунцæ: гъæр ибæл
кæнунцæ, сорунцæ ’й».
Дзæгъæл куйтæ Сабурдзийнади проспекти исберæ ’нцæ, нæ зо-
нун, уордæмæ цæмæн æмбурд кæнунцæ. Ирбек хæстæг цæруй про-
спектмæ æма син сæхецæй хуæруйнаг рахæссидæ, æма, етæ дæр æй
ку фæууинионцæ, уæд æ размæ — ледзгæ. Исбадидæ бæлæсти буни
къелатæй сæ еуебæл æма син раттидæ хуæруйнаг. Куйтæ еу цийнæ
кæнионцæ æма — дессаг, сæ къæдзилттæ телионцæ, æ къохтæ ин
исдæрионцæ, цидæр æнахур къес-къос кæнионцæ, раст, исдзорунмæ
ма сæ минкъий гъæуидæ. Берæ хæттити ба син Ирбек тукани дæр
балхæнидæ фид, къалбас, карк... Æхе æнæхуæргæй ниууадзидæ,
уомæн æма имæ нæбал уидæ æхца, а фæстаг рæстæги косгæ дæр
некæми кæнуй, æрмæстдæр, ку еу журналæн, ку — иннемæн фæса-
рæйнаг æвзæгтæй еститæ ратæлмац кæнуй. Ирбек æ рæстæги каст
фæцæй Мæскуй паддзахадон университет.
Адæи æиахур æицæ, беретæ хуарздзийиадæ дæр нæ лæдæ-
рунцæ, уæдта тæрегъæд кæнун дæр нæ зонунцæ. Ирбек куйтæн
хуæруйнаг ку дæттидæ, уæд ибæл беретæ ходгæ кæнионцæ, кæ-
рæдземæн дзорионцæ, аци лæхъуæн ци косуй, зæгъгæ. Еухатт ба
ма, еу рацæргæ нæлгоймаг æ рази æрлæудтæй, куйтæ ’йбæл рæ-
йун байдæдтонцæ, æвæдзи, балæдæрдтæнцæ, уомæн хуарз зæрдæ
ке нæййес, уой. Ирбекæн уоци мæстгунæй бауайдзæф кодта:
— Хуцауи туххæй, æндæр дин неци куст ес?!
Неци ймæ исдзурдта Ирбек, æ сæр бунмæ æруагъта, уотемæй
бадтæй. Куйтæ дæр, цума балæдæрдтæнцæ, дзурд цæбæл цæуй,
уой, æнцад лæудтæнцæ, рæйгæ дæр нæбал кодтонцæ. Уæдта еу
аййев, хуæрзконд силгоймаг сæ размæ бацудæй æма загъта:
72

— Хуарз лæг, бахатир кæнæ, фал ду раст нæ дæ, æз дæр æй
берæ хæттити фæууидтон, уæдта ма нæ кусти дæр дзурдтан уой
туххæй. Махмæ уотæ кæсуй, æма устур гъуддаг кæнуй аци лæ-
хъуæн, ду ба ма ин уайдзæфтæ кæнис. Уотæ неке зæгъдзæй,
мæнæ аци хатт ба син аз бахуæрун кæнон, зæгъгæ. Æвæдзи,
дзæгъæл куйти бакæнун гъæуй, цæмæй гъæунгти дзæгъæлæй ма
рацо-бацо кæнонцæ, уомæн — куйдонмæ. Е раст нæй, æма горæ-
ти гъæунгти куйти ’рдонгтæ рацо-бацо кæнонцæ... Тæссаг æй
фæххуæцунæй дæр, фал е горæти хецауадæмæ хауй. Хуæруйнаг
син ку нæ дæтгидæ мæнæ аци зæрдхæлар лæхъуæн, уæд ма хуæцгæ
дæр ескæбæл фæккæнионцæ. Æз ба ин арфæ кæнун, уæхæн тæ-
регъæдгæнагæ, рæсугьд зæрдæ ин ке ес, уой туххæй, — загъта
уосæ, уæдта бабæй идарддæр дзурдта: — Мæнæ гъæунгти мæгур-
гортæ цæйбæрцæ ес, етæ махæй корунцæ æхца, æма син раттæн,
куйтæн 6а, мæгур, сæ бон дзорун нæ ’й.
Ирбек лæмбунæг игъуста, неци дзурдта. Æрæгиау ба загъта:
— Æнæ хецауæй тæрегъæд æнцæ, — æ къохæй райамудта куй-
тæмæ. Етæ дæр цума балдæрдтæнцæ, æ хæццæ арази адтæнцæ,
уотæ сæ къæдзилттæ тилдтонцæ.
— Дзæбæх уо, — загъта ма силгоймаг æма идарддæр æ надбæл
цудæй.
Лæг хуарзау нæбал фæцæй æма е дæр æхе еуварс райста,
куйтæ ба йбæл рæйун райдæдтонцæ. Ирбекмæ ба алли бон дæр
æнгъæлмæ кастæнцæ æма ’й идардмæ ку ниууинонцæ, уæд æ
размæ цийнæгæнгæй — ледзгæ...
Фæззæг
Хур кæсы, фæлæ-иу сæрдыгон куыд уыд, афтæ тæвд нал у.
Йæ тынтæ адæймагыл арæхстгай ныдзæвынц, рæвдауынц æй...
Куы йын йæ русæн аба кæнынц, куы йын рæвдаугæ йæ дзык-
кутæ æрфасынц... Хур кæсы, æмæ бæлæстæ сæ фæззыгон дарæ-
сы ноджы рæсугъддæр зынынц. Алкæмæндæр дзы йæхи дарæс
ис, алчи дæр сæ йæхи къаба скодта. Тулдз уыцы сæрыстырæй
лæууы, йæхи нымайы бæлæсты сæйрагдæрыл, сыфтæр дæр иннæ
бæлæсты хуызæн бур нæу, фæлæ — сырхбын морæ. Бæрзонд
бæрз бæласæн — хъæды фидауцæн та йæ зæнгыл урс цъында.
Тæрс бæлас бæрзонд фæцыди, йæ сыфтæр морæхуыз, йæ тæр-
сытæ бынмæ хауынц, æмæ дзы хъæды лыстæг цæрджытæ сæхи-
цæн зымæгмæ æвæрæнтæ кæнынц. Хъæддаг хуытæ дæр тынг
бирæ уарзынц тæрсытæ. Гыццыл фалдæр хъæды ’рдузы лæууы
мыртгæ, дардмæ дæр уыцы рæсугъд фидауы: йæ сыфтæр кæр-
дæгхуыз, йæ сырх цуппæлттæ — фæрдгуыты цупæлтты хуызæн...
Кæрз бæлас дæр йæ фæззыгон къаба скодта, иннæ бæлæстæй
73

йын никæимæ ис фæивддзаг кæнæн, йæ рæсугъд сыфтæ иугай-
дыгай зæхмæ хауынц. Уæлдайдæр, дымгæ сыл куы ’рбаныдзæ-
вы, уæд зилдух кæнын сисынц уæлдæфы, цыма сæ зæхмæ нæ
фæфæнды æмæ йæ мæстæй фæмарынц, афтæ. Сусхъæдæн йæ
цъæх фæлыст бур адардта.
Диссаджы ахорæнтæ ис æрдзмæ, адæймаг ахæм ахорæнтæ
никуы æрхъуыды кæндзæн. Афæдзы алы афонæн дæр йæхи ахо-
рæнтæ ис. Кæрæдзиимæ ерыс кæнынц, кæмæн дзы рæсугъддæр
дарæс ис, уымæй. Æппындæр æмхуызон ницæмæй сты, æрмæст-
дæр наз æмæ нæзы бæлæстæ уыцы иухуызонæй лæууынц.
Фæззæг тынг рæсугъд у. Цæугæдон дæр уыцы сыгъдæгæй
фæуайы, цæстысыджы хуызæн рæсуг, афтæ рæсуг фæззæджы
йеддæмæ никуы вæййы. Йæ бынæй суанг лыстæг дуртæ дæр фæ-
зынынц. Кæрдæг фæбур вæййы, фæлæ ма бирæ рæтты — уæлдай-
дæр цæгатвæрсты — цъæхæй баззайы.
Фæззæг... Дидинджытæ уыцы рæсугъдæй сæхи тавынц фæз-
зыгон хурмæ. Фæткъуы æмæ кæрдо бæлæстыл бур-бурид, сырх-
гом... дыргътæ. Æнхъæлмæ кæсынц, кæд сæ бафснайдзысты, уымæ...
Уæдæ цæхæрадæтты тыллæг дæр хъæздыг у: нартхор, картоф,
хъæдур... Настæ — урсытæ, буртæ, сырх бынтæ, кæрдæгхуызтæ,
морæтæ, стыртæ, гыццылтæ, тымбылтæ... æнхъæлмæ кæсынц, кæд
сæ æрæмбырд кæндзысты, уымæ. Къабуска, цæхæра, уырыдзы,
булкъ... Хъæздыг у фæззæг, бæркад æмæ фарн йемæ ’рбахæссы.
Фæлæ йæ рæсугъддзинад уæддæр цыдæр æнкъард у. Æнкъард
рæсугъддзинад. Хърихъуппытæ уыцы халæй, хъуырри-хъуыр-
ригæнгæ атахтысты. Зæрватыккæн йæ ахстон афтидæй лæууы.
Бæлæстæ дæр мысынц мæргъты, сæ къалиутыл сын нал абадынц.
Æрмæст ма æдзæсгом сырддонцъиутæ ратæх-батæх кæнынц.
Хузесæг
Бадуй къæлæтгуни æригон силгоймаг. Бæрзонд, гурведауцæ —
бадгæй дæр бæрæг æй. Æй уорсцъарæ, сауцæстæ, мудхуз бæзгин
дзиккотæ йин — æ усхъитæмæ хъæртунцæ. Даргъ цæстихаутæ,
сау бæзгингомау æрфгутæ, хузæконди хузæн билтæ. Æ цæсгом-
бæл хуарæни гъæстæ н’ адтæй. Æма ’й гъæугæ дæр нæ кодта,
уомæн æма, æрдзæ йин ци рæсугъддзийнадæ равардта, уой фе-
халдтайдæ... Æ уæле адтæй рæсугъд сурх пъолци, æнæ уæлдай
ести. Æ хъурбæл — уорс фæрдгути халæ.
Хузесæг имæ æнæдзоргæй берæ фæккастæй, æ хузесæн æ
къохи, уотемæй. Силгоймаг æхе гъудити рандæй, кумæдæр къæ-
разг^ей кастæй. Цума, хузесунмæ не ’рбацудæй, уой хузæн ад-
тæй, фал... Æрæгиау ин хузесæг æ хузæ исиста — еу хатт, дууæ
хатти, æртæ хатти...
74

Силгоймаг æ бунатæй исистадæй, бафарста, кæд æрбацæуа æ
хузтæмæ, уæдта райарфæ кодта нæлгоймагæн æма рандæй.
Хузесæг къелабæл исбадтæй æма гъуди кодта, уæдта феста-
дæй æ бунатæй, дуар дæгъæлæй нихгæдта, неке хузæ есун бал
æй фæндадтæй, тагъддæр куд искодтайдæ аци изæд-силгоймаги
хузæ, уотæ ’й фæндадтæй.
Искодта хузтæ. Æ рази сæ æрæвардта æма сæмæ æдзинæг
кастæй ’ма гъуди кодта: «Дессаг, ци рæсугъд æй. Æвæдзи йбæл
еу-дæс æма инсæй анземæй фулдæр нæ цæудзæнæй. Гъæуама,
уæхæн — алцæмæй æнхæст, хуæрзкод силгоймаг игьæлдзæг уа, æ
рæсугъддзийнадæй — сæрбæрзонд. Амæн ба, дессаг, æ цæстити ци
æнкъарддзийнадæ ес. Хъæбæр мæтъæл æй. Æппунæдзох цæбæл-
дæр сагъæс кæнуй. Цума, цæбæл? Бæрæг æй, æ усхъитæбæл ци-
дæр уæзæ æвæрд ес, медæгæй æ зæрди ба — мæтæ. Цума ци ’й æ
мæтæ? Уарзт? Ка бацудæй ауæхæн изæди зæрдихудти? Хуцау
дæр уомæн нæ ниххатир кæндзæнæй. Кæд æ мадæ, фидæбæл мæтæ
кæнуй, хæстæгутæбæл? Кенæ ба си кæд ести ресуй?»
Хузесæг кæсуй хузтæмæ: «Уæ, Хуцау, мæ бон естæмæй ку
бауидæ аци уæларвон рæсугъдæн фенхус кæнун, уæд ин æ мæс-
титæ мæхемæ райсинæ... Фал, иннемæй ба... Аци устур, мæтъæл
цæститæ куд æлвасунцæ сæхемæ. Уотæ кæсуй, цума си нуртæккæ
ранигъулдзæнæ. Нæ, нæ, бæрæг æй, аци рæсугъд силгоймаг æгъдау-
гин, æфсармгин ке ’й. Æнæуагæй æхе ке некæд равдессæнæй.
Гъæуама æ царди алцидæр хуарз уа! Æндæр гæнæн дæр нæййес.
Хуцау, æнхус ин кæнæ!»
Æнсури мæйи дидинæг
Æнсури мæйи фиццаг дууæ къуæрей дессаги гъар бонтæ ис-
кодта, раст рагуалдзæги хузæн адтæй. Хор фæлмæнæй кастæй.
Цæугæдони дон сур-сургæнгæ уадæй еци рæсогæй. Фонс дæр
сæхе хормæ тавтонцæ, хустæнцæ æма синæр цагътонцæ. Зуймон
мæргътæ бæлæсти къалеутæбæл цъибар-цъубор кодтонцæ, кæ-
рæдземæн сæ хабæрттæ «дзурдтонцæ». Рауæнæй-рауæнти хор-
варси кæрдæг дæр фæцъцъæх æй. Еу дидинæг еу уæхæн цъæх
кæрдæги астæуæй æ сæр исдардта. Æ алливарс ракæсæ-бакæсæ
ракодта. Хори тунтæ йбæл сæхе рахафтонцæ, æма дидинæг дæр
нифсгундæрæй æ сæр бæрзонддæр исивазта, æхсæви йин уазал
уидæ, фал бабæй бонæй 6а байдзулидæ, никки бæрзонддæр æ
сæр исивазидæ. Гъе, уотемæй фæззиндтæй рæсугъд бор диди-
нæг. Йæ алливарс ракæсæ-бакæсæ ракæнидæ, æма си еу дæр нæ
е ’мбæлттæй — дидингутæй. Æхецæн гъуди кодта: «Ци æрæгæмæ
игъал кæнунцæ ме ’мбæлттæ? Ци берæ фунæй кæнунцæ. Æз еугу-
ремæй раздæр райгъал дæн».
Зуймон дидинæг цалдæр бони лæудтæй, уæдта еунæгæй
75

æнкъард кæнун байдæдта. Мудибиндзæ дæр имæ не ’рбатæхидæ.
Е нæ, фал ма хумæтæги биндзæ дæр. Деси бацудæй бор дидинæг:
«А ци дессаг æй, биндзитæ ба ци фæцæнцæ? Куд неке гъæун?»
Цæмæй зудта дидинæг, æма е æгæр раги райгъал æй. Нур ма
ин раги ке адтæй зæнхи бунæй фæззинунмæ...
Еу бон ку адтæй, уæд дин сæумæй думгæ кæнун байдæдта.
Æзмалдæнцæ бæгънæг бæлæсти къалеутæ. Етæ балæдæрдтæнцæ,
думгæ цæмæн кæнуй, уой. Æхцæуæн син адтæй æма æнгъæлмæ
кастæнцæ. Æма дзæгъæли нæ фæцæй се ’нгъæлмæкаст. Изæрæр-
дæмæ мет уарун байдæдтæ — ставд тъæфилттæй... Сæумæмæ
бæгънæг бæлæстæ сæ уорс кæрцин дарæс искодтонцæ æма игъæл-
дзæгæй лæудтæнцæ.
Дидинæг дæр æхе батилдта, бацийнæ кодта мети тъæфилттæ-
бæл. Гъуди кодта, гъома, уотæ фæууй рагуалдзæги, рауардзæй
мет æма ратайдзæй. Фал е æнсури мет адтæй. Æхсæвæ-бонмæ
фæууардта. Сæумæмæ дуйне метæй нæбал зиндтæй. Дидинæгæн
æ кой дæр нæбал адтæй. Мети буни фæцæй, мæгур...
Алцæмæндæр æрдзи медæгæ æхе рæстæг ес...
Цæппорсе
Уотæ фæззæгъунцæ, аци устур бæрæгбони, дан, берæ дессæгтæ
æрцæуй. Æнгъæлмæ, дан, кæсæ æнæнгъæлти хуарздзийнадæмæ.
Æвæдзи, ескæбæл æрцæуй уæхæн хабæрттæ. Æма, æгайтима...
Гъема, куд фæззæгъунцæ, æз дæр æнгъæлмæ кастæн. Æнгъæл-
мæгæсæг, дан, нæ фæллайуй. Берæ гъудитæ сæри фæззиндтæй.
Гъуди кодтон мæ абони бонбæл, мæ исонбæл. Зæрдæбæл æрлæуд-
тæнцæ евгъуд бонтæ. Æппундæр гъаст нæ кæнун, Хуцауæй арази
дæн. Уотæ фæззæгъун, нур куд æй цард, уомæй лæгъуздæр ма-
бал уæд, хуæздæрмæ ба æнгъæлмæ кæсдзинан. Царди сайраги-
дæр адæймагæн йæхеуæнттæ, æ къабæзтæ, хæстæгутæ æнæнез,
æнæмаст уæнтæ, уæдта... Адæймаг æ къæхтæбæл ку лæууа, уæд
бабæй ести уодзæнæй...
Фал, куд загътон уæлдæр, уотæ æнгъæлмæ кастæн.
Ка æрбахуайа мсе дуар?
Ка ракæиа мин лсевар?
Каракæна мин а зар?
Куд уодзæнæй, куд, нæ цард?
Нсе æрцудуй, нæ, дессаг,
Нсе иссердта мæ късессер.
Уотæ загъта и Уселлаг,
1 Бони раййивта изсер.
1 Цæппорсе — Рождество.
76

Цæппорсе! Дессаги бон дæ, æгас дуйкей адæмтæ дæмæ
æнгъæлмæ фæккæсунцæ. Гъема нæмæ алкæддæр дзæбæхæй цо
æма нин дæ хæццæ хуарздзийнæдтæ хæссæ! Мах ба æнгъæлмæ
кæсдзинан æнæнгъæлти дессæгтæмæ...
Æрæгиауи зумæг
Дсссаги зумæг... Цæппорси мæйи, уæдта æнсури мæйи инсæй
бони дæр мет не ’руардта. Рагуалдзæги хузæн адтæй. Æхсинцъæ,
нинæгъ... ма къомбох дæр рафтудтонцæ, еуæй-еу рауæнти цъæх
кæрдæг дæр фæззиндтæй. Фæззæги ци бодæн æрæзт адтæй, ейæ
хъæбæр уæлиау сфардæг æй... Мæргътæ сæ зарунæй не ’нца-
дæнцæ. Уотæ кастæй, цума мæнæ се ’ннæ ’мбæлттæ, фæззæг
Хонсармæ ка фæттахтæй, етæ æртæхдзæнæнцæ æма кæрæдзебæл
цийнæ кæндзæнæнцæ. Цæугæдони дон еци расогæй уадæй, лис-
тæг дортæ дæр ма си зиндтæнцæ. Уотæ кастæй адæймагмæ, цума
зумæг некæдбал ралæудзæнæй. Феронх си æй, феронх, фæззæги
фæсте ке æрбацæуй.
Фал æрдзи алцæмæндæр æхе бунат ес. Ейæ ’й зонуй, куд
æма ци кæнун гъæуй, уой. Цийфæнди ку фæууа, уæддæр æ хъортæ
исæнхæст кæнуй...
Фиццаг гъар думгæ кодта. Нæзи бæлæстæ нарæгастæу кизги
хузæн ратасæ-батасæ кодтонцæ, æнæсифтæр бæрзæ, кæрзæ бæ-
лæстæ дæр думгæ ’змæлун кодта. Бæрæг адтæй, еугурæйдæр
æрдзи медæгæ цæмæдæр æнгъæлмæ кæсунцæ. Æма еци «цæмæ-
дæрмæ» берæ æнгъæлмæ кæсун нæ багъудæй.
Æхсæвæ-бонмæ мет фæууардта. Сæумæмæ — зæнхæ, бæлæстæ,
хæдзæрттæ мети буни фæцæнцæ. Хъæбæр арф æруардта.
Бæлæстæ исуолæфтæнцæ, цийнæ кодтонцæ, кæдæй-уæдæй,
дан, бæгънæг нæбал ан. Кенæ ба, дан, е ци ’й, кæдмæ уотемæй
лæудтайанæ! Нур ба сæ рæсугъд уорс фæлуст искодтонцæ, уорс
хæмнос кæрцитæ... Гъар син æй нур. Мадта зæнхæ дæр уорс
бæзгин гъæццоли буни фæцæй. Фал уæддæр нæма æфсæдунцæ...
Уаруй æма уаруй мет. Мети тъæфилттæ уæлдæфи берæ фæззел-
дох кæнунцæ, фæгъгъазунцæ, мæстæй фæммарунцæ зæнхи, уæд-
та фæлмæн æрбадунцæ. Е дæр сæмæ æ гъæбес бадаруй, рахъури
сæ кæнуй.
Æрдзæ æ хъортæ исæнхæст кодта...
Ралæудтæй бабæй зумæг,
’Рбадумдта нæбæл тузмæг,
Исаразта ехин хед, —
Уаруй, уаруй хæмпос мет.
77

«Маршрутки»
Раздæр, Советон Цæдес ма ку адтæй, уæд горæти медæгæ
адæм цудæнцæ трамвайти, троллейбусти, автобусти, ескæд еу
хатт таксий дæр. Еци еу афони цудæнцæ. Нур ба... Хузæнон
бæрæг нецибал ес. Автобустæ нæбал цæуй, трамвайтæ ма цæу-
нцæ хузæнон. Фал хъæбæр исберæ ’нцæ минкъий автобустæ —
адæм сæ «маршруткитæ» хонунцæ. Етæ паддзахадон нæ ’нцæ,
фал сæ ка скъæруй, уони. Гъема фулдæр адæм уонæми цæуй
кустмæ. Нуртæкки уæхæн рæстæг æй, æма беретæ сæ сæрмæ
дæр нæ хæссунцæ трамвайи, троллейбуси, «маршруткити» цæун.
Уонæми, дан, мæгуртæ цæунцæ. Хе хуæдтолгитæ беретæмæ ес,
силгоймæгтæмæ дæр. Гъæздугутæмæ — фæсарæйнаг, хъæбæр
хъазар ка ’й, уæхæнттæ, иннетæмæ 6а — аллихузæнттæ... Сту-
денттæн дæр сæ фулдæр сæ сæрмæ нæ хæссуй «маршруткити»
цæун. Фал уæддæр рæстæмбесцæрæг адæмæн сæ фулдæр цæуй
«маршруткити».
Æнсури мæйи адтæй хабар, еу бон кæми адтæй, уоми цæун
«маршрутки». Бадтæнцæ си рацæргæ цалдæр адæймаги, æригон
кизгуттæ, рæстæмбескаритæ... Дууæ хестæр кари силгоймаги
дзубанди кодтонцæ. Сæ еу, æригонæй хъæбæр рæсугъд ке ад-
тæй, е йбæл зиндтæй: аййеварæзт, ахургонди хузæн, иннæ уосæ
дæр, мадта, уотæ. Дуккаг, æвæдзи, хестæр адтæй, цудайдæ йбæл
еу-финддæс æма æртинсæй анзи.
Æма хестæр дзоруй кæстæрмæ:
— Ацибон хæдзари ихæстæ федунмæ фæццудтæн. Æма хъæ-
бæр исмæстгун дæн. Алцидæр куд фæхъхъазар æй — телефонæй
райдайæ æма газæй фæууо...
Уæд имæ кæстæр силгоймаг дзоруй:
— Мæнæ, дан, нур уæ бон уодзæй берæ федун, пенсибæл
бафт}'дтонцæ, æма.
— Уо, сæ мæлæти пенси. Куддæр пенсибæл бафтаунцæ, уотæ
алцидæр фæхъхъазар уй.
Гъеуотæ гъæстнтæ кодтонцæ дууæ уоси кæрæдземæн. Уæд
сæмæ еу нæлгоймаг — е сæ фæсте еу æригон кизги хæццæ бад-
тæй — цудайдæ йбæл еу- æртинсæй анзи æ нихас багæлста:
— Алцидæр нур Сталини фуд кæнунцæ, нури лæгъуз цард
дæр, кæрæдзей ке марунцæ, уой дæр. Фидибæсти Устур тугъд
ке райдæдта, е дæр, дан, уой фуд æй. Еу бон уæддæр ку раба-
дидæ, уæд син е фæууинун кæнидæ...
Дууæ уоси æ хæццæ исарази æнцæ. Рæсугьддæр загъта:
— Уо! Советон Цæдес æма Сталини фудгоййæй фæстæмæ не-
цибал ес. Лæгъуз цард, дан, адтæй. Мæнæ нур тæрсгæ-резгæй
куд цæрæн, уæд уотæ н’ адтæй. Терактæй фæстæмæ ку нецибал
ес. Адæймаг æ хæдзари дæр нæбал æндеуй.
78

— Раздæр гъæунги еске хæцæнгарзи хæццæ ку фæз’уидтайсæ,
уæд деси бацудайсæ. Нур 6а? Алкæми дæр гъæуайгæстæ авто-
матти хæццæ: скъолати, ахургæнæндæнтти, косæндæнтти... Нæ
хæдзæртти колдуæрттæ æфсæйнагæй конд, — загъта нæлгой-
маг.
Хестæр ка адтæй, еци силгоймаг цæйбæрцæдæр рæстæг неци
дзурдта, уæдта загъта:
— Раст дзоретæ уæ дууæ дæр. Куддæр нæ аллирдигæй æлхъе-
вунцæ, æмæ адæймаг æхемæ æгадæ æркæсуй.
Нæлгоймаги фарсмæ ци æригон кизгæ бадтæй, е надæндæргъ-
ци дзиппидаргæ телефонæй кедæр хæццæ уруссагау дзурдта. Лæг
ин бауайдзæф кодта:
— Хуарз кизгæ, мæнæ хестæртæ дзубанди кæнунцæ æма мпн-
къий сабурдæр ку дзорисæ, кена ба... Цæйбæрцæ дзорун æнгъезуй.
Кизгæ дин ибæл еци тъæлланг ку фæккæнидæ:
— Дедушка, не мешайте разговаривать, — æхе иннердæмæ ра-
зилдта ’ма сабурдæрæй загъта: — Ископаемое.
Зæронд лæг нецибал исдзурдта, æ сæр батилдта, уæдта ’й
бунмæ æруагьта æма арф ниууолæфтæй. Æвæдзи, рагъуди код-
та: «Нæ, нæ, ауахæн æдзæсгом кизгæмæ ку нæ дзорай, уæд —
хуæздæр». Фал зæронд лæг æма кизги фæсте еу æригон силгой-
маг бадтæй æма е бафеппайдта:
— Кизгæ, дæ фидифиди карæн ку æй, уæд уæхæн дзуапп
цæмæн дæттис? Бадгæ дæр раст искæнæ. Ходуйнаг дин нæй нур?!
Силоймаги фарс рахуæстæнцæ, разæй ци силгоймæгтæ бад-
тæй, етæ дæр.
Рæсугьддæр загъта:
— Кæдæй исбадтæн, уæдæй дзоруй ’ма дзоруй. Мæ гьос дæр
ма фæрристæй.
Каргундæр ба загъта:
— Нури фæсевæд лæгьуз нæй, фал мæнæ ауæхæнтти туххæй
ба иннетæбæл дæр бадуй лæгъуздзийнадæ.
— Уо, уо, — загъта æригон силгоймаг: — Еуæй-еуетæ ци уæле-
дарæси цæунцæ, сæ губунтæ игон, цидæр æлвæст хæлæфти. Сæ
дзиккотæ — пихцил. Мæиæ, цума журнал «Крокодил»-æй ра-
гæпп кодтонцæ.
«Маршрутки» фæстегæй еу рæстæмбес кари нæлгоймаг бад-
тæй. Нурмæ къæразгæй æндæмæ кастæй, цæбæлдæр гъудитæ
кодта, адæймагмæ уотæ кастæй, цума игъосгæ дæр нæ кæнуй,
дзубанди цæбæл цæуй, уой. Фал, дин, æваст ку зæгъидæ:
— Бахатир кæнетæ, хестæртæ, уæ феппайунæгтæ еугурæй-
дæр раст æнцæ. Æма ма, ци хæдзарæй рацæунцæ, уоми мадæ ’ма
фидæ нæ фæууй? Цæмæннæ бафеппайунцæ сæ сувæллонæн,
уæхæн дæрæси ма цо, зæгъгæ. Гъигагæн, берæ силгоймæгтæ сæ-
хуæдтæ дæр еци æнахур хæлæфти цæунцæ. Федауй дæбæл, нæ
дæбæл федауй: губун — размæ, фæстаг — фæстæмæ. Мæхуæдæг
79

берæ хæттити фефсæрми ун. Нур лæгтæ ба гьæуама пъолцитæ
искæнонцæ?
Зæронд лæг, уæдта силгоймæгтæ æ хæццæ исарази æнцæ.
Æригон кизгæ æма ма си лæхъуæн бадтæй, етæ ба сæхе дзубан-
дитæ кодтонцæ. Зæронд лæги фарсмæ ци кизгæ бадтæй, е ба
телефонæй нæбал дзурдта, фал хъур-хъур кодта, уæдта еу æрлæ-
ууæни рахизтæй. Хезгæй æ астæу байгон æй. Æ фæсте «марш-
рутки» дуар хъæбæр ниггупп кодта. Шофир еци мæстгунæй загъ-
та:
— Къолибадæг! Дуар нæ саста нур. Гъе уæхæнтти ласæ!
Зæронд лæг бабæй нæбал фæллæудтæй æма загъта:
— Уæуу, мæнæ дессаг! Ци рæстæгутæ ралæудтæй. Куд фæз-
зæгъунцæ: «Къæхтæ сæрæй фæцæнцæ, сæр ба — бунæй». Нур
атемæй куд цардæуа? Ахургонд, финсæг, хузæгæнæг, культури
косæг... кадгин нæбал æнцæ, фал — æхцагинтæ ’нцæ. Мæнæ ба-
зари ка лæууй, ниуæзти куст ка кæнуй. Еу дзурдæй, æхца кæмæ ес.
— Раст дæ. Мæнæ æз университети косун. Нури домæнтæмæ
гæсгæ, уоми ахургæнæгæй ка косуй, етæ къапеккитæ есунцæ.
Еуæй-еу ахургæнгутæй се студенттæ хуæздæр дарæси фæуунцæ...
Рæстæмбес кари силгоймаг 6а загъта:
— Æма зонундзийнæдта ба? Мах рæстæги æрмæстдæр хе хъау-
ритæй цудан институттæ ’ма университеттæмæ. Нур ба...
Уалинмæ «маршруткæ» бахъæрттæй Ватутини номбæл гъæу-
нгæмæ, университети размæ. Æрлæууæни рæсугъддæр силгоймаг
хезунмæ гъавта, фал ма загъта:
— Дзæбæхæй байзайетæ! Хуæздæрмæ æнгъæлмæ кæсдзинан.
Куд фæззæгъунцæ: «Уаруни фæсте бабæй хор дæр ракæсуй...»
Уалдзæг
Зумæги фæстаг мæйæ. Хуæнхтæй цидæр æнахур æхсицгон
дунгæ æрбакæнуй. Бæлæстæ сæхе бателунцæ. Æхсæрæцъеутæ
дæр сæ цъæбар-цъубурæй нæбал æнцайунцæ. Дæркъитæ æма
уæритæ хуасдони ласгути алливæрсти раледзæ-баледзæ кæнунцæ.
Æрдзæ лæдæруй уалдзæги комуолæфт. Бонæй-бонмæ хæстæг-
дæр кæнуй. Кæд ма мет тъæфилæй уаруй, гъизт бонтæ фæууй,
уæддæр зумæгæн æ хъаурæ басастæй. Мæстгун кæнуй, æртхъе-
рæнтæ кæнуй, æ зæрди нæ фæттæрсун кæнун ес. Фал æ бон
нецибал æй. Бон даргъдæр кæнуй, æхсæвæ ба — цубурдæр.
Мæнæ ралæудтæнцæ уалдзæги фиццаг бонтæ. Мет хоисæрт-
ти тайун райдæдта, цæугæдæнттæбæл ци ех æвæрд ес, е бонæй-
бонмæ тæнæгдæр кæнуй. Мет кæми ратадæй, уоми зиннуй цъæх
кæрдæг, мети бунæй исзиндтæй дзæкъолон — рæсугъд кизги ху-
зæн ратасæ-батасæ кæнуй. Дунгæ ку ’рбакæнуй, уæд базмæлуй.
80

Мæгур, мет ку рауаруй, уæд йæхе нилхъевуй, хор ку ракæсуй,
уæдта йæхе исивазуй. Бæлæстæ хъæбæр банкъардтонцæ уалдзæ-
ги уолæфт. Бæрзæ, тæгæр, кæрзæ бæлæстæ кæрæдземæ бакæ-
сунцæ æма баходунцæ. Толдзæ æмæ тæрсæ бæлæстæ гъæди къо-
хи уоци сæрустурæй лæуунцæ. Тагъд, тагъд — берæ нæбал гъæ-
уй — сæ уалдзигон фæлуст искæндзæнцæ. Æхсæрæ къотæрбæл
бадунцæ æхсæрæцъеутæ, игъæлдзæг цъæбар-цъубургæнгæ. Кæ-
рæдземæн зумæги хабæрттæ кæнунцæ. Æнгъæлмæ кæсунцæ се
’мбæлтти æртæхунмæ Хонсарæй. Тагъд æртæхдзæнæнцæ зæр-
батгутæ, сауцъеутæ, дзубулдартæ... Гъæдкъуæр ба кæрдту бæ-
ласи зæнгæ къуæр-къуæр кæнуй. Цæйбæрцæдæр рæстæг ра-
къуæр-къуæр кæнуй, уæдта цæмæдæр нийгъосуй æма бабæй идар-
ддæр æ куст кæнуй... Зæнхæ дæр исдумстæй, æхе цæттæ кæнуй,
кæд æй бахумæ кæндзæнцæ, уомæ, уæдта си кæд байтаудзæнцæ
хуар, кæд ниййараздзæнцæ халсарти муггæгтæ.
Бон цæуй æма фарнæ æ хæццæ хæссуй. Хор хъæбæрдæр та-
вун байдæдта. Бæлæстæбæл къомбох фæззиндтæй. Тæрхъос æ
хузæ æййевуй. Арс ралæстæй æ лæгæтæй. Сæгтæ зумæги фæсте
фудхуздæр æнцæ, нæуæг кæрдæг, уедæгтæ хуæрунцæ. Робас æма
берæгъ дæр цæрдæгдæрæй рауайæ-бауайæ кæнунцæ. Æхсæрсæт-
тæг еу бæласи къалеуæй иннемæ рагæпп-багæпп кæнуй. Рæубес
еци рæсугъдæй, сæрбæрзондæй зелуй гъæди, хезуй нæуæг уал-
дзигон кæрдæгбæл.
Мæргътæ Хонсарæй тæхунцæ. Фиццаг æртахтæнцæ сауцъеу-
тæ, уæдтæ — дзубулдартæ. Мæнæ фæззиндтæнцæ æрдзи федауцæ —
зæрбатгутæ. Сæумæй-изæрмæ сæ игъæлдзæг зарунæй не ’нца-
йунцæ. Балæудтæнцæ астъонитæ кæнунбæл.
Мадта кæркитæ, бабузтæ, хъæзтæ, гогузтæ дæр уалдзæгбæл
цийнæ кæнунцæ. Кæркитæ сæ хъуæдаттæй не ’нцайунцæ. Æйкитæ
æфтаун райдæдтонцæ, гогузтæ дæр — уотæ. Хъæзтæ æма ба-
бузтæ ниррæнгъæ ’нцæ, уотемæй рараст æнцæ цæугæдонмæ. Уоми
нигъулдтитæ кæнунцæ. Цийнæ кæнунцæ...
Фустæ, гъоцитæ, галтæ, сæгътæ хезæнмæ цæунцæ. Етæ дæр
цийнæ кæнунцæ уалдзæги æрцудбæл. Уæриккитæ, дæркъитæ,
уæситæ ба сæумæй-изæрмæ гъазуицæ, кæрæдзей фæсте раледзæ-
баледзæ кæнунцæ...
Бонæй-бонмæ гъардæрæй-гъардæр кæнуй. Мæнæ кæрзæ, сос-
гъæдæ, бæрзæбæл фæззиндтæнцæ сифтæ. Толдзæ æма тæрсæ-
бæл дæр. Сæ рæсугъддæр дарæс искодтонцæ еугур бæлæстæ дæр.
Ракалдтонцæ дидинæг — фиццаг æхсинцъæ бæлæстæ, уой фæсте
ба — фæткъу, кæрдту... Мудибиндзитæ еу бæласæй иинемæ ра-
тæхæ-батæхæ кæнунцæ.
Дидингути адгин тæф адæймаг идардмæ лæдæруй. Хумгонд
дзæхæрати аразунцæ картоф, хъæдорæ, къумбул, гъæдиндзæ,
итаунцæ нартихуар. Гъæди къанауи сауæдонæ сур-сурæй зæнхи
бунæй уайуй. Цæугæдони дон ба æзмæнстæй цæуй, уомæн æма
6 Будайты Милуся
81

цъететæ тайунцæ. Æрдзæ еугурæй дæр райгъал æй. Нур дзæкъо-
лон еунæг нæбал æй, фал фæззиндтæй игуæрдæнти берæ алли-
хузон рæсугъд дидингутæ. Етæ рæсугъд федаунцæ горцъейху-
зæн цъæх кæрдæгбæл. Æхсæрдзæнтæ хæл-хæлæй кæлунцæ бæр-
зондæй. Дон ниуазунмæ ардæмæ цæунцæ сæгтæ, рæубестæ...
Дзæбодуртæ еу риндзæй иннемæ гæпп кæнунцæ, кæрæдзей хæццæ
сæ сикъатæй хуæцунцæ.
Бæхтæ дæр уалдзæгбæл цийнæ кæнунцæ. Сæ байрæгути хæццæ
цъæх кæрдæгбæл хезунцæ. Хæргут1, дæр бæхти къæхти гъæрмæ
искарз æнцæ. Сæ «иуо-иуо»-йæй нæбал æнцайунцæ. Минкъий
къæлæутæ ба сæ къæдзилттæ нихъхъел кодтонцæ, уотемæй сæ
маддæлти алливарс рауайæ-бауайæ кæн)чщæ...
Уалдзæг ралæудтæй —
Цард фæууæлахез æй\
Гъудитæ
Цард над æй. Æма еци надбæл адæймаг æрлæууй, ку райгу-
руй, уæд: дзедзе ку бадæйуй æма æ фиццаг куд ку райгъусуй,
уæд. Уотæ фæззæгъунцæ: адæймагæн йæ амонд æ тæрнихбæл
финст фæууй, ку райгуруй, уæд. Уæдта ма уотæ дæр фæззæ-
гъунцæ: адæймаг нивæ йæ мади губунæй рахæссуй. Æма, æвæ-
дзи, уотæ ’й.
Алли адæймагæн дæр ес йæхе царди над. Еуетæн фæууй лигъз,
æмраст. Фæйбæлцæунцæ æнæкъухцитæй, иннетæн ба — гургъахъ,
къолтæ-молтæ. Гъема, сувæллонæй,,æвæдзи, бæрæг фæууй, ци-
уавæр уодзæй æ над, е. Еуæй-еуетæ сæ райгурцæй райдайунцæ
сæйгæ кæнун, уæдта, æ къахбæл ку рауайуй, уæддæр, мæгур,
арæх рахауй. Лæмæгъ сувæллон фæууй. Скъоламæ ку райдайуй
цæун, уæддæр иннетæй цауддæр фæууй. Æма, мæгур, тухирæзт
фæккæнуй. Е ’мбæлттæ дæр æй мæстæй фæммарунцæ, уæдта
скъола каст фæууй, æма, куд фæззæгъуицæ, фæсдуар байзайуй.
Идарддæр нæбал исахур кæнуй... Фæууй уæхæнттæ дæр, æма
губуни ма ку фæуунцæ, гъеуæд нæбал фæгъгъæунцæ сæ маддæл-
ти, ниууадзунцæ сæ ерæндони, бахаунцæ седзæрти хæдзарæмæ.
Уонæй еуети райсунцæ гъомбæл кæнунмæ. Фал етæ еугæйттæ
фæуунцæ. Уотемæй, мæгур, фæййирæзунцæ — мади уарзт нæ зон-
гæй. Нæ фæззонунцæ, фидæ ка ’й, кена ба — нана æма баба. Фал
ма фæууй уæхæн маддæлтæ дæр, сæ сувæллæнтти ка рагæлдзуй.
Еуæй-еуетæн ба рамæлунцæ сæ маддæлтæ. Фæууй син фидæ
дæр,»нана дæр, баба дæр. Фал... Мади уарзт гъæуагæ фæуунцæ.
Мæн фæндуй, еумайагæй, царди нади туххæй мæ гъудитæ
зæгъун. Уæлдæр куд загътон, уотæ, сувæллон æ райгурцæй райда-
82

йуй царди надбæл цæун. Фиццаг еци над фæууй нарæг, фал, куд
устурдæр фæккæнуй сувæллон, уотæ урухдæргæнгæ цæуй æма,
астæуккаг скъола каст ку фæууй, уæдта устур надмæ рахезуй.
Алкæмæндæр йæхе над ес, æма — еуетæ бацæунцæ ахур кæнунмæ
уæлдæр скъоламæ: дохтури, ахургæнæги, бухгалтери, инженери,
тукангæси... дæсниадæ райсунмæ, иннетæ ба ести кустмæ бацæу-
нцæ: гъогдоцæгæй — фермæмæ; æфснайæгæй, косæгæй, арæз-
тадæмæ... Ахури надбæл ка ниллæуй, е уой фæсте ба рахезуй æ
кусти надмæ. Уой фæсте ба — æригæнттæ сæ амонд иссерунцæ.
Е, æвæдзи, царди сæйрагдæр над æй. Еци над урух, æнæкъулум-
питæ ку рауайуй, уæд е амонд æй. Сæ над еуетæн фæууй даргъ,
гъæздуг, иннетæн ба, гъигагæн, цубур. Даргъ кæмæн фæууй, етæ
сæ зæрæмæ еумæ фæццæунцæ еци надбæл сæ сувæллæнтти хæццæ,
сæ цæуæти цæуæти хæццæ... I
Царди алкæмæндæр æхе над ес æма ’йбæл цæун гъæуй. Хуцау
нин дæттуй еци над æма ’й цæмæ гæсгæ æвзаруй, уой ба, æвæ-
дзи, Бæрзондбæлбадæг æхуæдæг зонуй. Фал адæймагæн æхе-
цæй дæр берæ гæнгæ ’й. Куд фæззæгъгъунцæ: «Лæугæ дор гъуна
кæнуй».
Цард æй над,
Цард — бсеркад.
Цард æй гъазт,
Цард æй уарзт.
Цард — амоид, —
Уотæ уй конд.
Цард æй — Цард.
Косæнуати
Æ косæнуати къæлæтгуни бадуй Дзамболат æма гъудитæ кæ-
нуй. Нур цæйбæрцæдæр рæстæг гъеуотæ бадуй,— дуарæхгæдæй.
Æ секретари дæр сæхемæ рарвиста. Дзамболат косуй еу арæзта-
дон косæнуати хецауæй. Бадуй æма сагъæс кæнуй æ евгъуд, нур-
тæкки — абони бони цардбæл æма йæ исонбæл хуæрзконд, бæ-
зæрхуг, лæгхуз, æ сау сæригъунти еугай уорситæ кæмæн фæз-
зиндтæй, уæхæн фæндзайанздзуд нæлгоймаг. Æ зæрдæбæл
æрлæудтæнцæ æ сувæллони бонтæ. Æнцон н’ адтæнцæ, фал уæд-
дæр сæ æхцæуæнæй имисуй. Райгурдæй косæг бийнонти æхсæн.
Æ минкъийæй фæстæмæ уидта — æ фидæ æма мадæ куд фæл-
лойнæ кæнунцæ. Сæ фæллойни фæрци цæргæ хæдзарæбæл ни-
мад адтæнцæ. Сæхе къохтæй хæдзарæ исаразтонцæ, фонс дард-
тонцæ, мадта, сæ дзæхæра дæр еугуремæй хуæздæр гъудгонд
адтæй. Сæ фондз сувæллоней еу сувæллони хузæн дардтонцæ.
Ахур сæ кодтонцæ æгъдаугин унбæл, цæмæй нимайонцæ хестæр-
83

ти, аргъ син кæнонцæ, кустуарзонбæл. Сувæллæнттæ, сæ мин-
къийæй фæстæмæ, хæдзари кустити æнхус кодтонцæ сæ ниййер-
гутæн: фонсмæ кастæнцæ, цудæнцæ фиййау, гъонгæс, дзæхæрай
куститæ кодтонцæ: аразтонцæ картоф, иннæ муггæгтæ, æхсас-
тонцæ, фæззæг ба æфнайдтонцæ нартихуар, хъæдорæ, къахтонцæ
картоф... Мадта, Дзамболати хуæртæ Уарзетæ æма Кафетæ ба
хъæппæлтæ æхснадтонцæ, хæдзарæ æфснайдтонцæ, хуæруйнаг
кодтонцæ, гъоцитæ дæр ма дугътонцæ.
Дзамболат зæнæги хестæр адтæй, æма йбæл еу-дæс анзи ку
рацудæй, уæд æ фиди хæццæ цудæй хуасæ кæрдунмæ, æн-
таунмæ, ласгутæ кæнунмæ... Кустуарзонæй исгъомбæл æй. Æ
бон æнæ кустæй нæ ’й. Мадта скъолай дæр фæнзуйнаг ахурдзау
адтæй. Райæрветионцæ райони олимпиадитæмæ æмæ алли хатт
дæр фиццаг бунат æрахæссидæ. Астæуккаг скъола каст фæцæй
сугъзæрийнæ майдани хæццæ. Бацудæй ахур кæнунмæ хуæнхон-
металлургон институтмæ — арæзтадон фæкультетмæ, уоми дæр
адтæй раззагдæр студент. Æрмæст хуарз нæ ахур кодта, фал ма
адтæй фæсевæди разамонæг. Институт каст фæцæй сурх дипло-
ми хæццæ.
Дзамболати зæрдæбæл æрлæудтæнцæ æ райгурæн Толдзи
гъæуи къулдумтæ, æ минкъий рæсугъд гъæу. Аци зæнхæбæл ин
уарзондæр, æдгиндæр къум нæййес. Нæ ’й баййевдзæй неци ус-
тур горæтбæл... Арæх, хъæбæр арæх æ зæрдæбæл æрлæууй. Æ
фунти дæр æй мадта арæх уинуй. Ци хъæбæр æй фæффæндуй
бæгъæнбадæй рауайун уоци къахнæдтæбæл, рагъбæл сæумæй
изæрмæ фустæ хезун, бæрзондæй фæлгæсун гъæумæ, кенæ ба
ниртайун цæугæдон Кæсалггуни. Нур дæр арæх фæццæуй гъæу-
мæ, уомæн æма æ мадæ æма æ фидæ уоми цæрунцæ. Етæ устур
горæтмæ нæ комунцæ, кæд сæ фондз сувæллони дæр горæти
цæрунцæ, уæддæр. Хонунцæ сæ сæхемæ, фал мадæ æма фидæ
фæззæгъунцæ: «Цалинмæ ма нæ къæхтæбæл лæууæн, уæдмæ
некумæ цæуæн, уой фæсте ба бæрæг уодзæй».
Дзамболат гъæуи ку фæууй, уæд алли куст дæр фæккæнуй:
скъæттæ сæрфуй, мадта дзæхæрай куститæ дæр — уотæ, йе ’ннæ
æисувæрти хæццæ. Мадæ æма фиди бои уойбæрцæ иецибал æй.
Фæстаг рæстæги сæйгитæ кæнунцæ. Мадта æ алли отпуски рæс-
тæги дæр æрцæуй Толдзи гъæумæ. Нур ма е некæд адтæй санато-
рий дæр. Уотæ фæззæгъуй: «Хуæздæр рауæн зæнхæбæл нæййес
бауолæфунæн мæ райгурæн минкъий гъæуæй». Фулдæр хатт от-
пуск райсуй хуасгæрдæнти рæстæги. Æма гъеуæд, еци мæйæ, æ
мондæгтæ исуадзуй. Гъæуккаг цард фæккæнуй. Сæумæ раги иси-
стуй æма цæвæги хæццæ — хуасгæрцæмæ. Æ минкъийæй нурмæ
зонуй, цалинмæ ма кæрдæгбæл æртæх ес, уæдмæ кæрдун гъæуй,
зæгъгæ. Хуасæ ку фентаунцæ, уæдта арæх цæугæдони æхе фер-
тайуй. Берæ хæттити, гъæуи уогæй, гъæдæмæ рандæуй æма уоми
æ уарзон толдзæ бæласи буни фæххуссуй. Арвмæ фæккæсуй æма
84

æхе хъæбæр амондгун фæххонуй. Уотæ ймæ фæззиннз’й, цума
еци рæстæг уомæй амондгундæр аци зæнхæбæл неке ес.
Нур бадуй æ косæнуати Дзамболат æма имисуй æ сувæллони
бонтæ. Еци еу усмæмæ æ цард еугурæйдæр æ цæститæбæл рауадæй.
Хуарз куст ин ес. Нимад æй æ кустуати дæр, уæдта æгас
республики дæр. Косгутæ ин хъæбæр устур аргъ кæнунцæ. Æхуæ-
дæг дæр сæбæл хъæбæр ауодуй. Кæд си уомæй хестæртæ дæр
косуй, уæддæр еугуремæн дæр фиди хузæнæй. Алкæддæр —
цийни рæстæг уа, кенæ, гъигагæн, зин рæстæг, æрбалæууй сæ
фарсмæ. Нурма уотæ некæдма адтæй, æма еске рарвиста æ косæн-
уатæй æнæ дзуаппæй. Алкæмæн дæр си иссеруй рæстæг, берæ
хæттити кусти фæсте дæр байзайуй. Æригон кизгуттæ дæр ма ин
сæ сосæгдзийнæдтæ радзорунцæ.
Еу хатт ку адтæй, уæд ин æ косæнуатмæ æфсæрмигæнгæ æрба-
цудæй, инспекторæй сæмæ анзи размæ ци кизгæ райдæдта косун,
е. Æ ном — Фаризæ. Æ цæсгон еугур сурх, уотемæй дуаргæрон
лæудтæй, æ цæстисугтæ æ ростæбæл уадæнцæ. Дзамболат æ бу-
натæй исистадæй, бацудæй имæ, рæвдаугæ ин æ къох æ усхъæ-
бæл æрæвардта, уæдта ’й исбадун кодта æ фарсмæ. Еу минкъий
бангъæлмæ кастæй, цалинмæ кизгæ не ’рсабур æй, уæдмæ, уæд-
та йин загъта:
— Мæ хор Фаризæ, цæбæлдæр хъæбæр тухсис. Мæ косæн-
уатмæ уоци тухстхузæй дзæгъæли не ’рбацудтæ.
Кизгæ æ сæр бундæр æруагъта, дзоргæ неци кодта. Дзамбо-
лат бабæй сабургай райдæдта дзорун:
— Хæдзари дзæбæх айтæ? Куд æнцæ дæ мадæ æма фидæ?
Сæйгæ еске кæнуй?..
Фаризæ загъта:
— Нæ, нæ, хæдзари дзæбæх æнцæ еугурæйдæр. Сæйгæ дæр неке
кæнуй. Фал, фал... Дзамболат Иласи фурт, æз, æз... Мæн, мæн...
коруй еу лæхъуæн. Нур æртæ анзи мæ фæсте рацо-бацо кæнуй...
— Æма дæхе зæрдæмæ ба цæуй? Дзæбæх лæхъуæн æй? Ци
косæг æй? — бафарста Дзамболат кизги.
— Хуарз адæймаг æй. Университети ахургæнæгæй косуй, —
загъта Фаризæ, уæдта ма æфсæрмигæигæ бафтудта æ дзурдмæ, —
уо, мæ зæрдæмæ цæуй. Фал ин хæдзарæ нæййес, æхуæдæг дæр
фатери цæруй. Æма мæ мадæ уобæл ниллæудтæй, æз, дан, мæ
кизги æнæхæдзарæ лæхъуæнмæ нæ дæттун. Фæндуй мæ, фæн-
дуй мæ... — къухцитæгæнгæ дзурдта кизгæ,— мæ мади хæццæ ку
радзорисæ.
Дзамболат цæйбæрцæдæр рæстæг неци дзурдта, гъуди кодта,
цæмæй фенхус кæна аци æригон кизгæн. Еу цæйбæрцæдæр рæс-
тæги фæсте ба загъта:
— Мæ хор Фаризæ, хуарз, æз радзубанди кæндзæнæн дæ
мади хæццæ. Еу бон мæ над сумахбæл ракæндзæнæн. (Дзамбо-
лат хæстæг цардæй Фаризетæмæ.) Нур ба цо дæ косæнуатмæ.
85

Кæугæ дæр мабал кæнæ. Мæ бон цæмæй уа, уомæй дин фенхус
кæндзæнæн.
Кизгæ рацудæй æ хецауи косæнуатæй. Æ цæсгон фегъæл-
дзæгдæр æй. Дзамболат ба гъуди кодта: «Ес нæмæ æмдзæрæнтæ
æма син еу уат раттун гъæудзæй сæ киндзæхсæвæри фæсте».
Нæлгоймагæн æ гъуди æ зæрдæмæ фæццудæй, телефони хæтæл
исиста ’ма бадзурдта, æхемæ гæсгæ, хуæздæр æмдзæрæн ка ’й,
уой къамендантмæ æма ин загъта, цæмæй имæ æрбацæуа... Ад-
тæй-надтæй, уæддæр равзурста æригæнттæн дзæбæх еууатон
фатер. Уой фæсте ба еубон, кустæй цæугæй, æ над Фаризетæ-
бæл ракодта. Хуарз æй исиуазæг кодтонцæ кизги мадæ æма фидæ.
Кизгæ хæдзари н’ адтæй. Еу цæйбæрцæдæр ку рабадтæнцæ, уæд
Дзамболат райдæдта дзорун:
— Æз сумахæн арфæ кæнун уæ кизги туххæй. Фаризæ хъæ-
бæр хуарз косæг æй. Е æй æгъдаугин, хебæлхуæцгæ, сæрæн.
Уотæ фегъустон, корæг æй ес. Æма е æхцæуæн хабар æй. Нæхе
цæттæ кæнæн кизгæрвистмæ.
— Махæн æхцæуæн æй, нæ кизгæй нин ке æппæлис, е. Нæ
бон куд адтæй, уотæй исгъомбæл кодтан. Æ корæги туххæй ба, —
дзурдта Фаризи мадæ,— мæ бон ци ’й зæгъун. Уотæ зæгъунцæ,
дзæбæх адæймаг æй, фал æнæхæдзарæ ’й. Æма е циуавæр нæл-
гоймаг æй, уоци карæмæ æхе къум кæмæн нæййес. Нæ, нæ, æз
арази нæ дæн. Нæ мæ фæндуй, цæмæй мæ кизгæ зин цæрдтитæ
кæна, еске фатертæбæл рахауæ-бахауæ кæна. Æхуæдæг нурма
æригон æй æма нецима лæдæруй.
Дзамболат лæмбунæг фегъуста, цæйбæрцæдæр рæстæг неци
исдзурдта, уæдта загъта:
— Мерет (уотæ хундтæй Фаризи мадæ), кæд лæхъуæн дзæ-
бæх æй æма дæ кизги аккаг æй, кæд æй Фаризæ уарзуй æма
гъуддаг æрмæстдæр фатерæй гæнгæ ’й, уæд уомæн ба исрастгæ-
нæн ес. Æз æригæнттæн ратдзæнæн, нур бал фатер æмдзæрæни,
уой фæсте ба бæрæг уодзæй.
Уотæ куд дзурдта Дзамболат, еци рæстæг дуарæй æрбахиз-
тæй Фаризæ дæр æма фегъуста фæстаг дзурдтæ. Æ цæсгон нир-
рохс æй. Æ фидæ æма мадæ ба кæрæдземæ бакастæнцæ. Ци ма
загътайонцæ...
Дессаги киндзæхсæвæр исаразтонцæ. Æма, æригæнттæн сæ
фиццаг сувæллон ку райгурдæй — биццеу, уæд ибæл Дзамболат
ном исæвардтонцæ...
Дзамболат, гъеуотæ, æ царди медæгæ еу æма дууемæн нæ фен-
хус кодта. Нур бадуй æма æхе бийнонтæбæл дæр гъуди кæнуй.
Фондз æма инсæй анзи цæуй, кæдæй уосæ æрхаста, уæдæй. Дзæ-
бæ^, рæсугъд бийнонтæ искодтонцæ æ цардæмбал Марини хæццæ.
Ес син кизгæ æма биццеу. Сæ дууæ дæр исахур*кодтонцæ. Мишæ
юрист æй, слестгæнæгæй косуй, Элинæ ба — дохтур. Косуй
горæти сæйраг сæйгæдони зæрдити незти дохтурæй — кардиоло-
86

гæй. Дзамболат æма Маринæ арази æнцæ сæ цæуæтæй. Уонæй
сæ мадæ æма фиди дæсниадæ неке райста (Маринæ ахургæнæ-
гæй косуй скъолай), фал, кæми косунцæ, уоми нимад æнцæ хуарз
косгутæбæл. Дзамболат гъуди кæнуй: «Цийфæнди ку уа, уæддæр
æз амондгун дæн: ес мин хуарз мадæ æма фидæ, дууæ æнсувæри,
дууæ хуæри. Мæ сæр си бæрзæндти хæссун. Ес мин мæхе мин-
къий рæсугъд бийнонтæ. Мæ куст мæ зæрдæмæ цæуй. Куд фæз-
| зæгъунцæ: адæймаг, дан, сæумæй кустмæ ку тагъд кæна, изæрæй
ба — хæдзарæмæ, уæд амондгун æй. Æма е мæнмæ хауй. Уæдта —
хæдзарæ искодтон, бæласæ ниссагътон, фурт мин ес...»
Нæлгоймаг æ бунатæй исистадæй æма къæразги цормæ бацу-
\ дæй. Æ кустуат Терки билæбæл адтæй æма цæугæдонмæ кастæй
æма гъæрæй загъта, цума ескæмæ дзоруй, уотæ:
— Уо, уо, æз амондгун дæн. Фал мæ хъæбæр фæндуй, цæмæй
тагъд рæстæги баба исуон. Кæд иссердзæнцæ мæ цæуæт сæ амонд,
кæд мин балæвар кæндзæнцæ цæуæти цæуæт?!.
Æвæдзи ма еу-æртæ сахати уотæ фæббадтæй æ косæнуати
Дзамболат, уæдта тагъд фестадæй æма фестæгæй Терки билтæ-
бæл рараст æй сæхемæ.
Гъæдæ
Кæрæдзей фарсмæ лæуунцæ гъæди хурфи æносон толдзитæ
æма тæрсæ бæлæстæ. Етæ бæрзонд фæццудæнцæ. Алкедæр си
æхецæй хъæбæр сæрустур æй. Тæрсæ бæлæстæ сæхе еугуремæй
хуæздæрбæл нимайунцæ. Æнæнвæрсонæй бæрзондæй кæсунцæ
бунмæ. Сæхецæн фæззæгъгъунцæ: «Мах фæрци цæрунцæ гъæди
сирдтæн сæ фулдæр. Миститæ дæр сæхецæн зумæгмæ уогæнтæ
искæнунцæ. Мадта — æхсæрсæттæг дæр — уотæ».
Уарзунцæ тæрсптæ
Сардтæ ’ма миститæ.
Уæдта ’ма ’й уарзунцæ
Лдæм æнæбæрцæ.
Толдзæ бæласæ ба æппундæр некæбæл æнвæрсуй. Æхе еугу-
ремæй зундгиндæр, курухондæр, фæразондæр хонуй. Е лæууй
гъæди цалдæр æноси. Берæ фæууидта. Берæ цæмæндæрти бафæ-
разта. Цал æма цал хатти æ цардимедæгæ адтæй тугъддунгитæ,
уазал гъизт зумæгтæ, æнæбæрцæ тæвдæ сæрдитæ... Цал æма цал
хатти фæууидта, е ’мбæлтти йин куд гъигæ дардтонцæ адæм.
Цал æма цал хатти йин ракалионцæ е ’нсувæрти хæдзæрттæ кæ-
нунæн, фæйнæгутæн...
Æ царди медæгæ зæронд толдзæ бæласæ беретæн фенхус код-
та — маргъæй, сирдæй...
87

Лæууй толдзæ сæрбæрзондæй,
Сæрустур æй æ кондæй.
Сифтæргун æй, æносон æй,
Æ цардæй ба е боз æй!
Гъæди къохи лæуунцæ бæрзæ бæлæстæ. Етæ бæрзонд фæц-
цудæнцæ, сæ бакастæй æхцæуæндзийнадæ дæттунцæ адæймагæн.
Хъæбæр рæсугъд федаунцæ. Рæуæг дунгæ ку ’рбакæнуй, уæд сæ
сифтæр сæбар-субур кæнун райдайуй. Кæрæдземæн сæ сосæг
дзубандитæ фæккæнунцæ. Мæргътæ син сæ къалеутæбæл бадун
уарзунцæ. Еу къалеуæй иннемæ ратæхæ-батæхæ фæккæнунцæ
æма фæззарунцæ сæ рæсугъддæр зартæ. Бæрзæ бæлæсти фарсмæ
лæуунцæ кæрзитæ, сосгъæдтæ. Гъæди кæронмæ ба лæуунцæ
æхсæрæ къотæртæ. Етæ, кæд асæй иннетæй ниллæгдæр æнцæ,
уæддæр сæхецæй боз æмæ сæрустур æнцæ. Сæумæй изæрмæ сæ
къалеутæбæл æд зумæг, æд сæрдæ цъæбар-цъубур кæнунцæ æхсæ-
рæцъеутæ. Æхсæрсæттæг æхсæртæ æмбурд кæнуй æ къалеутæ-
бæл.
Уо, гъæдæн æ федауцæ бæлæстæ ’нцæ. Циуавæр бæласæ ма
уæд, уæддæр си алкæмæндæр æ бунат ес, алке дæр си хъæбæр
гъæуй. Æрдзи ’сконд уотæ ’й.
Гъæдæ — гъæздуг бæлæстæй —
Аллихузон фæлг/стæй:
Толдзитæ \ча бæрзитæй,
Сосгъæдтæ ’ма кæрзитæй...
Æхсæркъотæр, тæрситæй,
Фæрвитæ ’ма нæзитæй.
Æнæ бæласæ уæвæн,
Нæгшес, нæййес нæ гъæдæн.
Гъæди цæргутæ ба æнцæ — сирдтæ. Уонæй алкæмæн дæр йæхе
цард ес, йæхе бунат гъæди. Уонæн сæ хæдзарæ гъæдæ ’й.
Гъæди федауцæ ’нцæ сæгтæ ’ма рæубестæ. Сæгтæ уозгæ-уозгæ
фæццæйцæунцæ, сæ сикъатæ аллирдæмæ пæлæхсар, уотемæй.
Рæубестæ, рæсугъд кизгутти хузæн, ратасæ-батасæгæнгæ рауайæ-
бауайæ кæнунцæ, цъæх кæрдæгбæл хезунцæ сæрдигон, уæдта
сауæдонæмæ рараст унцæ дон ниуазунмæ.
Синдзахъо узунæн æ цард къотæри буни ’й. Ейæ ахæссуй
миститæ, урутæ, хуæруй фæткъутæ... Хъæбæр берæ уарзуй æ
хæдзарæ, æ къотæрбун. Ести тас ин ку фæууй, уæд йæхе æрба-
тумбул кæнуй æма синдзи къубулойни хузæн фæууй, хæстæг
имæ некебал фендеуй. Бор робас æ пох къæдзели хæццæ æ алли-
вæрсти рауайæ-бауайæ фæккæнуй. Арæх хæстæг гъæумæ дæр
æрцæуй, багъузуй кæркдонæмæ. Еуæй-еу хатт ин бантæсуй карк
радаЬун. Фал берæ хæттити куйти амæттаг дæр бауй. Гъæди
сирдтæ минкъийдæр-минкъийдæр уарзунцæ берæгъи. Е æй хъæ-
бæр тогдзух. Берæгъти бал цауæни ку рацæуй, уæд, мæгур, сæгтæ,
88

рæубестæ, тæрхъостæ сæхе римæхсунцæ. Арæх берæгьтæ балæ-
борунцæ фусти дзогæмæ дæр. Еуæй-еу хатт сæ къохи бафтуйуй
райахæссун фус... Айдагъ гъæди сирдти нæ гъигæ дарунцæ, фал
ма гъæуккаг фонси дæр. Тæрхъостæ си — берæгътæй — сæ еминæ
уинунцæ. Æма, мæгур, цæмæй минкъийдæр бæрæг уонцæ, уой
туххæй зумæг — уорс кæрцитæ искæнунцæ, уалдзæг ба фæс-
тæмæ — фунукхуз. Тæрхъос идардмæ берæгъи фæууидта, кенæ
балæдæрдтæй, хæстæг ескæми æй, уой, уæд æ даргъ гъостæ фæхъ-
хъел кæнуй æма гæпп-гæпгæнгæ — ледзгæ. Фæстæмæ ба ма еу
каст фæккæнуй.
Берæгъ — е знаг тæрхьосæну
Æппундæр æй нæ уарзуй.
Нæййес федуд сæ æхсæн,
Цард æй, мæгур, нæ уадзуй —
Зудикъо ’ма æнæфсес.
Æхсæрсæттæгæн тæрхъосæй æнцондæр æй. Е зæнхæбæл уотæ
арæх нæ фæууй. Æ цард фулдæр бæлæсти къалеутæбæл æй. Ра-
гæпп-багæпп кæнуй еу бæласæй иннемæ, еу къалеуæй — иннемæ.
Берæгъ æмæ ’ймæ робас хъæбæр мæстгун фæккæнунцæ.
Фал гъæди сирдтæн сæ еугурей хецау ба арс æй. Кæд æй сæ
беретæ нæ уарзунцæ, уæддæр ин аргъ кæнунцæ, тæрсунцæ си.
Ку ’рбацæуй гъæди хурфи бæлæсти къалеутæ сæтгæ нифсгунæй,
уæд еугурæйдæр сæхе еуварс райсунцæ. Берæгъ æма робаси дæр
нæ фæффæндуй арси хæццæ исæмбæлун. Кæдзæкъахæн æ уар-
зондæр хуæруйнаг муд æй, уæдта, гъæддаг кæрдту ку исцæттæ
уй, уæд æй цæгъдун райдайуй. «Арс ма дин кæрдту цæгъдуй».
Зумæг-зумæги дæргъци ба фунæй фæккæнуй.
Сирдтн хецау — арсу
Е син æй карз.
Æнæфсес мудæй,—
Хуæруй ’й зудæй.
Тускъайæн дæр, сæлаурæн дæр сæхе бунат ес гъæди. Алкæ-
мæндæр си ес æзнæгтæ дæр æма æмбæлттæ дæр. Цийфæнди ку
уа, уæддæр гъæди сирдтæ еугурæйдæр бийнонтæ æнцæ. Æма гъе-
уотемæй цæрунцæ æносон толдзитæ, сæрустур бæрзонд тæрситæ,
рæсугъд бæрзитæ, сифтæргун тæгæртæ, муркъæ æма æхсæр-
къотæртæ.
Æносæй-æносмæ гъæдæ æхе цардæй цæруй. Берæ сосæгдзий-
нæдтæ ймæ ес, берæ римæхст бунæттæ, уæдта ма — берæ ими-
суйнæгтæ, фæндтæ. Некæмæн сæ æргом кæнуй.
Гъæдæ — сирдгун, бæласгун,
Деденæггун, кæрдæггун.
Гъæдæн дæр ес æхе уарзт.
Гъæдæн дæр ес æхе цард.
89

Седзæр карк
Дессаги биццеу адтæй Гермæн, æ минкъиййæй дæр фонс берæ
уарзта, æма йбæл етæ дæр сæхуæдтæ уотæ æхцул адтæнцæ. Скъо-
ламæ дæр нæма цудæй, уотемæй каркæн таунæг ниввæридæ, гъа-
зидæ уæситæ, дæркъитæ, уæриккити хæццæ, уæдта сæ фонси
размæ дæр е цæуидæ изæрæй. Хуцау бахезæд, æма си ести гъæ-
уй, уæд æхе кæунæй рамаридæ, цæмæннæ ’рцудæй, кæд æй ести
бахуардта, кенæ ба ’й кæд еске радавта, зæгьгæ. Æ фиди фидæ
Иван Гермæни æ хæццæ алкумæ дæр худта, уæдта, фонсмæ ку
зелидæ, хуасæ кæрдунмæ ку цæуидæ, уæддæр биццеу аллихатт
дæр æ хæццæ уидæ. Æвæдзи ймæ фонсмæ уарзондзийнадæ дæр
æ бабайæй адтæй... Сæ синхонти уоститæ ма йбæл дес дæр кæнио-
нцæ, еци минкъий, дан, таунæг к’у ниввæруй, уæд ин æйкитæй
еунæг дæр нæ бахъуæлæг уй, хъæбæр хуарз къох ин ес. Гермæ-
нети синхон уосæ Таурзæт, таунæг ку февæруй, уæд аллихатт
дæр уой фæххонуй, цæмæй ин е ниввæра, æма ин æнæ еу гъæуа-
гæй æ карк цъеутæ рауадзуй. Хъæбæр арфитæ фæккæнуй уосæ
биццеуæн, лæвæрттæ дæр ин ракæнуй: ку адгийнæгтæ, ку — ести
гъазæн... Еухатт кæми адтæй, уоми ба Таурзæт балхæдта инкуба-
тори цъеутæ, еу-дæс адтæнцæ, æвæдзи, æма сæ Гермæнæн балæ-
вар кодта. Уомæн, æртæ къуæрей размæ таунæг ци каркæн нив-
вардта, е рауагъта цъеутæ. Гъема, уоци каркмæ бауагътонцæ ин-
кубатори цъеутæ.
Æрдзи медæгæ арæх февæрунцæ бабузи æйкитæ каркæн, уæд-
та ймæ бабузи цъеутæ уадзгæ дæр бакæнунцæ, æма сæ исхæс-
суй. Мадта, инкубатори цъеутæ ба — хъæбæр арæх. Фал, нур ци
’рцудæй, е дессаг адтæй. Æхсæвæ ниввардта Гермæн карки буни,
Таурзæт ин ци инкубатори цъеутæ балæвар кодта, уони. Иннæ
сæумæ Гермæи раги фестадæй æма тагъд-тагъдæй — кæркдонæмæ,
инкубатори цъеутæ бæрæггæнæг. Æхсæвæ дæр биццеу нæ фу-
нæй кодта, æ зæрдæ сæмæ хъæбæр æхсайдта. Æма, дзæгъæли не
’хсайдта, уæхæн дессаг некæдма фæууидта биццеу: инкубатори
цъеути ниммардтонцæ карк æма æ цъеутæ, .æрмæстдæр ма си
дууæ байзадæй æгасæй. Карки цъеутæ дæр ма уоци æнæхати-
рæй хуастонцæ сæ биринкъитæй инкубатори цъеути. Гермæн ку
фæууидта, ци ’рцудæй, уой, уæд гъæрæй никкудтæй æма хæ-
дзарæмæ — ледзгæ, гъæргæнгæ:
— Баба, баба, уоми, уоми... инкубатори цъеутæ, — æма никки
хъæбæрдæр никкудтæй.
Биццеуи кæунмæ рацудæнцæ æ мадæ Зарæ ’ма æ фидæ Инал.
Сæ фурти уотæ кæугæ ку фæууидтонцæ, уæд хуарзау нæбал
фæй,æнцæ. Зарæ рафарста:
— Гермæн, мæ нифс, ци кæнис, цæмæн кæуис?
— Уæртæ уоми, — биццеу райамудта кæркдони ’рдæмæ, —
90

карк æма æ цъеутæ, æгъатиртæ, цъаммартæ... Æз сæ æппундæр
нæбал уарзун, нæбал...
— Уагæр дин ци кодтонцæ, цæмæн сæмæ уотæ исмæстгун дæ?
Каркæн æйкитæ дæр дæхуæдæг ку ниввардтай? — рафарста ’й
Инал дæр.
Иван дзæхæрайæй рацудæй, сæ дзубанди син фегъуста æма
сæ размæ бацудæй, æ уарзон фурти фурти усхъæбæл æ къох
æривардта æма загъта:
— Баба дæ фæхъхъау фæууа, ду лæгибундзæфхат дæ, лæги-
бундзæфхат, нæ дæбæл федауй уотæ кæун, уæлдайдæр — сæумæ
раги. Ци кæнис, ка дæ уотæ бафхуардта, ка дин исзин кодта,
уомæн æз нæ ниххатир кæндзæнæн.
— Цæуæн, уæртæ карк æма ин æ цъеутæн фæххилæ кæнæ, —
загъта Гермæн æма зæронд лæги къохбæл рахуæстæй.
Иван, æ фурт Инал, Гермæн æма æ мадæ Зарæ бацудæнцæ
кæркдони размæ. Æма, уоми ци фæууидтонцæ, е сæ деси баф-
тудта, нур балæдæрдтæнцæ, биццеу цæбæл кудтæй, уой. Инку-
батори цъеутæ мардæй лæудтæнцæ. Баба загъта:
— Уойбæрцæ фæццардтæн æма уæхæн дессаг некæдма фæууид-
тон, карк уæхæн æгьатир разинна, æма æрмæст æхуæдæг нæ, фал
ма æ цъеутæ дæр. К}'д ниммардтонцæ мæгур инкубатори цъеути?!
Инал æма Зарæ дæр хъæбæр фæддес кодтонцæ, Гермæн ба
кудтæй.
— Мабал ко, мабал, ци ’рцудæй, е ’рцудæй. Рахæссæ, биццеу,
уæртæ, æгасæй ма ци дууæ цъеуи байзадæй, уони, — загъта
Иван.
Æма Гермæн рахаста кæркдонæй цъеути.
Бонтæ цудæнцæ, æма, мæгур, æнæ мадæй, седзæрæй ирæз-
тæнцæ инкубатори цъеутæ. Еухатт кæми адтæй, уоми ба дзæхæ-
рай кæрдæгбæл хизтæнцæ. Æваст сæ сæрмæ фæззиндтæй цъеу-
сор, сæ еуей бахуардта, инней ба хæссунмæ гъавта, фал уалинмæ,
йæ амондæн, дзæхæрамæ ’рбацудæй Зарæ æма фæгъгъæр кодта,
цъеусор фæууæгъдæ кодта цъеуи. Силгоймаг æй æ къохмæ исис-
та, уомæн æ галеу базур гæллеу кодта. Зарæ загъта, æ базур
саст æй, æвæдзи, зæгъгæ. Æрлигъзитæ ’й кодта, æма базур æ
бунати сбадтæй. Еунæгæй байзадæй цъеу, бийнонтæ ин еугурæй
дæр хъæбæр тæрегъæд кодтонцæ. Кæд берæ зинтæ фæууидта,
уæддæр си дессаги рæсугъд карк рауадæй, уорс, сау цъæрнатæ.
Гермæн æй берæ уарзта, ном дæр ибæл исæвардта — Дзугъур
æма ’й гъæуай кодта. Карк дæр ибæл æхуæдæг дæр уотæ ахур
адтæй, хъæбæр гъигга1; адтæй, кæркитæ уотæ нæ фæуунцæ,
уасæнгæ ма фæууй, æндæр — æхемæ хæстæг неке уагъта Гермæ-
нæй фæстæмæ. Е ймæ ку фæдздзоридæ, уæдта исбадидæ æма
æнгъæлмæ кæсидæ, биццеу æй æ къохмæ цæмæй исеса. Дзугъур
æйкитæ æфтаун дæр райдæдта, уæдта ин таунæг æвæрун афонæ
дæр æрцудæй, ниввардта ин Гермæн æйкитæ, карк сæбæл зæр-
91

диагæй исбадтæй. Æртæ къуæрей фæсте рауагъта цъеутæ, зæ-
ронд Иван хъæбæр дес кодта: уотæ некæд ма фæууидта, æма
инкубатори цъеу æхуæдæг цъеутæ рауадза!
Дзугъурæн æ бæдæлттæй дæр æхехузон рæсугъд кæркитæ
’ма уасæнгитæ рауадæй. Анзæй-анзмæ фулдæрæй-фулдæр код-
тонцæ æ бийнонтæ. Зæронд каркбæл нимад адтæй нур, æма Зарæ
уотæ ку зæгъидæ, нивгæрдæн æй, зæгъгæ, уæд Гермæн кæугæй
дзоридæ:
— Мамæ, корун ди, æма макæдбал зæгъæ уотæ. Мæгур, еунæ-
гæй исирæзтæй, ци берæ зинтæ фæууидта...
Æма, æцæгæйдæр, сæ хæдзари уæхæн дзубанди некæдбал
рацудæй. Силгоймаг дæр гъуди кодта: «Кæдмæ цæра Дзугъур,
уæдмæ цæрæд, Гермæни кæд уотæ фæндуй, уæд.»
Дессаги карк адтæй, æвæдзи, æ царди уойбæрцæ зинтæ ке
фæууидта, уомæн уотæ адтæй. Уотæ фæззæгъунцæ, карки зунд,
дан, имæ ес, зæгъгæ, мæнæ, зундгъæуагæ ка фæууй, уомæй. Фал
Дзугъур цидæр æнахур зундгин адтæй, алцидæр лæдæрдтæй: хуарз
дæр æма лæгъуз дæр... Æйкитæ дæр, иннæ кæркитæ кæми æфтуд-
тонцæ, уоми нæ æфтудта, фал римæхст рауæн. Гермæнетæн се
’фтауци ци ласгутæ адтæй, уонæй сæ еуей сæри хъулфгонд ад-
тæй, æма Германи карк уоми æфтудта æйкитæ. Биццеу сæ алли
изæр дæр æрбахæссидæ æма сæ хецæнæй ниввæридæ, иннæ кæр-
кити æйкити хæццæ сæ некæд ниввардта...
Еухатт Гермæн Зари хæццæ рандæнцæ Дзæуæгигъæумæ æ на-
намæ æма æхсæви дæр уонæмæ байзадæнцæ. Иннæ бон, сæхемæ
ку ’рцудæнцæ, уæд биццеу, хæдзарæмæ дæр нæма бацудæй, уоте-
мæй — ледзгæ æфтауцæмæ. Æ мадæ ма æ фæсте дзурдта:
— Уæ, Гермæн, медæмæ бал рацудайсæ, уæдта дæ карки ба-
бæрæг кодтайсæ.
Фал биццеу нæ байгъуста, тагъд-тагъдæй исхизтæй асийнæ-
бæл, куд алли хатт, уотæ — ласæги сæрмæ, цæмæй, Дзугъур ци
айкæ æрæфтудта, уой райса. Зудта, æзинæ ке ’рæфтудта. Æ
къох куддæр хъулфи рауагъта, уотæ цидæр фæлмæнбæл ран-
дзæфтæй, исиста ’й... Е ба, мæгур, Дзугъур — мардæй. Гермæн
хуарзау иæбал фæцæй, æхемæ ’й æрбалхъивта æма искудтæй.
Куд рабарæг æй, уотемæй, мæгур, Дзугъур, айкæ ку æрæф-
тудта, уæд фæстæмæ хизтæй, фал хъулфæй исбурун æ бон нæ-
бал бацæй.
Сывæллоны бонтæ
Æвæдза, цард диссаг у. Иуæй-иу хатт адæймаг хъуыдыты
ацæуы, йæ алыварсмæ куы фæкæсы, уæд. Æмæ ратты фарст:
«Ныр куыд фæзындысты: бæлæстæ, дидинджытæ, цæрæгойтæ...
фыццаджы-фыццагдæр?» Ацы фарст, æвæццæгæн, адæймаг дæт-
92

ты æнусты дæргъы. Бирæ хæттыты æз ахæм хъуыдымæ æрцæ-
уын: «Цæрæгойтæ сты æмбаргæ. Адæймагæй — æмбаргæдæр. Хин-
дзинад сæм уыйбæрц нæй. Адæймаг æгъатыр, æнæцæстуарзон у.
Цæрæгойтæм уыцы æзуæлтæ не сты, хорздзинад æмбарынц».
Арæх æрымысын мæ сывæллоны бонтæ. Æз рæзыдтæн сæ-
ныччытæ, уæрыччытæ, родтимæ. Рагуалдзæджы-иу, мит куы
атади, уæд-иу уыдон бауагътой хосдонмæ. Æз-иу бацыдтæн уыр-
дæм æмæ-иу хъазыдтæн семæ. Диссаг-иу уыд: ралидз-балидз-иу
кодтон хосы мæкъуылы алыварс, сæныччытæ, уæрыччытæ дæр
мæ фæстæ.
Уæрыччытæ саутæ, урсытæ, хъулæттæ, къæбæлдзыг. Сæныч-
чытæ — фæныкхуыз, донхуыз... Уым-иу мæ зонгуытыл сбад-
тæн, уыдон-иу мæ алыварс æрæмбырд сты. Æз сын иу сæ му-
къутæн батæ кодтон. Ехх, æвæдза, цы рæстæг уыд! Кæннод,
рагуалдзæджы хосы тæф. Мæ улæфæнты баззади. Бирæ азтæ
рацыди уæдæй нырмæ, фæлæ нæ рох кæнынц уыцы бонтæ, уæл-
дайдæр та — иунæгæй куы вæййын, кæннод — мæ зæрдæйы исты
æнкъарддзинад куы вæййы, уæд. Ахæм тынг мæ фæфæнды та
авдаздзыд сывæллон фестын, бæгъæввадæй æртæхдзыд кæрдæ-
гыл рауай-бауай кæнын, фæткъуы бæласмæ сбырын æмæ роны-
дзаг фæткъуытæ æртонын, цæугæдоны бæгънæгæй ныннайын,
стæй змисыл хуыссын æмæ хъæрæй дзурын: «Фыййæуттæн —
сатæг, махæн — хур». О, фæфæнды мæ, сывæллонæй куыд уыд,
афтæ хъæдмæ тæрсмæ, æхсæрмæ ацæуын. Кæннод хъазын уæрыч-
чытимæ, родтимæ. Ехх, æвæдзæ, цы амондджын рæстæг уыд.
Æмæ йын раздæхæн куыд нæуал ис...
Сидзæр
Уыцы аз нæм иу хъуг уыд. Уыди фыццагзæддаг. Æмæ, мæ
фыд куыд фæзæгъы, цыдæр æнамонд разынд — йæ роды йæхимæ
хæстæг нæ бауагъта. Фыццаг рæстæг афæлвæрдтой, кæд ыл ац-
ахуыр уаид, зæгьгæ. Рауагътой-иу йæм род, фæлæ-иу æй уый куы
къахæй цавта, куы — сыкъатæй. Мæ мад загъта: «Нæ, нæ, ай
æцæгæйдæр, цыдæр æнахуыр хъуг у. Фыццаг хатт уынын ахæм.
Мауал æм рауадзæм роды, кæннод æй ныммардзæн. Сывæдæгæй
йын дардзыстæм æхсыр».
Гъеуæдæй фæстæмæ, мæгуыр, уыцы род ис мадæй æнæ мад
уыд, сидзæр. Ном дæр ыл «Сидзæр» сæвæрдтой. Фыццаг рæс-
тæг ма-иу уасыд йæ мадмæ, стæй йæ, куыд фæзæгъынц, ныхъ-
хъуыдты уагъта. Райсомæй, изæрæй-иу æрдыгътой хъуг æмæ ро-
дæн дардтой авгæй.
Уыцы аз зымæг иу-æртæ къуырийы хъæуы уыдтæн. Мады
бæсты хъуццытæ дыгътон, фосмæ зылдтæн. Сидзæрæн дæр
93

æхсыр дардтон. Иу бон куы уыд, уæд та сын иннæ родимæ —
уый иу мæй хистæр уыд — сихорæй мигæнæны лæхурæг раттон,
уый фæстæ та — дон. Хистæр родæн раздæр дæр лæвæрдтой
лæхурæг, фæлæ Сидзæр фыццаг хатт бахордта уæд. Фыццаг æм
æрысмыстыта кодта, стæй иннæмæ гæсгæ сдæрын байдыдта. Дон
лæвæрд дæр ын никуыма уыд. Æмæ сын мигæнæны къæртайы
’рдæг хъæрмуст дон куы ныккодтон, уæд Сидзæр уыцы зыдæй
нызта, æвæццæгæн, æй æхсыр æнхъæл уыд. Уыцы бонæй фæс-
тæмæ, цалынмæ хъæуы уыдтæн, уæдмæ алы бон дæр хæринаг,
дон лæвæрдтон Сидзæрæн. Уый мыл афтæ тынг сахуыр, æмæ
мын мæ хъæлæс куы фехъуыста, уæд мæ размæ — згъоргæ. Иу
цин-иу кодта, сихорæй-иу къæртаимæ куы бацыдтæн скъæтмæ,
уæд. Куы-иу, бахордта, уæд-иу мæ алывæрсты рауай-бауай код-
та, мæ къухтæ мын сдæрдта. Æз-иу йемæ ныхæстæ кодтон: «Си-
дзæр, гыццыл рæсугъд род. Тæригъæд дæ, тæригъæд, ахæм хъуаг
мад кæмæн ис. Дæ хъæбулы дæхимæ хæстæг ма бауадз, уый мад
у! Фæлæ ма тыхс, мах дæ æххормагæй нæ ныууадздзыстæм, дæ
мады фыддæрадæн», — мæ къухæй йæ сæрфтон. Уый мæм-иу
уыцы рæстæг йæ сау стыр рæсугъд цæстытæй уыцы æмбаргæ,
уарзæгой каст кодта.
Барсик
Хъæуы нæм иу куыдз ис. Йæ ном Барсик хуыйны. Тынг рæ-
сугъд куыдз у: бур, хъуынджын. Стыр нæу. Дыууæ азы размæ
йæ ме ’фсымæры лæппу Дзæуджыхъæуæй æрхаста, кæмдæр æй
уынджы ссардта, цалдæр боны йыл цыд, афтæмæй. Рæсугъд гыц-
цыл къæбыла уыд. Фыццаг ын æхсыр лæвæрдтой, стæй алцы
хæрын дæр байдыдта. Ном дæр ыл ме ’фсымæры лæппу сæвæр-
дта, стæй ма йæ къафеттæ хæрын дæр сахуыр кодта. Къæбыла
хæдзары бинонтыл тынг æнувыд у. Мах горæтæй куы ныццæ-
уæм, уæд ныл тынг цинтæ фæкæны. Ме ’фсымæры машинæ нæ
хæдзармæ куы базыны, уæд куыдз кулдуары раз сбады æмæ
цины рæйд фæкæны, машинæ ма дард вæййы, афтæмæй, бинон-
тæн фæзонын кæны, ома, æрбацæуыиц.
Барсик мæн уæлдай уарзт кæны. Æвæццæгæн ын, хъæуы куы
вæййын, уæд хæринаг кæй фæдæттын, йемæ кæй фæныхæстæ
кæнын, уый тыххæй.
Горæтæй куы ныццæуын, уæд мыл куыд фæцин кæны! Йæ
къæдзил тилгæ ралидз-балидз сисдзæн, сгæпп-сгæпп кæндзæн.
Барсик тынг зондджын куыдз у, фæлæ нæ дзæргъы æппын-
дæр, нæ уарзы. Йæ емынæ дзы уыны. Кæртмæ йæ хæстæг дæр
нæ уадзы. Куыддæр йæ сæр кулдуарæй бадары, афтæ йæ рæйгæ
расуры. Æмæ дзы уый дæр тынг тæрсы. Цалынмæ хъæуы уыд-
94

тæн, уæдмæ дзæргъæн хæринаг æз лæвæрдтон. Рауагътон-иу æй,
æмæ-иу куыдз — рæйгæ. Фæлæ-иу ын афтæ куы загътон: <<Бар-
сик, не ’мбæлы рæйын. Бауадз дзæргъы хæрын. Цу ды та дæ
бынаты сбад», — уæд-иу мæм æнкъардæй ыскаст, нал-иу срæй-
дта, афтæмæй-иу ацыд æмæ-иу йæ бынаты сбадт.
Дидинджытæ
Диссаг у, фæлæ дидинæг алцыдæр «æмбары»: лæгъз ныхас,
уарзт, рæвдыд. Мæ кусæнуаты дурынты сагъд дидинджытæ ис.
Куыд æмбæлы, афтæ сæм зилын. Дон сыл кæнын, сæ мæр сын
баивын аз иу хатт, сæ хус сыфтæртæ сын æртонын. Арæх семæ
фæныхас кæнын æмæ мæм афтæ фæкæсы, цымæ мын мæ алы ны-
хас дæр æмбарынц. Сæхиуыл ысхæцынц, сæ сыфтæр æрттивын
байдайы. Уыцы рæстæг сын фенкъарын сæ уарзт. Стæй æнкъард
кæнын дæр зонынц. Дыууæ боны — сабат æмæ хуыцаубоны —
куысты нæ вæййын. Къуырисæры, куы ’рбацæуын, уæд дидин-
джытæн ранæй-рæтты сæ сыфтæр фæбур вæййы, донхъуаг кæд нæ
вæййынц, уæддæр. Стæй та къуырийы дæргъы сæхиуыл схæцынц.
Иухатт куы уыди, уæд фæрынчын дæн. Нæ кусджытæй иуæн ба-
фæдзæхстон, мæ дидинджытыл мын, зæгъын, дон кæн. Мæ кусæн-
уаты рудзынгыл иу дидинæг уыд. Иронау куыд хуыйны, уый нæ
зонын, фæлæ уырыссагау «молочай» хуыйны. Сындзджын, нарæг
лыстæг цъæх сыфтæ йын, стæй йыл гыццыл сырх дидинджытæ.
Афтæ мæм каст, цымæ уыцы дидинæг мæн иннæтæй фылдæр уар-
зы, стæй мæ хуыздæр æмбары. Иу бон куы уыди, уæд мæм, дидин-
джытыл дон кæн, зæгъгæ, кæмæн бафæдзæхстон, уый æрбадзырд-
та хæдзармæ телефонæй: «Дæ дидинæг æппындæр мæ къухæй дон
нæ нуазы. Ныккæнын ыл, æмæ афтæ уæлейæ фæлæууы». Мæнмæ
диссаг фæкаст, уымæн æмæ ацы дидинæг дон тынг уарзы. Куыд-
дæр ыл-иу ныккодтаис дон, афтæ-иу æй уыцы иуæй ацъирдта. Афтæ
никуы ма уыд, æмæ уæлейæ лæууа дон.
Цасдæр рæстæджы фæстæ куыстмæ рацыдтæн. Цыдæр
æнкъард уыдысты мæ дидинджытæ, уæлдайдæр та, молочай, кæй
хонынц, уый. Æз сыл дон ныккодтон, семæ ныхæстæ кодтон.
Æмæ та ногæй сæхиуыл схæцыдысты. Цин мыл кодтой.
Хъыбылтæ
Хуыйæн уыди дæс хъыбылы. Цыппар дзы сæнтсау уыди,
фондз та — урс-урсид. Иу та дзы уыд донхуыз. Уый иннæтæй
къаддæр уыд, фæлæ — мæнгарддæр. Хъыбылтæ уынджы никуы-
ма уыдысты, афтæмæй сыл æртыгай мæйтæ цыд. Сæ бынат хъарм,
95

сыгъдæг уыд. Бон сын дыууæ хатты хæринаг лæвæрдтам тæгæнайы.
Сæ мады дæр дадтой. Фæлæ-иу мад райсомæй изæрмæ уынджы
уыд, изæрæй-иу æй бауагьтам йæ цотмæ. Хъыбылтæ сæ хæрынафон
зыдтой, æмæ-иу ведраимæ бахызтæ, уæд-иу хъæрæй бæстæ сæ сæ-
рыл систой. Хæринаг-иу ныккодтон тæгæнайы, стæй-иу сæ рауагь-
тон. Уыдон-иу кæрæдзийы сæрты хаудтой. Æмæ-иу цы зыдæй хорд-
той! Диссаг уыд уыдонмæ кæсын. Тæккæ налатдæр та уыцы дон-
хуыз хъыбыл уыд. Æппæтæй къаддæр уыд, афтæмæй хæргæ та ин-
нæтæй фылдæр кодта. Изæрæй та-иу сын сæ мадæн уыцы тæгæ-
найы ныккодтам хæринаг. Хъыбылтæ-иу уыцы рæстæг сæ бынаты
уыдысты æмæ-иу хъыс-хъыс кодтой. Фæлæ мæм стыр диссаг фæ-
каст: мад-иу алы хатг дæр ныууагьта хæринагæй йæ цотæн. Куы-иу
бахордта, уæд-иу æй хуыдонмæ бакодтон, хъыбылтæ та-иу рагæп-
пытæ кодтой æмæ-иу сæхи тæгæнайыл ныццавтой. Бахордтой-иу,
сæ мад сын цы ныууагъта, уый, стæй-иу бацыдысты сæ бынатмæ.
Хуы-иу æрхуыссыд, цин кодта йæ цотыл, уыдон та йæ дадтой. Сæ
цины хор-хор-иу цыд хуыдонæй.
Дзæнгæрæг
Ныр цалдæр боны телефон хъусæй лæууы. Нал æрбадзырд-
тай... Цы ’рцыди?
Рагæй мæ куы фæндыди уый, уæд ныр цæуыл тыхсын?.. Цæ-
уыл ма у мæ катай? Мæхицæн бынат куы нал арын, цы кæнын?
Арæх-иу Дын дзырдтон: «Ма мæм дзур! Курын Дæ, æмæ мауал
дзур! Нæ мæ фæнды Демæ ныхас кæнын. Ныууадз мæ, Дæ хорзæ-
хæй, махæн иумæйагæй ницы ис!» Ды мæм-иу æнцад хъуыстай.
Бауагътай-иу мæ дзурын. Иу ныхас дæр-иу не скодтай, афтæмæй
хъуыстай. Æз-иу дзырд куы фæдæн, уæд æнхъæлмæ кастæн, уæдæ
исты зæгъдзынæ, фæлæ — ницы... Æмæ-иу æрæвæрдтон хæтæл,
æндæр гæнæн дæр мын-иу нал уыдис. Мæхæдæг-иу мæхиуыл æрхуд-
тæн... Цасдæр рæстæджы фæстæ-иу æрбадзырдтай æмæ мын-иу
загьтай: «Ныр мæм ды байхъус: цы кодтай, цæмæн мын ахæм ны-
хæстæ фæкодтай? Зæгъын дын — дзырдтон дæм, дзурын дæм æмæ
дæм дзурдзынæн. Дæумæ нæ дзурын — мæ бон нæу! Æмбарыс,
нæу мæ бон! Уый мæнæй тыхджындæр у. Хъæуыс мæ. Уарзын дæ,
уарзын! Нæма бамбæрстай уый?! Куы нæ дæ уарзин, куы нæ мæ
хъæуис, уæд дæм уыйбæрц рæстæг нæ дзурин».
Æцæгæйдæр, æртæ азы рацыди уæдæй нырмæ, фыццаг хатт
мæм куы ’рбадзырдтай. Æртæ азы дæргьы мæ алы райсом дæр
хъал кодта Дæ дзæнгæрæг. Цалдæр хатты-иу æрбадзырдтай бо-
нæй мæ куыстмæ. Изæрæй та — нæхимæ-иу куыддæр бахæццæ
дæн, дуар-иу гом кодтон, афтæмæй та-иу хъуыстон Дæ дзæнгæ-
рæг. Æхсæв — дæс сахатыл, дыууадæсыл, дыууæйыл мæм-иу
æрбадзырдтай.
96

Æрбадзырдтай-иу, райхъал мæ-иу кодтай, Дæхæдæг-иу хъу-
сæй лæууыдтæ, фæлæ йæ æз зыдтон, уый Ды кæй дæ. Хъуыс-
тон Дын-иу Дæ улæфтмæ. Æмбæрстон-иу, цы зæгъынмæ хъа-
выс, уый. Уый фæстæ-иу мын дзырдтай: «Æхсæв цал хатты рай-
хъал вæййын, уал хатты мæ дæумæ дзурын фæфæнды. Фæфæн-
ды мæ дæ хъæлæс фехъусын, дæ фенын. Цы кæнон, нæ зонын,
æнæ дæу мæ бон нæу».
Фæлæ мæ ныр а фæстаг рæстæджы дæ дзæнгæрæг нал хъал
кæны райсомæй, изæры нæхимæ куы бацæуын, уæд мыл дуары
раз нал æмбæлы, ныр мæ æхсæвы цалдæр хатты нал райхъал
кæны. Бонæй мæм куыстмæ бирæ чидæртæ дзуры, фæлæ дзы
Дæ дзæнгæрæг нæ вæййы.
Кæдæй нал дзурыс, уæдæй мын цыдæр нал фаг кæны. Фыц-
цаг æй не ’мбæрстон, цы кæнын, уый. Афтæ мæм кæсы, цыма
сафтид дæн, мидæгæй мæ æппындæр ницыуал ис. Мæхицæн бы-
нат нал арын.
Мæнæ уылæн кæсаджы донæй былмæ куы раппара, уый хуы-
зæн тæлфын.
Рагæй куы бæллыдтæн, цæмæй мæм мауал дзурай, уымæ...
Уæд ныр... Æмæ мæнæ ныр, Дæ дзæнгæрæгмæ æнхъæлмæ кæс-
гæйæ, æрвитын мæ бонтæ.
Æрбадзур мæм!..
Уарзт
Любовь волъна, неведомы законы
ее прихода н ее ухода.
О. Шестннскнй
Уарзондзинад... Диссаг у диссаг, æнхъæлмæ дæр æм нæ фæкæ-
сæм, афтæмæй нын æрбахойы нæ дуар æнæхонгæ уазæджы хуызæн.
Стæй нæ нæ бафæрсы, афтæмæй ацæуы, фæуадзы нæ æвиппайды.
Уæлдæр скъолайы фæстæ Нинæ кусын байдыдта иу куыстуа-
ты, никæй дзы зыдта. Уыцы агъуысты æрыгон нæлгоймаг рагæй
куыста, уымæн Нинæ уыд ног адæймаг. Бæрæг нæу, цæмæн,
уый, фæлæ уыцы æрыгон нæлгоймаг бацархайдта, цæмæй чыз-
джы ’ргом раздаха йæхимæ, ууыл. Æмæ йæ къухы бафтыд.
Иннæты астæу Нинæ уый федта. Бæрзонд, хæрзконд, йæ хæдтул-
гæйæ-иу куы рахызт — цæст æм не ’фсæсти кæсынæй. Цыдысты
бонтæ, æмæ чызг æнкъарын байдыдта, йæ зæрдæйы арт судзын
кæй райдыдта. Райсомæй-иу раздæр æрбацыди куыстмæ æмæ
æнхъæлмæ касти рудзынджы раз — йæ хæдтулгæ-иу æрлæууыд
йæ кусæнуаты рудзынджы комкоммæ. Изæрæй-иу хæдзармæ нæ
цыд Нинæ, цалынмæ-иу æнæзонгæ нæлгоймаг ацыд, уæдмæ.
Йæ ном æмæ йын йæ мыггаг дæр нæ зыдта — уый фæстæ сæ
7 Будайты Мнлуся
97

базыдта. Фæлæ... Нæлгоймаг куы банкъардта, чызг æм йе ’ргом
раздæхта, уæд «лидзæг фæци къудзитæм», йæ фæсонтæ йæм рав-
дыста. Куы-иу сæмбæлдысты, уæд-иу Нинæйы цыма нæ уыны,
йæхи-иу афтæ скодта.
Йæ хæдтулгæйы æндæр сылгоймæгты ралас-балас кодта.
Цыдысты азтæ, царди йæ уарзтимæ чызг. Нæлгоймаг та калдта
ихдон Нинæйы зæрдæйы артыл, фæлæ уый уæддæр нæ куымд-
та ахуыссын. Æхсæв-бонмæ нæ фынæй кодта чызг, цæссыг йæ
рустыл уади...
Хъуыддæгтæ, æвæццæгæн, иууылдæр Хуыцауы къухы сты.
Уый куыд зæгъа, афтæ уыдзæн.
Иуаз Нинæиты куыстад аивтой æндæр агъуыстмæ. Чызг йæ-
хицæн бынат нал ардта. Ныр ма, зæгъгæ, куыд цæрдзынæн, уыцы
хæрзконд æрыгон нæлгоймаджы куы нал уынон, уæд. Раздæрау
райсомæй куыстмæ нал тындзыдта, изæрæй та-иу æй тагъддæр
фæндыди сæхимæ ацæуын...
Артмæ сугтæ куы нæ ’ппарай, уæд ын искуыуæддæр æнæ
ахуысгæ нæй.
Фыццаг хатт куы федта Нинæ æнæзонгæ æрыгон нæлгойма-
джы, уæдæй рацыди авд азы. Гыццылгай æнкъарын байдыдта, йæ
зæрдæйы цы пиллон арт сыгъд, уый мынæг кæнын кæй райдыдта.
Нæлгоймаг уый куы бамбæрста, уæд алы æфсæнтты бон дыууæ
хатты цыд чызджы куыстмæ, телефонæй-иу æм æрбадзырдта...
Фæлæ, ихдон цы артыл ныккæнай, уый нал ссудздзæн...
Фыццæгæм мартъи
Абон — уалдзæджы фыццаг бон. Ралæууыд та, ралæууыд та
уалдзæг. Амондджын къах нæм æрбавæр!
Уалдзæг! Бирæ дæ уарзын, тынг бирæ! Афæдзы афонтæй
дæуæй фылдæр никæй уарзын. Адæймагмæ цыдæр ныфс фæзы-
ны. Цæмæдæр æнхъæлмæ фæкæсы. Æрдз куыд райхъал вæййы,
афтæ адæймаг дæр йе уæнгтыл схæцы.
Уалдзæгимæ æрцæуы уарзт дæр.
Уарзт æмæ уалдзæг æмдзæринтæ сты. Сæ дыууæ дæр адæй-
маджы зæрдæйы, хъуыдыты гуырын кæнынц рухс, рæсугъддзи-
над, райдзаст, амонд...
Цæссыгтæ
Чызг æмæ уалдзæг. Æмхуызон рæсугьд сты. Стæй æмхуы-
зон (кæуаг...
Уалдзæг... Хур æрбакæсы, кæрдæг фæцъæх вæййы, фæзы-
нынц фыццаг дидинджытæ. Æрдз скæны йæ рæсугъддæр, йæ
98

бæрæгбоны дарæс. Куы рауары, уæд ноджы фæрæсугъддæр
вæййы. Уарын — уалдзæджы цæссыг.
Чызг куы райгуыры, фыццаг хатт куы сулæфы уæлдæф —
скæуы, æмæ цæссыджы фæрдгуытæ рустыл æруайынц. Уый
фæстæ... сывæллон æххормаг у, зонын æй кæны цæссыджы
фæрцы. Мад ын дзидзи фæдары, фæлæ цæссыджы фæрдг)>ытæ
вæййынц рустыл. Йæ бон дзурын нæма вæййы, æмæ исты куы
фæагуры, уæд та цæссыг фемæхсы.
Дарддæр дæр — афтæ, исчи йæ фесхуыста, кæннод цин кæны
йæ мадыл... Скъоламæ куы райдайы уайын, хорз бæрæггæнæн,
кæннод æвзæр куы райсы, уæддæр та цæссыг рустыл æруайы...
Фыццаг уарзт, фыццаг хъæбыс, фыццаг ба — уарзты цинæй
фемæхсы цæссыг, стæй дзуапп куы нæ вæййы йæ уарзтæн —
зæрдæ ныддымсы, нал фæцæуы риуы, дуры хуызæн ныввæйы.
Æмæ куы фемæхсы цæссыг, баз куы ныххуылыдз вæййы цæс-
сыгæй, уæд зæрдæйæн та æнцондæр фæвæййы.
Астæуккаг скъолайы куы бакæсы æмæ уæлдæр скъоламæ куы
бацæуы — цины цæссыг, стæй, уæлдæр скъола каст фæуыны
æвдисæндар куы райсы — уæддæр. Æрцыди йæ чындзы цæуы-
ны афон. Ирон адæммæ афтæ фæзæгъынц: «Чындзы дарæсы
иунæг чызг дæр æнæ цæссыгæй нæ рахызт йæ фыды къæсæ-
рæй». Уыцы цæссыг — бирæ цæуылдæр дзуры: цины цæссыг —
йæ амонд кæй ссардта, æнкъард цæссыг — йæ фыды хæдзарæй
æндæр хæдзармæ кæй цæуы... Уый фæстæ, куы банкъары, сы-
вæллонмæ æнхъæлцау у, уæд диссаджы цæссыгтæ — цины цæс-
сыгтæ срухс кæнынц йæ цард. Саби йын куы райгуыры, уæд йæ
хъæбулимæ иумæ фырцинæй кæуынц... Йæ уарзон къай йын уал-
дзæджы райдайæны райсомæй дидинджытæ куы ’рбахæссы, куы
йæ æрбахъæбыс кæны æмæ куы фæзæгъы: «Уарзын дæ! Уал-
дзæджы фыццаг дидинджытæ дын!» — Уæд цины цæссыгтæ рус-
тыл æруайынц, æмæ дзурын дæр йæ бон нал вæййы.
Рацæуы азтæ, йæ сывæллæттæ куы рахъомыл вæййынц...
Фыццаг хъæбулы хъæбул... Цæссыгтæ, цæссыгтæ...
Цины цæссыгтæ,
Уарзты цæссыгтæ,
Масты цæссыгтæ,
Царды цæссыгтæ!
Хъуыдытæ
Зифæ бадт йæ кусæнуаты, цыдæртæ фыста. Уалынмæ теле-
фонæй иу нæлгоймаг æрбадзырдта æмæ дын афтæ;
— Дæ бон хорз! Рацу, æнхъæлмæ дæм кæсын...
Чызгæн нæлгоймаджы хъæлæс æнæзонгæ уыд æмæ загъта:
99

— Бахатыр кæн, хорз лæг, фæлæ, æвæццæгæн, æз, дæу чи
хъæуы, уый нæ дæн. Кæд номыр фæрæдыдтæ...
Нæлгоймаг уæд загъта телефоны номыртæ. Æмæ, æцæгæй-
дæр, номыр фæрæдыд. Хатыр ракуырдта æмæ æрæвæрдта теле-
фоны хæтæл.
Иннæ бон та Зифæмæ æрбадзырдта уыцы лæг æмæ загъта:
— Хорз чызг, иухатт ма дæ хатыр курын зноны тыххæй. Мæ
ном хуыйны Солæманты Солæман. Бузныг дын зæгъын дæ дзуап-
пæн. Стæй мын, бар кæд дæттыс, уæд зæгъдзынæн, диссаджы
аив, зæрдæмæдзæугæ хъæлæс дын кæй ис.
Уый фæстæ йæ бафарста йæ номæй, стæй йын радзырдта йæхи
тыххæй. Ас лæг у. Зифæйæн йæ фыды ’мгар. Кæронмæ загъта:
— Зифæ, курын дæ æмæ мын бар ратт, цæмæй дæм-иу æрба-
дзурон искуы иу хатт. Демæ мыи цыдæр æхсызгои у ныхас кæнын.
Чызг ахъуыды кодта: «Цæй, дзурæд, уымæй мын цы уы-
дзæн». Дзуапп та радта ахæм ныхæстæй:
— Кæд дæ афтæ тынг фæнды, уæд, табуафси, æрбадзур-иу.
Иу мæйы бæрц дзырдтой кæрæдзиимæ телефонæй Солæман
æмæ Зифæ. Иубон дын Солæман афтæ куы бакæнид:
— Зифæ, дæ фенын мæ тынг фæнды. Уынгмæ дæ нæ цæуын
кæнын, æрмæст мæм рудзынгæй ракæс. Æз мæ хæдтулгæйыл
бацæудзынæн уырдæм дыууадæс сахатыл. — Æмæ йын загъта
йæ машинæйы номыртæ.
Чызг дыууадæс сахатыл рудзынгæй ракаст æмæ рудзынджы
акомкоммæ лæууыд хæдтулгæ уыцы номыртимæ, йæ разы та лæ-
ууыд бæрзонд, хæрзконд нæлгоймаг, иу-фынддæс æмæ дыууис-
сæдз азы кæуыл цыдаид, ахæм. Бамбæрста, уый Солæман кæй у.
Нæлгоймаг дæр базыдта, чи ракаст, уый Зифæ кæй уыд.
Дæс минуты фæстæ телефонæй æрбадзырдта æмæ загъта:
— Зифæ, курын дæ æмæ уынгмæ рацу. Базонгæ уæм. Кæн-
нод телефонæй мæйы бæрц дзурæм, кæрæдзийы та нæ зонæм.
Иухатт-ма дæ курын: рацу. Цалдæр минутæй фылдæр дæ нæ
бауромдзынæн.
Чызг ахъуыды кодта æмæ загъта:
— Хорз, фæцæуын.
Зифæ хæдтулгæйæ размæ куы бацыди, уæд Солæман рахыз-
ти, йæ къух ын райста æмæ загъта:
— Ныр базонгæ уæм, куыд æмбæлы, афтæ. Мæ ном Солæ-
манты Солæман, дзæуджыхъæуккаг, цæуы мыл цыппæрдæс æмæ
дыууиссæдз азы...
Чызг йæ мидбылты бахудт æмæ загъта:
— Æхсызгон мын у.
Нæлгоймаг хæдтулгæмæ ацамыдта æмæ загъта:
-I Цом, сбадæм уым, искуыдæм афтæ ауайæм, аныхæстæ
кæндзыстæм. Иу-дæс минуты. Разы дæ? — æмæ бакаст чызгмæ.
Зифæ йæ сæр разыйы тылд бакодта.
100

Цæуынц хæдтулгæйы, ныхæстæ кæнынц. Мæнæ горæтæй ра-
хызтысты. Сæрдыгон бон уыд. Алфамбылай диссаджы рæсугъд
æрдз уыд.
Чызг хъуыды кæны: «Ныр цæмæн сбадтæн хæдтулгæйы.
Кæдæм мæ ласы? Куыд æй бафæрсон? Хъыг æм куы фæкæса.
О, фæлæ цæмæй тæрсын. Мæ фыды æмгар куы у. Стæй хорз
лæджы каст кæны...»
Солæман та уыцы рæстæг хъуыды кодта: «Цы дзæбæх чызг
у. Аив, хæрзконд. Цы рæсугъд былтæ йын ис. Йæ буар та, йæ
гом цæнгтæ сæхимæ ’лвасынц. Афтæ йын аныдзæв йæ къухыл.
Нæ... Нæ хъæуы». Дзургæ та скодта:
— Зифæ дæ зæрдæмæ цавæр зарджытæ цæуы? Мæнæ мæм
кассетæтæ ис. Æмæ дæ кæд фæнды, уæд байхъусæм?
Чызг æвиппайды фарстæй фестъæлфыд æмæ загъта:
— Мæ зæрдæмæ нæхи ирон зарджытæ цæуынц тынгдæр.
Солæман сæвæрдта ирон зарджыты кассетæ... Мæнæ зары
Мамсыраты Тасолтан: «Дыууæ хатты фылдæр мæ азтæ...» Чызг
ын дзуапп дæтты: «Дыууæ хатты фылдæр дæ азтæ — æртæ
хатты фылдæр мæ уарзт...»
Зифæ та хъуыды кæны: «Цæмæн рацыдтæн. Куы никуы никæи-
мæ сбадтæн хæдтулгæйы. Ныр мæ исчитæ кæд федтой, уæд цы
зæгьдзысты. Кæдæм мæ ласы?.. Алыварс хъæд. Афтæ куы загъта,
дæс минутæй фылдæр нæ фæуыдзыстæм. Ныр та сахатырдæгæй
фылдæр цæуы, кæдæй цæуæм, уæдæй. Нæ, нæ, кæд йæ зæрды
ницы ис, уæд худинаг у, куы бамбара, тæрсгæ кæнын, уый».
Солæман кæсæнмæ каст чызгмæ æмæ хъуыды кодта: «Уæд-
дæр цы дзæбæх у, раст уалдзыгон дидинæджы хуызæн. Цы цæ-
стытæ йын ис. Уæд та йын ахъæбыс кæнип... Куыд тынг мæ
фæнды уыцы рæсугъд былтæн аба кæнын. Цы кæнон? Нæ, нæ
хъæуы, фæтæрсдзæн... Бæрæг у, нæлгоймаг ыл кæй нæма аны-
дзæвд, уый...»
Баурæдта хæдтулгæ æмæ сдзырдта:
— Ныр раздæхæм фæстæмæ, нæ, мæ хур. Дæ куыстмæ дæ
баласдзынæн...
Зифæ циигæигæйæ сулæфыд æмæ загъта:
— О, ацæуæм тагъддæр. Кæннод мæ афонмæ кæд агурынц.
Хъуыды та кодта: «Цы хорз уыди! Тагъддæр куы бахæццæ уаик-
кам. Никуыуал никæдæм ацæудзынæн йемæ. Телефонæй дзу-
рæд. Йемæ ныхас кæндзынæн».
Солæман та хъуыды кодта: «Ахъæбыс ын кæнын хъуыд. Афтæ
йын йæ былтæн аба кæн, стæй дæ сæр йæ хъæбысы æрывæр, цы
тынг мæ æлвасы йæхимæ...
Цæй, цæй, иинæ хатт. Иннæ хатт куы сæмбæлæм, уæд.
Гъеуæд мæ мондæгтæ суадздзынæн. Уаих фæуай, цы дзæбæх
дæ. Æз дын цы батæ кæндзынæн, куыд дæ рæвдаудзыиæн, уый
куы зонис.
101

Ныр мын мæ хъуыдытæ куы бамбарид, уæд, цымæ, цы уаид.
Хорз, æмæ мæ не ’мбары».
Уалынмæ бахæццæ сты.
Зифæ рахызт хæдтулгæйæ æмæ загъта:
— Бузныг, Солæман. Дзæбæхæй баззай!
Солæман ын йæ къух райста æмæ загъта:
— Фембæлдмæ, Зифæ!
Чызг бацыд мидæмæ, уæддæр ма Солæман лæууыд æмæ йæ
фæстæ каст. Хъуыды кодта: «Тагъддæр куы ралæууид «иннæ хатт»...
Сырх æмæ урс уардитæ
Абон у ацы азы фæстаг бон. Абон фæуыдзæн аз. Æнкъард
бон у, æрхæндæг. Фæндараст зæгъæм зæронд азæн. Абон уый
ацæудзæн нæ ивгъуыдмæ. Стæй ма, стæй ма иу аз фæхистæр
уыдзыстæм.
Райсом раджы сыстадтæн, æмæ æз дæр мæхи цæттæ кæнын
райдыдтон Ног азыл сæмбæлынмæ. Ног аз æрбахойдзæн æмби-
сæхсæв нæ дуар, æмæ нæ хъуамæ æдзæттæйæ ма ’рбаййафа.
Уæдæ, уæдæ... Хъуамæ Ног азыл дзаг къухæй сæмбæлæм.
Абон мæ тынг фæндыд Ног азыл дидинджытимæ сæмбæлын —
сырх æмæ урс уардитимæ. Мæ зæрды уыди мæхицæн лæвар ра-
кæнын Ног азмæ. Уарзын, уарзын иуæй-иухатт дидинджытæ
æлхæнын мæхицæн. Абон дæр мæ тынг фæндыди...
Хæдзары цыдæртæ архайын райдыдтон (куыд вæййы, уый
зонут) — уым дæр ма афснайон, уый дæр ма акæнон... стæй-иу
телефонæй куы чи æрбадзырдта, куы чи... Афтæмæй талынг
кæньтн байдыдта. Æмæ бамбæрстон, мæ къухы кæй нæ бафт-
дзæн ахсæв лæвар ракæнын мæхицæн.
О, фæлæ мæ куыд фæндыд сырх æмæ урс уардитимæ сæмбæ-
лын Ног азыл. Мæ зæрдæ уынгæг кæнын райдыдта. Цæссыг
фемæхст... Уромæн ын нал уыд. Зæрдæйы тыппыр æддæмæ тыд-
та... Бæргæ, бæргæ мæ фæндыд, исчи мын куы балæвар кодтаид
сырх æмæ урс уардитæ — зыдтон ничи мын балæвар кæндзæн.
Куыдтон, куыдтон æмæ мæхицæн дзырдтон: «Уал азы фæ-
цæр, æмæ дын, Ног азы æхсæв дидинджытæ чи балæвар кæна,
уый ма уæд!..
Афтæ дын хъæуы, афтæ, хуыздæр аккаг нæ дæ. Æвæццæгæн,
дзæгъæлы фæцардтæ нырмæ дæр, æнамонд...»
Афтæ, æвæццæгæн, иу-цалдæр сахаты цæссыг згъордта рус-
тыл. Стæй мын æваст фенцондæр ис. Мæхиуыл фæхæцыдтæн
æмæ ’хъуыдытæ кæнын: «Афтæ куы фæзæгъынц, Ног азы æхсæв
диссæгтæ æрцæуы, — зæгъгæ... Адæймаг, дам, цæмæ нæ фен-
хъæлмæ кæсы, уый дæр æрцæуы. Уæд та мын исчи æмбисæхсæв
102

мæ дуар æрбахоста æмæ мын æрбахаста сырх æмæ урс уардитæ...»
Æнхъæлмæ кастæн... Уæд та, цы нæ вæййы...
Бирæ нал хъуыд æмбисæхсæвмæ. Мæхи сарæзтон — хъуамæ
ахæм хорз уазæгыл — Ног азыл — сæмбæлæм рæсугьдæй, арæз-
тæй, дзагкъухæй, хъæлдзæгæй...
Æнхъæлмæ кæсын Ног азмæ. Æнхъæлмæ кæсын Диссагмæ —
Исчи дуар æрбахойдзæн æмæ... æмæ... мын балæвар кæндзæн
сырх æмæ урс уардитæ.
Мæнæ Ног аз æрбахоста дуар — æрбавæрдта нæ къæсæртæм
йæ къах. Гъемæ нын йемæ æнæниздзинад, амонд, рæсугъд æмæ
райдзаст бонтæ æрбахæссæд.
Фæлæ, Ногаз æхсæв цы диссæгтæ æрцæуы, уыдонмæ
æнхъæлмæ кастæн...
Ничи, ничи æрбахоста дуар, ничи мын æрбахаста сырх æмæ
урс уардитæ...
О Хуыцау, куыд тынг мæ фæндыди Ног азыл сырх æмæ урс
уардитимæ сæмбæлын!..
Уарзондзинады монолог
Донхæристæ цады алыварс, даргъдзыкку рæсугъд чызджыты
хуызæн лæууынц. Донмæ, цыма кæсæны кæсынц, афтæ æркъул
кодтой сæ сæртæ. Сæ къалиутыл мæргътæ цъыбар-цъыбур кæ-
нынц. Доныхъазтæ, бабызтæ цады кæрæдзийы фæстæ ленк кæ-
нынц. ’ Уæртæ дыууæ хъазы цады астæу лæууынц æмæ кæрæ-
дзимæ кæсынц — æвæццæгæн, уарзæттæ сты...
Бады, донхæристы бын цы бандæттæ ис, уыдонæй иуыл
Мартæ. Хъуыдытæ йæ дард кæдæмдæр ахастой... Йæ зæрдыл
æрлæууыд уыцы сæрд. Хъуыды кодта: «Уый уыд нæ сæрд, демæ
куы базонгæ дæн... Æз уæд университеты ахуыр кодтон, цыппæ-
рæм курсы уыдтæн. Фæлварæнтæ лæвæрдтам. Иубон куы уыд,
уæд фæлварæны фæстæ чызджытимæ рацыдыстæм. Тезгъо код-
там, хъæлдзæг уыдыстæм. Тезгъогæнгæ фæлладуадзæн паркмæ
бацыдыстæм. Сбадтыстæм мæнæ ацы бандоныл (уый сси уый-
фæстæ нæ уарзон бандон) æмæ ныхæстæ кодтам, худтыстæм.
Чызджытæй чидæр афтæ зæгъы:
— Цом-ма, уæртæ бæлæгъы аленк кæнæм. Ахæм тынг мæ
фæнды, æмæ диссаг! Цомут-ма, — лæгъстæгæнгæйæ бахатыд не
’ппæтмæ дæр.
Мæн нæ бафæндыд, фæлæ не ’ннæ дыууæ æмбалы ацыдысты
йемæ.
Æз иунæгæй бандоныл бадтæн æмæ сæм кастæн. Уыдон мæм
сæ къухтæ тылдтой, цыдæртæ дзырдтой, фæлæ сæ æз нæ хъуы-
стон. Уалынмæ дын кæйдæр хъæлæс:
103

— Хорз чызг, бахатыр кæн, æмбæлы æрбадын ацы бандоныл? /
Æз æнæнхъæлæджы фарстæй фестъæлфыдтæн. Скастæн
хæрдмæ. Мæ разы лæууыдтæ Ды — бæрзонд, хæрзконд...
— Дæ хорзæхæй, сбад, — сдзырдтон æз æмæ ме ’мбæлтты
’рдæм акастæн.
Уыдон цæуылдæр х}'дтысты, цыдæртæ мæм дзырдтой, цы-
дæртæ мын амыдтой... Ды цавæрдæр чиныг рафæлдæхтай æмæ
дзы кастæ. Цасдæры фæстæ мæ бафарстай:
— Бахатыр кæн, хорз чызг, къæйных мæ ма фæхон, фæлæ,
кæмæ кæсыс, уыцы чызджытæ де ’мбæлттæ сты?
Æз Дæм аивæй бакастæн æмæ загътон:
— О, уыдон ме ’мбæлттæ сты. Иумæ ахуыр кæнæм.
Ды та мæ уæд бафарстай:
— Æмæ кæм ахуыр кæнут?
— Университеты, филологон факультеты, цыппæрæм кур-
сы, — дзуапп дын радтон æз.
— Мæнæ диссаг... Уæдæ дæ куыд никуы федтон. Ахæм рæ-
сугъд чызгыл нырмæ ма сæмбæл, иу ран ахуыр кæн, афтæмæй.
Æз дæр университеты ахуыр кæнын, юридикон факультеты, цып-
пæрæм курсы. Æвæццæгæн, мах факультет æндæр агъуысты кæй
ис, уымæн дыл никуы сæмбæлдтæн, — дарддæр дзырдтай Ды,
æдзынæг мæм кастæ, афтæмæй.
Æз фефсæрмы дæн Де ’дзынæг кастæй æмæ мæ сæр бынмæ
æруагътон. Дæуæн та загътон:
— Æхсызгон мын у, ды дæр уым кæй ахуыр кæныс, уый.
Ды мын уæд афтæ:
— Хорз чызг, бадæм, ныхæстæ кæнæм, фæлæ зонгæ нæма
баистæм,— иу ран дæр ма куы нæ ахуыр кæниккам. Мæ ном
хуыйны Амыран, мæ мыггаг у Æхсæртæггатæй, — сыстадтæ æмæ
æнхъæлмæ кастæ мæ дзуапмæ.
Æз хъуыды кодтон: «Цæмæн зæгъон ацы æнæзонгæ лæппу-
йæн мæ ном, мæ мыггаг. Уæд та ма мæ сайгæ кæны, æмæ универ-
ситеты дæр нæ ахуыр кæны. Стæй мын кæд йæ ном æмæ мыггаг
дæр раст нæ загъта. Фæлæ бакастæй хорз лæппуйы хуызæн у....
Нæ зонын, нæ зонын, цы кæнон? Куыд ын зæгъон, нæ мæ фæн-
ды демæ зонгæ кæнын»...
Афтæ цасдæр æнцад бадтæн, цадмæ кастæн æмæ хъуыды код-
тон, цы зæгъон, ууыл...
Ды мæ разы лæууыдтæ, æмæ куы ницы дзырдтон, уæд загътай:
— Бахатыр кæн, бамбæрстон. Цæй, дзæбæх у. Дæ хъуыд-
дæгтæ дæхи фæндиаг уæнт, — æмæ фæцæйцыдтæ.
Уъщы рæстæг мæм мидæгæй мæ зæрдæ сдзырдта: ма йæ ауадз!
Зæгъ ын дæ ном, дæ мыггаг. Æмæ сдзырдтон:
— Нæ, нæ, цытæ дзурыс. Мæнмæ ахæм хъуыды нæ уыд.
104

Уæртæ ме ’мбæлттæм кастæн. Бахатыр кæн, — æмæ Дын мæхи
бацамыдтон.
Дæуæн дæ цæсгом фæрухс. Æхсызгон Дын уыд, кæй Дæ ба-
урæдтон, уый. Фæстæмæ бандоныл æрбадтæ, æмæ ныхæстæ код-
там. Радзырдтай мын, дæу дæр скъолайы фæстæ филфакмæ ба-
цæуын кæй фæндыд æмæ нæ бахаудтай уыцы аз. Стæй Дæ
æфсадмæ акодтой, куы сыздæхтæ, уæд юридикон факультетмæ
кæй бацыдтæ. Фыссыс æмдзæвгæтæ. Газетты, журналты Дын
сæ мыхуыр кæнынц.
Æз нырма ныр фæхъуыды кодтон, Дæ ном æмæ мыггаг мын
зонгæ кæй сты. Кастæн, кастæн Дын де ’мдзæвгæтæ. Нæ универси-
теты газеты дæр Дын арæх вæййынц. Иу æмдзæвгæ ма дзы фысгæ
дæр ракодтон. Мæ зæрдæмæ тынг фæцыд. Цыппар рæнхъы та дзы
мæ зæрдыл дæр ма бадардтон. Фæлæ Дын ницы загътон...
Цас фæбадтыстæм ныхæстæгæнгæ — Хуыцау йæ зонæг. Ме
’мбæлттæ дæр мæ ферох сты. Мæ зæрдыл куы æрбалæууыдыс-
ты, уæд цады ’рдæм акастæн, æмæ дзы иу бæлæгъ дæр нал уыд.
Алырдæмты ракæс-бакæс кæнын, æмæ ме ’мбæлттæн — сæ кой
дæр нал. Ды мын бамбæрстай мæ катай æмæ загътай:
— Æвæццæгæн, де ’мбæлттæ ацыдысты. Мах иу-æртæ са-
хатмæ æввахс бадæм, — æмæ дæ сахатмæ æркастæ, — о, ныр
фондз сахаты у, æз та ардæм дыккæгæм сахатыл æрбацыдтæн.
Æз мæ бынатæй фæгæпп кодтон:
— Цытæ дзурыс! Уыйбæрц у? Мæнæ диссаг, цас фæбадтæн.
Цæуон, уæдæ. Хæдзармæ цæуын афон у.
Ды мын загьтай:
— Цом, æз дæр нæхимæ цæуын. Кæцырдæм у дæ фæндаг?! —
афарстай мæ.
Æз загътон:
— Æз Къостайы номыл уынджы цæрын.
— Хорз. Æз дæр уырдæм хæстæг цæрын. Кæд дæ фæнды,
уæд фистæгæй ацæуæм. Диссаджы хорз изæр у, — загътай Ды.
Сразы дæн. Æмæ ныхæстæгæнгæ фæцыдыстæм. Æмбаргæ дæр
æй нæ бакодтон, нæ хæдзары размæ куыд бахæццæ стæм. Дис
кодтои мæхиуыл, лæппуимæ куы иикуы рацыдтæи, уæд ацы æиæ-
зонгæимæ цас фæныхас кодтон, стæй ма йемæ фистæгæй дæр
фæцыдтæн. Нæ хæдзары раз æрлæууыдыстæм æмæ загътон:
— Æз æрбахæццæ дæн. Æхсызгон мын уыд, демæ кæй ба-
зонгæ дæн, уый. Хæрзбон!..
Ды сдзырдтай:
— Цы тагъд æрбахæццæ стæм. Хæдзары уæм телефон нæй? —
бафарстай мæ.— Тынг мæ фæнды, кæд дæм ис, уæд мын йæ
номыртæ куы раттис.
Хъуыдытыл та фæдæн: «Цæмæн дæттон ацы æыæзонгæ лæп-
пуйæн мæ телефоны номыртæ. Абон æй федтон, райсом — нал...»
Фæлæ зæгъгæ та кодтон:
105

— О, ис нæм телефон, — æмæ Дын радтон мæ телефоны
номыртæ. Ды сæ ныффыстай, стæй загътай:
— Æмбæлдзæн дæм-иу бадзурын?
— Мæ телефоны номыртæ дын кæй радтон, уый ууыл дзу-
рæг у,— бакастæн Дæм æз.
Кæрæдзийæн хæрзбон загътам.
Ссыдтæн нæхимæ, бандоныл сбадтæн æмæ хъуыдытæ код-
тон: «Цы мыл æрцыд... Мæ сæры зонд фæцыд, æви ай цытæ
кæнын. Кæйдæр лæппуимæ фæбадтæн æртæ сахаты, йемæ æрба-
цыдтæн, мæ телефоны номыртæ йын радтон. Æз дæн, æви æндæр
исчи»... Афтæ хъуыдытæгæнгæ бадтæн, цалынмæ телефоны дзæн-
гæрæг нæ фехъуыстон, уæдмæ. Систон телефоны хæтæл, дзырд-
та мæм ме ’мбæлттæй иу:
— Дæ зæрдæ ныл нæ фæхудт? — фарста уый, — бæлæгъæй
дæм кастыстæм æмæ иу хæрзконд лæппуимæ ахæм зæрдиаг ны-
хæстæ кодтат æмæ — диссаг. Нæ къухтæ ма дæм тылдтам, цæугæ
кæнæм, зæгъгæ, фæлæ нæм кæсгæ дæр нæ кодтай. Бахатыр кæн,
кæй дæ ныууагътам, уымæй. Уыцы лæппуйы тыххæй та уый
фæстæ аныхас кæндзыстæм.
— Агуырдтон уæ, стæй бамбæрстон, кæй ацыдыстут, уый.
Цæй, ацы хатт уын хатыр кæнын, фæлæ ма иннæ хатт афтæ куы
бакæнат, уæд уæ ничиуал сраст кæндзæн, — хынджылæггæн-
гæйæ загътон æз. ’
Цыдысты бонтæ. Иу изæр мæм æрбадзырдтай телефонæй:
— Дæ изæр хорз. Куыд дæттыс фæлварæнтæ? Цы ног хабæрттæ
дæм ис? — бафарстай мæ, — кæд уæм уыдзæн иннæ фæлварæн?
Æз Дын загътон, кæд нæм уыдзæн фæлварæн, уый. Фæстаг
фæлварæн уыд, æмæ цыппæрæм курс фæстейы баззад. Иттæг
хорз бæрæггæнæн райстон æмæ цингæнгæйæ рацыдтæн. Ме
’мбæлттæ мæ фарстой, цавæр билет систон, цавæр фæрстытæ
мæм лæвæрдтой. Æз сын дзырдтон, дзырдтон... Мæхиуыл кæй-
дæр цæстæнгас æнкъардтон æмæ фæкастæн фæстæмæ. Ды лæу-
уыдтæ рудзынджы раз æмæ мæм кастæ. Гыццыл фæстæдæр Дæм
бацыдтæн æмæ мæ бафарстай:
— Куыд радтай фæлварæи? Цыдæр хъæлдзæг дæ, æвæццæ-
гæн, — хорз.
— О, хорз æй базыдтай. Иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ фæ-
дæн цыппæрæм курс, — загътон æз.
— Арфæ дын кæнын! Гъе уый тыххæй æз æмæ ды хъуамæ
кафемæ ацæуæм. Æз дæр фæдæн сесси лæвæрд. Разы дæ? —
Æдзынæг мын мæ цæстытæм кастæ, афтæмæй загътай Ды.
Æз ахъуыды кодтон æмæ сразы дæн. Ацыдыстæм фæлладуадзæн
паркмæ. Уым кафейы райстам къофе, сæлдæг. Бадтыстæм, ныхæстæ
код’Ьш, кафынмæ дæр мæ рахуыдтай. Уый фæстæ цады алыварс
азылдыстæм, стæй сбадтыстæм мæнæ ацы бандоныл. Ды загътай:
— Ацы бандон мын тынг зынаргъ у. Ам базонгæ дæн демæ.
106

Дис цæуыл кæнын, уый зоныс, нырма дыккаг хатт сæмбæлдыс-
тæм, фæлæ дæ цыма рагæй зонын, афтæ мæм кæсы. Демæ мын
цыдæр æнцон у.
Æз дæр зæрдæйæ афтæ æнкъардтон, фæлæ ницы загътон.
Æмбæрстон: мæ зæрдæ мæхи бар нал у. Бирæ фæбадтыстæм
бандоныл. Диссаджы хорз изæр уыд. Стæй мæ нæ хæдзары размæ
бахæццæ кодтай.
Цыдысты бонтæ. Арæх мæм-иу æрбадзырдтай телефонæй,
стæй-иу тезгъо кæнынмæ ацыдыстæм. Æмæ-иу алыхатт дæр нæ
бандонмæ цыдыстæм. Иухатт та — уый уыди азы фæстæ, —
фæндзæм курсы, майы мæйы. Университеты сæмбæлдыстæм, стæй
ацыдыстæм фæлладуадзæн паркмæ, сбадтыстæм нæ бандоныл.
Ныхæстæ кодтам. Азæн йæ тæккæ рæсугьддæр афон уыд, æмæ
алыварс иууылдæр дидинæг калдта. Донхæристæ дæр та сæ уал-
дзыгон фæлыст сæ уæлæ скодтой.
Доныхъазтæ сæ ленкæй нал æнцадысты, кæрæдзиуыл цинтæ
кодтой. Мах кæрæдзимæ хæстæг бадтыстæм. Мæ зæрдæ-иу цыдæр
æнахуыр гуыпп-гуыпп ныккодта. Иурæстæг мын дæ къух мæ уæх-
счытыл æрывæрдтай æмæ мæ æрбахъæбыс кодтай, стæй дæ былтæ
мæ былтыл андзæвдысты, дæхимæ мæ рæвдаугæ æрбалхъывтай:
Къахæй сæрмæ иууылдæр ныррызтæн. Цасдæр ницыуал бамбæр-
стон. Куы мæ суæгъд кодтай, уæд мæм æрбакастæ æмæ дæ сæр
бынмæ æруагътай. Æз та банкъардтон, мæ цæсгом кæй фæсырх,
æмæ цæссыгтæ рустыл кæй уайынц... Ды сабыргай загътай:
— Бахатыр кæн! Рагæй мæ фæндыд дæу ахъæбыс кæнын,
стæй дын аба кæнын, суанг, фыццаг хатт дæ куы федтон, уæдæй
нырмæ, фæлæ нæ уæндыдтæн.
Æз ницы сдзырдтон. Цы загътаин, уый дæр нæ зыдтон. Фыццаг
хъæбыс æмæ фыццаг ба уыдысты мæ царды. Фæлæ Дæм бакæ-
сын дæр нал уæндыдтæн, æфсæрмы Дæ кодтон. Цасдæр æнæ-
дзургæйæ фæбадтыстæм, стæй мын мæ сæрыл схæцыдтæ, мæ
цæстытæм мын ныккастæ, æмæ загътай:
— Уарзын дæ! Тынг дæ уарзын. Æхсæв дæ мæ фыны уынын.
Бонæй та дыл хъуыды кæнын. Афтæ мæ фæнды, цæмæй æппын-
æдзухдæр иумæ уæм. Зæгъ-ма мыи, ме стъалы, ды та, ды та...
Уарзыс мæ? — бафарстай мæ.
Æз байы фæстæ ме ’муд нæма æрцыдтæи. Уарзтон дæ! Уарз-
тон! Æмæ мæ нæ фæндыд Дæ асайын. Цæссыгтæ рустыл фæрд-
гуытау уадысты, афтæмæй загътон:
— О! Уарзын дæ!
Ды мын мæ цæссыгтæ дæ къухтыкæлмæрзæнæй асæрфтай, стæй
та мын ахъæбыс кодтай. Нæ былтæ кæрæдзийыл андзæвдысты.
Ныр бадын нæ бандоныл, æмæ мысын Дæ хъæбыстæ, Дæ
батæ... — йæхицæн ныхæстæ кодта Мартæ: — Университеты
фæстæ Дæу кусынмæ арвыстой Сыбырмæ. Мæн та баурæдтой
университеты, бацыдтæн аспирантурæмæ.
107

Куы цыдтæ, уæд мын загътай:
— Æнхъæлмæ мæм кæс. Æз дæм арæх фысдзынæн, дзурдзы-
нæн. Стæй куы ссæуон, уæд скæндзыстæм чындзæхсæв. Æндæр
лæппутæм-иу ма кæс, — хынджылæг кодтай.
Дæ ацыды фæстæ цасдæр æнкъард кодтон, мысыдтæн Дæ.
Алы ’хсæв дæр-иу фæкуыдтон. Æнхъæлмæ кастæн дæ фыстæгмæ.
Фыццаг аз мæм арæх фыстай. Стæй мæм телефонæй та къуыри
иу хатт дзырдтай. Дæ фыстæджытæй иуы фыстай:
«Дæ бон хорз, мæ уарзон!
Куыд дæ? Куыд у Ирыстон? Цы хабæрттæ ис? Куы йæ зо-
нис, куыд зын мын у, уый, тынг æнкъард кæнын. Дард бæстæйы
тынгдæр банкъардтон, куыд зынаргъ мын у Ирыстон. Мысын
нæ хæхтæ, быдыртæ, цæугæдæттæ. Æппæты тынгдæр та дæу
мысын, стæй нæ бандон фæлладуадзæн парчы.
О Хуыцау, ныр уым — дæ разы фест. Ахъæбыс дын кæн.
Æнæ дæу мæ бон нæу. Дыууæ азы дæр нал æнхъæлмæ кæсдзы-
нæн. Мæнæ дыууæ мæйы фæстæ отпусчы ссæудзынæн, æмæ
хъуамæ скæнæм чындзæхсæв. Ам мын фатер ис. Мæ мызд хорз
у, нæ фаг уыдзæн. Ды фæсаууонмæ раивдзынæ.
Мæ Хур, ме Стъалы! Æз дæ бирæ, бирæ уарзын! Æнхъæлмæ
мæм кæс.
Дæхи Амыран».
Фæлæ, фæлæ... Хъуыддæгтæ Хуыцауы къухы сты. Дыууæ
мæйы фæстæ отпусчы не ссыдтæ. Телефонæй нал дзырдтай, стæй
фыстæджытæ дæр нал истон. Æз дæм мæхæдæг фыстон. Мæ
зæрдæ рысти, кæд дыл, зæгъын, исты æрцыди, æндæр дзæгъæ-
лы хуымæтæджы нæ фыссы.
Цасдæры фæстæ базыдтон — Дæ хæстæджытæй мын чидæр
загъта,уым, дам, уырыссаг чызг кæй ракуырдтай. Æвæццæгæн,
мæй кæугæ фæкодтон. Уый æнхъæл никуы уыдтæн. Алыбон дæр
цæуын нæ бандонмæ. Ам мын æнцондæр вæййы. Цадимæ, дон-
хæристимæ фæныхас кæнын. Мысæм Дæ...» — Мартæйæн цæс-
сыгтæ йæ рустыл уадысты æмæ æнкъардæй каст, дыууæ урс
доныхъазы куыд ленк кæнынц цады, уымæ.
Дыууæйæ
Сæрдыгон бон. Хуры рухсмæ хæхты цъуппытæ æрттывтой.
Дымдта хæхтæй æмæ комы уыд сатæг. Уæлдайдæр, æхсæрдзæ-
ны бын. Доны стъæлфæнтæ æрттывдтытæ калгæ алырдæмты пырх
кодтой. Æхсæрдзæны бын сæхи надтой чызг æмæ лæппу. Кæ-
рæДзийыл дон калдтой, худтысты... Рауадысты-йу гауызы хуы-
зæн цъæх кæрдæгмæ, гыццыл-иу алæууыдысты, стæй та-иу баз-
гъордтой цыхцырæджы бынмæ. Диссаджы рæсугъд фидыдтой,
108

уыцы сабыр дунейы дыууæйæ. Сæ буарыл доны æртæхтæ
æрттывтой фæрдгуыты хуызæн... Афтæ цасдæр фæхъазыдыс-
ты, стæй сæ дзаумæттæ скодтой æмæ фæцæйцыдысты. Чызг уыд
бæгъæввад, гуырвидауц, нарæгастæу, йæ хуылыдз дзыккутæ
хæццæ кодтой йæ астæумæ. Лæппу уыд хæрзконд, бæрзонд...
Чызджы къухыл хæцыд, афтæмæй цыдысты, цыма ленк кодтой.
Гыццыл-иу куы ауадысты, уæд та-иу æрлæууыдысты кæрæдзийы
комкоммæ, кæрæдзийы цæстытæм-иу кастысты, цыдæртæ-иу
дзырдтой æмæ та-иу ленкгæнгæ цыдысты дарддæр...
Бахæццæ сты тулдз бæласы бынмæ æмæ æрлæууыдысты. Бæ-
лас уыд егъау, йæ къабузтæ фæйнæрдæм фæцыдысты. Йæ сыф-
тæртæ хæххон дымгæмæ сыбар-сыбур кодтой, кæрæдзийæн су-
сæг ныхæстыл схацыдысты... Цъиутæ ратæх-батæхæй нал æнца-
дысты, зарыдысты бæласы къалиутыл сæ рæсугьддæр зарджытæ...
Лæппу чызджы арæхстгай æрбахъæбыс кодта, чызг дæр йæ
сæр лæппуйы риуыл æрывæрдта, афтæмæй лæууыдысты, хъуы-
стой цъиуты зарынмæ, сыфтæрты сыбар-сыбурмæ, цæугæдоны
сыр-сырмæ. Рæвдыдта сæ хæххон рог дымгæ. Цасдæр афтæ æнæ-
дзургæйæ фæлæууыдысты, стæй лæппу арæхстгай йæ къух æрха-
ста чызджы дзыккутыл, йæ цæстытæм ын рæвдаугæ бакаст. Уый
фæстæ чызджы йæ хъæбысмæ систа æмæ йæ арæхстгай бæласы
бын цъæх кæрдæгыл æрæвæрдта. Йæхæдæг дæр йæ фарсмæ æр-
уагъта йæхи... Æмæ хуыссыдысты, æрдз сæ куыд радта, афтæ-
мæй, стæй лæппу чызджы рæвдаугæ æрбахъæбыс кодта. Былтæ
кæрæдзийыл аныдзæвдысты... Дыууæ рæсугъд буары кæрæдзимæ
балвæста цыдæр æнæкæрон тых... Æмæ ныр дыууæ нал уыдыс-
ты, фæлæ иу. Иу...
Доны сæр-сæрмæ, æхсæрдзæны уынæрмæ, цъиуты зарынмæ,
бæласы сыфтæрты сыбар-сыбурмæ дыууæ æвзонг буары кæрæ-
дзийыл тынгæй-тынгдæр тыхстысты, сæ улæфт сиу ис... Дыууæ
æвзонг уды рæвдыдтой хуры тынтæ, рог дымгæйы уддзæф. Сæ
гобан уыд цъæх кæрдæг, сæ хъæццул та — цъæх арв. Æмæ,
зæххыл рæсугъддæр æмæ адджындæр цы фæндаг ис, ууылты
цыдысты сæ райсоммæ, сæ амондмæ...
Æнкъард ныв
Æрæгвæззæг... Хур къаддæрæй-къаддæр тавы. Æрбадымы
уазал дымгæ. Сæлфынæг кæны. Мигъ бады. Цъиутæ хуссармæ
тæхынц. Хърихъуппытæ сæ базыртæ тилынц, «хæрзбон» зæгъынц
бæгьнæг бæлæстæн, фæзтæн, быдыртæн, цæугæдæттæн. Бæлæ-
стыл ма цы иугай бур, сырх, морæ сыфтæртæ ис, уыдон дæр
хауынц зæхмæ. «Згьæлы сыфтæр, уары сыфтæр». Зæхх æмбæрзт
у бур, морæ, сырх сыфтæрты гауызæй. Рæсугъд у, фæлæ —
109

æнкъард. Бæлæстæ дæр æнкъард сты, мысынц сæ цъæх сыф-
тæртæ, æмæ зонынц уалдзæг ралæудзæн æмæ та скæндзысты сæ
рæсугъд фæлыст.
Ныр та... Бонæй-бон уазалæй-уазалдæр кæны. Тагъд мит ра-
З’ардзæн, бамбæрздзæн фæзтæ, быдыртæ, хъæдтæ. Бæлæстæ дæр
сæ урс дарæс скæндзысты. Цæугæдон дæр æвæрдзæн ихцъар.
Æрæгвæззæг...
Малусæг
Зæхх урс миты бын улæфы, цæмæй та уалдзæджы радта цъæх
кæрдæг, рæсугъд дидинджытæ, сфæлында сæ рæсугъддæр фæ-
лысты фæзтæ, хъæдтæ, быдыртæ...
Фæлæ фыццагдæр миты бынæй ысзыны малусæг. Фыццаг,
æфсæрмыгæнгæ, йæ сæр ысдары, уый фæстæ ракæсы йæ иу цæ-
стæй, стæй та — иннæйæ дæр. Уый фæстæ бахуды хуры тынтæм
æмæ йæ хуыз ыскалы. Йæ урс-æрвгъуыз базыртæ батилы æмæ
цин кæны. Малусæг — зæххы фыццаг лæвар уалдзæгæн.
Дыууæ цæстæнгасы
Сæмбæлдысты дыууæ цæстæнгасы. Сæ бон нал у кæрæдзийæ
сæхи ратонын. Цыдæр тых сæ æлвасы кæрæдзимæ. Иу цæстæн-
гас дзуры: «О, уайих фæуай, куыд тынг дæ уарзын. Бамбар мæ,
бамбар. Арæх дæ уынын мæ фыны. Мæ бон нал у æнæ дæу.
Фæлæ дын нæма уæндын мæ зæрдæ раргом кæнын. Тæрсын,
тæрсын, куы нæ мæ бамбарай. О Хуыцау, цы кæнон?! Уæд та,
уæд та дын зæгъин мæ уарзты тыххæй?..»
Иннæ цæстæнгас æфсæрмыгæнгæ дзуапп дæтты:
«Æз дæр дæ уарзын, уарзын. Фæлæ дын куыд зæгъон мæ
уарзты тыххæй. Æнхъæлмæ кæсдзынæн. Æнхъæлмæ кæсдзынæн,
кæд мын раргом кæнай дæ зæрдæ. Мæ ныфс!.. Мауал мæ æмбæхс
дæ уарзт...»
Дыууæ цæстæнгасы бамбæрстой кæрæдзийы... Дыууæ цæс-
тæнгасы...
Сæрдыгон райсом
Хæхты цъуппытæ æрттивынц райсомы хуры тынтæй. Хъуы-
сы .цæугæдоны сыр-сыр. Æрбадымы рог дымгæ, æмæ сыфтæр
сыоар-сыбур кæны бæлæстыл. Кæрдæгыл сæууон æртæх фæрд-
гуытау æрттивы. Уардитæ дæр нуазынц сæууон æртæх...
110

Бæлæсты къалиутыл цъиутæ цъыбар-цъыбур кæнынц, зарынц
сæ хуыздæр зарджытæ. Райхъуысы уасджыты хъы-хъы-ри-хъу,
кæрчыты хъуыдатт. Уасынц хъуццытæ сæ родтæм, хъал сæ кæ-
нынц...
Райхъал ысты адæм, цъиутæ, сырдтæ, фос, кæрдæг, бæлæстæ,
дидинджытæ, цæугæдон...
Цард та фæуæлахиз!..
Мады уарзт
Зæххыл сывæллонæн мадæй зынаргъдæр ничи у. Мадæн та —
сывæллонæй. Æвæццæгæн, цард афтæ арæзт у. Афтæ куы нæ
уаид, уæд цард æрлæууид йæ цыдæй.
Афтæ — æрдзы мидæг дæр. Фос, мæргътæ, сырдтæ дæр уар-
зынц сæ цоты, аудынц сыл, хъахъхъæнынц сæ, ахуыр сæ кæ-
нынц цæрыныл.
Мæнæ зæрватыччытæ уалдзæг хуссарæй куы ’ртæхынц, уæд
ахстон куыд фæкæнынц! Халгай фæхæссынц æмæ саразынц дис-
саджы бынат сæхицæн, стæй дзы æйчытæ æрæфтауынц, уый-
фæстæ сын лæппынтæ куы рацæуы, уæд сæм куыд лæмбынæг,
куыд зæрдиагæй фæзилынц! Мад æмæ фыд-зæрватыкк радыгай
куыд фæхъахъхъæнынц сæ лæппынты, хæринаг сын куыд фæ-
хæссынц, тæхын сæ куыд фæахуыр кæнынц.
Хъæуы нæм уыд иу хъуг — Дзæгъар. Ахæм ном ыл уымæн
сæвæрдтой, æмæ хъуг сау уыд, йæ ных та — урс. Иу аз Цыппур-
сы мæйы Дзæгъар заинаг уыд. Уыцы аз хъарм зымæг скодта.
Мит æппындæр нæ уыд. Æмæ-иу фос хызынмæ цыдысты. Иу
бон куы уыд, уæд мæ мад фыдæн загъта:
— Уæртæ лæг, уыцы хъуджы мауал ауадз хизæнмæ, тынг
заинаг у.
Фæлæ йæ баба уæддæр аскъæрдта. Изæрæй фос æрцыдысты
хизæнæй, фæлæ Дзæгъар не ’рцыд. Бинонтæ мæты бацыдысты.
Баба та загъта:
— Не ’фсин, ды раст уыдтæ. Нал хъуыд Дзæгъары ауадзын.
Æвæццæгæн, искуы ныззад, æмæ уым баззад йæ родимæ.
Иннæ бон райсомæй раджы фыд ацыд хъуджы агурынмæ.
Бирæ йæ фæцагуырдта, бафæллад, фæлæ — никуы æмæ ницы.
Афтæ дыууæ боны никæцæй разынд хъуг. Æртыккаг бон куы
уыд, уæд дын сихорафон уынджы кулдуары разæй хъуджы уасын
куы ’рбайхъуысид.
— Нæ зæронд, цымæ Дзæгьары уасын цæуы, афтæ мæм кæсы.
Акæс-ма, дæ хорзæхæй, уынгмæ,— загъта мад.
Баба тагъд-тагъд рацыд уынгмæ. Ме ’фсымæры чызг Ленæ
дæр йемæ. Уынджы, хæдзары раз мидæмæ уасыд Дзæгъар. Баба
111

куыддæр кулдуарæй ракаст, афтæ йæм хъуг ноджы тынгдæр ба-
уасыд, йе стыр сау цæстытæй йæм каст, афтæмæй. Стæй æваст
фæзылд æмæ хъæдырдæм фæцæуæг. Мæ фыд Ленæйæн загъта:
— Мæ хур, цу йæ фæстæ — згъоргæ!
Чызг хъуджы фæстæ лыгъд, фæлæ, хъæугæронмæ куы ных-
хæццæ, уæд æй нал аййæфта. Хæдзармæ ссыди кæугæ.
— Нал аййæфтон Дзæгъары.
Баба загъта:
— Бæрæг у, ныззади, уый. Æмæ, æвæццæгæн, æххуысмæ ссыд.
Фыд та ацыд агурынмæ уыцы бон дæр, иннæ бон дæр, фæлæ
та — никуы æмæ ницы.
Дзæуджыхъæуæй æрцыдысты ме ’фсымæр йæ лæппуимæ.
Фæцагуырдтой йæ уыдон дæр, фæлæ йæ не ссардтой. Иу бон
куы уыд, уæд райсомæй раджы Дзæгъар фæзынд. Смæллæг ис.
Йæ иу сыкъа саст, йæ мукъу — тугæйдзæгтæ, сыджытæй амæст.
Баба йæм хæстæг бацыд æмæ æппæтдæр бамбæрста. Скъæтмæ
йæ бакодта æмæ йын хæринаг радта. Фыд мидæмæ хæдзармæ
бацыд æмæ радзырдта:
— Ныр бамбæрстон, Дзæгъар уыцы бон цæмæн ссыд æмæ кул-
дуары раз мидæмæ цæмæн уасыд, уый. Æвæццæгæн, ахæм ран
ныззад, æмæ родæн зын уыд уырдыгæй рацæуын. Æххуысмæ ссыд.
Мах та йын нæ феххуыс кодтам. Бæрæг у, кæмдæр тынг кæй
фæтох кодта. Æвæццæгæн, бирæгъимæ. Йæ сыкъа дæр уымæн
саст у. Фæлæ йæ бон нæ баци йæ хъæбулы бахъахъхъæнын.
Бинонтæ иууылдæр тынг тæригъæд кодтой Дзæгъарæн. Ленæ
та кæугæ фæкодта.
Уыцы бон хъуг никæдæмуал ацыд. Æнкъардæй хосдоны хос
хордта. Раздæрау-иу бабамæ нал бауасыд. Æвдыста йæ зæрдæхудт.
Æмæ-иу æз мæ хъуыдыты адзæгъæл дæн.
Фос дæр ма сæ цоты сæрвæлтау тохы бацæуынц, уæд, сæ
сывæллæтты цы сылгоймæгтæ ныууадзынц, уыдон цавæр вæй-
йынц?! Сидзæрты хæдзары куы вæййы адæймаг æмæ, кæй ныу-
уагътой, уыцы сывæллæтты куы фены, уæд сын цас тæригъæд
фæкæны! Рæсугъд чызджытæ æмæ лæппутæ. Уыдон иу æмбаргæ
цæстæигасæй фæкæсыпц, æмæ — диссаг. Бирæ фæрстытæ фæ-
зыны адæймагмæ, фæлæ сын дзуапп раттын йæ бон нæ вæййы.
Мæнæ нæ хъуг Дзæгъар цы рæстæг ныззад хъæды, раст гъеуæд
бынæттон газетты фыст уыд ахæм хабар: «Хъобанмæ цæугæйæ
фæндагыл чидæр аппæрста ноггуырд сывæллон — чызджы». Хорз
æмæ йæ ссардтой, нæ амард, æмæ йæ рынчындонмæ аластой. Иу
ныхасæй, сывæллон фервæзт. Ныр та абарæм, нæ хъуг Дзæгъар
æмæ, йæ ноггуырд сывæллоны чи аппæрста, уыцы сылгойма-
джы. Æвæццæгæн, Дзæгъары зæрдæ тынг фæхудид, уыцы «сыл-
гоймагимæ» йæ абарстам, уый куы базонид, уæд. Хъуг тох кодта
йæ роды сæраппонд, уый та йæ ноггуырд хъæбулы Цыппурсы
уазалы аппæрста кæмдæр.
112

Æнæрвыст фыстæджытæ
Уыд рагуалдзæг. Зауыр хæдзары уыд иунæгæй. Йæ бинойнаг
сæ дыууæ сывæллонимæ ацыд йæ цæгатмæ йæ мады бæрæггæ-
нæг. Бадт аив уаты, стъолыл дидинæгдоны — уалдзæджы фыц-
цаг дидинджытæ — малусджытæ. Зауыр сæм каст æмæ йæ зæр-
дыл æрлæууыд æндæр уалдзæг. Уый уыд иу-дæс азы размæ.
Уæд ма университеты ахуыр кодта, фæндзæм курсы уыд.
Иурайсом лекцитæм фæцæйцыд. Йæ фæндаг уыд, фæллад-
уадзæн парчы Теркыл цы хид ис, ууылты. Гъе уым фембæлд
уыцы æнæзонгæ чызгыл, йæ зæрдæ йын афтæ тынг чи фæцагай-
дта æмæ фыстæджытæ кæмæ фыста. Фæлæ уыдон æнæрвыстæй
баззадысты. Зауыр йе ’рыгоны бонты боныг райста. Гъеуым
æвæрд уыдысты уыцы фыстæджытæ. Хъуыдытæгæнгæ сæ рай-
дыдта кæсын. Фыстæджытæ нымæцтæй бæрæггонд уыдысты: 1,
2, 3, 4, 5, 6, 7.
Фыццаг фыстæг
Дæ бонтæ хорз, ме ’нæзонгæ рæсугъд чызг. Фыццаджыдæр,
бахатыр кæн, кæй дæм фыссын, уый тыххæй... Фæлæ æнæфысгæ
мæ бон нæу. Абон, мæ акомкоммæ куы æрбацæйцыдтæ, уæд дæ
уындæй фæндаг ныррухс. Мæ цæстытæ асæрфтон, кæд, зæгъын,
зæд дæ. Зæды хуызæн уыдтæ. Уыцы гыццыл рæстæг дæ фед-
тон, фæлæ дæ къахæй сæрмæ дæр бахъуыды кодтон. Æрмæст
дæ уынд нæ, фæлæ, дæ уæлæ цы уыд, уый дæр. Афтæ æдзынæг
дæм ныккастæн, æмæ мæм æрбакастæ.
О Хуыцау, уыцы цæстытæ, уыцы цæстæнгас. Мæ иувæрсты
ацыдтæ, æз æрлæууыдтæн æмæ кастæн дæ фæстæ, цалынмæ нæ
фæаууон дæ, уæдмæ... Цасдæр ме ’муд не ’рцыдтæн, афтæ мæм
каст, цыма дæ мæ фыны федтон, æндæр, зæххон адæймаг афтæ
рæсугъд хъуамæ куыд уа! Бæрзонд, хæрзконд, нарæгастæу, цæс-
гомæй хуртæ ’мæ мæйтæ каст, урсцъар цæсгомыл стыр сау цæс-
тытæ, нывгонд былтæ...
Мыдхуыз бæзджын дзыккутæ дæ астæумæ хæццæ кодтой...
Урс палто æмæ дыл урс цырыхъхъытæ уыд, дæ уæхскыл та —
урс хызын ауыгъд. Дæ цыд дæр диссаджы аив уыд. Бадын уаты,
мæ хъуыдытæ иууылдæр демæ сты. Дæ сурæт мæ цæстыты раз
лæууы. Ныр æмбисæхсæв у, фæлæ фынæй кæнын мæ бон нæу.
8 Буданты Милуся
113

Сыстадтæн æмæ дæм фыссын... Афтæмæй мын æнцондæр у.
Цыма демæ ныхас кæнын... Хуыцау зæгъæд, æмæ кæд искуы
сæмбæликкам, базонгæ уаиккам...
Цæй, хæрзæхсæв уал, ме ’нæзонгæ...
15 мартъи, 1987 аз, 00 сах. 30 мин.
Дыккаг фыстæг
Ме ’нæзонгæ, дыууæ къуырийы рацыд, куы дæ федтон, уæдæй.
Алыбон дæр ацæуын, кæм дæ федтон, уырдæм. Хидыл рацу-
бацу фæкæнын. Цасдæр фæлæууын æмæ æнхъæлмæ фæкæсын,
кæд, зæгъын, та ауылты фæцæйцæуис, фæлæ нæ... Ацы дыууæ
къуырийы иу хатт дæр нæ ацыдтæ ауылты.
Мæ зæрдæ нырхæндæг. Мæхицæн бынат нал арын. Æхсæ-
вæй-бонæй дæуыл хъуыды кæнын. Кæм дæ ссарон? Кæдæм фæ-
цæуон? Абон ацыдтæн æмæ хъæдæй малусджытæ æрхастон, куы
дыл, зæгъын, сæмбæлон, уæд дын сæ ратдзынæн. Фæлæ фæлæу-
уыдтæн хидыл, æмæ...
Хуссарæй цы мæргътæ æртахти, уыдон цъыбар-цъыбургæнгæ
ратæх-батæх кодтой мæ сæрты. Терчы уылæнтæм дæр бахатыд-
тæн, сымах æй, зæгьын, кæд зонут, кæм цæры, кæдæм фæцæуы...
Уыдон мын тæригъæд кодтой, фæлæ мын сæ бон нæ баци бах-
хуыс кæнын. Бацыдтæн Терчы былмæ æмæ бафарстон донхæрисы:
— Донхæрис, ды йæ зондзынæ уыцы рæсугъд чызджы...
Æвæццæгæн, дæ рæзты бирæ хæттыты ацыд. Дæ хуызæн хæрз-
конд у. Донхæрис, зæгъ-ма, кæдæм фæцæйцæуы уыцы чызг.
Фæлæ мæм бæлас æнкъардæй каст, мæ фарстæн мын дзуапп
нæ радта.
Цъиутæм бахатыдтæн, уыдон мын бамбарын кодтой сæ цъы-
бар-цъыбурæй, куы, дам, æй фенæм, уæд дæм фæхабар кæндзы-
стæм...
Ме ’нæзонгæ, бадын уаты æмæ кæсын малусджытæм. Уыдон
дæр дæ хуызæн рæсугъд сты. Хæрзбон, ме ’нæзонгæ!
30 мартъи, 1987 аз, 17 сах.
Æртыккаг фыстæг
Дæ райсом хорз, ме ’нæзонгæ! Диссаг, ацы ’хсæв дæ мæ фыны
федтон, цымæ дæ урс дарæсы фæцæйтахтæ мæ сæрты, дæ алы-
вæрсты тахтысты цъиутæ, сæ дзыхты та — дидинджытæ. Уæ
сæрмæ та — цъæх-цъæхид арв. Ахæм диссаджы ныв уыд, æмæ
йьщ зæгъæн нæй. Фехъал дæн, æмæ, зæгъын, уый фын куы уыд...
Бон рухс кæнын райдыдта, æмæ сыстадтæн, уæддæр нал ба-
фынæй уыдзынæн. Æмæ дæм мæнæ фыссын...
114

Куы дæ федтон, уæдæй иу мæй рацыд.
Алыбон дæр, университетмæ цæуон, хæдзармæ здæхон, мæ
фæндаг паркыл ракæнын, рацу-бацу фæкæнын хидыл, фæлæу-
уын, фæкæсын. Иуæй-иутæ, ууылты арæх чи фæцæуы, уыдон
мæ, æвæццæгæн, бахъуыды кодтой æмæ мæм цыдæр æнахуыр
каст фæкæнынц. Иубон та, хидыл афтæ æнкъардæй, хъуыдытæ-
гæнгæ куы лæууыдтæн, уæд мæм иу ацæргæ, хæрзконд сылгой-
маг æрбацыд æмæ загъта:
— Бахатыр кæн, хорз лæппу, фæлæ бафиппайдтон, ам арæх
кæй лæууыс, уый. Æз ам хæстæг цæрын æмæ ауылты фæцæуын
куыстмæ. Иубон дæр ма дæм бацæуынмæ хъавыдтæн, тынг
æнкъардæй лæууыдтæ, æмæ дын фæтæригъæд кодтон, фæлæ дын,
зæгъын, хъыг куы уа. Уæддæр абон нал фæлæууыдтæн. Æвæц-
цæгæн, искæй агурыс. Кæд дын мæ бон истæмæй баххуыс кæ-
нын у, уæд дын баххуыс кæндзынæн. Дæ мад æмæ дæ фыды
фæндиаг у.
Æз тынг фефсæрмы дæн æмæ йын загътон:
— Бузныг, нæ’мадыхай! Бузныг! Æз ам афтæ æнæуи фæлæу-
уын. Хорз мæм кæсы ардыгæй Терчы уылæнтæм кæсын, стæй
мæм хæхтæ дæр хорз зынынц.
Бæргæ мæ фæндыди бафæрсын уыцы дзæбæх усы дæуæй.
Мыййаг дæ кæд зоны, фæлæ æфсæрмы кодтон.
Мæ ныфс гыццылгай сæттын райдыдта. Фæлæ ма мæ уæд-
дæр уырны, кæй дæ фендзынæн, уый. Цард тынг вазыгджын у.
Иуæй-иухатт адæймаг дисы бацæуы, ахæм фæзилæнты бахауы.
Хуыцау зæгъæд, æмæ дыл куыд сæмбæлон!
Ныртæккæ та мæ фæндаг хидыл акæндзынæн. Уæд та...
Хæрзбон, ме ’нæзонгæ!
15 апрелъ, 1987 аз, 7сах.
Цътпæрæм фыстæг
Дæ бон хорз! Фыссын та дæм. Уæдæ цы кæнон, цы! Иу цæс-
тыфæныкъуылд дæ федтон, фæлæ мæ цæстытыл уайыс æппы-
нæдзух.
Ацæуын фалæмæ, ды кæуылты фæцæйцыдтæ, ууылты. Фæ-
кæсын хæдзæртты рудзгуытæм, уæд та искæцæй кæсыс. Фæфæр-
сын бæлæсты, кæрдæджыты, дидинджыты, фæндаджы, зæгъын,
зæгъут-ма мын, кæдæм фæцæйцыд уыцы чызг, стæй-ма, зæгъын,
искуы уæ рæзты куы фæцæйцæуа, уæд ын зæгъут, иу лæппуйы
йæ фенын кæй фæнды. Ныртæккæ азæн йæ расугъддæр афон у —
уалдзæг. Уалдзæг... Æрдз ноггуырд сывæллоны хуызæн у. Зæхх
райхъал... Кæрдæг гауызы хуызæн — цъæх-цъæхид, бæстæ диди-
нæг калы, цъиутæ хъæлдзæг цъыбар-цъыбур кæнынц. Бæлæстæ
115

скодтой сæ рæсугъддæр дарæс. Уалдзыгон дидинджытæ та... Рæ-
сугъддæр, æвæццæгæн, ницы ис зæххыл.
Ме ’нæзонгæ, бахатыр кæн, дæ ном цы хуыйны, уый нæ зо-
нын, фæлæ дын æз раттин ном — Уалдзæг. Уымæн æмæ уал-
дзæджы хуызæн дæ: аив, рæсугъд.
Абон, хæдзармæ куы цыдтæн, уæд та мæ фæндаг ууылты
ракодтон. Балхæдтон дидинджыты баст æмæ сæ, кæм дæ фед-
тон, уым сæвæрдтон. Кæд, зæгъын, ауылты фæцæйцæуис æмæ
бамбарис, дæу кæй сты ацы дидинджытæ. Цалынмæ уым лæу-
уыдтæн, уæдмæ уарын райдыдта. Уалдзыгон уарын. Æз лæууыд-
тæн хидыл æмæ кастæн, æртæхтæ Терчы донмæ куыд хауынц,
уымæ... Лæууыдтæн, мæ хъуыдытæ та демæ уыдысты. Федтон,
уарын куыд æхсы бæлæстæ, дидинджытæ. Уарыны фæстæ æрдз
ноджы рæсугъддæр фæцис. Дидинджытыл, бæлæсты сыфтæр-
тыл, кæрдæгыл уарыны æртæхтæ фæрдгуытау æрттывтой... Хур
ракаст, æмæ алыварс уыд аргъауы бæстæйы хуызæн. Æз хъуы-
ды кодтон: «Дæуæй афтæ, уый, зæгъын, куы ’рбацæуид, уæд
дыууæйæ цин кæниккам уалдзæгыл, уарыныл. Дыууæйæ кæсик-
кам алыварсы рæсугъддзинадмæ...»
Фæлæ... куыд фæзæгъынц: «Мæгуыры зæрдæ — фынтæй
хъал»... Къахæй сæрмæ ныххуылыдз дæн, фæлæ мын уый дæр
æхсызгон уыд. Æрбацыдтæн хæдзармæ æмæ дæм фыссын.
/ май, 1987 аз, 16 сах.
Фæндзæм фыстæг
Фыссын та дæм, мæ Уалдзæг, мæ Малусæг!.. Ныр у æмби-
сæхсæв. Хуыссæг мæм хæстæг нæ цæуы, хъуыдытæ та мæ дард
кæдæмдæр ахастой. Агурын, агурын... Ацæуын нæ хидмæ, ра-
кæс-бакæс фæкæнын, фæлæ нæй... Мæ ныфс асаст... Æвæццæ-
гæн, æцæгæйдæр зæд уыдтæ, æндæр иу хатт ууылты куыд нæ-
уал рацæуыс. Стæй, дæ зæрдæ куыд нæ æнкъары, куыд дæ агу-
рын, уый. Нæ зонын...
Хъуыдыгæнгæйæ балкъонмæ рацыдтæн. Хæхтæй дымдта, уал-
дзæджы диссаджы хæрздæф алырдæм хаста. Мæйрухсæхсæв у.
Арвыл — цалхыдзаг мæй. Стъалытæ тыбар-тыбур кæнынц. Æз ка-
стæн стъалытæм, æмæ мæм афтæ зынд, цымæ сæ иу ды дæ. Иу дзы
иннæтæй тынгдæр æрттывта, стæй мæм-иу йæ цæст цыма фæны-
къуылдта. Ахъуыды кодтон, ме ’нæзонгæ, зæгъын, стъалы куы у,
æз та йæ зæххыл куы агурын. Цасдæр балкъоны фæлæууыдтæн.
Улæфыдтæн уыцы диссаджы уалдзыгон уæлдæф, кастæн
мæцмæ.
Афтæ мæм зынд, цыма мын уый æмбары мæ хъынцъым. Æмæ
æз дæр йемæ фæныхас кодтон:
116

— Мæй, о мæй, ды афтæ æнусæй-æнусмæ кæсыс, рухс кæ-
ныс æхсæв. Ды бирæ зоныс, тынг бирæ. Бирæ диссæгтæ федтай.
Зæгъ-ма, зоныс мын ме ’нæзонгæйы? Зондзынæ йæ. Ахæм
рæсугъды куыд нæ хъуамæ зонай?..
Мæй мæм йæ мидбылты худт, ныфс мын æвæрдта, фæлæ
мын нæ бацамыдта, кæм дæ агурон, уый. Уый фæстæ та ныхас
кодтон стъалытимæ. Уыдон дæр фарстон, фæлæ æрттывтой, ты-
бар-тыбур кодтой. Дæ хуызæн кæцы стъалы у, уый та мæм фæл-
мæн бахудт æмæ мæм-иу йæ цæст фæныкъуылдта.
Фарстон дымгæйы:
— Дымгæ, дымгæ, ды ма мын уæддæр феххуыс кæн. Ды
бирæ рæтты вæййыс. Уыцы чызджы, æвæццæгæн, федтай. Фæй-
лыдтай йын йæ сыгъзæринхуыз дзыккутæ, йæ къаба. Зæгъ-ма
мын, зæгъ, кæм агурон уыцы стъалыйы. Ныфс ма мæ дæуæй ис.
Ды ма мын куы нæ зæгъай, уæд, уæд...
Дымгæ æрбадымдта, мæ цæсгомыл рæвдаугæ йæхи асæрф-
та... Фæлæ... Афтæ, гъе, мæ Уалдзæг, ме Стъалы! Ехх, тæхуды,
æмæ базон, кæм дæ? Кæм цæрыс?! Цы кусыс? Афтæ дæм дар-
дæй бакæс.
Хæрзæхсæв, ме ’нæзонгæ!
15май, 1987 аз, 00 сах. 30 мин.
Æхсæзæм фыстæг
Алыварс дидинæг калы. Æппæт уыцы рæсугъд дидинджыты
астæу дæ ды дæр. Æгæр æмхуызон стут, æмæ зын равзарæн у,
ды дзы кæцы дæ, уый. Куы дæ базонин, уæд дæ æртонин,
бæргæ... Ме стъалы, кæдæй дæ федтон, уæдæй рацыд дыууæ
мæйы. Уыцы дыууæ мæйы мæ хъуыдытæй нæ хицæн кæныс,
æппынæдзух уайыс мæ цæстытыл. Арæх дæ уынын мæ фыны.
Ацы ’хсæв дæр та дæ федтон мæ фыны: цъæх-цъæхид фæз, алы-
варс бæлæстæ дидинæг калынц, алыхуызон дидинджытæ: сырх,
урс уардитæ... Æз бадтæн суадоны раз, кæсын, æмæ дын цъæх
кæрдæгыл хизы диссаджы рæсугъд сæгуыт. Дидинджыты астæуты
суадонмæ æрбацыд. Æз ын мæ къухæй дон бадардтон, æмæ мæм
йе стыр рæсугъд цæстытæй æрбакаст. Сыстадтæн æмæ йыл рæв-
даугæ æрхастон мæ къух. Уый мæм йæхи сивæзта æмæ мын аба
кодта. Ахæм æхсызгон мын уыд, æмæ диссаг. Æз ын мæхæдæг
дæр уæд йæ былтæн аба кодтон. Диссаг: сæгуыты бæсты мæ
разы лæууыдтæ ды. Дæу куы федтон, уæд дын арæхстгай дæ
дзыккутæм бавнæлдтон, дæ рустыл дын мæ къух æрхастон æмæ
загътон:
— Мæ Уалдзæг, уый ды куы дæ! Мæ Малусæг, ме Стъалы!
Цас дæ фæцагуырдтон, фæлæ мæм ныр мæнæ дæхæдæг æрцыдтæ.
117

Нал дæ ауадздзынæн. Кæннод та ацæудзынæ, æмæ дæ нал ссар-
дзынæн. Ныр алкæддæр иумæ уыдзыстæм, никæдæм уал дæ ауа-
дздзынæн.
Æрбахъæбыс дæ кодтон. Иууылдæр дæ банкъардтон. Ды дæр
мыл дæ къухтæ æрывæрдтай. Ныккастæн дын дæ цæстытæм. Де
стыр рæсугъд сау цæстыты уыдтон арв, дидинфæлыст фæз, суа-
дон... Цасдæр дын кастæн дæ цæстытæм. Стæй дын рæвдаугæ
аба кодтон дæ нывгонд сырх былтæн. Цы адджын уыдысты дæ
былтæ! Цы адджын ба уыд! Ды фестъæлфыдтæ, стæй мæм но-
джы тынгдæр дæхи æрбалхъывтай. Лæууыдыстæм суадоны раз.
Хъæбыстæ æмæ дын батæ кодтон. Нæ дæ æфсæстæн. Нæ сæрмæ
та ратæх-батæх кодтой цъыбар-цъыбургæнгæ мæргътæ, бæлæттæ.
Кастысты нæм бæлæстæ, уардитæ æмæ цин кодтой. Хур дæр йæ
мидбылты худт. Систон дæ мæ хъæбысмæ. Ахастон дæ. Æры-
вæрдтон дæ бæзджын цъæх кæрдæгыл.
Уардитæй рæсугъддæр уыдтæ. Цасдæр дæм афтæ фæкастæн.
Ды мæм дæ къухтæ сивæзтай. Дæ фарсмæ æрхуыссыдтæн. Бæ-
лæстæ сæ дидинæгæй фæлыст къалиутæ æруагътой æмæ нæ бам-
бæрзтой. Кæрæдзийыл ныттыхстыстæм, хъæбыстæ, батæ...
Ды мын загътай: , ’
— Æз дæ Суадон дæн. Басæтт дæ дойны. Нуаз мæ, нуаз. Æз
дæ Уарди дæн. Æртон мæ, æртон. Смуд мæм. Æз дæ Дымгæ
дæн. Улæф мæ, улæф! Æз дæ Уалдзæг дæн. Иууылдæр дæу
дæн, дæу! ,, (
Æз æмæ Ды... Зæххыл æндæр ничиуал уыд. Нæ уарзт кæ-
рæдзийæн лæвæрдтам. Басастам нæ дойны. Æз дын кастæн дæ
сау цæстытæм. Æмæ дын дзырдтон:
— Мæ Уалдзæг! Уарзын Дæ! Уарзын Дæ! Ды мæн дæ!
Фæлæ... Фæлæ фехъал дæн... Агурын дæ... Уый уыд фын —
рæсугъд фын. Фæлæ дын уæддæр æнкъардтон дæ буар, дæ
былтæ...
Ме ’нæзонгæ! Ме ’нæзонгæ! Ныр дарддæр куыд цæрон? Куыд
мæ фæнды, куы дæ ссарин æмæ, мæ фыны цы федтон, уый æцæ-
гæй куы ’рцæуид!
Хæрзбои, мæ Уарди!
30 май, 1987 аз, 17 сах.
Æвдæм фысгпæг
Ме ’нæзонгæ! Рагæй дæм нал ныффыстон. Ацы бон дæр ацыд-
тæн, кæм дæ федтон, уырдæм... Ралæууыд сæрд. Æз дæр каст
фæдæн университет. Райстон диплом. Кусынмæ мæ æрвитынц
Сыбырмæ. Тагъд ацæудзынæн. Мæ зæрдæ æнкъард кæны. Нал
цæудзынæн нæ хидмæ. Фæлæ мæ хъуыдытæ демæ уыдзысты.
Ирыстонмæ-иу куы ссæуон, уæд та дæ агурдзынæн. Агурдзы-
118

нæн. Фæрсдзынæн та бæлæсты, хæдзæртты, нæ хиды. Фæ-
дзæхсгæ та сын кæнын, цæмæй дын радзурой мæ сагъæс, мæ
уарзты тыххæй...
Хæрзбон, мæ Уалдзæг, мæ Уарди, ме Стъалы, мæ Суадон!
Фембæлдмæ!
30 июнъ, 1987 аз, 13 сах.
Зауыр цасдæр æнцад бадт, хъуыдытæ кодта. Стæй райста
гæххæтт æмæ ручкæ æмæ райдыдта фыссын:
«Ме 'Нæзонгæ! Дæс азæй фылдæр рацыд, куы дæ федтон,
/æдæй. Иунæгæй бадын уаты æмæ бакастæн, цы фыстæджытæ
дæм ныффыстон, уыдон. Хъуыддæгтæ та сног сты иууылдæр.
Æз Ирыстонмæ ссыдтæн иу-æхсæз азы размæ. Æмæ вагзалæй
ацыдтæн, кæм дæ федтон, уырдæм. Бирæ фæлæууыдтæн хидыл.
Ныхас кодтон бæлæстимæ, донимæ, хæхтимæ:
— Уæ бон хорз, мæ Райгуырæн зæхх, нæ хæхтæ, Терк, бæ-
лæстæ! Цалдæр азы ам нæ уыдтæн. Фæлæ мæ иунæг минут дæр
рох нæ уыд мæ райгуырæн Ирыстон. Æнкъард кодтон, мысыд-
тæн нæ адæмы, нæ хæхтæ, нæ дæттæ, нæ быдыртæ, хъæутæ,
горæттæ, Дзæуджыхъæуы уынгтæ, фæзтæ, хæдзæрттæ...
Ме 'Нæзонгæ, мæ хъуыдытæ дард Сыбыры дæр демæ уыды-
сты. Куы ссыдтæн, уæд та алы бон дæр цыдтæн уыцы хидмæ.
Цыдысты бонтæ... Райдыдтон кусын æмæ базонгæ дæн Аминæ-
тимæ. Уый дæу æнгæстæ у. Мæ зæрдæмæ нæмыг æрбаппæрста,
æмæ уый тала суагъта. Бауарзтон æй. Нæ цард баиу кодтам. Нæ
дыууæ дæр амондджын стæм. Ис нын чызг æмæ лæппу. Афтæ
гъе, ме 'Нæзоигæ.
Цард, æцæгæйдæр, вазыгджын у. Хъуыддæгтæ иууылдæр
Хуыцауы къухы сты. Хъысмæтæй никæдæм ис алидзæн. Хъуы-
ды кæнын, дæуæн та, цымæ, дæ цард куыд у. Ссардтай дæ амонд?
Хъуамæ амондджын уай. Мæ зæрдæ дын зæгъы, царды хор-
зæй цы ис, уымæй хайджын у.
Хæрзбон, ме 'Нæзонгæ!
1999 аз.»
Зауыр ацы фыстæг бавæрдта иннæтимæ. Сыстад, рудзын-
джы размæ бацыд, каст хæхтæм, æмæ та йæ хъуыдытæ ахастон
дард кæдæмдæр.

Царди тулфæнтæ
Уацау
Талингæ уат... Зуймон мæйдар æхсæвæ. Фал уæддæр мет еу
минкъий рохс дæттуй. Кристинæ рацо-бацо кæнуй еу къумæй
иннемæ. Бацудæй къæразги размæ. Кæсуй æндæмæ — гъæунгæмæ.
Хæдзæрттæ сау æндæргти хузæн лæуунцæ. Рохс некæцæй цæуй.
Гъæунгæ ескæд-еу хатт ниррохс уй машини фарити рохсæй. Кæ-
цæйдæр идардæй игъусуй куйти рæйун.
Кизги зæрдæ цидæр æнахур тарст гупп-гупп искæнуй. Тухсуй
талингæй. Ес имæ сойнин цирагъ, фал æй цæмæндæр нæ содзуй.
Æхуæдæгдæр æй нæ зонуй, цæмæннæ — уой.
Кристинæ цæруй устур фарастуæладзугон хæдзари фæндзæй-
маг уæладзуги. Еунæг уат ин æй, фал дзæбæх райдзаст, устур.
Æ фагæ æй. Нур син еунæгæй цæруй кизгæ. Фал цалдæр анзей
размæ ба цуппаремæй цардæнцæ — æ дууæ æнсувæри æма æ
кæстæр хуæри хæццæ. Етæ уæд институтти ахур кодтонцæ. Дзæ-
бæх цардæнцæ, къундæг си адтæй, фал цардæнцæ. Ахури фæсте
алкæмæндæр æхе бийнонтæ фæззиндтæй æма, цъеутæ астъонæй
куд ратæхунцæ, уотæ етæ дæр ратахтæнцæ.
Кристинæ, уо, еунæгæй цæруй. Кусти дæр, уæдта æнæуой-
дæр ин беретæ фæззæгъунцæ:
— Еунæгæй дин зин нæй? Æнкъард нæ фæккæнис?
Кизгæмæ ба дессаг фæккæсуй, цæмæн имæ дæттунцæ уæхæн
фæрститæ. Нæ, Кристинæ æппундæр нæ тухсуй еунæгæй. Уæд-
та, кæд фæууй еунæг — сæумæй кустмæ рандæуй, изæрæй æрба-
цæуй. Æгас бон — адæми астæу, æхсæвæ ба — фагæ дæр ин нæ
кæнуй. Киунугити кæсуй, финсуй, мухур кæнуй æхуæдæг, хæлт-
тæй бийуй стъолæмбæрзæнтæ, салфеткитæ. Цилле сæрбæттæнтæ
дæр ма исбидта...
Еуæй-еуетæ ба ма ’ймæ хицæ дæр кæнунцæ. Фæззæгъунцæ:
— Кристинæ, ци хъал дæ, еунæгæй ка цæруй. Дæхе фæндон
цæрис.
Фал уони дæр нæ лæдæруй кизгæ. Уони ба ка нæ уагъта еунæ-
гæй цæрун. Киндзи ма æрцудайонцæ æма цардайонцæ еунæгæй.
Алцидæр Хуцауæй кæнгæ ’й, табу йæхецæн. Кристинæ корæг
некумæ рандæй, цæмæй æ цард уотæ рауадайдæ! Куд фæззæ-
гъунцæ, хъисмæтæй ледзæн нæййес. Алкæмæндæр царди æхе над
120

ес, æхе бунат. Адæймаг ку райгуруй, уæд, дан, амонд æ тæрних-
бæл финст фæууй.
Кристинæ арæх фæгъгъуди кæнуй æхебæл, æ цард уотæ цæ-
мæн рауадæй, уобæл. Фал фæсмон дæр нецæбæл кæнуй. Фæс-
тæмæ æ цардмæ ракæсгæй, надæй еуварс некæд ракъахдзæф кодта.
Цæуй размæ а надбæл. Æнцон цæуæн ин нæ адтæй.
Берæ къ}'лумпидзийнæдтæ адтæй, берæ рауæнти æ надбæл
адтæй цæлхдортæ, арф дони сæрти æй хезун гъудæй, синдзгун
уидæ æ над. Нæ, нæ, лигъз нæ адтæй æ над. Фал Кристинæн
кæдзос æй æ цæсгон — бафæразта, нæ фæццодудта æма нур-
тæккæ æй хеонтæн, хæстæгутæн кадгин, сæ сæртæ си бæрзонд
хæссунцæ. Æй æгъдаугин, хуæдæфсармæ. Алли кустмæ дæр арæх-
суй — лæги кустмæ дæр æма силгоймаги кустмæ дæр. Хуæруйнаг
кæнунмæ хъæбæр дæсни æй. Къеретæ ку ракæнуй, уæд куд фæз-
зæгъунцæ — мард дæр сæмæ райгас уодзæй...
Талингæ уати рацо-бацо кæнуй Кристинæ, уæдта диванбæл
исбадуй. Цæйбæрцæдæр гъеуотæ фæббадуй. Æ цард еугурæй-
дæр æ цæститæбæл рауайуй.
Сувæллони бонтæ... Уæ, ци хуарз адтæнцæ! Куд æй фæн-
дуй — уæдта ма еу минкъий рæстæг фæстæмæ сувæллон фестæ!
Бæгъæнбадæй сæумæраги æртæхдзуд кæрдæгбæл рауай-бауай ра-
кæнæ. Бæгънæгæй дæхе ниртайæ цæугæдони æма уæдта дониби-
лæбæл зменсæбæл хуссæ хормæ. Кенæ ба — уалдзигон æфтауци
гъазæ уæриккитæ, дæркъитæ æма уæсити хæццæ. Раледзæ-ба-
ледзæ кæнæ ласæги алливарс. Етæ ба — дæ фæсте. Уæ, æдта, ци
дзæбæх адтæнцæ сувæллони бонтæ!
Кристини зæрдæбæл æрлæудтæй, куд арæх цæуионцæ лис-
къæфмæ, нинæгъмæ, дзæдурæмæ, тæрсæмæ, æхсæрæмæ, кæу-
рæгимæ, муркъæмæ...
Æ зæрдæбæл æрлæудтæй еу сæрдигон бон. Кристинæ исиста-
дæй раги — уæд ибæл дууадæс анзи цудæй. Уати къæразгæ ба-
кодта. Дон хæл-хæлгæнгæй уадæй. Хуæнхтæй думдта сæумон
думгæ. Бæлæсти сифтæ сибар-субур кодтонцæ. Кæрæдземæн со-
сæггай цидæртæ дзурдтоицæ. Мæргътæ ратæхæ-батæхæ кодтоицæ,
цийнæ кодтонцæ сæумæбæл, зардтонцæ сæ рæсугъддæр зартæ.
Хор æ цæстæ исдардта. Æ тунтæ фиццагидæр сæхе рахаф-
тонцæ хуæнхти цъонккитæбæл, æма етæ сæрттивтонцæ. Уæдта
бундæр — бæлæстæбæл. Дони уолæнтæ дæр сæрттивтонцæ хори
тунтæмæ. Кæрдæгбæл фæрдгути хузæн æрттивтонцæ сæумон
æртæхтæ. Дидингутæ хори тунтæмæ сæхе батилдтонцæ. Рæвдау-
гæ сæбæл сæхе рахафтонцæ, расинбакодтонцæ. Никки рæсугъд-
дæр фæцæнцæ... Æрдзæ минкъийгай игъал кæнун райдæдтæ.
Уæситæ уастонцæ сæ маддæлтæмæ — гъоцитæмæ, уæритæ — фу-
стæмæ, дæркъитæ — сæгътæмæ. Адæм дæр саумон куститæ код-
тонцæ.
121

Цард бабæй фæууалахез æй!
Кристинæ бæгъæнбадæй кæрдæгбæл рараст æй цæугæдонмæ.
Сæ къæбис дæр æ фæсте уадæй. Гæппитæгæнгæ уадæй нарæг
къахвæндагбæл кизгæ цæугæдонмæ, зæрбатгутæ дæр æ сæрти
тахтæнцæ сæ базуртæ ’ймæ тилдтонцæ.
Кристинæ заргæ уадæй, æ къохтæ телгæй:
Цъæх-цъæхид дæ, кæрдсег,
Æз ба уайун цæрдсег.
Зæрбатуг ба тæхуй,
Æ базуртæ телуй...
Цэеугæдонæмæ ку нихъхъæрттæй, уæд æ цæсгомбæл дон ис-
калдта æма къæл-къæлæй худтæй. Сæ къæбис дæр æ хæццæ донмæ
бацудаей. Кристинæ ймæ дзоруй:
— Мухтар, ду дæр дæхе нихснæ. Уинис, мæнæ æз куд æхснун
мæхе.
Уæд ци амондгун адтæй минкъий кизгæ! Гъигагæн, идарддæр
царди уæхæн бæнттæ минкъийдæр фæууй. Фал сувæллон нæма
фæллæдæруй, Хуцау ин ци амондгун, игъæлдзæг бæнттæ фæд-
дæттуй, уой. Цалинмæ фæццæруй адæймаг, уæдмæ æ зæрдæбæл
фæддаруй уоци рæсугъд рохс бæнттæ.
Уоци бон Кристинæ сæ синхонти кизгутти хæццæ рараст æнцæ
дзæдурæмæ. Заргæ, игъæлдзæгæй цудæнцæ надбæл. Мæнæ гъæ-
дæмæ исхъæрттæнцæ. Æрлæудтæнцæ толдзæ бæласи рази, алли-
варс хъæбæр рæсугъд адтæй. Цъæх, гаузи хузæн кæрдæгбæл ал-
лихузон дидингутæ. Мудибиндзитæ ку еуебæл рабадионцæ, ку —
иннебæл. Кизгуттæ дидингутæ æртудтонцæ. Еурæстæг кæсунцæ,
æма — æхсæрсæттæг бæласи цонгбæл гæппитæгæнгæ фæцæйуа-
дæй. Кристинæ фиццаг хатт фæууидта аци цæрæгоййи æма фæгъ-
гъæр кодта:
— Кæсайтæ, кæсайтæ, — уæртæ ци рæсугъд сирд! Циуавæр
къæдзелæ йин ес! — Кизгæ æ бунати гæппитæ кодта, æ къохтæ
кæрæдзебæл хуаста.
Иннæ кизгуттæй дæр некæд неке фæууидта æхсæрсæттæги,
фал æй сæ ахургæнæн киунуги фæууидтонцæ. Зудтонцæ, е æхсæр-
сæттæг ке æй.
Кристинæ æма е ’мбæлттæ еумæ нигъгъæр кодтонцæ:
— Æхсæрсæттæг! Æхсæрсæттæг æй!
Цæрæгой гъæрæй фæттарстæй. Фæстæмæ ма фæккастæй æма
мæрамæ бабурдæй.
Кизгуттæ ба идарддæр сæ над дардтонцæ. Мæнæ бахъарт-
тæнцæ Муркъæтагæмæ. Ами хуарз задæй дзæдурæ. Нур дæр хъæ-
бæр зад адтæй. Сæ къибилатæ тагъд байдзаг кодтонцæ. Хуæргæ
дæр1 берæ бакодтонцæ. Кристинæн æ билтæ сау-сауид адтæнцæ
дзæдури сауæй. Е ’мбал Фатъимæт ибæл худтæй:
— Кристинæ, дæхемæ ку бакæсисæ!
122

— Ситти, дан, Биттибæл худтæй, — загъта Заретæ, — уæ ду-
уемæн дæр æмхузæн сау æнцæ уæ билтæ.
Кизгуттæ худтæнцæ кæрæдзебæл, гириз кодтонцæ. Изæрæй
фæстæмæ идзаг къибилати хæццæ раздахтæнцæ гъæумæ.
Ауæхæн бæнттæ берæ адтæй Кристинæн. Æма нур талингæ
уати бадуй ма æ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ. Мæнæ аци фæстаг
æнзти сувæллæнттæ гъæдæмæ дæр нæбал цæунцæ. Цидæр æна-
хур æнцæ. Горæти ка исирæзтæй, уонæн ба Кристинæ тæрегъæд
кæнуй: бæгъæнбадæй ка некæд рацудæй, æ къахи синдзæ кæмæн
нæ ниххастæй, уарун рæстæги ка некæд ниццæлфæй, бæрзонд
бæласæмæ ка некæд исхизтæй, сæумæраги цæугæдони йæхе ка
некæд нихснадта, фиййау ка н’ адтæй, изæрй фонс хезæнæй ка
некæд æртардта, нæуæг дугъд æхсир ка некæд баниуазта...
Кизгæ бабæй къæразги размæ бацудæй æма гьæрæй исдзурдта:
— Уæ, ци дзæбæх адтайтæ, мæ сувæллони бонтæ! Æз уæ не-
кæд феронх кæндзæнæн! Некæд!..
Кристинæн цæстисугтæ æ ростæбæл уадæнцæ. Еу цæйбæр-
цæдæр къæлæтгуни бадтæй, æ цардбæл гъуди кодта: «Уæддæр,
цæмæн уотæ рауадæй? Æвæдзи, уотæ гъудæй. Хуцау уотæ загь-
та. Мæ мадæ ’ма ма фидæн æнхус кæнун, арæх сæмæ цæун, нур
мин мæхе бийнонтæ ку уайдæ, уæд син мæ бон уойбæрцæ нæ уидæ».
Кизги зæрдæбæл æрлæудтæнцæ скъолай фæстаг бонтæ. Рæс-
тæг, æдта, ци тагъд уайуй. Цума æзинæ адтæй, уотемæй ба, ци
берæ æнзтæ рацудæй уæдæй нурмæ.
Кристинæ хуарз ахур кодта скъолай. Еу бон ку адтæй, уæд
къласи бадтæнцæ æртемæй — Зарæ æмæ Уарзети хæццæ. Тагъд,
дууæ мæйей фæсте, скъола каст фæууодзæнæнцæ, æма алке йæхе
надбæл рандæуодзæй.
— Кристинæ, уæддæр, дæ зæрди кумæ ес бацæун ахур кæ-
нунмæ? Циуавæр институтмæ? — бафарста Зарæ.
— Зарæ, раст дин ку зæгъон, уæд мæ зæрди мединститутмæ ба-
цæун ес. Зонис æй, уæдта, мæнмæ гæсгæ, еугурæйдæр æй нæ кълас
зонунцæ. Фал сумах ба, Зарæ æма Уарзетæ, кумæ цæудзинайтæ?
— Æз, æвæдзи,» гъæууон-хæдзарадон институтмæ цæудзæнæн.
Экоиомист исуæвуи мæ фæидуй. Кæд бахауои, уæд. Уæхуæдæг
æй зонетæ, æнцон бацæуæн нæй, — загъта Зарæ.
— Мæн ба музыкæ æ фæдбæл хонуй. Музыкалон училищемæ
цæудзæнæн, — загъта Уарзетæ ба.
Æцæгæйдæр, Уарзетæ фæндурæй хъæбæр дæсни цагъта, уæдта
заргæ дæр хуарз кодта.
Кизгуттæ нигъгъос æнцæ. Алкедæр си йæхе гъудити рандæй.
Еу рæстæг Уарзетæ Кристини усхъæбæл æ къох æривардта æма
загъта:
— Кристинæ, мединститутмæ цæуис, фал æмдзæвгитæ, радзурд-
тæ ку финсис.
Кристинæ арф ниууолæфтæй, зæгъгæ ба неци кодта.
123

Берæ æнзтæ рацудæй уæдæй нурмæ. Е ’мкъласонтæй алке-
дæр царди йæхе бунат иссердта. Алкæмæндæр си ес бийнонтæ,
сувæллæнттæ. Сæ цæуæт байрæзтæнцæ.
Зарæ, æцæгæйдæр, каст фæцæй гъæууон-хæдзарадон инсти-
тути экономикон факультет. Лæгмæ æрцудæй. Ес ин дууæ кизги.
Уарзетæ дæр, мадта, иссæй музыкант. Косуй музыки ахургæнæ-
гæй. Ес ин рæсугъд бийнонтæ. Мадта иннетæ дæр уотæ. Анфисæ
дохтурæй косуй. Беллæ — бухгалтерæй...
Кристинæ бабæй рацо-бацо кодта талингæ уати. Дессаг, теле-
фонæй дæр имæ куд неке дзоруй. Уо, æзини хузæн гъуди кæнуй,
фельдшерæй косун ку райдæдта, уой. Уæд ибæл нæудæс анзи
цудæй. Æригон кизгæ кадгин адтæй гъæуи, коргутæ дæр æй фæз-
зиндтæй. Фал Кристини зæрди идарддæр ахур кæнун адтæй.
Лæгмæ цæуни гъудитæ ймæ нæма адтæй. Гъуди кæнуй, фиццаг
хатт имæ сæйгæмæ ку фæдздзурдтонцæ. Æхсæвæ дууæ сахетте-
бæл син сæ колдуари дуар кадæр æрбахуаста. Кристини фидæ
Дзамболат ракастæй. Медæмæ æрбацудæй æма загъта:
— Кизгæ, фестæ, сæйгæмæ дæ цæун гъæуй!
Ци тарст кодта æригон фельдшер, æ бон ку нæ бауа, зæгъгæ.
Сæйгæ адтæй минкъий кизгæ — еу анз ибæл цудæй. Æ тæвдæ
дууинсæй градуси адтæй, æ губун æй гъигæ дардта... Æригон
дохтур тагъд æнхуси машинæмæ фæдздзурдта, æма сувæллони
сæйгæдонæмæ фæлластонцæ, Кристинæ дæр æ хæццæ рандæй...
Нур еци кизгæ киндздзон кизгæ æй.
Æ зæрдæмæ цудæй гъæуккаг дохтурæй косун Кристинæн. Еу
бон ку адтæй, уæд гъуди кодта, уæдта бавзарон филологон фæ-
культетмæ. Æма июли, еу тæвдæ бон, æ гæгъæдитæ ку исхæс-
сидæ университетмæ. Нæ йин сæ райстонцæ, аци анз, дан, мед-
училище каст ку фæдтæ, мединститутмæ, дан, цæмæннæ цæуис.
Кристинæ гъæумæ æрцудæй æма йæ аттестати хæццæ иссу-
дæй. Æма йин нур райстонцæ æ гæгъæдитæ. Райдæдтонцæ авгус-
ти мæйи фæлварæнтæ дæттун. Æ мадæ æма ’й æ фидæ зонгæ
дæр нæ кодтонцæ, сæ кизгæ университетмæ æ гæгъæдитæ ке
балæвардта, уой. Кизгæ иссæуидæ горæтмæ, фæлварæн раттидæ,
æма фæстæмæ — гъæумæ. Сæумæй, мæгур, æнæхуæргæй рацæ-
уидæ. Еухатт ма æ зæрдæ дæр багъар æй. Сочиненибæл хуарз
бæрæггæнæнтæ райста. Аллихатт дæр хебарæ темæбæл финсидæ,
æма бабæй нур дæр — гъеуотæ. Æртиккаг дзоргæ фæлварæн ба
адтæй — æвзаг æма литературæй.
Кристинæн адтæй даргъ сугъзæрийни хузæн дзиккотæ. Уоци
бон æ уæле искодта кæрдæгхуз пъолци — хуарз ибæл федудта.
Æхе баццæттæ кодта æма рацудæй дзуапп дæттунмæ. Дууæ
ахургæнæги бадтæй æ комкоммæ — Иристони зундгонд ахур-
гæн^тæ. Сæ еу — æвзаги ахургæнæг, иннæ ба — литератури.
Билетти фиццаг фарст адтæй æвзагæй. Кристинæ дзуапп лæ-
вардта, фал, æвæдзи, кæмидæр хауæнтæбæл фæррæдудæй. Кæ-
124

суй æ комкоммæ, æма, æвзаги ахургæнæг гæгъæдибæл цидæр
рафинста ма ’й æ фарсмæбадæгмæ æвдесуй. Кизгæ фæууидта, е
бæрæггæнæн — «дууæ» ке адтæй. Æ зæрдæ æрлæудтæй. Загъта
æхецæн: «Кизгæ, фæддæ фæлварæнтæ лæвæрд. Университетмæ
дин дуар æхгæд æй».
Фал... Хъисмæт, хъисмæт... Литератури ахургæнæг гæгъæдимæ
æркастæй, уæдта кизгæмæ бакастæй æма æ сæр «нæгъ», зæгъгæ,
батилдта. Загьта, идарддæр, дан, имæ фæрститæ дæттæн.
Еци сæри батилд, еци усмæ адтæнцæ хъисмæтгæнæн. Крис-
тинæ берæ фæгьгъуди кæнуй уобæл. Цума, æ сæр ку нæ батилд-
тайдæ литератури ахургæнæг, дууæ йин ку ниввардтайонцæ, уæд
куд адтайдæ идарддæр æ цардвæндаг? Дохтурбæл исахур код-
тайдæ, киндзи æрцудайдæ, сувæллæнтæ йин адтайдæ?.. Цо, нур-
ма ’й базонæ! Фал, абони бони, Кристинæ арази æй, æ хъисмæт
уотæ ке рауадæй, уомæй.
Адтæй-н’ адтæй, уæддæр бацудæй университетмæ. Уæд ма йин,
кизги зæрдæбæл лæууй, æвзаги ахургæнæг загъта, нур, дан, ку
бахауай, уæд ахур ба куд кæндзæнæ, хауæнтæ ку нæ зонис, уæд.
Кристинæ хъæбæр хуарз ахур кодта университети, фондз анзи
дæргъи цуппар дæр некæд райста, æрмæстдæр — фæндзтæ. Æ
хузæ университети Кади фæйнæгбæл адтæй фондз анзи дæргъ-
ци. Уæлдæр стипенди иста.
Кристинæ бабæй талингæ уати къæлæтгунæй исистадæй. Гъæ-
рæй исдзурдта:
— Ци берæ рæстæг нæ дæттунцæ рохс. А ци æй, Хуцауи туххæй.
Æ меднимæр 6а гьуди кодта: «Адæмæй куд гириз кæнунцæ. Уотæ
не ’нгъезуй. Гъа, æз еунæгæй цæрун, фал минкъий сувæллæнттæ
кæмæ ес, етæ ба ци кæнунцæ? Кенæ — сæйгæ кæмæ ес. Æппундæр
хумæтæг адæмбæл неке гьуди кæнуй, неке. Уотæ не ’нгьезуй!»
Кизгæ гъуди кæнуй е ’ригони бонтæбæл. Æ зæрдæбæл æрлæу-
дтæй, университети æртиккаг къурси ку ахур кодтонцæ, уæд сæ
колхозмæ куд рарвистонцæ. Куд, хуæздæр факультет, уотæ сæ
рарвистонцæ Цæцæнмæ — Наури колхозмæ, сæнæфсерæ æмбурд
кæнуимæ. Адта, ци рæстæгутæ адтæй — хуарз рæстæгутæ. Еци
анз сентябри хъæбæр тæвдæ адтæй. Уой размæ сæнæфсери куст
некæд кодтонцæ студенттæ æма æнгъæл адтæнцæ — æнцон куст
æй. Фал зин куст адтæй. Кристинæн æ къохтæ фехалдæнцæ, хъæ-
бæр бафæллайидæ изæрмæ, фал уæддæр раззагдæрти хæццæ ад-
тæй. Кади гæгъæди дæр ма райста æ хуарз кусти туххæй. Уо, уо,
уотæ ахур адтæй кизгæ æ минкъиййæй нурмæ, гъæуамæ фиццаг уа
алкæми дæр: ахури, кусти, æгъдаугин уа, æма ’й — æппæлонцæ.
Хъæбæр игъæлдзæг адтæй уоци анз будури. Берæ хузтæ дæр
фæййистонцæ. Балимæн æнцæ кæрæдзей хæццæ алли къурсити
студенттæ. Гъигагæн, раздахæн нæбал ес уоци бæнттæн. Цард
цæуй æма фарнæ æ хæццæ хæссуй.
125

. Кристинæн æппундæр æ гъудий н’ адтæй киндзи æрцæ}'н. Ахур,
ахур... Сæрди каникулти ба — гъæумæ æ мадæ’ма фидæмæ. Цал-
дæремæй е ’мбæлттæй, университети ма ахур кодтонцæ, уотемæй
киндзи æрцудæнцæ. Уруссагау уотæ фæззæгъунцæ: «Каждому —
свое».
Кристинæ берети зæрдæмæ цудæй. Университети ахургæн-
гæй дæр æй коргутæ адтæй. Кизгæ æ мади фидихуæрæмæ цар-
дæй. Арæх сæмæ цæуидæ уомæн æ кизги биццеу е ’мбæлтти
хæццæ. Уонæй сæ еу дæндæгути дохтур адтæй, Кристинæ æ зæр-
дæмæ хъæбæр цудæй. Еу хатт кæми адтæй, уоми Кендзейæн (уотæ
хундтæй зæронд уосæ) бакой кодта, уома, фæндуй, дан, мæ Кри-
стини хæццæ радзорун. Уосæ лæхъуæнæн загъта, кизгæн, дан,
æхе хæццæ радзорæ. Æма еу бон еци дæндæгути дохтур æрбацу-
дæй. Раст зæгъгæй, бакастæй ин неци адтæй: бæрзонд, хуæрз-
конд. Хатир ракурдта Кендзейæй æма загуга:
— Нæ мадихай, хатир ди корун, æма мин барæ раттæ Кристи-
ни хæццæ радзорун.
— Радзорæ, радзорæ. Уартæ иннæ уатмæ бацотæ æма уоми
радзубанди кæнтæ, — уæдта ма загъта, — Кристинæ, мæ хор, цо,
мæнæ аци лæхъуæн дин цидæр зæгъуйнаг æй, æма.
Бацудæнцæ иннæ уатмæ. Кизги зæрдæ гупп-гупп кодта, нур
ин ци зæгъдзæй лæхъуæн, зæгьгæ. Нур медæгæй, кæмидæр ба ’й
лæдæрдтæй, ци зæгъуйнаг ин æй, уой. Æригон нæлгоймаг дæр
æфсæрмигæнгæ райдæдта дзорун:
— Кристинæ, фиццаг бон дæ нæ зонун. Æз ардæмæ арæх цæун
Руслани хæццæ. Фиццагдæр дæ ку фæууидтон, уæд мæ зæр-
дæмæ фæццудтæ. Кастæн дæмæ, æма ду хъæбæр сæрæн кизгæ
дæ. Ами зæронд уоси хæццæ цæрис. Зонун æй, æфснайгæ дæр,
хуæруйнаг дæр ду ке кæнис. Уæдта, дан, ахур дæр хуарз кæнис.
Гъема, гъема, — нифсæрми æй лæхъуæн, — фæндуй мæ, фæндуй
мæ, цæмæй мæ цардимбал уай.
Кристини цæсгом расурх æй. Æ сæр бунмæ æруагъта. Фур-
æфсæрмæй ци кодтайдæ, уой нæ зудта. Ци дзуапп ратдзæй, уой
зудта, уомæн æма, æ зæрдикъуми дæр нæма адтæй киндзи цæун.
Еу цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте загъта:
— Бахатир кæнæ, фал æз киндзи нæма цæун. Нурма ахур
кæнун* (Уæд цуппæрæймаг къурси ахур кодта.) Уæдта универси-
тети фæсте мæ зæрди аспирæнтурæмр бацæун ес — идарддæр
ахурмæ.
Нæлгоймаг лæмбунæг игъуста, уæдта дин уотæ ку бакæнидæ:
— Еунæг аспирантурæмæ дæр — нæ. Æз хуарз косун. Хæ-
дзарæ мин — устур. Аст уати си ес. Æз дæ косун дæр нæ бауадз-
дзæнæн.
Кизги цæсгомбæл цума тæвдæ дон бакалдтонцæ, уотæ фæ-
цæй ’æма загъта:
— Еухатт ма ди, хуарз лæхъуæн, хатир корун. Æз уой туххæй
126

нæ фæййахур кодтон, æма хæдзари косæгæй ескæмæ бацæуон.
Нæ, нæ, æз, еухатт ма дин æй зæгъун, киндзи нæма цæун, — æма
рацæйцудæй уатæй.
— Нæ, нæ, Кристинæ, нæ мæ балæдæрдтæ, æз, æз, уотæ зæ-
гьунмæ гъавтон...
Кристинæ рахизтæй иннæ уатмæ. Уой фæсте ма лæхъуæн берæ
хæттити загъта Кендзейæн, цæмæй кизги хæццæ радзубанди кæна.
Никкидæр ма сæмæ цудæй коргутæ. Фал курухон зæронд уосæ
уотæ зæгъидæ:
— Ма дзоретæ кизгæмæ. Тухæй гæнæн неци ес. Йæ амонд
дуар ку ’рбахуайа, уæд æхуæдæг æ размæ рацæудзæй.
Кристинæ æ царди медæгæ берæ хæттити æримиста Кендзей
дзурдтæ. Еске йин уотæ ку зæгъидæ:
— Уæ, гормон, Кристинæ,1 киндзи цæмæннæ цæуис, замманай
коргутæ дæ ку ес?
— Мæ амонд дуар нæма æрбахуаста, æндæр мæхуæдæг æ размæ
рацæуинæ! — уидæ уæхæн рæстæг кизги дзуапп.
Кристини зæрдæбæл æрлæууй, еци дæндæгути дохтур — æ
уосгор æй еу хатт куд бафхуардта. Кизгæ уæд косгæ кодта. Еу
бон кустæй цудæй сæхемæ. Трамваййи бадтæй. Еу æрлæууæни
цалдæр адæймаги æрбахизтæй. Кристинæ еунæгæй бадтæй æма
ймæ нæлгоймæгтæй еу исдзурдта:
— Кизгæ, бахатир кæнæ, дæ фарсмæ исбадæн ес?
— Табуафси, табуафси, исбадæ, — загъта Кристинæ æма кас-
тæй трамвайи къæразгæй æндæмæ.
Еу рæстæг кæми адтæй, уоми ймæ æ фарсмæбадæг исдзурдта:
— Бахатир кæнæ, Кристинæ нæ дæ?
Кизгæ ймæ йе ’ргом ку раздахта, уæд нæлгоймаг цийнæгæн-
гæй исдзурдта:
— Кæдæй-уæдæй ма — Кристинæ! Куд цæрис? Аци горæти ма
фæууис? Æппундæр дæ ку некæдбал фæууидтон.
Кристинæ базудта æ уосгори — дæндæгути дохтури æма йин
салам равардта.
— Куд дæ, куд? Киндзи нæма æрцудтæ? Ести хабæрттæ ра-
кæиæ, — идарддæр дзурдта нæлгоймаг.
Кристинæ дæр сабургай дзуапп равардта:
— Арфæгонд уо! Неци мин æй. Мæнæ кустæй цæун. Киндзи
дæр нæма æрцудтæн. Ду ба куд дæ? — рафарста кизгæ. (Уой
бæсти ’й ку нæ бафарстайдæ).
— Мæнæн неци ’й. Хуарз цæрун. Ес мин бийнонтæ. Дууæ
дзæбæх, фуригъоли хузæн биццеуи, — еу рæстæг нигъгъос æй
нæлгоймаг, уæдта ма æ дзубандимæ бафтудта: — Кизгæ, игъосис,
дæ амонд ку нæ иссерай æма дæ ме ’нхус ку багьæуа, цæмæй дин
фурттæ уа, е дæ ку бафæндæуа...
Кристинæ æваст нæ оалæдæрдтæй, а раздæри уосгор ци зæгъун-
мæ гъавта, уой. Фал минкъий фæстæдæр, цума ’й токæй ниццав-
127

дæй, уотæ фæцæй. Æ цæсгом фæссурх æй. Трамваййæй æй хезун
гьудæй æма, æппундæр неци загъта, уотемæй рахизтæй. Æ цæс-
тисуг фемæхстæй, куд мин бандиудта уотæ зæгъун, зæгъгæ. Хæ-
дзарæмæ кæугæй бацудæй. Кендзе, мæгур, фæттарстæй, кизги
уотемæй ку фæууидта, уæд.
— Мæ хæдзарæбæл, ци кодтай, ци ’рцудæй, мæ хор? Цæбæл
кæуис?..
Кристинæ хæкъурццæй кудтæй, æ бон зæронд уосæн дзуапп
раттун дæр нæ адтæй. Еу цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте æрса-
бур æй, æ цæсгом нихснадта, Кендзей фарсмæ исбадтæй æма йин
хабар радзурдта.
— Нана, нана (уотæ худта кизгæ æ мади фидихуæри), трам-
вайи йбæл исæмбалдтæн. Мæ фарсмæ бадтæй. Æма, æма...
Зæронд уосæ лæмбунæг байгъуста кизгæмæ, æрбайхъури кодта
æма сагъæсгæнгæй загъта:
— Кристинæ, уобæл кæун нæ гъæуй. Е зундгин адæймаг нæ
’й. Хуарз æма ’ймæ не ’рцудтæ. Кизгæ, мæ хор, уотæ йин зæгъун
гъудæй: «Дæуæй мæ фурттæ ку гъудайдæ, уæд дæмæ киндзи
æрцудайнæ». Фал дæ лæдæрун, адæймаги сæри æваст дзуапп нæ
фæззиннуй. Уæлдайдæр, æнгъæл н’ адтæ, уотæ дин зæгъдзæ-
нæй, уой...
Уæдæй нурмæ берæ æнзтæ рацудæй, фал Кристинæ нæ иронх
кæнуй уоци фембæлд. Дессаг имæ кæсуй, еуæй-еуетæ куд æгъа-
тир фæуунцæ.
Кристинæ университет каст фæцæй сурх дипломи хæццæ.
Æзини хузæн гъуди кæнуй, косунмæ сæ кумæ ’рветдзæнæнцæ,
уой туххæй сæ ку æрæмбурд кодтонцæ, уоци бон. Университети
ректори къабинетмæ еугай цудæнцæ. Кристинæ ку бацудæй, уæд
си филологон факультети декан Къомиан (уотæ худтонцæ сту-
денттæ декани) хъæбæр раппæлдтæй ректорæн. Дессаги хуарз,
дан, ахур кодта. Хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ каст фæ-
цæй, адтæй, дан, сæ къуари къомсорг.
Декан дзурд ку фæцæй, уæд ректор кизгæмæ бакастæй æма
загъта:
— Æгайтима иæмæ уæхæи студенттæ ахур кæиуй. Мæимæ
гæсгæ, гъе уæхæнттæ гъæуй скъолати. Рарветдзинан Болæтти
Кристини Дигоргоммæ — Мæцутæмæ. Уоми дæр хуарз ахургæн-
гутæ гъæуй.
— Нæ, нæ, Æхсарбег Хаджумари фурт, мах Кристини аспи-
рантурæмæ æрветдзинан дууæ анзей фæсте. Æма гъæуама ами
коса — гъома, горæти, — загъта Къомиан.
Ректор бакастæй Кристинæмæ, хæстæг имæ бацудæй æма ’й
бафарста:
у- Дæу ба фæндуй Дигоргоммæ? Фæндуй дæ уоми ахургæнæ-
гæй косун?
Кизгæ æфсæрмигæнгæ æ сæр батилдта, «нæгь», зæгъгæ.
128

Уæд ректор æ косæнуати еу кæронæй иннемæ уотæ дзоргæй
рацо-бацо кодта:
— Мæнæ еу поэт куд загъта, уотæ, гъома, уарзун мæ райгу-
рæн бæстæ æнахур уарзтæй...
Кристинæ ма æ зæрдæбæл бадардта, дипломтæ син ку лæвар-
дтонцæ, уоци бон. Е адтæй Ирон театри азгъунсти. Университет
сурх дипломти хæццæ каст ка фæцæй, уонæн сæ еугуремæндæр
ами лæвардтонцæ кадгин уавæри. Лæвардта син сæ ректор ди-
дингути хæццæ. Уой фæсте 6а адтæй концерт. Кристинæ йæхе-
цæй хъæбæр сæрустур адтæй, æ муггаг ин ку загътонцæ æма
сценæмæ ку исхизтæй, уæд... (
Уæдæй нурмæ берæ рæстæг рацудæй. Растдæр зæгъгæй ба,
аци анз — дæс æма инсæй анзи.
Ци берæ цидæртæ адтæй уоци æнзти дæргъци! Ке хæццæ ахур
кодта, уонæн алкæмæндæр ес бийнонтæ, сувæллæнттæ. «Лæгъуз,
дан, бунбæл изайуй», — арæх уотæ фæггириз кæнуй Кристинæ.
Уо, фал университети фæсте еу анз скъолай ракуста. Сувæл-
лæнтти берæ уарзуй æма йин æнцон косæн адтæй. Аргъ ин код-
тонцæ, нимадтонцæ ’й. Æстæймаг мартъимæ йин ци берæ открыт-
китæ бафинстонцæ, уæдта йин устур гъазæн гъунтъуз куй балæ-
вар кодтонцæ! Нур дæр ма йин æгас æнцæ. Арæх фæккæсуй
открыткитæбæл финститæ. Куййи æ къохмæ райсуй æма æ зæр-
дæбæл æрлæуунцæ еци бæнттæ... Еунæг анз бакуста скъолай.
Гъæуама ма еу анз бакустайдæ, уæдта аспирæнтурæмæ Мæскумæ
рандадтайдæ. Фал гъуддæгтæ еугурæйдæр Хуцауи къохи æнцæ.
Уотæ рауадæй, æма райдæдта косун редакций. Æ зæрдæмæ фæц-
цудæй аци куст. Фал уæддæр университети дæр косуй, уоми дæр
имæ ес сахæттæ.
Нур фараст æма инсæй анзи косуй аци кустуати...
Кристинæн æ цард æ цæститæбæл рауадæй еугурæйдæр. Уо-
тæ ймæ кастæй, цума нур хъæбæр берæ рæстæг бадуй аци та-
лингæ уати. Рохс уотæ дæр нæма ес. Æцæгæй, æвæдзи, еу-дууæ
сахати нæййес. Кристинæ æ бунатæй исистадæй, æ зæрди адтæй
сойиии цирагъ иссодзуи. Гъуди кодта, гъома, æвæдзи, æгас
æхсæвæ дæр рохс нæ уодзæй. Иссугъта ’й, æма æхсицгон минæг
рохс кодта уати. Сахатмæ бакастæй, рагима æй, зæгьгæ, бакодта —
æхсæви фараст сахати адтæй. Кристинæ ба æрæгиау бахуссуй —
киунугити фæккæссуй, финсуй... Æма ’йбæл уотемæй рæстæг
рацæуй. Диванбæл исбадтæй æма æ нури цардбæл гъуди кодта:
«Адæм уотæ æнгъæл æнцæ, æма æз хъаурæгин дæн. Фал æппун-
дæр нæ дæн. Мадта ци кæнон? Æнæбари дæн».
Кизгæ бадтæй, цæстисугтæ æ ростæбæл уадæнцæ. Уотæ ра-
уадæй æ цард. Мадта ци кæна. Гъаст нæ кæнуй, фал бафæлла-
дæй. Царди берæ фæззелæнтæ ес! Æма, цийфæнди ку уа, уæддæр
царди надбæл еунæгæй зин цæуæн æй. Гъæуама еске дæ фарсмæ
9 Будайты Милуся
129

цæуа, ескæбæл æнцойнæ кæнай. Хуцау силгоймаг æма нæлгойма-
ги уомæн равардта, æмæ гъæуами еумæ уонцæ! Еугæйттæй ма
цæронцæ. Уæдта, силгоймагæн æ устурдæр ихæс æй — мадæ ун!
Бæргæ фæндадтæй Кристини дæр, цæмæй ин кизгæ уæддæр ад-
тайдæ... Фал...
Беретæ ин дзурдтонцæ:
— Уæ, гормон, гормон, æрцо уæддæр ескæмæ, æма дин су-
вæллон уа.
Кристинæ уотæ гъуди кæнидæ: «Нæ, не сæмбалдтæн уæхæн
нæлгоймагбæл, æма уотæ кæмæй загътайнæ, а мæ сувæллони фидæ
ку уайдæ, зæгъгæ».
Уо, коргутæ ’й адтæй. Уотæ нæ зæгъуй, æма уомæй лæгъуз-
дæр адтæнцæ. Кристинæ арæх уотæ фæззæгъуй: «Ка мæ курдта,
етæ, зæгъæн ес, мæнæй хуæздæр адтæнцæ. Фал, мæнæ Кендзе
куд зæгъидæ, еу дæр си мæ амонд н’ адтæй. Мæ амонд дуар не
’рбахуаста, æма æ размæ нæ рацудтæн». Ци гæнæн ес, Хуцауæй
уотæ загъд ес.
Байзадæй зæронд кизгæй Кристинæ. Раздæр уотæ зæгъионцæ:
«Æ фиди тъæрæбæл бадгæй байзадæй». Еу инней цари ку нæ
бацæуа, уæд æй нæ балæдæрдзæнæй.
Фал берæ хæттити Кристинæ йæхе амондгун фæххонуй. Йæ
алливарсмæ ку ракæсуй æма ку фæууинуй, берæ силгоймæгтæн
циуавæр лæгтæ ес, уæд. Еуетæн ниуазунцæ. Иннетæн сæ лæгтæ
аргь нæ кæнунцæ.
Фулдæрей лæгтæ 6а цæунцæ æндæр силгоймæгти хæццæ.
Мæнæ æ еу æмбал — Мæдинæтæн ес бийнонтæ. Æ лæг хуарз
рауæн косуй. Циуавæрдæр кустуати хецау æй. Ес син дууæ су-
вæллони — кизгæ æма биццеу. Неци гъæуагæ æнцæ. Фал æ лæг
еу силгоймаги хæццæ цæуй, æ кустуати бухгалтерæй косуй. Ра-
ласæ-баласæ ’й кæнуй æ машини. Еумæ рандæунцæ уолæфунмæ,
хъазар лæвæрттæ йин кæнуй. Мæдинæти лæгæн, зæгъæн ес, æ
дуккаг уосæ ’й. Зонуй, мæгур, Мæдинæт, æ лæг æндæри хæццæ
ке цæуй, фал ци кæна, уотæ фæззæгъуй:
— Мæ сувæллæнтти туххæй цæрун. Уони мадæ дæр гъæуй
æма фидæ дæр. Хъæбæр зии мии æй, фал æидæр гæнæи нæййес.
Мæхуæдæг æнæ фидæй исирæзтæн æма мæ нæ фæндуй, мæ су-
вæллæнттæ дæр уæхæн бæнттæ бавзаронцæ...
Уотæ фæззæгъунцæ, еунæгæй ку кæуай, уæд е лæгъуз æй.
Фал, æхсæвæ хуссис еу базбæл дæ лæги фарсмæ æма кæуис,
уæд е ба — дууæ хатти лæгъуз.
Нæ, нæ, Кристинæ нæ лæдæруй уæхæн нæлгоймæгти, — ес
син бийнонтæ, уоститæ, сувæллæнттæ. Сæ уоститæ хъæбæр хуарз
фæуунцæ, уотемæй ба æндæр силгоймæгти хæццæ цæунцæ. Сил-
гоймаг æ лæгмæ базелуй, æхснуй ин, туй æвæруй, хуæруйнаг
кæнуй, е ба æндæрмæ æрбацæуй. Цæмæн æгадæ кæнуй æ сувæл-
лæнтти мади? Уæдта æ цæуæтбæл куд нæ фæгъгъуди кæнуй?!
130

Кристинæ силгоймæгти дæр нæ раст кæнуй. Ес хъæбæр берæ
æгъдаугин, хуарз силгоймæгтæ. Куд фæззæгъунцæ, алцæмæй
æнхæст. Фал ес уæхæнттæ, æма — силгоймаг æнадæгæнгутæ,
ихæлд, æнæфснайд.
Уо, цард алливæрсуг æй. Алкæддæр адтæй ихæлд нæлгой-
мæгтæ æма силгоймæгтæ. Фал Кристини нæ фæндуй нуртæккæ
уонæбæл гъуди кæнун. Сæ барæ, дан, сæхе. Уотæ фæззæгъунцæ:
«Хуарзæй дæр, лæгъузæй дæр адæймаг ци кæнуй, уой æхецæн
кæнуй». Æма е хъæбæр раст æй. Алкедæр Хуцауи рази дзуапп
ратдзæй æ гъуддæгтæбæл.
Рагъудигæнгæй, Кристинæ йæхе амондгун хонуй. Алкедæр
амонд йæхердигонау лæдæруй. Еуетæ ’й нæлгоймаги хæццæ ба-
рунцæ. Кристинæн ес, æ сæр бæрзæндти кæмæй хæссуй, уæхæн
мадæ æма фидæ. Гъæуи медæги æнцæ нимад, кадгин. Исгъомбæл
кодтонцæ фондз сувæллони, етæ еугурæйдæр уæлдæр ахургонд-
дзийнадæ райстонцæ. Ес син рæсугъд бийнонтæ. Мадæ æма фидæ
сæ сувæллæнтти ахур кодтонцæ æгъдаугин унбæл, цæмæй куст-
уарзон, адæмуарзон уонцæ. Æфсармæ сæмæ уа, хестæр, кæстæр
лæдæронцæ. Æма нуртæккæ еугурæйдæр гъеуотæ æнцæ.
Кристинæ цæуæти хестæр æй. Æ зæрдæ рохс кæнуй е ’нсу-
вæртæ, æ хуæрæй, уони цæуæтæй. Уарзунцæ ’й, аргъ ин кæ-
нунцæ. Кристинæ ма амондгун æхе хонуй, йæ куст берæ ке уар-
зуй, уомæй. Ке хæццæ косуй уал æма уал анзи уонæн аргъ кæ-
нуй, нимайуй сæ. Етæ дæр, мадта — уотæ. Финсуй киунугутæ
сувæллæнттæн. Æма уой устур амондбæл нимайуй. Кристинæ
арæх уотæ фæззæгъуй: «Сувæллæнттæ мин нæййес, фал мæнæ
мæ киунугутæ мæ сувæллæнттæ æнцæ».
Гъуди кæнуй, æ фиццаг киунугæ ку рацудæй, уой. Æ къохмæ ’й
ку райста, уæд цæйбæрцæдæр æ бон æ фурцийнæй исдзорун дæр
нæ адтæй. Еугурæйдæр ин сæ косгутæ арфитæ кодтонцæ, Крис-
тинæн ба æ цæстисугтæ æ ростæбæл уадæнцæ. Уæхæн æнкъа-
рæнтæ ймæ адтæй, цума сувæллонмæ æнгъæлмæ кастæй, æма
мæнæ райгурдæй. Силгоймаг, сувæллон ин ку райгуруй, уæд ци
уавæри фæууй, гъеуотæ адтæй. Изæрæй ба сæхемæ æрбацудæй
æ киуиуги хæццæ æма еу сахати бæрцæ гъæрæй хæкъкъурццæй
фæккудтæй. Бæргæ ’й фæндадтæй, æ хæццæ æ устур цийнæбæл
æ хæдзари еске ку цийнæ кодтайдæ. Фал... Ци гæнæн ес...
Кристинæн ма æ зæрдæбæл æрлæудтæй Нæуæг анзи æхсæвæ.
Уотæ фæззæгъунцæ, нæуæг анзбæл куд исæмбæлай, гъеуотæ
уодзæй. Кизги фæндадтæй гъæумæ æ мадæ ’ма фидæмæ рандæ-
ун, уони хæццæ æмбæлун Нæуæг анзбæл. Фал уотæ рауадæй,
æма горæти байзадæй. Куд фæууй уотæ, Кристинæ æхе цæттæ
кодта. Балхæдта ци гьæуй, уой, гъома — рæзæ, адгийнæгтæ. Къе-
ретæ ба æхуæдæг искодта. Елкæ дæр ма исаразта. Æ фатер дзæ-
бæх бафснайдта, æфснайун дæр ин æй ци гъудæй, фал. Рæстæг
131

æмбесæхсæвæмæ куд цудæй, уотæ кизгæ æнкъард кодта, кæд
æхе сабур дардта, уæддæр. Гъуди кодта: «Фиццаг хатт, миййаг,
ку нæ æмбæлун Нæуæг анзбæл еунæгæй. Цæбæл тухси? Алци-
дæр хуарз уодзæнæй, дæхебæл фæххуæцæ».
Е ’мбæлттæй беретæ худтонцæ Кристини сæхемæ, уæдта йæ
хеонтæ дæр, гъома, Нæуæг анзбæл мах хæццæ исæмбæлæ, зæгъгæ.
Фал кизгæ некæмæ бакумдта. Алкедæр, дан, æхе бийнонти хæццæ
æмбæлæд Нæуæг анзбæл. Æз дæр мæхуæдæг бийнонтæ дæн,
æма...
Æхсæви дууадæс сахаттебæл ракувта йæ æртæ къерей Крис-
тинæ. Гъæунги æхстонцæ, гъæр, ходун цудæй... Кизгæ еу мин-
къий рабадтæй, телевизормæ бакастæй, уæдта йæхе рарæвдзæ
кодта æма гъæунгæмæ рацудæй. Гъеуотæ ’й бафæндадтæй. Дес-
саги дзæбæх ирд æхсæвæ адтæй. Мæйæ ’ма стъалутæ кастæнцæ.
Мет уой размæ бон берæ æруардта æма къæхти буни къæс-къæс
кодта. Берæ æнзти Нæуæг анзмæ мет нæ рауаруй, æма куддæр
нæ фæффедауй бæрæгбон дæр. Фал аци хатт ба, Хуцауæй арази,
дзæбæх метгун, уазал зумæг æй. Æцæг зумæг, æцæг...
Кристинæ цудæй гъæунги, бацудæй Фантанти фæзæмæ. Уоми
лæудтæй бæрзонд, рæсугъд зазбæласæ. Йæ алливæрсти æрзилд-
титæ кодта æма гъуди кодта: «Замманай хуарз Метин кизгæ дæн
зази буни, нур ма нæ Метин баба дæр ку уайдæ!..» Уотитæ куд
гъуди кодта, уотæ дин æ размæ еу нæлгоймаг ку бацæуидæ:
— Нæуæг анзи хуарзæнхæ дæ уæд, кизгæ! Берæ хуæрзтæ дин
æрхæссæд! — исдзурдта æнæзонгæ лæг.
Кристинæ æ медбилти бахудтæй æма рагъуди кодта: «Мæнæ
дин Метин баба дæр!» Гъæрæй ба исдзурдта:
— Арфæгонд уо! Дæу дæр — уотæ!..
Нæлгоймаг æрлæудтæй, бæрæг адтæй, дзорун ма ’й ке фæн-
дуй, е. Кизгæ си нæ фæттарстæй, уомæн æма е адтæй бæрзонд,
хуæрзконд, аййеварæзт, еу-фæндзай анзи кæбæл цудæй, уæхæн.
Ахургонди хузæн адтæй (æма, куд рабæрæг æй фæстæдæр, æцæ-
гæйдæр уотæ адтæй).
— Бахатир кæнæ, фал фиццагидæр дæубæл исæмбалдтæн аци
аиз. Æма мæ фæндуй, цæмæй Нæуæг аизи туххæй мæпæ шампай-
наг сæнæ баниуазæн,— загъта æнæзонгæ æма, æ къохи ци устур
хизин адтæй, уордигæй исиста авгæ, уæдта агувзитæ, мандаринтæ,
къанфеттæ... æма сæ, хæстæг ци бадæн адтæй зази фарсмæ, уобæл
æрæвардта. Цума, зонгæ кодта, Кристинæбæл исæмбæлдзæй æма
цæттæй æрбацудæй.
Кизгæ куддæр фæцæй. Æнгъæл н’ адтæй, æма уотæ уодзæй.
Цæйбæрщёдæр неци исдзурдта. Нæлгоймаг æй балæдæрдтæй æма
загъта:
г- Устур хатир ди корун! Къæйних мæ ма фæххонæ. Уотæ
рауадæй... Æз хæдзари еунæгæй адтæн. Мæ бийнойнаг нæ дууæ
сувæллоней хæццæ Мæскумæ рандæй. Уоми æ хуæрæ цæруй æма
132

уомæ. Æз дæр гъæуама цудайнæ, фал мæ кустæй нæ рауагъ-
тонцæ. Æз прокурæтури косун... Æма нур, хæдзари ци адтæй,
уони рамбурд кодтон æма гъæунгæмæ рацудтæн. Мæхецæн уотæ
загътон, фиццагидæр кæбæл исæмбæлон, уой хæццæ Нæуæг анзи
туххæй баниуаздзинан. Æма, æма... Æвæдзи, Хуцауæй загъд ад-
тæй, дæубæл ке сæмбалдтæн, е, — еу рæстæг фæгъгъос æй, уæд-
та ма загъта: — Мæ ном Бола хуннуй.
Кизгæ бакастæй лæгмæ, æ рахез къох имæ равардта æма загъта:
— Мæ ном ба Кристинæ хуннуй. Æз гъуди кодтон, некæбæл
исæмбæлдзæнæн, уомæн æма еугурæйдæр адæм нуртæккæ сæ
хæдзæртти Нæуæг анз бæрæг кæнунцæ. Мæн ба бафæндадтæй
гъæунгæмæ рацæун, рацо-бацо ракæнун...
Нæлгоймаг агувзити сæнæ æркодта, кизгæмæ равардта æма
загъта:
— Æвæдзи, гъæуама уотæ адтайдæ, æма дæубæл ке исæмбал-
дтæн. Хуцау зæгъæд, æма нæ дууемæн дæр амондгун æмбæлд
куд уа! Нæуæг анз нин, ка рандæй, уомæй хуæздæр куд уа! Æнæ-
нез, зæрдирохс куд уæн. Дæуæн дæр, мæнæн дæр нæ бийнонтæ
дзæбæх уæнтæ. Нæ Иристон дæр федар уæд! Æ кадæ, æ фарнæ
бæрзондæй-бæрзонддæр кæнæд! — бакъурц кодта Кристини
хæццæ.
— Æз дæр, мадта, нецибал зæгъун, — загъта Кристинæ æма ма
бафтудта æ дзубандибæл: — Бола, æвæдзи, зæгъис, аци силгой-
маг æхсæвигон, æнæ æ бийнонтæй гъæунги ци косуй, зæгъгæ. Ду
мин радзурдтай дæ хабар. Æз ба... Æз ба еунæгæй цæрун, еунæ-
гæй исæмбалдтан Нæуæг анзбæл.
Кристинæ æма Бола бадæнбæл исбадтæнцæ, сæнæ ниуазтонцæ,
мæндæринтæ, къанфеттæ хуардтонцæ. Дзубанди кодтонцæ. Куд
фæззæгъунцæ, дзурд дзурди къахуй, берæ еумæйаг зонгитæ син
раззиндтæй. Уæдта, куд рауадæй, уотемæй Болай бийнойнаг
Зæринæ Кристини хæццæ ахур кодта медицинон училищей.
— Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ уруссагау: «Мир тесен», зæгъ-
гæ. Мадта, зæгъис, Сæрмæтти Зæринæ дæ бийнойнаг æй. Кæ-
дæй æй нæбал фæууидтон. Каст ку фæцан, уæд ма ’йбæл еу хатт
поликлиники исæмбалдтæи. Уæд киидзи цуд иæма адтæй, уоми
медицинон хуæрæй куста. Хуарз кизгæ ’й.
Болайæн Кристини дзубандитæ æхцæуæн адтæнцæ æма загъ-
та гиризгæнгæй:
— Æз дæр æй дзæгъæли нæ ракурдтон Зæрини, хуарз æма
рæсугъд ке адтæй, уой туххæй æй ракурдтон. Æма нури уæнгæ
нæма фæффæсмон кодтон. Дзæбæх цæрæн. Ес нин кизгæ æма
биццеу. Етæ дууемæй дæр университети ахур кæнунцæ.
— Нур ба кæми косуй Зæринæ? — рафарста Кристинæ.
— Нур мæнæ Дзæуæгигъæуи 2-аг сæйгæдони сæйраг дохту-
рæй косуй, — нæлгоймаг нигъгъос æй, уæдта ма бафтудта æ
дзубандимæ: — Зонгæ дæр æй уоми бакодтон. Мæ мадæ хъæбæр
133

сæйгæ адтæй æ зæрдæй. Æз имæ бонæ цалдæр хатти цудтæн.
Зæринæ ба æ дохтур адтæй. Мæ мади зæрдæмæ дæр хъæбæр
цудæй. Гъеуотæ, гъеуотæ!..
— Мæнæ мин ци æхцæуæн æй, Зæринæ дæ бийнойнаг ке æй,
е. Ку иссæуа, уæд ин мæнæй устур саламтæ ратдзæнæ.
— Кристинæ, дæ телефони номер мин ку раттисæ, уæд хуарз
уидæ. Æз дæр дин æй ратдзæнæн. Æма, мæ бийнойнаг ку исиз-
дæха, уæд дæмæ бадзордзæнæй. Мæнмæ гæсгæ, уомæн дæр æхцæ-
уæн уодзæнæй.
Равардтонцæ кæрæдземæн сæ телефони номертæ. Еу цæй-
бæрцæдæр ма рабадтæнцæ, уæдта Кристинæ исистадæй æма
загъта:
— Мæнмæ гæсгæ нæбæл ами æрсæумæ уодзæй. Хæдзарæмæ
цæун афонæ ’й. Æхцæуæн мин адтæй нæ базонгæ. Еу хатт ма дин
арфæ кæнун Нæуæг анзи туххæй.
Бола дæр æ бунатæй фестадæй æма загъта:
— Мæ зæрдæмæ фæццудæй, Нæуæг анзбæл куд исæмбалд-
тæн, е. Æз дæр дин арфæ кæнун...
Кристинæ сæхемæ ку æрбацудæй, уæд гъуди кодта: «Æцæ-
гæйдæр, мæнмæ гæсгæ, хуарз райдæдта Нæуæг анз. Дессаг, де-
саг, куд рауадæй. Гъуддæгтæ еугурæйдæр Хуцауи къохи æнцæ».
Кристинæ хæрдмæ фесхъиудтæй. Уат ниррохс æй. Рохс ра-
вардтонцæ. Кизгæ сойнин цирагъ ниххусун кодта, æ цæстисугтæ
ниссæрфта æма идарддæр æ царди надбæл цæунмæ йæхе цæттæ
кодта... Куд фæззæгъунцæ: «Хъисмæтæй ледзæн нæййес!..»
Дууæ æмбали
Амиран æ хæссуйнæгтæ сæ бунати ниввардта æма исбадтæй
къæразги рази поезди къупейи — дууæ бунати кæми фæууй, уæхæ-
ни. Æ хæццæ ка цаудзæй аци къупей, уой нæма зудта. Поезди
рараст унмæ ма ес рæстæг. Адæми дзолгъо-молгъо цудæй. Алке
æ бунат агурдта.
Рагæй некæдбал цудæй поезди Амиран, кæд арæх фæццæуй
кусти фæдбæл Мæскумæ, уæддæр. Хуæдтæхæги фæттæхуй: ку
Беслæни аэропорттæй, кенæ ба — Минводæй. Хуæдтæхæгæй берæ
тагъддæр æй, уæдта адæймаг уотæ. нæ бафæллайуй. Поезди ба
æртæ бонемæ хæстæг цо, æмæ адæймаг хъæбæр исфæлмæцуй.
Уæдта ’й берæ гъуддæгтæ фæууй Мæскуй. Фал аци хатт Амира-
ни бафæндадтæй поезди цæун, зæгъгæ, æртæ бони цæудзæнæн,
гъуЦитæ кæндзæнæн, æримисдзæнæн ме ’ригони бонтæ: ци дзæ-
бæх уидæ, поезди-еу ку цæуинæ Мæскумæ, уæд. Хъæбæр игъæл-
дзæг уидæ. Раст зæгьгæй, уæд рæстæг дæр æндæр адтæй. Нæд-
134

тæбæл цæун æдас адтæй. Нур ба, ци æверхъау гъуддæгтæ цæуй...
Поезд æ бунатæй фезмалдæй, æ «тухуолæфт» райгъустæй.
Уоци рæстæг къупей дуарæй æрбахизтæй бæрзонд, хуæрзконд
нæлгоймаг, æ къохи устур фæндаггон дзæкъолæ æмæ исдзурдта:
— Æнгъæлдæн, ами ’й мæ бунат. Мæ хæстуолæфт иссудæй.
Минкъий ма багъæуа, ’ма ма байрæги кæнон поезди ранæхстæрмæ.
Амиран æ сæр разилдта дзорæги æрдæмæ. Дууæ нæлгоймаги
кæрæдземæ фенгаст æнцæ æмæ еци-еу рæстæг исдзурдтонцæ:
«Е, е ду дæ!?» Уæдта Амиран исистадæй æ бунатæй. Æма дууæ
нæлгоймаги кæрæдзей къохтæ райстонцæ, кæрæдзей рахъури
кодтонцæ.
— Рамазан, мæнæ дессаг, е ду дæ! Кæми, кæми, фал дæбæл
поезди исæмбæлдзæнæн, уой æнгъæл ба н’ адтæн. Дæ сæрмæ ма
поезди цæун хæссис? Дæу хузæн сæрæнтæ, гъæздугутæ аци
фæстаг замани поездти нæбал цæунцæ. Поездти ма цæунцæ, æрмæ-
стдæр, рæстæмбес æма, мæгур ка цæруй, етæ, уæдта студенттæ.
Уæдта ма кæцæй разиндтæ? — æ къохтæ кæрæдзебæл æрхуаста,
уотемæй дзурдта Амиран.
— Фæрстити буни мæ ку фæккодтай! Дæхебæл мæ цийнæ кæ-
нун бауадзæ. Е дин дессаг! Уой æнгъæл н’ адтæн, æма дæбæл
поезди исæмбæлдзæнæн. Мæнæ мин Хуцау ци устур лæвар ракод-
та! Æз ба ма гъуди кодтон, нур мæ хæццæ ка уодзæй къупей,
зæгъгæ,— Амирани усхъæ æрхуайгæй, загъта Рамазан, уæдта ма æ
дзубандимæ бафтудта: — Над даргъ æй. Дæ еугур фæрститæн дæр
дин дзуапп ратдзæнæн. Æгæр гьæздуг мæ исхудтай. Фал цæй...
Дууæ нæлгоймаги кæрæдзей комкоммæ исбадтæнцæ. Кæрæ-
дземæ десгæнгæ бакæсионцæ, уæдта бабæй нихходиуонцæ.
Амиран æма Рамазан еумæ ахур кодтонцæ Дзæуæгигъæуи уни-
верситети, экономикон факультети. Фондз анзей дæргъи, куд
фæззæгъунцæ, еу пъартæбæл фæббадтæнцæ. Сæ дууæ дæр хуарз
ахур кодтонцæ æма сæ Мæскумæ рарвистонцæ косунмæ. Хуарз
райдæдтонцæ косун, мæнæ фæсарæнтæй фæллойнæ кумæ фæц-
цæуй, уоци æфтауци. Мæскуй еумæ цæрдæнцæ фатери. Еу анз
ку ракустонцæ, уæд Амиран иссудæй фæстæмæ Дзæуæгигъæумæ,
æ фидæ фæссæйгæ ’й æма уой туххæй. Уой фæстæ фидæ ку
сдзæбæх æй, уæддæр нæбал рандæй Мæскумæ Амиран. Дзæуæ-
гигъæуи ниллæудтæй кусти — ресторантæ æмæ хуæрæндæнтти
æфтауци хецауæй. Рамазан имæ цалдæр хатти финста, телтæ нмæ
æрвиста, гъома, рацо, дæ бунат ма уæгъдæй, зæгъгæ. Амиран
имæ ниффинста уæд:
«...Мæнæн мæ бон нæй Иристонæй идард ун. Ниххатир мин
кæнæ, ме ’рдхуард, фал æз нæбал рандæуодзæнæн Мæскумæ...»
Æнзтæ цудæнцæ. Рамазан Мæскуй устур хецауæй косун рай-
дидта — фæсарæнтæй æфтауци кумæ цæуй, уоци кустуати хецау
адтæй. Амиран дæр хуарз куста. Мæскумæ арæх цæуидæ кусти
135

фæдбæл. Æма арæх æмбæлионцæ кæрæдзей хæццæ дууæ æмба-
ли. Фал фæстаг æртæ анзи, уотæ рауадæй, æма кæрæдзей хæццæ
не ’сæмбалдæнцæ. Рамазан фæсарæнти адтæй... Уæдта ма ник-
кидæр цидæр къулумпидзийнæдтæ адтæй. Æма нур, кæрæдзей
ку фæууидтонцæ, уæд сæ цийнæн кæрон нæ адтæй.
— Дессаг дæ, дессаг, Рамазан! Иристони адтæ, Дзæуæгигъæуи,
уæд цæмæннæ æрбацудтæ махмæ? Мæ зæрдæ дæбæл ходуй гъе-
нур, — е ’мбали æфхуæргæй, загъта Амиран.
— Гормон, еу минкъий багæдзæ кæнæ. Æгæр мæ ма æфхуæ-
рæ. Æз дин мæ хабæрттæ ку радзорон, уæд мæ балæдæрдзæнæ.
Фал дæхуæдæг ба, дæхуæдæг. Радзорай, куд цæрис, куд? Ци
хабæрттæ дæмæ ес? Дæ бийнонæ куд æнцæ? Мадæ, фидæ, дæ
бинойнаг Азæ куд æй, уæ кизгæ Аланæ? Фурт дин нæма райгур-
дæй? Æви дæ фурти райгурдæн кувд искодтай æма ’й мæнæй
баримахстай.
— О ме ’рдхуард, ме ’рдхуард! Мæнæ бал нæ фембæлди тух-
хæй фæйнæ баниуазæн, уæдта хабæрттæ кæндзинан. Дæхе загъ-
дау, над даргъ æй. Рæстæг нин ес. Нур ба ма кæрæдземæй кумæ
ледздзинан,— загъта Амиран æма стъолбæл æривардта ниуæзтæ,
дууæ агувзи, дзол, фунх карк...
Рамазан е ’мбалмæ ходгæй бакастæй æмæ загъта:
— Кæсай амæ, æхе мæнæй куд фæрраздæр кодта. Раивардта
стъолбæл. Дæуæй уотæ, мæнмæ неци ес.
— Етæ дæр ни некумæ ледзунцæ. Ардигæй Мæскумæ нæ хуæз-
дæр куст ци æй.
Поезд æ над дардта, мадта ци кодтайдæ. Æ цæлхити гъæр
цудæй. Уалдзæг адтæй. Маййи райдайæн. Æфсæнвæндаги алли-
варс кæрдæг цъæх-цъæхидæй, гаузи хузи адтæй. Бæлæстæ дæр
сæхе хъæбæр «исаразтонцæ» сæ уалдзигон фæлусти. Поезд дæр
æ цуди цума уотæ «дзурдта»: «Æрдзæ, æрдзæ, ци рæсугъд дæ,
ци рæсугъд!»
Кæддæр, фиццаг хатт ку цудæнцæ Мæскумæ, уæддæр уал-
дзæг адтæй. Мæнæ абони хузæн рæсугъд бон. Уæд цуппаремæй
адтæнцæ къупей. Сæ хæццæ ма еу лæг æма уосæ цудæнцæ. Берæ
хæттити æримисиоицæ уой фæсте сæ фиццаг балци поезди. Нур
ба, мæнæ бадунцæ дууемæй инсæй анзей фæсте. Уæд биццеутæ
адтæнцæ, зæгъæн ес. Еу-дууæ æма сæбæл инсæйгай æнзтæ цу-
дæй. Нур ба къупей бадунцæ, хуæрзконд, сæ лæги кари ка бацу-
дæй, уæхæн нæлгоймæгтæ. Уоци бонæй фæстæмæ, куд фæззæгъ-
унцæ, берæ дон рандæй, берæ гъуддæгтæ æрцудæй сæ дууей
царди дæр. Уæдта, æрмæст сæ царди нæ, фал бæсти дæр. Рай-
гурдæнцæ, ирæзтæнцæ ахур кодтонцæ еу бæсти, нур ба цæрунцæ
æндæр бæсти. Уæд сæ бæстæ — Советон Цæдес хундтæй. Адтæй
егъа[у, хъæбæр устур. Фал фехалдæй. Хецæн паддзахæдтæбæл
ниддехтæ æй. Уой æнгъæл 6а ка адтæй. Фуни еске ку загътайдæ,
уæддæр ибæл адæймаг нæ баууæндтайдæ. Уæд адтæй социализм.
136

Нур 6а цæрунцæ Уæрæсей. Социализм дæр нæбал æй, капита-
лизм дæр нæма æй. Ци æй, уой бæрæг ин нæййес. Бæсти егъау
æверхъау миутæ, гъуддæгтæ цæуй. Фал, уæддæр, адæм цæрунцæ
хуæздæрмæ æнгъæлмæ кæсгæй. Мадта ци кæнонцæ, ци! Нæ Ири-
стони адæмæн сæ фиддæлтæй ци æгъдæуттæ байзадæй, уони
æнхæст кæнунцæ. Ковунцæ Хуцаумæ, хуæздæр цард си корунцæ,
бæрæг кæнунцæ бæрæгбонтæ. Амиран æма Рамазани цардбæл
дæр фæббæрæг æй, бæсти ци евундзийнæдтæ цæуй, е. Сæ дууе-
мæн дæр сæ цард хуарз æй. Æвæдзи, сæхе фæрци. Сæ надбæл
берæ къулумпидзийнæдтæ адтæй, сæ над лигъз нæ адтæй, фал,
куд фæззæгъунцæ, царди зинтæ ка фæууинуй, зин нæдтæбæл ка
фæццæуй, цардæн йæ адæ дæр е зонуй.
Поезд æ цуд кæнуй. Дзæвгарæ рауадæй. Æрталингæ æй. Уал-
дзигон мæйрохс æхсæвæ. Поезди къæразгæй зиннунцæ арвбæл
стъалутæ, мæйæ. Бæлæстæ ба мæйи рохсмæ сау æндæргтæй зин-
нунцæ. Къупей бадунцæ дууæ æмбали, кæд æнафонæ ’й, уæддæр
сæ зæрди дæр нæма æй сæ уолæфт исуадзун. Дзубанди кæнунцæ.
Æримистæнцæ се ’ригони бонтæ. Фæрститæ кæнунцæ кæрæдзей
нуртæкки цардæй.
— Уотæ мæ бафарстай, ома, Иристони уæвгæй дæу куд нæ
фæууидтон, зæгъгæ. Раст нæйæй, æвæдзи. Фал уотæ рауадæй.
Зонис æй, фæсарæнти адтæн æртæ анзи. Франций адтæн. Уор-
дигæй æрбацудтæн. Раст зæгъун гъæуй, æхца гъæуагæ нæ дæн.
Нуртæкки рæстæги неци гъæуагæ дæн. Мæ куст хъæбæр хуарз
цæуй. Ахастдзийнæдтæ нин берæ паддзахæдти хæццæ ес. Косун
цалдæр ’фтауци сæргълæууæгæй. Мæхецæн дæр ес Мæскуй ту-
кæнттæ. Мадта мæ бийнонтæ дæр — дзæбæх. Фурт мин нæ ад-
тæй, зонис æй. Фал мин, дууæ анзей размæ мæ дууæ кизгемæн
æнсувæр фæззиндтæй. Æцæг дигорон ном ибæл исæвардтон —
Геуæрги. Алци дæр хуарз, фал Зæринæ сæйгитæ кæнуй, мæнæ
уоци лæгъуз нез разиндтæй æ реуи. Америкæмæ дæр ма æй фæл-
ластон. Операци йин искодтонцæ. Фал... О Хуцау, бæргæ, ко-
вæн Хуцаумæ, фал нæ зонун. Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ: «Мæ-
гурæй дæр — æнæнез». Ардæмæ, Дзæуæгигъæумæ æртæ бони
размæ фæдеси хузи иссудтæи — мæ фиди æнсувæр рамардæй.
Мæ зæрди адтæй, бæргæ, дæу баагорун. Фал мин æппундæр рæ-
стæг нæ фæцæй. Еу бон ба гъæумæ рандæдæн, нæхемæ — Тол-
дзигъæумæ. Мæ мадæ, мæ фиди хæццæ дæр еунæг бон фæддæн.
Цæун Мæскумæ. Мæ зæрдæ Зæринæмæ æхсайуй. Уæдта куст
дæр. Тагъд кæнун, фал уæддæр мæ поезди цæун бафæндадтæй.
Фиццаг мæ зæрди адтæй дууæ билетти балхæнун. Къупей мæхе-
цæй фæстæмæ куд неке адтайдæ, уотæ. Уотæ фæллад дæн, æма —
дессаг. Æма, зæгъун, аци хатт поезди цæуи. Уæхæн равгæ мин
нæбал уодзæнæй. Æма, ци хуарз адтæй. Уинис, Хуцау нин æнхус
кодта, уæдта Лæгтидзиуарæ дæр, æма мæнæ еумæ цæуæн.
Амиран лæмбунæг игъуста е ’мбалмæ, нæ ’й багъигæ дардта.
137

Æрмæст тамаку тамакуй фæсте думдта. Гъуди кодта: «Æнцонæй
неци ес, неци. Еуетæмæ уотæ кæсуй, æма æхца уæларвæй хауй.
Уæлгоммæ хуссис, æма — гъæздуг кæнис. Нæ, нæ, уæлгоммæ
хусгæй хуарз цард нæ кæндзæнæ».
Рамазан дзурд ку фæцæй, уæд æ бунатæй исистадæй æма
Амирани фарсмæ исбадтæй, æ усхъæбæл ин æ къох æрæвардта.
Амиран ба загъта:
— Ци дессаг æй! Игъустон дæмæ æма дес кодтон — æз дæр
хуæдтæхæги гьæуама тахтайнæ. Фал мæ цæмæндæр поезди ба-
фæндадтæй, мæнæ ду куд загътай, уотæ. Æма уой фæсте — неци
ес, зæгъгæ, адæймаг куд зæгъа. Нæ, нæ, ес! Мах берæ цидæртæ
нæ зонæн. Æндæр, еци еу рæстæги æмхузæн гъуди кодтан, уæд-
та ма еу къупемæ балхæдтан билеттæ дæр.
Рамазан дæр тамаку сдумдта.
Уой фæсте ба нигъгъос æнцæ. Алке си æхе бунати бадтæй,
тамаку думдта æма талингæмæ къæразгæй кастæй. Гъеуотемæй
еу-дзæвгарæ фæббадтæнцæ. Фиццагдæр æ бунатæй исистадæй
Рамазан.
— Кæсис, Амиран, рохс кæнун райдæдта, мæнæн ба мæ зæрди
бауолæфун нæма ес.
— Еу минкъий бауолæфун гъæуй. Исони бон дæр ма мах æй, —
загъта Амиран.
Кæд сæхе æруагътонцæ, уæддæр нæ фунæй кодтонцæ. Æвæ-
дзи, сæ цæститæбæл уадæнцæ сæ биццеуи бæнттæ. Гъæуи гъæу-
нгти бæгъæмбадæй уарун бони куд рауайæ-бауайæ кæнионцæ,
фиййау куд цæуионцæ, кенæ ба хæрæгбæл сог куд ласионцæ.
Уой фæсте ба — университети куд ахур кодтонцæ.
Амирани зæрдæбæл æрлæудтæй, еу æхсæвæ ин æмдзæрæни
Рамазан куд радзурдта, еу кизги ке уарзуй, уой туххæй. Æ ном,
дан, Зарæ хуннуй. Е дæр, дан, университети ахур кæнуй, фило-
логон факультети, мæнæ, дан, æмдзæрæни цæруй. Фарнигъæук-
каг кизгæ æй. Уой фæсте ба æй æ хæццæ базонгæ кодта, ’ма æй
фарста, дæ зæрдæмæ фæццудæй, зæгъгæ. Æцæгæйдæр рæсугъд
кизгæ адтæй. Бæрзонд, хуæрзконд. Айдагъ æ сау даргъ дзик-
котæ дæр кизги аргъ адтæицæ. Фиццагдæр сæ ку базоигæ кодта
Рамазан, уæд кизгæ нифсæрми æй. Æ цæсгом фæссурх æй, а сæр
бунмæ æруагъта. Уоци рæстæг ма кизгуттæ æфсæрми кæнун зуд-
тонцæ. Æма, ци зæрдæмæдзæугæ адтæнцæ. Нур ба, æфсæрми
кæнун нæбал зонунцæ. Хъæбæр æнæфсæрми иссæнцæ,— гъуди
кодта идарддæр Амиран: Адæймаг æхуæдæг фефсæрми уй, фæ-
севæди æнæгъдаудзийнæдтæмæ кæсгæй. Мæнæ бонигондæр фæл-
ладуадзæн парки фæсевæд ци миутæ фæккæнунцæ. Йæ фатери
къæрæзгитæ уæдта уоци æрдæмæ ку нæ уайонцæ. Æма ма биццеу-
тæ! гъа! Фал кизгуттæ ба. Кизгæ е ’гъдауæй рæсугъд ку æй, æ
кæдзосдзийнадæй! Гъæуама æхе авги хузæн гъæуай кæна. Ци
уæледарæси цæунцæ! Сæ губунтæ, сæ реутæ игонæй дарунцæ.
138

Амирани зæрдæбæл æрлæудтæй, еу анзи фæсте Рамазан æнкъар-
дæй куд æрбацудæй æмдзæрæнмæ, ’ма цæйбæрцæдæр рæстæги
фæсте ба куд загъта:
— Зарæ æ ахур ниууагъта, æмдзæрæни дæр нæбал цæруй.
Ахури райдайæнмæ нæбал иссудæй гъæуæй. Сæрди, дан, æ мадæ
рамардæй, æма ин ахури фадат нæбал ес. Кæстæр хуæртæ ’ма
æнсувæрмæ æй кæсун гъæуй.
Минкъий багъæуа ’ма искæуа. Цалдæр мæйи æнкъард кодта,
уæдта минкъийгай æхемæ æрцудæй. Амирани зæрдæбæл æрлæуд-
тæй, фиццаг хатт кизгæн куд раба кодта. Дианæ хундтæй. Сæхе
факультети ахур кодта^ Горæтаг кизгæ Саламтæй. Хъæбæр рæ-
сугъд кизгæ адтæй. Кæрæдзей уарзтонцæ. Сæ ахастдзийнæдтæ
рæсугъд адтæнцæ — кæдзос. Еухатт æй сæхемæ фæххудта
Дианæ. Сæхемæ неке адтæй. Бадтæнцæ, дзубандитæ кодтонцæ,
къофи бацумдтонцæ, музыкæмæ фегъустонцæ. Еурæстæги ба
кафтонцæ. Æма, æма ин гъеуæд раба кодта. Биццеу æхуæдæг
дæр, цума ’й ток ниццавта, уотæ фæцæй. Кизгæ дæр фæссурх
æй. Уой фæсте ма хъуритæ, батæ кодтонцæ, фал еци фиццаг ба
нур дæр ма нæ иронх кодта. Амиранæн æ зæрдæмæ хъæбæр
цудæй Дианæ, берæ фæндтæ сæмæ æдтæй. Гъуди кодтонцæ дууæ
æригон адæймаги университети фæсте сæ цард баеу кæнун. Фал
цард дессаг æй. Берæ аллихузон фæззелæитæ си ес. Универси-
тети фæсте Амиран Рамазани хæццæ Мæскумæ ку рандæй, уæд
Дианæмæ финста финстæгутæ, телефонæй дæр дзурдтонцæ кæ-
рæдзей хæццæ. Фал кизгæ нæ бангъæлмæ кастæй Амиранмæ.
Киндзи æрцудæй. Уотæ зæгъунцæ, æ лæГу дан, æхецæй берæ
хестæр æй, банки, дан, косуй. Дианæ æхуæдæг дæр уоми ко-
суй. Некæдбал æй фæууидта. «Цума æ цард куд цæуй? — гъуди
кодта Амиран, — сувæллæнттæ ин цитæ ес. Цума-ма уотæ рæ-
сугъд æй?».
Мæскуйæй ку ’ссудæй Амиран, уæд еу-æртæ анзей фæсте
кооперативон æртæуатон фатер райста. Дзæбæх æй исцалцæг
кæнун кодта. Мадта машинæ дæр балхæдта. Берæ кизгутти зæр-
дæмæ цудæй Амиран. Фал тагъд нæ кодта гъуддаг бакæнунмæ,
цалиимæ Азæбæл фембалдæй, уæдмæ. Азæ куста упиверситети
ахургæнæгæй. Е дæр экономист адтæй. Университети фæсте ’й
уоми ниууагътонцæ. Дуккаг анз си куста нур. Æртæ æма йбæл
инсæй анзи цудæй. Еубон цæйдæр фæдбæл кизгæ Амирани кустмæ
бацудæй. Лæхъуæн æй куддæр фæууидта, гъеуотæ балæдæрд-
тæй: аци кизгæмæ æнгъæлмæ кастæй. Ази зæрдæмæ дæр фæццу-
дæй. Горæтаг кизгæ адтæй. Æ мадæ æма æ фидæ ахургæигутæй
кустонцæ. Тагъд рæстæги сæ цард баеу кодтонцæ. Анзи фæсте
син кизгæ райгурдæй — Мæдинæт. Кæстæр кизгæ Агундæбæл ба
нур æртæ анзи цæуй. Æнæ уонæй ба Амиранæн æ бон æппундæр
нæ ’й. Хуарз бийнонТæ ес Амиранæн, уæдта хуарз цæруицæ. Иса-
разта æхе хæдзарæ — дууæуаладзигон. Нуртæккæ имæ ес дзоли
139

завод, ниуæзтæ кæми кæнунцæ, уæхæн завод, тукан. Дзæуæ-
гигьæуи гъæздугдæр ка цæруй, уонæй сæ еу æй.
Гъудитæ кодта Амиран, æппундæр нæ бафунæй æй. Рабадтæй
æ хуссæни. Поезд кæмидæр лæудтæй. Æндегæй рохс адтæй. Ба-
кастæй Рамазанмæ. «Æвæдзи, фунæй æй»,— рагъуди кодта
Амиран. Рандæй æхе æхснунмæ. Поезд дæр рараст æй. Фæс-
тæмæ къупемæ ку цудæй,уæд æхенимæр загъта: «Тæвдæ къофи
бацумун гъæуй. Мæнæ Рамазан ку исиста, уæд ресторанмæ фæц-
цæудзинан». Æ бацудмæ Рамазан дæр фестадæй.
— Дæ сæумæ хуарз! Ести рахустæ? — бафарста Амиран Рамазани.
— Гъудитæ мæ сæ буни искодтонцæ. Мæ сувæллонæй нурмæ
мæ цард еугурæй дæр мæ цæстити рази рагъазта. Зæгъун, ци
дессаг æй мах цард. Цардан Советон Цæдеси, социализми рæс-
тæги, инсæймаг æноси. Нур ба цæрæн æндæр бæсти дууин фиц-
цæгæймаг æноси,— загъта Рамазан, арф ниууолæфгæй.
— Раст зæгъай, Рамазаи, кæци рæстæг си дæ зæрдæмæ хъæ-
бæрдæр цæуй. , , ,
— Амиран, аци фарстбæл дин дзуапп ратдзæнæн фæстæдæр,
мæнæ минкъий ме ’муод æрцæуон.
— Уо, уо! Цæуæн къофи бацумæн.
Рамазан дæр æхе æхснунмæ рандæй. Уой фæсте ба рандæнцæ
дууæ æмбали ресторанмæ. Еу сахат си фулдæр фæбаддæнцæ.
Фæстæмæ сæ къупемæ ку ’рбацудæнцæ, уæд Рамазан бафарста
Амирани:
— Мадта, зæгъи, кæци рæстæги адтæй цард хуæздæр? Æз дæр,
ду дæр, уæдта нæ ниййергутæ дæр Советон Цæдеси социализми рæ-
стæги райгурдан. Исахур кодтан скъолай. Дæхуæдæг, æй зонис, куд
адтæй, уой. Мах цæбæлдæр æууæндтан. Æууæндтан, разæй хуæз-
дæр цард ке уодзæй. Æууæндтан фæскомцæдесбæл, нæуæгдзаути
организацибæл. Гъ}'ди-ма кæнун, нæуæгдзаутæмæ мæ ку райстонцæ,
уой. Мæхецæй уæхæн сæрустур адтæн, æма — дессаг. Архайдтон
хуарз ахур кæнунбæл. Алли уалдзæг ба — нæудæсæймаг маййи —
гьæдæмæ ку цæуианæ, арт куд искæнианæ, куд кафианæ, зарианæ,
гъазианæ... Ци дессаг адтæнцæ нæ сувæллони бонтæ — æнæмæтæ,
игьæлдзæг. Нури сувæллæнттæн тæрегъæд фæккæиуи. Уоци цар-
дæй ка нæ бацардæй. Гъуди-ма кæнис, гъæуи библиотекæмæ куд
цæуианæ киунугутæмæ. Нур ба сувæллæнттæ киунугитæ дæр нæ
кæсунцæ. Нæ, нæ, берæ хуарздзийнæдтæ си адтæй. Уой фæсте, скъола
ку фæцан каст, уæд рараст ан идард гъæуæй горæтмæ универси-
тетмæ нæ гæгъæдитæ дæпунмæ, нæ хæдзæртти нæ зонгæ дæр нæ
кодтонцæ. Æрмæстдæр, ку бахаудтан, уæд син загьтан. Ма цийнæ
кодтонцæ. Ахур кодтан. Ци дессаг адтæнцæ еци æнзтæ. Игьæлдзæг,
хуарз. Студентти къуари хæццæ косунмæ куд цудан алли сæрди дæр.
Хуарз цардан — стипенди истан, уæдта сæрди дæр бакосианæ æхца.
Нур 6а, æнцонтæй нæ бацæудзæнæ, нæ бахаудзæнæ институтмæ.
Æхца кæмæ нæййес, е æ хæдзари бадæд... Нæ, нæ, мах исахур кодта
140

советон арæзтадæ. Æз си арази дæн. Уо, нур хуарз цæрæн æз дæр
æма ду дæр. Мæ сувæллæнттæ Англий ахур кæнунцæ — мæ дууæ
кизги. Фал, фал берети сувæллæнттæ ба скъоламæ дæр нæ цæунцæ.
Беретæ, мах рæстæги ка фæцæй институттæ, уæдта — уой фæсте —
нуртæккæ æнæ кустæй рацо-бацо кæнунцæ. Дæхемæ ба куд кæсуй,
кæци рæстæги æнцондæр цæрæн адтæй?
— Дæ хæццæ арази дæн. Фал, дæ загъдау, уотæ æнцон нæ ’й
аци фарстбæл дзуапп раттун. Нур ба, нæхе туххæй радзорæн.
— Уо, уо, Амиран, дæхе туххæй мин радзорай. Куд цардтæ
аци фæстаг æнзти? Куд æй Азæ? Дæ дууæ рæсугьд кизги? —
бафарста Рамазан, уæдта ма æ дзубандимæ бафтудта, арф ниу-
уолæфтæй, уотемæй: — Куд æй, цума Зæринæ ба. Мæ зæрдæ
имæ хъæбæр æхсайуй. Америки мин дохтуртæ загътонцæ, кæд
ма, дан, фулдæр, фулдæр æртæ анзи фæццæра. Æхецæн ин загъ-
тон, тæссагæй æ цардæн неци æй, зæгъгæ. Фал зундгин адæймаг
æй æма, мæнмæ гæсгæ, æ уавæр лæдæруй, кæд дзоргæ неци кæ-
нуй, уæддæр. Геуæрги ма минкъий ку фестурдæр адтайдæ. О
Хуцау, ци гæнæн ес. ’Ма, дан, æхцатæ! Æхцатæ ес, незæн ба нæ
бон неци æй. Уой бæсти мæгур ку цæринæ, ма мæ сувæллæнтти
мадæ ба дзæбæх ку уайдæ,— арф бабæй ниууолæфтæй Рамазан.
— Æз дæр дæ хæццæ арази дæн. Æнæнезæй хуæздæр неци ес.
Хуцауæй арази, мæ бийнонтæ дзæбæх æнцæ, æнæнез. Уæдта,
раст зæгъгæй, кæд неци гъæуагæ ан, уæддæр зин цæрæн æй.
Тæрсгæй цæрæ. Æппунæдзох сувæллæнттæн дæр тæрсгæ кæнун.
Адæймаг ци нæ фегъосдзæй.
Дзубанди кодтонцæ дууæ æмбали. Берæ хабæрттæ фæккод-
тонцæ кæрæдземæн. Уалинмæ поезд дæр нихъхъæрттæй Мæскумæ.
— Амæй фæстæмæ, Амиран, алли хатт дæр, Мæскумæ æрцæу-
гæй, цæрдзæнæ махмæ. Балæдæрдтæ?! Хуцауæй арази, мæ фа-
тер устур æй,— загъта Рамазан.
Вагзали имæ æнгъæлмæ кастæй машинæ æ шофири хæццæ.
Дууæ æмбали исбадтæнцæ машини æма, сæ идарддæри цардбæл
гъудитæгæнгæй, цудæнцæ размæ сæ надбæл.
Финстæг
Нæуæг анзи фиццаг бон. Фал æппундæр зумæгон бони хузæн
нæй. Растдæр зæгъгæй ба — уалдзигон бони хузæн æй. Хор æ
ирд цæстæй кæсуй, гъар æй. Еу мети цъопп зæнхæбæл нæййес.
Адæймагмæ уотæ кæсуй, цума мæнæ мæргътæ хонсарæй æртæх-
дзæнæнцæ. Ами ци мæргътæ байзайуй, етæ цъæбар-цъубар кæ-
нунцæ. Æхсæрæцъеутæ дзугурæй бадунцæ бæлæсти сор къалеу-
тæбæл æма сæхердигонау зарунцæ. Мадта хуæнхтæ дæр хъæбæр
рæсугъдæй зиннунцæ. Сæ цъоппитæ æрттевунцæ хори рохсмæ.
141

Дигррхан бадуй æ фæндзæймаг уæладзугон фатери уати къæ-
разги рази къæлæтгуни æма гъудитæ кæнуй. Гъуди кæнуй æ цард-
бæл, æ ниййергутæбæл, æнсувæртæ æма хуæрæбæл, хуæрифурт-
тæбæл, æнсувæрти сувæллæнттæбæл... Уо, æдосæ ралæудтæй
Нæуæг анз. Ацибон — анзи фиццаг бон. Еунæгæй æмбалдæй
Нæуæг анзбæл. Уобæл ахур æй Дигорхан. Миййаг, фиццаг хатт
ку нæ ’й, уотæ. Кизгæ æ номбæл гъуди кæнуй: Дигорхан, Дигор-
хан... Еугурæй дæр ин уотæ фæззæгъунцæ, зæронд уоси ном,
дан, æй дæ ном. Æма ци, уæд зæронд уоси ном. Йæ зæрдæмæ 6а
цæуй. Æригондæр ку адтæй — скъолай, университети ку ахур
кодта, уæд ма кæугæ дæр фæккæнидæ, æппундæр æ зæрдæмæ
нæ цудæй. Хицæ кодта, Ларисæ, Мæдинæт, Зæринæ ка хунд-
тæй, уонæмæ. Фал нур ба, етæ уомæ хицæ кæнунцæ, уæхæн ном
нуртæкки рæстæги некæбæл ес. Мæдинитæ, Зæлинитæ, Мари-
нитæ... ба — берæ.
Бадуй Дигорхан, æ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ æ гъæу, æ са-
бийбонтæ, йе ’мкъласонтæ. Гъудитæ кодта, уæдта æ бунатæй
фестадæй æма стъоли размæ бацудæй, исбадтæй, æ рази ци къæ-
лæтгун ес, уобæл. Цæйбæрцæдæр рæстæг æнцад бадтæй, уæдта
финсун райдæдта. Кизги бафæндадтæй æ рагбонти æмбал, йæхе
лæдæрунгъон кæдæй фæцæй, уæдæй ке хæццæ гъомбæл кодта,
скъолай дæс анзи еу партæбæл ке хæццæ фæббадтæй, æ уоци
æмбал — Ларæмæ финстæг ниффинсун.
«Цард... Цард философон гъуди æй. Æй хъæбæр вазуггин
æма дессаг. Берæ фæззелæнтæ си ес. Цард æй над. Æнцон над
нæй. Æй хъæбæр зин, — райдæдта финсун Дигорхан финстæг,
хуæри хузæн ин ка ’й, уоци æмбал Гобеон Ларæмæ. — Алли
адæймагæн дæр Хуцау æхе над раттуй. Еуетæи сæ над фæууй
лигъз, фал — цубур. Иннетæн фæууй гургъахъ — хæрдтæ ’ма си
урдгутæ, цъифдзæститæ, тар гъæдæ, денгизи сæрти хезун фæ-
гъгъæуй... Уæдта ма фæууй рæстæмбес над, уома, лигъз дæр
фæууй, уæдта бабæй си цидæр цæлхдортæ дæр фæззиннуй, ур-
дуг дæр си фæууй, уæдта хæрд дæр.
Ларæ, мæ хор, мæн фæндуй дæ хæццæ зæрдæй-зæрдæмæ
фæдздзоруи. Гъигагæи, цард уотæ ’й, æма уойбæрцæ рæстæг
нæййес нæ дууемæн дæр, фæббадæ ’ма фæдздзубанди кæнæ,
кæрæдзей уиндæй бафсæдæ. Фал...
Куд арæх æримисун нæ райгурæн гъæу — Толдзгун. Нæ
къолтæ-молтæ гъæунгтæ, гъæдæ, цæугæдон, будур... Имисун не
’мкъласонти, дæс анзи ке хæццæ файйахур кодтан.
Ларæ, гъуди кæнис, скъоламæ нæма цудан, уотемæй, еу-цуп-
пæргай æнзтæ нæбæл цудæй, ци гъæзтитæ фæккæнианæ — ри-
мæхсæнтæй, къозойæй. Арæх, кенæ сумахмæ, кенæ ба — махмæ
гъаз^енкиндзитæй фæгъгъазианæ. Гъазæнкиндзитæ, уæд махæн
нæ нанатæ кодтонцæ. Гъуди кæнун, мæ фидимадæ мин ци дзæ-
бæх гъазæнкиндзитæ искæнидæ. Нури рæстæги цихузæн гьазæн-
142

киндзитæ ба нæййес: устуртæ, минкъийтæ, цæугæ дæр æма дзоргæ
дæр кæнунцæ, зарунцæ... Фал, мæнмæ етæ цидæр уазал кæсунцæ.
Нæ нанати конд гъазæнкиндзити уод адтæй, сæ урзти гьар си
байзайидæ. Ци хъæбæр мæ фæффæндуй, нури уæнгæ си æдта еу
гъазæнкиндзæ ку ’рхъæрттайдæ.
Гъуди кæнис, фиццаг къласмæ ку бацудан — æма ин феронх-
гæнæн дæр куд ес! Æз еугуремæй кæстæр адтæн, фондз анзи ’ма
мæбæл цалдæр мæйи цудæй. Асæй ба — устурдæр. Æма мæ скъо-
лама дæр уотæ раги уомæн равардтонцæ. Мæ мадæ мин уотæ
фæдздзоруй: «Анзи тæккæ даргъдæр æхсæвæ игурд дæ æма дар-
гъæй райгурдтæ».
Мах — æз æма дæу — нæ ахургæнæг Тæйбæт Сослæнбеги
кизгæ еумæ еу партæбæл исбадун кодта. Æма сауæнгæ дæсæймаг
къласи уæнгæ еумæ фæббадтан. Гъуди кæнун, цуппæрæймаг къла-
си ахур кодтан — биццеути хæццæ нæ исбадун кодтонцæ. Мæн —
Славикки хæццæ, дæу ба — нæхе Аликки хæццæ. Æма фæккуд-
тан, нæ нæ фæндуй биццеути хæццæ бадун, зæгъгæ. Æма нæ
фæстæмæ еумæ сбадун кодта нæ ахургæнæг.
Ларæ, æдта ци адгин адтæнцæ еци бæнттæ. Мæнæ абони —
Нæуæг анзи фиццаг бон æй. Мæ зæрдæбæл лæууй, куд-еу цæттæ
кодтан Нæуæг анзмæ. Гъæдæй æрхæссионцæ нæзий къалеутæ.
Мах сæ исаразианæ. Уæд уæхæн гъазæнтæ н’ адтæй, нури хузæн.
Нæхуæдтæ хуарæнтæй ниххуарианæ уорс гæгъæди, ку иссоридæ,
уæдта си кæрдæи æма сасми фæрци аллихузон гъазæнтæ искæ-
нианæ — дидингутæ, цирæгътæ, цъеутæ... Фиццаг сумахмæ фæц-
цæуианæ æма сумах нæзи бæласæ исаразианæ, уæдта бабæй —
мах. Басилти 6а куд цæуианæ. Маскъитæ нин нанатæ искæнио-
нцæ æма заргæ, кафгæ, фæндурæй цæгъдгæ æрзелианæ нæ синх-
бæл. Уæд æхцатæ нæ дæттионцæ, нури хузæн. Устурдæр лæвар
уидæ — дедатæ.
Мæ нана Сеху ци дессаги дедатæ искæнидæ, уæдта — дзæбо-
дуртæ, фуркъатæ, цъеутæ... Мæнæ скульптор дæр уотæ нæ ис-
кæндзæнæй. Зæронд Нæуæг анзи скъоламæ хизинидзаг исхæс-
сианæ дедатæ æма сæ кæрæдземæн лæвардтан. Нæ уод-нæ цæстæ —
дзорун, ке дедатæ рæсугъддæр æицæ, уобæл.
Ларæ, æдта ци дессаг адтæй уоци рæстæги. Хæдзæртти фарнæ
адтæй. Æвæдзи, е хестæртæй цудæй. Ци æгъдаугин адтæнцæ,
æма мах дæр æгъдаубæл ахур кодтонцæ.
Сувæллонæй-еу — бадис — æма хестæр дæ рæзти рацудæй,
уæд нæ бунæттæй фæггæпп кæнианæ. Е нури уæнгæ дæр уотæ
’й. Уаргъи хæццæ ’рбацæуй хестæр, уæд ин æй райсæ. Кенæ ба,
цал æма цал хатти цæуайанæ Софкæмæ (еунæгæй цардæй зæ-
ронд уосæ), бафснайæнæ — пъолтæ æхснадтан, сæрфтан, дзæхæ-
рай кустити йин анхос кодтан.
Мадта, ахур ба куд хуарз кодтан! Раст зæгъун гъæуй, хъæ-
бæр хуарз ахургæнгутæ нин адтæй. Уæлдайдæр — райдайæн кълæ-
143

сти ахургæнæг Тæйбæт Сослæнбеги кизгæ. Рæсугъд финсунбæл,
кæсунбæл нæ исахур кодта. Фиццагидæр нин е байгон кодта дуар
ахури дессаги надмæ. Некæд æй феронх кæндзæнæн.
Ларæ, гъуди кæнис нæ фиццаг киунугутæ. Ци хъæбæр кастан
киунугутæ! Хуæрун дæр нæ нæ гъудæй кæсуни размæ. Нур алли
хæдзари дæр ес аллихузон киунугутæ. Гъигагæн, кæсгæ сæ уой-
йасæ некебал кæцуй. Уæд цæй компьютертæ адтæй. Телевизортæ
дæр н’ адтæй. Гъуди кæнун, нæ гъæуи киунугæдонæмæ куд цу-
дан. Нæ уод-нæ цæстæ уордæмæ цæун. Бæрæгбони хузæн нин
уидæ е. Рæссугъд æфснайд уат, æма си берæ, берæ киунугутæ.
Мæнмæ уотæ кастæй, цума уомæй рæссугъддæр, æфснайддæр,
гъæздугдæр азгъунст нæййес. Æма библиотеки косæг. — Райичкæ
ба! Хъæбæр зæрдхæлар ада^ймаг адтæй. Мах, сувæллæнтти, хъæ-
бæр берæ уарзта. Ци берæ уарзтон киунугити смаг! Фиццагидæр
ами райстон Малити Геуæргий «Ирæф», Къостай «Ирон фæн-
дыр», ирон аргъæутти киунугæ, Нарти кадгутæ, уруссагау финст
киунугутæ, аргъæуттæ. Гъуди кæнун, куд цæмæдесæй бакастæн
Валентин Катаеви «Сын полка», Аркадий Гайдари «Тимур и его
команда», Пришвини, Паустовскийи киунугутæ. Киунугæ еу ку
бакæсидæ, уæд æй иннемæ раттидæ кæсунмæ. Мах дæр тимуро-
вонти фæнзтан. Æнхус кодтан, не ’нхус ке гъудæй, уонæн. Биб-
лиотекæй киунугутæ ку ’рхæссинæ, уæд нæбал гæдзæ кæнинæ,
мадта ’й нур кæд райдайдзæнæн кæсун, зæгъгæ.
Гъеуотитæ, мæ хъазар æмбал Ларæ. Мæнæ, æнсури мæйи
фæстаг æхсæвæ — нæ устур бæрæгбон — Фацбадæнтæ ку бæрæг
кæнианæ, уæдта! Гъуди кæнис, ковæнбæласæмæ куд цæуианæ —
æртæ къерей, бæгæни æма сæри ’стгутæ исхæссианæ къимбуси
бастæй. Æстгутæ толдзæ бæласи къалеубал æрауиндзианæ. Кенæ
ба, Елиай кувд ку кæнионцæ (июни мæйи), уæд ци дзæбæх уидæ,
ци гъазт фæккæнианæ. Зæронд уоститæ-еу разæй цудæнцæ заргæ,
тæстæ хуайгæ, мах ба — сæ фæсте. Кенæ 6а, ци хуæруйнæгтæ си
уидæ. Уоци дзиккай адæ ма нур дæр мæ гъæлæси ’й.
Ларæ, дес цæбæл фæккæнун, уой зонис. Гъæути дæр цидæр
æнахур иссæнцæ адæм дæр, уæдта сувæллæнттæ дæр. Сувæл-
лæнттæ гъæдæмæ дæр иæбал цæупцæ. Мах 6а ци арæх цæуиаиæ —
рагуалдзæгæй сауæнгæ мет æруарди уæнгæ: нинæгъмæ, дзæ-
дурæмæ, муркъæмæ. Зудтан, кæми хуæздæр ци зайуй, уой. Мур-
къæтагæмæ муркъæмæ цудан, уæдта си дзæдурæ дæр хуарз за-
дæй, Чегемти ’рдозæмæ — нинæгъмæ, Къуммæ — лискъæфмæ.
Уæдтæ уалдзæг Æндагтагæмæ — кæурæгимæ, уалдзигон кæр-
дæгутæмæ. Мадта, будурмæ дидингутæмæ дæр арæх цудан —
гъæбесидзæгтæ æрхæссианæ. Фæззæги ба ци арæх цудан æхсæ-
рæмæ, гъæддаг кæрдту æма уагъæлимæ. Георгобай мæйи ба —
тæрсæмæ. Æдта, ци дзæбæх уидæ. Гъигагæн, раздахæн нæбал
ес уоци бæнттæн.
Нæхе ба куд æртайианæ, нæ гъæуи астæу ци цæугæдон цæуй —
144

Кæсалггун, уоми. Дзæбæх фертайианæ, уæдта донибили зæлдæ-
бæл фæхуссианæ. Хор ку ранигулидæ, уæдта зар^’н райдайианæ:
«Фиййæуттæн — сатæг, махæн — хор!»
Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ, сувæллони бонтæ æнæмæтæ ’нцæ,
зæгъгæ. Фал уотæ æнæмæтæ дæр н’ адтæнцæ нæ сабийбонтæ.
Уæлдайдæр, ду дæр æма æз дæр — цæуæти хестæртæ ан. Æма
кæстæртæмæ кæсун гъудæй, маддæлтæн хæдзари кустити æнхус
кæнун гъудæй. Гъог доцун райдæдтон, фæндзæймаг къласмæ ку
цудтæн, уæд. Ду дæр, мадта, уотæ...
Ларæ, æз арæх уотæ фæззæгъун, гъома, тæрегъæд кæнун,
гъæуи ка нæ исгъомбæл æй, уоци сабийтæн. Бæгъæнбадæй къол-
тæбæл ка нæ уадæй, мах хузæн. Арæх цудан бæгъæнбадæй, нæ
уод-нæ цæстæ адтæй. Цал æма цал хатти ниххастæй синдзæ мæ
къахибуни. Ци дзæбæх уидæ сæумигон æртæхдзуд кæрдæгбæл
цæун, игъосун фустæ, сæгътæ, уæситæ, гъоцити уасун. Фиййау
дæр цæуианæ.
Нури рæстæги ес æхе хуарздзийнæдтæ, фал мах рæстæги
хуарздзийнадæмæ куд турнудтан, уотæ нæбал æй. Мæнæ нæ нæ-
уæгдзаути рæнгъитæмæ ку исрнцæ, уой некæд феронх кæндзæ-
нæн. Скъолай тургъи нæ æрлæуун кодтонцæ, дзурд равардтан,
хуарз нæуæгдзаутæ ке уодзинан, уой туххæй. Сурх галстуктæ
нæбæл бабастонцæ. Куд сæрустур адтан, куд амондгун кастан
нæхемæ. Уæд цуппæраймаг къласи ахур кодтан. Уой фæсте ба
къæмсæмолти рæнгъитæмæ бацудан. Адтæй нин, цæмæ турнуд-
танйанæ, е. Уруссагау зæгъгæй, были идеалы, стимул.
Ларæ, аллибон дæр дес фæккæнун, уæдта мæ зæрдæ ресуй.
Гъуди кæнис, нæ гъæуи ци берæ фермитæ адтæй: кæркити, гъо-
цити, хути. Куд арæх цæуианæ уордæмæ концертти хæццæ. Фæк-
кафианæ, фæззарианæ, æмдзæвгитæ фæккæсианæ фермити кос-
гутæн, уæдта фæстæмæ заргæ иссæуианæ. Мадта, нæ будурти ба
ци нæ задæй! Уидæ си нартихуар, мæнæуæ, картоф, къумбул
конд. Скъолайæй нæ уалдзæг æхсæдунмæ ракæнионцæ колхо-
зæн æнхус кæнунмæ, фæззæг ба — æфснайунмæ, картоф, къум-
бул къахунмæ. Ци игъæлдзæг уидæ. Кустмæ дæр, кустæй дæр
заргæ цæуиаиæ... Ци гъæздуг адтæй нæ гъæу, нæ колхоз!
Нур ба, нур?! Ларæ, ду нæ гьæуи нæбал фæууис уотæ ахид.
Æвæдзи, е дæуæн хуæздæр æй. Уомæн æма, дæ зæрдæ ресидæ.
Æдзæллаг уавæрмæ ’рцудæй. Колхоз си нæбал ес. Еунæг фермæ
дæр гъæуи нæбал ес. Будуртæ — æнæгъудгонд. Мæнæ хаст гъæуи
хузæн æй. Цæмæ ’рцудæй мудикъоси хузæн гъæу? Цæмæ? Мæ
зæрдæ хъæбæр фæрресуй, уоци æдзæллаг уавæрмæ кæсгæй. Æма,
дан, хуарз цард ралæудтæй. Нæ ’й лæдæрун, уотæ ка дзоруй, етæ
цæбæл фæгъгъуди кæнунцæ. Алци, дан, берæ... Циййес берæ? Куд
нæ рагъуди кæнунцæ, айæ фермитæ ку нæбал ес, уæд æхсир кæцæй
ес, зæгъгæ. Далæ идард Китаййæй ласунцæ æхсири инсад, донбæл
æй кæнунцæ, ма, дан, дин æхсир. Уæ, мæгурдæр ма фæууайтæ!..
10 Будайты Милуся
145

Гъеуотитæ, гъеуотитæ, мæ хъазар сабийбонти æмбал!
Гъуди-ма кæнис, мæ нана мæ Зæриндаг куд худта, уой? Ести
мин ку кæнун кæнидæ, уæддæр мæмæ уоци номæй дзоридæ, цийнæ
мæбæл ку кæнидæ, уæддæр. Æрæги дин мæ киунугити астæуæй
ку рахауидæ цалдæр тетради сифи, скъолай ма ку ахур кодтон,
уæд ци радзурд ниффинстон, е, «Зæриндаг» хуннуй. Мæнæ дин
æ райдайæн: «Мæн мæ нана скъоламæ фæххонуй, уомæн æма
минкъий кизгæ дæн. Мæнæн скъоламæ цæунафонæ нæма адтæй,
уотемæй бацудтæн. Æма мин мæ нана мæ къохбæл ниххуæцуй æ
фæлмæн къохæй, æма мин æй не суадзуй, цалинмæ скъоламæ
исхъæртæн, уадмæ. Надбæл ба мæмæ фæдздзоруй, мæ минкъий
рæсугъд Зæриндаг, зæгъгæ...»
Еухатт æй бафарстон, Зæриндаг ци ’й? Æма мин загъта, е,
дан, мæ минкъий хор, сугъзæрийнæ халæ ’й.
Æз æй рамухур кæндзæнæн æма дæмæ ’й рарветдзæнæн. Зо-
нун æй, æхцæуæн дин уодзæнæй, ку ’й бакæсай, уæд.
Ларæ, куд хестæр кодтан, уотæ гъудитæ дæр æндæрхузон
кодтонцæ. Хестæр кълæсти гъуди кæнун райдæдтан не ’сони цард-
бæл, нæ идарддæри надбæл. Еухатт ку адтæй, уæд бадтан æма
дзурдтан, скъолай фæсте ни ка кумæ цæудзæй ахур кæнунмæ.
Ду рагæйдæр зунди къубулойнæ адтæ. Кизгуттæй дæу хузæн
шахмæттæй неке гъазта. Æма гъеуæд загътай, гъæууон-хæдзара-
дон иститутмæ ке цæудзæнæ, экономист исуæвун дæ ке фæндуй,
нæ иннæ æмбал Ларисæ дæр уотæ загъта, уой дæр уордæмæ
бацæун фæндадтæй, Людæ ба фæндурæй хуарз цагъта, æма ’й
фæндадтæй музыкалон училищемæ бацæун, Аллæ ба загъта, ме-
дучилищемæ ке цæудзæй.
Мæимæ дæр мæхе фæндитæ адтæй. Минкъиййæй цидæр рæн-
гъитæ финстон. Æма мæ фæндадтæй Мæскумæ — литературон
институтмæ. Иннемæй ба мæ дохтур исуæвун фæндадтæй. Мæ
мадæ фонси дохтурæй куста, æма, æвæдзи, уомæ гæсгæ. Гъеуæд
бадтан æма нæ бæллецти туххæй дзурдтан. Загътан, цума кæмæн
куд исæнхæст уодзæй æ бæллец. Уой фæсте — æстæймаг къласи —
фæлварæнтæ лæвардтан. Куд зæрдиуагæй сæ лæвардтан! Уæдта
æидæр гъæумæ куд цудаи ахур кæиуимæ — фарæстæймаг æма
дæсæймаг къласмæ, нæхе гъæуи æрмæстдæр астанзон скъола ад-
тæй. Нæ зонун, нæ зонун, фал мæнмæ уотæ кæсуй, æма уоци
дууæ анзи нецибал зонундзийнæдтæ райстан. Гъуддаг уой ме-
дæгæ ’й, æма нæ рæстæг нæдтæбæл фæууидæ. Фондз километри
фестæгæй рауайай! Уæлдайдæр ба — зумæгон. Арæх нæ авто-
оустæ сæумæй нæ райсионцæ. Æма гиризгæнгæй цудан. Еу-æртик-
каг урокмæ бахъæртианæ.
Уæд, еци бонти, мах иæма зудтан, кæмæ ни ци ’нгъæлмæ
кæсуй, уой. Кæмæн æ исон куд уодзæй. Æма, хуарз æма нæ
зудтан. Цардан нæ æригон бонти бæллецтæ, фæндити хæццæ.
Адæм дæр, уæдта мах дæр æй нæ лæдæрдтан уæд, ци дессаги
146

рæстæги цæрæн. Уой æнгъæл ка адтæй, æма æндæр рæстæгутæ
ралæудзæй. Цард æндæрхузон исуодзæй. Нæбал уодзæнæй, кæци
бæсти исгъомбæл ан, е.
Ци алæмæтаг бæстæ нин адтæй — Советон Цæдес. Уæд нæ
цæсти неци адтæй. Куд фæззæгъунцæ: «Ци фесафай, е цæсти
искадгин уй». Фуни дæр нæ байруагæс адтайдæ, æма нæбал уо-
дзæнæй еци егъау, устур, уарзон фидибæстæ — Советон Цæдес.
Æвæдзи, мах ма, нæ амондæн, уоци бæсти цардан, æндæр,
Хуцау æй зонуй, куд рауадайонцæ нæ царди нæ’дтæ.
Астæуккаг скъола каст фæцан, æма ни алкедæр æхе надбæл
рараст æй. Нæ нæдтæ куд адтæнцæ, уой нур нæ бон зæгъун æй.
Ларæ, ду, уæдта не ’ннæ ’мкъласонтæ дæр рандæйан нæ бæл-
лецти фæдбæл устур сахармæ. Æз дæр, мадта, уотæ. Æрлæудтан
нæ нæуæг надбæл. Гъудитæ — берæ: куд уодзæй еци над — æнцон
æви зин, раст æви гургъахъ, фудконд æви рæсугъд... Махæй гæнгæ
берæ ’й, фал... хъисмæт, хъисмæт...
Уæд, уоци аргъауи рæстæгути институтмæ бацæуни туххæй
æхцатæ нæ лæвардтонцæ. Зонундзийнæдтæ дæмæ ку адтайдæ,
уæд бацудайсæ аллихузи уæлдæр скъоламæ дæр цийфæнди го-
рæти дæр — Мæскуйæй райдайæ æма Дзæуæгигъæуæй фæууо.
Мах нæ хъауритæ æвзурстан, куд æй фæххонæн, — нæхе горæти —
Дзæуæгигъæуи.
Ларæ, ду дæ хъаурææвзурстай, скъолай куд загътай, уотæ —
гъæууон-хæдзарадрн институтмæ, экономикон фæкультетмæ.
Хуарз равардтай фæлварæнтæ, æнæ къухцийæй, еци-еу гæппæй
бахизтæ еци кадгин институти дуарæй. Цæйбæрцæдæр рæстæг
кæрæдземæй фæххецæн ан, арæх не ’мбалдан... Мадта, не ’ннæ
’мкъласонтæ дæр ахур кæнунмæ бацудæнцæ: ка — кумæ, ка —
кумæ...
Мæнæн дæр ралæудтæй мæхе рæстæг. Нур дин радзордзæ-
иæн, куд адтæй мæ еци над нæуæг цардмæ.
Некæд æй феронх кæндзæнæн, мæ мади хæццæ куд рараст ан
мæ гæгъæдитæ дæттунмæ горæтмæ. Кумæ сæ дæтдзæнæн, е бæ-
рæг адтæй. Æрмæстдæр — медицинон институтмæ. «Дохтур, гъæ-
уама дохтур исон», — гъуди кодтон æз. Æма, куд иинетæ, уотæ
равардтон ма гæгъæдитæ ме ’снивондгонд институтмæ æнæ къу-
лумпийæй. Горæти нæ фусумтæ адтæнцæ мæ нанай хæстæгутæ.
Цудтæн цæттæгæнæн къурситæмæ. Раст зæгъун гъæуй, мæхе
хъæбæр цæттæ кодтон. Мæ над лигьз н’ адтæй. Берæ цæлхдортæ
’йбæл адтæй. Мæ хор, гъазт нæ кæнун мæ цардæй. Æвæдзи,
уотæ гъудæй. Куд фæззæгъунцæ, æндон арти æхседуй. Æз дæр
цудтæн цæхгæр къолтæ ’ма урдгути, тар гъæди, цъифдзæстити.
Мæ надбæл фæззиннидæ устур цæлхдортæ. Уоци рæстæги мæмæ
уотæ кæсидæ, мæ бон нæ бæуодзæй уоци устур дортæ мæ надæй
раеуварс кæнун. Фал, Хуцау хуарз æй. Фæууæлахез уинæ къух-
цитæбæл...
147

Уо, мæнæ фиццаг хатт устур дор фæззиндтæй мæ надбæл,
медицинон институтмæ ку цудтæн, уæд. Райдæдтон фæлварæнтæ
дæттун. Хуарз бæрæггæнæнтæ райстон фиццæгтæбæл, фал хи-
мибæл ба — рæстæмбес бæрæггæнæн райстон. Æнгъæлмæ кæсун
гъудæй, кæд æрауиндздзæнæнцæ, институтмæ ке райстонцæ, уони
номхигъд. Æма ралæудтæй еци бон. Æхсæвæ æппундæр нæ 6а-
фунæй дæн. Гъуди кодтон, уодзæнæн номхигъди, æви нæ. Сæу-
мæй талингæй исистадтæн æма, æвæдзи, мæнæй раздæр неке ад-
тæй институти. Æрлæудтæн номхигъдти фæйнæгути рази. Мæ
зæрдæ гупп-гуин кодта, æндæмæ рæдувта. Цæйбæрцæдæр рæс-
тæг мæ бон искæсун н’ адтæй фæйнæгмæ. Тарстæн... Тарстæн,
ку нæ си фæууинон мæ муггаг. Æма, куд рабæрæг æй фæстæ-
дæр, уотемæй — дзæгъæли нæ тарстæн... Агурдтон мæ муггаг,
фал нæййес. Еу, дууæ, æртæ,.. дæс, инсæй хатти бакастæн ном-
хигъдтæ. Уæдмæ адæм дæр æмбурд кæнун райдæдтонцæ. Мæ
муггаг ку нæ иссердтон номхигъди, ку балæдæрдтæн, мæ над
медицинон институтмæ æхгæд æй, уæд... О мæ хор, де знаг мæ
бунати уæд. Цума мæбæл уазал ехдон æрбакалдтонцæ, уотæ ра-
дæн. Мæ сæр мæбæл разилдæй, æрбадтæн зæнхæбæл. Гъуди
кæнун, кадæртæ мин тæрегъæдгæнгæй цидæртæ дзурдтонцæ,
зæнхæй мæ истун кодтонцæ. Фал еци рæстæг æз еунæг адтæн ме
’рдæгискъуд бæллецци хæццæ. Æвæдзи, мæ хузæнттæ ма си берæ
адтæй. Фал æз неке уидтон. Цæйбæрцæдæр рæстæг зæнхæбæл
фæббадтæн, уæдта исистадтæн æма... Цудтæн. Уотид — цудтæн.
Нæ зонун — кумæ. Гъæунгти кæугæ цудтæн. Æризæр мæбæл æй
еу циуавæрдæр гъæунги еу хæдзари рази къелабæл. Бадтæн æма
кудтæн... Цæстисуг мæмæ нæбал адтæй, фалæ ма тъифстæн. Ав-
густи мæйæ адтæй. Уарун райдæдта. Æз бадтæн уарунмæ. Нæ
зудтон, кæми дæн, ци дæн. Уотæ мæмæ кастæй, мæ цард фæцæй,
разæй нецибал ес. Гъуди кодтон: «Мæнæ ци ’намонд дæн. Нур...
нур ма идарддæр куд цæрдзæнæн. Фæхходуйнаг дæн. Нæ бахауд-
тæн институтмæ. Куд равдессæнæн мæ цæсгом мæ ниййергутæмæ.
Идарддæр ци кæнон? — фарстон мæхе: — Гъæуй ма мæ ауæхæн
цард? Æ, мæгурдæйраг, мæгурдæйраг! Уой æнгъæл некæд ад-
тæн, æма уотæ райдайдзæй мæ иад устур горæти...»
Мæ царди устур фæлварæн адтæй гъеуæд, еци бон... Еу рæс-
тæг, æвæдзи, кæун æма маствæлладæй рафунæй дæн. Кадæр мæ
райгъал кодта.
— Кизгæ, ци кæнис? Лæгъуз дин æй? Ами ци коси, ка дæ? —
фегъустон еу силгоймаги дзорун.
Ма алливарс кæсун æма ’й нæ лæдæрдтæн, кæми дæн, уой.
Изæрдалингтæ кодта.
— Ка дæ? Ци кæнис? Рауай медæмæ, — мæ сæрбæл æ къох
æр^адзгæй, — дзурдта еу рæсугъд рæстæмбескари силгоймаг.
— Нæгъ, — мæ сæр батилдтон æз, дзоргæ неци скодтон. Мæ
зæрдæбæл æрбалæудтæй, уоми цæмæн дæн, е æма бабæй хæ-
148

къурццæй кæун байдæдтон. Силгоймаг, æвæдзи, хуарзау нæбал
фæцæй. Медæмæ тургъæмæ кæмæдæр бадзурдта. Рацудæй еу
лæг. Æвæдзи, æ сæрихецау адтæй.
— Кизгæ, ма ко! Ма ко, ма ко!.. Еске дæ бафхуардта? Ци
кæнис? — Мæ фæйнæфарси исбадтæнцæ лæг æма уосæ æма
æмгъæлæсæй дзурдтонцæ.
Цæйбæрцæдæр рæстæг син дзуапп нæ равардтон, уæдта ба-
фарстон:
— Кæми дæн?.. Мæн нæхемæ фæндуй... Æз, æз... — æма
бабæй кæун байдæдтон.
Уосæ мин загъта, кæми дæн, уой. Аци гъæунгæ, дан, æй Къо-
стай номбæл гъæунгæ. Æма, дан, дæ «нæхемæ» ба кæми ’й.
— Циуавæр гъæунгæбæл цæрис, хуарз кизгæ? — бафарста мæ
нæлгоймаг.
Æз тъифсгæй, мæ цæститæ мæ цъифæ пъолций къæбазæй
сæрфгæй, загътон:
— Æз, æз нæ хæстæгутæмæ — Æрæдойнаг гъæунгæбæл цæ-
рун. Кæми ’й ейæ, нæ ’й зонун...
Уæд мæбæл æхсæрдæс анзи цудæй, куд зонис, Ларæ, уотæ
æз къласи еугуремæй кæстæр адтæн.
Силгоймаг мæ исистун кодта æма мæ медæмæ сæ хæдзарæмæ
бахудта. Мæнмæ бакæсун: мæ цæсгом ниррæсудæй фур кæунæй,
мæ даргъ дзиккотæ — цъифæ, пихцил, мæ дарæс, къахидарæс дæр,
мадта, уотæ. Хехснæнмæ мæ бакодта. Мæ цæсгом нихснадтон,
уæдта мин хæдзаридаргæ силгоймаги пъолци равардта, мæхеон 6а
мин туййæй иссор кодта, цай мин муди хæццæ бацумун кодта.
Æма, мæнæ тикиси бæдолæ уарунæй медæмæ ку бахæссай, æз
дæр мæхе уотæ лæдæрдтæн. Куддæр æртæфстæн. Некебал мæ
нецæбæл фарста. Æз æллирдæмити ракæсæ-бакæсæ кодтон.
Мæ фусумтæ мæ, æвæдзи, агурдтонцæ.
Уæдæй нурмæ берæ рæстæг рацудæй, фал мæ ци хъæбæр
фæффæндуй, уоци силгоймаги иссерун, мæ хъури ’й никкæнун,
райарфæ йин кæнун. Фал куд? Нæ ин æ ном, æ муггаг зонун, нæ
ба — æ хæдзари нимæц. Къостай гъæунгæ ба устур æй.
Æма бабæй фæстæмæ раздæхон уоци боии хабæрттæмæ. Мæ
нивæ адтæй, Хуцау мин æнхус кодта, æма уоци дзæбæх адæми
хæдзари дуармæ бадт фæдтæн. Гъема, мæ пъолци ку иссор æй,
ку ’ртæфстæн, уæд мин загътонцæ лæг æма уосæ:
— Нур ба цæуæн, дзæбæх кизгæ, æма дæ дæ фусумтæмæ
фæххонæн. Етæ, æвæдзи, хъæбæр тухсунцæ, агорунцæ дæ... Фал,
уæддæр... дзæгъæл фæддæ? — рафарста мæ силгоймаг.
Кæун бабæй мин мæ хъур æрбахгæдта.
— Æз, æз медицинон институтмæ фæлварæнтæ равардтон. Аци-
бон æрауигътонцæ, ка бахаудтæй, уони номхигъдтæ. Мæ... мæ
муггаг си н’ адтæй. Ма, нур ба ци кæнон?.. — кæугæй дзуапп
равардтон æз.
149

Лæг æма уосæ кæрæдземæ бакастæнцæ. Силгоймаг къелабæл
исбадтæй, мæн дæр æ комкоммæ исбадун кодта.
— Æз,.. æз, гъуддаг цæй медæгæ ’й, уой балæдæрдтæн, — дзо-
рун райдæдта е,— хуарз хабар нæй ейæ. Фал дæхе уотæ тухсун
кæнæ, кæунæй дæхе марæ, е нæ гъæуй. Лæдæрун дæ, мæ хор, е
хъæбар зин æй. Фал ма нур ду сувæллон дæ. Дæ цард разæй æй.
Институт дæр уодзæй, алцидæр хуарз уодзæй. Ма тухсæ. Нур ба
цæуæн, мах ба дæ мæнæ нæ лæги хæццæ бахъæртун кæнæн дæ
фусумтæмæ. Ами дæ уадзианæ ахсæви, фал етæ фæттæрсдзæнæнцæ.
Фæххудтонцæ мæ лæг æма уосæ мæ фусумтæмæ. Ку бахъæрт-
тан, уæд тургъи лæудтæнцæ дууæ хуæремæй дæр — Полинæ æма
Варкæ. Етæ дæр ма еу цийнæ никкодтонцæ!
— Абондæргъи агорæн нæ кизги. Институтмæ дæр фæццудан.
Æ муггаг ин ку нæ фæууидтан номхигъди, уæд махæн дæр хъæ-
бæр зин адтæй. Балæдæрдтан, куд зин адтайдæ кизгæн ба. Фæф-
фарстан, уоми ка адтæй, уони, фæййагурдтан, фал некуд æма
неци. Нæ сæри цидæр лæгъуз гъудитæ дæр ма фæззиндтæй, —
дзурдта Полинæ, еу рæстæг нигъгъос æй, уæдта ма бафтудта æ
дзубандимæ: — Æвæдзи, Хуцау, табу йæхецæн, æнхус кодта, æма
сумахбæл исæмбалдæй, æндæр... Нæ зонун, нæ зонун, куд уин
арфæ кæнæн. Сумах аккаг дзурдтæ махмæ нæййес. Медæмæ,
медæмæ нæмæ рахезитæ.
Варкæ дæр загъта:
— Уо, уо, хæдзарæмæ, медæмæ, уæ хуарзæнхæй. Уæддæр уæ
цирагъи рохсмæ фæууинæн, циуавæр æнцæ, еци хуарз адæм,
зæгъгæ.
— Нæ, нæ, нур æнафонæ ’й. Медæмæ нæбал цæуæн. Æгæр
арфитæ дæр нин ма кæнетæ. Лæдæрун, куд зин æй уæ кизгæн.
Фал бунтон æхе ма хуæрæд. Æз уин еу унаффæ бакæндзæнæн,
кæд уæ зæрдæмæ фæццæуа, уæд. Куд балæдæрдтæн, уотемæй æ
фæлварæнти бæрæггæнæнтæ лæгъуз н’ адтæнцæ. Еунæг рæстæм-
бес бæрæггæнæн ин адтæй химибал, æма, — дзурдта идарддæр
мæ хуæрзгæнæг уосæ, — цæмæй анз дзæгъæли ма фесафа, уой
туххæй æ гæгъæдитæ медицинон училищемæ раттæд. Нур ма уор-
дæмæ есуицæ гæгъæдитæ æма ’й, мæимæ гæсгæ, æиæ фæлварæн-
тæй райссæнæнцæ. Æз педагогон училищей косун æма еци гъуд-
дæгтæ зонун.
Еухатт дæр ма райарфæ кодтонцæ дууæ хуæри лæг æма уосæн.
Æма етæ рандæнцæ.
Иинæ бон сæумæй гъæуама мæ мадæ иссудайдæ. Тургъи дуа-
рæй ку ’рбакастæй, ку ’й фæууидтон, уæд бабæй богъ-богъæй
никкудтæн, æ размæ рауадтæн. Æ хъури мæ, мæгур, ракодта
æма е дæр никкудтæй, балæдæрдтæй гъуддаг.
’Медæмæ ку бацудан, уæд ин Варкетæ радзурдтонцæ, еци уосæ
нин ци баунаффæ кодта, уой. Æрсабур ан дууемæй дæр цæйбæр-
цæдæр рæстæги фæсте. Мæ мадæ дæр загъта:
150

— Е хъæбæр хуарз унаффæ ’й. Ахур бал кæндзæй, уæдта
бæрæг уодзæй. Уотæ нæй, мæ хор Дигорхан?
Æз дæр æ хæццæ исарази дæн. Гъуди кодтон: «Ку мæ рай-
сонцæ медицинон училищемæ, уæд ахур кæндзæнæн, иннæ анз
бабæй ма хъаурæ бавзардзæнæн институтмæ».
Гъема, еци бон мæ гæгъæдитæ равардтон медицинон учили-
щемæ. Цийнæгæнгæй мæ райстонцæ тæккæ хуæздæр хайадæмæ
— фельдшеронмæ. Нифситæ мин февардтонцæ. Мæ зæрдæмæ хъæ-
бæр фæццудæй æ азгъунст дæр, уæдта мæ, мади зæрдæмæ дæр.
Уæхæн рæсугъд, кæдзос си адтæй, æма дессаг.
Е ба, дин, Гобеон Ларæ, мæ фиццаг хабæрттæ устур горæти.
Нæ сæ зудтай, некæд дин сæ дзурдтон.
Гъема, ахур кæнун ку райдæдтон, уæд си мæ зæрдæмæ хъæ-
бæр фæццудæй, æма мæ гъудий дæр нæбал адтæй институт. Хъæ-
бæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ каст фæддæн.
Арæх не ’мбалдан кæрæдзей хæццæ. Æрмæстдæр сабат ’ма
хуцаубони, горæтæй нæ гъæумæ ку цæуианæ æма — уордигæй
фæстæмæ. Сæрди каникулти дæр ма фембæлианæ. Не ’мкъла-
сонтæй фиццагдæр ду иссердтай дæ амонд. Дæ сæри хецау хъæ-
бæр хуарз адæймаг разиндтæй. Хуарз рауæн кустай. Райгурдæй
дин кизгæ, уæдта бабæй дууæ анзей фæсте ба дуккаг кизгæ.
Амондгун цардæн ма ци гъæуй! Силгоймаг, æвæдзи, уомæн рай-
гуруй, æма мади адæ базона. Ду сувæллæнтти мадæ ку исдæ,
уæд ма аз 6а ахур кодтон.
Æма дин уой дзурдтон, медучилище каст ку фæддæн, уæд мæ
нæхе гъæумæ — Толдзгунмæ рарвистонцæ косунмæ, фельдше-
рон-акушерон пуиктти сæргълæууæгæй. Мæ кустæй хъæбæр сæ-
рустур адтæн, гъæуккаг дохтурæй кустон, мæхуæдæг — хецау.
Мæ зæрдæмæ хъæбæр цудæй мæ куст. Нæбал фæсмон кодтон,
мединститутмæ ке нæ бахаудтæн, уобæл. Зонис æй, æз скъолай
æмдзæвгитæ финстон. Кæд, ци анз фæддæн медучилище, уоци
анз мæ бон адтæй мединститутмæ бацæун (сурх дипломи хæццæ
каст фæддæн), уæддæр мæ бафæндадтæй университетмæ — фи-
лологон факультетмæ бацæун. Мæ мадæ ’ма мæ фидæ зонгæ дæр
иæ кодтоицæ, уотемæй равардтои мæ гæгъæдитæ. Куд фæззæгъ-
унцæ, гиризгæнгæй бахаудтæн университетмæ. Мæ зæрдæмæ си
цудæй ахур кæнун, æма мин æнтæсгæ дæр кодта, хъæбæр хуарз
бæрæггæнæнти хæццæ ’й каст фæддæн.
Ларæ, дессаг адтæнцæ ме студенти бонтæ. Нури студенттæн
тæрегъæд фæккæнун. Алли фæззæг дæр нæ будурмæ ракæнио-
нцæ: ку нартихуар есунмæ, ку — картоф къахунмæ. Ци игъæл-
дзæг уидæ. Еу анз ба нæ фæкультети, куд хуæздæри, рарвис-
тонцæ Цæцæнмæ — Наурмæ сæнæфсерæ æфснайунмæ. Дессаги
æнкъарæнтæ. Нур дæр ми нæ иронх кæнунцæ еци бæнттæ. Мад-
та, сæрди каникулти рæстæги арæзтадон-студентон къуæртти дæр
архайдтан, кустан Чермени гъæуи — консервгæнæн заводи. Кенæ
151

ба — архайдтан кафгути, заргути... къуæртти. Е — æцæг Цард
адтæй. Берæ æмбæлттæ мин фæззиндтæй. Фал ме ’мкъласонти
ба уæддæр не ’ронх кодтон. Уæлдайдæр ба — дæу.
Рæстæг размæ догъ кæнуй, мах нæ фæрсуй. Ци дин зæгъон
мæхе туххæй, нæ зонун. Мæ нури цард мин зонис, фал уæддæр.
Æз гъаст нæ кæнун. Мæ зæрдæмæ цæуй мæ цард...
Уо, уо, университет каст ку фæддæн, уæд мæ аспирантурæмæ
æрвистонцæ ахур кæнунмæ Мæскумæ, фал бал гъæуама дууæ
анзи скъолай бакустайнæ ахургæнæгæй. Еу анз бакустон, уæдта
уотæ рауадæй, æма киунугæуадзæни редакторæй косун райдæд-
тон. Æма нур — дæс æма инсæй анзи уоми косун, мæ зæрдæмæ
хъæбæр цæуй мæ куст. Куд зонис, уотемæй мин цалдæр киунуги
рацудæй.
Ларæ, мæ киунугутæ мин мæ сувæллæнтти хузæн æнцæ. Мæ
фиццаг киунугæ — æмдзæвгити æмбурдгонд ку рацудæй, уæд мæмæ
ци ’нкъарæнтæ адтæй, уони дзурдтæй нæ зæгъдзæнæ...
Алке амонд æхердигонау хонуй. Æз мæхе амондгун хонун,
кæд...
Уо, уо, ци ’йбæл дзорон, дæхуæдæг æй зонис, мæ амонд не
ссердтон. Нана — мæ зундгин нана уотæ зæгъидæ мæнæй, агорæг
мæ ку уидæ, уæд: «Бауагътæ кизги, ма ’ймæ дзоретæ. Мæнæ, йæ
амонд дуар ку ’рбахуайа, уæд æхуæдæг æ размæ рацæудзæй».
Не ’рбахуаста дуар мæ амонд, æма йæ размæ нæ рацудтæн. Нæ
ралæудтæй мæ уалдзæг.
Æнгъæлмæ-еу кастæн,
Ралсеудзæй мæ уалдзæг, —
И рæстæг мæ уарзтæн.
Ралæудтæй-еу уалдзæг,
Фал мæн ку нæ упдæ.
Уотемæй байзаЬдæн,
Куд дæн, ’ма ци дæн? —
Хъисмæтæй боз дæн!
Ларæ, Хуцауæй уотæ загъд адтæй. Ду ба, мæ хор, дзæбæх
косис’. Амалгъон адæймаг дæ. Мудикъоси хузæн дæ бийнонтæ.
Æз, дæр сæрустур дæн мæ мадæ ’мæ фидæй, ме ’нсувæртæ, мæ
хуæрæй, уони сувæллæнттæй. Мæ финстæги райдайæни куд зæгъ-
тон, уотæ — алкæмæндæр æхе царди над ес. Дæуæн — еухузон,
мæнæн ба — мæхе над. Мæнмæ гæсгæ, нур ма æрдæгцуд ан нæ
царди нæдтæбæл. Æма цæудзинан алке æхе надбæл — размæ,
Хуцау куд зæгъа, уотæ.
Ларæ, радзорун ма мæ фæндадтæй дæ хæццæ мæнæ нæ нур-
тæкки царди туххæй. Арæх фæдздзорæн, нæ зæрдæмæ ци нæ
цæуй нуртæкки царди, уобæл. Нæ зонун, нæ зонун, ци загъдæуа.
Нуртæкки цард зумæги хузæн æй. Фал зумæг дæр аллихузæнттæ
фæууй. Фæууй рæсугъд, метгун, зæрдæмæдзæугæ. Фал фæууй
152

куддæр æнæзæрдæмæдзæугæ дæр: мет æма лæкъæрдæ, мет дæр
уорс нæбал фæууй, фал — сау, гъунтъуз, цидæр æнахур рæстæг,
мæргътæ дæр оампулунцæ. Адæймаги зæрдæ æндæмæ рацæун
дæр нæбал фæззæгъуй. Фæббæллуй, мадта, кæд ралæудзæй уал-
дзæг. Гъема, мæнæ нури догæ гъеуæхæн зумæги хузæн æй —
æнæзæрдæмæдзæугæ. Фал гъæуама ескæд уæддæр ралæууа уал-
дзæг, æнæ уотæ дæр нæййес. Æма бабæй райдзаст бонтæ ралæу-
дзæй. Адæм кæрæдземæ ходгæй дзордзæнæнцæ. Сæ хæдзæртти
фарнæ æма цийнæдзийнадæ уодзæнæй, кæрæдзей фулдæр уарз-
дзæнæнцæ, зæрдхæлардæр уодзæнæнцæ. Фулдæр зартæ уодзæ-
нæй уарзондзийнадæбæл.
Рандæуодзсенæй зумæг,
Ралæудзæнæй нæ уалдзæг.
Ракæсдзæнæй бабæй хор,
Базмæлдзæнæй дони дор.
Райгъусдзæнæй уарзти зар,
’ Рбацæудзæнæй цпйни гъар.
Алливарси уодзæй уарзт.
Æма уодзæй си къæрцгъазт.
Ларæ, Хуцау зæгъæд, исони бон абонæй хъуæздæр куд уа.
Гъема, гъеуомæ ковдзинан, мæ сабийбонти æмбал!»
Цæйбæрцæдæр рæстæг ма бадтæй Дигорхан æма гъудитæ код-
та. Гъуди кодта æзини бонбæл, нури рæстæгбæл æма, исон ци
уодзæй, уобæл. «Хуцау куд зæгъа, уотæ уодзæй», — загъта йæ-
хецæн æма æ бунатæй фестадæй, бацудæй къæразги размæ æма
кастæй æнæбæрæг идардмæ...
Хъисмæт
Тургъи, устур æнгозæ бæласи буни, бадунцæ зæронд Дзамбо-
лат æма æ цардæмбал Абеон. Дзамболат æ лæдзæгбæл æнцойнæ
кæнуй, Дзерассæ ба æлвесуй, уотемæй дзубанди кæнунцæ. Дæс
æма дууинсæй анземæй фулдæр цæуй, кæдæй сæ цард баеу код-
тонцæ, уæдæй. Сæ царди фæндаг лигъз н’ адтæй. Берæ зинтæ
фæууидтонцæ, фал си цийнæ бæнттæ дæр берæ адтæй. Нуртæккæ —
сæ царди фæззæги — сæ бон зæгъун æй, амондгун ке ’нцæ. Сæхе
амондгунбæл нимайунцæ, уомæн æма исгъомбæл кодтонцæ æртæ
дæбæх фурти æма еу кизги. Еугурæй дæр æнцæ æгъдаугин, ахур-
гонд, ес син бийнонтæ, сувæллæнттæ. Мадæ æма фидæ ба амонд-
гун фæуунцæ, сæ цæуæтæй сæ зæрдæ рохс ку фæууй, уæд. Арæх
имисунцæ Дзамболат æма Дзерассæ се ’ригон бонтæ, сæ царди
фæндæгтæ...
153

1
Дзамболат исгъомбæл æй устур бийнонти астæу. Æ фидæн ад-
тæй фондз æнсувæри, уæд ма еугурæй дæр еумæ цардæнцæ Ди-
горгоми — Устур Дигори. Алкæмæндæр си адтæй бийнонтæ. Дзам-
болат ку райрæзтæй, уæд хæдзари æнхус кодта: фонсмæ зилдæй,
фиййау, цудæй, сог фаста, хестæртæн кæстæреуæг кодта.
Будурмæ ку ралигъдæнцæ бийнонтæ, æма, ами, Æхсæргуни,
ку æрцардæнцæ, уæд фидинсувæртæй алкедæр æхе хæдзарæ иса-
разта. Дзамболати фидæ дæр искодта æхе хæдзарæ æма цæрунтæ
райдæдтонцæ. Хумзæнхæ сæмæ адтæй, фонс дардтонцæ. Хъиа-
мæт кодтонцæ æма гъæуагæ нецæмæй адтæнцæ. Дзамболат цæ-
уæтæн сæ хестæр адтæй, æ кæстæртæ адтæнцæ æ хуæрæ æма
æнсувæр. Æ мадæ ’ма фиди фæндадтæй, цæмæй сæ сувæллæнттæ
скъолай ахур кодтайонцæ. Æма Дзамболат дæр æма æ кæстæртæ
дæр цудæнцæ райдайæн скъоламæ. Хъæбæр зæрдиуагæй ахур
кодтонцæ еугурæй дæр, фал Дзамболат еу-цалдæр анзи ку ра-
ахур кодта, уæд йæ ахур ниууагъта, уомæн æма хæдзари æнхус
кæнун гъудæй. Фидæн еунæгæй зин адтæй. Æма Дзамболат лæги
куститæ еугурæй дæр æхемæ райста. Уотемæй цудæнцæ бонтæ
æма сæ хæццæ фарнæ хастонцæ.
Инсæй анзи ку исæнхæст æй Дзамболатбæл, уæд ин æ мадæ
’ма фидæ дзорун райдæдтонцæ, бийнонти гъуддаг бакæнæ,
зæгъгæ. Фал уомæн æ сæри уæхæн гъудитæ нæма адтæй, æ
зæрдæмæ ба цудæй Абети Дзерассæ. Уобæл финддæс анзи цу-
дæй, скъолай ахур кодта. Æцæгæйдæр, хъæбæр рæсугъд кизгæ
адтæй: бæрзонд, нарæгастæу, æ мудхуз дзиккотæ раст æ фа-
дигъолтæмæ хъæрттæицæ, æ цæсгоиæй, куд фæззæгъупцæ, хортæ
’ма мæйтæ кастæнцæ. Уæдта хъæбæр æвзигъд кизгæ адтæй, кæд
ма æригон адтæй, уæддæр. Силгоймаги куститæй алцæмæдæр
арæхстæй. Дзамболатетæ цæугæдони билæбæл цардæнцæ, æма-
еу кизгæ сæ рæзти донмæ ку фæццæйцæуидæ, уæд-еу биццеу æ
фæсте кæсгæй байзайидæ æма гъудитæ кæнидæ: «Æдта, ци рæ-
сугъд кизгæ æй Дзерассæ! Нæ, нæ, мæн æндæр неке, гъæуй,
неке. Еу-æртæ анзи ма ’ймæ бангъæлмæ кæсдзæнæн, уæдта ин
мæ зæрдиуагæ раргом кæндзæнæн. Мæ мадæ æма мæ мæ фидæ
дæр кæд балæдæрионцæ...»
Адтæй мин фараст сæдæ цуппор фиццæгæймаг анз, хорхæтæ-
ни мæйæ. Дзæбæх сæрдигон бон адтæй. Адæн дзæхæрай кус-
титæ кодтонцæ, сувæллæнттæ сæхе цæугæдони æртадтонцæ,
фустæ æма сторвонс фахсбæл хизтæнцæ. Хаттæй-хатт райгъу-
сидæ фиййау æма гъонгæси гъæр фонсбæл. Синхи зæронд лæгтæ
бадтæнцæ, дони билæбæл кæрзæ бæласи буни ци къела адтæй,
уобрел, дзубандитæ кодтонцæ. Дзамболатети рази ци къела ад-
тæй, уобæл ба бадтæнцæ æ нана Данæ æма сæ синхонти зæронд
уосæ — Борæхан, цъопп æлвистонцæ, уотемæй дзубанди код-
154

тонцæ. Гъеуæхæн дзæбæх бони æрбайгъустæй Æхсæргуни гъæу-
мæ æверхъау хабар, рæйдæдта, дан, тугъд, Германи æфсæдтæ
æрбампурстонцæ нæ бæстæмæ.
Тæккæ дуккаг бон цудæнцæ тугъдмæ Æхсæргуни гъæуæй.
Дзамболатмæ дæр фæдздзурдтонцæ. Тугъдонтæ æрæмбурд æнцæ,
гьæуи астæу ци фæзæ адтæй, уордæмæ. Адтæй си хъæбæр берæ
адæн, фæндараст зæгъунмæ ка рацудæй, етæ. Ардæмæ æрбацу-
дæнцæ Дзамболати мадæ, фидæ, æнсувæр æма хуæрæ дæр. Æ
мадæ Фаризæт æма æ хуæрæ Мæдинæт кудтæнцæ. Абети Дзе-
рассæн дæр е ’нсувæр Дзæрæхмæти кодтонцæ тугъдмæ, æма е
дæр æ мадæ ’ма фиди хæццæ уоми адтæй.
Тугъдонтæ машинттæмæ ку фæццæйцудæнцæ, уæд Дзамбо-
лат æ мадæ, хуæрæ æма е ’нсувæр Мурати æ хъури ракодта. Æ
фидæ Тæтæрхъани къох есунмæ ку бацудæй, уæд ин е загъта:
— Нæ Иристони,. Дигори, нæ муггаги сæр гъудигæнгæй, тох
кæнæ знаги нихмæ. Хуцауи фæндон уо! Уасгерги дин æнхусгæ-
ыæг уæд, тугъдмæ кадæр цæуй, уони еугурей дæр æ рахез базури
буни бакæнæд! Хуцау зæгъæд, æма уæлахези хæццæ, æнæнезæй,
сæрæгасæй куд исæмбæлайтæ уæ райгурæн зæнхæбæл! — уæдта
æ фурти æ хъури ракодта.
Дзамболат машинтти ’рдæмæ ку фæццæйцудæй, уæд фæккас-
тæй Дзерасси ’рдæмæ, æ размæ бацудæй. Дзерассæ кудтæй, лæппо
ин загъта:
— Ма ко, Дзерассæ! Ма тæрсæ, Дзæрæхмæт дæр, уæдта ин-
нетæ дæр дзæбæхæй, уæлахези хæццæ исæздæхдзæнæнцæ!
Æнгъæлмæ нæмæ кæсæ! — æма рараст æй, еу каст ма æ бийнонти
’рдæмæ фæккодта.
Дзерассæ æрмæстдæр уæд балæдæрдтæй, Дзамболати зæр-
дæмæ ке цæуй, уой. Æма ин дзæгъæли ке нæ загъта, æнгъæлмæ
кæсæ, зæгъгæ...
Дзамболат берæ зиндзийнæдтæ бавзурста, берæ хæттити æ
цард æрдобæл лæууæгау уидæ. Арæх имиста æ гъæубæстæ, æ
бийнонти, Дзерасси... Æма ин уæгъдæ рæстæг ку фæууидæ, уæд
сæмæ финстæгутæ финста. Фæндадтæй æй, бæргæ, Дзерассæмæ
дæр ниффиисун, фал гъудц кодта: «Нæ, иæ, ци бангъæл уодзæ-
нæй, раст мæ ку нæ балæдæра, æ зæрдæ мæбæл ку фæххода...»
Мин фараст сæдæ цуппор æртиккаг анзи тугъд цудæй Украи-
ни зæнхæбæл. Дзамболат адтæй взводи къамандир, адтæй сер-
жант. Æма еу карз тохи уæззау цæф фæцæй, гранат æ рази фе-
халдæй. Æрмæстдæр госпитæли æрцудæй æхемæ. Ами ин еу сал-
дат радзурдта:
— Ду уой зонис, æма дæ нæ медицинон хуæрæ Наташæ фæй-
йервæзун кодта. Е дæ раласта тохи будурæй, фал, мæгур, æхуæ-
дæг дæр уæззау цæф фæцæй, æма е дæр госпитæли хуссуй. Ковæ,
хæстон, Хуцауæн, уæдта Наташæн, уони фæрци фæййервазта.
Дуккаг хатт райгурдтæ, дуккаг...
155

Дзамболат æхебæл ку фæххуæстæй, истун ку райдæдта, уæд
Наташи байагурдта, уомæн дæр æ къах æма æ сæр цæф адтæнцæ.
Кизгæ фæдздзæбæхдæр æй, фал хуссæнæй ба нæма истадæй.
Дзамболат имæ алли бон дæр цудæй бæрæггæнæг, дзубанди кæ-
нионцæ. Лæппо ин зæгъидæ:
— Мæн туххæй ма ду дæр фæццæф дæ, уагътайсæ мæ тохи буду-
ри, Хуцау бахезæд, фал ку фæммардайсæ мæн туххæй, уæдта...
Еу хатт ин Наташæ загъта:
— Макæдбал зæгъæ, Дзамболат, уотæ, æма дæ тохи будури
ниууагътайнæ. Мæлгæ ку кодтайнæ, уæддæр дæ нæ ниууагътайнæ.
Зæгъай, ду ба мæ ниууагътайсæ?
— Мæн хæццæ дæхе ма барæ, ду кизгæ дæ, æз ба нæлгоймаг дæн.
Цудæнцæ бонтæ, Наташæ дæр фæдздзæбæхдæр æй, хуссæ-
нæй истун райдæдта, æма нур арæх тезгьо кодтонцæ Дзамболати
хæццæ, дзубанди-еу кодтонцæ. Дууемæй дæр арæх имистонцæ
сæ бийнонти. Наташæ мæскуйаг кизгæ адтæй, æма ’ймæ дессаг
кастæй, Дзамболат ин Иристони, Дигоргоми туххæй ку дзоридæ,
уæд. Цæмæдесæй игъосидæ, арф ниууолæфидæ, уæдта зæгъидæ:
— Ци хъæбæр мæ фæндуй фæууинун Иристон, Дигоргом, Кав-
кази хуæнхтæ, цæугæдæнттæ, æхсæрдзæнтæ... Дæ дзубандитæмæ
гæсгæ, хъæбæр рæсугъд æй Иристон. Æз хуæнхтæ некæдма фæу-
уидтон.
— Уо, уо, хъæбæр рæсугъд æй Иристон, алæмæти бæстæ ’й
Дигорæ, мæнæ тугъд ку фæууа, уæд дæ æз мæ Иристонмæ фæл-
ласдзæнæн. Базонгæ дæ кæндзæнæн мæ мадæ, фидæ, æнсувæр
æма хуæри хæццæ. Зæгъдзæнæн син, мæнæ аци рæсугъд уруссаг
кизгæ мæ ервæзунгæнæг æй, зæгъгæ, — дзурдта-еу Дзамболат.
Цудæнцæ бонтæ... Фронтæй хуарз хабæрттæ игъустæй, не
’фсæдтæ знаги дæрæн кæнунцæ, зæгъгæ, фæссорунцæ ’й фæс-
тæмæ æ лæгæтмæ. Дзамболат æма Наташæ æртигай мæйтæ фæ-
цæнцæ госпитæли. Еу хатт кæми адтæй, уоми бабæй рацо-бацо
кодтонцæ сæйгæдони тургъи. Кизгæ ма лæдзæги ’нцæйтти цу-
дæй, Дзамболат дæр ма къулухгомау адтæй. Дзубанди кодтонцæ
дууæ æригон адæймаги, æма Наташæ загъта:
— Дзамболат, ай размæ уотæ загътай, æма тугъд ку фæууа,
уæд мæ дæ хæццæ Иристонмæ ласдзæнæ. Æма, е æцæг æй æви
гириз кодтай?
— Е ба дин ци загъд æй, æз ба гъæуама куд сайон дæу хузæн
кизги, уæлдайдæр ба, мæ ервæзунгæнæги...
— Æма, æма... æрмæстдæр куд ервæзунгæнæг, уотæ?.. —
æфсæрмигæнгæй рафарста кизгæ.
Дзамболат раги балæдæрдтæй, кизги зæрдæмæ ке цæуй, уой.
Лæппойæн æхе зæрдæмæ дæр цудæй Наташæ. Хъæбæр рæсугъд
кизгзе адтæй: устур æрвхуз цæститæ уорсцъарæ цæсгонбæл, къæ-
лæт æрфгутæ, даргъ цæстихаутæ, хузæгонд цума адтæнцæ, уæхæн
сурх билтæ, мудхуз дзиккотæ. Бæрзонд, хуæрзконд... Дигорон
156

кизги хузæн адтæй. Уæдта, куд адæймаг дæр — зæрдхæлар. Фал
уæддæр Дзамболат кизги фарстæн дзуапп раттунмæ цæттæ н’ адтæй,
æ цæсгон фæссурх æй. Æрлæудтæй, кизги къох райста, æ цæсти-
тæмæ ин æдзинæг кастæй, уотемæй загъта(æхуæдæг дæр æнгъæл
н’ адтæй, уотæ зæгъдзæй, уой):
— Наташæ, Наташæ! Ду мæ зæрдæмæ хъæбæр цæуис, æма,
æма, зæгъун мæ фæндуй, цæмæй, мæнæ ку исдзæбæх уæн æма
не ’фсæддон хаймæ фæстæмæ ку рандæуæн, уæд... — еу цæйбæр-
цæдæр рæстæг нецибал сдзурдта Дзамболат, гъосæй лæудтæй,
уæдта загъта: — Мæн фæндуй, цæмæй нæ цард баеу кæнæн. Ци
зæгъдзæнæ, Наташæ? — æма кизги арæхстгай рахъури кодта.
Кизги цæсгон фæссурх æй, цæйбæрцæдæр рæстæг неци сдзур-
дта, згæдта загъта:
— Дзамболат, æз рагæй æнгъæлмæ кастæн уоци дзурдтæмæ,
уомæн æма дæ рагæй уарзун, мæнæ, фиццаг хатт дæ ку фæууид-
тон, уæдæй нурмæ, — æхе хъæбæрдæр нилхъивта æригон нæл-
гоймагмæ, — æз, æз арази дæн...
Дзамболат арæхстгай раба кодта кизгæн, æ царди медæгæ фиццаг
хатт адтæй е, æма ’й цума ток ниццавта, уотæ фæцæй. Мадта
кизгæ дæр уотæ... Кæрæдзебæл никки хъæбæрдæр ниттухстæнцæ,
цума мæнæ се ’донуг састонцæ, уотæ кæрæдземæн батæ кодтонцæ,
сæ кæрæдземæй фæххецæн сæ бон нæбал адтæй.
Уоци æхсæвæ хъæбæр æрæгæмæ бафунæй æй Дзамболат, гъуди
кодта: «Раст кæнун, Наташи хæццæ мæ цард баеу кæнунмæ ке
гъавун, уомæй? Ци зæгъдзæнæнцæ мæ мадæ, фидæ, гъæубæстæ,
уруссаг кизги хæццæ ку иссæуон, уæд? Ци уодзæй идарддæр?..»
Æ зæрдæмæ цæуй Наташæ, фал лæппо нæ феронх кодта сæ гъæук-
каг кизгæ Абети Дзерасси дæр. Нур гъуди кæна, ма гьуди кæна,
уæддæр нецибал гæнæн ес... Кæд дзæбæх, сæрæгас уонцæ, уæд
сæ цард баеу кæндзæнæнцæ Наташи хæццæ.
Еу къуæрей фæсте рафинстонцæ сæ дууей дæр госпитæлæй.
Рандæнцæ сæ хæстон хаймæ. Наташæ санитарон инструкторæй
куста, Дзамболат ба фæстæмæ къамандæ кодта е взводæн. Ис-
сæй хестæр сержант. Цудæнцæ бабæй тугъдон фæндæгтæбæл.
Тугъд ма цудæй Украини зæихæбæл. Дзамболат иур æхе цардæи
уотæ нæ тарстæй, Наташæн куд тарстæй. Æппунæдзохдæр ин
фæдзахста, дæхе гъæуай кæнæ, зæгъгæ. Фал зудта, уæхæн карз
тугъди хе багъæуай кæнун хъæбæр зин ке æй.
Сæ тугъдон æмбæлттæн загътонцæ кизгæ æма биццеу, сæ цард
баеу кæнунмæ ке гъавунцæ, уой. Етæ дæр бацийнæ кодтонцæ се
’мбæлтти амондбæл. Уæгъдæ рæстæг ку фæууидæ, уæд кæрæ-
дзей агорионцæ Наташæ æма Дзамболат. Еу хатт бабæй еу уæхæн
рæстæг бадтæнцæ толдзæ бæласи буни, дзубанди кодтонцæ. Кизгæ
æ сæр æрæвардта лæппой гъæбеси. Е дæр ин арæхстгай æ къох æ
сæрбæл æрхаста, уæдта æргубур кодта, æхемæ ’й æрбалхъивта,
рахъури ’ й кодта, уæдта ин раба кодта.
157

— Мæ хор, æз дæ хъæбæр берæ уарзун, хъæбæр берæ. Æппу-
нæдзохдæр мæ дæ хæццæ уæвун фæндуй. Кæд фæууодзæй аци
тугъд? Мæнæ атæ дин батæ кæнинæ æхсæвæ-бонмæ, æппундæр
ди нæ бафсæдинæ, — æма бабæи кизгæн раба кодта. Е дæр имæ
æхе æлхъивта.
— Æз дæр дæ хъæбæр берæ уарзун, уотæ мæмæ кæсуй, æма
аци зæнхæбæл уотæ неке ма уарзта. Хъæбæр мæ фæндуй, тагъд-
дæр нæ цард ку баеу кæнианæ. Уотæ мæмæ кæсуй, æма нин
уодзæнæй биццеу æма кизгæ. Биццеу дæу хузæн уодзæй, æцæг
дигорон уодзæй...
— Кизгæ ба дæу хузæн, рæсугъд, цъæхцæстæ... — загъта Дзам-
болат æма бабæй рахъури кодта Наташæн.
Адтæй фæззигон бон. Толдзæ бæласи сифтæ буимæ хауд-
тæнцæ. Халæнттæ ратæхæ-батæхæ кодтонцæ. Фæззигон мегъæ
скалдæй. Кæцæйдæр игъустæй сармадзанти æхсун. Зæрдæ унгæг
кодта, иуæнгтæ куддæр æмпулдæнцæ. Райдæдта сæлфун. Фал
уæддæр Дзамболат æма Наташи гъар кодта сæ уарзондзийнадæ.
Кизгæ ин загъта: ’
— Дзамболат, мæ зæрди цидæр тас ес, мæхуæдæг дæр æй нæ
зонун, цæй туххæй æй, уой. Фиццаг бон нæ дæн фронти, берæ
зинтæ фæууидтон. Уæдта, мæлæтæй дæр нæ тæрсун... — иу мин-
къий рæстæг нигъгъос æй, уæдта идарддæр дзурдта: — Раст нæ
зæгъун, мæлæтæй нæ тæрсун, зæгъгæ. Дæу кæдæй базудтон,
уæдæй тæрсун, кæрæдземæй ку фæххецæн уæн, уомæй. Дæуæн
дæр тæрсун, мæхецæн дæр. А фæстаг рæстæги цидæр лæгъуз
фунтæ уинун, куддæр мæ цæститæ æрхуæцунцæ кæрæдзебæл,
уотæ мæ мади мади мæ фуни фæууинун, е мард æй, æрбацæуй
мæмæ æма мæ æ хæццæ фæххонуй, æз ин нæ фæккомун, зæ-
гъун, мæн мæнæ Дзамболати хæццæ фæндуй, фал мин мæ къох-
бæл рахуæцуй æма мин фæззæгъуй, гъæуама, дан, ду мæ хæццæ
уай, зæгъгæ.
Дзамболат кизги сæрбæл æ къох æрхаста æма загъта:
— Мæ нифс, ма тæрсæ, алцидæр хуарз уодзæнæй. Нæ тухгин
уарзт нæ нæ бауадздзæнæй кæрæдземæй фæххецæн ун.
Цæмæй зудтонцæ дууæ æригои уарзæгой уоди, ци сæмæ
æнгъæлмæ кæсуй, уомæн. Гъуддæгтæ еугурæй дæр Хуцауи къо-
хи ’нцæ. Еу карз тохи рæстæг Наташæ уæззау цæф фæцæй. Ца-
линмæ кизги госпитæлмæ ластонцæ, уæдмæ рамардæй. Дзамболат
уоци хабар ку фегъуста, уæд цавддорау фæцæй, æ дууæ къохе-
мæй æ сæрбæл ниххуæстæй æма дзурдта, цума гъарæнгæ кодта,
уотæ: «Мæнæ мæ рохс куд баталингæ æй. Дзæгъæли н’ адтæнцæ,
æвæдзи, дæ лæгъуз фунтæ. Дæ зæрдæ ’й лæдæрдтæй, цидæр дæмæ
ке ’нгъæлмæ кæсуй». Нур Дзамболатмæ хъæбæрдæр багъардта,
Наташи куд берæ уарзта, е. Гъуди кодта: «Раст нæй, раст нæй,
мæн фæййервæзун кодта, æхуæдæг ба фæммард æй. Мах ба унаф-
фитæ кодтан. Ци хъæбæр æй фæндадтæй, мæгур, Иристон фæу-
158

уинун. Уарзта мæ, уарзта... Наташæ адтæй фиццаг силгоймаг, æ
уарзт мин ка райхалдта. Уæ, Хуцау, цæмæн, цæмæн... Цæмæн нæ
фæххецæн кодтай кæрæдземæй. Ци зин мин æй, ци зин, æдта...»
Наташæн фæстаг фæндараст зæгъунмæ ку æрæмбурд æнцæ е
’мбæлттæ, уæд еугурæй дæр дзурд равардтонцæ, æ тог ин ке
райсдзæнæнцæ. Дзамболат 6а ин ниддæлгоммæ æй æ ингæнбæл
æма цæйбæрцæдæр рæстæг уотемæй фæцæй, уæдта загъта:
— Наташæ, æз дæ хъæбæр берæ уарзун æма дæ уарздзæнæн,
некæд дæ феронх кæндзæнæн. Дæс фæлтæремæй дин дæ тог
райсдзæнæн цъаммар знагæй. Æууæндæ! Ниххатир мин кæнæ,
кæд мæбæл ескæд дæ зæрдæ фæххудтæй...
2
Абети Дзерассæ скъола каст фæцæй, немуц сæ гъæуæй сурд
ку ’рцудæнцæ, уæд. Зумæги фæссурдтонцæ знаги не ’фсæдтæ.
Уалдзæги ба æмбурд гъæуæй кустонцæ колхози будурти. Æма
ма гъæути ба ка адтæй? Æрмæстдæр силгоймæгтæ, зæрæндтæ,
сувæллæнттæ. Æма, æ бон кæмæн адтæй, етæ еугурæй дæр кус-
тонцæ, хæдзæртти ма байзаионцæ сæйгитæ, бунтон зæрæндтæ,
минкъий сабийтæ...
Дзерассæ дæр æ мадæ ’ма фиди хæццæ куста колхози. Кизги
бæргæ фæндадтæй ахургæнæгбæл исахур кæнун, фал лæдæрд-
тæй, цалинмæ тугъд цæуй, уæдмæ колхози косун гъæуй, фрон-
тæн æнхус кæнун гъæуй. Æма куста, æ бон куд адтæй, уотæ, æ
хъауритæбæл нæ аурста. Кизгуттæ ’й бригæдирæй равзурстонцæ.
Æ бригади куста Дзамболати хуæрæ Мæдинæт дæр. Арæх æй
рафæрсидæ Дзерассæ, фронтæй ци хабæрттæ ес, зæгъгæ. Æргом
бафæрсун, гъома, фронтæй, финстæгутæ есетæ Дзамболатæй,
зæгъгæ ба, æфсæрми кодта. Фæстаг рæстæги арæх гъуди кæнуй
Дзамболатбæл, æ цæститæбæл фæууайуй, тугъдмæ ку цудæй,
уæд имæ куд бацудæй æма ин куд загъта... Æнгъæлмæ, дан, кæсæ
не сиздахтмæ. Дзерассæ лæдæрун байдæдта, лæппо æ зæрдæмæ
ке цæуй, уой. Дзамболат æгас гъæуи лæхъуæнтæй тæккæ хуæрз-
конддæр адтæй: бæрзонд, рæсугъд, лæгхуз, æгъдаугин, алли кустмæ
дæр — арæхстгун. Дзерассæ ’й берæ хæттити фæууидта кафгæ
киндзхæстити, кизгæрвистити. Æма уой хузæн рæсугъд гъæуи
лæхъуæнтæй неке кафта. Тугъди хабæрттæ гъæубæстæ зудтонцæ
газеттæй, уæдта, сæ гъæуи ци еунæг репродуктор адтæй, фрон-
тæй ци финстæгутæ истонцæ, уонæй.
Цудæнцæ бонтæ, æнгъæлмæ кæсгæй. Мæлæти даргъ ниццæнцæ
къуæретæ, мæйтæ, æнзтæ. Мин фараст сæдæ цуппор цуппæрæй-
маг анзи, уалдзæги тугъдæй исæздахтæй Дзерасси æнсувæр Дзæ-
рæхмæт æнæ къахæй. Хъæбæр ибæл цийнæ кодтонцæ бийнонтæ,
гъæубæстæ. Уæлдай игъæлдзæг ба адтæй Дзерассæ. Зин ин ад-
тæй, хъæбæр зин, е ’нсувæр æнæ къахæй ке ссудæй, е, фал, Хуца-
159

уæй боз, сæрæгасæй ке исæмбалдæй сæ хæдзарæбæл. Фиццаг
бонти кизгæ е ’нсувæри фарсмæ бадтæй, гъæунгæмæ дæр нæ
цудæй. Дзæрæхмæтмæ цудæнцæ гæуккæгтæ æма ’й фарстонцæ
фронти хабæрттæй. Гъеуотемæй цудæнцæ бонтæ.
Тагъд рæстæги Дзæрæхмæт колхози нимардарæй косун бай-
дæдта, сæ бийнонтæн загъта:
— Мæ бон хæдзари бадун нæй. Гъæуама æз дæр ести æнхус
кæнон. Фронти ме ’мбæлттæ сæ тог калунцæ. Неци мин уодзæ-
нæй æнæ къахæй дæр, тугъдонтæн мæнæй зиндæр æй.
Дзерассæн дæр æхцæуæн адтæй, е ’нсувæр хæдзари бадун ке
нæ бакумдта, е. Изæригæнтти хуæрæ æма æнсувæр дзубанди
кæнионцæ. Дзæрæхмæт ин фронти хабæрттæ кæнидæ, кизгæ ба,
цалинмæ æнсувæр тугъди адтæй, уæдмæ гъæуи ци хабæрттæ ’рцу-
дæй, уони. Гъæуи цæргутæй беретæ райстонцæ сау гæгъæдитæ.
Арæх игъустæй гъæуи кæун, гъарæнгæ. Гъæубæстæ æнкъард ад-
тæнцæ.
Берæ рæстæги Дзамболатæй дæр н’ адтæй финстæг, æма æ
бийнонтæ хъæбæр тарстæнцæ. Фал еу-æхсæз мæйей фæсте рай-
стонцæ финстæг, æма базудтонцæ, Дзамболат хъæбæр цæф ке
адтæй, еу уруссаг кизгæ ’й ке фæййервæзун кодта, берæ рæстæ-
ги госпитæли ке фæххустæй. «Нуртæкки æгъатир тох кæнæн знаги
нихмæ. Нæ разæй æй тæрæн нæ Райгурæн бæстæй. Уæгъдæ кæ-
нæн немуцæй нæ горæттæ æма гъæутæ. Сæ цард уæлахези сæр-
бæлтау ка равардта, уоци ’мбæлтти тог дæс фæлтæремæй есæн.
Тагъд Германий зæнхæбæл уодзинан, берæ нæ нæбал гъæуй.
Мæ хъазар фидæ, мадæ, ме ’нсувæр Мурат, мæ хуæрæ Мæ-
динæт, .уæ зæрдæ мæмæ ма ’хсайæд, тагъд зиндзинæн уæлахези
хæццæ!.. Саламтæ раттетæ нæ еугур гъæубæстæн дæр!» — фин-
ста æ финстæги Дзамболат.
Тагъд рæстæги, æцæгæйдæр, æхсицгон хабар низмæлун кодта
æгас бæстæ, фæууæлахез ан знагбæл. Гъæуккæгтæ кæрæдземæ
уадæнцæ арфæ кæнунмæ. Мадта Дзамболати бийнонтæ дæр, куд
иннæ адæн, уотæ цийнæ кодтонцæ. Фал уæддæр сæ зæрдæ æнцад
нæма адтæй. Æнгъæлмæ кастæнцæ сæ хæстони иссудмæ.
Еу фæззигои гъар бон адæи будури кустоицæ: къахтонцæ кар-
тоф. Дзамболатети синхонти кизгæ — дæсанздзуд Фатъимæт гъæу-
нги сувæллæнтти хæццæ гъазта. Кæсуй, æма дин еу æфсæддон
сæ синхонти дуармæ æрлæудтæй, уæдта медæмæ бацудæй. Цæй-
бæрцæдæри фæсте фездахтæй, сувæллæнтти размæ бацудæй.
Бацийнæ сæбæл кодта, фал си зонгæ ба неке бакодта. Фондз
анземæ етæ исирæзтæнцæ. Сувæллæнттæ ’й сæхуæдтæ базуд-
тонцæ.
— Куд айтæ, мæ хортæ! Ци хабæрттæ уæмæ ес? Кæми ’нцæ
гъæубæсти адæн ба? — бафарста сувæллæнтти Дзамболат.
— Будури, картоф къахунцæ, — дзуапп равардта еугурей бæс-
ти Фатъимæт æма æхуæдæг ба будури ’рдæмæ ниййарц æй.
160

Æ хæстуолæфт цудæй кизгæн, уотемæй бахъæрдтæй будур-
дзаути размæ æма гъæрæй загъта:
— Дзамболат, иссудæй! Мæнæ Аланти Дзамболат!..
Мæдинæт, куддæр е ’нсувæри ном фегъуста, уотæ бел фæг-
гæлста æма — гъæуæрдæмæ ледзгæ. Иннетæ дæр сæ куст ниу-
уагътонцæ, фæссехуæрттæ адтæй, æма рацудæнцæ гъæумæ. Еугу-
рæй дæр арфæ кодтонцæ Дзамболати мадæ æма фидæн. Етæ сæ
фурцийнæй кудтæнцæ. Мурат дæр скъолайæй сæхемæ догъ код-
та, уордæмæ дæр исигъустæй хабар. Дзерассæ дæр цудæй æ бри-
гади кизгутти хæццæ. Æ зæрдæ цийнæ гупп-гунп кодта. Æхуæ-
дæг дæр æй нæ лæдæрдтæй, цæмæн уотæ гупп-гупп кæнуй æ
зæрдæ, уой. Мæдинæт идардæй ниууидта е ’нсувæри æма нигъ-
гъæр кодта:
— Дзамболат! Дзамболат!..
Дзамболат æ размæ тагъд-тагъд фæццæуæг æй. Хуæрæ æма æнсу-
вæр кæрæдзебæл ниттухстæнцæ. Кизгæн æ цæстисугтæ æ ростæ-
бæл уадæнцæ. Дзамболат ин æ цæстисугтæ ниссæрфта æма загъта:
— Мæнæ мин ци рæсугъд хуæрæ ес, мæнæ! Æвæдзи, нæ гъæуи
биццеутæн еугуремæн дæр сæ сæртæ разелун кодтай, — æма 6а-
бæй æ хуæри æ хъури никкодта.
Уалинмæ мадæ, фидæ, Мурат дæр æрбахъæрттæнцæ сæ бæлц-
цони размæ. Цийни хъуритæ исберæ æнцæ. Тæтæрхъан загъта:
— Хуцау, табу Дæхецæн, фегъустай нин нæ кувдтитæ! — æма
æ фурти æ хъури никкодта, æ цæстисугтæ æруадæнцæ.
Гъæубæсти адæн еугурæй дæр, минкъиййæй-устурæй, æрæм-
бурд æнцæ Аланти размæ. Дзерассæ кизгутти хæццæ еуварс
лæудтæй. Еу рæстæги Дзамболати хæццæ фемдзаст æнцæ. Кизги
цæсгон фæссурх æй æма рагьуди кодта: «Никки хуæрзконддæр
фæцæй, ци хъæбæр ибæл федауй æфсæддон дарæс дæр...»
Дзамболат дæр еци рæстæги гъуди кодта: «Ейæ Дзерассæ æй.
Ци дессаги рæсугъд кизгæ иссæй! Сувæллонæй æй ниууагътон,
нур ба киндздзон кизгæй рагæпп кодта. Нур ибæл, æвæдзи, ин-
сæй анзи цæудзæй...»
3
Æхсæргуни цæргутæ Дзамболати колхози сæрдарæй равзур-
стонцæ, уæдта райони хецауади дæр уотæ фæндадтæй. Еу бон
дæр нæ бауолæфтæй, уотемæй райдæдта косун Аланти тугъдон.
Рацудæй, æвæдзи, еу-фондз мæйи. Дзамболати фæндадтæй Дзе-
расси хæццæ радзорун, фал ин фадуат нæма фæцæй.
Еу бон кæми адтæй, уоми Дзамболат колхози правленимæ
æрбахудта бригæдирти. Æма дзубанди кодтонцæ, уалдзæги кус-
титæмæ сæхе куд цæттæ кæнунцæ, уобæл. Дзерассæ дæр уоми
адтæй. Æмбурд ку фæцæй, уæд сæ фæсте рацудæй æма дуаргæ-
рон Дзерассæмæ исдзурдта:
11 Буданты Милуся
161

— Еу минкъий-ма фæллæууай, кæд гæнæн ес, уæд!
Кизгæ байзадæй, иннетæ ба рандæнцæ. Дзамболат ин загъта:
— Исбадæ, дæ хуарзæнхæй, лæугæ ма кæнæ!
Дзерассæ исбадтæй, æ зæрдæ гупп-гупп кодта. Æ дзиккой
биди кæронбæл хуæстæй æма бунмæ кастæй, Дзамболатмæ ба-
кæсунмæ æфсæрми кодта. Фал е дæр хуæздæр рауæни н’ адтæй,
лæудтæй стъоли рази æма гъуди кодта: «Ци кæнон, куд ин зæ-
гъон мæ зæрди фæндон? Æ зæрдæмæ ку нæ фæццæуа мæ дзубан-
ди? Фал ледзæн нæбал ес, Алани-фурт! Дзорæ, дзорæ... Хуцау,
æнхусгæнæг мин уо!»
Дзамболат бацудæй кизги размæ æма райдæдта дзорун:
— Дзерассæ, рагацау ди хатир корун, раст мæ балæдæрæ...
Байгъосæ мæмæ, кæд дин зин нæй, уæд. Æз, æз... Ду, ду... Уой
зæгъунмæ гъавун, æма мæ зæрдæмæ цæуис, рагæй мæ зæрдæмæ
цæуис. Тугъдмæ ку нæма рандæдæн, уæддæр мæ зæрдæмæ цудтæ.
Фронтæй дæр дæмæ финсуйнаг адтæн. Арæх дæбæл гъуди код-
тон, фал нæ бандиудтон, дæ зæрдæмæ, зæгъун, ку нæ фæццæуа
е. Нур мæ зæгъун фæндуй... — Еу рæстæг нигъгъос æй лæппо,
цæбæлдæр сагьæс кодта, уæдта загъта: — Мæн фæндуй мæ ми-
нæвæрттæ сумахмæ барветун...
Дзерассæ гъосæй лæудтæй, цæйбæрцæдæр рæстæг æ къæхти
бунмæ кастæй. Уæдта Дзамболатмæ искастæй, æ бунатæй исис-
тадæй æма æфсæрмигæнгæ загъта:
— Æрбарветæ, .. — æма ледзæгау ракодта косæнуатæй.
Дзамболат ба фурцийнæй æ бунати исгæпп кодта. Æ ходæ æ
сæрæй фелваста æма ’й хæрдмæ фехста, уæдта гъæрæй загъта:
— Дзерассæ, Дзерассæ, исарази æй!..
Кусти фæсте сæхемæ ку æрбацудæй, уæд Мæдинæт æ размæ
фæцæй, æнсувæр æй æ хъури никкодта. Кизгæ ’ймæ десгæнгæ
бакастæй, гъома, ци ’рцудæй, зæгъгæ, ци игъæлдзæг æй. Рагъуди
кодта: «Цидæр хуарз хабар ибæл æрцудæй. Цума, ци?»
— Мæдинæт, Мæдинæт! Хуцауæхсæви мæ минæвæрттæ æрве-
тун Абетæмæ! Лæдæрис, лæдæрис, мæ хуæрæ?!
Мæдинæт нур балæдæрдтæй, е ’нсувæр уотæ игъæлдзæг цæ-
мæи адтæй, уой. Дзерасси-рæсугьд ин исарази æй.
Дзамболат æма Дзерасси киндзæхсæвæр адтæй хорхæтæни
мæйи. Гъæубæстæ еугурæй дæр цийнæ кодтонцæ дууæ адæймаги
амондбæл. Берæ арфитæ син фæккодтонцæ. Мадта Алантæ дæр
æма Абетæ дæр хъæбæр цийнæ кодтонцæ сæ бахæстæгдзийнадæ-
бæл.
Цард цудæй æма æ хæццæ фарнæ хаста. Дзамболат æма Дзе- ,
рассæ исаразтонцæ сæхе хæдзарæ. Уалинмæ райгурдæй сæ фиц-
цаг фурт Урузмæг, уой фæсте ба се ’ннæ дууæ фурти — Æхсарæ
æм’а Æхсæртæг, етæ фаззæнттæ адтæнцæ. Сувæллæнтти кæстæр
ба кизгæ адтæй, уобæл Дзерассæ Наташæ ном исæвардта. Дзам-
болат ин радзурдта Наташи туххæй, неци си басосæг кодта, На-
162

ташæ дессаги рæсугъд кизгæ адтæй. Дзамболат æй уæлдай фул-
дæр уарзта.
Аланти Дзамболат æма Дзерасси бийнонти адтæй фарнæ,
æгъдау, уарзондзийнадæ... Кустуарзон бийнонтæ адтæнцæ, æма
сæ фурттæ æма сæ кизгæ дæр ирæзтæнцæ адæнуарзон, æгьдау-
гин, кустуарзонæй. Æгъдау сæмæ адтæй, хестæртæн кæстæре-
уæг кодтонцæ, скъолай дæр, мадта, хуарз ахур кодтонцæ. Скъо-
ла каст фæууни фæсте еугурæй дæр уæлдæр ахургонддзийнадæ
райстонцæ: Урузмæг дохтур æй, Æхсарæ — арæзтадон инженер,
Æхсæртæг ба æй устур ахургонд, æй филологон наукити доктор,
косуй университети ахургæнæгæй. Наташæ каст фæцæй медици-
нон институт æма косуй арæндони гинекологæй.
Дзамболат æма Дзерасси æртæ фурти нур Дзæуæгигъæуи
цæрунцæ, алкæмæндæр си æхе хæдзарæ, æхе бийнонтæ ес, ес
син с}'вæллæнттæ. Мадта Наташæ дæр æ амонд иссердта, дзæ-
бæх цæруй. Дзамболат æма Абеон нæ комунцæ горæтмæ. Зæ-
ронд лæг уотæ фæззæгъуй:
— Цалинмæ ма нæ къæхтæбæл лæууæн нæ къæбæргæнæги
хæццæ, уæдмæ некумæ цæуæн, уæдта бæрæг уодзæй. Фал сæмæ
сæ фурттæ æма киндзитæ, сæ кизгæ арæх уайунцæ. Сæрди ба сæ
авд хъæболи хъæболи еугурæй дæр æрцæунцæ сæ баба æма на-
намæ æма æртæ мæйи дæр сæ хæццæ фæуунцæ. Уоци рæстæг
зæронд лæг æма уосæй амондгундæр неке фæууй...
Изæригæнтти арæх æримисунцæ се ’ригони бонтæ дууæ зæ-
ронди.
— Абеон, дзæгъæли нæ фæццардан аци зæнхæбæл. Мæнмæ
гæсгæ, амондгун ан! Куд зæгъис, не ’фсийнæ? — фæззæгъуй Дзам-
болат.
— Раст дæ, раст, нæ зæронд! Уотæ ’й, уотæ! — æ хæццæ
исарази уй Дзерассæ дæр.
Кæкай фурттæ
Æвæдзи, Цæгат Иристони Дигоргомæй расугъддæр рауæн
нæййес. Бæрзонд фæццудæнцæ уорссæр хуæнхтæ. Хуæнхти фæх-
стæбæл зайунцæ нæзи æма назу бæлæстæ, гъæди къохти — алли-
хузон дидингутæ цъæх кæрдæгбæл. Цæугæдæнттæ уайунцæ хæл-
хæлгæнгæ уоци рæсогæй, æхсæрдзæнтæ кæлунцæ бæрзондæй.
Хуæнхти фæхстæбæл хезунцæ дзæбодуртæ... Цæргæстæ бæрзæнд-
ти тæхунцæ...
Æ рæстæги устур ахургонд Миллер адтæй Дигоргоми гъæути
æма, Устур Дигори ку адтæй, уæд загъта, мæхе, дан, Саксоний
рангьæладтæн, ами, дан, цæруй бæрзонд, рæсугьд адæн, етæ æнцæ
163

сæрустур, уæздан, бæрæг æй, ке неке дæлбарæ адтæнцæ. Уæдта
ма загъта, дессаги рæсугъд рауæн, дан, æй — дзæнæт бæстæ.
Æма, еци рæсугъд рауæн райгурдæнцæ Будайти Кæка æма е
’нсувæртæ. Ами ирæзтæнцæ, ами æнхус кодтонцæ сæ ниййергу-
тæн, ами си алкедæр бийнонти гъуддаг бакодта. Уой фæсте 6а,
адæн будурмæ ледзун ку райдæдтонцæ, уæд Кæка æма е ’нсу-
вæртæ дæр ралигъдæнцæ хонхæй будурмæ. Цæргæ хæдзарæ ад-
тæнцæ, дардтонцæ сторвонс, фустæ. Сæрдигон 6а син адтæй
уæтæртæ æма еци уæтæрти бунат сæ зæрдæмæ хъæбæр цудæй.
Берæ си адтæй толдзæ бæлæстæ, хуасгæрцитæ, цудæй си цæугæ-
дон, еу загъдæй, хъæбæр рæсугъд рауæн адтæй, уæдта цæрунæн
дæр бæзгæ бунат... Гъема, еци рауæн равзурстонцæ сæхецæн цæ-
рæнбунатæн Кæка æма е ’нсувæртæ дæр. Устур Дигорæй уæд
беретæ ралигъдæнцæ ардæмæ. Гъæу исхудтонцæ Толдзгун, æвæ-
дзи уомæн, æма си толдзæ гъæдæ адтæй. Кæка дæр равзурста
хæдзари бунат. Уоци рæстæг гъæутæбæл зилдæнцæ гурдзиæгтæ,
хæдзæрттæ кодтонцæ. Æма Кæка дæр æ бийнойнаг Габеони хæццæ
исаразун кодта толдзæ гъæдæй дууæуæладзугон хæдзарæ цæу-
гæдони билæбæл. Цæрунтæ райдæдтонцге. Сеху — æ бийнойнаг —
хъæбæр сæрæн силгоймаг адтæй: нимæт æуурста, хъумац, сæ-
рак, сæхъестæ кодта, уафта, худта цохъхъатæ, дзабуртæ, уæле-
дарæс, разгæмттæ, бидта киндзи хизтæ, алдæмбидтæ... Ци нæ
зудта, уæхæн нæййес. Æгас гъæуæй имæ цудæнцæ, цæмæй син
уаледарæс 6ах}'дтайдæ, уой туххæй. Мадта, хуæруйнаг кæнунмæ,
бæгæни фицунмæ, къере кæнунмæ ’й неке раййафтайдæ...
Рæстæг цудæй æма фарнæ æ хæццæ хаста. Ами райгурдæнцæ
сæ фондз фурти дæр: Хадзирæт, Мате, Цæрай, Темурхъан æма
Агубекир. Сувæллæнттæ ирæзтæнцæ æгъдаугин, кустуарзон,
адæнуарзонæй... Гъæуи скъола ку байгон кодтонцæ, уæд мадæ
’ма фиди фæндадтæй, цæмæй сæ сувæллæнттæ ахурмæ цæуонцæ.
Кæка-еу арæх зæгъидæ:
— Махæн равгæ н’ адтæй исахур кæнунмæ, фал уæддæр нæ
фурттæ ку исахур кæнионцæ.
Сеху дæр æ хæццæ исарази уидæ. Æма Кæка ’ма Габеони
фурттæ скъолай ахур кодтоицæ, кæд хæдзари берæ куститæ ад-
тæй, уæддæр. Хадзирæтæн берæ сахур кæнун нæ бантæстæй,
уомæн æма хестæр адтæй æма хæдзари уаргъ уой усхъитæбæл
æвæрд адтæй. Тагъд рæстæги ба ин бийнонти гъуддаг дæр бакод-
тонцæ, æрхудтонцæ ин Чихтисти Дарьяй Секери гъæуæй. Æри-
гон бийнонтæ дзæбæх цардæнцæ. Сеху минкъий исолæфтæй.
Кизгæ ин н’ адтæй, хæдзари айдагъдæр нæлгоймæгтæ, кæд ин æ
биццеутæ æнхус кодтонцæ, уæддæр. Æма нур Сеху æ киндзæй
балæдæрдтæй кизги адæ. Æцæгæйдæр, æфсийнæ æма киндзæ
цар1дæнцæ, куд мадæ æма кизгæ. Тагъд рæстæги ба Хадзирæт
æма Дарьяйæн райгурдæй кизгæ — Кларæ, анзи фæсте ба — биц-
цеу. Фал, мæгур, е берæ нæ рацардæй.
164

Мин фарастсæдæ цуппорæймаг анзи Хадзирæти æфсадмæ ра-
кодтонцæ. Службæ кодта Белоруссий, арæх финста финстæгутæ æ
бийнонтæмæ, зæрдитæ син æвардта, тагъд ке фæууодзæнæнцæ служ-
би бæнттæ æма дзæбæхæй ке исæздæхдзæнæй æ райгурæн хæдза-
рæмæ, Толдзгунмæ. Цæмæй зудта, мæгур, е, ке некæдбал фæууин-
дзæй æ мадæ ’ма æ фиди, æнсувæрти, æ бийнойнаги, æ кизги?!
Мин фарастсæдæ цуппор фиццæгæймаг анзи райдайæни ба
армимæ ракодтонцæ Кæка æма Габеони дуккаг фурт Матей. Е
скъола каст фæцæй, хъæбæр зундгин биццеу адтæй, æмдзæвгитæ
дæр финста, ахургонд исун æй фæндадтæй æма Нальчикмæ ран-
дæй — уæлдæр ахур гъæуамæ райстайдæ, фал æй службæмæ рар-
вистонцæ. Будайти бийнонтæ имистонцæ Хадзирæт æма Матей,
æнгъæлмæ кастæнцæ, армийæй кæд исæздæхдзæнæнцæ, уомæ.
Гъеуотемæй цардæнцæ Кæкай устур бийнонтæ.
Минкъий гъæу Толдзгунмæ исигъустæй лæгъуз хабар — рай-
дæдта Фидибæсти Устур тугъд. Баризтæнцæ Кæка æма Сеху, сæ
зæрдитæ æхсайдтонцæ сæ фурттæмæ. ,
— Мæ бон, нур Хадзирæт æма Мате куд уодзæнæнцæ? —
гъæрзгæ-еу зæгъидæ Габеон.
— Тугъдмæ сæ ракæндзæнцæ, æндæр ци?! — нийнæфгæй-еу
загъта Кæка дæр.
Æрмæтъæл æй рæсугъд минкъий гъæу Толдзгун: фæндур-
дзагъд, ходун некæцæйбал игъустæй. Фал адæн кæрæдземæ фен-
гондæр æнцæ, феновуддæр... Кустонцæ будури. Гъæуи ма байза-
дæнцæ зæрæндтæ æма минкъийтæ, иннети 6а тугъдмæ ракодтонцæ.
Сеху æма Кæкай æртиккаг фурт Цæраййи дæр ракодтонцæ, уобæл
æхсæрдæс анзи дæр нæма цудæй, фал асæй е ’нгæрттæй берæ
устурдæр, иуонггиндæр адтæй, цума ’йбæл еу-инсæй анзи цу-
дæй, уой хузæн. Фал æнæуой ба — сувæллон: æхсæвæ еунæгæй
тургъæмæ дæр не ’ндиудта, тæрсгæ кæнидæ. Ку ’й æрвистонцæ,
уæд æ мадæн загъта:
— Сеху, ма мæ рауадзæ тугъдмæ, немуцæгтæ мæ рамардзæнцæ.
Мади зæрдæ зонагæ æй — æхе къолтæбæл хуаста, лæдæрд-
тæй, æ фурти ке нæбал фæууиндзæнæй, уой. Фал, æ бон ци
адтæй, еугур адæи дæр уоци уавæри адтæицæ. Рафæидараст код-
тонцæ Будайти бийнонтæ Цæраййи. Е æ дууæ кæстæр æнсувæри
æ хъури никкодта æма син загъта, æ кæун туххæйти уорæдта,
уотемæй:
— Мæ дзæбæх æнсувæртæ, Темурхъан æма Агубекир, нур су-
мах изайетæ ами нæ мадæ ’ма фиди хæццæ æма уæхе дзæбæх
дардзинайтæ, æнхус син кæндзинайтæ.
Дууæ кæстæр æнсувæри дæр кудтæнцæ, се ’нсувæрмæ сæхе
нилхъивтонцæ, уотемæй. Лæдæрдтæнцæ, æвæдзи, сæ дзæбæх,
фæлмæн æнсувæри ке некæдбал фæууиндзæнæнцæ. Еу бон ку
адтæй, уæд бæстæ æзмæлд иссæй. Толдзгуни цæрæг адæн игъус-
тонцæ гур-гур Кæсæгирдæгæй. Тагъд рæстæги гъæуккæгтæ ба-
165

лæдæрдтæнцæ, цæй гъæр адтæй, уой. Немуц æрбацудæнцæ гъæу-
мæ, бæстæ изгулийæй байдзаг æй — мотоциклæй, танкæй, маши-
нæй... Фашисттæ мæгур адæни сæ хæдзæрттæй тардтонцæ æма
си сæхуæдтæ æрбунат кодтонцæ. Кæкай хæдзари дæр æрцар-
дæнцæ немуцæгтæ, бийнонтæ ба никкæнди цардæнцæ. Гъæуи адæ-
ни фонс æвгарстонцæ: каркæй, фусæй, галæй, сæ къохи цидæр
æфтудæй, уой.
Кæкай бийнонтæ фронтæй истонцæ сæ хестæр дууæ фурте-
мæй финстæгутæ, етæ зæрдитæ æвардтонцæ сæ мадæ ’ма фидæн.
Фал, æртиккаг фурт Цæраййæй ба некæд райстонцæ финстæг.
Уой, æвæдзи, Мæздæги бунмæ ракодтонцæ, гъеуæд уоми цудæй
тугьдтитæ. Хестæр фурт æ фæстаг финстæги æ фидæмæ финста:
«Мæ хъазар фидæ, тохун Белоруссий зæнхæбæл, ами хъæбæр
карз тугъдтитæ цæуй. Ме ’мбæлттæй беретæ фæммардæнцæ. Ци
нæ фæууй, уотемæй ми ку нæбал райсайтæ финстæг, уæд зонæ,
фурт дин нæбал ес...» Нæбал райстонцæ Сеху æма Кæка сæ хес-
тæр фурт Хадзирæтæй финстæг, фал ма сæ уæддæр нифс адтæй,
цардæгас æй, зæгъгæ... Матейæй истонцæ финстæгутæ, æма син е
уæддæр хаста æхсицгондзийнадæ.
Цудæнцæ æнкъардæй бонтæ Будайтæбæл. Еу бон кæми ад-
тæй, уоми Темурхъан æма Агубе немуцаг гранат иссердтонцæ —
рæсугъд, сурх, æрттевагæ, цæмæй зудтонцæ гъæуккаг биццеутæ,
ци ’й, уой. Æма, куд цæмæдес сувæллæнттæ, уотæ ’ймæ сæ зæрдæ
хъæбæр æхсайдта, гъома, медæгæй си циййес, уой базонæн. Уоци
æнамонд бон Кæка æ кæстæр биццеуи рарвиста фиййау, уой нæ
фæндадтæй, æ зæрдæ уоци сурх «гъазæнмæ» æхсайдта. Фал ин
ци гæнæн адтæй, фæстæмæ фæккæсæ-фæккæсæгæнгæ рандæй
Агубе фиййау. Æвæдзи, рæфтæмæ хæстæг адтайдæ, уотæ Темур-
хъан æма сæ синхонти финддæсанздзуд биццеу Эдисон æрбахас-
тонцæ гранат Кæкати уæрдундонæмæ, райстонцæ устур дзæбокæ
æма ’й хуайун райдæдтонцæ. Уоци рæстæг Сеху ба цæугæдонмæ
рандæй донхæссунмæ, æнахур гупп ку фæццудæй, уæд æваст
фæстæмæ фæккастæй, æма дин сæ хæдзари сæрмæ — хъуæцæ.
Уоси зæрдæ банкъардта, цидæр фидбилиз сæбæл ке ’рцудæй,
уой. Æ къибилатæ фæггæлста æма — сæхемæ, фал къæхтæ размæ
нæбал цудæнцæ. «Уæ, мæ бон, уæ, мæ бон», — ма си игъустæй,
æндæр æ бон нецибал адтæй.
Немуцæгтæ аллирдигæй æрбагæппитæ кодтонцæ уоци гупмæ,
сæ автоматтæбæл хуæцгæй, «русский партизан», «русский парти-
зан», гъæргæнгæй. Агубе дæр, мадта, гупп ку фегъуста, уæд
фустæ фæууагъта æма сæ хæдзарæмæ — догъ. Синхæнттæ дæр
æрбамбурд æнцæ. Мæгур Кæка еугурей разæй фæууидта уоци
æбуалгъи нивæ: къах — еуæрдигæй, къох — иннердигæй, уоте-
мæй лæудтæнцæ дууæ биццеуи.
Сеху æ дууадæсанзиккон биццеуи уотемæй ку фæууидта, уæд
нидздзиназта, æ дзиккотæмæ февналдта, æ ростæ ниттудта, æ
166

уæргутæ хуаста... Уой фæсте ба, цума йæ астæу дууæ ’мбеси фæ-
цæй, уой хузæн æрхаудтæй. Немуцæгтæ дæр ма скудтæнцæ еци
сувæллæнтти тæрегъæдæй. Сеху уоци бон сау сæрбæттæн бабаста
æ сæрбæл æма ’й æ мæлæти бони уæнгæ нæбал исиста æ сæрæй.
Уруссаг æмбесонд уотæ зæгъуй: «Беда одна не приходит».
Мин фараст сæдæ цуппор дуккæгæймаг анзи кæрон немуци
сорун райдæдтонцæ Иристони зæнхæй. Тугъдтитæ бацайдагъ æй
Толдзгуни дæр. Фашисттæ лигъдæнцæ, фал сæ фæсте ба байза-
дæнцæ сæ æбуалгъ фæдтæ. Гъе уоци рæстæг Кæкай бийнонтæ
райстонцæ сау гæгьæди, сæ æртиккаг фурт Цæрай æбæрæгæй ке
фесафтæй, уой туххæй. Сеху, мæгур, нидздзиназидæ: «Уæ, мæ
Цæрай, кæми дæ? Кæми мин дæ? Нæ, нæ, уомæн уæвæн нæййес!
Æхсæвæ еунæгæй æндæмæ ку нæ æндиудтай, уæд дин еци нему-
цаг лæгсирдтæ ци бакустонцæ?»
Цудæнцæ бонтæ уоци æнтъуснæг, æнкъардæй... Кæкай бий-
нонтæ æнгъæлмæ кастæнцæ фронтæй финстæгутæмæ. Мате æ
финстæгутæй еуеми финста:
«... Уæ бонтæ хуарз, мæ хъазар мадæ ’ма фидæ, мæ уарзон
æнсувæр Агубе! Куд айтæ, ци нæуæг хабæрттæ уæмæ ес? Куд
хъæбæр мæ фæндуй аци рæстæг уæ рази фестун, цæмæй уæ зин
еу минкъий фенцондæр уа. Мæ зæрдæбæл ку ’рбалæуунцæ Цæ-
рай æма Темурхъан, уæд богъ-богьæй фæккæун. Некæд, некæд
ниххатир кæндзæнæн немуцаг цъаммар лæгхуартæн ме ’нсувæрти
мæлæт. Некæд!.. Мæ мадæ æма мæ фидæ! Дзурд уин дæттуи,
ард уин хуæрун Хуцауи рази, Цæрай æма Темурхъани тог ке
райсдзæнæн дæс фæлтæремæй...
Мæлæт немуцаг фашисттæн! Æгас цæуæд сæребардзийнадæ!..
Украини фронт, 1943 анз,
Уæхе Мате».
Сеху æма Кæка уæхæн финстæгутæ ку райсионцæ, уæд син
минкъий фенцондæр уидæ. Цæмæй сæ зин иронх кæна, уой тух-
хæй колхози будури кустонцæ иннæ гъæуккæгти хæццæ сæумæй
изæрмæ... Агубе дæр скъоламæ цудæй, архайдта хуарз ахур кæ-
нунбæл, уæдта, хæдзари дæр, æ бон куд адтæй, уотæ æнхус
кодта. Хъæбæр мæтъæл адтæй биццеу, æппуиæдзохæй дæр е ’нсу-
вæртæ æ зæрдæбæл лæудтæнцæ, сувæллæнтти хæццæ гъазгæ дæр
нæбал кодта, арæх, куд неке ’й фæууина, уотемæй кæугæ дæр
фæккæнидæ. Уæддæр ма æ зæрдæ дардта, Хадзирæт дæр æгас
ке ’й, уобæл, кæд си рагæйдæр финстæг нæбал адтæй, уæддæр.
Æгас бийнонтæн дæр сæ зæрдити уазал бацудæй, тасдзийнадæ
син се уæнгтæ сбаста. Æма, ци загьдæуа хъисмæтæн ба. Цæмæй
тарстæнцæ бийнонтæ, е сæбæл æрцудæй. Еу изæр сæмæ сæ гъæуи
постхæссæг æрбалæвардта сау гæгъæди, Хадзирæт æбæрæгæй ке
фесафтæй, уой туххæй. Æндеугæ дæр æй нæ кодта бадæттунмæ
æнæуой дæр зиангун хæдзарæмæ, фал ци кодтайдæ, куд нæ ’й
балæвардтайдæ. Кæун æма гъарæнгæ райгъустæй æгас гъæубæл.
167

Гъæди сирд дæр нæ уорæдта мæгур мади зæрдихалæн гъарæнгæ.
Сеху сау сæрбæттæн арфдæр æркодта æ сæрбæл. Кæка ба æ
фурзинæй гъæдæмæ рандæуидæ æма уоми сосæггæй æхецæн фагæ
фæккæуидæ, æ сæр бæласæбæл фæххуаидæ.
Кæка æма Сеху аллибон дæр Хуцаумæ кувтонцæ, цæмæй сæ
дуккаг фурт исиздæха тугъдæй. Истонцæ си финстæгутæ. Йæ
къамандир дæр ма сæмæ ниффинста, хъæбатæрæй æхе ке æвде-
суй тугъди будури, арфæ ин кодта æ мадæ ’ма фидæн.
Цудæй мин фараст сæдæ цуппор цуппæрæймаг анз. Тугъд-
титæ цудæй Украини зæнхæбæл... Знаги дæрæнгæнгæй тардтонцæ
не ’фсæдтæ нæ зæнхæй. Тугъди кæронмæ берæ нæбал гъудæй.
Кæкай бийнонтæ фæстаг мæйти Матейæй нæбал истонцæ фин-
стæгутæ. Мадæ ’ма фиди зæрдæ алцидæр балæдæрунцæ. Сау
хабар бабæй син сæ дуар æрбахуаста: Мате тугъди будури æбæ-
рæгæй фесавдæй. Кæкай тургъæй бабæй райгъустæй зæрдиха-
лæн гъарæнгæ. Бийнонти тæрегъæдæй арв дæр кудтæй...
Сехумæ цæстисуг дæр нæбал адтæй. Устур, амондгун бий-
нонтæ адтæнцæ. Мадæ ’ма фидæ загътонцæ, сæ фондз фуртемæн
бийнонтæ уодзæй, фурти фурттæ, уони фурттæ... Сæрустур ад-
тæнцæ Кæка æма Сеху сæ цæуæтæй. Фал æваст еунæг фурти
евгед райзадæнцæ. Сеху-еу уотæ зæгъидæ:
1 — Æдта, ци федар æнцæ мæ фæрстæ. Зæнхæбæл ма куд цæун,
мæ дзæбæх фурттæ ку нæбал æнцæ, уæд. Уæ, мæ бон! Цæмæн
ма мæ гъæуй мæ цард, цæмæн, тагъддæр сæмæ ку рандæуинæ.
Фал мæ мæгур байзæддаг ба ци фудгин æй? Е дæр ма мин седзæ-
рæй байзайа. Е ма мин ку дæттуй нифс, уой рæуагæй ма мæ
къæхтæбæл ку хелун. Уæдта ма мæ исæфт фурт Хадзирæти кизгæ
Клари дæр æ къæхтæбæл ислæуун кæнун ку гъæуй. Уæддæр
уоци дууей туххæй цæрун гъæуй...
Ралæудтæй мин фараст сæдæ цуппор фæндзæймаг анз, Фа-
рæстæймаг май. Райгъустæй æхсицгон хабар — тугъд фæцæй.
Толдзгунмæ дæр исхъæрттæй уоци хабар. Æздахтæнцæ тугъдæй
уæлахездзаутæ, фал толдзгуйнæгтæй, тугъди ка адтæй, уонæй
беретæ нæбал иссердтонцæ сæ къæсæртæ. Гъæубæсти адæн, ка
фæммард æй, уоиæи хиститæ кодтоицæ. Фал Сеху хиститæ кæ-
нун нæ бауагъта — æнгъæлмæ кастæй йе ’ртæ фуртемæ...
Цудæнцæ бонтæ æма фарнæ сæ хæццæ хастонцæ. Тугъди
фæсте адæн сæхемæ нæма ’рцудæнцæ. Кустонцæ, еуварс код-
тонцæ тугъди фæстеугутæ. Агубебæл нæудæс анзи исæнхæст æй.
Æригон ма адтæй, фал æ мадæ ’ма æ фиди фæндадтæй, цæмæй
бийнонти гъуддаг бакодтайдæ, уæлдайдæр, сæ синхонтæмæ фа-
тери цардæй замманай дзæбæх ахургонд кизгæ — Асиат, е каст
фæцæй гъæууонхæдзарадон скъола æма куста зоотехникæй, æнæ-
уой ба Уорсдони гъæуæй адтæй.
Тагъд рæстæги еу минкъий хори цъиртт бакастæй Кæкай бий-
нонтæмæ, кæд сæ зæрдитæ цийнæдзийнадæ н’ агурдтонцæ, уæд-
168

дæр сæ байзæддагæн устур киндзæхсæвæр искодтонцæ. Сæ зæр-
дитæ рохс кодтонцæ дууæ зæрондемæн сæ киндзæй, уæлдайдæр
6а ма, сæ еунæгæн кизгæ ку райгурдæй, уæд... Минкъий кизгæ-
бæл æргъуæцмæ дæр нæ бухстæнцæ, бунтондæр ба — Кæка. Е
арæх уотæ дзоридæ:
— Нæ хори тунæ мин мæ устур зинтæ дæр феронх кæнун кодта.
Зæронд уосæ æ хæццæ исарази уидæ, фал зæгъгæ ба неци
кæнидæ. Е æппунæдзохдæр æ исæфт фурттæбæл гьуди кодта,
æнгъæлмæ ма сæмæ кастæй... Мадта Кæка ба, хуасæ кæрдунмæ,
гьæдæмæ согмæ цæуа, сæ киндзæн бафæдзæхсидæ:
— Ностæ, игъосис, рæфти мæмæ сувæллони рахæсдзæнæ.
Агубебæл инсæй анзи исæнхæст æй, æма ’й æфсадмæ ракод-
тонцæ, Австрий службæ кодта. Мадæ æма бабæй фидæ хъæбæр
æрæнкъард æнцæ, тарст адтæнцæ æнæуой дæр. Куд æнгъæлмæ
кастæнцæ мадæ æма фидæ, цæмæй тагъддæр фæцайуонцæ е служ-
би æнзтæ. Кæка арæх Габеонæн дзоридæ:
— Нæ еунæг тагъддæр ку исæздæхидæ, уæдта алцæбæлдæр —
арази. Мæхе лæгъуз ку фенкъарун, уæд мæхецæн нæ фæттæр-
сун, фал, зæгъун, ку рамæлон æнæ Агубей фæууингæй. Хуцау,
табу дæхецæн!
Хъисмæт хъæбæр æгъатир разиндтæй, Кæка æ еунæг фурти
нæбал фæууидта. Æ хъæрæухæлорæ æваст исристæй, бæргæ ма ’й
фæццæйластонцæ сæйгæдонæмæ, фал надбæл æ киндзи къохти
рамардæй. Æ мæлæти бони æ еунæг фурт æ уæлгъос нæ лæуд-
тæй, Австрийæй уоци рæстæги уотæ ’нцон рацæуæн н’ адтæй.
Ку исæздахтæй Агубе армийæй, уæд дзæбæх кæрæдзей лæ-
дæргæй цардæнцæ Асиати хæццæ. Кæрæдзей фæсте син райгур-
дæй дууæ биццеуи. Зæронд уоси зæрдæ рохс кодта æ кæстæр
фурти бийнонтæй. Фал не ’ронх кодта æ хестæрти, æнгъæлмæ
сæмæ кастæй. Къæсæрбæл исбадидæ æма гъарæнгæ кæнидæ.
Синхонти зæронд уоститæ гъæунги бæласи буни бадионцæ, фал
Габеон уони хæццæ некæд бадтæй. Æ фурти минкъий кизгæ ин
тæрегъæд кæнидæ, æ фарсмæ исбадидæ æма ин зæгъидæ:
— Нана, уæ, нана, ду цæмæннæ бадис гъæунги бадæнбæл иннæ
зæронд уостити хæццæ?
Сеху æй æ гъæбеси æрбакæнидæ, æ сæр ин æрсæрфидæ æма
зæгъидæ:
— Уæ, нанай минкъий хор, мæ зæрдæ ресгæ кæнуй æма нæ
коруй бæласи буни бадун... Æнгъæлмæ кæсун, æнгъæлмæ, мæ
хори тунæ, нанай зундгин кизгæ.
Фал... Мæгур саударæг уосæн æ фурттæ нæбал æрбакастæнцæ
сæ хæдзари дуарæй. Æ мæлæти бони ма æ еунæг фурт дæр æ
уæлгъос н’ адтæй, куд æ фидæн, уотæ. Хъæбæр уæззау сæйгæ
адтæй е æма сæйгæдони хустæй, нæ ин загътонцæ, æ мадæ ра-
мардæй, уой. Сеху, мæгур, ку æруæззау æй, уæд æ рази бад-
тæнцæ хæстæгутæ, хеуæнттæ. Еу рæстæги Агубей хестæр кизгæ,
169

уæд уобæл дæс анзи цудæй, æ гъæбеси согтæ, уотемæй дуар
æрбайгон кодта. Фидимадæ дуарæрдæмæ кастæй, дуари гъæрмæ
арф ниууолæфтæй, нигъгъæрзтæй, æ къох рауигъта æма туххæй-
ти загъта:
— Уæ, мæ бон, е ду ку дæ?.. — æхе фарсæрдæмæ бахадта æма
æ уод исиста.
Зæронд уосæ, æвæдзи, æнгъæлмæ кастæй, кæд æ фурттæй
еске дуар байгон кодта, фал фудæнгъæл фæцæй.
Уæ Кæка æма Сеху, мæгур сæ бон, ци æнамонд разиндтæнцæ:
сæ цугшар фурти тугъди фæммардæнцæ, сæ мæлæти бони ба сæ
еунæг фурт дæр ма сæ рази н’ адтæй...
Царди уалдзæг
Адтæй сæрди æнтæф бæнттæй еу, æвæдзи, еу-дууинсæй гра-
дуси адтæй тæвдæ. Дунги цъиртт некæцæй кодта, исуолæфæн
дæр н’ адтæй. Бæлæстæ æма дидингутæ дæр нинкъард æнцæ,
мæтъæлæй лæудтæнцæ. Кæрдæг дæр ниббор æй. Мæргъти цъæ-
бар-цъубар нæбал игъустæй, сæхе баримахстонцæ. Асфальт та-
дæй. Гъæунгти рацæуæг н’ адтæй.
Зæринæ æ фатери рацо-бацо кодта, къæразгæй ракæсидæ,
фал гъæунгæмæ рацæунмæ ба æ нифс нæ хаста. Тæвдæ æппун-
дæр нæ уарзта, уæдта ин бухсгæ дæр нæ кодта. Уоци бон, хуарз
æма, косгæ бон н’ адтæй, æма ’й некумæ цæун гъудæй.
Зæринæ къæлæтгуни сбадтæй æма киунуги кастæй. Еу рæс-
тæги киунугæ еуварс æривардта æма гъудитæ кæнун райдæдта.
Æ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ æ сувæллони бонтæ, æ райгурæн
гъæу, скъолай ку ахур кодта, уоци рæстæг. Фæстаг анз, дæсæй-
маг къласи ку ахур кодтонцæ, уæд сæ — се ’мкъласонти — куд нæ
фæндадтæй фæххецæн ун. Арæх æрæмбурд уайионцæ æма дзу-
банди кæнионцæ. Еухатт ма уотæ дæр загътонцæ, еумæ еу инсти-
тутмæ бацæуæн ахур кæнунмæ, зæгъгæ. Фал уомæн гæнæн н’
адтæй, алкæмæн дæр си æхе над адтæй.
Æ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ, фæлварæнтæ куд лæвардтонцæ
скъолай, уой фæсте ба — институтмæ. Куд цийнæ кодта, инсти-
тутмæ ку бахаудтæй, уæд.
Кизгæ æ бунатæй исистадæй æма бабæй рацо-бацо кодта йæ
уати, уой фæсте ба фæстæмæ къæлæтгуни сбадтæй. Æ гъудитæ ’й
фæххастонцæ, институти ку ахур кодта, уоци бæнттæмæ.
Хуарз ахур кодта Зæринæ, фиццаг къурсæй фæстæмæ дæр,
растдæр зæгъгæй ба — хъæбæр хуарз. Æ хузæ кади фæйнæгбæл
адтæй. Кизгæ æ рæстæг фулдæр кæсæн зали æрвиста. Медици-
нон’институти хъæбæр зин ахур кæнæн æй, цæмæй хуарз дохтур
исуай, уой туххæй гъæуама хуарз зонай адæймаги анатоми, фи-
зиологи, фармакологи...
170

Е адтæй æртиккаг къурси... Еу хатт бабæй Зæринæ бадтæй
лекцити фæсте кæсæн зали, æхе цæттæ кодта иннæ бонмæ, ахур
кодта зæрдинезтæ. Еу рæстæги кизгæ банкъардта, кадæр имæ ке
кæсуй, уой. Æ комкоммæ бадтæй еу лæхъуæн æма ймæ е кастæй.
Уой фæсте ба æ бунатæй исистадæй æма Зæрини размæ бацудæй.
— Бахатир кæнæ, зæрдинезти киунугæ, дан, дæумæ ’й, æма
мæн дæр гъæуй. Ку нæбал дæ гьæуа, уæд æй æз райсдзæнæн.
— Мæн нæбал гъæуй аци киунугæ, æма, дæ хуарзæнхæй,
райсæ ’й, — загъта кизгæ.
— Хуарз, Зæринæ!
— Мæ ном ба мин кæцæй зонис? — рафарста ’й Зæринæ.
Лæхъуæн еу цæйбæрцæдæр неци исдзурдта, цæбæлдæр гъуди
кодта, уæдта загъта:
— Æз цуппæрæймаг къурси ахур кæнун, ду ба — æртиккаги.
Хестæр къурси студенттæ фæззонунцæ кæстæр студентти. Уæд-
та дæу, мæнмæ гæсгæ, нæ институти еугурæй дæр зонунцæ, дæ
хузæ Кади фæйнæгбæл ку æй — Скифти Зæринæ. Æз ба дæн
Мæнæути Азæмæт. Зонгæ уодзинан!
Зæринæ нифсæрми ’й, æгæр си ке ’ппæлдтæй, уой туххæй.
Еу минкъий ма рабадтæй, уæдта загъта:
— Бахатир кæнæ, Азæмæт, фал мæн цæун гъæуй. Æхцæун
мин адтæй дæ хæццæ базонгæ ун, — æма æ бунатæй исистадæй.
— Фæндараст кæнæ.
Уоци бонæй фæстæмæ, Азæмæт æма Зæринæ ку фембæлио-
нцæ, уæд кæрæдземæн салам лæвардтонцæ. Еу бон ба лекцити
фæсте, автобусти æрлæууæни фембалдæнцæ. Лæхъуæн кизги
размæ бацудæй:
— Дæ бон хуарз, Зæринæ! Уæхемæ цæуис?
— Нæхемæ бæргæ цæун, фал автобус рагæй нæййес.
— Цæуæн фестæгæй, ами лæууни бæсти.
Кизгæ еу минкъий рап^ди кодта, уæдта загъта:
— Раст зæгъис, æндæр гæнæн дæр нæййес. Цæуæн фестæ-
гæй, кенæ ба мæбæл ами лæугæй æризæр уодзæй.
Сабургай, дзубандитæгæнгæй цудæнцæ. Адтæй декабри бæнттæй
еу, мет къæхти буни хъис-хъис кодта. Фал уотæ уазал 6а и’ адтæй.
— Зæринæ, ами Дзæуæгигъæуи цæрунцæ уæ бийнонтæ?
— Нæ бийнонтæ, гъæуи — Хонхрæбуни— цæрунцæ. Æз ба мæ
мади хуæрæмæ фæуун. Е Сабурдзийнади гъæунги цæруй. Ду ба
кæми цæрис? — бафарста кизгæ.
— Æз ба дзæуæгигъæуккаг дæн, ами райгурдтæн, фæндзæй-
маг скъолай ахур кодтон. Цæргæ ба Теркибили гъæунгæбæл кæ-
нæн. Кæрæдземæ хæстæг цæрæн, — загъта Азæмæт.
Зæринæ кæми цардæй, уоци хæдзари размæ ку бахъæрттæнцæ,
уæд фембæлунмæ, зæгъгæ, загътонцæ кæрæдземæн, æма си ал-
кедæр æ надбæл идарддæр цудæй.
Зæринæ сессий фæсте адтæй практики сæйгæдони. Практики
171

фæсте раидæй гъæумæ. Уоми æнхус кодта æ бийнонтæн, хæдза-
ри куститæ еугурей дæр кодта. Сæумæ-еу фондз сахаттебæл иси-
стидæ, гъоцитæ æрдоцидæ, уæдта сæ хезæнмæ фæттæридæ. Уой
фæсте ба — хæдзари куститæ... Бадунмæ дæр æй нæ евдалдæй. Æ
мадæ гиризгæнгæй дзурдта:
— Нæ кизгæ, мæгур, хъæбæр уолæфуй! Сæумæй изæрмæ бадгæ
дæр нæ кæнуй. Бæргæ ин дзорун, куститæ некумæ фæледздзæ-
нæнцæ, еу минкъий уолæфгæ дæр ракæнæ, зæгъгæ. Фал мæмæ
не ’ гъосуй.
Фиццаг сентябри институтмæ ку ’рбацудæй, уæд е ’мбæлтти
хæццæ кæрæдзебæл цийнæ кодтонцæ. Ка си кæми адтæй, уой
туххæй дзурдтонцæ. Зæринæ дæр син гъæуи хабæрттæ кодта. Е
’мбæлттæ ин дзурдтонцæ, дæ хузæ, дан, хъæбæр хуарз æй, зæгъгæ.
Е адтæй бæрзонд, гурведауцæ кизгæ, уорсцъарæ цæсгонбæл —
сау цæститæ, билтæ — сурх-сурхид, мудхуз бæзгин дзиккотæ —
æ усхъити уæнгæ. Нур ма æ цæсгон хуарæни гъæстæ некæдма
фæцæй.
Зæринæ лекцити фæсте арæх уидæ кæсæн зали. Арæх цудæй
сæйгæдæнттæмæ дæр. Исæмбæлидæ Азæмæтбæл дæр, дзубанди
кæнионцæ. Еухатт бабæй хæдзарæмæ цæугæй фембалдæнцæ. Нур
Азæмæт фæндзæймаг къурси ахур кодта, Зæринæ ба — цуппæ-
рæймаги. Адтæй фæззæги фæстаг бæнттæй еу.
— Зæринæ, куд цæрис, ци нæуæг хабæрттæ дæмæ ес? Куд æй
дæ ахур? Фал дæ фæрсгæ ба ци кæнун, уотемæй дæр æй зонун,
хъæбæр хуарз ке ахур кæнис, уой.
Кизгæ лæхъуæнмæ бакастæй æма загъта:
— Арфæгонд уо, неци мин æй. Азæмæт, циуавæр дохтур ис-
уæвун дæ фæндуй? Æз, æвæдзи, зæрдинезти дохтур уодзæнæн —
кардиолог.
Азæмæт æрлæудтæй, цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурдта,
цæбæлдæр сагъæс кодта, уæдта загьта:
— Зæринæ, мæн хирург исуæвун фæндуй. Фал æз, мæнæ зу-
мæгон сесси ку радтон, уæд, æвæдзи, Мæскумæ рандæуодзæ-
нæн. Нæ къурсæй нæ æртæ биццеуемæй æрветунцæ Мæскуй ме-
дицинон академимæ, идарддæр уоми ахур кæндзинан.
— Е хъæбæр хуарз æй! Æгайтима дæ æрветунцæ. Фæстæмæ
нæмæ зундгонд дохтурæй исæздæхдзæнæ.
— Хуцау нæ дзæбæх уадзæд, уæдта бæрæг уодзæй. Рагацау
нæ дзордзинан уобæл... Фал мин, раст дин ку зæгъон, уæд æхцæ-
уæн æй, ке мæ æрветунцæ, е.
Кизгæ æма лæхъуæн дзубандигæнгæ бахъæрттæнцæ Сабур-
дзийнади гъæунгæмæ, хуæрзизæр загътонцæ кæрæдземæн.
^ъеуотемæй бабæй цудæнцæ бæнттæ. <
Еу бон Зæринæмæ институти дуаргæс равардта финстæг. Е
адтæй Мæнæути Азæмæтæй, Мæскуйæй. Кизгæ финстæг æ хи-
172

зипи ниввардта, бакастæй æй, æрмæстдæр сæхемæ ку ’рбацу-
дæй, уæд. Лæхъуæн финста:
«Дæ бон хуарз, Зæринæ! Гæгъæди æма ручкæ райсуни размæ
берæ фæгьгъуди кодтон, финсон æви — нæ, уобæл. Æма, мæнæ
финсун. Ахур кæнун, арæх фæуун практики Мæскуй хуæздæр
сæйгæдæнтти, мæхуæдæг дæр операцитæ кæнун райдæдтон. Тагъд
сесси дæр райдайдзæнæй, уæдта бабæй — практикæ. Æма мин,
æвæдзи, сæрди не суодзæнæй Иристонмæ рандæун. Зæрдæ мин
байвардтонцæ Мæскуй фиццаг сæйгæдони куст — хирург-ассис-
тентæй. Гъе уотитæ!
Зæринæ, мæхе туххæй финсун, фал дæуæн ба куд æнцæ дæ
хабæрттæ? Куд цæуй дæ ахур? Ци нæуæг хабæрттæ ес институти?
Зæринæ, рагацау ди хатир корун, фал нæ ниффинсун дæр мæ
бон нæй. Раст зæгъгæй, æвæдзи, финсун уæддæр æнцондæр æй.
Дзæуæгигъæуи дин нæ бандиудтон мæ зæрдиуагæ раргон кæнун.
Зæгъун мæ фандуй, рагæй мæ зæрдæмæ ке цæуис, уой... Мæнæ,
дуккаг къурси ма ку ахур кодтай, уæдæй нурмæ. Фал, мæнæ
Иристонæй идард ку дæн, уæд æй хъæбæрдæр балæдæрдтæн:
уарзгæ дæ ке кæнун. Арæх мæ цæститæбæл рауайуй дæ сорæт,
дæ медбилтихудт, дæ рæсугъд цæститæ, де ’рбакаст, æма мæхе-
цæн бунат нæбал фæййерун. Уотæ ма бангъæл уо, Хуцауи тух-
хæй, æма æз уотид зæрдидзæбæхæн финсун... Нæ, нæ!
Цæй, еу хатт ма ди хатир корун! Зæринæ, кæд дин зин нæ уа,
уæд мæмæ ниффинсæ. Саламти хæццæ — Азæмæт.»
Бунæй си финст адтæй адрис. Зæринæ финстæг ку бакастæй,
уæд гъудитæ кодта. Лæдæрдтæй, рагæй лæдæрдтæй Азæмæти
зæрдæмæ ке цæуй, уой. Кизги зæрдæ алкæддæр балæдæруй, еске
зæрдæмæ ку фæццæуй, уæд уой. Фал æй уарзгæ кæнуй... Уой ба
нæ зудта. Гъуди кодта: «Нæ, нæ, нæ ймæ ниффинсдзæнæн. Ци
ниффинсон? Арфæ дин кæнун, кенæ ба — боз ди дæн, ке мæ
уарзис, уой туххæй. Нæ, нæ...» Кизгæн æхе зæрдæмæ дæр цудæй
лæхъуæн, фал еци гъудитæ æхецæй сурдта. Æ гъудий æрмæст-
дæр ахур адтæй. Фæндадтæй æй хуарз дохтур исуæвун. Уæдта,
уæдта — бæрæг уодзæй.
Зæринæ, ци адтæй, уæддæр нæ ниффинста финстæг æма си
есгæ дæр нæбал ракодта. Цудæнцæ бæнттæ, мæйтæ... Азæмæт
уæдæй фæстæмæ нæбал иссудæй Иристонмæ: ахур дæр кодта,
уæдта косгæ дæр. Медицинон академи каст ку фæцæй, уæдта —
ординатурæ, уæд косун райдæдта Мæскуй фиццаг сæйгæдони
хирургæй. Зæринæ дæр уæдмæ ахур фæцæй æма куста респуб-
ликон клиникон сæйгæдони кардиологæй. Кизгæ æ кустбæл хъæ-
бæр æновуд адтæй, уæдта ин сæйгитæ дæр аргъ кодтонцæ...
Зæринæ æ мади хуæрæ Мæдинæтмæ нæбал цардæй, æ кустæй ин
фатер равардтонцæ. Еу бон ку адтæй, уæд сæумон æрзилд æркодта
сæйгитæбæл æма, æ косæнуати размæ ку бацудæй, уæд си лæудтæй
173

еу нæлгоймаг. Е салан равардта кизгæн. Зæринæ фиццаг нæбал ба-
зудта Азæмæти, фал имæ лæмбунæгдæр ку бакастæй, уæд загъта:
— Азæмæт, бахатир кæнæ, нæбал дæ базудтон, — кизгæ æ
къох лæхъуæнмæ равардта, — медæмæ, дæ хуарзæнхæй. Куд ма
банвæрстæ Иристонбæл, æнгьæлдæн, рагæй нæбал адтæ ами.
— Раст зæгъис, кæдæй рандæдæн Мæскумæ, уæдæй нæбал
адтæн ами. Уотæ рауадæй, æма мин нæбал фæцæй фадуат иссæун-
мæ, кæд мæ хъæбæр фæндадтæй, уæддæр. Ахур дæр кодтон,
уæдта — косгæ дæр. Фал мин мæнæ нур фæцæй фадуат, æма,
æвæдзи, еу мæйæ Дзæуæгигъæуи уодзæнæн. Æзинæ иссудтæн
æма институтмæ дæр бауадтæн, дæубæл дæр рафарстон. Загъ-
тонцæ мин, сурх дипломи хæццæ каст ке фæдтæ, уæдта аци сæй-
гæдони ке косис. Гъемæ дæмæ æрбацудтæн, кæд дæмæ ме ’рба-
цуд зин нæ фæккæса, уæд...
— Хъæбæр æхцæуæн æй, ардæмæ ке ’рбацудтæ, е. Æгайтима
мæ нæ феронх кодтай. Фал радзорай, кæми фæууис, кæми ко-
сис? — æфсæрмигæнгæ загъта Зæринæ.
— Институти мæ уадзунмæ гъавтонцæ, фал мæ нæ бафæндад-
тæй, фиццаг бал, зæгъун, косгæ ракæнон сæйгæдони, уæдта бæ-
рæг уодзæй. Дохтур сæйгæдони ку нæ коса, уæд цæй дохтур æй.
Гъеуотитæ, Зæринæ! Радзорай, дæ зæрдæмæ цæуй ами. Æвæдзи,
идарддæр ахур кæнунмæ дæ æрвистонцæ. Уотæ нæ ’й?
— Раст зæгъис, Мæскумæ мæ æрвистонцæ, фал ду куд зæ-
гъис, уотæ, ракосон бал, зæгъун, сæйгæдони, уæдта бæрæг уодзæй.
Азæмæт æдзинæг кастæй кизгæмæ æма гъуди кодта: «Никки
рæсугъддæр фæцæй, ци хъæбæр зæрдæмæдзæугæ ’й. Æ цæститæ
мæ сæхемæ æлвасунцæ. Уæдта йбæл уорс халат æма ходæ ба ци
хуарз федаунцæ!» Дзоргæ ба искодта:
— Зæринæ, еу цæбæлдæр дæ бафæрсунмæ гъавун, æма мин
æргомæй ку зæгъисæ дæ гъуди, е мæ фæндуй. Мæскуйæй дæмæ
финстæг ниффинстон, æма дзуапп ба нæ райстон.
Кизги цæсгон фæссурх æй. Гъуди кодта: «Нæ, нæ, зæгъун ин
гъæуй, ке райстон финстæг, уой. Фал имæ цæмæннæ ниффин-
стон, уой ба ин куд зæгъон?»
— Райстои дии дæ фиистæг... финсунмæ дæмæ гъавтон, фал
сесси райдæдта æма куддæр фæкъкъулумпи дæн...
— Æз ба берæ фенгъæлмæ кастæн. Финсуйнаг ма дæмæ ад-
тæн, фал нæбал бандиудтон, кæд мæбæл, зæгъун, дæ зæрдæ
фæххудтæй.
Зæринæ æваст æ бунатæй фестадæй æма загьта
— Дзубандитæбæл дæ куд фæдардтон, цай, къофи — ци дин
скæнон?
— Æз дæр дзубандитæбæл фæддæн, мæнæ райсæ, — æма киз-
гæмæ равардта пакет, — къанфеттæ, цидæртæ си ес. Кæд гæнæн
ес, уæд къофи бацумдзæнæн.
Зæринæ пакетæй исиста мæскуйаг къанфетти къопп, сæни авгæ,
174

стъолæбæл сæ æрæвардта, Азæмæтæн райарфæ кодта, уæдта сæ
дууемæн дæр къофи искодта. Кизгæ æма лæхъуæн бадтæнцæ,
къофи цумдтонцæ, дзубанди кодтонцæ. Еу рæстæг Азæмæт æ
сахатмæ æркастæй æма загъта:
— Зæринæ, куд дæ бафæстеуат кодтон, дæумæ, æвæдзи, ести
гьуддæгтæ ес, æз ба дæ дзубандитæбæл фæккодтон. Цал сахат-
темæ косис?
— Æппундæр ма тухсæ, неци мæ бафæстиат кодтай. Мæнæ ма
медицинон хуæрæн цидæртæ рафæдзæхсон, уæдта нæхемæ цæу-
дзæнæн.
Азæмæт кизгæмæ бакастæй æма загъта:
— Зæринæ, æмбæлуй, æз дæмæ гъæунги бангъæлмæ кæсдзæ-
нæн, дæ хæццæ мæ цæбæлдæр радзорун фæндуй?
Кизги цæсгон бабæй фæссурх æй, балæдæрдтæй æй зæрдæ,
æ хæццæ цæбæл дзорунмæ гъавуй лæхъуæн, уой. Рагъуди кодта:
«Куд ин зæгъон, ма мæмæ æнгъæлмæ кæсæ, зæгъгæ. Уотæ не
’моæлуй, Нæ, нæ, нæ федауй.» Æма загъта:
— Хуарз...
Адтæй уалдзæг, анзи рæсугъддæр афонæ — маййи мæйæ. Ал-
ливарс дидинæг калдта, хор кастæй, мæргътæ зардтонцæ. Адæн
дæр уалдзигон арæзтæй, ка кумæ — цудæнцæ. Азæмæт æма Зæ-
ринæ сабургай цудæнцæ горæти уалдзигон гъæунгти. Еумæ хуарз
федудтонцæ: сæ дууæ дæр бæрзонд, хуæрзконд, гурведауцæ.
Лæхъуæн гъуди кодта: «Куд ин зæгъон, куд? Æ зæрдæмæ ку нæ
фæццæуа мæ дзубанди, ци кæнон? Фал, куд фæззæгъунцæ, фæс-
тæмæ здæхæн нæбал ес. Дони бацудтæ, уæд накæ кæнун гъæуй».
Гъæрæй ба загъта:
— Зæринæ, дæ мади хуæрæмæ ма цæрис?
— Нæ, нæбал цæрун мæ мади хуæрæмæ. Нур мин мæхе фатер
ес, уæртæ Уалдзигон гъæунгæбæл цæрун.
Азæмæт цæйбæрцæдæр неци исдзурдта, цæбæлдæр гъуди код-
та, уæдта загъта:
— Зæринæ, æдзæсгон мæ ма фæххонæ, фал мин дæ фатер нæ
фæууинун кæндзæнæ?
Кизгæ куддæр фæцæй, уæхæн фарстмæ ие ’пгъæлмæ кастæй.
Рагьуди кодта: «Фагæ нæй, æма æ хæццæ ке цæун, фал ма, даи,
мæ уæхемæ дæр бахонæ...» Азæмæт ин цума æ гъудитæ балæдæрд-
тæй, уотæ загьта:
— Хатир, хатир ди корун, кæд дæмæ æгæр къæйних фæккас-
тæн, уæд. Мæ зæрдæ дæбæл нæ фæхходдзæнæй, ку нæ мæ бахо-
най, уæддæр. Фал... Фал, ци зæгъунмæ дин гъавун, е æгæр вазуг-
гин æй, æма... Æма, дин æй гъæунги куд зæгъон? Кæд дæ фæн-
дуй, уæд цæуæн ресторанмæ. Æцæгæйдæр, цæуæн ресторанмæ,
уотæ хуæздæр уодзæнæй.
Зæринæн ма ци гæнæн адтæй æма сабургай загъта:
— Цæуæн, фæууинæ мин мæ фатер.
175

Зæринæ æ дарæс раййивта, æ къохтæ нихснадта, раздарæн æ
разбæл бакодта æма... Æма фингæ райаразта. Къеретæ духовки,
исгъар кодта. Еу загъдæй, гъæздуг фингæ æрæвардта.
Кæрæдзей комкоммæ бадтæнцæ кизгæ æма лæхъуæн. Дзу-
банди кодтонцæ. Азæмæт бабæй гъуди кодта: «Хæдзари дарæси
дæр ци дзæбæх федауй, уæдта, ци сæрæн кизгæ ’й. Ци хуарз
къеретæ ин æнцæ.»
Цæйбæрцæдæр рæстæг гъеуотæ бадтæнцæ, хуардтонцæ, меди-
цини туххæй дзурдтонцæ. Еу рæстæг Азæмæт æдзинæг никкастæй
Зæринæмæ, уæдта ин æ къохмæ бавналдта æма загъта арæхстгай:
— Зæринæ, дзорун райдайун мин хъæбæр зин æй. Фал, уал
анзи мæ зæрдæй æппундæр нæ цох кодтай. Æппунæдзох дæбæл
гъуди кодтон. Уарзун дæ, уарзун! Лæдæрис! — æ цæсгон фæс-
сурх æй æма æ бунатæй исистадæй, къæразги размæ бацудæй.
Кизгæ фиццаг æрбатухстæй, ци кодтайдæ, æхе куд дардтайдæ,
уой нæ зудта, уæдта загъта гиризгæнгæй:
— Уал анзи уæхæн хуæрзконд лæхъуæни еу мæскуйаг кизгæ
куд нæ æрахæста. Æви, æви... — тухстæй Зæринæ. Е дæр гъуди
кодта Азæмæтбæл. Фиццаг рæстæги сурдта æхецæй уоци гъу-
дитæ. Фал, косун ку райдæдта, уæд лæхъуæн арæх æ зæрдæбæл
æрлæууидæ. Æ финстæг дæр ин арæх райсидæ æма ’й цалдæр
хатти оакæсидæ.
Зæринæ сабургай исистадæй æ бунатæй æма магнитофон ба-
кодта, райгъустæй дессаги зæрдæмæдзæугæ музыкæ. Азæмæт
къæразги разæй рацудæй, неци дзоргæй кизги къохтæ æ усхъи-
тæбæл æрæвардта, уæдта ин æ астæубæл æрхуæстæй. Æма са-
бургай кафун байдæдтонцæ.
— Зæринæ, мæн фæидуй зæгьун, цæмæй мæ бийнойнаг исуай.
Æз, æз рагæй гъуди кæнун уобæл. Иристонмæ дæр хъæбæрдæр
гъе уой туххæй иссудтæн. Зонун æй, æгæр тагъд кæнун, фал...
Фал, хатир ди корун, барæ мин радтæ мæ мийнæвæрттæ барве-
тунмæ.
Кизгæ æ фуртухстæй къелабæл исбадтæй, уæдта фæстæмæ
фестадæй, æ бон исдзорун неци адтæй. Азæмæт имæ бацудæй, æ
къох ии æ усхъæбæл ииввардта æма загъта:
— Еу къуæрей фæсте фембæлдзинан æма мин дæ гъуди зæгъ-
дзæнæ. Нур 6а нæ гъæуй, нæ ди агорун дзуапп, хуарз?! Нур ба,
æвæдзи, мæнæн цæун афонæ ’й.
Зæринæ æ фæсте рацудæй дуари уæнгæ, æ цъухæй еу дзурд
дæр нæбал исхаудтæй. Азæмæт ма ймæ фæстæмæ еу каст фæк-
кодта æма рандæй. Кизгæ ба фæстæмæ къелабæл исбадтæй æма
цæйбæрцæдæр уотæ фæббадтæй. Зудта ’й, къуæрей фæсте ци
дзуапп ратдзæй Азæмæтæн, уой. Лæхъуæн дæр æй зудта æма
игъæлдзæг адтæй...
Къуæрей фæсте Азæмæт æрбацудæй Зæринæмæ сæйгæдо-
нæмæ. Косæнуати бадтæнцæ, кæрæдземæ кастæнцæ. Кизгæ са-
176

бургай æнæдзоргæй æ сæр, уо, зæгъгæ, батилдта. Лæхъуæн æй
балæдæрдтæй æма загъта:
— Хонхрæбунмæ хуцауæхсæви фæццæунцæ Мæнæути мий-
нæвæрттæ!
Зæринæ æ гъудитæй æхемæ ’рцудæй. Къуæрей фæсте уодзæ-
нæй сæ киндзæхсæвæр. Уой фæсте 6а дууемæй дæр Мæскумæ
рандæуодзæнæнцæ. Зæринæ дæр косдзæй, Азæмæт ци сæйгæдо-
ни косуй, уоми. Уæдта, лæхъуæнæн Мæскуй астæу æртæуатон
фатер ес, æма уоми цæрдзæнæнцæ.
Кизгæ бацудæй къæразги размæ æма берæ фæккастæй гъæун-
гæмæ, гьуди кодта: «Уой æнгъæл н’ адтæн, æма уотæ тагьд кин-
дзи ’рцæудзæнæн. Цума мæ фуни дæн, уотæ мæмæ кæсуй. Ме
’мбæлттæн ку зæгъон, уæд деси бацæудзæнæнцæ. Уотæ зæгъио-
нцæ: «Зæрини ахурæй фæстæмæ неци ’ндавуй. Киндзи дæр, æвæ-
дзи, некæд æрцæудзæй.» Нур ба уотæ рауадæй, æма нæ курсæй
æз цæун фиццаг киндзи.» — Айдæни размæ бацудæй, æхемæ берæ
фæккастæй, уæдта загъта:
— Уарзун дæ, Азæмæт! Хъæбæр берæ дæ уарзун!
Аланæ
Уацау
Аци зæнхæбæл алкедæр æхердигонау лæдæруй царди медес.
Уæдта амонд дæр уотæ. Еуетæ сæхе амондгун фæххоннунцæ уæд,
æма царди сæ бунат ку иссерунцæ, ахургонддзийнадæ ку райсунцæ,
ку фæккосунцæ,сæ алливарс ка фæууй,уонæн ести хуарз ку ра-
кæнунцæ. Иннетæ ба сæхе амондгунбæл фæннимайунцæ, æнæ-
нез ку фæуунцæ æ бийнонтæ, æ зæрдæ рохс ку фæууй хеонтæй...
Мадта ес уæхæнттæ дæр, сæхе амондгун уæд ка хонунцæ, æма
сæмæ берæ æхца ку уа. Уо, уо,ес уæхæнттæ дæр. Адæм куд
аллихузон æнцæ, сæ бæллецтæ дæр уотæ аллихузон æнцæ...
Аланæ дæр æхердигонау лæдæруй амонд, уæдта царди ме-
дес. Æхе амондгун хонуй, кæд нур ма æригон æй, уæддæр. Уо,
уо, гъæуама силгоймаг бийнойнаг, уæдта мадæ, хæдзари æфсийнæ
уа... Фал, æвæдзи, алцидæр Хуцауи къохи æй, е куд зæгъа, уотæ
уодзæнæй, цийфæнди ку фæккæнай, уæддæр. Аланæ дæр зæн-
хон адæймаг æй. Уой дæр фæндуй, силгоймаги Хуцау цæмæн
исæнтæсун кодта, гъе уони бавзарун. Фал... Фал бал нур æ размæ
æндæр ихæстæ ес.
Цард над æй, æма йбæл цæун гъæуй. Нæдтæ ба аллихузæнттæ
фæуунцæ, уæдта алкæмæн дæр æхе над ес. Еуетæн сæ над фæу-
уй лигъз, æнцонцæуæн, æнæкъулумпитæй ибæл фæццæунцæ...
Иннетæн фæууй гургъахъ — цæун сæ фæгъгъæуй хæрдтæ æма
12 Будайты Милуся
177

урдугити, сæрсæфæни билтæбæл фæццæунцæ,цал æма цал хатти
фæцæйхаунцæ,фал бабæй сæхебæл фæххуæцунцæ, сæхе исраст
кæнунцæ æма бабæй идарддæр цæунцæ. Ес ма уæхæн над дæр,
тар гъæдтæ, цъимаратæ, хуæнхти сæрти ка фæццæуй.
Адухæ хъæбæр рæсугъд кизгæ адтæй, скъолай дæр хуарз ахур
кодта. Куд фæззæгъунцæ, фæнзуйнаг кизгæ адтæй. Хуарз бий-
нонти астæу гъомбæл кодта. Адтæй ин мадæ, фидæ, æнсувæр,
уæдта ма фидимадæ æма фидифидæ. Сæ хæдзари æгъдау æма фарнæ
адтæй. Хестæртæ сувæллæнтти ахур кодтонцæ, цæмæй уонцæ æгъдау-
гин, хестæртæн кадæ кæнонцæ, скъолай хуарз ахур кæнонцæ, маго-
са ма уонцæ. Уæдта сæ ку нæ ахур кодтайонцæ, уæддæр нæ адтай-
онцæ лæгъуз сувæллæнттæ, уомæн æма, сувæллæнттæ, хæдзари ци
уагæвæрд уинонцæ, уобæл ахур кæнунцæ. Цæргæсти Агубе — Аду-
хи фидифидæ адтæй дзурддзæугæ, кадгин лæг. Ахургонд адтæй
æма æ рæстæги устур бунæтти куста. Еу рæстæги гьæууонхæдзара-
ди министрæй дæр ракуста. Зæронд коммунист адтæй. Фидибæсти
Устур тугьди архайæг. Берæ хуæрзеугутæй хуарзæхæгоид æрцу-
дæй. Тугъди рæстæги цалдæр хатти хъæбæр цæф дæр фæцæй, гос-
питæльмæ бахаудтæй, фал уæддæр æ хæдзарæбæл уæлахези хæццæ
исæмбалдæй. Уой фæсте институти исахур кодта, бийнонти гъуддаг
дæр бакодта, ракурдта сæхе гьæуккаг — Темурти Фаризæти, е кус-
та ахургæнæгæй. Рæсугъд бинонтæ адтæпнæ, исæнтæстæй син еу
биццеу — Адухи фидæ Сослан æма дууæ кизги. Сувæллæнтгæ ирæз-
тæнцæ, мадта ци кодтайуонцæ. Еугурæйдæр уæлдæр ахургонд-
дзийнадæ райстонцæ, кизгуттæ — Сатана æма Агундæ сæ амонд
иссердтонцæ. Сослан медицинон институт каст фæцæй, хуарз хи-
рург си рауадæй. Куста Дзæуæгигъæуи сæйгæдæнтпвй еуеми. Тагьд
рæстæги ии фатер равардтоицæ, æма æ мадæ ’ма фиди дæр гъæуæй
ракодта Дзæуæгигъæумæ. Агубе æма Фаризæт дæр ма кустонцæ.
Зæронд лæг арæх уотæ зæгьидæ:
— Мæ цард фæцæй уоцн бон, костæ ку пæбал кæнон. Æнæ
косгæй иуæигтæ мæлгæ кæнунцæ. Цалиимæ мæ къæхтæбæл лæу-
ун, уæдмæ косдзæнæн.
Æ хæццæ арази уидæ Фаризæт дæр. Е дæр ахургæнæгæй ку-
ста. Скъоладзаутæ ’й хъæбæр берæ уарзтонцæ, мадта ии е ’мкос-
гутæ дæр устур аргъ кодтонцæ. Кæстæртæн æихус кодта, амудта
син. Фаризæт-еу дзоридæ:
, — Куддæр нæ хæдзари ностæ фæззинна, æма нин нæ зæронди
хæццæ нæ срурт æма нæ киндзæ минкъий хортæ балæвар кæ-
нонцæ, уотæ мæ куст ниууадздзæнæн... Хуцау мæ ма рамарæд
уæдмæ дæр, мæ цæститæй ма уой ку фæууининæ... Мæ дуйнебæл
адæми сувæллæнтти фæахур кодтон, æма ма мæ фурти сувæл-
лæнттæн дæр кæд мæ бон бауа ести фенхус кæнун. Фал, а Со-
слан, цума æппундæр нæ тагъд кæнуй, цæмæй нин нæ зæрдитæ
барохс кæна нæ зæронди хæццæ...
178

Æцæгæйдæр, Сосланæн æ зæрди дæр нæма адтæй уосæ ’рхо-
нун. Лæдæрдтæй æ мадæ ’ма фиди, уони хъæбæр ке фæндуй сæ
еунæги амондгунæй фæууииун. Сослан берæ рæстæг æрвиста
кусти. Æхсæвæ, бон ин нæ адтæй. Ести уæззау операци ку гьæ-
уидæ, уæд æй е кæнида^: Уæдта ма медицинон институти дæр
куста, адтæй медицинон наукити кандидат, тагъд рæстæги ба гъæ-
уама багъæуай кæна доктори диссертаци. Æ мадæ ’ма фидæн
гиризгæнгæй зæгъидæ:
— Ма тагъд кæнтæ киндзæ фæууинунмæ, фæллайгæ дæр ма
си бакæндзинайтæ. Алцидæр æ рæстæгбæл уодзæнæй.
Еу бон ин мадæ загъта:
— Сослан, мæ хор, гириз кæнун дæр хуарз æй, фал ма, ца-
линмæ нæ зæронди хæццæ нæ бон ести æй, уæдмæ нæ хæдзæри
минкъийтæ ку фæууинианæ. Æппундæр дæ зæрдæмæ неке цæуй,
Хуцауи туххæй? Хуæрифурттæ дин ес, æма е хъæбæр хуарз æй.
Уонæй дæр нæ зæрдæ рохс кæнуй, фал етæ мах муггагæй нæ
’нцæ, Цæргæстæй нæ ’нцæ. Гъе уотæ, гъе уотæ, мæ бон,— ний-
нæфтæй Фаризæт.
Цудæнцæ бонтæ, фариæ сæ хæццæ хастонцæ... Цæргæсти
Сослан багъæуай кодта доктори диссертаци, иссæй профессор.
Æригон профессор — цудæй ибæл æрмæстдæр æртиндæс æма
инсæй анзи. Æнтæстгинæй куста. Æ зæрдæ рохс кодта æ зин,
фал ахсгиаг кустæй. Мадта, æ зæрдæ дæр уæгъдæ иæбал адтæй.
Куд фæззæгъунцæ, æ амонд дуар æрбахуаста, æма æригон нæл-
гоймаг æ размæ ’рацудæй...
Сослан медицинон институти сæргълæууæг ци кафедрæн ад-
тæй, уоми косун райдæдта еу æригон рæсугъд кизгæ, Фатъимæт
æ ном, æ муггаг ба — Батæртæй. Цудайдæ ’йбæл еу-фоидз æма
инсæй анзн. Сослан бадтæй æ косæиуати, дуар кадæр æрбахуас-
та, фал æй Сослан игъосгæ дæр нæ фæккодта, цидæр ахсгиаг
куст кодта. Еу рæстæг балæдæрдтæй, æ косæнуати еунæгæй ке
пæ Тг. Æ сæрбæл уæлæмæ исхуæстæй, æма йæ косæн стъоли
фарсмæ лæудтæй æфсæрмигæпгæй еу кизгæ.
— Бахатир кæиæ, æз дуар цалдæр хатти бахуастон, фал мин
дзуапдæттæг ку и’ адтæй, уæд æрбацудтæи,— загъта кизгæ.
Сослан æ бунатæй фсстадæй, къеламæ райамудта æма загъта:
— Табуафси, табуафси... исбадæ,— куддæр фæцæй æнæн-
гъæлти иуазæгæй.
Кизгæ раарфæ кодта æма нсбадтæй. Еу цæйбæрцæдæр рæс-
тæги фæсте дзорун райдæдта:
— Æз дæн Батæрти Фагьимæт, Мæскуй каст фæддæн меди-
цинон институт, уæдта ординатурæ дæр, кандидатон диссертаци
багъæуай кодтон. Исæздахтæн мæнæ фæстæмæ Иристонмæ, кæд
мæ, кæци институти ахур кодтон, уоми уорæдтонцæ, уæддæр.
Æма мæ нæ республики Æнæнездзийнади министрадæй ардæмæ,
аци кафедрæмæ æрбарвистонцæ кос)'нмæ.
179

Сослан кизгæмæ игъуста, цæйбæрцæдæр рæстæг неци исдзурд-
та, гъуди кодта: «Аци æригон кизгæ хирург æй, æ нифс куд хæс-
суй, хъæбæр зин куст равзурста...» Зæгъгæ ба кодта:
— Уо, уо, министрадæй дзурдтонцæ, институти ректор дæр
мин загъта, нæуæг косæг нæмæ ке ’рбарвистонцæ. Æз æнгъæл
адтæн, æма, фиццагидæр, нæлгоймаг уодзæй, дуккагæй ба, зæ-
гъун, æригон нæ уодзæй. >
— Æз фудгин нæ дæн, ке мæ ’рбарвистонцæ, уомæй. Раст ку
зæгъон, уæд мæн, Сослан Агубей фурт, институтмæ нæ фæндад-
тæй. Фудгин нæ дæн,— бахудтæй кизгæ.
— Æма дæ æз дæр ку нæ фудгин кæнун. Мæнæн хъæбæр
æхцæуæн æй, уæхæн рæсугъд кизгæ ке косдзæй нæ кафедри, е.
Бахатир кæнæ, Фатъимæт, раст дин багъуди кодтон дæ ном, кæд
ести раст нæ загътон, уæд,— загъта Сослан.
Гъеуотемæй базонгæ ’нцæ Фатъимæт æма Сослан. Изæрæй,
сæхемæ ку ’рцудæй Сослан, уæд иннæ хæттитæй уæлдай цидæр
игъæлдзæг адтæй, гириз кодта. Сæ тикиси хæццæ дæр ма дзу-
бандитæбæл исхуæстæй: . . .
— Тики, уа Тики, куд цæрис? Ци хабæрттæ дæмæ ес? Æнгъæл-
дæн, дæуæн мæнæй хуæздæр цард ес: Æнæмæтæй сæумæй-изæрмæ
хуссис дæхецæн, хур-хур кæнис. Мадта/хуæруйнаг гъæуагæ дæр
нæ дæ. Куд фæззæгъунцæ, бохъ цард кæнис. ’
Фаризæт игъуста æ фурти дзубанди æма дес кодта æхени-
мæр: «О Хуцау, хуæрзæрдæмæ фæккæнæ, а Сослан цæбæл игъæл-
дзæг æй, уой. Нæ зæронд дæр ами ку нæй, ке хæццæ радзубанди
кæнон. Цæуон, æма хестæр кизгæмæ бадзорон телефонæй.» —
Уотитæ куд гъуди кодта зæронд уосæ, уотæ æ гъостæбæл рауа-
дæй æ фурти дзорун: ’ < < > .
— Аци хæдзари хуæруйиаг ести ес? Фæллад дæн æма мæмæ
хуæрун цæуй. ■-;•.».
— Æгайтидæр-ма дæмæ хуæрун цæуй, мæ нифс! Цæуæн уæртæ
хуæрæндонæмæ, фингæбæл — æртæ къерей, каркифид, къумæл
дæр си ес. т
Фаризæт æ фурти комкоммæ исбадтæй, Сосланæн æ цæсгом
игъæлдзæгхуз адтæй, сабурган æй рафарста: . ; . '^-
— Биццеу, кусти ба ци нæуæг хуарз; хабæрттæ ес? Еститæ
радзорай дæ зæронд мадæн. г ■ » ■■ л
— Кæми ес зæронд ба?! Дæхебæл фæххуæцæ, дæу нур ма
фурти фурттæ гъомбæл кæнун гъæуй. • .’" » ’
— Бæргæ, бæргæ, мæ хор, фуртифурттæ ма мæ цæститæй ку
фæууининæ, уæдта алцæбæлдæр арази. ’
— Ацибон нæ кафедрæмæ нæуæг косæгт'æрбарвистонцæ, —
æваст исдзурдта Сослан, цæбæлдæр гъудигæнгæй.
!— Нæлгоймаг æй? — рафарста Фаризæт.
Лæхъ}^æн бахудтæй æ медбилти, æ бунатæй исистадæй, æ
мади рахъури кодта æма загъта:
180

— Нана (сувæллæнттæ уотæ худтонцæ сæ мади), нæлгоймаг
нæ, фал — дессаги рæсугъд кизгæ, ахургонд, медицинон наукити
кандидат.
Мадæ хъæбæр фæддес кодта, æ фурти дзубандитæй балæ-
дæрдтæй, Сослани зæрдæмæ хъæбæр ке фæццудæй еци кизгæ.
Æ меднимæр искувта: «О Хуцау, æнхусгæнæг уо мæ фуртæн!»
Цудæнцæ бæнттæ... Гъеуотæ рауадæй, æма Сослан æма Фа-
тъимæт кæрæдзей бауарзтонцæ. Тагъд рæстæги Цæргæстæ ми-
нæвæрттæ барвистонцæ Батæртæмæ, дууæ муггаги сæхе цæттæ
кæнун райдæдтонцæ киндзæхсæвæрмæ. Хъæбæр цийнæ кодтонцæ
Сослани мадæ ’ма фидæ, мадта æ хуæртæ дæр уотæ. Рагæй цæмæ
æнгъæлмæ кастæнцæ, еци хуарздзийнадæ сæбæл æрцудæй. Ай-
дагъ Цæргæсти муггаг нæ цæттæ кодта æхе уоци бæрæгбонмæ,
фал ма, медицинон институти косгутæ еугурæй дæр, етæ дæр
рагæй æнгъæлмæ кастæнцæ, сæ æригондæр профессор йæ амонд
кæд иссердзæй, уомæ.
Ралæудтæй сентябри мæйæ. Дзæуæгигъæуи устурдæр æма
хуæздæр ресторантæй еуеми адтæй сæ киндзæхсæвæр Сослан
æма Фатъимæтæн. Хъæбæр берæ адæм æрцудæй сæ бæрæгбонмæ.
Берæ хуарз арфитæ син фæккодтонцæ. Уæлдай игъæлдзæгдæр
уоци бон адтæнцæ Сослани фидæ æма мадæ — Агубе æма Фари-
зæт. Кæдæй-уæдæй, рагæй цæмæ бæлдтæнцæ, ейæ исæнхæст æй.
Сæ еунæг фурт йæ амонд иссердта, нур сæ рæсугъд хæдзари
минкъийтæ фæззиндзæнæй.
Рæстæг ц}'дæй æма æ хæццæ фарнæ хаста. Агубе æма Фари-
зæт боз адтæнцæ сæ киндзæй, сæ зæрдæмæ хъæбæр цудæй. Æ
алли фезмæлд, æ алли бахудт дæр зæрдæмæдзæугæадтæнцæ.
Фатъимæт æ хецау æма е ’фсийни бауарзта, куд æ мадæ ’ма æ
фиди, алцæмæдæр хъæбæр арæхстгин адтæй. Къеретæ куракæ-
нидæ,уæд зæронд Агубе арæх уотæ зæгъидæ:
— А нæ ностæ, мæнмæ гæсгæ, рамбулдта нæ къæбæргæнæги.
Дессаги æхцинтæ ракæнуй.
— Æз дæ хæццæ арази дæн. Æз уой кари уотæ дæсни нæ
адтæн къере кæнунмæ, — зæгъидæ Фаризæт дæр.
Сосланæи æхцæуæн уидæ, æ уосæй ин ке ’ппæлупцæ, е, фал
зæгъгæ ба кæнидæ:
— Æгæр си ма ’ппæлетæ, е ба æхемæ ма ниууа. Нæ мади
хузæн хуарз къеретæ, уæдта хуæруйнаг дæр неке кæнуй. Берæ
ма рауайун гъæуй уæ ности, цæмæй нанай хузæн хуæрзадæ хуæ-
руйнаг кæна.
Фатъимæт уæхæн дзубандитæмæ игъосгæй нифсæрми уидæ.
Раст зæгъгæй, куд фæззæгъунцæ, алцæмæй æнхæст адтæй —
хæдзари кустити алцæмæ дæр арæхстæй, мадта цъинда кæнунмæ,
хуйунмæ дæр хъæбæр дæсни адтæй. Æ лæги хуæрти сувæллæнт-
тæн дессаги рæсугъд пъолцитæ бахудта. Фаризæт арæх сæ син-
хонти уоститæн дзоридæ:
181

— Мах æригон ку адтан, уæд, уо, алцæмæ дæр хъулай адтан,
сувæллонæй нæ райдаиуонцæ ахур кæнун. Фал уой æнгьæл нæ
адтæн, æма ма нури рæстæги, мæнæ мах киндзи хузæнттæ ес, уой.
Синхонти уоститæ дæр æ хæццæ исарази иуонцæ. Æрцоти
Аминæт ба ма зæгъидæ:
— Æгас синхæй дæр уотæ зæгъианæ, мах Сослани аккаг кизгæ
аци зæнхæбæл нæййес, зæгъгæ. Фал рæдудан, дессаги киндзæ
разиндтæй Фатъимæт. Хуцау син раарфæ кæнæд, ци бийнонти
астæуæй рацудæй, уонæн. Мæнæ, гъæунги ку фæццæйцæуй, уæд-
дæр дæмæ уотæ фæлмæн баходуй, æма адæймагбæл цума хор
ракæсуй. Гъема, тагъд рæстæги ма мадæ дæр куд исуа, уой
Хуцау зæгъæд! Мах ба биццеуи кувдтити куд фæббадæн...
Цудæнцæ бæнттæ, мадта ци кодтайонцæ. Фатъимæт арæндо-
ни хустæй, æнгъæлмæ кастæй æ фиццаг сувæллони райгурдмæ.
Æгас бийнонтæй дæр хъæбæр мæтæ кодтонцæ. Æма ралæудтæй
уоци бон. Адтæй уалдзæги рæсугъддæр мæйæ — маййи мæйæ.
Бæлæстæ дидинæг калдтонцæ, цъæх1 кæрдæг гаузи хузæн бам-
барзта зæнхæ, мæргътæ сæ рæсугъддæр зартæ кодтонцæ... Æма
гъеуоци рæсугъд бон райгурдæй Цæргæсти Сослан æма Фатъи-
мæтæн сæ фиццаг сувæллон — кизгæ. Ци цийнæ кодтонцæ Агубе
æма Фаризæт, Сослани дууæ хуæри... Зæронд уосæ загъта:
— Гъенур ба мæлунбæл дæр арази дæн, æгайтима мæ сунæгæн
мæ уодигасæй сувæллон фæууидтон.
— Кумæ мæлис, кумæ, гъæуама мах, не’фсийнæ, биццеу дæр
фæууинæн, нæ миикъий кизгæн ма æнсувæр дæр уа, — загъта
гиризгæпгæй Агубе.
— Раст дæ, раст, нæ зæронд, хъæбæр раст. Уæдта, еунæг æнсу-
вæр дæр нæ, фал, минкъийдæр- минкъийдæр — æртæ æнсувæри...
Устур кувд искодтонцæ Мæиæутæ сæ кизгæи, ном дæр ибæл
исæвардтонцæ — Адухæ. Фæккувдтонцæ ин, мадта куд. Сослани
къæхти буни гъæмпи халæ иæбал састæн, уотæ цийнæ кодта æ
кизгæбæл. Хæдзари ку уидæ, уæд сувæллони разæй æндæмæ
дæр нæ цудæй. Цидæртæ ин дзоридæ, заргæ дæр ин,мадта, ра-
кæнидæ...
— /Егæр нмæ ма кæсæ нæ Адухæмæ, фæццæстуд æй кæи-
дзæнæ, — гиризгæнгæй зæгъидæ Фатъимæт.
Зæроид лæг æма зæронд уосæ сæ фурти кизги сæ кæрæдзе-
мæи нс ’ууæндтæнцæ. Дууемæй дæр сæхе хъæбæр амондгун худ-
тоицæ. Фарпзæт æй авдæни ку уозидæ, уæд ни заридæ:
Мæ мипкьий хор, мсе цæапæ,
Ме апъалу ’ ма мæ зæрдæ.
Ду Ъæ мсе цард, мæ бæапсе,
Бабайæп ба æ нифс Ьæ\
Ирæзтæй минкъий Адухæ. Æ наиа, баба аема мадæ, фиди зæрдæ
рохс кодта. Æ къахбæл цæун ку райдæдта минкъий кизгæ, уæд
182

сæбæл æгас бийнонтæй хор ракастæй. Фиццаг дзурдтæ кæнун ку
райдæдта, уæдта никки хъæбæрдæр цийнæ кодтонцæ бийнонтæ.
Еу бон бадтæнцæ Агубе æма Фаризæт хуæруйнаггæнæни æма
дзубанди кодтонцæ. Зæронд уосæ загъта:
— Уой æнгъæл некæд адтæн, æма фурти сувæллон уотæ ад-
гин æй. Нуредæгæн дæр хъæбæр зундгин кизгæ ’й. Дзорун ар-
хайуй, наиа, зæгъгæ, загъта. Æцæг зæгъуи, æцæг. Нæ мæбæл
æууæндис?
Баба æ медбилти бахудтæй. Цæйбæрцæдæр рæстæг неци ис-
дзурдта, уæдта загьта:
— Уæ, нæ минкъий хори тунæ фиццагидæр загъта баба. Æцæ-
гæй дин зæгъун.
Нур ба Фаризæт бахудтæй æма загъта:
— Уæ, нæ зæронд, мæнмæ гæсгæ, нæ минкъий Адухæ еци-
еуæй загъта баба дæр æма нана дæр...
Цудæнцæ бæнттæ. Ирæзтæй Адухæ дæр. Æртæ анзи йбæл
рацудæй, дзоргæ, нæ фал ма заргæ дæр кодта. Къахæй ба уотæ
тагъд уадæй, æма ’й æййафгæ дæр нæ ракодтайсæ. Цæргæсти
бийнонтæ дæр дзæбæх, кæрæдзей лæдæргæй, кæрæдземæн аргъ-
гæнгæй, кæрæдзей уарзгæй цардæнцæ. Сослан дæр, Фатъимæт
дæр кустонцæ медицинон институти, сæ куст хуарз цудæй, се
’мкосгутæ син хъæбæр устур аргъ кодтоицæ. Сæрди, отпуски
рæстæги ескумæ рандæуайонцæ: кенæ — Дигоргоммæ, кенæ —
денгизи билæмæ, кенæ ба — фæсарæнтæмæ... Фæндæ сæ уидæ сæ
минкъий кизги дæр сæ хæццæ фæххонун, фал æй зæрæндтæ ие-
кæд рауагътонцæ. Фаризæт син загъта:
— Нæ, нæ, нецæй туххæй дæр, нецæй туххæй, нæ рауадздзæ-
пæн Адухи. Е ма нур минкъий ’й уæхæн даргъ балций цæунмæ.
Уæдта мах 6а ами иæ зæронди хæццæ ци гæс уодзннап, нæ бон
нæ бауодзæй æнæ нæ миикъий хор, нæ, иæ бауодзæй, — арф
ниууолæфидæ, уой фæсте ба.
Агубе неци дзоридæ, фал уотемæй дæр бæрæг уидæ, уой дæр
ке нæ фæндуй, сувæллони сæ хæццæ ласоицæ мадæ ’ма фндæ, е.
Сослан æма Фатъимæт бæргæ лæдæрдтæнцæ зæрæндти, сæхе-
цæи сии тæрегъæд кодтопцæ, æндæр. Еухатт Фатъимæт е ’фсий-
нæн загъта:
— Нана, тæрегъæд айтæ уæхæн минкънй сувæллоии хæццæ...
Уæхæи сувæллонмæ кæсун зин æй.
— Уомæй мии ма тæрегъæд кæнтæ, тæрегъæд уæд уодзииаи,
æма нæ минкъий хори еу боп дæр ку нæ фæууииæн. Нæ, нæ, мæ
бои иæ бауодзæй.
Исарази иуонцæ æригæнттæ зæронд лæг æма уоси хæццæ,
мадта ци кодтайонцæ.
Адухæбæл цупиар анзи ку исæнхæст æй, уæд ин фæззиндтæй
æнсувæр. Сослан æма Фатъимæтæн райгурдæй биццеу. Устур
кувд искодтонцæ Цæргæстæ. Агубе æма Фаризæт сæхецæн бу-
183

нат нæбал ирдтонцæ, сæ цийнæн кæрон нæбал адтæй. Зæронд
лæг арæх уотæ зæгъидæ:
— Ме ’нзтæн се ’рдæг рахаудтæй, фæстæмæ иснæуæг дæн.
— Уомæй ба дæхе сайис, нæ зæронд. Мах нæуæг нæбал кæ-
нæн. Фал,цалинмæ нæ минкъий фурти фурт исустур уа, уæдмæ
нæ Хуцау ма рамарæд.
Биццеубæл Заур ном исæвардтонцæ. Дууæ сувæллони ирæз-
тæнцæ уарзæгой бинонти æхсæн. Æнзтæ цудæнцæ. Дууæ зæрон-
ди сæйгитæ дæр ракæнионцæ. Кæми зæрдæ ресидæ, ку сæ еуемæн,
ку се ’ннемæн, ку ба тоги æлхъивдадæ исбæрзонд уидæ. Фал сæ
хæдзари дууæ дохтури адтæй æма сæ радзæбæх кæнионцæ. Зæ-
рæндтæн сæ зæрдæ рохс кодта сæ фурт Сослани сувæллæнттæй.
Хъæбæр дзæбæх сувæллæнттæ адтæнцæ:рæсугъд, коммæгæс,
кустуарзагæ. Скъолай ахур кæнун ку райдæдтоцæ, уæд уоми дæр
сæхе хуарзæй равдистонцæ: хъæбæр хуарз ахур кодтонцæ кизгæ
дæр æма биццеу дæр. Адухæ е ’нсувæрæй цуппар анзи хестæр
адтæй æма ин æ уроктæ кæнунмæ дæр æнхус кодта. Мадта æ
мадæн хæдзари кустити дæр æнхус кодта: хуæруйнаг дæр ракæ-
нидæ, къеретæ дæр ма кодта. Заур дæр æма Адухæ дæр æнæкæ-
рон берæ уарзтонцæ сæ фидимадæ ’ма фидифиди. Уонæй еске ку
’рбасæйгæ уидæ, уæд сæхецæн бунат нæбал ерионцæ. Синхи дæр
сæ берæ уарзтонцæ кизгæ ’ма биццеуи, уомæн æма алкæмæн дæр
кæстæреуæг кодтонцæ, æгъдаугин адтæнцæ...
Куд фæззæгъунцæ, æнзтæ ба ци ’нцæ. Размæ тæхунцæ, нæ
сæ бауорамдзæнæ. Мадта, цард уотæй. Еу рауæн нæ лæууй...
Адухæ скъола каст фæцæй хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ,
сугъзæрийнæ майдан райста. Нади райдайæнбæл æрлæудтæй. Æгас
бийнонтæй дæр гьуди кодтонцæ, кумæ цæуа кизгæ ахур кæнунмæ.
Фал æхуæдæг ба Адухæ зудта, кумæ ’й æ над, уой. Фæндæ ’й
адтæй æ фидæ ’ма мади хузæн дохтур исуæвун. Æ минкъийæй
фæстæмæ дæр æ тæккæ устурдæр бæллец адтæй ейæ. Арæх зæ-
рæндтæн уотæ дзоридæ:
— Баба, нана, мæнæ æз дохтур ку исон, уæд уæ æз исдзæбæх
кæндзæнæн. Фæстæмæ иснæуæг уодзинайтæ. Уотæ нæй? — æма
сæ æ хъури ракæнидæ.
— Уо, уо, нанай нифс, æнгъæлмæ кæсдзинан. Уой ма нæ цæс-
титæй ку фæууинианæ, æма ду зундгонд дохтур куд исуай,—
зæгъидæ уæхæн рæстæгути фидимадæ.
Сослан æма Фатъимæти дæр фæндадтæй, цæмæй сæ кизгæ
сæ надбæл рацудайдæ, дохтур иссайдæ. Еу хатт ин мадæ загъта:
— Адухæ, мах дæ фиди хæццæ арази ан дæ фæндони хæццæ.
Æхцæуæн нин æй, еци над ке равзурстай, е. Фал æй зонæ, дæ
над æнцон ке нæ уодзæй. Мæ хор, тæрсун дæ нæ кæнун, фал
гьæуамæ цæттæ уай алцæмæ дæр. Адæймагæн цардæй хъазардæр
неци ес, æма...
— Мамæ, мамæ, дæу кизгæ дæн æз, дæу кизгæ. Æма алцæмæ
184

дæр цæттæ дæн. Мæнæ бал ахур кæиун райдайои, уæдта бæрæг
уодзæнæй,— æ мади рахъури кодта Адухæ.
Æма ралæудтæй уоци бон дæр. Бацудæй Цæргæсти Сослан
æма Фатъимæти кизгæ Адухæ медицинон институтмæ. Æрлæуд-
тæй æ зин, фал рæсугъд надбæл. Фиццаг бон ахурмæ ку цудæй,
уæд бæрæгбон адтæй æгас бинонтæн дæр. Агубе æма Фаризæт
хъæбæр сæрустур адтæнцæ сæ фурти кизгæй. Фидимадæ арæх
дзоридæ:
— Нур ба мах нæ зæронди хæццæ æнгъæлмæ кæсдзинан, нæ
зæрди рохс Адухæ медицинон институт каст кæд фæууа, уæдмæ.
Сæйгæ дæр гъæуамæ мабал кæнæн. Уой фæсте ба бабæй бæрæг
уодзæнæй.
— Уæ не ’фсийнæ, ци дзубандитæ кæнис. Хуцау куд зæгъа,
уотæ уодзæнæй, алцидæр уой къохи æй. Нæ бон ци ’й, сæйгитæ
ку кæнæн, уæддæр.
Сæ фурт Сослан уоци дзубандитæ ку фегъосидæ, уæд ин æхцæ-
уæн дæр уидæ, æ кизги кой ин ке кæнунцæ, е. Фал зæгъидæ:
— Нур цæй сæйги кой кæнтæ, нæ фидæ ’ма мадæ, нæма нæ
евдæлуй сæйгæ кæнунмæ. Уæдта нæ хæдзари Адухæй фæстæмæ
æндæр дохтур нæййес?..
Адухæ хъæбæр хуарз ахур кодта. Уæлдæр стипенди иста.
Уæдта ма институти кафгути къуармæ дæр цудæй. Сослан æма
Фатъимæтæн арæх æппæлдтæнцæ институти се ’мкосгутæ сæ
кизгæй. Уалинмæ Заур дæр скъола каст фæцæй æма бабæй е
дæр равзурста дохтури дæсниадæ. Фиццаг къурси ку ахур код-
та, уæд Адухæ ба фæндзæймаги ахур кодта. Фаризæт Заурæн
загъта: , /
— Заур, мæ хор, ду дæр хуарз ахур кæнæ. Алкæддæр гъуди
кæнæ, дæ мадæ ’ма фидæ уоми ке косунцæ, уой. Уоми хъæбæр
нимад ке ’нцæ.! Уæдта, дæхуæдæг куд зонис уотæ, дæ хуæрæ
дæр хъæбæр хуарз ахур кæнуй. Гъема, уой дæ зæрдæбæл дарæ.
— Æппундæр, нана, ма тухсæ, æцæгæйдæр, ес мин, дæнцæн
кæмæй есон, уæхæнттæ. Гъæуама, æз дæр Адухæй лæгъуздæр ма
ахур кæнон, архайдзæнæн уобæл,— æ фидимади рахъуригæнгæй
загъта Заур.
Адухæ сурх дипломи хæццæ каст фæцæй институт, равзурста
акушер-гинекологи дæсниадæ æма ординæтурæ дæр Мæскуй каст
фæцæй. Уой фæсте косун райдæдта Дзæуæгигьæуи арæндæнттæй
еуеми. Киндзи дæр æрцудæй Æхсаратæмæ. Æ лæг Ацæмæз дæр
дохтур адтæй, хирург-кардиолог. Мæскуй базонгæ ’нцæ. Еу рæс-
тæги ахур кодтонцæ ординæтури. Дзæбæх цардæнцæ дууемæй
Дзæуæгигъæуи, адтæй син æртæуатон фатер. Ацæмæзи мадæ ’ма
фидæ Æхсæргини гъæуи цардæнцæ. Алцидæр хуарз адтæй, фал
нур æртæ анзи цæрунцæ æригæнттæ еумæ, сувæллон ба син нæма
ес. Куд рабæрæг æй, уотемæй Ацæмæзæн нæййес сувæллон.
185

Еухатт кæми адтæй, уоми Адухæ æхсæвæ куста арæндони.
Еу рæстæг тагъд æнхуси машинæ æрбаласта еу æригон силгойма-
ги, цудайдæ йбæл еу-нæудæс анзи. Хъæбæр зинтæй ин, мæгур,
райгурдæй кизгæ. Замманай дзæбæх кизгæ. Силгоймагмæ неке
цудæй бæрæггæнæг. Æхуæдæг ба æппунæдзохдæр кæугæ кодта.
Еу бон ку адтæй, уæд æй Адухæ бафарста:
— Дæ ном, æнгъæлдæн, Нани хуинуй?
Силгоймаг æ сæр, уо, зæгъгæ, батилдта. Адухæ ба идарддæр
дзурдта:
— Мæ хор, Нани, кæугæ цæмæн кæнис? Дæуæи кæун не ’нгье-
зуй, æхсир дæмæ нæбал уодзæй, æма дæ минкъий кизгæбæл гъу-
ди кæнæ...
— Æма мабал уæд. Æппундæр æз уобæл нæ гъуди кæнун...
Уæдта, уæдта... — кæугæй дзурдта кизгæ, — мæн сувæллон дæр
нæ гъæуй, нæ, нæ гъæуй, — æма никки хъæбæрдæр никкудтæй.
Адухæбæл цума еске ехдон æркодта, уотæ фæцæй. Цæйбæр-
цæдæр рæстæг исдзорунгъон дæр нæбал адтæй. Æ сæр бунмæ
æруагъта, уотемæй бадтæй. Уæдта Наний усхъæбæл æ къох æри-
вардта æма райдæдта дзорун:
— Корун ди, æма мин радзорæ, хабар цæй медæгæ ’й, уой. Маци
ми баримæхсæ, мæ бон дин кæд естæмæй фæййанхос кæнун исуа.
— Мæнæн неке бон исуодзæй байанхос кæиун, неке... Уæдта
мæ неке æнхус гъæуй. Ииууадзетæ мæ, мæн цæрун дæр нæбал
фæндуй, нæбал, уой зонетæ.
Адухæ къелайæй исистадæй, къæразги размæ бацудæй. Цæй-
бæрцæдæр рæстæг лæудтæй æма гъуди кодта. Адтæй хорхæтæнй
мæйæ. Дессаги дзгебæх бон адтæй. Зæрбатгутæ ратæх-батæх код-
тонцæ цъибар-цъубаргæнгæй. Арæндоии рази ци сосгъæдæ бæ-
лæстæ адтæй, етæ дидинæг калдтонцæ æма дессаги зæрдæмæ-
дзæугæ æхсицгон тæф кодтонцæ. Адæймагæп хъæбæр æхцæуæн-
дзийнадæ лæвардтонцæ. Адухæ æваст æрбацудæй Наннй хуссæ-
ии размæ æма хъæбæр мæстгунæй загъта:
— Корун ди, æма мацибал дзорæ, мацнбал, фегъустан! Хуцау
дин замманай кизгæ равардта, ду ба... Раздæр цæбæл гъуди код-
тай, уæдта кизги фидæ ка ’й? Дæ пнййергутæ кæми ’ицæ? — цæй-
бæрцæдæр рæстæг нигъгьос æй, уæдта бабæй райдæдта дзорун, —
еуетæи, кæмæн гъæуй, уонæн Хуцау сувæллои нæ дæттуй, амæ ба
нæ кæсис! Уруссагау уотæ фæззæгъупцæ — иеблагодарная...
Нани æ хуссæии рабадтæй æма кæугæй райдæдта дзоруи:
— Æз ами — Дзæуæгигъæуи — университети ахур кæнун, юри-
дикон факультети, иур цуппæрæймаг къурсмæ оацудтæн. Мæ
ниййергутæ Хонсар Иристони цафунцæ, Цхинвали. Мæ фндæ
мæ рамардзæй, сувæллон мин райгурдæй, уой ку базона, уæд.
Мæ, мадæ дæр мæ нæ балæдæрдзæнæй. Нæ хæдзарæй мæ ратæр-
дзæпæнцæ. Мæнæп Цхинвали бунат пæбал ес, нæбал» — хъæ-
бг^рдæр искудтæй Нани.
(186

— Æма сувæллони фидæ ба ка ’й? — рафарста ’н Адухæ.
Кизгæ цæйбæрцæдæр рæстæг неци сдзурдта, уæдта загъта:
— Æз æй хъæбæр берæ уарзтон, уотæ ’нгъæл адтæн, æма мæ
е дæр уарзуй. Еумæ ахур кæнæн университети. Е ардигон æй.
Зæрдæ мин байвардта, ракордзæнæн дæ, зæгъгæ. Уотæ рауа-
дæй... Æма е ку базудта, æма сувæллонмæ æнгъæлмæ кæсун, уой,
уæд æхе уотæ дарун байдæдта, цума мæ зонгæ дæр нæ кæнуй.
Хуарз, æма сесси раздæр равардтон... Æма мæ неке базудта...
Адухæ лæмбунæг байгъуста Нанимæ. Раст зæгъун гьæуй, хъæ-
бæр ин фæттæрегъæд кодта, балæдæрдтæй, сайд ибæл ке ’рцу-
дæй, уой. Цæйбæрцæдæр рæстæг гъуди кодта: «Нур ма æригон
æй. Уотæ рауадæй. Цард вазуггин æй. Нæма лæдæруй, царди
медæгæ сувæллонæй хъазардæр ке некс ес. Æ хæццæ дзæбæх
радзубанди кæнун гъæуй.»Уалиимæ кадæр фæдздзурдта Аду-
хæмæ, æрбаластонцæ,дан, хъæбæр тухст силгоймаги. Дохтур
тагъд-тагъд рацудæй пъалатæй, цæугæ- цæугæй ма исдзурдта:
— Нани, уой фæсте радзубанди кæндзинан.
Уоци бон Адухæн нæбал иссæй рæстæг Наний пъалатæмæ
бацæунæн. Æрæгиау фæцæй операци, хъæбæр бафæлладæй æма
сæхемæ рандæй. Æхсæвæ-бонмæ гъуди кодта Наиибæл, æхени-
мæр загъта: «Исон æ хæццæ радзубанди кæндзæнæн. Зæгъдзæ-
нæн ии, иур ма æ цард еугурæй дæр разæй ке ’й. Киндзи дæр ма
ке ’рцæудзæнæй æма ма ин никки дæр сувæллæнттæ ке уодзæ-
нæй. Æ мадæ ’ма фидæ дæр æй ке балæдæрдзæнæнцæ».
Сæумæй раги исистадæй Адухæ, балкъопмæ рацудæй... Хор
искастæй, æма хуæнхти цъоппитæ æрттивтонцæ хори тунтæмæ.
Æхсицгон думгæ кодта, æма бæлæсти сифтæ сæбар-субар код-
топцæ. Уотæ кастæй, цума кæрæдземæн сосæггай цидæртæ дзо-
руицæ, æхсæви сæ фунн ци фæууидтонцæ, уой. Æрдзæ еугурæй
дæр райгъал æй. Мæргътæ ратæхæ-батæхæ кодтонцæ. Æригоп
силгоймаг æхе нсивазта æма гъæрæй загъта:
— Нæуæг боп, æгас нæмæ цо! Хуарз хабæрттæ æрхæссæ дæ
хæццæ! — Уой фæсте ба бацудæн уатмæ æма æ ииййергутæмæ
телефоиæй бадзурдта, æхсæвæ æрæгиау æрбацудæй, æма син
фæттæрегъæд кодта, ома, кæд хусгæ кæнупцæ, æма сæ ку рай-
гъал кæион,зæгъгæ. Æиæуой ба сæмæ бонæ цалдæр хатти бадзо-
руй, æ зæрдæ фехсайуй зæрæндтæмæ.
Адухæ телефонæй радзубанди кодта, уæдта хуæруйиаггæнæ-
ии сехуар исцæттæ кодта. Уалинмæ Ацæмæз дæр исистадæй, æма
дууемæй иссехуар кодтонцæ. Кустмæ Адухи сæумæ Ацæмæз
фæлласуй, æ над уобæлти ’й уомæн — Республикои клиникон
сæйгæдонæмæ.
Адухæ уоци бон, куддæр æ кустмæ æрбацудæй, уотæ, æ ко-
сæнуатмæ дæр нæма бацудæй, уотемæй бацудæй, Иаии ци пъала-
ти хустæй, уордæмæ. Æ зæрди адтæн æ хæццæ зæрдибупæй ра-
дзубанди кæнун. Уоци пъалати дууемæй хустæнцæ. Дуар ку бай-
187

гон кодта, уæд кæсуй, æма Наний хуссæн æфснайдæй лæууй.
Рагъуди кодта, гъома, æвæдзи æндæмæ рандæй,зæгъгæ. Цæй-
бæрцæдæр ралæудтæй, уæдта, пъалати ци силгоймаг адтæй, уой
рафарста:
— Æма, Нани ба кæми ’й?
Силгоймаг дзуапп нæма равардта, уотæ пъалатæмæ æрбахиз-
тæй медицинон хуæрæ æма, дохтури ку фæууидта, уæд æ къохтæ
хæрдмæ фæккодта æма тухстхузæй загъта:
— Адухæ Сослани кизгæ, мæнæ ами ци кизгæ хустæй,— хус-
сæнмæ райамудта,— ейæ æхсæвæ рандæй.
— Куд рандæй? Æ сувæллони дæр фæххаста? — рафарста
Адухæ.
— Æ сувæллони ку фæххастайдæ, уæд ма, бæргæ, фал, фал...
Фæллигьдæй, къæразгæй рахизтæй æхсæвæ еу афони.
— Æма ’ й ду 6а куд нæ фæууидтай, æви ’й фæууидтай? —
Адухæ рафарста, уоци пъалати ци силгоймаг хустæй, уой.
— Æз фунæй адтæн. Ку райгъал дæн, уæд, кæсун, æма Наний
хуссæн — æфснайд. Къæразгæ ба — игон. Æз рацудтæн пъалатæй
æма медицинон хуæрæн загътон.
Адухæ къæразги размæ бацудæй, ракастæй æндæмæ, рагъуди
кодта: «Кæд фиццаг уæладзуг æй, уæддæр бæрзонд æй. Æ нифс
куд бахаста? Кæд ин еске фæййанхос кодта? Æз ба ма æ хæццæ
радзоруйнаг адтæн». — Еу минкъий ма ралæудтæй пъалати, уæд-
та æнæдзоргæй рацудæй æма æ косæнуатмæ бацудæй. Æ уæле
уорс халат искодта æма кушеткæбæл исбадтæй,æ сæрбæл æ дууæ
къохемæй ниххуæстæй æма гъуди кодта, уæдта æваст æ бунатæй
фестадæй æма фæрраст æй, нæуæгигурд сувæллæнттæ кæми
фæуунцæ, уордæмæ. Сувæллæнттæй еуетæ хустæнцæ, иннетæ
кудтæнцæ. Адухæ бацудæй Наний кизги размæ. Сувæллон фу-
нæй адтæй. Дзæбæх рæсугъд кизгæ. Дохтур имæ берæ фæккас-
тæй æма гъуди кодта: «Мæгурæг, нæма ’й зонис, дæ мадæ дæ ке
ниууагъта, уой. Нур ма дæбæл æдеугурæй цуппар бони цæуй,
æма седзæрæй райзадтæ. Ном дæр дин нæма ес. Ци дорзæрдæ
разиндтæй дæ мадæ. Фал сувæллонбæл ном сæвæрун гъæуй. Ци
иæ фæууй, уæдта ма æ мади сæри зунд бацудæй æма æ миикъий
хормæ æрбацудæй. Хуцау зæгъæд!» — Уоци бон Адухæ гъуди
кодта Нани æма æ сувæллоибæл.
Адухи хæстæг}'тæ еугурæйдæр хъæбæр мæтæ кодтонцæ, су-
вæллон ин ке нæййес æ лæг Ацæмæзи хæццæ, уобæл. Сослан
æма Фатъимæт, уæдта зæрæндтæ дæр тæрегъæд кодтонцæ сæ
кизгæн. Фаризæт еухатт æ киндзæн загъта:
— Нæ ностæ, мæ зæрдтаг Фатъимæт, нæ бинонтæ еугурæй-
дæр дæр дохтуртæ ку ’нцæ, æвæдзи, уойбæрцæ дохтуртæ некæ-
ци ^æдзари ес... Аци кизгæн, Адухæй зæгьун, ести кæнун гъæуй.
Нури замани ба... Ци нæ кæнунцæ, уæхæн ку нæййес, уæд ести
куд нæ æргъуди кæнтæ. Æртæ анзи æй Æхсарати муггагмæ, су-
188

вæллон 6а — нæма.Раги дæр уидæ, æма цалдæр анзи фæццæри-
онцæ, сувæллон ба син нæ уидæ. Уотæ дæр уидæ, æма син еу-
дæс анзей фæсте райгуридæ сувæллон. — Еу цæйбæрцæдæр рæс-
тæг нецибал исдзурдта зæронд уосæ, цæбæлдæр гъуди кодта,
уæдта идарддæр дзурдта: — Аци кизгæ мæбæл нез бафтудта,
хъæбæр зин мин æй аци хабар. Нæ зæронд дæр, мæгур, мæтæ
кæнуй...
— Нана, æгæр ма мæтæ кæнтæ. Нур ма уотæ берæ нæ цæ-
рунцæ Ацæмæз æма Адухæ. Дæхуæдæг ку загътай, дæс анзей
фæсте дæр райгуруй сувæллон, зæгъгæ,— нифситæ æвардта е
’фсийнæн Фатъимæт, кæд æхуæдæг уомæй минкъийдæр нæ мæтæ
кодта, уæддæр.— Мæнæ тагъд рæстæги Мæскумæ цæунцæ, æри-
гон ма ’нцæ дууемæй дæр. Æууæндун, тагъд рæстæги уин бабай
хæццæуодзæй фурти кизги сувæллæнттæ.
— Гъе уой ма ку фæууининæ мæ цæститæй, уæдта алцæбæл
дæр арази.
— Нана, уотитæ ма дзорæ, зин мин æй, еу хатт ма зæгъун,
балæвар кæндзæй Адухæ Æхсаратæн сувæллон, уæдта, еунæг
дæр нæ, фал — æппунминкъийдæр — еу-фондз, — е ’фсийни ра-
хъури кодта,уотемæй загъта Фатъимæт.
Сослан дæр хъæбæр мæтæ кодта, кæд дзоргæ неци кодта,
уæддæр. Фæндæ ’й адтæй, тагъддæр ин хуæрифурттæ цæмæй
уа, цæмæй тагъддæр дада исуа, е.
Адухæ уоци бон сæхемæ нæ рандæй кусти фæсте, фал æ цæ-
гатмæ ’рбацудæй. Æ мади хæццæ радзубанди кæнун æй фæндад-
тæй. Æ баба ’ма нанай рахъури кодта. Зæрæндтæбæл цума хор
ракастæй, уотæ бацийнæ кодтонцæ сæ фурти кизгæбæл.
— Мæнæ нæмæ нæ рæсугъд Адухæ ’рбацудæй, — игъæлдзæ-
гæй загъта Фаризæт, — цума, ду ’рбацæудзæнæ, уой зудта дæ
мадæ, уой хузæн дессаги дзæхæрагунтæ ракодта.
— Уо, уотæ фæззæгъунцæ, мади зæрдæ, дан, зонагæ’й, раст
зæгъун гъæуй, хуæрун мæмæ цæуй, дзæхæрагунтæ рахуæрдзæ-
нæн^ Фал, нана ’ма баба, сумах хæццæ, — загъта Адухæ.
— Мæ хор Адухæ, цо уæртæ хуæруйнаггæнæнмæ. Мах нæ
зæроиди хæццæ бахуардтан. Æртæ къерей ракувта дæ баба. Цо,
цо, ду кусти фæсте, æцæгæйдæр, фæллад æма ’стонг уодзæнæ.
Адухæ бацудæй хуæруйнаггæнæнмæ. Æ мадæн загъта:
— Мамæ, фенхус дин кæнон?
— Неци æнхус кæнун мæ гъæуй, исбадæ ’ма бахуæрæ. Æз
дæр нæма исæхсæвæр кодтон, æма еумæ бахуæрдзинан, дæ фидæ
ба нæма ’рбацудæй, уæдта Заур дæр цидæр æрæгæмæ цæуй, —
сагъæсгæнгæй загъта Фатъимæт.
Мадæ ’ма кизгæ бадтæнцæ æма дзубанди кодтонцæ. Мади
зæрдæ лæдæрдтæй, Адухæ цæбæлдæр хъæбæр ке мæтæ кæнуй,
цидæр маст имæ ке ес. Æхсæвæр ку искодтонцæ, уæд Фатъимæ-
ти уатмæ бацудæнцæ. Диванбæл кæрæдзей фарсмæ исбадтæнцæ.
189

Еу цæйбæрцæдæр рæстæг неци дзурдтонцæ сæ дууæ дæр, уæдта
Адухæ загъта:
— Мамæ, дæ хæццæ мæ радзорун фæндуй. Уой фæсте ба
Ацæмæзмæ бадзордзæнæн телефонæй, æма мæмæ æрбацæудзæ-
нæй... (
— Хуарз, хуарз, мæ хор, зæрдæй-зæрдæмæ рагæй нæбал ра-
дзубанди кодтан. Радзорай мин, дæ кусти ци хабæрттæ ес. Уæд-
та, куст дæр куст æй... Фал, фал...
— Мамæ, зонун æй, ци зæгьунмæ гъавис, уой. Сувæллони тух-
хæй... Гъема мæн дæр дæ хæццæ уой туххæй радзорун фæндуй.
Цæйбæрцæдæр рæстæг бабæй æнæдзоргæй бадтæнцæ мадæ
’ма кизгæ. Алкедæр си цæбæлдæр гъуди кодта* Уæдта Адухæ
райдæдта дзорун: I
— Мамæ, дессаг мæмæ кæсуй, сувæллон куд ниууадзунцæ.
Фараст мæйи ’й дæ губуни фæххæссæ, райгурæд, уæдта ’й мин-
къий къæбиси хузæн рагæлдзæ.
— Адухæ, цидæр философон гъудитæ дæмæ ес. Гъигагæн, ес
уæхæн силгоймæгтæ, сæ сувæллæнттæ ка ниууадзуй, æма уонæн
исраст кæнæн нæййес. Æригон кизгæ фæррæдудæй, фал уæддæр
гъæуама макæддæр ниууадза æ сувæллони. Дæ загъдау, фараст
мæйи ’й дæ губуни фæххæссæ æма дæмæ маци ’нкъарæнтæ фæз-
зинæд. Хуцау силгоймаги фиццагидæр мадæ унæн исæитæста...
Цæйбæрцæдæр рæстæг бабæй æнцад бадтæнцæ дууæ силгой-
маги. Сæрдигон даргъ бон фæуунмæ гъавта. Талингæ кæнун рай-
дæдта. Хорнигулæнирдæгæй арв цидæр сурх дардта. Æхсицгон
изæйрон думгæ кодта æма ’змæлун кодта къæразгæмбæрзæнтæ.
Бæлæсти сифтæ думгæмæ сибар-субар кодтонцæ. Мæргътæ дæр
сæ тæхунæй банцадæнцæ. Мадæ ’ма кизгæ ци уати бадтæнцæ, е
дæр нитталингæй.
— Адухæ, уæдта рохс иссодзон? — загъта Фатъимæт.
Кизгæ, цума æ фунæййæй рангъал æй, уотæ фæцæй, æ мади
æ хъури ракодта æма загъта:
~ Нæ, иæ, мамæ, мæнмæ атемæй дзæбæхдæр кæсуй. Рохс
дæр хуарз æй, фал мæн дæ хæццæ радзорун фæидуй. Дæуæй
хуæздæр мæ пеке бала?дæрдзæиæй, — нигъгъос æй, иийиæфтæй,
уæдта идарддæр дзурдта: — Цалдæр боией размæ нæ арæпдоии
еу æригон силгоймагæн райгурдæй кизгæ.
Мадæ лæмбунæг игъуста æ кизгæмæ, уæдта ’й æваст рафарста:
— Ма, ма, ци фæцæй и кпзгæ, дзæбæх æй?
— Дзæбæх бæргæ ’й, фал, æ мæдæ кизги ниууагъта æма æхсæ-
вигои арæндонæй фæллигъдæй.
— Уæууа, уæд цæмæн?
т- Цæмæн, ку зæгъай, уæд мин куд радзурдта, уомæ гæсгæ ин
æ фидæ ’ма æ мадæ некæд ниххатир кæндзæнцæ, дзæгъæлзад ке
никкодта, уой. Хæдзарæмæ мæ нæбал баууадздзæнцæ, зæгъгæ,
загъта.
190

— Æма, раздæр цæбæл гъуди кодта еци кизгæ, уотæ хъæбæр
кæд тарстæй æ ниййергутæй, уæд. Раст æй дзæбæх фæннæмæ!
Еуетæи Хуцау сувæллон нæ дæттуй. Уомæ ба нæ кæсис!
— Уæхæн тæрегъæд ин кæнун æма дессаг! Нурма ин ном дæр
нæма ес. Неке гъæуй, неке... — Еу рæстæг Адухæ неци сдзурдта,
уæдта æваст загъта: — Мамæ, мамæ, мæн фæндуй уоци сувæлло-
ни мæхецæн райсз’н. Уотæ мæмæ кæсуй, цума мин æй Хуцау
ралæвар кодта. Минкъий кизгæ мæ зæрдæбæл æмбæлуй. Æ хус-
сæни рази ку фæллæуун, уæд мæмæ æ разæй рацæун нæбал фæц-
цæуй...
— Уæ, мæ кизгæ, кæд дæмæ дæ зæрдæ уотæ дзоруй, уæд,
бакæнæ, куд дгё фæндуй, уотæ. Фал, фиццаги-фиццаг Ацæмæзи
хæццæ радзорæ. Мæнмæ гæсгæ, еци хабар ин æхцæуæн уодзæй.
Уæдта, цард вазуггин æй, уæхецæн дæр уодзæй сувæллæнттæ.
Уати дуар кадæр байгон кодта. Силгоймæгтæ ’й талинги нæ
базудтонцæ, цалинмæ не сдзурдта, уæдмæ.
— Талинги ци бадетæ?Æви фунæй айтæ,— загъта Сослан æма
рохс искодта. — Æнгъæлдæн, цидæр сосæг дзубанди уæмæ ес.
Багъигæ уæ дардтои. Мадта цæуон æма æхсæвæр искæнои. Су-
мах ба нæ цæуетæ?— рафарста ма Сослан æ уосæ ’ма кизги.
— Æппундæр нæ неци оагъигæ дардтай, æхсæвæр ба дæхуæ-
дæг Заури хæццæ искæнæ, мах бахуардтан. Цæуон, æма уин ра-
фингæ кæнон,— загъта Адухæ æма æ бунатæй исистадæй. Фатъи-
мæт дæр хуæруйнаггæнæнмæ рацудæй.
Æхсæвæ-бонмæ нæ бафунæй æнцæ Æхсарати бийнонтæ. Ацæ-
мæз дæр берæ фæббадтæй æнæдзоргæй, уæдта загъта:
— Тæккæ исон дæ хæццæ цæун æма фæууинон уоци кизги.
— Æцæгæйдæр, исон мæ хæццæ рацо арæндонæмæ. Исон,
исон... уæдта ма ци, уой зонис, — загъта ма Адухæ, — ном ба,
ном. Минкъий кизгæн ном иæма ес. Мæн фæндуй, æма ’й Аланæ
ку схонианæ.
Берæ ма фæдздзубанди кодтоицæ уоци ’хсæвæ Ацæмæз æма
Адухæ. Сæумæй ба, куддæр æрбарохс æй, уотæ сæ дууæ дæр
исистадæнцæ. Сæхе хъæбæр исаразтонцæ, цума гъазтмæ цудæнцæ,
уон хузæн. Аци боп сип устур бæрæгбои адтæй. Æма ци гъудæй,
уоци гæгъæдитæ бацæттæ кодтонцæ. Уой фæстс ба рандæнцæ
тукаимæ æма балхадтонцæ, цидæр гъудæй сувæллони, уони. Изæ-
ри райстонЦæ сувæллони. Арæидоии косгутæ рацудæицæ, æвæ-
дзн, еугурæйдæр сувæллонæн фæндараст зæгъунмæ. Адухæ су-
вæллоибæл уотæ хуæстæй, æма иеке загътайдæ, цума æй æхуæ-
дæг нæ ниййардта. Ацæмæзи къохи ба адтæй рæсугъд дндин-
гутæ. Арæндонæмæ ма æрбацудæнцæ Сослан æма Фатъимæт дæр,
цæмæй ауæхæн вазуггин бон сæ кизги фарсмæ уонцæ. Фиццаг
дæр бал сувæллони баластонцæ зæрæндтæмæ — Агубе æма Фа-
ризæтмæ. Еугурæй дæр хъæбæр цийнæ кодтонцæ сæ сувæллон-
бæл. Фингæбæл лæудтæнцæ æртæ къерей. Агубе сæ ракувта:
191

— Амондгун къах æрбайвæрæ нæ хæдзарæмæ, минкъий хори
тунæ! Амондгундæр ка ’й аци зæнхæбæл, уой æмбал дæ Хуцау
фæккæнæд! Дæ мадæ ’ма фидæн сæ зæрдæ рохс кæнæд дæ уин-
дæй! Уæдта ма дин цалдæр хуæрæ ’ма æнсувæри куд фæззинна!
Уæ Устур Хуцау, фегъосæ нин нæ кувдтитæ!
Уоци бонæй фæстæмæ Адухæ ’ма Ацæмæз сæхе хъæбæр амонд-
гунбæл нимадтонцæ. Адухæ рацудæй декретон отпуски. Фæн-
дадтæй æй æппунæдзох дæр æ минкъий хори туни рази ун. Куд
рабæрæг æй, уотемæй — хъæбæр хуарз мадæ адтæй. Цума мæнæ
цалдæр сувæллони исхаста, уой хузæн арæхстæй алцæмæ дæр.
Мадта Ацæмæз дæр кусти фæсте — хæдзарæмæ. Æма Адухæн
зæгъидæ: «
— Ду, æвæдзи, бафæлладтæ, еу минкъий рауолæфæ. Аланæмæ,
æз фæккæсдзæнæн.— Сувæллони хуссæни рази исбадидæ æма
ймæ кæсидæ, заридæ.
Мадта, Сослан æма Фатъимæт дæр арæх цудæнцæ Æхсара-
тæмæ. Ацæмæзи мадæ ’ма фидæ дæр гъæуæй иссæуионцæ. Ацæ-
мæз сæ æ хуæдтолги исласидæ. Адухи фидимадæ æма фидифи-
дæмæ ба сабиййи фæххæссионцæ. Æма йбæл етæ хъæбæр цийнæ
кæнионцæ. Еухатт дин Фаризæт загъта:
— Адухæ, ци, уой зонис, Аланæ дæу хузæн æй. Уо, уо, æцæ-
гæй зæгъун. Даргъ цæстихаутæ ин, æрфгутæ ба, æрфгутæ... Цæ-
ститæ дæр дæ цæстити хузæн. .<-.,.
— Уо, уо, нана, еугурæй дæр мæн хузæн æй мæ минкъий
кизгæ. Æма гъæуама уотæ уа,. мæн æй, мæн,— загъта Адухæ.
— Æма, уæд мæн хузæн æппундæр нæ 'й?Мæнмæ гæсгæ ба,
мæн хузæн хъæбæрдæр æй, — загъта Ацæмæз.
— Уæ дууей хузæн дæр æй, уæ дууей, æ мадæ ’ма фидæ айтæ, —
загъта зæронд Агубе дæр. - , >
Цудæнцæ бæнттæ, мæйтæ, æнзтæ... Ирæзтæй Аланæ дæр; куд
фæззæгъунцæ, бонгай нæ, фал — сахатгай. Авд анзи йбæл исæн-
хæст æй. Хъæбæр расугъд кизгæ адтæй, зундгин. Скъоламæ ба-
цæуни размæ зудта кæсун æма’финсун, фæндурæй цагъта, зард-
та...Æнæбæрцæ берæ уарзта^Аланæ æ мадæ ’ма фиди. Сæ астæу
исбадидæ диваибæл æма, уæд сæ еуей рахъури кæиидæ, уæд —
инней: » »■ , > >
— Мамæ, папæ, æз уæ берæ, берæ уарзун, хор æма мæйи
бæрцæ! >
— Уæ, нæ рæсугъд стъалу, папæ æма мами нифс, мах дæр дæу
бæрцæ неке уарзæн, — загъта Адухæ^
Неци æвгъау кодтонцæ мадæ ’ма фидæ сæ кизгæн. Мадта
Сослан æма Фатъимæт дæр уотæ. Хъæбæр сæ фæндадтæй, цæ-
мæй скъолай хуарз ахур кæна, з^дта музыкæ дæр^уарза. Æма
Ал&нæ фиццаг къласæй дæр хъæбæр хуарз ахур кодта, уæдта
музыкалон скъолай дæр ахур кодта. Фал цæмæндæр арæх
æнкъард кодта. Еухатт ба æ мадæн загъта:
192

— Мамæ, ме ’мкъласонтæн еугуремæн дæр ес æнсувæртæ,
хуæртæ. Мæнæн ба нæййес. Мæн дæр хъæбæр фæндуй, цæмæй
мин минкъий æнсувæр уа. Æз имæ кæсдзæнæн, аргъæуттæ ин
кæндзæнæн, зардзæнæн ин, уæдта ма ин фæндурæй дæр цæгьд-
дзæнæн. Мæнæ мин нана ци къæбис балæвар кодта, уой дæр ин
ратдзæнæн...
Æ минкъий кизги дзубандимæ Адухæн æ зæрдæ æрбаунгæг
æй. Æхе нæбал бауорæдта æма искудтæй. Цæйбæрцæдæр неци
исдзурдта. Бæргæ ’й нæ фæндадтæй æ кизги рази кæун, фал...
Фал имæ уойбæрцæ хъаурæ нæ адтæй. Аланæ нæ балæдæрдтæй,
æ мадæ цæмæн кæуй, уой. Æма е дæр кæун байдæдта, кæугæ-
кæугæй загъта:
— Мамæ, цæмæн кæуис? Ма ко, ма ко! Ести ди рессуй?
Адухæн никки хъæбæрдæр æ зæрдæ æрбаунгæг æй. Аланæйи
æ хъури ракодта, æ росæн ин раба кодта æма загъта:
— Мæ хор, Аланæ, ма тухсæ, неци ми рессуй. Кусти бафæл-
ладтæн...
Адухæ уоци бон фиццагидæр æ цæгатмæ рандæй. Æ мади
хæццæ ’й радзубанди кæнун фæндадтæй. Аланæ 6а хæдзари æ
фиди хæццæ байзадæй. Радзурдта Фатъимæтæн, аци бон имæ æ
кизгæ ци фарст равардта, уой. Æма ин е загъта:
— Адухæ, Аланæ куд устурдæр кæна, уотæ ймæ берæ фар-
статæ уодзæй. Уомæ цæттæ уо. Дæ сæри хецауи хæццæ дæр
радзорæ. Ести баунаффæ кæнтæ. Рагъуди кæнтæ, æма... Фæндуй
мæ, цæмæй, æцæгæйдæр, сувæллон ма райсай. Цалинмæ ма æри-
гон айтæ, уæдмæ райсæ биццеу. Мах дæр дин æнхус кæндзинан.
— Æз Аланæйи аци зæнхæбæл нецæбæл æма некæбæл баййев-
дзæнæн. Фал тæрсун, цæмæйдæр тæрсун... Ескæд ку базона, æма
мах Ацæмæзи хæццæ æ ниййергутæ нæ ан. Хуцау бахезæд!
— Адухæ, алцæмæ дæр цæттæ уо. Царди берæ фæззелæнтæ
ес. Уæдта раст дзуапп раттун дæр зонæ. Ма тухсæ, алцидæр
хуарз уодзæй.
Адухæ ’ма Ацæмæз баунаффæ кодтоицæ седзæрти хæдзарæй
биццеу райсун. Уæд Аланæбæл дæс анзи цудæй. Цалдæр хатти
фæццудæнцæ, фал нæ... Нæ си адтæй «сæ» биццеу. Фал, алци-
дæр Хуцауи къохи ’й. Еу æхсæвæ дин Адухи гъостæбæл сувæл-
лони кæун рауадæй. «Кæцæй цæуй сувæллони кæун, цума? Нæ
синхонтæй нæуæг игурд сувæллон ку некæмæ ес? Æвæдзи, мæмæ
уотæ фæккастæй. Æппунæдзох сувæллонбæл нæ гъуди кæнун,
æма, æвæдзи, уой туххæй», — рагъуди кодта Адухæ. Фал сувæл-
лоии кæун не ’нцадæй. Силгоймаг æ лæги райгъал кодта:
— Ацæмæз, игъосис? Кæун игъосис?
Лæг неци лæдæрдтæй, уосæ ин ци дзоруй, уомæн. Фал е дæр
фегъуста сувæллони кæун. Адухæ æма Ацæмæз æнæсдзоргæй
еци еу рæстæг хуссæнæй рахизтæнцæ, рацудæнцæ æндæмæ. Æма...
Æма сæ дуари рази тухтæй лæудтæй сувæллон. Цæйбæрцæдæр
13 Будайты Милуся
193

рæстæг сагъдауæй лæудтæнцæ дууæ адæймаги. Сæ бон исдзорун
дæр нæ адтæй. Уæдта Адухæ сувæллони æ гъæбесмæ фелваста
æма хæдзарæмæ тагъд-тагъд бацудæй, цума тæрсгæ кодта, еске
ин æй æ къохтæй ку байса. Ацæмæз дæр æ фæсте æнæдзоргæй
бацудæй. Адухæ сувæллони хуссæнбæл æрæвардта. Уæдта ’й
райхалдта. Лæг æма уосæ кæрæдземæ бакастæнцæ, æнæдзоргæй
кæрæдзей балæдæрдтæнцæ, сувæллон биццеу адтæй. Тухти ме-
дæгæ еу гæгъæди разиндтæй. Уоми финст адтæй, биццеубæл мæйæ
æма æрдæг ке цæуй, кæд райгурдæй, е. Уæдта ма, æ ном куд
хуннуй, е дæр. Æ ном, дан, Азæмæт хуннуй, фал, дан, уæ кæд
фæндуй, уæд ибæл æндæр ном сæвæретæ. Цæйбæрцæдæр неци
исдзурдтонцæ Ацæмæз æма Адухæ. Куддæр сагъдауæй байза-
дæнцæ. Уæдта силгоймаг загъта:
— Ацæмæз, а ци дессаг æй! Мæ фуни уинун æви æцæгæй æй?
Хуцау, табу дæхецæн, ци устур лæвар нин ракодта.
— Адухæ, фурт нин балæвар кодта, фурт! Мæнæ дессаг! — æ
уоси рахъури кодта, уæдта ’й æ гъæбеси фелваста.
Адухæ нур ма æ лæги уотæ игьæлдзæгæй некæдма фæууидта.
Фал зæгъгæ ба кодта:
— Сувæллонæн хуæруйнаг раттун гъæуй, уæдта ймæ базелун
гъæуй. Мæнæ си, æнгъæлдæн, авгæ дæр ес хуæруйнаги хæццæ. —
Адухæ хуæруйнаг исгъар кодта, уæдта сувæллони памперс рай-
йивта. Хуарз, æма сæмæ аптекæ хæстæг адтæй, растдæр зæгъгæй
ба, сæ хæдзари фиццаг уæладзуги адтæй æма куста æхсæвæй-
бонæй. Ацæмæз ниццудæй æма исхаста сувæллони хуæруйнаг æма
памперстæ.
Адухæ æма Ацæмæз кастæнцæ сувæллонмæ, феронх си æй,
нур æмбесæхсæвæй ке рахизтæй, е. Æрæгиау силгоймаг уотæ ку
зæгъидæ:
— Аланæ, Аланæ ку нæ райгьал уидæ. Ци ин зæгъдзинан?
Аланæ нæ райгъал æй, нæ базудта, æнсувæр ин фæзиндтæй,
уой. Мадæ ’ма фидæ уомæй тарстæнцæ, æма Аланæ ку нæ балæ-
дæридæ, е дæр хæсгæ кизгæ ке ’й, уой. Æхсæвæ-бонмæ гъуди
кодтонцæ, ци зæгъдзæнæнцæ сæ кизгæн. Æма баунаффæ код-
тонцæ, радзоруи ии, хабар куд адтæй, уотæ. Сувæллои фуиæй
кодта. Адухæ ’ма Ацæмæз дæр сæумæрдæмæ бахустæнцæ. Сæу-
мæй ба Адухæ райгъал æй сувæллони кæунмæ.
Бон ирд кæнун райдæдта. Фиццаг хори тунтæ хуæнхти цъоп-
питæбæл сæхе рахафтонцæ, «сæумæ хуарз» син загътонцæ. Уæдта
бунмæ сæхе хафгæ рацудæнцæ гъæдтæ ’ма фæзтæбæл. Мæнæ
æрбакастæнцæ Æхсарати уати къæразгæй. Етæ дæр лæдæрун
кодтонцæ, хуарздзийнадæ ке ’рцудæй, уой. Адухæ сувæллони
гъар донæй нихснадта, уæдта ин хуæруйнаг равардта. Сувæллон
фæстæмæ бафунæй æй. Силгоймаг 6а хуæруйнаггæнæни бадтæй
стъоли фарсмæ, къофе бацумдта æма ин фенцондæр æй. Гъуди
кодта: «Алцидæр Хуцауи къохи ’й, уомæй аразгæ ’й алцидæр.
194

Цума, ке сувæллон æй? Цæмæн æй ниввардтонцæ мах къæсæри
размæ? Æвæдзи, зудтонцæ, махæн сувæллон ке нæййес, уой.
Æвæдзи бабæй рæдуд æрцудæй еске кизгæбæл». — Цæйбæрцæ-
дæр уотæ фæббадтæй Адухæ, уæдта хуæруйнаг искодта. Уалинмæ
Аланæ дæр исистадæй, æ мади æ хъури ракодта, уæдта ваннæмæ
бацудæй. Ацæмæз ба ма хустæй, æрæгиау бафунæй æй, æма ’й
лæдæрун æнгъезуй. Дзæгьæли нæ фæззæгъунцæ, нæлгоймæгтæ
силгоймæгтæй лæмæгъдæр æнцæ, зæгъгæ. Хуарз, æма ацибон
косгæ бон нæ ’й. Аланæ бабæй æ мади размæ æрбацудæй. Хъæ-
бæр рæсугъд кизгæ адтæй. Гурведауцæ, даргъ дзиккотæ ин, уорс-
цъарæ, сау цæститæ, даргъ цæстихаутæ... Æ уæле — рæсугъд пъолци.
— Мæнæ мæ кизгæ ци рæсугъд æй! Аци зæнхæбæл дæу рæ-
сугъдæн нæййес!
— Мæ мамæ дæр рæсугъд æй, æма æз дæр гъæуама рæсугьд
уон, —загъта Аланæ, уæдта ма æ дзубандибæл бафтудта: — Мамæ,
папæ цидæр берæ хуссуй аци сæумæ. Æвæдзи си феронх æй,
гъæумæ ке цæуæн, Æхсæргуни гъæумæ — нана æма бабамæ.
— Нæ, мæ хор, нæ си феронх æй, фал æхсæвæ æрæгиау бафу-
нæй æй, — æма Адухæ радзурдта, хабар цæй медæгæ æй, уой.
Уоци бон Æхсарати бийнонтæ гъæумæ нæбал рандæнцæ, фал
сувæллони хæццæ æрбацудæнцæ Адухи цæгатмæ. Уоми æртæ
къерей искодтонцæ биццеуæн. Уæдта ибæл æндæр ном исæвард-
тонцæ. Аланæйи фæндадтæй, цæмæй е ’нсувæр Тимур хундтайдæ.
Æма хестæртæ исарази æнцæ æ хæццæ. Фæккувтонцæ минкъий
Тимурæн. Адухæ бабæй декретон отпуск райста.
Цудæнцæ бонтæ.
Еухатт ку адтæй, уæд Адухæ кустæй æрбацудæй, сувæллæнттæ
ба сæхе уати адтæнцæ. Дуар игон адтæй, æма сæ дзубанди æндæмæ
игъустæй. Кизгæ цæмæндæр хилæ кодта е ’нсувæрмæ:
— Фудуæгтæ ма кæнæ, коммæгæс уо! Дæхе хуарз ку нæ да-
рай, уæд нæ дууей дæр папæ æма мамæ седзæрти хæдзарæмæ
ратдзæнцæ! Балæдæрдтæ мæ!
Адухæн æ хъур æрбахгæдта, уолæфт ин нæбал адтæй. Æ бу-
нати сагъдауæй лæудтæй. Цæйбæрцæдæр æ бон фезмæлун нæ
адтæй, уæдта сабургай бацудæй æхе уатмæ, сувæллæиттæ ’й цæ-
мæй ма балæдæрдтайонцæ, уой туххæй. Æхебæл дуар æрбахгæд-
та, хуссæибæл бахаудтæй æма хæкъурццæй кудтæй. Гъуди код-
та: «Мæнæ, цæмæй тарстæн, е куд æрцудæй!» — Адухæ хуссæ-
нæй исистадæй, сабургай рацудæй, æ къахидарæс ракодта æма æ
цæгатмæ рандæй. Æ мадæн радзурдта, Аланæ Тимурæн ци дзурд-
та, уой. Фатъимæт имæ лæмбунæг байгъуста, уæдта загъта:
— Æз дин раги загътон, алцæмæ дæр цæттæ уо, зæгъгæ. Адæ-
ми астæу цæрæн. Сакъадахи нæ цæрæн. Адæм ба, гъигагæн, ал-
лихузæнттæ æнцæ. Æвæдзи, кизгæ ескæмæй фегъуста, сумах ке
нæ ’й. Нур ба рагъуди кæнун гъæуй, идарддæр куд, уобæл.
Еухатт Аланæ скъолай фæсте Тимурмæ бацудæй сувæллæнт-
195

ти дзæхæрадонæмæ. Уоми æртæ æнæзонгæ силгоймаги дзубанди
кодтонцæ, кизгæ син сæ дзубанди фегъуста. Сæ еу си, æ кари
силгоймаг, дзурдта: «Замманай дзæоæх æнцæ Æхсарати сувæл-
лæнттæ. Цума сæхе æнцæ, уой хузæн. Кизгæ бустæги дæр Аду-
хи хузæн æй, биццеу ба — Ацæмæзи. Уæдта, дзæбæх, коммæгæс,
æгъдаугин. Еуæй-еуетæн сæхе сувæллæнттæ дæр нæ фæуунцæ
уотæ.» Аланæ лæдæрунгъон кизгæ адтæй, дууадæс анзи йбæл
цудæй, æма балæдæрдтæй, силгоймаг ци дзурдта, уой. Уæлдай-
дæр, зудта, Тимур куд æрбахаудтæй сæ хæдзарæмæ, уой^
Адухæ æ цæгатæй ку ’рбацудæй, уæд сæхемæ æрбаййафта
Ацæмæзи дæр, е сувæллæнтти хæццæ хуæруйнаггæнæни бадтæй.
Дзубанди кодтонцæ, худтæнцæ. Нæлгоймаг æ уоси ку фæууид-
та, уæд загъта:
— Мах ба загътан, ескумæ фæллигъдтæ. Агорунмæ дæмæ
цудан мæнæ нуртæккæ. Хуæрун дæр нæмæ цæуй, хуæруйнаг ба —
нæййес. Уотæ нæ ’й, Тимур, — исдзурдта биццæумæ æма бахуд-
тæй.
Сувæллæнттæ дæр Адухæбæл бацийнæ кодтонцæ, фал Адухæ
куддæр къæмдзæстуг адтæй, ацибон ци фегъуста, уой фæсте.
Æнæдзоргæй медæмæ æ уатмæ бацудæй, æ дарæс раййивта.
— Мадта, зæгъетæ, стонгæй уæ рамардтон, нуртæкки уин æз
дессаги хуæруйнаг ракæндзæнæн. Кæсайтæ, кæсай...
— Уагæр нин циуавæр хуæруйнаг ракæндзæнæ? Циуавæр дес-
саг уодзæй? — гиризгæнгæй рафарста Ацæмæз.
— Циуавæр ку зæгъай, уæдта — дзикка. Мæнæ мин нæхемæ
дзæбæх нæуæгæлхъивд цихт равардтонцæ. Мæ фидихуæрæ син
æрбахаста. Е ’рдæгæй ин дзикка искæндзæнæн, иннæ ’рдæгæй
ба исон — Хуцауизæри — дзæхæрагунтæ.
Сувæллæнттæ хъæбæр бацийнæ кодтонцæ, дзикка берæ уарз-
тонцæ, æма: Æхсæвæри фæсте Аланæ бафснайдта, къостæ нихс-
надта, уæдта æ уатмæ бацудæй æма пианинобæл цагъта, заргæ
дæр кодта. Мадæ æма фидæ ин игъустонцæ æ цагъд æма зарун.
Адухæ Ацæмæзæн загъта:
— Нур бабæй уоци зарæг æхуæдæг æргъуди кодта.
Æхсæвæ ба Адухæ радзурдта æ лæгæи, боиæй Алаиæ Тиму-
рæн ци дзурдта, уой. Берæ фæдздзубанди кодтонцæ, гъуди код-
тонцæ, куд радзоронцæ сæ кизги хæццæ, уобæл. Сæ нифс нæ
хастонцæ еци дзубандимæ. Тарстæнцæ, цæмæйдæр тарстæнцæ.
Фал син еу изæр æндæр гæнæн нæбал адтæй æма барæй-æнæба-
ри дæр син æрцудæй дзоргæ. Æхсæвæр ку хуардтонцæ, уæд дин
æваст Тимур уотæ ку зæгъидæ:
— Папæ, мамæ, æз фудуаг ку кæнон, уæд мæ нæ хæдзарæй
ратæрдзинайтæ æма мæ седзæрти хæдзарæмæ ратдзинайтæ?
Мæнæ мин Аланæ уотæ загьта...
Фидæ биццеуи æ гъæбесмæ исиста, рахъури ’й кодта æма загъта:
— Тимур, нæ минкъий зундикъубулойнæ, е ба цитæ дзорис.
196

Ду папæ ’ма мами биццеу дæ, мах ба дæу гъæуама куд раттæн
ескæмæн.
Сувæллон æхе æ фидæмæ нилхъивта. Аланæ ба æ хуæрун
ниууагъта æма æ уатмæ бацудæй. Адухæ дæр неци исдзурдта.
Æхсæви ба, Тимур ку бафунæй æй, уæд Адухæ æ кизги æ уатмæ
æрбахудта. Гъæуама ин загътайдæ, æ ниййергæ хъæболæ ке нæ ’й.
Силгоймагæн æ цардимедæгæ нури хузæн зин сахат нæма адтæй.
Нæ зудта, куд райдайа дзорун. Кизги рахъури кодта, бафарста
’й, скъолай ци хабæрттæ ес, уобæл. Цæйбæрцæдæр неци исдзур-
дта, сагъæс кодта, уой фæсте ба загъта:
— Аланæ, нур ду устур кизгæ дæ æма мæ балæдæрдзæнæ.
Лæмбунæг мæмæ байгъосæ... Махæн дæ фиди хæццæ дæу æма
Тимурæй хъазардæр неке ес аци зæнхæбæл. Дæхуæдæг æй зо-
нис, куд уæ уарзæн, уой...— Еу рæстæг неци исдзурдта Адухæ,
уæдта загъта: — Мæ нифс, ду зонис, Тимур нæ хæдзари куд
фæззиндтæй, уой. Гъигагæн, уотæ рауайуй, æма ниййергутæн сæхе
сувæллон нæ фæууй... Махæн дæр дæ фиди хæццæ нæййес су-
вæллон. Уо, уо, мæ хор, нæййес нæхе сувæллон. Фал нин ку
адтайдæ, уæддæр дæ æз мæхецæн райстайнæ. Ци арæндони ко-
сун, уоми райгурдтæ. Дæ ниййерæг мадæ ма хъæбæр æригон ад-
тæй, институти ахур кодта. Æма дæ арæндони ниууагъта. Æвæ-
дзи, мах амондæн. Аланæ, куд фæззæгъунцæ уой зонис, мадæ,
ка ниййеруй, е нæ фæууй, фал, ка исхæссуй, е. Мæ хор, еу хатт
ма дин зæгъун, аци зæнхæбæл нин ду æма Тимурæй хъазардæр
неке ес.
Аланæ фиццаг æнцад игъуста, уæдта кæун байдæдта. Адухæ
рагъуди кодта, уадзæ æма ракæуа, кæд ин фенцондæр уидæ,
уæхæн сувæллон кизгæн уæхæн дзубандитæ фегъосун æнцон
кæми ’й, зæгъгæ... Еу рæстæги фæсте кизгæ æ кæунæй банцадæй
æма æ мади гъæбеси бафунæй æй. Адухæ, ’й сабургай хуссæнбæл
ниввардта, нимбарзта ’й æма рацудæй уатæй. Силгоймаг æ фур-
зинæй рахет кодта, фал ин уæддæр фенцондæр æй, цума цидæр
уаргъ æ усхъитæй рахаудтæй. Бацудæй æ уатмæ æма кæун бай-
дæдта, Аланæйæн дæр хъæбæр тæрегъæд кодта. Гъуди кодта:
«Цалиимæ цæроп, уæдмæ гъеуобæл архайдзæиæи, æма мæ су-
вæллæнттæй амондгундæр куд неке уа аци зæнхæбæл, неци гъæ-
уагæ уодзæнæнцæ. Исахур кæндзæнцæ, гъæуама райсонцæ аккаг
ахургонддзийнадæ...» Уоци ’хсæвæ хъæбæр лæгъуз бафунæй æй
Адухæ, æхсæвæ-бонмæ гъуди фæккодта...
Иннæ бон Аланæ еугуремæй раздæр исистадæй, æ мади уатмæ
бацудæй, хуссæнбæл исбадтæй æма ймæ æдзинæг кастæй. Адухæ
æ кизги ку фæууидта æ хуссæнбæл бадгæ, уæд фæддес кодта.
Аланæ ймæ бахудтæй, æ хъури æй ракодта æма загъта:
— Мамæ,мамæ, æз дæ хъæбæр берæ уарзун! Аци дуйнебæл
дæу æма папæй фулдæр неке уарзун, уæдта ма — Тимури. Ке
зæгъун æй гъæуй, мæ бабатæ æма нанати дæр уарзун...
197

Мадæ кизги æхемæ æрбалваста, æ росæн ин раба кодта. Аланæ
ба ма загъта:
— Мамæ, раги ма ’й, дæ хæццæ ниххуссон? — дзуапмæ дæр
нæ бангъæлмæ кастæй, уотемæй æ мади фарсмæ ниххустæй, æ
къохтæ ин æ хъурбæл ниттухта.
Цудæнцæ æнзтæ... Аланæ скъола каст фæцæй сугъзæрийнæ
майдани хæццæ. Некæдбал адтæй дзубанди сæ бийнонти астæу,
кизгæ æма биццеу сæхе нæ ’нцæ, зæгъгæ. Аланæ раги исфæндæ
кодта, скъолай фæсте медицинон институтмæ бацæунбæл. Уой
дæр фæндадтæй æ мадæ ’ма фиди хузæн дохтур исуæвун. Фал
æй музыкæ дæр иронх нæ адтæй, е дæр æй æхемæ æлваста...
— Аланæ, æз дин мæ гъуди зæгъдзæнæн, дæу ба, дæхе куд
фæндуй, уотæ кæнæ. Мæн фæндуй, хъæбæр мæ фæндуй, цæмæй
дохтури дæсниадæ райсай, мæхуæдæг æма дæ фидæ, уæдта дæ
нана æма баба, дæ мади ’нсувæр дохтуртæ ке ’нцæ, уой туххæй
нæ, фал дæхе туххæй. Æз дæ мадæ дæн, æма ’й зонун, царди дин
хуæздæр ци уодзæй, уой. Уæдта лæдæрун, дæуæй хъæбæр хуарз
дохтур ке рауайдзæй. Уотæ нæ зæгъун, æма музыкæ феронх
кæнæ. Нæ, нæ, нæ зæгъун уотæ.
— Мамæ, æз зонун, дæ зæрдæ мин æрмæстдæр хуарз ке зæ-
гъуй. Дæхуæдæг æй зонис, мæн дæр дохтур исуæвун ке фæндуй.
Мæ нана æма баба ци институти косунцæ, уордæмæ цæун ахур
кæнунмæ. Уадзæ, æма ми сæ сæртæ бæрзонд хæссонцæ. Æз
хуарз ахур кæндзæнæн, фæндуй мæ дæу хузæн арæндони ко-
сун... Музыкæ дæр нæ феронх кæндзæнæн, уомæн дæр иссер-
дзæнæн рæстæг.
Аланæ бацудæй медицинон институтмæ, йе ’нсувæр Тимур
ба — скъоламæ, фиццаг къласмæ. Еу рæстæги ахур кодтонцæ хуæрæ
æма ’нсувæр. Сæ еу институти, иннæ ба — скъолай. Алкедæр си
хизтæй уæлæмæ æхе асинæбæл, æхе къæпхæнтæбæл. Сæ мадæ
’ма фиди зæрдитæ рохс кодтонцæ сæ сувæллæнттæй. Тимур фиц-
цаг бонæй фæстæмæ хуарз ахур кодта. Мадта Аланæ 6а адтæй
фæнзуйнаг студенткæ. Æ хузæ адтæй институти кади фæйнæг-
бæл. Æрмæст хуарз нæ ахур кодта, фал ма цудæй, растдæр зæгъ-
гæй ба, ахур кодта зарунбæл. Кизгæн хъæбæр устур æитæститæ
æфтудæй æ къохи. Еуæй-еу поэттæ ин сæрмагондæй финстонцæ
æмдзæвгитæ, композитортæ — музыкæ. Аланæ æхуæдæг дæр фин-
ста æмдзæвгитæ æма музыкæ. Æ фиццаг зарæг адтæй мадæбæл.
Уоци зарæг ку фæззаруй, уæд аллихатт дæр кæугæ фæккæнуй.
Кизгæ арæх фæгъгъуди кæнуй: «Цума, ка ’й еци силгоймаг, мæн
ка ниййердта æма мæ арæндони ка ниууагъта? Кæд ибæл ескæми
гъæунги исæмбæлун, уæддæр æ еувæрсти рацæун, уомæн æма ’й
нгр зонун. Бæргæ мæ фæндуй æ базонун. Еунæг хатт æй уæддæр
ку фæууининæ... Дессаг мæмæ кæсуй, уой 6а куд нæ фæндуй мæ
фæууинун. Ци дорзæрдæ ’й! Цума ма ин ес сувæллæнттæ?»
Аланæ кæд институти фæндзæймаг къурси ахур кодта, уæд-
198

дæр æй республики зудтонцæ зарæггæнæгæй. Æ зард адæми зæр-
дæмæ хъæбæр цудæй. Телевизорæй дæр арæх зардта. Æ хæстæ-
гутæ си еугурæй дæр сæрустур адтæнцæ. Дзæуæгигъæуи устур-
дæр концертон зали ин адтæй концерт, хъæбæр берæ адæм æрцу-
дæй æ концертмæ. Къох бакæнæн нæ адтæй зали. Кизги хæццæ
цийнæ кодтонцæ æ мадæ, фидæ, æнсувæр, æ нана æма баба, æ
хæстæгутæ еугурæй дæр. Аланæ мади зар ку кодта, уæд æ цæс-
тисугтæ æ ростæбæл гæргæрæй уадæнцæ. Залмæ кастæй, гъуди
кодта, кæд, ка ’й ниййердта, еци силгоймаг дæр уоми ’й, зæгъгæ.
Цо, базонæ ’й! Фал арфæ æма дидингутæ ба равардта æ хъазар
/исхæссæг мадæ Адухæн.
\ Еухатт Алани æрбахудтонцæ телеуинунадæмæ, интервыо си
истонцæ. Берæ фарстатæ имæ равардтонцæ: институти, æ ахури,
бинонти туххæй... Уотæ ’й ку бафарстонцæ:
) — Аланæ, дæ сæйрагдæр æртæ бæллеци циуавæр æнцæ?
Уæд кизгæ дзуапп равардта:
— Фиццаги-фиццаг, аци зæнхæбæл сабурдзийнадæ уæд, мæ
бийнонтæ дзæбæх, æнæнез уæнтæ. Уæдта, мæн фæндонæй зæн-
хæбæл седзæртæ нæ уидæ. Мæнæй гæнгæ ку уайдæ, уæд еунæг
седзæр дæр нæ уидæ!
Фарстатæ имæ ка лæвардта, еци силгоймаг фæддес кодта:
— Аланæ, нур ма хъæбæр æригон ку дæ, уæд дæ сæри уæхæн
æнкъард гъудитæ цæмæн ес, мæнæ седзæрти туххæй зæгъун?
Аланæйи Адухæй фæстæмæ æндæр мадæ нæ гъудæй. Фал,
институтмæ цæуа, тукани уа, кенæ æндæр рауæн, берæ адæм
кæми уидæ, уоми уайдæ, гъуди кæнидæ, ома, кæд ами ’й, ци
силгоймаг æй ниййердта, е.
Медицинон институти æ ахур хуарз цудæй Аланæйæн. Арæх
уидæ сæйгæдæнтти практики, æма йбæл уоми дæр хъæбæр æнвæр-
сионцæ. Зæгъионцæ, цæттæ дохтур, дан, æй аци æригон рæсугъд
кизгæ. Рæсугъдæй дæр раст зæгъионцæ. Аланæ адтæй бæрзонд,
хуæрзконд, гурведауцæ. Æ мудхуз бæзгин дзиккотæ æ астæу-
тæмæ хъæрдтæнцæ, уорс цæсгомбæл — устур сау цæститæ, даргъ
къæлос цæстихаутæ... Ку фæцæйцæуидæ, уæд æ фæсте кæси-
оицæ силгоймагæй, нæлгоймагæй. Уæд ибæл уорс халат ба куд
федудта! Æ мадимадæ Фатъимæт уотæ зæгъидæ:
— Аланæйи хузæн хуæрзконд кизгæ нæ институти нæма ахур
кодта. Цæстдзудæй ин фæттæрсун, адæми цæстæ хуарз нæ ’й.
Ку фæццæйцæуй, уæд — изæд, изæд... Уæдта ймæ æригон нæл-
гоймæгтæ дæр æгæр кæсунцæ. Лæдæрæн сæ ес, фал е мæнмæ
хуарз нæ кæсуй, æпиундæр нæ кæсуй. Зæгъун, еске мин мæ хо-
ритунæ Аланæйи ку раскъæфа...
Аланæйи сæри æрмæстдæр медицинæ æма музыкæ адтæнцæ,
æндæр нецима. Нур ма æ зæрдæ уæгъдебарæ адтæй, некæмæн ма
си адтæй бунат. Неке ма бауарзта. Адухæ ’й ку рафæрсидæ арæх-
стгай:
199

— Аланæ, мæ нифс, æппундæр, æппундæр дæ зæрдæмæ неке
ма цæуй? Ахур дæр хуарз æй, фал де ’ргон раздахæ еу минкъий
лæхъуæнтæмæ дæр. Зонун си еу-цалдæрей, ке зæрдæмæ цæуис,
уонæй. Мæнæ куд фæззæгъунцæ, алцæмæй æнхæст æнцæ. Нури
рæстæги ма ефстагмæ ес уæхæнттæ. Алцæмæн дæр афонæ ес.
Уæхæн рæстæгути Аланæ æ мади рахъури кæнидæ æма йин
зæгъидæ:
— Мамæ, æппундæр ма тухсæ! Мæ амонд куд уа, уотæ уо-
дзæй. Куд фæззæгъунцæ, амонд дуар ку ’рбахуайа, уæд æ размæ
рацæудзæнæн æз дæр, нæ ’й ратæрдзæнæн, ма тæрсæ.
— Бæлах уой медæгæ ’й, мæ кизгæ, æма мин æгæр зундгин
дæ, æгæр зундгин. Фал, раст зæгъис, алцидæр Хуцауæй аразгæ ’й,/
табу æхецæн. ,
Аланæ каст фæцæй хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ ме-\
дицинон институт, е ’нсувæр Тимур ба бацудæй æвдæймаг
къласмæ. Кизги Мæскумæ æрвистонцæ идарддæр ахур кæнунмæ.(
Æхсаратæ кувд искодтонцæ сæ бæлццонæн. Берæ адæм сæмæ
æрцудæй Аланæйæн фæндараст зæгъунмæ, берæ рæсугъд арфитæ
ин фæккодтонцæ. Кизгæн æхе ’мбæлттæ дæр æрцудæнцæ, æ
хæццæ институти ка ахур кодта, етæ дæр, уæдта — зарæггæн-
гутæ, фæндурдзæгъдгутæ, уоцирдигæй ке хæццæ куста, етæ еугу-
рæй дæр. Зардтонцæ, кафтонцæ... Аланæ æхуæдæг дæр — фæн-
дурæй дæр цагъта, уæдта заргæ дæр кодта. Мади туххæй ку
зардта, уæд бабæй æ зæрдæ æрбаунгæг æй, æ цæстисугтæ æ
ростæбæл фæрдгутау уадæнцæ. Адухæ дæр искудтæй...
Аланæ æ царди надæн æ еу хай цуд фæцæй, æма ’й нур ба
идарддæр цæун гъæуй. Еци над куд уодзæнæй, уомæн ба Хуца-
уæй фæстæмæ неке неци зонуй. Фал кизгæ федарæй зонуй, æ
равзурст надæй еуварс ке нæ рахездзæнæй, уой...
Хъисмæтæй ледзæн нæййес...
Æдта ци дессаг адтæнцæ, ци курухон адтæнцæ нæ зундгин
фиддæлтæ. Нур дæр ма — нуртæкки рæстæги дæр ма ци ахсгиаг
æнцæ, цъухæй-цъухмæ ке фæллæвардтонцæ, еци æмбесæндтæ,
цардиуаги дзубандитæ. Æригондæр ку фæууй ’адæймаг, уæд сæмæ
е ’ргон уотæ нæ фæддаруй, уотæ дессаг имæ нæ фæккæсунцæ,
фал ку фæххестæр уй, уæдта сæ лæдæрун райдайуй: «Адæймаг
ку райгуруй, уæд æ хъисмæт æ тæрнихбæл финст фæууй», «Хъис-
мæтæй фæлледзæн нæййес...», «Адæймагмæ ци æнгъæлмæ кæ-
суй’ уой нæ зонуй», «Абони бонæй цæрæн нæййес...»
Адтæй рæсугъд сæрдигон бон. Ауæхæн бæнтти уæлдай рæ-
сугъддæр фæууй Толдзгуни гъæу. Æ ном дæр — Толдзгун, толдзæ
200

бæлæстæ си берæ ке адтæй, уомæ гæсгæ æй, уотæ ’й исхудтонцæ
фиддæлтæ. Къулдумтæбæл æрæнцадæй. Дууæ фахси, сæ астæу
ба цæугæдон — Кæсалггун. Гъæуи алливарс — гъæдæ. Цинæ хузи
бæлæстæ си зайуй, уæхæн нæййес: толдзæ, тæрсæ, бæрзæ, кæрзæ,
æхсæрæ... Хонсарæрдæгæй — хуæнхтæ, цæгатæрдæгæй — 6у-
дуртæ. Æвæдзи, Иристони дуккаг уæхæн рæсугъд гъæу нæййес.
Уоци бон Будайти Александр, хеуонтæ ’й фæлмæнæй Гæсан
худтонцæ, лæудтæй сæ колдуари рази æма кастæй сæ хæдзари
комкоммæ фахсмæ — дони билæбæл æрæнцадæнцæ хæдзæрттæ,
минкъий уæлдæр ба — цъæх кæрдæгæй æмбæрзт фахс, уæдта —
гъæдæ. Гæсанти хæдзари разæй гъæуæн æ уоци фарс еугурæй
дæр зиннуй. Кæддæр, Устур Дигорæй ардæмæ ку ралигьдæнцæ,
уæд Гæсани фидæ Æндрей æма æ мадæ Бекъурон дæр ами æрцар-
дæнцæ. Æнгом бийнонтæ саразтонцæ. Адтæй син фондз кизги
æма еунæг фурт Гæсан. Сувæллæнтти сæ фидæ æма мадæ ахур
кодтонцæ, æгъдаугин цæмæй адтайонцæ, кустуарзонбæл, цæст-
уарзонæй куд ирæзтайонцæ, хестæрти куд нимадтайонцæ. Æма
гъеуотемæй исирæзтæнцæ Будайти Æндрейи сувæллæнттæ.
Гæсан Фидибæсти Устур тугъди рæстæги сувæллон адтæй.
Ма уоци рæстæги æнцонтæй нæ ирæзтæнцæ. Æййафтонцæ зин-
дзийнæдтæ, гъæуагæдзийнæдтæ. Фал, уæддæр, скъола каст фæ-
цæй. Æма мæнæ нур лæууй æма гъуди кæнуй æ идарддæри фæн-
дагбæл...
Нæма зудта уæд æригон биццеу, куд уодзæнæй æ идарддæри
хъисмæт, æ хуæрти хъисмæт, æ сувæллæнтти хъисмæт. Фал зунд-
гин биццеу лæдæрдтæй, цард вазуггин ке æй, æма æнцонæй къо-
хи ке неци æфтуйуй. Раги исфæндæ кодта Будайти Æндрей æма
Бекъурони фурт идарддæр исахур кæнунбæл, фæидадтæй æй
дæндæгути дохтур исуæвун. Фал рагъуди кæнидæ: «Æз устур
горæтмæ ку рандæон, уæд мæ мадæ æма мæ хуæртæ ба куд уо-
дзæнæнцæ?»
Фал ин æ мадæ загъта:
— Мæ биццеу, мæ еунæг, махæн неци уодзæнæй, махбæл ма
гъуди кæнæ. Исахур кæнæ. Махæн дæ фиди хæццæ нæ устурдæр
бæллец адтæй, цæмæй иæ еунæг фурти ахургондæй фæууидта-
йанæ. Гъема, дæ фидæ нæбал æй (Æндрей тугъди фæммардæй),
фал ин, уæддæр, мæрдтæмæ æхцæуæн уодзæнæй.
Гæсан исæнхæст кодта æ мади бæллец — исахур кодта æма си
рауадæй дæндæгути дохтур. Æрцудæй фæстæмæ æ райгурæн
гъæумæ, куста Чиколай гъæуи. Æгас Ирæфи райони цæргутæ
дæр си хъæбæр боз адтæнцæ.
Гæсанæн бийнонтæ бакæнуни афонæ ку æрцудæй, уæд ба-
гъуддаг кодта, æрхудта Тамати кизгæ Назирæти ,— гъæуи æй бо-
цæн Назиркæ худтонцæ. Назирæт æ æртæ æнсувæр æма дууæ
хуæрей хæццæ седзæрæй байзадæнцæ, минкъийтæ ма адтæнцæ,
уотемæй. Хестæрбæл дууадæс анзи цудæй, кæстæрбæл ба — дууæ
201

анзи, уотемæй Фидибæсти Устур тугъди сæ фидæ фæммардæй,
уæдта сæ мадæ дæр рамардæй. Седзæрти хæдзарæмæ сæ лæвард-
тонцæ, уæрдуни сæ исбадун кодтонцæ æма сæ уотемæй фæцæй-
ластонцæ, фал сувæллæнттæ хъæбæр кудтæнцæ, нæ сæ фæндад-
тæй седзæрти хæдзарæмæ. Гъæуи цæргутæ син хъæбæр фæттæ-
регъæд кодтонцæ æма сæ нæбал рарвистонцæ. Ниууагътонцæ сæ
сæ фиди хæдзари, æма, кæмæн æ бон куд адтæй, уотæ син æнхус
кодтонцæ, уоци рæстæги, кæд еугурæйдæр тухст цард кодтонцæ,
уæддæр.
Хъæбæр зинтæй ирæзтæнцæ Тамати сувæллæнттæ, фал уæд-
дæр хуарз ахур кодтонцæ скъолай. Уой фæсте ба — еугурæй дæр
уæлдæр ахургонддзийнадæ райстонцæ.
Назиркæ Толдзгуни гъæуи æмбулаторий куста сæргълæууæ-
гæй — фельдшерæй. Гъæуи цæргутæ уотæ дзурдтонцæ, æдта ци
амондгун æнцæ еци бийнонтæ, е ке киндзæ æй, зæгъгæ. Æма,
æцæгæйдæр, амондгун адтæнцæ. Бекъурон хъæбæр арази адтæй
æ киндзæй — хуæрзконд, æгъдаугин, кустуарзон, алцæмæй
æнхæст адæймаг. Уæдта, Назиркæ хъæбæр æнæзийнадæ адтæй.
Цийфæнди афони дæр син сæ дуар бахуайæ, æрбацæуидæ сæй-
гæмæ. Цал æма цалемæн фенхус кодтонцæ, цал æма цалей ис-
дзæбæх кодтонцæ Будайти Гæсан æма Назиркæ. Кæд раги фæл-
лигъдæнцæ Толдзгунæй, уæддæр сæ Ирæфи райони цæргутæ нæ
иронх кæнунцæ, имисунцæ сæ, сæ хуарздзийнæдтæ син сæ зæр-
дæбæл дарунцæ.
Еухатт ку адтæй, уæд бабæй, дууæ изæрейастæу, Гæсанти дуар
еу-авд анзи кæбæл цудæй, уæхæн минкъий кизгæ бахуаста. На-
зиркæ ймæ ракастæй. Кизгæ кудтæй хæкъурццæй, æ цæстисугтæ æ
ростæбæл уадæнцæ. Силгоймаг имæ фæлмæнæй исдзурдта:
— Ма ко, мæ хор, ма ко, — æ къох ин æ сæрбæл æрхаста æма ’й
бафарста: — Ци кæнис, зæгъай? Еске уи сæйгæ кæнуй?
Кизгæ зир-зир кодта. Кæунæй æ бон дзорун нæ адтæй. Уæд-
та æрæгиау загъта:
— Мамæ, мамæ хъæбæр тухст æй...
Назиркæ балæдæрдтæй, гъуддаг цæй медæгæ æй, уой. Кизги
медæмæ бахудта, къаифеттæ ии равардта, æхуæдæг ба тъагъд-
тъагъдæй æ дзаумæуттæ феййивта, æ къохихæсгæ кирæ райста
æма кизги къохбæл фæххуæстæй:
— Цæуæн, цæуæн, мæ хор. Æрмæст, кæугæ мабал кæнæ...
Гæсан æма Назиркæн исæнтæстæй фондз сувæллони — цуп-
пар кизги æма еу биццеу. Гæсан æхуæдæгдæр еунæг фурт адтæй
æ мадæ æма фидæн. Нур ба æхецæндæр еунæг биццеу — Олег.
Дессаги рæсугъд, дзæбæх цæуæт рауадæнцæ Гæсан æма Назирки
сувæллæнттæ. Ахур сæ кодтонцæ адæмуарзондзийнадæбæл,
æгъдаугин æма кустуарзон уæвунбæл. Уæдта, сувæллæнттæн
дæнцæ адтæнцæ сæ фидæ æма мадæ. Уидтонцæ, етæ куд нима-
йунцæ адæми, куд син æнхус кæнунцæ. Уæдта, куд гъомбæл код-
202

тонцæ, уотæ хъæбæрдæр лæдæрдтæнцæ, сæ фидæ æма син сæ
мадæн адæм ци аргъ кæнунцæ, уой. Æма сувæллæнттæ фæнз-
тонцæ сæ мадæ æма сæ фиди. Уæдмæ Гæсани бийнонтæ фæл-
лигъдæнцæ Беслæнигъæумæ. Æма, адæймаг æгъдаугин, адæмуар-
зон ку уа, уæд æй алкæми дæр нимайдзæнцæ, аргъ ин кæндзæнцæ.
Беслæнигъæуи хъæбæр нимад адтæй Будайти Гæсани хæдзарæ.
Сæ сувæллæнттæ дæр æгъдаугинæй ирæзтæнцæ. Мадта, скъо-
лай дæр хуарз ахур кодтонцæ. Мадæ æма фидæн æхцæуæн уидæ,
сæ сувæллæнттæй син ку æппæлионцæ ахургæнгутæ дæр, уæдта
синхæнттæ дæр, уæд. Синхæнттæй-еу арæх фегъосæн адтæй:
— Махæн дæр, дин, сувæллæнттæ æма Гæсан æМа Назиркæн
дæр. Æдта ци æгъдаугин, косагæ æнцæ, скъолай дæр ци хуарз
ахур кæнунцæ. Гъæунги сæ дзæгъæл бадгæ, дзæгъæл рацо-бацо-
гæнгæ нæ фæууиндзæнæ.
Сувæллæнтти хестæр — Тиминæ, скъола хъæбæр хуарз фæу-
уни фæсте, бацудæй Цæгат Иристони паддзахадон университетмæ,
экономикон факультетмæ. Æнтæстгинæй ’й каст фæцæй. Косун
райдæдта, ци университет каст фæцæй, уоми ахургæнæгæй, æй
экономикон наукити кæндидат, доцент. Ес ин рæсугъд бийнонтæ.
Гæсан æма Назирки иннæ дууæ кизги дæр фæцæнцæ каст
университет, Ирмæ — экономикон факультет, куста хестæр ни-
майæгæй медицинон институти, Майæ ба — химико-биологон фа-
культет, куста æрдзæгъæуайгæнæн министради, кæстæр кизгæ
Виктория 6а каст фæцæй медицинон институт, цардæй æма куста
Мæскуй.
Олег ба — Гæсани еунæг фурт, минкъий ма ку адтæй, уæд
зæгъидæ: «Ку исустур, уон, уæд мæнæн дæр, мæ фидæн цæхуæн
бийнонтæ ес, уæхæн æнгом бийнонтæ уодзæй. Адæмæн æз дæр
æнхус кæндзæнæн, цæмæй мæ мæ фидæ æма мади хузæн нима-
йонцæ».
Гъема, Олег скъолай фæсте бацудæй Краснодари хуæруйнæг-
тæгæнæн институтмæ. Æцæгæйдæр си Гæсан æма Назиркæ хъæ-
бæр арази адтæнцæ, уæхæн фæнзуйнаг, æгъдаугин, адæмуарзон,
кустуарзон фурт син ке адтæй, уомæй.
Гæсаи æма Назиркæи сæ зæрдæ рохс кодта сæ сувæллæит-
тæй. Сæхе хъæбæр амондгунбæл нимадтонцæ, уæлдайдæр ба, сæ
еунæг фурт Олег бийнонти гъуддаг ку бакодта, æма сæ къæсæ-
рæй Хъарати Аллæ ку ’рбахизтæй, уæд... Аллæ бакастæй куд
рæсугъд, зæрдæмæдзæугæ хуæрзконд адтæй, æ уодигъæдæй
дæр — уотæ. Алцæмæй æнхæст. Хецау æма æфсийнæ ’й хъæбæр
берæ бауарзтонцæ, уæдта Олеги хуæртæ дæр. Уотæ зæгъионцæ:
«Аллæ нæ фæндзæймаг хуæрæ æй». Киндзæ æхуæдæг дæр Гæ-
сан æмæ Назиркæмæ, цума æ фидæ æма мадæ адтæнцæ, уæхæн
цæстæй кастæй.
Уоци æнамонд бон Хъарати Иса æма Киаби хæдзари сæрмæ
сау халон разелæ-базелæ кодта, сæ куй ниудтæй æма син сæ
203

дуар саухабархæссæг бахуаста. Уæ, мæгур мадæ æмæ фидæ! Ци
федар æй адæймаг. Цæмæнти ниффæразуй.
Сæ фурт Бурус æма сæ киндзæ Нинæ æверхъау мардæй фæм-
мардæнцæ. Аварий бахаудтæнцæ æма сæбæл сæ рохс баталингæ
æй. Мæгур фидæ æма мадæ цафддортау фæцæнцæ. Мадæ æ ростæ
тонунмæ февналдта, фидæ æ сæр колдуари цæгиндзæбæл хуас-
та. Иса æма Киабæ, хеуæнттæ, хæстæгутæ, синхбæстæ дæр, гъæди
бæлæстæ дæр ма дзиназтонцæ. Богъ-богъæй кудтæнцæ, уæлдай-
дæр, æртæ минкъий æнагъом сабиймæ ку бакæсионцæ, уæд. Сæ
зианти гъуддæгтæ ку бакодтонцæ, уæд, мæгур, Иса æма Киабæ
загътонцæ: «Кæунæй нецибал ес. Ци æрцудæй, е æрцудæй. Мæнæ
аци æртæ æнагъом сувæллони исгъомбæл кæнун нур махмæ кæ-
суй». Гъема, дууæ биццеуи æма Аллæн сæ фидифидæ æма сæ
фидимадæ адтæнцæ фидæ æма мади бæсти. Киабæ, мæгур, су-
вæллæнтти сосæгæй фæгъаррæнгæ кæнидæ, Иса 6а будурмæ ран-
дæуидæ æма уоми фæккæуидæ.
Исгъомбæл æнцæ æртæ сувæллони, неци гъæуагæ бавзур-
стонцæ. Æрмæстдæр... Æрмæстдæр фидæ æма мадæ гъæуагæ ад-
тæнцæ. Фал Иса æма Киабæ нæ. бауагътонцæ сæ фурти цæуæти
седзæрхуз ун.
Аллæ ирæзтæй адæмуарзон сувæллонæй. Рæсугъд кизгæ ад-
тæй... Скъолай дæр хуарз ахур кодта. Ахургæнгутæ ’й дæнцæ-
гæн дардтонцæ. Зæронд лæг æма зæронд уосæ си сæ сæртæ бæр-
зонд хастонцæ. Кизгæ скъола каст фæцæй сугъзæрийнæ майдани
хæццæ æма бацудæй университетмæ, химико-биологон фæкуль-
тетмæ æма ’й сурх дипломи хæццæ каст фæцæй. Аллæ ку фæу-
устур æй, уæд æй æ мадæн радзорун бæргæ фæндадтæй æ ха-
бæрттæ, бæргæ ’й фæндадтæй, цæмæй йин æ мадæ цийнæ кæна е
’нтæстдзийнæдтæбæл. Хицæ кодта иннæ кизгуттæмæ, йæ фиццаг
уарзти туххæй æ мадæн ка дзурдта, уонæмæ. Фал, Аллæн мади
бæсти ка адтæй, еци нана æй лæдæрдтæй æма æ хабæрттæ уомæн
кодта. Е ин цийнæ кодта æ сугъзæрийнæ майдæнбæл, æ сурх
дипломбæл.
Аллæ косун ку райдæдта, уæд æ фиццаг мизд æрбахаста Иса
æма Киабæмæ æма сæ æфсæрмигæигæй равардта. Зæроид лæг
æма уосæн хъæбæр æхцæуæн адтæй, уæхæн лæдæргæ сувæл-
лæнттæ ке ’нцæ сæ фурти цæуæт, е.
Фал бунтон цийнæ ба фидифидæ æма фидимадæ уæд код-
тонцæ, æма син сæ дуар мийнæвæрттæ ку æрбахуастонцæ. Кад-
гин Будайти Гæсан æ фурти туххæй æрбарвиста Беслæнигъæуæй
мийнæвæрттæ.
Æма мæнæ ралæудтæй уоци амондгун бон Будайтæ æма Хъа-
рати муггæгтæн. Гæсан æма Назиркæ уоци бон сæхе худтонцæ
хъæбæр амондгунбæл — сæ еунæг фурт Олег уосæ худта. Мадта,
Хъарати Иса æма Киабæ дæр уотæ. Сæ цийнæбæл цийнæ код-
тонцæ æгас муггаг дæр, хæстæгутæ, синхбæстæ, гъæубæстæ.
204

Киндзхонтæ ку æрцудæнцæ, уæд, мæгур, Киабæ ма кæугæ дæр
искодта. Аллæ æ фидимадæмæ бакастæй æма ’й кæугæ ку фæу-
уидта, уæд загъта:
— Нана, цæмæн кæуис?
Уæд Киабæ, æ цæстисугтæ сæрфгæй, æ фурти кизги рахъури
кодта æма загъта:
— Уæ, мæ хор, æз аци бон хъæбæр амондгун дæн мæнæ нæ
зæронди хæццæ. Æз цийнæ кæнун, цийнæ, мæ зæрдæ. Бæргæ,
ацибон дæ фидæ æма дæ мадæ ку цийнæ кæнионцæ нæ хæццæ.
Фал... Фал ци бакæнæн, хъисмæтæн ци загъдæуа...
Уоци дзурдтæмæ кизги цæстисугтæ дæр æркалдæнцæ. Бæргæ,
бæргæ, æ царди амондгундæр бони æ мадæ æ фарсмæ ку ад-
тайдæ, æ хæццæ ку цийнæ кодтайдæ...
Аллæбæл разгæмттæ ку искодтонцæ, æма ’й къохбæлхуæцæг
æма æмдзиуаргин ку рахудтонцæ хестæрти размæ, уæд æгас адæм
дæр загътонцæ: «Мæнæ ци рæсугъд киндзæ ’й!» Æма, æцæгæй-
дæр, хъæбæр рæсугъд æдтæй: хуарзконд, гурведауцæ, æрвхуз
цæститæ уорс рæсугъд цæсгомбæл æрттивтонцæ. Фал Аллæ
æнкъард адтæй. Хеуæнттæй ма ин кадæр уайдзæф дæр бакодта:
— Уæ гормон, æнкъард цæмæн дæ, гъæуама цийнæ кæнай.
Киндзи цæуис кадгин муггаг Будайтæмæ. Дессаги дзæбæх, ахур-
гонд лæхъуæн дæ ракурдта.
Аллæ неци исдзурдта, фал минкъий фæстæдæр ба — тургъи
æй ку фæццæйкодтонцæ, уæд хæкъурццæй кудтæй. Æхуæдæг
дæр, мæгур, гъуди кодта: «Æцæгæй, цæмæн кæун». Фал уоци
рæстæг æхецæн хецау н’ адтæй. Уо, уо!.. Дзæгъæли нæ фæз~
зæгъунцæ: «Амонд æ тæрнихбæл финст æй». Аллæн дæр æ тæр-
нихбæл финст адтæй, фал æй нæма зудта, идарддæр имæ ци
æнгъæлмæ кæсуй, уой.
Олег æма Аллæ хъæбæр амондгун адтæнцæ. Сæ амондбæл
син цийнæ кодтонцæ Гæсан æма Назиркæ дæр, сæ кизгуттæ. Мадта
Киабæ æма Иса дæр уотæ, уæдта Алли æнсувæртæ дæр.
Устур кувд искодтонцæ Будайти Гæсани бийнонтæ, сæ еунæг
фурт Олегæн биццеу ку райгурдæй, уæд. Æригон мадæ æма фидæ
цийнæ кодтонцæ сæ фиццаг сувæллонбæл. Уой фæсте ба — дууæ
анзей фæсте райгурдæй кизгæ — Дзерассæ, æма бабæй авд анзей
фæсте — кизгæ Лерæ.
Гæсан æма Назиркæ сæхе устур амондгунбæл нимадтонцæ:
сæ кизгуттæ — бунæтти, нимад — адæми астæу, мадта, сæ еунæг
фурт Олег ба, уæхæн æригон уогæй, æнгом бийнонтæй цæруй,
дессаги бийнойнаг ин, æртæ фуригъоли хузæн сувæллони. Мадта
кусти дæр нимад — Цæгат Иристони устурдæр заводтæй еуи ге-
нералон директорæй косуй, ке æхсæн цæруй, еци адæм æй рав-
зурстонцæ парламентмæ депутатæй.
Фал, куд фæззæгъунцæ, кæцæйдæр æрбагъузтæй нез Гæсанмæ.
Æрхустæй хуссæни.. Æма ма æ сувæллæнттæн æ мæлæти размæ
205

фæдзахста: «Кæрæдзей уарзгæй цæретæ, кæрæдзей нимайетæ,
кæрæдзей зæрдихудти макæд бацотæ. Æз амондгун дæн, мæ
фæсте уæ дзæбæхæй уадзун».
Цæмæй зудта Гæсан, æ бийнонтæмæ цалдæр анзей фæсте ци
æнгъæлмæ кæсуй, уой. Æма, æрмæст æ бийнонтæмæ нæ, фал
æгас Иристонмæ.
2004 анзи августи Олег æма Аллæ сæ сувæллæнтти хæццæ
рандæнцæ уолæфунмæ Турцимæ, Анталимæ. Кæрæдземæн уотæ
дзурдтонцæ лæг æма уосæ: «Аци анзи хузæн хуарз некæдма ба-
уолæфтан. Иннæ анз дæр бабæй ардæмæ æрцæудзинан».
Фал гъуддæгтæ еугурæй дæр Хуцауи къохи æнцæ. Исон ци
уодзæй, уой æрмæстдæр Бæрзондбæлбадæг зонуй. Августи кæ-
рон тагъд кодтонцæ Иристонмæ Будайти Олег æма Аллæ сæ цæ-
уæти хæццæ. Сувæллæнтти скъоламæ бацæттæ кæнун гъудæй.
Уæдта син алкæддæр фиццæгæймаг сентябрь бæрæгбон фæууй.
Уоци бон, фиццаг сентябри 2004 анзи, сæумæ хъæбæр раги
исистадæй Аллæ. Гъуди кодта, гъæуама Азам æма Дзерассæ хъæ-
бæр арæзт æма аййевæй цæуонцæ скъоламæ. Сæ дарæс син ис-
рæвдзæ кодта, уалинмæ бийнонтæ еугурæйдæр фестадæнцæ. Су-
вæллæнттæ игъæлдзæг адтæнцæ, уæлдайдæр ба — минкъий Лерæ.
Дессаги сувæллон адтæй. Æ æнзтæ куд нæ адтæнцæ, уотæ зунд-
гин. Æ нана Назиркæ уотæ зæгъидæ: «Мæнæ ци зундгин сувæл-
лон æй! Хуцауи цæстæ нин æй бауарзæд».
Æма уоци сæумæ — 1 сентябри — рараст æнцæ скъоламæ Бу-
дайти Олеги сувæллæнттæ. Æ биццеу — цуппæрæймаг скъоламæ,
Дзерасси ба равардтонцæ Беслæни, хуæздæр скъолабæл нимад
кæци адтæй, уордæмæ — фиццаг скъоламæ. Аллæ æ минкъий
кизгæ Лерæ æма Дзери хæццæ рарастæнцæ, сувæллæнттæ ма сæ
нанама бауадæнцæ æма ’й рахъури кодтонцæ. Лерæ имæ æ къох
тилдта:
— Нана, мах скъоламæ цæуæн мамæ ’ма Дзери хæццæ. Уоми
бæрæгбон уодзæнæй. Цæуæн ду дæр мах хæццæ, — фæстæмæ
фездæхгæй, Лерæ дзурдта æ фидимадæмæ: — Мах тагъд æрба-
цæудзинан, нана, ду ба æнкъард ма кæнæ.
— Цотæ, цотæ, мæ хортæ! Фæидараст кæитæ! Хуцау уии
æнхусгæнæг уæд!
Цума уоци рæстæг Назирки зæрдæ неци балæдæрдтæй. Бæргæ
ку ’й зудтайдæ, ци æнгъæлмæ кæсуй æ рæсугъд бийнонтæмæ,
уой. Уæд дуæрттæ нихгæдтайдæ æма сæ æндæмæ дæр нæ ра-
уагътайдæ. Цума Аллæ ба ци фунтæ уидта уоци æхсæвæ?..
Æртемæй дæр хъæбæр арæзт-аййев адтæнцæ, уотемæй æрба-
цудæнцæ скъоламæ мадæ æма æ дууæ кизги. Дзерассæ е
’мбæлттæ, е ’мкъласонтæбæл цийнæ кодта, кæрæдзей фæрститæ
кодтонцæ. Аллæ ба иннæ маддæлти хæццæ дзубанди кодта. Фал
Лерæмæ ба алцидæр дессаг кастæй. Хъæбæр цæмæдесæй кастæй
æ алливарсмæ, æ мади фарста:
206

— Æз дæр ами ахур кæндзæнæн, ку исустур уон, уæд? — Ма
æхуæдæг æхецæн дзуапп равардта: — Уо, æз дæр ами ахур кæн-
дзæнæн. Дзери хæццæ скъоламæ цæудзæнæн. Хъæбæр хуарз ахур
кæндзæнæн, — ма æ мадæмæ æхе нилхъивта, райхъури кодта.
Уæдта бабæй минкъий фæстæдæр æ мадæ — Алли гъоси дзурдта:
— Мама, мама, наша Дзера здесь самая красивая и нарядная.
Правда, мама?
Аллæ æ кизги дзубандитæмæ фæлмæн бахудтæй æма ин æ
сæр æ къохæй æрсæрфта.
Скъолай тургъи рæнгъæй æрлæудтæнцæ къласгай сувæл-
лæнттæ. Ниййергутæ еуварсдæр лæудтæнтдæ. Уоци бон цæйбæрцæ
адæм адтæй скъолай, уойбæрцæ некæдма. Се сæфтмæ, се ’на-
мондæн æрцудæнцæ уоци бон се скъоладзау сувæллæнтти хæццæ
маддæлтæ æма фиддæлтæ, бабатæ æма нанатæ, æнсувæртæ, хуæр-
тæ, хеуæнттæ, хæстæгутæ. Се ’нагъом сабийти дæр сæ исæфтмæ
сæ хæццæ æрхастонцæ.
Гъема, куддæр æрлæудтæнцæ скъоладзаутæ рæнгъæй, уотæ...
Уотæ скъолай тургъæмæ æрбакалдæнцæ æхсгæй циуавæрдæр
лæгтæ хегъæуайгæнæн дарæси... Скъолай тургъи кадæр адтæй,
уони хурфæмæ батардтонцæ...
Æгас дуйнебæл райгъустай уоци æверхъау хабар. Адæм фæ-
деси цудæнцæ алли гъæутæй. Нурма уæддæр нифс адтæй, дзæ-
бæхæй ке рацæудзæнцæ уордигæй, уомæй. Устурæй, минкъийæй
нæ Иристони адæм кувтонцæ Хуцаумæ, Лæгтидзиуарæмæ, сæ
уæргутæбæл лæудтæнцæ. Будайтæ æма Хъарати муггæгтæ дæр
æхсæвæй-бонæй кувтонцæ. Фал... Уæ, мæгурдæйраг, мæгурдæй-
раг... Назиркæ, мæгур, æхецæн бунат нæбал ирдта. Æхсæвæ скъо-
лай хурфи байзайонцæ æ киндзæ æма æ фурти дууæ минкъий
кизги, уой дæр нæ уодæнстæй æ зæрдæ. Олег скъолай рази лæу-
дтæй, еуæрдæмæ фæууайидæ, уæдта — иннердæмæ. Цæмæй зуд-
та, ци ймæ æнгъæлмæ кæсуй, уой.
Уоци рæстæг ба медæгæй — тæвдæй, æноди, æнæ донæй ухе-
ри, гъезæмарæ кодтонцæ адæм.
Аллæ æ дууæ кизгей хæццæ еу рауæн бадтæнцæ, тæккæ тæс-
сагдæр буиати, фехæлуйиæгтæ баст кæми адтæицæ, уоми.
Дзерæ, хестæр æма лæдæргæдæр, æхе уорæдта, нæ кудтæй.
Лерæ ба æ мади гъæбеси, æхе ймæ нилхъевидæ æма кæугæй
дзурдта:
— Мама, я домой хочу к бабушке и папе. Когда пойдем до-
мой? Я не хочу здесь. Мама, мама, я пить хочу!..
Аллæ, Аллæ, мæгур, седзæрæй ка исгъомбæл æй, æ дууæ
кизгей æхемæ æрбалхъевидæ, сабур сæ кодта, нифсæвæрæн дзу-
бандитæ син кодта:
— Мæ хортæ, бабухсетæ! Бабухсетæ! Тагъд нæ рауадздзæ-
нæнцæ аци сирдтæ, æма цæудзинан нæхемæ нана æма папæмæ.
Фал, мæгурдæйраг, æнамонд седзæр цæмæй зудта, æхе хъæ-
207

болæ дæр, æ кизгæ седзæрæй ке изайуй, æма мадæмæ бæлгæй ке
ирæздзæй.
Мади зæрдæ, дан, зонагæ ’й. Кæд æй лæдæрдтæй, уæддæр:
ка ин ци зонуй. Æндæр... Уоци фæстаг бон — æртиккаг сентяб-
ри, еу рæстæг Дзерасси æндæр рауæн исбадун кодта, æхуæдæг
ба Аллæ Лери хæццæ сæ бунати байзадæнцæ. Æвæдзи, балæ-
дæрдтæй, балæдæрдтæй мæгур мадæ, ци сæмæ æнгъæлмæ кæ-
суй, уой æма загъта, уæддæр си еске æ сувæллæнттæй ку фæй-
йервæзидæ.
Уоци бон — æртиккаг сентябри, æверхъау, цардесæг гупп фæц-
щгдæй, тогæйдзæгтæй ле’дзун райдæдтонцæ скъолайæй сувæл-
лæнттæ, фæстегæй сæ æхстонцæ уоци лæгмартæ.
Олег, мæгур, еуæрдæмæ фæууаидæ, уæдта — иннердæмæ.
Æнгъæлмæ кастæй æ уарзон бийнойнаг æма æ дууæ кизгемæ.
Будайтæ æма Хъарати муггаг агурдтонцæ Аллæ ’ма æ дууæ киз-
ги. Дзерасси хъæбæр цæфтæй, сугъдтитæй сæйгæдони иссерд-
тонцæ, фал Аллæ æма Лери ба — нæма.
Хеуæнттæ æма хæстæгутæ тилифæнттæй кæрæдземæ дзурд-
тонцæ, нæма сæ иссердтонцæ, зæгъгæ. Иннетæ ба сæ агурдтонцæ.
Уæ Олег, Олег... ,
— Мæнæ айæ Алли гъосицæг æй, — исдзурдта кæугæй æ хуæ-
рæмæ...
Æнамонд седзæрбæл æ хор ранигулдæй. Æвæдзи, киндзи ку
цудæй, уæд кæмидæр, æ зæрдæ лæдæрдтæй, ци ймæ æнгъæлмæ
кæсуй, уой. Хъарати Иса æма Киабæ уой бæсти нурмæ кунæ
фæццардайонцæ, æма уоци зин кунæ бавзурстайонцæ. Никкуд-
тæнцæ, нидздзиназтонцæ дууæ зæронди. Сæ тæрегъæдмæ ма къæ-
дзæхтæ дæр нæ лæудтæнцæ.
Будайти Гæсани хæдзарæмæ дууæ кири бахастонцæ: еу ус-
тур, иннæ ба — минкъий. Æхе ниххуаста Назиркæ, æ ростæ нит-
тудта æма æ гьарæнги дзурдта: «Гæсан, ду мæнæй амондгундæр
дæ, ке рамардтæ, æма аци æверхъау бон ке нæ фæууидтай. Загъ-
тан, ци амондгун ан. Нæ еунæг фурт ци амондгун æй, æма мæнæ...»
Æхсæзæймаг сентябри арв æма зæнхæ кæрæдзей хуастонцæ.
Уардта æма уардта. Кæуни бон искодта æгас Иристонбæл, Бу-
дайтæ æма Хъарати муггæгтæбæл.
Кудтæй еци бон æгас Иристон, Уæрæсе, æгас дуйне æнагъом
сабийтæбæл, æригон маддæлтæ æма фнддæлтæбæл, нанатæ æмæ
бабатæбæл, ахургæнгутæбæл.
Дзерассæ, мæгур, нæ зудта, æ мадæ æма æ хуæрæ ке фæм-
мардæнцæ, уой. Æхуæдæг дæр хъæбæр цæфтæ адтæй. Мæскуй
ин операци искодтонцæ. Уой фæсте, е ’муод ку ’рцудæй, уæд
фарста æ мадæ æма æ хуæрæ Лери туххæй. Фиццаг ин нæ гъæр
кодтонцæ, уæдта, ку базудта, æ мадæ æма æ хуæрæ, æ минкъий
хуæрæ Лерæ фæммардæнцæ, уæд æхе кæунæй мардта æма дзур-
208

дта: «Мæ зæрдæ ’й лæдæрдтæй, зудтон æй, мамæ æма Лерæ ке
фæммардæнцæ, уой».
Аллæ седзæрæй исгъомбæл æй, нур ба æ биццеу Азам æма
кизгæ Дзерæ дæр седзæрæй ирæззæнцæ. Фал сæ Хуцау амонд-
гун фæккæнæд, сæ мадæ æма сæ хуæрæн цæрунæн ци нæ бантæ-
стæй, е дæр Азам æма Дзерæн бантæсæд.
Уæ, цард, ци вазуггин дæ!
Хъисмæт адæймагæн ци фæццæттæ кæнуй, уой нæ фæззонуй.
Дзæгъæли нæ фæззæгъунцæ: «Хъисмæтæй ледзæн нæййес...»
Апърели мæйи мет
Ибрæгими нана Данæ-еу уотæ дзоридæ: «Адæм кæрæдзей куд
нæбал нимайунцæ, кæрæдземæ ци цæстæй кæсунцæ, æрдзæ дæр
сæмæ уæхæн цæстæй кæсуй. Раздæр, мах ма æригон ку адтан,
уæд цард мæгурдæр адтæй, фал адæм ба кæрæдзей хæццæ хуæз-
дæр цардæнцæ, цæстуарзондæр адтæнцæ, кæрæдзей нимадтонцæ,
æрдзæн дæр аргъ кодтонцæ, æма син е дæр сæ уарзтæн дзуапп
лæвардта. Нур цитæ цæуй, уотæ кæд адтæй? Мæнбæл берæ
æнзтæ рацудæй, фал уæхæн зæнхæнкъуститæ, донивулдтæ, дум-
гитæ некæд адтæй. Августи мæйи арв нæбал гъæр кæнидæ, нур
ба, октябри мæйи дæр ма нигъгъæр кæнуй. Исæфт æма исæфт!
Нæ зонун, куд уодзæнæй идарддæр?!» — æма арф нийнæфидæ.
Адтæй апърели мæйи цуппæрдæсæймаг бон. Уазал уалдзаег
адтæй, фал æрдзæ æ куст кодта, æма кæрдæг цъæх кæнун рай-
дæдта, бæлæстæбæл къомбох фæззиндтæй. Сæумæй уарунгарæ
адтæй. Уедæгти Ибрæгими гъуддаги фæдбæл цæун гъудæй Арви-
коми надбæл Цхинвалмæ, гъæуама æ хæццæ æ косгутæй еу цу-
дайдæ, растдæр зæгъгæй ба — æ косæндæнттæй еуей хецау Скиф-
ти Ацæмаез. Фал ейæ фæссæйгæ ’й, æма Ибрæгим æхуæдæг еунæ-
гæй рараст æй æ фæсарæйнаг хуæдтолги — уорс «ДЖИПП»-и.
Æ зæрдæ рохс адтæй æма хуæдтолги музыкæ искодта, æма æ
над дардта комæрдæмæ. Мет уарун райдæдта, хъæбæр ставд тъæ-
филæй уардта. Ибрæгим гъуди кодта, нур уалдзæг æй, æма мет
ратайдзæй, фиццаг хатт, миййаг, нæ уаруй, еуæй-еу хатт маййи
мæйи дæр ма рауаруй, зæгъгæ. Фал фæррæдудæй, коми еу-
цалдæр километри ку рауадæй, уæд над æмбæрзт адтæй арф
метæй, æ развæндаг нæбал уидта. Æ хуæдтолгæ æрлæуун кодта
æма гъуди кодта, фæстæмæ раздæха æви еу минкъий бангъæлмæ
кæса, кæд, æцæгæйдæр банцайидæ уарун. Хъæбæр ахсгиаг гъуд-
даги фæдбæл цудæй Цхинвалмæ, æнгъæлмæ имæ кæсунцæ, уоми
дæр ин кустуат ес æма уой хецау, уæдта ма Туркæй дæр си ес
иуазгутæ.
Иорæгим рахизтæй хуæдтолгæй, æ алливарс рацо-бацо ра-
14 Будайты Мнлуся
209

кодта. Мет уотæ уардта, æма, æвæдзи, зумæг дæр уой хузæн
хъæбæр некæд æруардта. Цума мæнæ æнсури мæйæ ’й, уой
хузæн адтæй. Ибрæгим рагьуди кодта: «Нур мæ фидимадæ Данæ
æгас ку уайдæ, рохсаг уæд, уæд зæгъидæ: «Уо, уо, æрдзæ дæр
адæмбæл исфæлхæттæй, нæбал сæ лæдæруй, нæбал!» Фал, мæнмæ
гæсгæ, нана дæр некæд фæууидта —хумгæнæни мæйи ауæхæн
мет уарæд! Æма ма уаргæ ци, фал зæнхæ æрæмбарзта, рацæуæн
нæбал ес. Коми ба, уæлдайдæр, тæссаг æй зæйтæ рацæунæй.
Йæ разæй еу-æртæ хуæдтолги цудæй, æма ймæ æппундæр
нæбал зиннунцæ, уæдта, цума, йæ фæсте дæр еу цудæй, — гъу-
дитæ кодта Ибрæгим.
Хуарз æма, уæддæр нур, куд фæззæгъунцæ, дууин фиццæ-
гæймаг æнос æй, æма алкæмæдæр ес дзиппидаргæ телефон. Нæл-
гоймаг исиста æ дзиппæй телефон, фæттарстæй, кæд ауæхæн
лæгъуз рæстæги нæ косуй, зæгъгæ, фал, æ амондæн, куста. Иб-
рæгим бадзурдта æ бийнойнагмæ:
— Сæлимæт, куд айтæ? Кизгуттæ ци косунцæ? — уотæ рай-
дæдта æ дзубанди.
— Ибрæгим, ци хуарз адтæй, ке ’рбадзурдтай, е. Мæтæй ци
фæцайнæ, уой нæбал зудтон. Ами, Дзæуæгигъæуи уæхæн мет
уаруй, æма бæстæ мети буни фæцæй. Æз уотæ уаргæ зумæги
дæр некæдма фæууидтон, — мæтæгæнгæй, дзурдта Сæлимæт, —
ду ба кæми дæ? Уоми дæр уотæ хъæбæр уаруй мет? ■'
Нæлгоймаг гъуди кодта, ци зæгъа æ бийнойнагæн, уобæл.
Зæгъа ин, размæ дæр æма ин фæстæмæ рацæуæн дæр ке нæбал
ес, мети уацари ке бахаудтæй. Уæдта, бæрæг нæй, цæйбæрцæ
рахæсдзæнæй ауæхæн рæстæг. Уæвæн ес, æма бон, дууæ-æртæ
бони... Мети фæсте, цалинмæ нæдтæ искæдзос кæнонцæ, уæдмæ
бунатæй фезмæлæн дæр иæййес.
Уæддæр загъта:
— Мæнбæл æнпундæр ма тухсæ, уаруй ами дæр, фал, æвæдзи,
уотæ хъæбæр нæ. Рарæстæг уодзæнæй. Нур ба бал дзæбæх уо!
Сæлимæт æ лæгбæл баууæндтæй, æма ин минкъий фенцон-
дæр æй. Фал уæддæр æ зæрди цидæр тас адтæй. Ибрæгим ба
уоци рæстæг бадзурдта телефонæй е ’мбæлттæмæ Хоисар Ирмæ.
Фиццагидæр Заурмæ:
— Заур, дæ бон хуарз!
— Дæ бон хуарз, Ибрæгим! Æнгъæлмæ дæмæ кæсæн! Кæци
рауæн дæ? Нæма æрбахæстæг кæнис?
— Æз мæнæ Арвикоми дæн нурма. Ами мет уотæ хъæбæр
уаруй, æма нуредæгæн, æвæдзи, еу-фæндзай сæнтиметри бæр-
зæндæн æй, идарддæр ба, нæ зонун, куд уодзæй, уотæ ку уара,
уæд. Над бæрæг дæр нæй, ’ размæ цæуæн дæр нæййес æма —
фæбтæмæ дæр. Еу загъдæй, мети уацари бахаудтæн.
— Е дин, е! Ами ба мадта, нæ уаруй, æма дæмæ æнгъæлмæ
кæсæн, — мæтæгæнгæй, загъта Заур, — нуртæккæ бадзордзæ-
210

нæн, мæнæ нæдтæ ка фæккæдзос кæнуй, уоци хæдзарадæмæ æма
сæ бафæрсдзæнæн. Ибрæгим, ду ба дæхе гъæуай кæнæ, кæд,
æцæгæйдæр, уотæ арф æруардта, уæд лæууæ дæ бунати, æнхусмæ
зиндзæнцæ. Мах архайдзинан, цæмæй тагъддæр фæййанхос кæ-
нонцæ.
— Заур, уоци адæмæн балæдæрун кæнæ, гъуддаг цæй ме-
дæгæ ’й, уой. Мæ бæсти си хатир ракорæ. Æнхусмæ ба æнгъæлмæ
кæсдзæнæн, — загъта Ибрæгим æма арф ниууолæфтæй.
Хуæдтолгæ еугурæй дæр мети буни фæцæй. Нæлгоймаг тух-
хæйти рахизтæй æндæмæ æма æвгитæ никкæдзос кодта, фал мет
æ уарунæй не ’нцадæй. Фæстæмæ сбадтæй æма æ зæрди адтæй
телефонæй бадзорун, фал е дæр нæбал ахæста.
«Мæнæ дессаг, нур ба æцæг уацайраг ку дæн! Аци мет ку нæ
банцайа æ уарунæй, уæд мæ гъуддаг хуарз нæ ’й. Телефон ма ку
косидæ, уæд ма бæргæ, фал нур ба?» — гъуди кодта Ибрæгим, æ
зæрди цидæр тас бацудæй. Сæлимæт ин надмæ цидæр хуæруй-
нæгтæ ниввардта, Ибрæгим æй нæ уагъта, ма ци, дан, мин æвæрæ,
надбæл мæ хуæрунмæ нæ евдæлдзæнæй, зæгъгæ. Фал уæддæр æ
бийнойнаг хизин ниввардта, æма ин нур æхцæуæн адтæй, хуæ-
руйнаг имæ ке разиндтæй, е. Хизинæй исиста дзæхæрагун, фид,
цæнхæ, цихт, пъæмидортæ, цидæр адгин гултæ дæр ма си, никки-
дæр ма цидæртæ. «Цума ’й лæдæргæ кодта, уой хузæн мин мæ
хæццæ хуаллаг куд ниввардта. Нур кунæг нæ мæтæ кæнуй. Æвæ-
дзи, телефонæй дзоруй, æма е ба нæ косуй», — гъуди кодта
Ибрæгим. Еу минкъий цидæртæ рахуардта, уæдта гъудитæ кæ-
нун райдæдта, æ цард еугурæйдæр æ цæститæбæл рауадæй.
Уотæ фæззæгъунцæ, гъæуама, дан, лæгæн уа бийнонтæ, са-
раза хæдзарæ, ниййараза бæласæ. Æма етæ еугурæй дæр бафту-
дæнцæ Ибрæгими къохи. Нур ибæл цæуй цуппор фондз анзи.
Нуредæгæн æ къохи берæ цидæртæ бафтудæй, ес ин хуарз бий-
нонтæ, хæдзарæ, æй амалгъон адæймаг. Адæми астæу æй нимад,
ес ин берæ æрдхуæрдтæ, æй адæмуарзон. Бийнонти гъуддаг ба-
кодта, дæс æма йбæл инсæй анзи ку цудæй, уæд. Уомæн
æфсæнттæ адтæй. ,
Ибрæгимæи æ фидæ æма æ мадæ цардæнцæ Урухи гъæуи,
кустонцæ, еци рæстæги фулдæр адæм куд кустонцæ, уотæ —
колхози. Кустуарзон æма адæмуарзон адтæнцæ дууемæй дæр.
Саразтонцæ хæдзарæ, райгурдæй син дууæ биццеуи. Ирæзтæнцæ
сувæллæнттæ, мадта ци кодтайонцæ. Куд фæззæгъунцæ, еске
сувæллæнттæ тагъд ирæзунцæ. Ибрæгим, æвæдзи, фæндзæймаг
къласмæ цудæй, уæд хуæздæр цардагор сæ бийнонтæ ралигъ-
дæнцæ Беслæнигъæумæ. Хæмиц æ рæстæги гъæууон-хæдзарадон
скъола каст фæцæй æма косун райдæдта нимайæгæй колхози,
Уарзетæ дæр куста сувæллæнтти рæвдауæндони хуæруйнаггæ-
нæгæй. Дзæоæх цардæнцæ. Ибрæгим æма е 4исувæр Инал дæр
сæ мадæ ’ма фиди аккаг фурттæ адтæнцæ: æгъдаугин, кустуар-
211

зон, скъолай дæр хуарз ахур кодтонцæ. Еу хатт кæми адтæй,
уоми сæ Хæмиц æ фарсмæ исбадун кодта æма син загъта:
— Биццеутæ, цард хъæбæр ваззуггин æй, уæдта æнцон нæй.
Нурма сумах, зæгъæн ес, æма сувæллæнттæ айтæ, æма ’й нæма
лæдæретæ, уæ царди нади райдайæни лæууетæ. Над æрмæст лигъз
нæ фæууй, берæ урдугутæ ’ма си, хæрдтæ фæууй, æма уони
сæрти ба хезун фæгъгъæуй. Ахур кæнтæ, уой фæсте куд нæ фæф-
фæсмон кæнайтæ. Мæнæ, Николай Островскиййи роман «Куд
æхсистæй æндон»-и куд загъд ес, уæ дууæ дæр æй кастайтæ,
мæнмæ гæсгæ.
— Уо, кастан æй, кастан! — æмгъæлæсæй загътонцæ дууæ
биццеуи, кæрæдземæ бакастæнцæ, уотемæй.
— Хъæбæр хуарз! Æма æз уой зæгъунмæ гъавтон, мæнæ, —
идарддæр дзурдта Хæмиц, — Павел Корчагин куд загъта: «Цард
уотæ фæццæрун гъæуй, цæмæй дин уой фæсте зин ма уа, дзæ-
гъæлисæфт æнзти туххæй...» Мах уæ мади хæццæ дуйнемæ нæ
цæрдзинан æма гъæуама царди медæгæ уæ бунат иссерайтæ.
Ибрæгим æма Инал уæд уотæ хуарз нæ балæдæрдтæнцæ сæ
фиди дзубандитæ. Фал, куд хестæр кодтонцæ, уотæ сæмæ хъæ-
бæрдæр гъардтонцæ. Алли гъуддаги дæр сæ зæрдæбæл дардтонцæ
сæ фиди дзубандитæ æма си хъæбæр боз адтæнцæ.
Цудæнцæ бæнттæ æма сæ хæццæ фарнæ хастонцæ. Ибрæгим
дæсæймаг къласмæ цудæй, Инал 6а — æстæймагмæ. Сæ мадæ
Уарзетæ фæссæйгæ ’й: æ тогилхъивдадæ бæрзонд кодта, зæрдæ
ристæй æма арæх хустæй сæйгæдони. Биццеутæ æнкъард æмæ
мæтæ кодтонцæ сæ ниййерæгбæл. Алли кустмæ дæр арæхстæнцæ
биццеутæ: хуæруйнаг дæр кодтонцæ, хæдзарæ æфснайдтонцæ,
хъæниæлтæ дæр æхснадтонцæ. Синхæнттæй сæмæ еске ку ’рба-
уаидæ, уæд деси бацæуидæ, ци кæдзос æма сæмæ ’фснайд уидæ,
уобæл.
Еухатт бабæй сæмæ ’рбацудæй сæ синхонти уосæ Кафетæ,
къеретæ искодта æма син æртæ къерей ’рбахаста. Арæх син æрба-
давуй, ести дзæбæх хуæруйнаг ку ракæнуй, уæд. Уарзетæ бабæй
сæйгæдони адтæй, æма синхонти уосæ йæ алливарс ракæсæ-ба-
кæсæ кодта æма, десгæнгæй, загъта:
— Дессаг, мæнæн æртæ кизги ес, уæдта ма мæхуæдæг дæр
мадта кустгьон дæн, фал уотæ ’фснæйд н’ ан. Уæ мадæ ’ма уæ
фиди фæндиагæ уотæ, Уарзетæ ба тагъд рæстæги куд радзæбæх
уа æма ин устур кувд куд искæнайтæ!
Фал, хъисмæтæн ци загъдæуа! Нæбал æрцудæнцæ Кафети
кувдтитæ. Фæстаг бонти Уарзетæ æхе лæгъуздæр æнкъардта æма
æ хæццæ пъалати уидæ æ хуæрæ Зинæ. Еу æхсæвæ ба цума
фæххуæздæр æй, уотæ адтæй. Хуссæни рабадтæй æма æ хуæ-
рæн загъта:
— Зинæ, корун ди æма мæ нæ хæдзарæмæ фæлласун кæнæ,
ести ку кæнон, миййаг, уæд — мæхе хæдзари.
212

Сæумæраги тагъд æнхуси машини Уарзети фæлластонцæ сæ-
хемæ. Æгас бон дæр æхе хуæздæр æнкъардта. Æ хъæппæлтæ
искæнун кодта æма æхе тургъæмæ ракæнун кодта, кæркдонæмæ,
скъæтмæ дæр бакастæй, уæдта, тургъи къæрæзгити буни ци даргь
бадæн адтæй, уобæл исбадтæй, æ фарсмæ исбадтæнцæ Ибрæгим
æма Инал дæр. Мадæ сæ дууей дæр рахъури кодта, æ цæсти-
сугтæ æ ростæбæл уадæнцæ, уотемæй æма сабургай загъта:
— Мæ дууæ зæрдæдарæни, мæ дууæ нифси! Зонун æй, æнæ
мæн уин хъæбæр зин ке уодзæй, уой. Фал федар фæллæууетæ,
ма рацотæ еуварс уæ надæй, хæдзарæ ма бауадзетæ фæккеун, уæ
кæрæдзебæл æновуд уотæ...
Дууæ биццеуи хæкъурццæй кудтæнцæ. Хæмиц æма Зинæ Уар-
зети медæмæ бахудтонцæ, хуссæни ’й æрхуссун кодтонцæ. Сил-
гоймаг ма еугуремæ дæр искастæй, цæстисугтæ æ ростæбæл
уадæнцæ, уæдта æ цæститæ бахгæдта. Ибрæгим, Инал æма Зинæ
богъ-богъæй кудтæнцæ, Хæмиц ба, мæгур, æндæмæ рацудæй æма
уоми сабургай кудтæй.
Ибрæгимæн æ зæрдæбæл ку ’рбалæууй уоци бон, уæд æ цæс-
тисугтæ гæр-гæрæй фæууайунцæ. Уæдæй нурмæ берæ æнзтæ ра-
цудæй, фал, некæд рандæуодзæй æ зæрдæй еци рист. Уоци анз
бацудæй гъæууонхæдзарадон институтмæ. Хуарз ахур кодта, сти-
пенди дæр иста, уæдта сæрди каникулти ба арæзтадон къуари
хæццæ косунмæ рандæуидæ æма ести къапекк бакосидæ, æ фиди
æхцай туххæй æппундæр нæ тухсун кодта, æхе дардта, Иналæн
дæр ма скъоламæ бацæунмæ дарæс балхæнидæ. Ибрæгим æ мади
рамæлæти фæсте куддæр æваст фæллæг æй. Уотæ ’ймæ кастæй,
æма нур сувæллон нæбал æй, æма æ фиди къапеккитæмæ ма
’нгъæлмæ кæса.
Хæмиц тæрегъæд кодта Ибрæгимæн, нæ ’й фæндадтæй, цæ-
мæй е коса сæрди каникулти рæстæги æма ин еухатт загъта:
— Биццеу, корун дæ — мабал рандæуо косунмæ.
Æма ин Ибрæгим загъта:
— Минкъий биццеу нæбал дæн, æма дæу къапеккнтæмæ
æнгъæлмæ кæсон. Ма тухсæ мæнбæл æппундæр. Æз ма Инали
дæр мæ хæццæ хоидзæиæи, сæрди ’ндæргъци ами ци косдзæй?
Уой бæсти мæ хæццæ уодзæнæй, ести къапекк дæр райсдзæнæй,
уæдта ймæ мæ зæрдæ дæр не ’хсайдзæнæй, дæуæн дæр æнцон-
дæр уодзæнæй.
— Хуарз, мæ зундгин биццеу! Раст дæ, æвæдзи, уотæ хуæз-
дæр уодзæнæй. — Хæмиц цæйбæрцæдæр рæстæг нигъгъос æй,
цæбæлдæр сагъæс кодта, уæдта загъта: — Уæ мадæ уи нур æ
сæр хъæбæр бæрзæндти хастайдæ.
Куд фæззæгъунцæ, гал, дан, уæсийнæй бæрæг фæууй. Ибрæ-
гим дæр минкъиййæй дæр бæрæг адтæй. Зумæг уа-сæрдæ, уаргæ
кæна æви хор кæса, уæддæр гъæуи уæвгæй бонцохæй цудæй æ
мади ингæнмæ дидингути хæццæ, æ райгурæн бони ба æрбахæс-
213

суй, æ мадæ ци духи уарзта, уой, æма си ингæн бапурх кæнуй.
Синхонтæ уотæ фæззæгъунцæ, уæхæн фурт некæмæн ес, зæгъгæ.
Æ мади хуæрæ Зинæ дæр еухатт загъта:
— Беретæн рамæлунцæ сæ маддæлтæ, фал Ибрæгим цитæ
кæнуй — еу минут дæр нæ иронх кæнуй æ мади.
Хæмицæн æ фурттæ уæлдæр ахургонддзийнадæ райстонцæ
æма си алкедæр æхе цардæй цардæй, бийнонтæ син нæма адтæй,
фал уæддæр. Ибрæгим еухатт æ мади хуæрæн загъта:
— Зинæ, мах Инали хæццæ нæхе цардæй цæрæн, фал нæ
фидæ еунæгæй куд уодзæнæй. Фæндуй мæ, цæмæй бийнонти
гъуддаг бакæна. Уæртæ историй ахургæнæгæй ка косуй скъолай —
Земфирæ, уомæн æ лæг дууæ анзей размæ рамардæй. Еу кизгæ
ин ес, æма е 6а лæгмæ цуд æй.
— Уæ, Ибрæгим фæууай, Ибрæгим! Дæ фидæ æнгъæлмæ кæ-
суй, ду кæд æрхонай уосæ, уомæ. Еу бон мин загъта, а биццеумæ,
дан, мæ зæрдæ ’хсайуй, æппундæр æ зæрди нæма ес гъуддаг бакæ-
н}'н. Хъæбæр, дан, мæ фæндуй, цæмæй нæмæ киндзæ æрхона!
— Нæ, нæ, цалинмæ мæ фидæн цардæмбали гъуддаг бакæ-
нон, уæдмæ мæмæ мæхе кой нæййес.
Ибрæгим, æцæгæйдæр, хуарз куста. Институт фæууни фæсте
куста ресторантæ æма хуæрæндæнтти æфтауци хецауæй. Райста
фатер. Адтæй-нæ адтæй, уæддæр Хæмицæн гъуддаг бакæнун код-
тонцæ, ракорун ин ин кодта Земфири. Нур фурттæн сæ зæрдæ
нæбал æхсайдта сæ фидæмæ. Хуарз цардæнцæ Хæмиц æма Зем-
фирæ, неци гъæуагæ адтæнцæ æппундæр. Тагъд рæстæги ба син
сæ зæронд хæдзари рази дессаги дууæуæладзугон хæдзарæ иса-
разункодта Ибрæгим.
Æма, кæмæн ба уæд не ’нхус кодта Ибрæгим — хæстæгæй
райдайæ, зонгæй, синхонæй... Æ синхон адтæй еу силгоймаг —
Минтæ, е еунæгæй цардæй, æма уомæн дæр голлаггай æрбала-
сидæ картоф, гъæдзиндзæ, харбузтæ. Еу ин Минтæ уотæ зæгъуй:
— Ибрæгим, кæсун дæмæ, æма аци зæнхæбæл, æвæдзи, дæу
аккаг кизгæ нæййес. Дæхе хузæн агорæ!
Уæд ин Ибрæгим, ходгæй, загъта:
— Æгæр ми ма ’ппæлæ, Минтæ! Ес, æвæдзи, хуарз кизгуттæ,
фал ибæл æз нæма исæмбалдтæн.
Еухатт Минтæ кустæй æрбацудæй æма сæ къæсæрбæл Ибрæ-
гимбæл исæмбалдæй, е æ хуæдтолгæмæ фæццæйцудæй еу бæр-
зонд хуæрзконд кизги хæццæ. Силгоймагæн дæ бон хуарз, зæгъгæ,
загъта æма ймæ æ цæстæ фæнникъулдта. Иннæ бон ба сæумæй
Минти фатери дуар бахуаста Ибрæгим æма ин загъта:
— Минтæ, дæ зæрдæмæ фæццудæй, æзинæ мæ ци кизги хæццæ
фæууидтай, е?
1 — Бакастæй мæ зæрдæмæ хъæбæр фæццудæй. А фæстаг рæ-
стæги уæхæн рæсугъд, хуæрзконд кизгæ некæдма фæууидтон.
Кæд ма æнæуой дæр уотæ хуарз æй, уæд. Ибрæгим, мæ къона, —
214

игъæлдзæгæй загъта силгоймаг, — е нæ киндздзаг адтæй? Уо,
уо, е адтæй, — æхуæдæг æхецæн дзуапп равардта, — мадта,
уæхæн рæсугъд кизгæ!
Лæхъуæн æфсæрмигæнгæй, загъта:
— Уо, æвæдзи, е уодзæнæй дæ синхон. Фал, кæд дæ зæр-
дæмæ нæ фæццудæй, уæд нæ нæ гъæуй!
— Мæнæ мин ци ’хцæуæн хабар ракодтай, Ибрæгим!
— Æ мадæ хъæбæр хуарз адæймаг æй. Кизгæ ба, дан, мади
хузæн фæууй, — загъта Ибрæгим.
— Раст дæ, раст! Кизгæ æ хæдзари ци фæууина, еске хæдзари
дæр уой кæндзæй. Аци бонæй фæстæмæ мæхе цæттæ кæнун рай-
дæдтон киндзхастмæ. Рæсугъд пъолци мæ балхæнун гъæуй, мæ
синхони зæрдæмæ куд фæццæуон, — гиризгæнгæй, загъта Минтæ.
Еу мæйи фæсте адтæй сæ киндзæхсæвæр Ибрæгим æма Сæ-
лимæтæн. Хеуæнттæ, хæстæгутæ, зонгитæ, синхæнттæ — еугу-
рæй дæр син берæ хуарз кувдтитæ фæккодтонцæ. Минти зæр-
дæмæ хъæбæр цудæй Сæлимæт, Ибрæгимæн си æппæлидæ æппун-
æдзохдæр.
— Базудтай æвзарун, базудтай! Мадта, гъæуама, гъе, уотæ
уа! Æз ба ма хъæбæр мæтæ кодтон, зæгъун, нур е ка уодзæй,
æма Ибрæгим ке ’рхона? Бæргæ, дæ мадæ ку фæууидтайдæ аци
изæди хузæн адæймаги. Фал ци гæнæн ес! — нийнæфгæй, зæ-
гъидæ Минтæ. — Къеретæ ку скæнидæ, уæд алли хатт дæр ба-
дæттидæ Сæлимæтæн дæр.
Цудæнцæ бонтæ, фарнæ сæ хæццæ хастонцæ. Октябри мæйæ
адтæй. Минтæ гъæумæ рандæй æ мадæ ’ма фиди бæрæггæнæг, дууæ
бони си фæцæй. Фæстæмæ ку исæздахтæй, уæд дуари рази Ибрæ-
гимбæл фембалдæй, е цидæр æнкъард адтæй æма ’й рафарста:
— Ибрæгим, куд айтæ? Неке ма райгурдæй Сæлимæтæн?
Е æнкъардæй æ къох ракъуæрдта æма загъта:
— Кизгæ...
— Зонун æй, фиццаг сувæллон дин биццеу куд адтайдæ, е
дæ фæндадтæй, фал уотæ не ’нгъезуй! Зундгин ку дæ, сæйраг-
дæр, æнæнез уæнтæ мадæ дæр, сувæллон дæр, уæдта биццеу
дæр уодзæй. Мæиæ æз фиццаг сувæллон адтæи мæ мадæ ’ма
фидæн, мæ фæсте ба æртæ биццеуи райгурдæй. Алцидæр хуарз
уодзæнæй. Мæнмæ гæсгæ ба, фиццаг сувæллон кизгæ ку уа, уæд
е хуæздæр æй. Ку рагъомбæл уа, уæд æ мадæн æнхус кæндзæй,
иннæ сувæллæнттæмæ дæр кæсдзæй. Ме ’нсувæрти æз исхастон.
Ибрæгим фегъæлдзæгдæр æй, Минти æ хъури ракодта æма
загъта:
— Ци хуарз æй, мæ синхон ке дæ, уæдта дæбæл ке исæмбал-
дтæн. Æцæгæйдæр, æз биццеумæ æнгъæлмæ кастæн. Нæлгойма-
ги хъæбæр фæффæндуй, цæмæй æ фиццаг сувæллон биццеу уа.
Фал, дæ загъдау, сæйрагидæр, дзæбæх уæнтæ, æнæнез — мадæ
дæр æма сувæллон дæр...
215

— Е дин мæ зæрдæмæ цæуй, æндæра дæ фий æруагътай.
Хуарз æма дæ Сæлимæт уотемæй нæ фæууидта.
Ибрæгим æма Сæлимæт сæ кизгæбæл Уарзетæ ном исæвард-
тонцæ. Мади, æвæдзи, хъæбæрдæр фæндадтæй е ’фсийни ном
сæвæрун кизгæбæл, цæмæй æ лæгæн æхцæуæн уа, уомæ гæсгæ.
Ирæзтæй сувæллон, æдта ци кодтайдæ.
Ибрæгимæн æ куст хуарз цудæй, тагъд рæстæги ба æхе кус-
туæттæ байгон кодта, адтæй ин заводтæ, минералон, адгин дæнттæ
кæми кæнунцæ, уæхæнттæ. Уой фæсте ба ма байгон кодта æхе
ресторан æма кафе дæр — дигорон хуæруйнæгтæ кæми кæнунцæ,
уæхæнттæ. Æртæуæладзугон хæдзарæ исаразта Дзæуæгигъæуи
хуæздæр гъæунгтæй еуебæл — Теркибили гъæунгæбæл. Уордæмæ
ледзунмæ ку гъавтонцæ, уæд Минтæ хъæбæр нинкъард æй, Сæ-
лимæт, уæдта минкъий Уарзетæбæл дæр хъæбæр ахур адтæй.
Минкъий кизгæ æ къахбæл дæр фиццагидæр Минтæмæ рауадæй.
Раст зæгъун гъæуй, Сæлимæт искудтæй, нæ, дан, мæ фæндуй
ардигæй, нæ мæ гъæуй хæдзарæ, зæгъгæ. Ибрæгим сæ дууей дæр
æрсабур кодта:
— Минтæ, арæх нæмæ цæудзæнæ, мах дæр дæмæ Уарзети
хæццæ уайдзинан, гъигæ дæр ма ни исуодзæнæ. Уæдта, нæ иннæ
минкъийтæ ку фæззиннонцæ, уæд уони хæццæ дæр. Дæ синхон
ба ме ’нсувæр Инал уодзæй. Етæ дæр æ бийнойнаги хæццæ ма-
хæй лæгъуздæр нæ ’нцæ.
Æма, æцæгæйдæр, Минтæ арæх цудæй Уедæгтæмæ, етæ сæ-
хуæдтæ дæр, Иналетæмæ ку уиуонцæ, уæддæр æй рабæрæг кæ-
нионцæ. Ескумæ уолæфунмæ цудайуонцæ: е — Дигоргоммæ, до-
нибилæмæ ескумæ, ескæмæн бийнонтæй райгурæн бон ес —
Минтæ уоми уидæ. Ибрæгим æма Сæлимæтæн фондз анзей фæс-
те райгурдæй дуккаг кизгæ, уобæл ба Изæ ном исæвардтонцæ.
Ибрæгим æ кизгутти уотæ берæ уарзта æма фурти кой æппун-
дæр нæбал кодта. Уотæ зæгъидæ:
— Хуцауи, æвæдзи, уотæ фæндадтæй, æма мин кизгуттæ ес.
Мæхецæн хуæрæ нæ адтæй. Нур ба мин кизгуттæ дæр ес, уæдта
киндзи ку ’рцæуонцæ, уæд мин мæ сиæхстæ фурттæ дæр уодзæ-
нæнцæ.
Бадуй Ибрæгим хуæдтолги хурфи æма гъудитæ кæнуй, фу-
нæй кæнун дæр имæ цæуй, фал не ’ндеуй. Æрталингæ ’й. Теле-
фон равзаруй, фал е дæр нæма косуй. Мет ба уаруй æма уаруй,
æппундæр не ’нцайуй æ уарунæй. «Æхсæвæ-бонмæ атæ ку фæу-
уара, уæд бунтондæр мети буни фæууодзинан мæ хуæдтолги
хæццæ. Цума, мæ разæй ци хуæдтолгитæ цудæй, етæ ба ци фæ-
цæнцæ? Мæнæй минкъий раздæр цудæнцæ, берæ идарддæр ми
нæ ’уодзæнæнцæ. Рацæуæн нæййес, æндæр сæмæ бацудайнæ. Нур
нæхемæ кунæг мæтæ нæ кæнунцæ, уæдта кусти дæр. Мадта,
Цхинвали дæр уотæ. Телефонæй дзорунцæ, æма син дзуапдæт-
216

тæг ба иæййес. Æихус дæр мин куд фæккæиоицæ, размæлæи ку
нæййес, уæд. Уæдта, æвæдзи, еунæг æз нæ дæн ауæхæн уавæри.
Вертолет дæр ауæхæн рæстæги не ’рбатæхдзæй», — гъуди кодта
Ибрæгим, туххæйти хуæдтолги дуар бакодта — уомæ цума еске
буцæу искодта, уой хузæн адтæй. Нæлгоймаг æ гъæлæсидзаг нигъ-
гъæр кодта:
— Дзуапп раттетæ, кæд мæ еске игъосуй, уæд!
Фал ин дзуапдæттæг нæ фæцæй. Цалдæр хатти ма равзурста
гъæркæнунбæл, уæдта фæстæмæ æ хуæдтолги исбадтæй. Æхе
фæстæмæ рауагъта, радио бакодта. Хуарз æма, уæддæр е куста.
Рагъ}'ди кодта, раздæр æй цæмæннæ кодтон, зæгъгæ. Фиццаг
цидæр зартæ райгъустæй, уæдта хабæрттæ дзурдтонцæ, æма Иб-
рæгим хъæбæр лæмбунæг игъуста, диктор дзурдта: «Цæгат Ири-
стони, уæлдайдæр ба — Дзæуæгигъæуи, Горæтгæрони райони
гъæути, Арвикоми надбæл, куд не ’мбæлуй, уæхæн мет уаруй.
Хъæбæр арф æруардта, уæдта ма уардзæй. Бæрæг нæй, кæд бан-
цайдзæй, е. Дзæуæгигъæуи мети уæзæй æрæскъудæнцæ телтæ,
бæлæстæ рахъан æнцæ, берæ хæдзæртти сæртæ никкалдæнцæ.
Арвикоми надбæл мети уацари бахаудтæнцæ берæ хуæдтолгитæ,
етæ хъæбæр тæссаг уавæри ’нцæ. Нуредæгæн мети бæрзæндæ еу
метрмæ хъæртуй, мет ба ма уаруй æма уаруй. Кæмидæрти зæйæ
дæр рацудæй. Мет ку банцайа æ уарунæй, уæд архайдзæнцæ
уацари бахауæг адæмæн фæййанхос кæнунмæ Цæгат Иристон
æма Хонсар Ири Æвеппайди æрцæуæг цаути службити ервæзун-
гæнгутæ». «Гъе, дин, гъе! Мæ нана нур зæгъидæ: «Æрдзæ исис-
хъуммæ ’й. Æндæр уæхæн дессаг ескæд фæууидтай!» Куд кæ-
сун, уотемæй, мæ гъуддаг хуарз нæй. Уæ, Хуцау, корун ди, æма
мин фæййанхос кæнæ. Кæд дæ рази ескæми фæррæдудтæн, уæд
мин ниххатир кæнæ! Уасгерги, дæ рахес базури буни нæ бакæнæ
ду ба!»
Ибрæгим æ дууæ кизгебæл сагъæс кодта, нурма етæ минкъийтæ
’нцæ — Уарзетæбæл цуппæрдæс анзи цæуй, Изæбæл ба — фа-
раст. Еунæг æхсæвæ сæ ку нæ фæууинуй, уæддæр сæбæл ку нæ
фæббухсуй, кизгуттæ сæхуæдтæ дæр мадта уотæ. Ескæми ку
фæууй, æма уой фæсте ку ’рцæуй, уæд æй дууемæй дæр хъу-
ритæ кæнун райдайунцæ, æма гъе уæд Ибрæгим æхецæй амонд-
гундæр неке фæххонуй.
Бон рохс кæнун райдæдта. Ибрæгим æппундæр нæ бафунæй
кодта. Æ зæрдæбæл æрлæудтæй, кæддæр журнал «Огонек»-и ци
роман бакастæй, е — «Лифт на эшафот», йæ автори ин нæбал
гъуди кæнуй. Уоми лифти еу лæг еунæгæй ку байзадæй, дуæрттæ
нæбал игон кодтонцæ, ма. Неке ’й зудта, лифти æй, уой. Æма
еци лæг æ евгъуд цардбæл куд гъуди кодта, лифти куд гъезæ-
мæрттæ кодта. Хуæдтолги, медæгæй ци цирагъ фæууй, уой ис-
сугъта Ибрæгим, цидæр журналтæ, газеттæ ймæ адтæй, æма
217

уони рафæлдахæ-бафæлдахæ кодта. Еу рæстæги ба райста Ма-
лити Геуæргий киунугæ «Ирæф» (е алкæддæр æ хуæдтолги фæ-
ууй), æма хъæбæр гъæрæй райдæдта кæсун:
Рохсмæ, фæсевсед, тундзетæ,
Рохсмæ цæуетæ æнгом,
Нифс, лæгозийнадæ уарзетæ,
Скæнтæ муггагмæ стур ном.
Арвмсе мæсуг амайетæ,
Хормæ скæнетæ фæндаг,
, Гъæйт, зæрдиуагсей уайетæ,
Догъи ма уотæ фæстаг!
Тари цæфсæд сæребарæ,
Мегъи сорæд æ тунтæй,
Цард мабал уæд гъезæмарæ,
Зæнхæ райзол уæд рунтæй.
Еу рæстæги кæми адтæй, уоми дин Ибрæгими гъостæбæл ци-
дæр хуайун рауадæй, цума хуæдтолги къæразгæ еске ’рбахуаста,
уотæ. Æ зæрдæ цидæр æнахур гупп-гупп искодта. Нæуæгæй ба-
бæй — къæразги хуаст. Æма нур Ибрæгим фæууидта кедæр къох.
Бунмæ еу минкъий æруагъта хуæдтолги къæразгæ æма гъæрæй
загъта:
— Ка дæ? Циуавæр дæ?
— Æз бæргæ дæн! Ма тæрс, бакæ мын дуар! — лæмæгъ гъæ-
лæсæй, иронау загъта æнæзонгæ иуазæг.
— Куд дин бакæнон, мет нæ уинис, цæй æрфæн æй, уой.
Ракæдзос кæнун æй гъæуй. Мæнæ бел райсæ æма ’й, кæд дæ бон
æй, уæд ракæдзос кæнæ, дуар цæмæй бакæнон, уой туххæй, —
загъта, Ибрæгим æма æндæмæ ралæвардта бел.
Лæг берæ фæархайдта мет еуварс калунбæл.Туххæйти хуæд-
толги дуар бакодта æма бахизтæй медæгмæ, сбадтæй Ибрæгими
фарсмæ, йæ цæститæ æрæхгæдта æма уотемæй бадтæй.
— Кæд дæ зæрдæ ресуй, уæд мæмæ хуастæ ес æма дин рад-
тон, — загъта Ибрæгим тухстхузæй, уæдта ймæ авги дон балæ-
вардта, — раниуазæ дон, кæд дин фенцондæр уидæ. ,
Æнæзонгæ дон раниуазта æма бабæй туххæйти загъта:
— Бузныг, ницы мæ хъæуы, ныртæккæ мын фенцондæр
уыдзæн.
Лæг рафунæй æй. Ибрæгим дæр нецибал загъта, æрмæст ма
гъуди кодта: «Мет хъæбæр арф ку ’йГуæд кудæй æрбацудæй.
Гъай-гъай дæр æхе лæгъуз æнкъаруй».
Рацудæй, æвæдзи, еу сахати бæрцæ, нæлгоймаг æ цæститæ
байгон кодта æма загъта:
— Мит ма уары? — хуæдтолги къæразгæй ракастæй æма
æхуæдæг æхецæн дзуапп равардта: — Уары, уары! Фыццаг хатт
федтон ахæм мит уаргæ, æппындæр не ’нцайы.
218

— Æз дæр некæдма фæууидтон ауæхæн мет уаргæ. Еу мин-
къий ба ма ка нæ банцайуй.
— Стыр хатыр дæ курын, кæй дæ батыхсын кодтон, уымæй —
æнæхуынд уазæджы хуызæн æрбабырстон. Фæлæ, мæ фæнда-
гыл фыццагдæр ды сæмбæлдтæ. Мæ бон дарддæр цæуыннал
уыд, — цæйбæрцæдæр рæстæг нигъгъос æй, уæдта бабæй загъта:
— Æз дæн Тедеты Иваны фырт Болат, базонгæ уæм, — йæ къох
бадаргъ кодта Ибрæгиммæ.
Е дæр ин æ къох райста æма ин æхе байамудта, уæдта ин
загъта:
— Ести ракомидзаг кæнæ, ду æстонг уодзæнæ, — æма ин
райамудта бадæнмæ хуæруйнæгтæмæ.
— Раст дын куы зæгъон, уæд тынг æххормаг дæн. Уый æнхъæл
чи уыд, æмæ ахæм бæллæхы бахаудзынæн æмæ мемæ хæринаг
нæ рахастон. Загътон, тагъд бахæццæ уыдзынæн, — æма зæрдиа-
гæй хуæрунмæ бавналдта.
Болат еу минкъий рахуардта, уæдта дзорун байдæдта:,
— Æз дæр хæдтулгæйыл дæн, «Мерседес»-ыл. Ардыгæй иу-
æртæ километры фæстæдæр æрлæууыдтæн, дарддæр ацæуæн нал
уыд. Дзæуджыхъæуæй куы рацыдтæн, уæд афтæ тынг нæма
уарыд. Стæй загътон, апърелы мæйы мит тагъд атайдзæн, стæй
банцайдзæн йæ уарынæй. Фæлæ, раст зæгъгæйæ, цыфæндыйæ
дæр мæ цæуын хъуыди. Æз хъуыддаджы фæдыл уыдтæн Дзæу-
джыхъæуы, æндæр Хуссар Ирыстоны цæрын, Цхинвалы. Мæ
мад æмæ мæ фыд та Дзауы цæрынц. Лæппу мын райгуырд, фыц-
цаг сывæллон у æмæ йын хуыцаубоны куывд кæнæм.
— Арфæ дин кæнун! Е устур гъуддаг æй! Хуцау зæгъæд, æма
кæд банц^йидæ мет æ уарунæй æма нæдтæ ракæдзос кæнионцæ.
Ацибон майрæнбон æй, ес ма рæстæг.
— О, рæстæг ма ис, фæлæ уыныс, телефонтæ нæ кусынц,
æмæ йæ ’мбарын, куыд мæт кæнынц мæ бийнонтæ.
— Лæдæрун дæ, лæдæрун, мæхуæдæг дæр уоци уавæри дæн, —
загъта Ибрæгим.
— Кæдæй-уæдæй ма ныл хорздзинад æрцыд ацы фæстаг рæ-
стæджы. Рагæй цæмæ бæллыдыстæм, уый æрцыди. Ныр Хуссар
Ирыстон сæрибар бæстæ у, æмæ нæ равдæлд куывдтæ кæнынмæ.
Хъыгагæн, бирæ туг ныккалд, бирæ зынтæ бавзæрстой нæ адæм,
фæлæ, æгас цæуæд Ирыстон! — гъæрæй загъта Болат, уæдта
идарддæр дзурдта: — Мæныл дыууадæс æмæ ссæдз азы цæуы,
архайдтон, мæнæ дыууæ мин æстæм азы цы хæст уыди, уым,
цæф дæр ма уыдтæн,. хуыссыдтæн рынчындоны. Уæд мын ус
дæр нæма уыд. Бахатыр кæн, фæлæ мæ бинойнагимæ дæр уым
базонгæ дæн, йæ ном Нателлæ хуыйны. Уый рынчындоны меди-
цинон хойæ кусы, тынг мæм фæкаст, уæззау цæф уыдтæн, æмæ.
Фыццагдæр мæхи куы ’рымбæрстон, уæд уый федтон. Уый
фæстæ, куы базыдтон, чындзы цыд нæу, уый, уæд ын, хын-
219

джылæггæнгæйæ, загътои: «Нателлæ, мæнæ куы сдзæбæх уон,
уæд дæ кургæ кæндзынæн». Уый уæд тынг фефсæрмы, йæ цæс-
гом фæсырх, æмæ тагъд-тагъд ахызт палатæйæ. Æз рынчындоны
æртæ мæйы фæххуыссыдтæн. Нæ чындзæхсæв уыд азы фæстæ.
Уымæн æмæ, мæнæн уыцы хæсты фæмард мæ мады ’фсымæр.
Мæ хæдзар дæр мын басыгътой, уый дæр аразын хъуыд. Нател-
лæйæн дæр йæ фыды ’фсымæры лæппу фæмард. Цалынмæ азы
хистытæ не скодтам, уæдмæ. Стæй Ирыстон дæр иу гыццыл йæ
къахыл слæууыд.
— Лæдæрун дæ, лæдæрун! Æгæр хуарз дæр ма ислæудтæй æ
къахбæл нæ Хонсар Иристон. Æз дæр еци тугъди рæстæги уоми
адтæн ме ’мбæлтти хæццæ. Ауæхæн тухст, зин рæстæги, зæгъун,
гъæуама нæ хонсайраг æнсувæрти фарсмæ уæн. Ме ’мбæлттæй
еу фæммардæй, рохсаг уæд. Дууæанздзуд минкъий кизгæ ин бай-
задæй. Æз мæхуæдæг, уæдта мæ дууæ æмбали ба цæф адтан,
фал мах Дзæуæгигъæуи сæйгæдонæмæ раластонцæ.
— Æз Дзауы рынчындоны хуыссыдтæн. Фæлæ дæм кæсын,
æмæ мын дæ цæсгом зонгæ у. Мæнмæ гæсгæ, иу ран хæцыдыс-
тæм. Цхинвалы хуссарварс нæ хæцыдтæ? — рафарста Болат.
— Уо, уо, уоми тугъдтан. Æз дæр дæмæ кæсун, æма, зæгъун,
цидæр зонгæ цæсгон ин ес. Ду е дæ? — десгæнгæй, загъта Ибрæ-
гим: — Хъæбæр цæф адтæ, дæ реубæл исæмбалдæй фат. Цалдæ-
ремæй адтайтæ уæхæн уæззау цæфтæ. Æз уæ ме ’мбал Назири
хæццæ фæлластан сæйгæдонæмæ.
— Уæдæ, уый ды дæ мæ ирвæзынгæнæг. Дзырдтой мын, иу
дыгурон, дам, дæ фервæзын кодта! — Болат Ибрæгими æ хъури
никкодта, уæдта ма загъта: — Уый дын диссаг! Хæдтулгæйы
бадтæн æмæ мæ цыдæр тых фестын кодта мæ бынатæй, рахыз-
тæн тыххæйты хæдтулгæйæ. Мæхæдæг дæр æй нæ зыдтон, цæ-
мæн, стæй кæдæм цыдтæн, уый. Размæ миты лæгæрстон. Иууыл-
дæр Хуыцауы сконд хъуыддæгтæ сты.
— Æцæгæйдæр, дессаг æй, дессаг! Æвæдзи, уотæ гъудæй,
æндæра, уæхæн мет рауардта апърели мæйи. Нæ дууæ дæр мети
уацари бахаудтан. Æма нур ба бадæн æма дзубанди кæнæн.
— Уæдæ ма дын иу диссаг дæр зæгъдзынæн. Рынчындонæй
куы рацыдтæн, уæд мын ме ’мбæлттæ загътой, дæ ирвæзынгæ-
нæг, дам, Ибрæгим хуынд, æмæ мын лæппу куы райгуырд, уæд
ыл Ибрæгим ном сæвæрдтон. Ныр, тагъддæр мит йæ уарынæн
куы банцаид æмæ куы фервæззиккам ацы уацарæй, уæд ды уы-
дзынæ нæ куывды тæккæ кадджындæр уазæг.
— Хуцау, Хуцау дæ ’рбарвиста ардæмæ. Фал, æцæгæйдæр,
хъæбæр æхцæуæн мин æй, дæ биццеубæл мæ ном ке исæвардтай,
е. Цувдмæ дæр цæудзæнæн! Мæ гъуддæгтæй дæр е сæйрагдæр
æй. Ме ’мноми кувди гьæуама исæмбæлон. Нур ба уотæ зæгьун,
æма нин тас нæбал æй. Уæхæн тугъди дууемæй дæр фæййерваз-
220

тан, кæрæдзей хæццæ исæмбалдан, базонгæ ан. Нур ба гъæуама
фесæфæн? Нæ, нæ, уомæн гæнæн нæййес! Уотæ нæ фæууй!
Сæ дууемæ дæр фунæй кæнун цудæй æма Ибрæгим загъта:
— Болат, уотæ бакæнæн, æма кезугай фунæй кæндзинан. Ду
бал рафунæй кæнæ, уæдта бабæй æз, хуарз?
Æма уотæ бакодтонцæ, кезугай фунæй кодтонцæ. Сæумæр-
дæмæ мет æ уарунæй банцадæй, хор дæр æ цæстæ исдардта.
Сабати рæфтæрдæмæ ба над искæдзос кодтонцæ. Телефонтæ дæр
искустонцæ. Ибрæгим тæккæ фиццаг бадзурдта Сæлимæтмæ,
радзурдта ин, гъуддаг куд адтæй, уой. Нур ин æнгъизтæй радзо-
рун, уомæн æма тæссагæй нецибал адтæй. Болат дæр бадзурдта
æ мадæ, фидæ æма æ бийнойнагмæ, загъта син, æ хæццæ хъæбæр
кадгин иуазæг ке ес.
Ибрæгим æма Болат Цхинвалмæ, æрæхсæвæ ’й, уотемæй ба-
хъæрттæнцæ. Ибрæгиммæ е ’мбæлттæ æнгъæлмæ кастæнцæ. Гъæ-
уама Зауретæмæ адтайдæ æхсæвæ, фал ин Болат загъта:
— Ибрæгим, æз мæ мад æмæ мæ фыдæн, мæ бинойнагæн
загътон, мемæ кæй æрбацæудзынæ, уый. Мæ зæрдæ дыл тынг
фæхуддзæн, куы нæ рацæуай мемæ, уæд. Зауыр, мæнмæ гæсгæ,
ды дæр мæ бамбардзынæ?
— Хуарз, хуарз, æз Тедетæмæ цæун! Уоми мæмæ ме ’мном
дæр æнгъæлмæ кæсуй! — загъта Ибрæгим.
Болат ба иннетæн загъта:
— Райсом уе ’ппæты дæр хонын нæ куывдмæ! Курын уæ,
æмæ иууылдæр æрбацæут!
Æма, иннæбон, хуцаубони, Тедети кувди, тæккæ кадгиндæр
иуазæг адтæй Ибрæгим. Уоци бон берæ хуарз кувдтитæ фæккод-
тонцæ Иристонæн дæр, минкъий Ибрæгимæн дæр, уæдта æрими-
стонцæ, Хонсар Ири сæраппонд ка тухтæй, уони.
Апърели мæйи мет ба, куд æвеппайди æруардта, уотæ æвеп-
пайди уалдзигон хорæй ратадæй...

3€Ж®®^©
Сæргæндтæ
Фари 5
Агундæ 13
Асиат ’ 17
Чендзе (уацау — æцæг хабæрттæ) ..:.... 23
Хæснаг —
Чендзе æмæ Зауырбег 24
Чендзе — саударæг 28
Дард балцы 29
Ногæй та иумæ 33
Бабайы хабæрттæ 38
Бабайæн йæхи тыххæй —
Куыд фæзынд Хохрæбыны хъæу? 39
Фæндагыл 40
Цуаны 43
Талатæ 45
Къæрныхтæ 1 ,. г 47
Æдзæрæг хæдзарæ (уацау) 51
Цубур радзурдтæ
Цигайнаг кизгæ .. 08
Дзæгъæл куйтæ 71
Фæззæг 73
Хузесæг 74
Æнсури мæйи дидинæг 75
Цæппорсе 76
Æрæгиауи зумæг 77
«Маршрутки» 78
Уалдзæг 80
Гъудитæ 82
Косæну ати ^ 83
Гъæдæ * 87
Седзгрр карк 90
Сывæллоны бонтæ 92
Сидзæр \ 93
222

Барсик 94
Дидинджытæ 95
Хъыбылтæ —
Дзæнгæрæг 96
Уарзт 97
Фыццæгæм мартъи 98
Цæссыгтæ —
Хъуыдытæ 99
Сырх æмæ урс уардитæ 102
Уарзондзинады монолог . 103
Дыууæйæ 108
Æнкъард ныв 109
Малусæг 110
Дыууæ цæстæнгасы —
Сæрдыгон райсом . —
Мады уарзт 111
Æнæрвыст фыстæджытæ 113
Царди тулфæнтæ (уацау) 120
Дууæ æмбали 134
Финстæг 141
Хъисмæт 153
Кæкай фурттæ 163
Царди уалдзæг 170
Аланæ (уацау) 177
Хъисмæтæй ледзæн нæййес 200
Апърели мæйи мет 209

Литературно-художественное издание
БУДАЕВА МИЛУСЯ АГУБЕЕВНА
Золотая нить
Повести и расскпзы на осетинском языке
Редактор С. 3. ХУГАЕВ
Художннк В. С. ГРИГОРЯН
Технический редактор Л. В. ЯДЫКИНА
Корректор 3. Дз. БАПИКОЕВА
Компьютерная верстка 3. С. МИСИКОВОЙ
Сдано в набор 06. 12. 11. Подписано к печати 24. 02. 12. Формат бумаги 60x84/16.
Бум. офс. №1. Гарн. шрифта «Киа’газЬоу». Печать офсетная. Усл.-п. л. 13,02.
Учетно-изд. л. 13,49. Тираж 500 экз. Заказ №38. С 10.
Министерство культуры и массовых коммуникаций РСО - Алания.
ГУП РСО - Алания «Издательство «Ир», 362040, г. Владикавказ,
проспект Мира, 25.
Отпечатано с готовых диапозитивов в типографии ООО «ДонПечать»
344007, г. Ростов-на-Дону, ул. Красноармейская, 170
тел./факс: (863) 280-88-78, 263-83-90, е-глаЛ: с!отс1от@таП.г11