МАХ
ДУГ
Сæйраг редактор
ХЪОДЗДТЫ Æхсар
Редколлеги:
ÆГЪУЫЗАРТЫ Æхсарбег
АГЪНАТЫ Гæстæн
ГУСАЛТЫ Барис, бæрнон
секретгрь
ДЖЫККАЙТЫ Шамнл
КОКАЙТЫ Тотрадз
ТЕМЫРАТЫ Давид
ХОДЫ Камал
ХУЫГАТЫ Сергей
ЦЫРЫХАТЫ Михал
9-10,93
ТÆГАТ ИРЫСТОНЫ ФЫСДЖЫТЫ
ЦÆДИСЫ ÆРВЫЛМÆЙОН ЖУРНАЛ
НАША ЭПОХА
ЕЖЕМЕСЯЧНЫЙ
ЖУРНАЛ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ
Корректор Хъæрæцаты Зæирæ
Тех. редактор Кодзырты Жаннæ
Журнал цæуын райдыдта 1934 азы майы
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ, 1993

НОМЫРЫ ИС:
А б а н т ы Э д у а р д. Чи та баивта мæцъыйæ йæ гæрз.». Амдзæвгæтæ 3
Гусалты Барис. Згæ сызгъæрин. Драмæ ...... 0
ФÆСАРÆЙНАГ ИРОН ФЫСДЖЫТÆ
Бадты Муаммæр. Мысын дæ зæлдагæмбæрзт хæхтнмæ, Ирыстон.
Æмдзæвгæтæ •■•••• 7$
НÆ ЮБИЛЯРТÆ
Хуыгаты Сергей. Дыууæ радзырды 78
Дзуццаты X а д з ы-Му р ат. Поэт-æмбæстаг 102
Балаты Тембол. Зæрдæйы хъарм. Æмдзæвгæтæ • . . 122
РÆСТÆГ— РÆСТÆВЗАРÆН
Бицъоты Гриш. Нывондæн хаст æрцæуынц , , . . .127
ХУДЫНДЗÆГ
Джех æмæ Дзæгъгъо. Фысджытæ худынц 158
Учредители: СП СО ССР, СОИГИ и коллектив редакции
Сдано в набор 24.10.93. Подписано в печать 3.12.93. Формат бумаги 60х84у)Л.
Бум. тип. № 1. Гарн. шрифта литературная. Печать высокая. Усл. п. л. 8,15.
Учетно-изд. л. 8,45. Тираж 5000. Заказ № 260. Цена 2 руб.
Адрес редакции: 362040, г. Владикавказ, пр. Мира, 25. Телефоны: 3-69-06:
3-69-62; 3-31-58; 3-31-24.
Газетно-журнальная типография, 362015, г- Владикавказ, пр. Коста, 11.
© Мах дуг № 9—10, 1993.

АБАЙТЫ ЭДУАРД
ЧИ ТА БАИВТА МÆЦЪЫЙÆ ЙÆ ГÆРЗ
* * *
Искæй лал, искæй дзындз, искæй æргъæу
Се ’рттывд, сæ тæмæнæй кодтой куырм дæу,
Фæлæ сæ рухсæй куы фæрыст дæ цæст,
Уе згæ тасмачъи дæм разынд уæд ’рмæст...
Искæй хойраг дам æндæр кæны ад,
Фæлæ дзы нæй ’мæ нæ уыди бæркад.
Æмæ куы фæци дæ фарсæй дæ хæрд,
Хи хомыс, хи цымгæ ’рцагуырдтай уæд...
'Фтаугæ—æндæр кæмдæр, хъахъатæ—ам,
Фæлæ дæ митæй нæ кодтай ды цам.
Гъе ’рмæст дæ мыды куы бахауди къæм,—
Бамбæрстай, адджындæр циу æмæ кæм...
Уастæн хæрзбын бауай, уастæн, ды хæрз,
Чи та баивта мæцъыйæ нæ гæрз!..
Фæлæ цы зæххыл не ’ртагъди дæ хид,
Уыцы зæхх дæ ныр куыд хона йæхи?..
Армы уæрццæй, дам, хуымы уæрцц — хуыздæр.
Хи цъыгъгъыт донæй мыл ’рхæцы хуыз дæр.
Буармæ хæстæгдæр у кæрцæй хæдон,
Гъе ’рмæст нæ иу кæнынц сой æмæ дон,
* * *
Сывæллон æнæ над нæ рæзы,
Æгæргæнæг ’гæр кæны ’рмæст...
Цæф иунæг лæджы дæр нæ фæрсы,
Стæй ие ’ндидзы зæрдæйы нуæс.
Кæуыл ’не руад мады къух иу хатт,
Нæ бамбардзæн мады рæвдыд...
Кæм æрцыд гæныстоны ихуард,
Гъе уым ма фæлмæн къæвда хъуыд?..
3

Кæй буарыл нæ бамбæлд пысыра,
Кæй къахы нæ фæныхсти сындз,
Уый хъомыл кæныныл цы сæрра?
Иæ къуымæлы уал фæуæд бындз!
Тæхгæ нæмыг банцади базыл,
Æндоны та иннæрдæм хызт...
Хох айкæй цавдæуы — ныхасы,
Æмбисондæн баззади фыст...
*■ * #
Уæрыкк дæр ма ’гас дзуджы ’хсæн
Хи мады ыссары.
Хъæды сырд дæр хи лæппынмæ
Мады зæрдæ дары.
О гыцци, дæ зæрдæмæ куы
;Уаид пыр ныккæсæн!..
,Арф хъæдгом цæрæнбонтæм дæр
Баззайы ныуæсæй.
Мады уарзт, хъæбулы мастæй
Ыæй зæххыл тыхджындæр.
Ма йыл дзурæм, нал фæкæны
Дæхх цæххæй цæхджындæр!
Оххай, оххай, саумæр сыджыт,
Уый дæумæ нæ хъуысы!
Хорзæй дæр, æвзæрæй дæр сæ
Скæныс ды æмхуызон...
Мады цæссыг тугæмхæццæ,
Тугæмхæццæ уары.
Хи лæмæгъæй сау сыджытыл
Тæригъæдтæ хъары:
«0, мæ хъæбул, ракæс ма мæм,
Ракæс ма, мæ усгур!»
Фæлæ ма кæд ратылди, кæд,
Сау къæдзæхæй урс дур?»
Цин, дам, зианæн алыхатт дæр
У, зæгъынц, æфсымæр.
Адæм та сты зианджынтæн
Удæнцой, ныфсæвæр.

Мадæл фыс нæ сау уæрыкмæ
Уасы ныр фæсусæй,
Фæлæ йæ уый нал агуры
Ацы хатт, нæ хъусы...
* * *
Иæ бындур ныззылди, æрхауд ыл йæ цар,
Фæлæ, дам, æнæ ’фсон нæ вæййы адзал.
Мæ зæрдæ та — дургом. Ныббадт дзы пъæззы,
Æмæ мæ нæ хауы, нæ хауы цæссыг.
Фыдохы хъæр фехъуыст: «Æриыгуылд йæ хур!»
Гъе, уый тыххæй хохæй дæр нал тулы дур.
Мæ зæрдæ та — дургом. Ныббадт дзы пъæззы,
Æмæ мæ нæ хауы, нæ хауы цæссыг.
Æнæнтыд бæгæны хæдæнхъызт ысси,
Фæлæ йыл царвы фæд, царвы фæд кæм и.
Мæ зæрдæ та — дургом. Ныббадт дзы пъæззы,
Æмæ мæ нæ хауы, нæ хауы цæссыг.
Куынæ ’нхъиза суадон йæ тæккæ бынæй,
Уæлейы донкалдæй йын сабузæн нæй.
Кæд уымæн у дургом мæ зæрдæ, пъæззы,
Æмæ мæ кæд уымæн нæ хауы цæссыг?
Æви, зæгъын, тугау, кæд цæссыг фæтарст
*Мæ уымæн ныхъуырын цæссыгимæ маст?
Мæ зæрдæйæн йе ’лхынцъ ныр халын хъæуы...
Æдзæссыгæй, ох-хай, цæй зын у кæуын!..
* * *
Иæ уæлæ хæс нæ уадзы Зæхх æрмæст,
Зæхх уромы, цы дур æрхауы арвæй.
Мæсгуытæ дын нæ самайдзынæн æз,
Фæлæ дæ хорз лæудзæн мæ зæрдыл, д’ арфæ..,
Сты исæй бонтæ тынг бирæ фылдæр.
Мæ бон дын иæу кæд самайын мæсгуытæ,
Дæ хорз мæ зæрдыл дардзынæн уæддæр.—
Нæ дам сафы сæрачы ном мæскуы дæр...
5

Цард Балсæджы цалхæй уæлдай нæу,
Агуры æнæсæрыд бынæттæ.
Къайны хохау уæдæ фидар лæуу!
Æтг, хыссæйы тула мын куы нæ дæ!..
Сины саст фæрæстмæ вæпйы хатт;
Цард та нæу хæстæй уæлдай æнæуи.
Æмæ кæс пахуымпарау йæ уæны;
Ма кæнай рæдыдтытæ фæлхатт.
Дуне нæй æнæрæдигæ, нæй,
’Рмæстдæр генийы рæдыд фæстаг у.
Иу хатт æз фæрæдыдтæн, цæмæй
Ахæм рæдыд ма ’руадзон дыккагæй.
* * *
Сагъæстæ, сагъæстæ,
Бахаудтæн уæ ахæсты!
Суйтæ къуыбылой мьш халын иæ комы.
'Нахъинон тындтытæ,
'Нахъинон скъуыдтытæ...
. .Фæлæ æнæ райдиан кæрон цы зоны?..
Сагъæстæ, сагъæстæ,
Бахаудтæн у ’ахæсты!
Ногæй та агурын, агурын райдай...
'Нахъинон тындтытæ,
'Нахъинон скъуыдтытæ.
Цардæн йæ кæронæн разыны райдиан...
* * *
Сæхтæг æмæ ’гънæгау,
Бæрдын ’мæ хъуылæгау
Мын ут!..
Ы:шых æмæ ’хсонау,
Сгæй абон ’мæ знонау
Цæрут!..
Гуыбыны дæр — хъулон.
У бинонты ’ртхурон,
Уæрстæй.

Кæд иумæйаг дзыккайæ
Та хицæн сир тайы
Хуыздæр?..
* * *
Куы ма дæм ысдзурон, дæ хуызæн мæ скæн!..
Мæ куыдзы зæрдæ та нæ лæууы уæддæр...
Уыгау мæ хæрдзыстут, æллæх-æллæх, мæн,
Куы базонын кæнон мæ фæлмæн зæрдæ!..
Куыдзы тугæй ’хсад нæм — ’хсад маргъы ’хсырæй.
Кæрдзынтæ чи агуырдта марды роны,
О, царциаты диссæгтæ, уæртæ ма кæс,
Куыд скъæбицгæс ис, цыма бирæгъ—мæрдгæс!..
Ныллæг дур та къаххафæн у, æндæр циу?..
Кæм ныллæгдæр у кау, уым бахизæн и...
Мæ зæрдæскæнæг, о дæлæмæ æрхау!..
Æмбисæндты уыгау мæ бахæрой, ау?..
4 * *
Дон дуртæй лæмары
Уæйыджы къæдзæх,
Цæндыл та дур н’ ары,
Стæй хъæды — къæцæл...
Ныуæртты фæтынгæй
Иæхи хоны рæвдз,
Куырдадзы фæтыгæй
Мæнæн та — удæвдз...
Ацæмæзы уадындз.
Алæмæт зæлтæ...
Гуымиры тых сафынц,
Йæ сырдон зæрдæ...
Дур базмæлыд цæндыл,
Æртагъд дзы цæссыг.
Дæ дыууадæс цæдæн —
Фаг иу сонт уæныг...
7

* * *
Ды дæ ривад куыройы къæр-къæраг,
Хус ныхæстæ цæкуыкъæрцц кæныс...
Гъей, дæ зонд нуазыс! Не ’рбадт йæ пъæра.
Цыма бахордтай къусбын, кæндыс...
Æз куы дзырдтон — дæ дзыхыл уыд цъутта,
Æз куы нæ дзурын,— фестадтæ мæлхъ.
Банцай, де ’взагыл разайæд цъутхал!
Мнли тагъд артыл йе ’нтыдæй — пæлхъ...
Тох куы хъуыди,— афтид уыд дæ хуымпъыр,
Де стыр дзурæн къуыпп — фаджысы рагъ.
Ныр дæ комыкъул, цыма,— тæвд хъуымбыл..,
Марды фæстæ циу топпы гæрах?..
о

ГУСАЛТЫ БАРИС
ЗГÆ СЫЗГЪÆРИН
Драмæ
АРХАЙДЖЫТÆ
Асæхмæт — хъалагъурты хистæр.
Лмынат — йæ бинойнаг.
Т а й м у р а з — сæ фырт.
Су р æ т — идæдз ус.
Н а т е л æ — йæ чызг.
С и х — хъалагъур.
Р э м (Ч ъ е п с) — хъылмадзау.
Г ы р ы м — милицæйы афицер.
Архайд цæуы æвдайæм азты кæрон — æстайæм азты райдиан..
ФЫЦЦАГ АРХАЙД
ФЫЦЦАГ НЫВ
Дæрддзæфæй зынынц хæхтæ. Мусонг. Йæ бацæуæны иуварс зæххыл сау
уæйлаг нымæт тыд. Йæ уæлæ саргъ æвæрд. Мусонджы æнцой лæууы сагой*
Фæрсырдыгæй донуат бидон — йæ хъусмæ синагæй кружкæ баст. Фалдæр^
9

45æласы бын иу фæйнæгæй бандон. Бæласы зæнгмæ хихсæн хост. Чъизи хи-
сæрфæн зæгæлыл ауыгъд. Иннæрдыгæй зыны быд телæй гæрæны кæрон.
Мусонгæй ракаст Сих. Йе уæнгтæ аивæзта, йæ ком ивазгæ йæ армæй йæ
дзых бахоста, ныууынæргъыдта. Дон систа, йæ дзых дзы анхъæвзта, ачъыртт
æй кодта, банызта. Хихсæнмæ бацыд, йæхи уæлæнгæйтты æрæхсадта, йæ
дзыппæй стыр сырх хæцъил систа æмæ дзы йæ цæсгом сæрфгæ фæстæмæ
раздæхт. Хæцъил нымæты уæлæ хус кæнынмæ æрытыдта Тамако æмæ спим-
кæтæ систа, саргъыл æрбадт. Спичкæ ссыгъта, тамакомæ йæ куыд сцæйха-
ста, афтæ иуварс фæкаст æмæ йæ ахуыссын кодта.
Ие уæхскыл дыууæхстон топп, йæ хæтæлтæ бынмæ ауыгъд, афтæмæй
æрбацыд Асæхмæт.
А с æ х м æ т. Дæ райсом хорз, Сих.
С и х (фестæгау кодта). Ие скæнæджы хорзæх дæ уæд, Асæх-
мæт.Фæлæ цымæ нæ дыууæйы райсомтæй дæр иу иннæмæй
исты тæхудиагдæр уа... (Тамако фæстæмæ къоппы нытътъы-
ста). Гъа, нал ыл æндзарын арг. (Бахудызмæл.) Дардмæ дæр
ын йæ тæфæй де сæфт уыныс. Æруадз уал дæхи. (Нымæты кæ-
рон ын фæдыдæгътæ кодта æмæ цыма цас фæлмæн у, уый бæ-
рæг кæны, уыйау æй йæ къухæй æрæлхъывта).
А с æ х м æ т (топп мусонджы æнцой бавæрдта, стæй æр-
бадт). Цæй, куыд уыд? Бонивайæнты. дам, фæзындысты, н?
С и х. Уæллæгъи, æнæхъæн дыууæ балæй! Фыццаг къорды
æз ныххæлиу кодтон мæ сагойæ, иннæтæй Гырым иу лæппуйы
æрцахста, бæргæ, фæлæ та йæ... (Йæ къухтæ фæйнæрдæм ай-
тыгъта.)
А с æ х м æ т. Аскъæрдта та йæ, и?
С и х. Уæдæ сын цы нæ бон у, цы? Уый дæр та цыдæр хи-
цаугæсы фырт разынд æмæ...
Асæхмæт (нал æй бауагъта дзурын). Ау, куыд разынд?
Кæцæй разыпд? Цæй тагъд сбæлвырд, йæ фыд цы гæс у, уый?
И? Гырымæн та иууылдæр хицауады цот сты! Уæд хицауады
байзæддæгтæ ай бынтон æвæгæсæг æнæхицау сты, æви? И?
С и х (сабыр худы). Мæ хуры чысыл Асæхмæт, милицæ
хуызæй-хуызмæ зонынц хицауадæп сæхи дæр, стæй сæ буцхаст
цоты дæр. (Базылд æм.) Æмæ мæнæ айфыццаг, тæн йæ тæккæ
дпдинæгкалгæйæ куы уыд, уæд ын йæ рыгæмбырдгæнгæ дæхæ-
дæг кæй æрцахстай, уый та? Суанг министры хæдивæджы фырт
нæ разынд? Ифтындзгæ кардæй дæр ма дæ куы фæцæйрæтъыз-
’ та...
Асæхмæт. Æмæ йæ нæ радтон милицæмæ æд кард, æд
хъылма? Слест ыл цæуы...
С и . Ногæй та йæ æрцахстой?
А с æ х м æ т. Æмæ йæ цæмæн бахъуыд ногæй ахсын?
Сих (худы). Слест ыл кæд зæдтæ, æмæ дауджытæ кæпынц,
æндæр æй милицæ æртыккаг бон фæлмæн уæрдонæп йæ тæккæ
хæдзармæ сластой, йæ фыдæй йын стыр хатыртæ ракуырдтой!
10

Дæумæ та цыппæрæм бон куы ’рцыд, дæ гæххæтт фæстæмæ
райс, зæгъгæ, æмæ йын ды куы ницы ком радтай, уæд уымæн
йæ фырт уæдмæ дзул мыды тылдта æмæ адджын цай цымдта!
Асæхмæт (иуцасдæр æм æнæдзургæйæ фæкаст). Сих,
кæцæй зо,ныс æппæт хабæрттæ, кæцæй? Стыр хатыртæ дæр ма
дзы куырдтой, йæ уæрдон фæлмæн уыдис æвп дурхъæбæр, ад-
джыи цай цымдта æви хом дон... Уыдæттæ ды кæцæй...
С и х. Адæмæй сæ фехъуыстон. Адæм та Хуыцауы хабæрт-
тæ дæр зонынц.
Асæхмæт. Æмæ мæ ардауыс, куы слæбурип милицæмæ,
зæгъгæ, нæ? И?
С и х. Чи дæн æз, цæмæй дæ мæхииæи æдылы барæгæй да-
рон, уый тыххæй? О, дæлæ дæллаг кæронæй дæр цыдæр фæди-
сы уынæр куы цыд. Цы уыдаид?
Асæхмæт. Уым дæр æртæйæ гъæйттæй куыд най кодтой,
афтæ сæ рацъипп ластам. Иу лæппу æмæ дыууæ æвзонг чыз-
джы...
С и х. Æмæ та уыдон дæр хъылмадзуапы гъæйтт-мардзæ
цæрæг хæдзæрттæй рацыдысты?
Асæхмæт. Мæнæ нæм нартхор æхсæдынмæ кæй æрæрвы-
стой, уыцы студенттæй. Суинаг ахуыргæнджытæ...
Сих. Нæ бонæй уæм! Цы фидæны æнхъæлцау кæлмхæрд
(жлцъ нын рантыст! Сызгъæрин фæсивæд... Згæ сызгъæрин!
Гъы, æмæ цы баистут?
Асæхмæт. Чызджытæ сæхи фыркуыдæй æргæвстой, иннæ
ахæм лæппу дæр йæхи йæ судзгæ цæссыгæй æхсадта. Æмæ ард
хордтой, сомы кодтой, никуал, пикуал, зæгъгæ, æмæ сын... (Йæ
уæхсчытыл схæцыд.) Фæтæригъæд ^кодтон. Рагæй-æрæгмæ дæр
чызджы цæссыгæн мæ бон быхсыи нæу...
С и х. Чызджытæ-йа... Мæ фыдымад дæр ма дзы... Уæллæхи,
Асæхмæт, æцæг кæуинаг æмæ æрдиаггæнинаг дупе у ацы дуие.
Æндæр уæдæ ахæм быпысæфт фæсивæд дæ рухс фидæны ныфс
хон! Æррагæнæи хос сын бадардæуыд æви кæцæп сæ зæрдыл
æрæфтыд ацы хъылма дымын? Амырычы азар та нын у уый
дæр?
А с æ х м æ т. Ноджы дам дзы куы иыддымынц, уæд сæм иы-
мады дæр ницуал вæййы. Раст дæ, Сих... Хъыгаг, стыр хъыгаг
хабæрттæ сты зæрдæйæн. Фæлæ цæмæй сызгæ сæ сызгъæрин,
цæмæй? Стонг азты, рагъæй, бæгънæг азты нæ ирон сыгъдæг
иомыл гадзрахатæй куынæ цыдыстæм, уæд... Æвæццæгæп, æф-
сæстæй адæймаг уæвын зындæр у. Гуыбын — дзаг, уд — афтид,
сæр — тутт! Кæрæдзимæ гæсгæ алы æнæуаг митыл хæцгæ пи-
зау фæцалх вæййынц. Æмæ дын Амырычы тыххый дæр уæгъ-
ды загъд нæу — ацы телевизыртæ... Цыпæ дзы ’вдисынц, цынæ!..
11

С и х. Хуыцаумæ мæ ныхас хъыг ма фæкæсæд, фæлæ мын
хатгай кæд æхсызгон дæр ма нæ вæййы, æдзот-æвæд кæй дæн,
уый. Цот — зæрдæйы уидæгтæ, цоты цот — зæнджы магъз! Нæ,
Хуыцау бахизæд ахæм нырыккон уидæгтæ æмæ магъзæй!
Асæхмæт. Цæй, ды дæр æгæр карз ма кæн, раст цыма
дунейы сæфт æцæг æрцыд, уыйау. Ис иæм, о, фæсивæдæн сæ
къулбадджыты иу хай, æнæуи та хистæр фæлтæр фæстагæт-
тæй æнæхъæстаг кæцы дуджы уыд? Пысылмон фынгæвæрды
дæр ма хуыйы фæрск бахауы...
С и х. Иу хай-йа? Æмæ уæд Къорайы сауджынау иу марды
номыл æндæр хъæумæ мæрддзыгой дæр мауал цæуæм... Бæргæ,
бæргæ, хъуыддаг уыцы фæрскыл куы хицæн кæнид! Фæлæ аф-
тæ куы ахæсса, уæд ма хуыйæн раст йæ сæр дæр кувынмæ
æвæрдзыстæм. Мæ ныхас мын бахъуыды кæн...
Асæхмæт (мæстæлгъæдæй бахудт). Сих, цыма дæ фæси-
вæды мæт æцæг хæры, хуыссæг дæр дæ цыма нал ахсы сæ
сагъæсæй, уыйау мын дæхи цы стыхсæг кодтай, и?
Сих (сабыр худы). Хуыссæг мæ бæргæ ахсы, фæлæ мæ
уыдон уадзынц, уадзынц? Бонырдæм фынæйæ ма тарфдæр æмæ
адджындæр цы уа! Æмæ, джиаууыртæ, уыдонæн дæр сæ цуаны
хъавд уæдмæ у. Стæй, мæ хуры чысыл Асæхмæт, уанцон нæу,
мæхицæн мæ дæле зæрдæлæууæн ничи ис, зæгъгæ, уæд мæн,
ау, цæмæй мæ алыварс адæм адæмы мыггаг уой, уый нæ фæн-
ды? Æппыпфæстаг мæ, мацы уæд, фæлæ се ’хсæн цæрын æмæ
мæлын нæ хъæуы?
Асæхмæт. Уæдæ нæ дыууæйы райсомтæй дæр иу иннæ-
мæй ницы тæхудиагдæр у, зæгъгæ, уымæн зæгъыс, и?
С и х. Уæллæхи, афтæ! Дунейы хæлд, уæллæй, нæ алкæй
хæдзары хъаймæтæрцыд дæр у. Фæсивæдæй зæрдæ куы мæ-
гуыртæ кæпа, уæд нæ фидæнæй фыдæнхъæлцауæй нæ зайæм?
Саубон-изæрмæ, æхсæв-бонмæ лæг ацы тыгъд быдыры цæуыл
сагъæстыл нæ фæвæййы! Æдзух уæдæ йе скъæт гуыбыны хъуыр-
хъуырмæ дæр куыд хъуса адæймаг... Мæгъа...
А с æ х м æ т. Æмæ уæд ды дæр уыцы хуызæнæй дунеты мæт
сæккой кæныс, и? Ехх, Сих, Сих, ме ’пæзонгæ Сих куы уаис,
уæд дæ раст дæ ныхæстæм гæсгæ адæмæн суанг разагъды фæ-
тæгæй равзар! Раст дæ тæккæ абон дæр партимæ райс!
С и х. Омæ нын, йарæби, ацы фæтæгтæ дæр куы нал сгуы-
хынц... Куы нын сæ иу рæстмæ нæ хæцы рохтыл, куы сеппæ!
Йæ тырысаимæ хæсты размæ кæмæи бырстам, Хуыцаумæ ку-
вæгау кæмæн куывтам, сау сæрæй, бур сæрæй кæй рæвдыд хур-
тæ уыдыстæм, уый та... Стæй... Асæхмæт,— дæхимæ йæ ма бам-
бар,— дæумæ æцæгдæр нæ хауы мæ уайдзæф. Фæлæ мын цыма
12

де ’мпартионтæ дæр æгасæй æгъуыссæг æхсæвтæ не ’рвитынц
адæмыл катайæ! Уæд фæсивæдæн дæр згæ сæ сызгъæрин удтæ
нæ хæрид, уæд иæ хæликкой, бæхы фаджыс къæвдамæ куы
хæла, уыйау.
А с æ х м æ т (йæ сырх хæцъилмæ йын амоны). Ды та уыцы
размæхопæг тырыеайæ дæхицæи фындзмæрзæн скодтай, й?
(Цæхгæр æм фæзылд.) Сау сæрæй, бур сæрæй рæвдыд хъуаг
сты? И? Исчи сæ барæй. ардауы галиумæ? Уыдон дын чердæм
ныхæстæ сты?
Сих (йæ хæцъил æрбайста, йæ дзыппы йæ фæцавта). Ай
цæй тырыса уыд, уæртæ йæ бæласыл бакъуырдтой иу цыдæр
базрæгбоп. Æрмæст барæй уа, йс ’нæбары уа сæ ардыд, уый пæ
зæгъдзынæн, фæлæ искæмæй хъусæй цытæ хъусыпц æмæ сæхи
цæстæй та цытæ уынынц, уыдопы æхсæн хæхтæ æмæ быдыртæ
нс. Æрыгæтты дæр зыгуымы муртæй иал...
Асæхмæт (æдзынæг æм кæсы). Гъы, гъы! Тыпг лæмбы-
нæг дæм хъусын, суипаг фæтæг. Цы сты дæ хæхтæ æмæ, быдыр-
тæ? Цавæр ауæдзтæ ис нæ хъуыддæгтæ æмæ пæ пыхæсты ’хсæн?
С и х. Мæнмæ цы хъусыс, Асæхмæт, маншæ! Фæлтау дæхи
зæрдæмæ лæмбыпæгдæр æрыхъус. Уымæи æмæ дæхæдæг дæр
мæиау хъуыды кæныс. Гъа, фæлæ ды уæлæмæ пицы дзурыс,
уымæн æмæ дæ дæ билет нæ уадзы, къæрмæгау у дæ дзыхы...
Уыцы билет цъутта æмæ сахсæн у...
Асæхмæт. Билстæй нæу... Æрмæст билстæй нæу! Ис æн-
дæр цыдæртæ, лæджы æнæрхъуыды цæлхъ ныхасæй цы уромы,
ахæмтæ. Фæлæ ма ды ныр æргом зæгъ дæ зæгъииаг, мауал сæ
яфгъæв.
С и х. Мæн дæр ме ’взаг пæ хæры! Фæлæ кæйдæртау мæ
быиатæй фæхауыпæй дæр нæ тæрсып.
А с æ х м æ т (æнкъардæй худы). Мæнæ мæнау? Нæ? И?
С и х. Мæлæты къæлæтджын хъармгæпæг! Адæмы сæ дзы-
хыл хæцын хорз сахуыр кодтам кæддæры нымудзæп дугты.
Стæн сæ къæрццæмдзæгъдмæ пс ’пхъæлцау хæрзхъа\д хоры
мыггаг дæр уæд бассадтам — амæй-ай æвзаргæдæр лæгты хъор-
гъы ауагътам! Алы фæлхæрдтæ ма баззадысты, алы фыдцъы-
лыз цъæмæлтæ, алы дзенкъортæ...
А с æ х м æ т. Дæ мæстæй кæд дзурыс, дæ фыды дыи фехстой
æмæ, рухсаг уæд... Кæд уыцы мæстæй дзурыс, уæд дын...
С и х. Нæ, Асæхмæт, нæ! Мæпæй цæп мастисæг ис, стæй кæ-
мæй? Æпæхъæн паддзахад мæ хатыртæ куы ракуырдта...
Асæхмæт (тызмæгæй). Уæдæ ма уæд... Уæд ма уæдæ...
С и х. Уыныс, Асæхмæт, дæ хъæлæс куыд фæтызмæг! Ныр-
иу дыууæ ’мбæстаг, дыууæ ’мзæххон лæгæй иу кæцыдæрмæ
афтæ цæмæн фæдзуры йæ зæрдæ, æмæ уымæн иннæмæ къæп-
13

пæввонгæй бадыны бар ис? Ацы зæхх, ацы дон, ацы хæхтæ, ацы
адæм, ацы хъæу, ацы бæстæ уымæн фылдæр бавæййынц? Дыу-
уæ æфсымæрæй иу иннæмæн йæ мады хайы ;куы æлгъита, уый
хуызæн. (Сыстад, тамако систа.) Мæ хъустæ ныррæсыдысты
æмæ сдымон... (Зыдæй адымдта, аппæрста тамако.) Ды дæр
мып, ме ’нæзонгæ Сих куы нæ уаис, зæгъгæ, цы дымæгмæ загъ-
тай, уый дæр æмбарын.
Асæхмæт. О, цæй, иухуызон бавæййæм ацы бæстæн. Æм-
хуызон нын риссы йæ рыст. Æмæ дын хъусын дæ уарзон зæх-
хыл хъарæгмæ...
С и х. Сызгъæрин, зæгъæм, Ленины фæдзæхстытæ сты. Æмæ
сын... (Паузæ.) Иуæй-иутæ сыл сæ сæт калынæй згæ æфта-
уынц. Иуæй-иутæй иу сиды, алы капекк дæр, алы гага дæр
фæстауæрц кæнæм, зæгъгæ. Иæхæдæг Чырыстонхъæуы сæкæ-
ры завод саразы æмæ йын фæстагмæ хъæбæр гæххæтты заво-
дæй агæпп ласы! Уæд ма мын æй зæгъ, адджын сæкæр æмæ
хъæбæргæххæтт .кæрæдзийæн чи сты, уый? Иннæ, нæ хортæ фæс-
таг гагайы онг æруидзæм æмæ бафснайæм, зæгъы, ноджы тынг,
карзæй фæзæгъы уый алы аз дæр, фæлæ та сæ сæдæгай тон-
нæтæй бамбийын кæны æмæ сæ сызгъæринæй Канадæты æмæ
Амырыкты æлхæны. Аннæ фурдтæ бацауазы, сойджын уыгæр-
дæнтæ æмæ хуымзæххытæ фæдæлдон кæны, ГЭС аразын, зæгъ-
гæ. Мæхæдæг ын къанау къахтон икскаваторæй. Ома, дам, шах-
тæтæм электрон тых радтæм, зæгъгæ, бындуронæй бауынаффæ
кодтой. Уалынджы раци-рабон æмæ куыд æнхъæлыс? Дон зæх-
хы бынты шахтæтæм бахъардта, нæ диссаджы хиконд денджы-
зы дон. Шахтæтæй цъайтæ рауад æмæ ма уыцы ГЭС-ы хъару
тыхтæй-амæлттæй донцъирæнты фаг свæййы. Дæ фадыг ралыг
кæи æмæ дзы дæ сыдзæг бампъуз! Ие та иннæрдæм архай, Ха-
нысиат! Æмæ дын æхцайы лæвæрттæ, советон сæрджын лæг!
Искуы ахæм адæмыл хъуын æрхæца...
Асæхмæт (сыстад). Æмæ дæуæн та фырмæстæй уыцы
æнæсæрфат митæм дæ зæрдæ тъæппытæ хауы, и? Хорз лæг дæ
хонин, Сих, афтæ хорз дæ куынæ зонин, уæд!
С н х. Æз мæхи >кой нæ кæнын, фæсивæдыл у мæ зæрдиаг ны-
хас. Зондамонæг дзурæгмæ нал хъусынц, мæнæ, куыройгæс йæ
куыройы уынæрмæ хуыррыттæй куы хуысса, раст уыйау. Стæй...
(Бакаст æм æдзынæг.) Цæмæй дæ тæрсып, цæмæй! Стæй йæ
иæ уынынц, нæ, нæ’ паддзах дæр йæ иу гуырæн бонæй иннæмæ
хъæбатырæй хъæбатырдæр кæй кæпы, хæсты сгуыхт æхсар-
джындæр, уый? Æмæ уымæй дæр фæсхыл — дзыхæй хъæбатыр!
Цы ’фсæддон цин æмæ ма цы хæрзиуæг пæ райста? Тагъд ге-
нералиссимус суыдзæи, иог æфсæр ын скодтой æмæ! Уæд Ле-
14

нинмæ дам иу ордены гæбаз йеддæмæ куы нæ уыд. Ай та сæ,
сывæллон хъазæнтæй куы не ’фсæда, афтæ... Æмæ æппæт уыдæт-,
тыл мæ авдкъласон ахуыргонд зæрдæ куы худы, уæд ныры стыр
ахуыргонд фæсивæдæн уый хъыг нæу? Уæллæхи, у! Фыдæх
кæны, йæ уд ын згæ хæры æмæ уый дæр æнæхъæн паддзаха-
ды фыддæрадæн нуазы æмæ дымы! Дымы æмæ нуазы!
Асæхмæт. Чи зоны, æмæ раст уай, Сих. Æмæ мын уæл-
дай зын у, рæстытæ ды кæй дзурыс, уый. Фæлæ нæ уæд ныр’
алчидæр фырмæстæй нуазын æмæ дымын райдайа! Алчидæр
æппæты разæй йæхи тыххæй нæ цæры, йæхи номы, йæхи кады
сæраппонд? Æмæ уый охыл фæллойыл хæст у, йе ’мдугон, йе
’мдзæрин адæмыл нымад цæуы. Стæй адæмы ’фсармæй лæгыл
йæ цæугæ царды быхсыны дугтæ дæр скæны. Æнхъæлцауы бæх,
фыдæлы загъдау, фæллад нæ зоны. Æрмæст цыма дæуæн та
уыцы æнæсæрфат æхцайы лæвæрттæм дæ цæсты фиутæ тайынц,
уыйау мæм дзуры мæ зæрдæ. И, Сих?
С и х. Уæддæр та йын йæ плохæ мæнырдæм фæцарæзтай!
Ныхас, зæгъын, мæныл æмæ дæуьщ нæу, мæн царды царциатæ
фæнды бамбарын, кæцæй дзы цы тæдзы, уый базонын. Сæр
дæр ма лæгæн кæд хъуыды кæнынæн нæ радта æнæмбал Хуы-
цау, уæд пæ зонын. Уæдæ дзыхы нысан дæр хæрынæй дарддæр
ницæмæн у? Æмæ хъуыдыты куы ацæуы лæг, уæд æм, бæгуы-
дæр, хардзау æркæсы йæ уавæр. Ды дæр лæг у, лæг æмæ дæ
ну куыдзы ’рхъуыдыгæнæг ма уæд, уынаффæйæн дæ мачи ба-
цагурæд! Иннæ ахæм ды дæр цæрынæп райгуыр, фæлæ кæй-
дæртау ма фæцарæхс! Æрмæст цы хъусыс, уый хъус, цы уыныс,
уый уын, фæлæ дæ пъирийыл мидæгоз хæц æмæ фондзазонтæ
æртæ азмæ æххæст кæн. Дæхимæ ноджы уæлæмхасæн хæстæ
ерысæй ис!! Науæд та, мæнæ мæнау, дзæгъæл быдыры дымгæ-
имæ ривадæй дзæнгæда цæгъд.
А с æ х м æ т. Уагæр ма дын цалдæр хæссинаджы куы уаид,
уæд бынтоп куы ныддымсид дæ масты дзæкъул!
С и х. Сымахæн Амынатимæ Таму /кæд хæссинаг нал у, уæд-
дæр ма дарипаг у. Иæ æри-æритæ дæр фылдæр цы фæуой, уыйг
йеддæмæ къаддæр нæ фæуыдзысты, цалынмæ йын дуцынæн
бæззат, уæдмæ. Ныры фæсивæды цæст бирæтæ уыпы æмæ сæ
бирæ цыдæртæ хъæуы. Хъуамæ макæмæ хæлæггаг уа йе ’мгæрт-
тæй...
А с æ х м æ т. Лæг йæхи алкæуыл куы къуыра, уæд уаллон
дæр калмы фæзмыдта æмæ дзы цы сойтæ смарзта? Ехх, Сих,
Сих... Æз дæр кæд алцыдæр хъусын, уæддæр мæ цæстытæй дæр
хъæстаг нæма дæп. Фæлæ ма лæгæп æппæт зынвадæтты дæр
иу зæрдæнцойы ныфс баззайы — йæхицæй райгонд куыд уа,
йæхи æфсармы раз сыгъдæг куыд уа, уый. Æмбарыс, лæгæн
15

^йæхицæй æз зæгъын циу, уый? Æз — æз, ды та — ды.
Сих (уæззаугай йæ сæр æнкъусы). Мæхицæн сæрниз ныХ’ас
куыд райдыдтон демæ... Циу лæгæн æз-йа? Æз æмæ æз, дыуу&
къахы, дыууæ хъусы — иу хъусы нæма бауад, афтæ иннæм’æй
атахт! Лæг æнæ мулкæй, айдагъ номæй у ницы.
А с æ х м æ т. Æз — уæд Асæхмæт! Ие Сих дæр фæуæд. Сих —
уæд лæгГ Æмæ иу цæджындз куы фæцуда, уæд ипнæ дæр хъуа-
мæ тæссармæ хæца, æви фидардæр фæлæууа уый хыгъдмæ?
Иуæй ды дæхæдæг кæмæндæр дæ цæджындз, аппæмæй та ахæм
цæджыидзтæ лæгæп йæхи мидæг сты, йе ’фсарм уыдоныл æн-
цайы! Æндæр-иу алчи дæр фæныхилид, фæцарæхсид, дæ загъ-
дау, фæлæ йæ йе ’фсарм уыцырдæм фæцудын нæ уадзы! Гъе
уымæн уыд кæцыфæпды дуджы дæр, иратаманæй нырмæ, сæ
адæмы фарнæй хайджын лæгтæ! Ды та цавæрдæр билет зæгъ-
ыс...
С и х. Хорз. Разы дæн! Зæрдæмæ исинаг пыхæстæ дын сты.
Фæлæ ахæм фидар,, æпæфæцудгæ мидцæджыпдзтæ та рæзгæ
фæсивæдæн кæм уа? Чи сып сæ ныосадза сæ мидæфсармы?
Æыахъомæй чи цы уыпы, уый райсы пæхицæн зондæн! Хæло-
фы дуг у сæ дуг æмæ уыдон дæр... Цы ауæрдой...
Асæхмæт (бахудт). Гъе, гъе, Сих! Чердæм здахыс дæ
арæхстджын пыхас, цы дымæгмæ дзурыс уæдæй нырмæ, уый
дын тынг хорз æрцахстон! Дзæгъæлы нæ бакæпыс... (Фæзмы
йæ.) «К/ьолхозы дыууæ гагайы куы ’рзайа, уæд дзы иу хъуамæ
лæгау лæджы къæбицы стæлфа!»
Сих (худгæйæ йæ къух ауыгъта). Уый æз афтæ æнæуи
пыхасæн фæзæгъып. (Баздæхт æм.) Фæлæ дæм ацы гæиы ха-
бар æцæг царциаты диссаг нæ кæсы! Цæмæн æй тауын домы
паддзахад? Фæуæд — пæ цъар бæндæптæ бийынæн. Иæ мыгга-
джы сой цыдæр æфсæддоп хъуыддаджы ахсджиагæй хъæуы.
Йæ хъæд та... Фæлæ ма кастрайæ дæр чи арт кæны. Æрмæст
дзы уæддæр ацы рыгæй диссагдæр пицы ис! Чи йæ иымайы?
Кæм хыгъды цæуы? Ничи æмæ никуы!! Фæлæ йæ ды хъахъæ!
Фæхъуыди рыгæй, пæ фæхъуыди, кæнæ йæ иууылдæр фæхас-
тæуыд — нæ дзы паддзахадыл зиан цæуы, нæ къолхозыл! Аф-
тæмæй та йæ, дæ загъдау, фæсивæдæй æнæ цæджыидз чи у,
уыцы кæцыдæр иу хай туджы аргъæй агурынц! Ныббырсты
цæуæгау æм бырсынц! Берлины куы уыдаид ацы тæхудиаджы
хъылма рыг, уæд Гитлеры рыг раджы скалдтаиккой адон! Дис-
сæгтæ, царциатæ!
А с æ х м æ т. Раст загътай: туджы аргъæй! Хæдзархæлд дзы
кæнынц, бынсæфт! Æнæпиздзипадæн дæр дам стыр зиан хæс-
сы. Фæлæ йæ уæддæр, сæ фыр хъалæй уа, сæ...
16

Сих (йæ дзыппæй тамакойы къопп систа, йæ фарс ын йæ
амонæн æнгуылдзæй бахоста). Æ^мæ мæнæ ауыл паддзахад ком-
коммæ куы фыссы. (Кæсы.) Минздрав СССР предупреждает:
«Курение опасно для вашсго здоровья!» Æмæ цы, уый тыххæй
йæ къаддæр дымыпц? Кæд æргом марг у, уæд æй цы (цæсгомæй
уæй кæны нæ советон иаддзахад, и?
А с æ х м æ т. Бегара дыл иæй — ма йæ æлхæп, ма йæ цъир!
Цы ма уа уымæй æнцондæр мадзал маргæй фервæзынæн!
С и х. Уый йæ зæгъып æпцоп у, ма йæ дым, зæгъгæ, фæлæ мæм
куынæуал вæййы, уæд æрра дæр æрра æмæ æз дæр. Уартæ мæ
бæхы фаджыс хурмæ хусæй дымынмæ æрцæуып! Æмæ, зæгъып,
кæд ацы рыг цъирыпыл чи сбæндæн, уыдоныл дæр мæнæй хуыз-
дæр боп не скæпы. Уæд сыи æп фæлтау нæхæдæг... (Ферхæ-
цыд.)' Ома къолхоз йæхæдæг уæй кæныи райдайæд. Науæд уый-
ас æфтиаг дзæгъæлы сæфæд...
Асæхмæт (фæкуыддæрау). Уый та куыд? Марг сып уæй
кæпæм? Æргом марг? Анаша? Хъылма?! Уæллæй, ды...
Сих (худы). Нозт дæр сусæг марг пæу? Уæдæ мæнæ хæй-
рæджы хойраг тамако дæр ипнæ ахæм. Стæй æмбыд дыргътæй
конд хъæбæр сæн та? Афтæмæй сæ цас пайда исы паддзахад!
Ацы рыг дæр æгайтма æлхæнæг фæзынд. Агурæг цы уа, уый
та уæйгæнæг дæр уыдзæп.
Асæхмæт. Иунæгæй дзæгъæл быдыры æцæгдæр дæ сæры
цыпæ фæкуыси уыдзæн! Æмæ дам лæгæп йæ сæр йæ уæхсчы-
тыл, хъуыдыйы охыл сагъд у! Акæс ма дæ алыварс! (Амоны
къухæй.) Ай дын уæрæх быдыртæ. Уартæ дын бæрзоид ур’ссæр
хæхтæ. Дæлæ дын Цæугæдон... Æмæ ды та сæрибар. Уæд дын
цынæ фаг кæны? Дæ зæрдæмæ дупейы райдзаст уыпдæй цин
æвгæн! Гуыбып та æцæг скъæт у...
Сих (Асæхмæты хъæлæсы уагæй). Уалæ дын уым та цъы-
мара! Хæфсытæ дзы уасынц! Сæ зардмæ æрсим æмæ æркаф...
А с æ х м æ т. Æмæ цы? Хæфс цы допы нæ бады, уый пуа-
зынæн иæ бæззы. Ахъуыды ма кæн: мæпæ дыи ай сыгъдæг дон,
афтæмæй пуазыпмæ ма бæззæд! Ды дзурыс, ды, фæлæ, ехх-
мардзæ, погдзагъд цæвæг ма райс æмæ æртæхджын уыгæрдæ-
ны дæ зæрдæ ма барог кæн!
С п х. Цæй хосгæрсты кой ма æрымысыдтæ! Æз мæпæ хуым-
гæрæттæ æлвынын, цыдæртæ дзы ракæрдын. Ацы амброзийæн
дæр сыскъуыйыны амал куы пал ис. Уый дæр раздæр хæмпæл-
гæрдæджы иу кæцыдæр хай уыд. Ныр æм кæсыс, быдыртæ иу-
уыл йæхи нæ бакодта!
Асæхмæт (æдзынæг æм кæсы). Дæ ныхæсты ратæдзæн-
тæм, Сих, мæ зæрдæ ’хсайы. Мацы ахæмæй ныффæнд кæн, и?
С и х. Ома?
2 Мах дуг № 9—10
17

А с æ х м æ т. Хос бассывтай, æхца дзы рассывтай, уый ма —
гъа, дæ фæллойы аргъ у. Фæлæ цы æнæхицау туджы аргъ ррл-
джы кой кодтай, уым дæхи сæвдулынмæ ма бабæллай, и?
С и х. Зæрондæй ма мæхи рыджы дæр куы сæвдулип! Дæ
гуырысхотæй мæ ’фхæрыс, Асæхмæт. Æргом мæ ’фхæрыс, æр-
гом.
А с æ х æ м æ т. Дæхи зæронд ма хон, науæд дын Сурæт нал
бакомдзæп!
С и х. Зæронд бæх ауæдз нæ халы!
А с æ х м æ т (йæ дыууæхстон райста). Цæуон... О, исты афы-
нæй кодтай? Ивып дæ хъæуы сомыхсæв?
С и х. Бои куы ’рбарухс, уæд арæдзæ-мæдзæ кодтон. Æз
æфтуанхъæдыл дæр мæ хуыссæджы хай арвитдзынæи. Фынтæ
дæр ма федтон, фыитæ.
Асæхмæт. Цымгæ федтай, тæтæйрагау, дæ фыны, фæлæ
дæм уидыг нæ уыд?
С и х. О! !Стæй та мæм уидыг уыд, фæлæ цымгæ нал федтоп!
Мæгуыр лæгæн фыны дæр нæ хъуыддаг рæстмæ пæ цæуы.
Асæхмæт. Цæй, æз ма хъæумæ райсомы æмбырдмæ ныу-
уайон. Фæлæ-иу ды дæ таугæрдæг хос дæр ссив æмæ дæ алы-
варсмæ дæ цæст дæр дар. Ацы рыджы зианхаст тамакоимæ ба-
рæи кæй нæй, уый хорз зопыс. Афтæ дæхи барæй пыггуымыдза-
хуыз кодтай, æидæр. И? Æви дын дæхимæ дæр цæст дарын
хъæуы?
С и х. Нæ, Асæхмæт, демæ зæрдæбын ныхæстæп быиат нæй!
Лæджы йæхиуыл дæр сæнæууæнк кæндзынæ. Иу хатт ма йæ
базыдтоп, дзыхыл хæцынæй хуыздæр дзы кæй ницы ис, уып.
Цу, цу, ныууай æмбырдмæ, дæ зæрдæ ардæм ма ’хсайæд!
Асæхмæт йæ дыууæхстон баккой кодта æмæ ацыд. Сих йæ фæ-
дыл кæсгæйæ.
Нæ, ай афтæмæйты дæхицæн цæдисон æмбал нæ фæкæндзынæ.
Къæрмæг ып хъæуы, ахъаззаг къæрмæг! Йæ дзыхыл цъутта
æвæрдау куыд хæца, афтæ! Ныр мæм йæ зæрдæ ’хсайдзæн,
æмæ мæм кæд быруйы хуынчъытæй кæсын йæ сæрмæ не ’рхæс-
са, уæддæр... (Тамакотæ систа, семæ архайгæйæ баззад.)
ДЫККАГ НЫВ
Фæссценæйæ мотоциклы уынæр хъуысы. Фæсабыр. Чысыл фæстæ-
дæр æмырæй зæлы «Мамасы зарæг».
Нанайы буц чызг, хъæуы рæсугъддæр.
Афтæ бадзуры, афтæ куы зæгъы, гъей.
Фыдбоны Мамас, куыд мæ фæсайдтай,
Афтæ куы дзырдтан, афтæ куы загътай;
18

Нæ хъæуы куы нæй мæнæй цæрæгдæр,
Мæ фæрныг хæдзар арвæй бæрæгдæр,
Мæ уæладзгуытæн хурмæ сæ балкъон,
Мæ сираг бæхтæн рæсугъд сæ файтон.
Кæм сты, Мамас, дæ уæладзгуытæ,
Се ’рвхуыз рудзгуытæ æд хурмæ балкъон?
Кæм сты, Мамас, дæ хоры хуымтæ,
Дæ уайаг бæхтæ, дæ рæсугъд файтоп?
Афтæ куы загътай, мæ хъæздыгдзинад,
Мæ ис, мæ бон — мæхи лæгдзпнад.
Цæмæй æппæлыс дæ лæгдзинадæй —
Ницы дæм федтон хъæздыгдзинадæп.
Дæ цæрæн хæдзар зылын кау æнгæс,
Æркæлынæввонг хъæмиыисæр мусонг.
Дæ кусæндзаума — цæвæджы зæронд,
Дæ иунæг исбон — хæрæджы зæронд.
Фæсмонгонд фæуай, фыдбоиы усгур,
Амонд æнхъæлæй мæн чи фæсандта!
Ныр мæ фæстæмæ, фæлитой Мамас,
Æнæбæллæхæй нæхимæ алас.
Сих æм байхъуыста. Саргъы цур нымæтыл йæ зонгуытыл æрбадг.
С и х (йæ сахатмæ æркаст). Аст сахаты æмæ дыууадæс ми-
путы. Бадардзыстæм æй пæ зæрдыл!..
Саргъимæ архайы. Гоппыты мидæгæй цæмæйдæр дымстдзаг дзæкъултæ
раласта, нымæты бын сæ амбæхста. Саргъ фалдæр æрæвæрдта. Æнæмæт-
хуызæй сбадт. Тамако та сдымдта. Рэм æрбацыд. Рахиз къухы магнитофон,
галиуæй йæ уæхскыл ауыгъд уæззау дзаг хызыны роныл хæцы. Магнитофон
галиумæ райста æмæ рахизæй хызын æриста.
Рэм (хызын Сихы цур æрæвæрдта, йæ къух ын исы). Са-
лам, Сих! Уыййас цæуыл дзырдтат, уыййас?
Сих. Салам, Чъепс, салам! Дæ дардмæкæсæнтæй та пæ
хъахъæдтай? Афтæ нын æнæуи уарзон пыхас бацайдагъ. Æр-
бад уал ды дæр.
Рэм. Мæн бадыптæм не ’вдæлы. (Æрбадт нымæтыл, маг-
нитофон тъæпæн æрæвæрдта, хызынмæ амоны.) Мæпæ дæ хæлц
равдæлон кæн, æмæ æз лидзон. О, æмæ цæуыл ахицæп уæ уар-
зоп ныхас? Ницы ком дын дæтты? Ацыд æмбырдмæ?
С и х. Тагъд ма кæн, мæ чысыл дои, науæд фурды нæ бай-
йафдзынæ. О, æмбырдмæ ацыд.
Р э м (бакаст æм). Омæ уæдæ куыд у?
2*
19

С и х. Сахатæй нæ сахатмæ бæрæг дары æмæ... Ноджы ма
мусонг тæккæ доны был лæууы, сатæг уддзæф хæссы ардæм.
Ахæм ма дзы æнуд фæззæг уа! Æмæ хъæуа-нæхъæуа тыпдзы
ардæм...
Р э м. Уый — боныгои.
С и х. Бон-æхсæв нæ хыпцы. (Йæ фæскъæбут ныхы.)'
Р э м. Уæдæ мæ афтид армæй аздахппаг дæ?
С и х. Сурæтмæ банхъæлмæ кæс доны фале. Ам Цæугæдон
дæр йæ тæккæ парæгæй у æмæ та дыл, иу былгæропæй шшæмæ
баузæлдзæн. Уагæр ын цы хорзы бацыдтæ?
Рэм (карзæй). Æгæр дæрдтыл нæ уыныс, Сих? Æрцыбыр-
тæ кæнын дæ ма бахъæуæд!
С и х. Чъепс, байрæджы дыи мæпмæ æртхъирæптæп. Æз
цалдæр бопы рацардтæн æмæ цыдæртæ бавзæрстон, кæмдæрты
сфæлтæрдтон. Стæй æртхъирæптæ ма кæп æмæ дæхæдæг дæр
дæ фæскъæбутæй æдас уай!
Рэм. Сих, дзæигæда цæгъдып дыл нæ фидауы! Æз загъ-
топ, ды фехъуыстай. Цыма Сурæты пикуы пикæуыл узæлгæ
<федтай, афтæ дæм кæсæд. Кæннод де ’рагъæй уафсхор, мæ ар-
мæн та чъепс! Мах хъазты хъазтхалæг гæбæрдымæг пæ вæййы,
<фæлæ дзы æнæ сæрæй баззапы.
Сих, Чъепс, мæ хуры чысыл, иу худæг хабар дып радзу-
рон, æмæ кæд афтæ загъдæмхиц нал уаис. Нæ кусджытæй иу
усæй мæ боп пал уыд. Алы мæгуыры райсом дæр Асæхмæтæн
хьаст кодта, хъыллист кодта, æхсæвы дам мын мæ куыристæ
чидæр лæдзæгæй лæгуыпдæр пыккæны, зæгъгæ, ныддуцы дам
мын сæ. Æз дæр айтæ-уыйтæ куы пал фæкæпин æмæ дын ды-
сои куырнсты халагъуды куы бамбæхсин. Кæсын æмæ дып йæ-
хæдæг сæумæдæвдæгæп хъазуатонæй гæн æхсæды æмæ æууæр-
ды, фондзазоп пълаи дыууæ азмæ уæлбыл кæиы! Бауагътон
ма йæ. Стæй йæм мæхи сыгъдæг Чырыстийау раргом кодтон!
Мард пæ фсдтай, мард! Цикъæйау пыффæлурс, раст ып кæд
зæрдæскъуыдæй не старстæн! Фæлæ домбай æмæ фидар сты ацы
гæдыйы хъæстæ. Ма дам мæ фесаф, мæ фондз сабийы дам ацы
дæлимопты хойраг рыгæй хæссын. Чн сæ бæгæпыйы фыпчытæй *
хæссы, чи сæкæры уымæлæй, чи æхсырыцъары тæиæгæп, чи та
мæнæ иыр гæны рыгæй!
Рэм (худы). Уæдæ! Алчидæр куыд арæхсы, афтæ амæлттæ
кæны. О, æмæ цы фæцис?
Сих (цыма йæ нæ хъусы, уыйау). Уыныс, лæджы бахъæл-
дзæг кæн, æмæ йæ зæрдæ æрфæлмæп уа! Гырым та, æвæццæ-
гæн, дæу бауарзта уый тыххæй, ома ды та уый бахъæлдзæг
кæныс.
Р э м. Цæй тыххæй? Цæмæй йя°, бахъæлдзæг кæнын уæд?
20

С и х. Йæ зæрдæйы хъæбæртæ æрбæмбæг вæййынц, йæ уар-
зоп «Мамасы зарæг» ып мæнæ (магнитофонмæ амоны.) дæ
фаендырæй куы ацæгъдыс, уæд. Æмæ та дæ хидыл æрбауадзы.
Рэм (худы). Ау, уæдæ мæ куыд баурома? Дæуæн мæ хæ-
ринаг хæссын нæ хъæуы?
Сих (уый хъæлæсы уагæй). Ноджы ма мæ хойы лæппуйы
фырты, и? Нæ, сæ куыйтæй нæу Гырым. Уæлдайдæр ма йын
дзидзаты фæлмæптæй куы баппарай зарæджы уæлæмхасæн,
уæд!
Рэм (йæ къухтæ кæрæдзиуыл фæлдахы). Мæпæ æцæг Сих!
Мæнæ æцæг абвер! Гъы, Гырымæй дæр та исты ахæм зоиыс?
Уый дæр сæумæдæвдæгæй найгæнгæ-æхсæдгæ баййæфтай?
С и х. Сæумæдæвдæг нæ уыд, фæлæ аст сахаты æмæ дыууа-
дæс миыуты. Мæнæ дæу куы уыгъта, уæд. Æмæ дæуæй цы къæр-
къæргæнаг сыфтæр æркалд, уыдон та хæрзаг йæ худы счъилы
амбæхста. Фæлæ — о, æз пицы зонын, никуы ницы федтоп. Аст
сахаты æмæ дыууадæс мипуты уыд, уый дæр мæ æрбайрох.
Слестгæпджытæ та мæлæты бирæ уарзынц, кæд цы федтай,
уымæн йæ бæлвырд рæстæг. Цæмæ сæ фæхъæуы, мæгъа...
Рэм (æртхъирæнгæнгæ). Сих!
Сих (уæлдайхуызон нæ фæцис). Рэм, мæ чысыл къона, цæ-
мæй дæ фæрсипаг вæййын... (Базылд æм, йæ уæхскæй йын цы-
ма æрду райста, у|ыйау йæ армыл афу кодта.) Мæнæ йæд...
Дæхæдæг æй, æнæуи тамако куы нæ дымыс, уæд уый куыд...
Фæлæ йæ дæуæй... (Паузæ.) Дæ хостæ дын чи æлхæны, уыдо-
нæн йæд... Тæригъæд иæ кæныс? Комкоммæ фæсивæдыл рын
æфтау æмæ...
Рэм. Æз æй нæ дымып æмæ йæ дыминаг дæр нæ дæнГ
Æнæ мæн дæр æдылытæ фагæй фылдæр сты. 'Фæлæ дæу та де
’фсарм схордта, Асæхмæтимæ уарзоп иыхæстæ кæпгæйæ?
С и х. Уæдæ æфсармæй дæр бынтон куыд равдæлои уай,
куыд... (Схъæлæй худы.) Лæг йе ’фсармы фидар, æнæфæцудгæ
цæджындзтæй лæг у æмæ..ч
Рэ м. Æфсарм-йа? Уый та циу, уый? Цæимæ дымгæ у? Кæ-
мæй хъуамæ кæна лæг æфсæрмы? Кæй уæздапдзинæдтыл фæ-
калдтæ? (Сонт фестад, Сихы уæлхъус слæууыд.) Цы дæ хъæуы,
цы Цы мæ баифтыгътай зоидджын ныхæстыл?
С и х (сабыргай). Иууылдæр абон æмхуызопæй пысыратæ
стут æви? Цы дæ агурып? Дæ сызгъæрин цæмæй æмæ куыдæй
фезгæхæрд, уый зæгъып, мæхицæн базопои. Иарæби, дзурæн
нал нс дыууæ лæгæй дæр? Адæм...
Рэм (йæ хъæлæсы фæбадт). Адæм! Адæм! Цавæр адæм?
Кæм сыл æрхæцыд дæ цæст? Сталипы мын уыцы тæхудиаггæн-
гæ куы æрымысынц! Уый ма дам куы уаид, уæд...
2Я

С и х. Уæд фæтк уаид! Æгъдау уаид! Æнæсæрфатæй егъау
гэстæ æмæ аэстæ, сæкæры заводтæй гæххæтты заводтæ чи ара-
зы, уыдоиы иу æрфæрсæг уаид! Кæд æфсарм нал нс, уæд та
уадз æмæ тæрсгæ кæпой! Афтæ?
Рэм. Æмæ та дæ фыдау мæ фыдæн дæр, дæ къæхтæ раст
араз, зæгъгæ, зæгъæг уаид! Æмæ та ахæстæттæ сæ былтæй акæ-
лпккой! Æмæ та даргъæвзагоп пымудзджытыл хур скæсид! Сæ
хъул та сах абадид. Сызмæстой дуне, нæ рыг ыи скалдтой!
Æмæ дзы пыр ацал-ауал азы сæхæдæг дæр пицуал уынынц!
Дур фехс æмæ та социалистон фæллойы хъæбатырыл ауайдзæп!
Хъæбатыртæ! Ацы аз мæ кæритæ, мæ уæрыччытæ дæуæн, иннæ
аз та мæпæп — æмæ ды дæр депутат æмæ хъæбатыр, стæй æз
дæр!
С н х (худы). Маладец, Чъепс! «Амырычы хъæлæсы» къæр-
респондситæп дæ нысап кæпып!
Р э м. Банцап! Æмæ — бапзай! Апойнагау — размæ! Æфсарм
та... Ма тæрс, Сих, уый тæссаг хæцгæ пиз иæу. Æрхуысс æмæ
дын уаптагъд фæлидздзæн. (Фæстæмæ æрбадт.) 0, æмæ уæд-
дæр цы фæцис?
С и х. Чи? Кæмæй зæгъыс?
Рэ м. Уый! Фопдз сабпйы мад цы баиай кодта, уыцы...
С и х. А-а-а! Æз-ма мæ кæмæйдæр фæрсыс. Йæхи тæккæ
цæстыты раз ып æй дымгæйы æвджид бакодтоп. Таллæй-уæл-
лæп!
Р э м. Пыр мæ куы бауырпид, уый дæ нæ фæнды?
С и х (йæ мучъайæ йæ цæсты бын ныхæгау сæр-фы). Бæргæ
иæ фæпды... Цы дзы ис, цы дæ пæ бауыриа, ахæмæй?
Рэм. Фæцыбырдæр кæпæм нæ пыхас.
С н х (арсмæ скаст). Ацы æрвдзæфтæ дæр мæлæты арæх
систы. Цы сахат д<т æрмыхъ-æрцæлхъ ласдзæп, зæгъгæ, уын
тæссæй æхсæв-бопмæ рафт-бафт кæныс дæ лыстæныл... Сызнæт
бæстæ...
Рэм. О, цæй, быптон æн ма сзынаргъ кæп. Æрдæбон цы-
дæр æпахуыр æфсармы кой куы кодтай!
С н х. Джпрапка — фараст сырхы...
Рэм. Æппыпдæр дып дип нæй? Æз та ма дзы цы фиу ба-
тухдзыиæн? Ироп пæ дæ, ирои, Сих?
С п х. Зопгæйы хатырæп, æндæр... Авд! Æмæ пыл мауал
дзурæм. О! Дæ хæлцы аргъ дзы спс, пауæд мæ проп пом æцæг-
дæр...
Рэм йæ риуы мидæггаг дзыппæй æхцатæ систа, анымадта дзы иу-
цасдæр æмæ иннæтæ Сихмæ радта. Уый сæ æнæнымайгæйæ йæ цы-
рыхъы хъусы фæцавта. Хызын дæлгоммæ фæзылдта — къалбасы
22

цæггæ, дзул, тад цыхтытæ æмæ дзы арахъы авг æркалд. Сих ны-
мæты бынæй йæ дзæкъултæ раласта æмæ сæ Рэмы хызыны ныс-
хуыста, Рэмы хъæбысмæ йæ бахста.
Рэм. Æз фесæфон уæдæ. Сурæты мып ма хъыгдар. Хорз
адæймаг у.
С и х (бахудт). Тыпгдæр ма дзы раппæл, куыд æхсызгоп
мын у!
Рэм. А-а, хæдæгон, дæ сусæг судзгæ уарзоп дын æй куы
хоныпц! Уæдæ йæ уæд иæ хъыгдардзыпæ... чындзæхсæвмæ исты-
тæ бамбырд кæпын...
С и х. Æз æй бæргæ даргъ бастæн уадзыи, фæлæ ацы Асæх-
мæт... Лæг æм иуæй’ хæлæгæп дæр скъуыйы. Йæхицæй æфсарм-
джыидæр, йæхицæй рæстуддæр лæг ссарæп нæй. Хæхты фарн,
комы цæсгом! Æхсæны хъуыддагæп æнæфæцудгæ цæджын-
дзау лæууы. Æмæ ахæм дзуары лæгæи псты хорзы ма бацу!
Уый де ’мварс ма фæкæн!
Р э м. Сурæты бои ып пичердыгæй пицы зæрдæрæвдауæы
скæныи бауыдзæн?
С и х. Æз сылгоймаджы ме ’дылы æрыгопæй мæ хъуыддæг-
ты бæрны куы пикуы тъыстоп, уæд ма ныр... Рэм, ды дæхæдæг
куы нæ уай, уæд — ничи!
Р э м. Мæ сæр дæ бахъуыд, зæгъгæ, уæд фыдымадæй фæл-
мæндæр æмæ рæвдауагдæр свæййыс.
С и х. Рэм, мæ хуры чысыл! Асæхмæт цæдисоп æмбалæн
агургæ æмæ æнæссаргæ у.
Рэм. Сих, кæд дæхæдæг пыропг псты æрхъуыды кодтай,
уæд... Циу? Цыбырæй йæ зæгъ.
С и х. Иæ фырт дæр ам вæййы. О, пæ уарзоп та Сурæты
чызг Нателæ у.
Рэ м. Ма бахæстæджытæ уат! Цы хуыйпы?
С п х. Таму... Таймураз. А-уалдзæджы æфсадæй ссыд. Иппæ
аз ипститутмæ хъавы. Мæнæ тæрхонгæпджыты скъоламæ. Æмæ
пæм, зæгъын, нстæмæп куы фæкæсис...
Рэм. Фыст мæм у дæ хъуыды. Ахæм ахсджиаг хъуыдда-
джы фæдыл æз тæккæ абон фæстæмæ зындзыпæп. Ды дæр ме
’рцыдмæ иог хуын цæттæйæ дæр. (Ацыд.)
С и х. Къæрмæг дын хъæуы, Асæхмæт, къуымбилæй къæр-
мæг! Дæ дзых хъуын æмæ къæмæп куыд байдзаг уа æмæ дзу-
рынæн куыд нал уай!
Сих хæринæгтæ мусонгмæ бахаста. Раздæхт, йæ дзыппы къалбасы хай
æмæ дзулы карст тъысгæйæ. Саргъ сæккой кодта, сагой райста æмæ фæ-
дууон.
23

ÆРТЫККАГ НЫВ
Таймураз æмæ Нателæ. Сæ дыууæмæ дæр стыр полиэтилен хъулон-му-
лон хызынтæ. Чингуытæ дæр сын дзы кæй ис, цæмæйдæрты уæлдай, уый
бæрæг дары.
Таймураз (мусонгмæ бакаст). Ам дæр змæлæг куы нæйГ
Сихы та цы Хуыцау фæхаста йæхимæ?
Н а т е л æ. Уый та хос ссивдзæн, Йе та хъæумæ ацыдаид.
Т а й м у р а з. Чи йын цы сцæттæ кодта хъæуы? Æхсæвæй-
бопæй ам цæры. (Дардмæ акаст.) А-а-а, уартæ ис, йæ бæхыл
саргъ æвæры. (Дон систа, дзаг кружкæ Нателæмæ бадардта.)'
Гъа, аназ, дон кæстæрæй нуазгæ у.
Н а т е л æ. Райсомраджы цæхджын фыдтæ бахордтон, æви
дзы мæ тъæнгтæ ’пхъæвзын? Дæхицæн хæлар. уæд!
Т а й м у р а з. Дон дам аназ æмæ дæ зæрдæ æруазал уа.
(Банызта йæхæдæг.)
Н а т е л æ. Æруазал дæ фыцгæ зæрдæ? Уæд ма. дæуæй цæй.
юрист ис?
Т а й м у р а з. Мæнæ та мæхи дæумæ батавдзынæп æмæ мын
цæхæр фестдзæн! (Базарыд.) Пиллонтæ калы, цæхæртæ! (Йæхи
цыма пецмæ тавы, уыйау Нателæмæ йæ къухтæ дары.) Оф, оф!
Сырх зынг та сси! О, æмæ юристæи æнæмæнг фыцгæ зæрдæ
вæййы? Уый та кæцæй æрбаймысыдтæ?
Н а т е л æ. Бæгуыдæр! Дзержинский дзæгъæлы загъта уæдæ,
хъуамæ юристæн сыгъдæг къухтæ, уазал зоыд æмæ зынг зæрдæ
уа, зæгъгæ?
Т а й м у р а з. Уый чекисттæн фæдзæхста афтæ.
Н а т е л æ. Æвзæр кусут, чекисттæ, æвзæр! Æндæра адæ-
мæп сæ давыпы ахуыр уал æмæ уал азы ма фехал! Уыныс,
кружкæ дæр куырмæлхынцъ баст у, иауæд æй исчи йæ хæдзар-
мæ куы алуха! Йæ фæд дæр нал разындзæн социалистоп исбо-
пæн.
Таймураз. Æмæ сымах, дохтыртæ, уæлбыл фестут? Бæс-
тыл иу рыичын пал ис? Иууылдæр уын фæцагъды сты?
Фырхудæгæй кæрæдзиуыд къултæ кæнынц. Худгæ-худыны фидистыл
схæцыдысты.
Н а т е л æ. Æмæ сымах, прокурортæ, слестгæнджытæ, тæр-
хонгæнджытæ мæпæ йедтæ куы стут... йедтæ... (Нал æй ахсы.)
Гæртамхортæ! Уæ закъон-лакъон дон — раст къæцæлты ласы,
зылынтæ та истæуыл фæхæцыпц! Гæртамы, йе та телефонæй
дзæпгæрæджы фæрцы! Аиархасис уартæ нæ эрæйы размæ æв-
дæм æнусы куы загъта афтæ: «Закъон у хæлуарæджы тын —
гыццыл бындзытæ дзы пыссæдзыпц, стыртæ йæ атоныпц».
24

Таймураз. Æмæ... Æмæ, дохтыртæ, уæхæдæг куы стуг
гæртамхортæ Хуыздæр хостæ уæ зопгæтæн æмбæхсут, куатæйы
бынты сæ уæй кæнут! Цæмæй лæджы пывылдæр ныкъкъуыхтæ
ласат, уый тыххæй уын уæ урс халатты уæрæх дзыппы гæртам
нысхой! (Базарыд.) Куы рацæйцæуыс дæ урс халаты, гъейГ
Гæртамтыл зилгæ, гæртамтæ уидзгæ, гъей! Тæхуды, зæгъы, дæу
чи рацахсы, гъей!
Н а т е л æ. Æмæ сымахæн, юристтæн, ахуыры фæндагыл уæ
фыццаг саичъех дæр гæртамæй куы райдайы! Йе та зонгæты
фæрцы чъылдымты. Йе та исты хицауы бага кæй у, уый руа-
джы! Мæнæ фæлварæнтæ дæдтай, уæд сæ фендзынæ! Чи сты,
чн, юридикон факультеты студенттæ? Хицауы фырты, кæпæ/
чызджы фæлварæптæ афтæ фæрсынц... (Йæ хъæлæс аивта уыцы
лæгъзæй.) Хæсты ссæдз милуаны фæмард махæй, уын, ай-гълй-
дæр, зопыс, иæ, мæ къоиа? Зоныс, зопыс! Цу, иннæ фæлварæн-
мæ дæхи цæттæ кæн, ныр та дын фондз! Раст лæджы чызджы-
фырты та афтæ... (Йе ’рфгуытæ фæтар сты, бынты кæсы.) Цал
адæймаджы фæмард махæй хæсты рæстæг? — Ссæдз милуаны.
— Рапымай ма сæ помæй-номмæ! Уæууа, нæ сæ зоныс? Цу уал
уæдæ æмæ иннæ азмæ дæхи цæттæ кæн! Уый та дын юристтæи
сæ ахуыргæнджытæ. Уæд кæмæй домыс рæстдзинад?
Т а й м у р а з. Æмæ мединституты ахуыргæнджыты куы æр-
цахстой фæдфæдыл цалдæр хатты, алы тутсæр къодæхтæп гæр-
тамыл фондзтæ æвæрдтой æмæ!
Н а т е л æ. О, æрцахстой! Гæртамхор юристтæ сæ æрцах-
стой! Уæ кæрæдзи та... Халон халопы цæст нæ къахы! Исчи уæ
къухтæм куы бахауы, æнæфæхæцæг исчи, уæд уый рагъæй уæхп’
тæригъæдтæ дæр ма фидут! Къæлæтæй цæг скæнут, цæгау зы-
лынæй та раст зæгæл!
Т а й м у р а з. Мæнæ мæм ды æрбахауай! Кæд дын æртæйæ-
дæсмæ æмбæла, уæд дын æз æртындæс азы куы иæ пыххуыр-
соп!
Нателæ. Мæнæ дæхæдæг схъæрзай истæмæй! Кæд дын
иу хос суарийы аргъæй æмбæла, уæд дыи æз та иу æмæ ссæдз
рафысдзынæн! Сæ тæккæ зыиаргъдæртæп! Дæ улупа нæ, фæлæ
дæ гæртамтæ дæр афтечы амæддаг куыд фæуой! Стæп дыи уып
фæстæ ахæм укол скæндзынæн, ахæм æмæ дыи æрбадæи дæр
куыд нал уа æмæ сыстæн дæр!
Т а н м у р а з. Стæй дæхицæй уæлмæрдты мæрддзыгой адæ-
мæч æппæлдзыпæ, мæнæ ай дæр æмæ мæнæ ацы мæрдтæп дæр
очсрзцита,' ды кодтай, зæгъгæ! Пæ?
II а т е л æ. Æмæ дохтыртæ сæхиуыл барæп хæцгæ ппз куьг
бафтауыпц, йæ мипнуджытæ нып базопой æмæ дæу хуызæп
25

гæртамхорты ирвæзып кæной, зæгъгæ. Æхсæв-боп куынæ хын-
цынц!
Т а й м у р а з. Æмæ юристтæ...
Н а т е л æ. Уыдон хуымæтæг милициоиертæ вæййынц.
Т а й м у р аз. Æмæ юристтæ... (Цы зæгъа, ууыл скатай.)
Æмæ юристтæ фыдгæпæджы топпы дзыхмæ куы ’рлæууынц!
Кардмæ афтид армæй куы лæбурынц!
Нателæ (йæ ныхас ын аскъæфта). Тæппудтæ куы сты!
Таймураз хæлиудзыхæй аззад. Ныххудт æмæ Нателæйы басырдта. Уый
мусонджы алыварс згъоры. Таймураз иннæуылты йæ размæ фæцис. Ацахста
йæ. Йæ хъæбысы йæ бакодта. Худынц.
Т а II м у р а з (йæхимæ йæ ’лхъивы). Мæхимæ дæ афтæ иыл-
хъивин, афтæ æмæ ме ’мбуар куыд суай, кæрæдзийæ пын маг-
дебургаг æрдæгкъоритау атонæн куыд пал уа!
Нателæ (йæ къухтæ Таймуразы риумæ сбыцæу кодта).
Суадз мæ, æрра! Исчи нæ уыны æмæ нæ худинаджы хъæр
хъуысы!
Таймураз æй суагъта. Нателæ йæхи адзæбæхтæ кодта, систа йæ дзæкъул.
Н а т е л æ (фæцæуынхъус). Цом, науæд та хур йæ цæст куы
пыззынг кæна, дæ зæрдæнау, уæд та гæны тæфмæ мæ сæр ра-
сыгау зилдзæн. Цалыпмæ ма сатæг у, уæдмæ мамаитæм фæ-
кæсæм.
Т а й м у р а з. Æз та гыццылæн гæны мыггæгтæ уарзтоп
æмæ-иу мæ гуыбын ныххус!
Н а т е л æ. Æ, бастъæлай, иыр цытæ дзурыс?
Т а й м у р а з. Дохтырæн дæр дæ низы ахаст зæгъып æфсæр-
мы хъæуы?
Н а т е л æ. Æз дохтыр нæма дæн, ды юрист куыд иæма дæ,
афтæ.
Т а й м у р а з (фидарæй). Суыдзыстæм! Ацы аз нæ бахауд-
тай, зæгъгæ, уæд дæ иыфс асаст?
Н а т е л æ. Дæ гæртам цæттæ у?
Т а й м у р а з (дзæкъул бахоста). Мæ чиныг.
Н а т е л æ. Æхца æфснайæн чипыг у сæ цæсты кадджып.
Таймураз (фæсагъæсхуыз). Натæ, æз дæ æнæхыпджы-
лæгæй фæрсын. Натæ, ды... ды гæртамы фæрцы бацæуис?
Н а т е л æ. Бацæуип! Ипнæтæ мæнæй цæмæй æвзæрдæр
сты? Уыдон дæр иæ худыпц кæрæдзиуыл, æз дæр никæуыл ху-
дин.
Т а й м у р а з. Натæ!
Н а т е л æ. Таму! !Сæрыстыр у Пателæ! Уый пæ ратдзæнис
гæртам!
Т а п м у р а з. Натæ, æз дæ зæрдиагæп фæрсып!
II а т е л æ. Таму, цæй гæртам, цæй? Æпиу ракæл-ракæл куы
кæпиккам, уæддæр... Æз фæлтау фæд-фæдыл дæс азы дæр фæл-
26

варæнтæ фæдæтдзыиæн, уыцы зынгхуыст ссæдз милуаны нæмт- .
тæ базондзынæн, рынчындоны тыхст рынчынтæхМ зилæгæй кус-
дзынæн, фæлæ уæддæр... Таму, æцæг мæ фæрсыс?
Т а й м у р а з. Уæдæ æз дæр уый мæ сæрмæ нпкуы -æрхæс-
дзыпæн æмæ... Æмбарыс мæ? Æууæндыс мыл? Историйæ ма
мæ исты цаутæй бафæрс. Ферох мæ нстори æфсады, уый пед-
дæмæ ацы аз дæр бафæлвæрдтаин. Ныр æм ногæй æркæстытæ
кодтон...
Нателæ (фæхъуыдыдзаст, йæ амонæн æнгуылдз йæ къæ-
мисæнмæ фæцарæзта). Уæдæ... Уæдæ Куликовы хæст кæд уыд?
Т а й м у р а з. Мип æртæсæдæ æстайæм азы, æстæм септяб-
ры Æстайæм аз, æстæм септябрь — æнцон у зæрдыл дарыиæп.
Н а т е л æ. Огъо! Ледовое побоище та?
Т а й м у р а з. Мип дыууæсæдæ цыппор дыккæгæмы.
Н а т е л æ. Кæцы мæй? Цалæмы?
Т а й м у р а з. Мæгъа... Ферох мæ...
Н а т е л æ. Асæхмæт дын исты хицау куы уаид, уæд дын æй
лæгъстæмæ мæхæдæг зæгъин! Ахъуыды ма кæн: их-иу сæ бы-
ны иæ ныттыдта? Æмæ афтæ кæд уыдаид? Къоста йæ зыдта:
«Мит тайы, их ’сайы»...
Т а й м у р а з (цингæнгæ). Уалдзæджы!
Н а т е л æ (худы). Кæд дам райгуырдтæ? Æмæ дам мæиæу-
гæрдæнты! Апрелы уыд, фæндзæм апрелы! Уæдæ дыууадæсæм
азы Фыдыбæстæйы хæст та кæд райдыдта?
Таймураз (æнæфæхъуыдыйæ). Цыппæрдæсæм азы!
Н а т е л æ. Цы? (Худæгæй бакъæцæл.)
Таймураз (цы ахæм загъта худæгæй, уый не ’мбары).
Цæуыл худыс? Мин астсæдæ цыппæрдæсæм азы дыууадæ-
сæм нюны Наполеон... (Фæкъуыхцы.)
Нателæ фырхудæгæй ныкъкъæдзтæ. Таймураз дæр уæдмæ фæхъуыды
кодта йæ рæдыд æмæ худы, йæ ных тъæпæн къухæй хойгæйæ.
Н а т е л æ. Дыууадæсæм азы Фыдыбæстæйы хæст райдыдта
цыппæрдæсæм азы! Ой-ой, мацы мын уæд ’фырхудæгæй. (Бауад
æмæ дон апызта.) Фæрсон ма дæ?
Т а й м у р а з. Фæрс!
Н а т е л æ. Стæ-ма, уыдонæй дæ ничи фæрсдзæп.
Т а й м у р а з. Мæнæн институты зонгæ дæр ис! Нæ факуль-
теты дскан Уæздæнты Харитон Мелитоны фырт фæндзай æртык-
кæгæм азы бабаимæ æфсады иумæ уыд. Клииы, Мæскуыйы бып-
мæ.
Н а т е л æ. Æмæ дæ уый йæхæдæг зоны?
Таймураз. Куыниæ стæй! Амынат кæдæй дзуры бабайæн,
ссу-ма йæм, зæгъгæ, фæлæ кæм... Æниу дам æм мæ удыхос куы
уаид, уæддæр æм уыцы хуызы баулæфин...
27

Н а т е л æ. О, æз ц’ы Асæхмæты зонын, уый, æцæгæй дæр...
Таму, цæй-ма цом. Афонмæ мамаитæн æххормаг дæр у.
Таймураз (худы). Гæны мыггæгтæ баууæрдæнт! О, сихо-
рыл мæм-иу хæстæг ма ’рбацу! Ницы та сахуыр кæндзынæн
æмæ та мæ æхсæвы бадын бахъæудзæн.
Н а т е л æ. Æллæх, æллæх! Мæн аххос æй фæкæ! Дæхæдæг
мæм куы æрбалæсыс алы ’фсæнттæй!
Т а н м у р а з. А-гъа, афтæ зæгъыс? Уæдæ æз мæ чиныг дæр
мæнæ ам уадзыи. (Хызынæй газеты тыхтон систа æмæ хызыи
бæласыл æрцауыгъта.)' Мæлдзыджытæ йæм нæ ныббырдзысты...
Ды та афтæ зæгъыс, нæ?
Н а т е л æ. Рæстдзинад алы æввонгхортæн сæ цæстытæ къа-
хы!
Т а й м у р а з. А-гъа! Уæдæ дæм æрбалæсын, зæгъыс?
Басырдта Нателæйы. Уый худгæ алыгъд. Асырдта йæ фæссценæмæ.
Йæ хъæр хъуысы.
Натæ! Æз уал бабаны ссарон! Бынтоп æххормаг уый уыдзæнГ
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Сурæт æмæ Амынат хъуызæгау æрбацыдсты. Сæ дæлæрмтты куа-
тæтьг тыхтæй цыдæртæ. Сурæт Таймуразиты фæстæ акаст, дон нуа-
зынмæ баздæхт.
Су р æт (кружкæйыл хæцы). Мауал тæрс, нал зынынц. Фæ-
лæ ма Таму Асæхмæты ныййафа, уый афоимæ хъæумæ аив-
гъуыдтаид. (Дон систа.) Нуазыс?
А м ы п а т. Хæлар дæхицæн! Дон аназ, зæгъгæ, дам иннæ-
мæн чи пæ зæгъа, уый — куыдз! Чи йын æй райса, уый та дыу-
уæ куыдзы! (Хæстæг æм бацыд.)
Сурæт анызта, доны уæлдæйттæй кружкæйы былтæ ахсадта, ногæйг
систа æмæ йæ Амынатмæ радта. Уый дæр анызта. Сурæтау круж-
кæйы былтæ цæхсадта æмæ йæ æрæвæрдта.
А м ы п а т (йæ уæлармæй йæ былтæ асæрфта). Дон арæ-
хæй дæ цард!
Сурæт. Нæ дып загътон, ам та уыцы æхсызгон сатæг уы-
дзæн, зæгъгæ? Гæны тæфмæ фæцæйхуыдуг кæнын...
А м ы п а т. Цыма æрмæст сатæг уддзæфы тыххæй рацыдыс-
тæм, уыйау... (Æнæбары худы.)
С у р æ т. Цæй-ма, ма та райдай! Уæдæ мæ телты сæртьг
хизгæ чп фспа, уый цы зæгъдзæп? Стæй ам Цæугæдон бынтоп
нарæг у, дæс-дыууыдæс сапчъехы æмæ сæ пæ сæрты бахсдзы-
пæп. О, раздæр уал уый æхца æрбахсдзæп.
А м ы н а т.^ Дæ усгур Сих дæр афтæ зæгъы?
Сурæт. Йæ кой йын ма кæп, пæ кой фесæфа! Æвзæр нæ
коймæ цæуы! Ма дзы тæрс. Цалынмæ йæ хæмпæлхæццæ хостæ
28

осива, уæдмæ уый дæр зындзæн. (Йæ куатæ райхæлдта — урс
полиэтилен дзæкъул дзы над дзагæй.) Диссаг, цымæ сæ уый
раздæр кæй æнамонд сæр æрцахста, гæны зыгуым дымынмæ
бæззы, зæгъгæ! Алы æвдадзыхос кæрдæджытæ ферох сты, фæ-
лæ...
А м ы н а т. Ныр ын æцæг дæтты дæ Чъепс зыгуымы дзæ-
къулæн фопдз туманы?
С у р æ т. Уæдæ дын æз мæхи æхцатæй бафиддзынæн? Æри-
ма йæ рæвдздæр! Далæ уал сæ æз допы был пысыраты æхсæи
-бамбæхсон.
Амынат дæр йæ тыхтон райхæлдта. Уый дзæкъул та сау полиэти-
ленæй. Сурæтмæ йæ куыд фæцæйлæвæрдта, афтæ иуварсмæ фæ-
каст.
А м ы н а т (удаистæй). Йа-аллæх!Сих! Сих йæ бæхыл!
Сурæт. Мæнæ нымæтыл æрбадæм! Нæ быны сæ бакæпæм
.æмæ нæхи истæуыл ныхасгæпæг скæиæм. Кæд ахъуытты уаид
иу афон...
Нымæтыл тъæпæн æрбадтысты, дзæкъултæ сæ зæнгты бын фæ-
цавтой.
А м ы п а т (тарстæй). Æмæ цæуыл дзурæм? Бабып стæм,
’Сурæт!
Сурæт (йæхи æнæмæтхуыз акодта). О, æмæ дын уый
дзырдтоп. Йæд... Нæ лæг дын ай-фыццаг...
Амынат. Цæй лæг ма дын ис, хæрзбып бауай! Ныр авд
азы гæккуырийау куы уасыс! Уæд ын йæ быпы спъиртт хннайын-
ваг дарын иæ хъуыд — судзины фындз цæмæй асæрфтаиккат,
уый-иу уæ амбулаторийы куы пал баззад.
Сурæт (хъуызæгау). Охх, цытæ ма мысыс! Мæ сæр фæ-
дзæгъæл. Æллæх, йæ саргъ æриста, æрбаспмы... Уый ахасты
бахауын — дæ-дæ-дæй! (Хъæрæй.) О, Амыпат, æмæ дын уый
дзырдтон... Чызгимæ æпæ иу бон хъуаг æртæ азы æмбæлды-
сты. Кинотæ, театртæ, парчытæ йеддыл зылдысты, суапг ма
Цъæйтыл, денджызтыл, Мæскуытыл, Ригæтæм балцыты æф-
тыдысты...
А м ы п а т. Уæдæ ма лæппупы фыдмæ ма уыдапд, иæмæн
лекка кæпоп, уып, æндæра мын Елхотæп дæлдæр... Адæм ма
фыр хъалæй цы акæпой, цы, уыи пал зопыпц. Фыццаг дам-иу
куы бафарстапс искæп, кæм уыдтæ, зæгъгæ, уæд дам да-а-алæ
Елхоты. Ныр та кæм уыдтæ, зæгъгæ, уæд дам мæнæ Мæскуы-
йы. Раст цыма Мæскуы сæ чъылдыммæ цæхæрадоны ис, уыйау.
Сурæт. О, фæлæ уый зæропд таурæгъ у. Ды ма мæм хъус
дарддæр, хъус! Æрхастой чызджы, уæдæ цы уыдаид. Æмæ, дам,
^сиахсырдыгæй лæвæрттæм бакæсæнтæ нæ уыд. Чындзмæ æр-
мæст сыгъдæг сызгъæрип къухдарæнтæ æпæхъæн æртындæсы
.æрцыд! Æртындæсы!
29

А м ы н а т. Гъæйтт, ну ма дзы фæкодтаиккоп! Æртындæс
æлгъыст у!
С у р æ т. Цы уыд, уый дын дзурын, мæхи хардзæй ма сæм
бафтауон? О, æмæ дам хуымæтæг лæгъз къухдарæнтæ дæр куы
уыдаиккой, фæлæ алы алмаситæ æмæ нал хъуыдитимæ!
А м ы н а т (зæрдиагæй худы). Алмаси — де ’взаг! Алмаси-
тæ дам! Нал хъуыдитæ дам!
Сурæт. Уæдæ бриллианттæ иронау цыдæр æпахуыр афтæ
куы хуыйнынц. Æрб’айрох мæ...
Сих æд саргъ æмæ сагой æрбацыд. Радыгай устытæм бакæстытæ
кодта. Æрæвæрдта йæ хæссинæгтæ.
С и х. Сурæт, мæ хуры чысыл, би-ри-ли-янт иронау нал-
хъуытналмас у, фæлæ дзы цыкурайы фæрдыг нæ уыд?
Сурæт (йæ мидбынаты фестæгау кодта). Дæ райсом хорз,
Сих.
С и х. Бадут, бадут! Æгас цæут! (Дон банызта, саргъыл æр-
бадт.) Гъы, гъы, Сурæт, цытæ ма федтай уыцы нæртон чыидзæх-
сæвы?
С у р æ т. Мæхæдæг дзы нæ уыдтæн, фæлæ дам цыкурайы
фадыджы хуызæи...
С и х. Фадыг нæ дæ, фадыг! Иу цъиу дам авд æвзаджы зыдта,
фæлæ йæ хъæрццыгъа уылæны куы айста, уæд дзы йæхи ’взаг
дæр ферох.
С у р æ т. Æцæг афтæ у, æцæг! Æмæ уæдæ цыкурайы дыс у,
кæд йæ фадыг иæу, уæд?
А м ы н а т. Цыкурайы фæрдыг! Фæрдыг!
С у р æ т. О, æмæ цыкурайы... (Хъавгæ, уæнггай дзуры.)
Фæр... дыг чыпдз йæхæдæг хуызæп хуыз уыд. Ох-хыпа! Сих,
къухы бынмæ ма ма дзур, бынтон пыкъкъуыхцытæ дæп! Цы-
курайы фæрдыджы хуызæн чындз йæхæдæг уыд! Цæсты тигътæ
дам æм пæ лæууыдысты, афтæ диссаг ыл фидыдтой ироп раз-
гæмттæ. Нæ ирон бакастæй ма нын пицы у...
С и х. Лæвæрттæ ма йæм цытæ ’рцыд, лæвæрттæ? Хурау
худгæ чи кодта, стъалыйау æрттивгæ, уыцы чындзмæ? И, зæ-
гъып?
Амынат (æнæбары, лæгъстæмæ худы). Сих, дæ зæрды
уыцы лæвæрттæ бафæзмып ма уæд, мæнæ дып Сурæты дæ фæс-
цæджындзмæ куы хонæм, уæд?
С и х. Ехх,: Амыпат, мæ хуры чысыл, уыдоп сæ рыджы дæр...
(Паузæ.) Уыдон сæ гæны рыджы дæр кæмæп нæ уыдзысты,
раст ахæм лæвæрттæ стыр Калакæй æмæ хъæздыг Хъызларæй!
Амынат æмæ Сурæт тарстхуызæй сæ кæрæдзимæ бакастысты.
Сурæт (кæнгæ хъæлдзæгæй). Æз, Сих, лæвæрттæ ахуыр
иæ дæн. Стæй, мæлæты хабедзеп, цæй зæрдæлхæнæитæ ма
30

хъæуы мæп хуызæтты, нæхæдæг былгæрон цæттæйæ куы бадæм.
— æрмæст нæм исчи йæ къух æфсонæн фæтилæд, æндæр...
С и х. Доны фаллаг былæй дæм фæтилæд, и? Ма зæгъ, ма
зæгъ. Дæумæ фаллаг былæй мацы æрбаппар æмæ, хæрзаг, лæг-
мæ дæ мучъи равдисис! Гъы, гъы, æмæ уæддæр хъуыддæгтæ
цæуыл ахицæн сты? Æви ма уадидæгæн цы амысай, уымæ нал
арæхсыс?
Сурæт. Цы мысын? Цæй дымæгмæ мæ бахъуыдысты мы-
сæггаг иыхæстæ? Ды ма нсты æрымыс, кæд афтæ æнцон у, уæд.
Нæ дæ фæнды — ма нæм хъус! Мæ фыдгулы лæг та ма сылгой-
мæгты дзыбандытæм хъуса...
С и х. Æмæ ома сыст æмæ фесæф, зæгъыс? Хæрзаг æхсыз-
гои дын уаид! Фæлæ, зæгъын, уыцы чыпдзæхсæвы фæстагмæ
пицы цæлхъытæ æрцыдаид, уый мæ нæ уырны.
С у р æ т. Чыпдзæхсæв нывыл ахицæн, æпæ хыл, æнæ маст,
æпæ алы хъæстагæй. Ома алчи дæр дзы йæ хуынмæ гæсгæ
исты аккаг лæвар ахаста. Фæлæ чындзы цыппæрæм бон къухыл-
хæцæг йæ къабазæй йæ цæгаты балæууын кодта. Мæн дам
куырммæдзыд хо афтæ асламæй нæ хъæуы!
А м ы н а т. Æ-гъи! Мæ зæрдæ йæ афтæ дæр зыдта! Науæд
æгæр хæрам хорз цыд сæ хъуыддаг.
С и х. Ай йæ йæ налхъуыт-налмастæ дæр æцæг куы нал ба-
хъуыдысты! Куы нал æй бандæвтой!
Сурæт. Сæ лæвæрттæ сæ сæ ног чындзæн бахъæудзысты.
С и х. Нателæйы раттыныл сын ницы хуызы сразы уаис?
С у р æ т. Натæйы фæдыл æндæр лæппу æрбалæудзæи пæ
фæсдуар. Стæй амопд алы алмастæ-настæн куы уаид, уæд мулк-
джынтæ — хæрх! Амондджынтæ та бон цырагъимæ агуринаг...
Сих (йæ сæр ныхы). Æццæй, Амынат? Куыд зæгъыс ды
та? Амонд исбопæй нæу?
А м ы п а т (йæ къæхтæ фæрсмæ сзылдта, йæ къабайы фæд-
джитыл дæлдæр æрхæцыд). Цы загъдæуа, мæгъа... Бынтон гæв-
зыккæй дæр цард цастæ тæхудиаг у. Лæг æдыхстæй куы æх-
хæсса йæ бирæ ирон æфсæрмытыл йе ’гъдауы хæстæ фпдыныл,
уæд уый пскуыдæр ма удæнцой уавæр пæу! Æрмæст айдагъ
мыздæй дам мæсгуытæ нæ амадæуы.
Сурæт. Бæгуыдæр, бæгуы! Æппынæдзух дæ къухтæм æм-
хасæптæ куы кæпай, уæд ма царды дæр цæй ад вæййы. Цип-
дзинадмæ дæ хоныныц — фестъæлф, дæ хъуырмæ су, уæдæ сæм
цы бавдисон æнæкъæмдзæстыгæй, зæгъгæ. Зиаи æрцыд, æмæ
скатай у, уыцы фондз сомы кæмæй ракурай æфстау, зæгъгæ,
Ноджы ма дыи исты хицон куы æййафой, уæд фондз сомы цы
цæсгомæй... Æрыгæттæ дæр уæдæ сæ бирæ цардвæндтыл цæ-
мæйты æххæссой? Æмæ уайтагъд сæ мыды къæм бахауы. Нæ,
31

пæ, уыдон дзæгъæл пыхæстæ сты, уарзæттæ хохы цъуппыл дæр
фæцæрдзысты, зæгъгæ! Бонджынтæн та циу! Æххæсгæ нæ, фæ-
лæ ма кæрæдзиимæ ерысы дæр бацæуынц, уæдæ æз зынаргъ-
дæр, уæдæ æз цæстыахадгæдæр лæвар скæнон æмæ амбулон ин-
нæты. Æмæ лæгæи уыдоны хуынты цур йæ пывыл лæварæй йæ
цæсгом ссудзы, мæнæ дзаджджын хæбизджынты фарсмæ арыд
кæрдзын куы æрæвæрай, уыйау. Хуынкъ суарийы кад дæр дзы
нал...
С и х. Æмæ уæд уыцы чызг йæ амопдæй куыд фæивгъуыдта?
.Æртындæс къухдарæпы дæ дæс æнгуылдзмæ æрхауæд!
Сурæт (ныххудт). Уый йæхæдæг уыд... æрдæбоиы цыдæр-
хуызон суари!
А м ы и а т. Æмæ цотыл алы фæлхæстæ та? Ныр сæ гыркъын-
ты дæр дариты тухыиц, алы зыпаргъ фæлысты сæ саразынц.
.Мæнæи чындздзоп чызгæй дæр дæс тумаиы аргъ палто мæхицæн
мæ цæст никуы бауарзта. Уæдæмæ сæрхъæп уыдыстæм!
Сурæт. Нателæйæп мæ зымæгмæ цырыхъытæ хъуыд æмæ
дам, фопдз æмæ ссæдз туманы! Двести пидисят рублы! Зæр-
дæ куыд нæ аскъуыиа! Иннæ ахæм туфлитæ! Ацы æнæхаир
джинсытæ та, хуымæтæг кæттагæй, æртæ мæйы мызды аргъ
сты! Хорз нæу, Сих, æвæд уæвын дæр, фæлæ дæм хатгай кæд
хæлæг пæ бакæпып... Бахатыр кæи, дæ дудагмæ дып фæныхылд-
топ æмæ...
С и х. Уæдæ та æз дæр фæтæхудиаг дæп! Æз, йæ царды бон-
ты уырдыджы чп стырыпдз æмæ йæ фæдыл иу ракæсæг кæмæн
нæй, далæ пæ дарæг-уромæг сæрсæфæнмæ куы пыббындз, уæд
ай цы хабар у, зæгъгæ. Куы æрсæйои, уæд мæм мæлæг удæй
доп бадæттæг кæмæ пæ уыдзæн, уый дæр та фæтæхудиаг! Куыд
дæм кæсы уый хæлæггаг, мæ чысыл хур Сурæт?
С у р æ т. О фæлæ... (Бахудт.) Фæлæ дыл кæсгон æлгъыст
куынæ ’рцыд, мыййаг, æрдæгфæндагыл дæ бæх амæла, зæроп-
дæй та дæ ус, зæгъгæ. Дæхæдæг куы никуы никæй дуармæ æр-
.лæууыдтæ сæргуыбыр усгурæй, лæгъстæйаг усгурæй...
С и х. Усисæг — удисæг! Лæгæн йæ цæфыл æмбаргæ зопда-
монæг куы нæ фæуа, уæд заууатмæ, йæ боны фыддæртæм куы-
дæй æрхауы, уый зопгæ дæр нал бакæпы. Мæ фæстаг ныфс ма
ды дæ, Сурæт! Ма мæ фæфыдæнхъæл кæн! У-у-у! Тæхуды!
С у р æ т. Хынджылæг ма ма скъæр, Сих!
Сих (фæтызмæг). Хорз. Хъазæн ныхасæн нын, хърихъуп-
пау хæстæджыты зилæн ныхасæн пын æгъгъæд фæуæд. Æр-
мæст ма иу æмбисонд: чидæр дам цæнды мондагæн цæндыл
бадтис. Æмæ уæ æз бамбæрстон, зын уыи кæй у айдагъ хид-
вæллойæ мæсгуытæ амайын, уый.
32

Æмæ уыцы уавæры æхсыры цады был бад, ноджы æнæхицау
æхсыры цады был æмæ дзы зæрдиагæй ма схуыппытæ кæн, уый
дæр кæуылты уæззау (Ьæлварæн V мæгуыо лæгæн. Бындзæн йæ
куьист уый у æмæ рыг æмбырд кæна, науæд зымæджы сыдæй
амæлдзæн.
С у р æ т. Сих, абопсарæй дæр цыдæр бахъав-бахъав, фæ-
ныхил-фæныхил ныхас нывæпдыс. Цæй кæритæ — цæндты кой
кæныс? Дæхæдæг дæр уыцы хуызæнæй саргъы мондагæн бадыс
дæ саргъыл?
С и х (фæкуыддæрау). Саргъ? (Æркаст æм.) Æмæ цы хъуаг
у мæ саргъ? Фæлмæн у æмæ йыл бадын. Фæлæ дæуæн дæ фел-
шыры улупа цасмæ схизы? Гæны куыстæн хорз фидынц, уæлæм-
хасæн æфтиаг дæ ницы бахъыгдардзæн, æмбарын æй, фæлæ уæ
айдагъ дыууæ удæй уагæр цастæ хъæуы?
Сурæт. Иуæндæс тумаиы райсын, сыгъдæгæй. Ницы бæл-
лиццаг улупа мын у, ма мæ ракур! Æз дын æхцаджын, æмæ
уымæй дæр нард сылгоймаг банымудздзынæн! Зымæг — арт,
сæрд — сатæг!
С и х. Нард фосæй фæзæгъынц, гормон. Фæлæ æз иууарзон
дæн, дæуыл мæ зæрдæ пал сивдзынæн. (Азылд Амынатмæ.)
Ды та?
А м ы н а т (æфсæрмытæгæнгæ, йæ къабайыл дæлдæр æрхæ-
цыд). Æз дæр иууарзон дæн...
С и х. Цалынмæ джитърийыл харбызтæ зайа, уæдмæ фæ-
цæрут Асæхмæтимæ, фæлæ дæ æз дæ улупайæ фæрсын! Цас
исыс?
Амынат (йæ къух ауыгъта). Цыдæр капеччы муртæ, сæ
койы аргъ дæр не сты. Мызд схонын æн мардæрцыды худииаг
у...
С и х. Ау, мæнæ фыццагон æнæбайрайгæ æлгъыст трудоден-
тæ — фæллойбонтыл кусыс? Æппын уын ницы фидынц, хуый-
джытæн?
А м ы н а т. Фæрсырдыгæй уæлæмхасæн капекк куынæ хауа
дзыпмæ, уæд ацы сомтæ раиваз-баиваз кæн — иуырдæм дæр не
’ххæссынц æмæ иннæрдæм дæр. Рает загътай, гæн æмæ цæхæ-
райы цы акусай, уый хорз. Лæг сæ йæ тыхстытæ ацаразы...
С и х. Омæ Асæхмæт дæр æрмæст гуыбыны хардзыл кусы?
Тамако уый нæ дымы, нозт уый нæ исы йæ роцъойæ уæлдæр!
Уæдæ йæ æз цы лæгæй зонын, уымæй дæ ауæдзæй дæр иуварс
куы нæ хизы, кæд кæйдæр æрыскъæфтæ сæхимæ здахаг сты,
уæддæр. Æви куыд у, рæдийын, мыййаг?
А м ы н а т. Ницы тæригъæд дзы мæ бон у зæгъын. Цы мур-
тæ райсы, уыдон хæдзарæй дарддæр...
3 Мах дуг № 9—10
8*

С и х. Афтæ, афтæ! Асæхмæт æхсыры цады куы иыххауа,
уæддæр йæ гæрстæ фæстæмæ цадмæ ныллæмардзæн, хæдзар-
мæ æвæлмон æфтиаг бахæссыны бæсты. Æнæбары дзы куы
схуыпп кæна, уæд та йæ фæстæмæ сомдзæн, нæ?
А м ы н а т. Ницы мæпг зæгъыс. Æниу сыдæй куы мæлик-
кам! Æввонг пайда — аба-бау!
С и х (сыстад). Тынг хорз. Иттæг хорз! Бамбæрстон уæ дыу-
уæйæ дæр (Фæлæууыд.) Мæнæ уæ дыууæйæ зæгъын. Дыууæпæ
дæр æмцегады æххуыс кæпут къолхозæн, æмæ уын стыр бузныг
парткомы, фæскомцæдисонты комы, месткомы æмæ Дайраны
комы номæй дæр! Цы бакусат... (Паузæ.) Уый дæр уæхæдæг
уæхицæн бакуыстат!
Сурæт (знæтæй). Циу, Сих, циу? Цыдæр дæлгоммæ ны-
хæстæй та дзурыс, раст уднарæггæнæг дæлгоммæ ныхæстæй!
Къахыс иæ, къахыс пæ, гæркъайы хуынчъы нæ куы иуырдæм
аласыс, куы иинæрдæм! Уæд дæ цы хъæуы, цы? Æргом ма йæ
зæгъ.
Сих ын йæ хъусы цыдæртæ бадзырдта.
С у р æт. Дæ цæсгом дыл æрлæбырæд!
С и х. Æфсæрмы сымахыл æмбæлы. Æндæр æз, лæг, лæу-
уыи, сымах, сылгоймæгтæ, бадут! Уæд уый куыд у? Фæлæ, гор-
моп Сурæт æмæ мæ хуры чысыл Амынат, æнæфсарм адæмы
цæсгæмттæ дæлæмæ куы лæбыриккой, уæд ма цымæ уынгты
цæрмыстыгъд æдзæсгæмттæй азмæлæнтæ уаид! Дæхицæй ма
райдай, Сурæт, нымайын æмæ афтæ дарддæр ахынц...
Сурæт (базмæлыд). Ома дæ цуры кæй бадæм, уый дæм
кæд ахæм æпæфсармы ми кæсы, уæд... (Барæй сыстыны фæл-
тæрæнтæ кæны.)
С и х. Бад, бад! Нырма уал ам бад, стæй социалистои æхсæ-
пады быпхъæдтæ чи бахсыны, уыдон кæм бадыпц...
Сурæт. Цы? Цы? Исты давгæ мæ ’рцахстай? Æви... (Фер-
хæцыд.)
С и х. Хорз куы ферхæцыдтæ! Де ’фсарм бынтон нæма ба-
хордтай, æрмæст дæ цæджындзтæ тæссармæ фæцудыдтой. Ау,
уæдæ чидæртæ сæ фыр бухъ цардæй ерысты цæуой, сымах та
уæ капеччытыл зыр-зыр кæнат æдзух! Æмæ уæ уымæн хорз
æмбарып...
Нателæ æрбазынд. Фæфæстæмæ кодта. Иуварсæй сæм хъусы.
А м ы н а т (тæхудиаг хъæлæсæй, йæ къаба дæлдæр ивазы).
У-у-у, Сих, дæ Хуыцауы хатырæй, дæ мад-дæ фыды хатырæй,
кæд исты ахæмæй зоныс, уæд иæ мауал æргæвд! Нæ удтæ пыи
куы сластай! Мауал нæм дар дæ зынг...
С и х. Тагъд ма кæн, мæ чысыл хур Амынат. Цыфæпды
хъуыддаджы дæр талф-тулфæй архайæг фæстаг бои додойаг
34

æмæ фæсмойнаг вæййы. Гæдзæйы сæр сындз, йæ бын та —
рыг... Ох-хай, рыг зæгъын! Йæ бын та — сой. Сой! Сой! Уæхи
цæмæйты разæнгард кодтат рыджы æвдулынмæ, уый бамбæр-
стон. Фæлæ уæддæр дыууæ фыдгæнæгæй иуæы æиæ зылынджын-
дæр уæвæн иæй. Уæ дыууæйæ дæр уæ кæцыдæр иннæйы ами-
дингæпæг уыд рыджы... (Паузæ.) Гæны рыджы сæвдулынмæГ
Сурæт, дæ каст сæрæндæр у. Мæ цæст дыл уæдæ дзæгъæлы аи-
дæгъд... Чи уæ кæй бахуыдта æхсыры цадмæ?
Сурæт. Рахауæд дын! Мæныл дын чи аидæгъд, уыцы
цæст!
С и х (раздæры мæстæймарæн хъæлæсы уагæй). Æргом ба-
сæтт! Нымад дын уыдзæн! Уæддæр та дæм хионы зæрдæ да-
рыи...
С у р æ т. Æз дын ницы æмбарын.
С и х. Ды дæр-иу далæ Фузæпау нæ хъаст кодтай, чидæр*
дын дæ баст куыристæ æнгуыры уисау пыллæгуын кæны, зæгъ-
гæ?
Сурæт. Бæгуыдæр кодтои æмæ кæнын! Æмæ цы? Æрцах-
стай йæ, чи сæ бахсæды, уый?
С и х. Нæма... (Амынатæн.) Дæ къабайы фæдджитыл уæл-
дæр ницы хуызы схæцис? Дæ мæгуыр сомтау æй цы æрнваз-
æривазыл фæвæййыс? Дæ къаба дæр дын дæ улупайау гыццыл.
у...
А м ы н а т. Дæ цæсгом дыл æрлæбырæд!
С и х. Уый ма кæддæр фехъуыстон. Æмæ æрлæбырдзæн, æх-
хæст ма уал раздæр дæ къаба уæлдæр слæбырæд! Ма тæрс, дæ
урс зæпгтæ феноп, зæгъгæ, не суагътои ме ’рлæбыринаг цæсгом,
кæд уыдоп дæр мæ хуызæн æпæрæвдыд лæгæн бæллиццаг сты„
уæддæр. (Азылд Сурæтмæ.)' Стæй ма ды дæр дæ пылыстæг уæр-
джытæ равдис. Дæ фæлмæн бадæнтæ куы скатайаг сты, расг
цыма тæвд къæйыл бадыс, уыйау. Исты гæды зæгъыи?
Сурæт (фестад, дзæкъул фелвæста, Сихмæ йæ дæтты).
Гъа, æмæ бафсæд! Дæ рæуджытæ рыгæй мауал сулæфæпт! Ни-
цы мын зопын æнхъæл дæ? Æрдæбон саргъы коймæ, цыма уы-
зыныл æрбадтæ, уыйау хæрдмæ дзæбæх куы фесхъпудтай!
С и х (дзæкъул райста, худы). Ома, ома?
Сурæт. Дæхæдæг дæр уæй кæиыс ацы хъылма рыг! Фæлае
æцæг хъылма ды дæ, ды? Дывзагон, дыдзæсгом, дывæлдах...
С и х. Мæ бæх дæр кæмдæр сæвдылд. Фæлæ йе ’рду кæм ис,
йе ’рду? Ныр та дæ æз фæрсып дæхи загъдау: кæд мæ федтай?
Кæд мæ ’рцахстан? Æз та уæ — мæпæ! Цъипп...
С у р æ т. Уыдис дæ уыпæг! Адæмæп — мин цæсты!
А м ы н а т (сыстад, йæ дзæкъул къахæй ныццавта). Сих, цы
3*
35

дæ хъæуы махæй, цы? Ма нæ бабын кæн! Исты куы рахъæр уа,
уæд мæ нæхион...
Сих тамако систа, сдымдта. Нателæ йæ дæллагхъуыртыл хæцы.
Сих сæ иумæ дæр бакаст, сæ иннæмæ дæр, къахæй сæрмæ сæ
сбарста.
С у р æ т. Æххæст ма нæ дæндагæй дæр басгар!
С и х. Ды та алырдыгæй дæр æдас дæ? О, сæры хицауæй нæ
тæрсыс, фæлæ уымæй дæр не стъæлфыс, æмæ дыл Нателæйы
зæрдæ куы фæхуда? Æмæ адæмы дзыхы бахауынæй та? Æви
алчи дæр йæхицæн куы зонид, зæгъыс? Æви мачи макæуыл ба-
худæд æмæ йæхи худæджы хал дæр ма схауа? Афтæ?
А м ы н а т. Мауал ма нæ хурхæй мар!
С у р æ т. Сих, дæ хорзæхмæ Хуыцауы хорзæхмæ кувæгау
кувæг стæм æмæ нæ ма бабытъайлаг кæп! Адæймаг ма цы цæс-
гомæй ракæсдзæп хъæубæсты æхсæнмæ?
С и х. Лæбырд цæсгомимæ, Сурæтджаи, лæбырд! (Паузæ.
Стæй йæхицæн дзурæгау.) Рагæй нал фæцис нæ гæды... (Пау-
зæ.) Урс сылы хъæстæ! Кæддæр щыдæр ахæм кино федтон, цы-
дæр...
А м ы н а т. Сих! Æз дын æрвылрайсом ногдыгъд æхсыр хæс-
дзынæн! Цæмæн дæ хъæуы тæнæгдзæуæн сылы?
С и х. Сылыйы хъæстæ нæ, фæлæ пылыстæг урс сылы! Мæ-
гуыр лæджы пыхæстæ рæстмæ дæр ничи ’мбары...
Амынат. Цы?! Уæдмæ дæр уал... Дæ дзых бамыр уæд,
цъаммар!
Сих (дардмæ афæлгæсыд). Иарæби, Гырымæн дæр хиды-
хъусыл цæхх ныччындæуыд? Ныхас куы бакодтам, æд дзæкъул-
тæ уал сæ æз æрцахсон, стæй уый дæр зыпдзæн, зæгъгæ. (Йе
’нгуылдзтæ йæ дзыхмæ схаста.) Стæ-ма, фехситт æм кæнон,
кæм зæххы скъуыды аирвæзт...
Амынат (йæ къухмæ йын февнæлдта). Ма йæм фæдзур!
(Æнæбон бахудт.) Сих, омæ дын мæнæ Сурæт... Сурæты нæ...
Йæд... Ракур æй.
Сурæт. Ма нæ бавдис! Ау, æппын ницы, фæлæ æмхъæук-
кæгтæ уæддæр не стæм! Асæхмæт дын уый бæрц никуы ницы
хорзы бацыд? Тæккæ ацы фæззæджы дын бакомдзынæп. Æр-
мæст мын Нателæ институты куыстмæ бахауæд. Куыд æй фæуа-
дзон иунæгæй? Стæй йæ мемæ дæр, чындздзон чызджы, куыд
ракæнон? Мæнæ дын Амынаты раз дзырд дæттын!^
С и х. Уæ иуыл хъисын, иннæуыл пæлæз. Стæй Нателæ ба-
хаудзæн куыстмæ, нæ бахаудзæн... Уæдмæ йе хæрæг мæлдзæн,
йе... нæ усгур! (Бацыд Амынатмæ. Уæхскæй райдыдта æмæ йæ
къух риутæм сæрфгæ æрхаста.) Ницы ма дын у... Уæвгæ уæхæ-
дæг фидаут...
36

, Амынат. Цъаммар! Æдзæсгом! (Скуыдта). Мæнæ худи-.
нагæи йæ рæбыны цы фидар бæттæнтæ ис сылгоймаджы уæнг-
тæн! Мæнæ мæ цы бæллæхы фæцавтай, Сурæт! Мæпæ мыл цы
мæгуыры бон ныккодта! Мæнæ цы дывыдон арты смидæг дæнГ
Мæнæ цы фыдты æхсæн фæцавтон ме ’дылы сæр! Ме ’дылы
къоппа! (Йæ дыууæ къухæй йæ сæр хойы.) Знон цæуыннæ
амардтæн, знон, абоны бон ма мыл цы боны ’хорзæн скодта?..
С и х. Цæй цы тъизыс, дæ чызгон дугæн мын хæрзбои куы-
нæ зæгъыс! Уæвгæ, аку, аку — цæхджын цæссыгтимæ сылгой-
маг хæрзаддæр у. (Баздæхт Сурæтмæ, уымæ æргомдæр æвна-
лы.) Мæ бонæй уон, цы авд азы æнæвнæлд бæдул фæуыдзæп
мæ нывæрзæны хай! Нарæг астæу... (Йæ астæуыл ын æрхæ-
цыд.) Фæлмæн бадæнтæ...
Су р æт (Сихы къух æрдаудта). Уый бæсты куы фæхæдмæл
уаис! Æмæ уадз де ’рвадæлтæ кæуой, дæу хуызæн æвзæрæп
дæр та сæ хист кæпын кæй хъæуы, ууыл!
С и х. Иучысыл уал мæ барæвдау, амонды хъæстæ мæ фæ-
кæн, стæй уæлæуыл нæ баззайдзынæн. Мæрдты дæр уæдæ цы
мысдзынæн, иннæты адджын мысинæгтæм мæстæй хæлон? Гъæй-
джиди, æмæ ма уæлæмæ сирвæз, зæгъгæ.
С у р æ т. Мæстæй атон!
С и х. Фидаут тагъддæр! Науæд æхситт — æмæ...
А м ы н а т (йæ куыд фæурæдта). Нæ! Нæ! (Скуыдта ногæй.)
Кæрæдзиуыл ма нæ цы ардауыс, æнæуи дæр ардыд куы стæм!
Иу къухæй дыууæ харбызы исыс? Сурæт дын æгъгъæд нæу?
Уæу, мæнæ мæ цæсгом цытæм... цытæ хъæцы дзурын! Мæнæ
цæмæ ’рхаудтон! (Кæуы.)
С и х. Æмæ кæд уыдтæн æз та кæрæф æмæ зыдыка? Дыууæ
харбызы уанцон уыциуист нæу. Уæдæмæ иу харбыз нæхимæ
ахæсдзыиæн æмæ йæ хæрзæууылдæй бахæрдзынæн, иппæмæн
та йæ адджын хъапп ам ныхъуырып. Бирæгъ дæр харбызы
хъапп уарзы.
Су р æт. Дæ хъапп схауæд! Макуал мацы бахæр!
С и х. Ныууадз дæ номылусы æлгъыстытæ! (Сабыргай сæм
бацыд.) Сымахæй мæнмæ хауы цъаммар? Сымах разæй мæпæн
æрлæбыра мæ цæсгом? Уæхæдæг ныййарджытæ куы стут, уæд
уе ’мхуызон ныййарджыты судзгæ цæссыгтæй уæ къухтæм æмха-
сæитæ кæдæм кæнут? (Кæрæдзимæ сæ бассыдта.) Къæбутæй
къæбутмæ уæ слæууын кæн æмæ уæ къæбутырдыгæй иу ыæмы-
гæй фехс! (Амынатæн мусонгглæ амоны.) Цу, чындз, дæ уатмæ!
Уырыс афтæ куы бакæнынц: С милым и в шалаше рай!! Цу, цу,
æмæ рагацау уым рай! Уæхиоп цалынмæ ’мбырды зопдджын
пыхæстæ нывæпда, уæдмæ мах...
Амынат кæугæ, йæ къæхтæ къуыргæ мусонгмæ фæцæуы.
37

Сих (Сурæтмæ февнæлдта, бауыгъта йæ). Ды та нын хъа-
лагъур фæлæуу! Рыггæс! Амынаты сыгъдæг иомыл иу рыджы
•мур дæр куыд нæ абада, афтæ!
Нателæ (цæхгæр ныхъхъæр ласта). Таму! Таму! Таму!
(Фезгъоры.) Т-а-му!
С и х. Фесæфут ардыгæй! Уæ дзыхæп мып хъыпп-сыпп сир-
вæзт — додой мыи уæ къонатæ! Сурæт, дзырд мын радтай, уый
дæ зæрдыл дар! Науæд Сих нæ маст исыпмæ æгæр хорз арæх-
*сы. Дæ сæныккæн та, йапацыппæ, йæ цъæхæй рæгъæд йæд...
хъапп... Хæрзаг мехъытæ кæпид! Кæцæй фæцис?..
Сурæт сæ дыууæйы куатæтæ дæр фелвæста æмæ Амынаты сыфцæй
ласæгау йæ фæдыл ласы.
С у р æт. Размæл ма, кæд дæ мусонгмæ æцæг нæ фæндыд
аемæ мын уымæп пæ хæцыс фæстæмæ! Мæнæ гæн-гæн цом!
А м ы п а т. Нател! Нателæ! Цы федта? Цы фехъуыста? Цы
зопы? Оу, мæ бои бакæла, мæпæ бынсæфт куыд фæдæп...
Ацыдысты. Сих дзæкъултæ мусонгмæ бахаста, чысыл мидæгæй афæстиат.
Раздæхт. Йæ къухтæ ацагъта æмæ иннæрдæм ацыд.
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Таймураз æмæ Нателæ удаистæй æрбатахтысты. Нателæ йæ цæстытæ
«сæрфы, схæкъуырццæг кæны. Таймураз мусонгмæ бакаст, йæ алыварс æр-
зылд.
Н а т е л æ (кæуынхъæлæсæй). Нал сты ам...
Т а й м у р а з. Натæ, фыптæ уыдтай, фынтæ? Цы фесты
уыцы минут? Цы ’рцыд, уый мын бæлвырдæй уæд та зæгъ! Амы-
пат дæр ам уыд?
Н а т е л æ. Нагъ... Æндæр мæ мацæмæй уал фæрс, иицы-
уал дын радзурдзыпæн, цы дып загътон ныронг, уымæй уæлдай.
Т а й м у р а з. Уæдæ мæм фæдисы цы фезгъордтай! Баба
дæр ма куы фæудапст! Ныртæккæ йæ пæ хæдуæлвæд ардæм
хьæуы.
Нателæ (Таймуразыл йæхи бакъул кодта, кæуы хæкъ-
уырццæп.) Спх... Сих... Мамæйы... Сих æм дзæгъæл æвнæлд
кодта... Нырма дам дып пицы у... Мæпæ дам мæ пывæрзæнæй...
Чи... Скæсдзæн...
Т а н м у р а з (худы). Æ, æдылы, æдылы! (Йæ сæр ын лæгъ-
зытæ кæны.) Æдылы къоппа! Сихæн дæр пырма лæппын у нæ
зæрдæу лæппып! Æмæ йæм уарзын цæуы. Дæ мамапы дыи уар-
зы судзгæ-дудгæ уарзтæй.
Н а т е л æ (йæ сæр систа). Æпдæр æй ницы хъæуы? Ма йьш
ахауæд! Йæ былтæ пæ рафаддзысты? (Фæстæмæ йæ сæр Тай-
муразы уæхскыл æрæвæрдта.)
зз

Т а й м у р а з. Уæдæ йын пыр йæ минæвæртты дурадзагъдæй
фæтæринаг дæ? Нæ йын дæттыс Сурæты? (Йæ мидбылты ху-
ды.)
Н а т е л æ. Мучъи йын! Мама мой нæ кæны. Стæй æз дæр
никуы смой кæпдзынæн!
Т а й м у р а з. Сихмæ?
Нателæ ныккуыдта, æмæ куы йæ худт фæтыхджындæр вæййы, куы
йæ куыд.
Асæхмæт топпæлвæстæй æрбацыд. Нателæ алыгъд.
Асæхмæт (Нателæйы фæдыл кæсы). Циу, Таму? Цæмæ
дæм фæфæдис? Бæстæ йæ сæрыл куы систа.
Таймураз. Ахæмæй ницы. Чызджы ницытæ — мацытæ...
Цъиувæдис...
А с æ х м æ т. Ау, æз æй æдылыйæ куы нæ зонын, уæд абон
федылы... гæиы тæфмæ? Æвн? (Æдзынæг æм ныккаст.)
Т а й м у р а з. Чызджы тæрстытæ, чызджы цæссыгтæ... Рауа-
рыд сæхсæхæй æмæ фæскъæвда хурмæ асур!
Асæхмæт. Таму, ды ныридæгæп мемæ æмбæхсынтæй ма
хъаз! Ды кæдæм цæуыс, уырдыгæй æз раджы рацыдтæи. Цы
уыд, зæгъын? И?
Т а й м у р а з. Ой-йарæбыи, баба... Сих Сурæтимæ уарзон
ныхæстæ кодтой фæсвæды æмæ йын уый фæхъыг. Цы йæм
сдзырдта йæ зæрдæ, мæгъа... Уый адыл цъиувæдис систа.
Асæхмæт. Æз-ма... Кæд дæ исты сусæг кæны? Нæ уа
афтæ?
Таймураз. Цы йæм нс мæнæй сусæггаг? Хъыг ын у, Сих
ын йæ мадмæ дзæгъæлдзырд æмæ уæгъдæвнæлд кæй уæнды,
уый. Сихмæ дæр нæ кæсыс: зæропд бирæгъы зæрдæ уæрыччы
фыд æрцагуырдта!
Асæхмæт. Ныр цымæ ды уæрыкк кæй хоныс? О, цæй,
хорз фæуæд! Цу, цу, дæ мадмæ фæкæс куыристæ бæттынмæ.
Уæдмæ уæм æз дæр зыпдзынæн. Мæнæ ма Сихæн æххæст йæхи
æрфæрсон, уый йып цавæр уарзт у, цæссыгæй æхсинаг чи фæ-
цис, уып, зæгъгæ.
Таймураз ацыд. Асæхмæт дыууæхстон мусонджы тæккæ бацæуæны
банцой кодта, мидæмæ бахызт. Чысыл фæстæдæр, йæ дыууæ къухы
дзæкъултæ, афтæмæй рацыд. Уырзæй сгары дзæкъултæ, сау цел-
лофаны баст райхæлдта. Сысмыста мæм.)
Гæн? Гæны рыг? Уый та дып Сих! Уый та дын адæмы мæтæй
æгъуыссæг лæг! Дзæгъæлы йæм пе ’хсайдта мæ зæрдæ, дзæ-
гъæлы.
С их (йæ хъæлæс фæссценæйæ). О, о, Гырым! Дæу нæ уыр-
лы, фæлæ сæ тæккæ дзæгтæй! Къахпад дзæгтæй!
39

Асæхмæт æд дзæкъултæ мусонджы амбæхст. Йæ къух радардта
æмæ топп мидæмæ байста.
Æмбæрзæн
ДЫККАГ АРХАЙД
ФЫЦЦАГ НЫВ
Гырым æмæ Сих æрбацыдысты. Æрбадтысты. Гырым саргъыл.
Г ы р ы м. Уæдæ нæхионтæ дæр дуцынц? Нæ ауæрдыиц?
Адæймаг лæмæгъ у, нæ?
С и х. Хъазуатонæй. Ахæм бæркадджын куыст у! Фæлæ ма
уæ, зæгъын, дыккаг хатт искæй æрцахстон — хъаст-иу ма ра-
кæнæд. Гырымы бæриы уæ, зæгъын, бакæндзынæн. Уымæ та
дзæгъæл хатыртæ нæй...
Гырым (йæ худ систа, йæ ныхы хид йæ армы тъæпæнæй
асæрфта). Чи уыдысты, загътай?
С и х. Кæд дын æй загътон?
Г ы р ы м. Омæ йæ ныр зæгъ! Æз дæр хи рæгъауы рын нæ
дæн, мæнæн дæр ма ацы хъæуы мæ зиан æфснаинаг у. Æрмæст
æргом фыдгæнæг ма уæд, æндæр... Куыд мæм нæй хатыр та...
С и х. Сæ фыццагæн йæ галиу цæсты хъæмпæй гуцъула
тъыст, зондзынæ йæ! Иннæ та нын харбызæй физонджытæ уар-
зы, стæй сæ кæртыдуармæ хъæдын стыр дур куы ис... (Худæн-
былæй йæм кæсы.)
Г ы р ы м. Сих, цыма зынгимæ хъазыс, дæ зæрдæ дæм афтæ
нæ дзуры? Давджыты æмбæхсыс?
С и х. Æз нымудзæгæй никуы фæллой кодтон. Стæй зынг5
зæгъгæ, уæд мæнæ дæхицæй зæгъыс? Ацы зондджын фыдæлтæ,
йанацыннæтæ, цынæ бафиппайдтой царды диссæгтæй, ахæмæй
дзы ницуал баззад. Æз дын, Гырым, мæ хуры чысыл, иу æм-
бисонд радзурон. Æмæ мæм лæмбынæг байхъус. Хорз зондыл
цыфæпды кары дæр дæхи макуы атигъ кæн.
Г ы р ы м. Закъоны ныхмæ ма уæд, стæй милицæйы фыдгой,
æндæр, цæй, лæхур!
С и х. Фыдæлтæ дæ милицæйæн цы зыдтой? О. Сæпыкк
æмæ дыи далыс допы къабазы цур хызтысты. Далыс сакъадах-
мæ доны сæрты багæпп кодта æмæ сæныкк ныххудтис. Уæд æй
далыс фæрсы, цæуыл дам худыс, цæуыл? Сæныкк дын ын аф-
тæ: ха-ха-ха, дæ фæстаг фегом, далыс!
Г ы р ы м. Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! (Фæсыкк.)' Фæлæуу ма, фæ-
лæуу! (Цæхгæр æм фæзылд.) Æмæ цы зоныс милицæйæ? Цæ-
уыл дзурæг у дæ фидис?
С и х. Кæм ис милнцæ? Ды æиæхъæнæй дæр æнæхъæн ми-
лицæ дæ? (Хатгай.) Æпæ... Хъæн? Ницы хъæнджын дæ? Мæнæ
ды?
Г ы р ы м. О! !Хорз! Цы зоныс мæнæй?
40

С и х. Дæуæй? Ома сæныккæй?. Уый зæгъ! Мæпæ дам Тæ-
гиаты æлдæрттæ Дайраны комы цæуджытæй илци истой. Ныр<
дæр ис ахæм хидгæстæ — æрбауадтæ мотоциклæй хидыл, уæд,
илци бафид.
Г ы р ы м. Илци та циу, илци? Хъылци æмбисонды зарæг-
гæнæг у, фæлæ...
С н х. О, чи зоны, æмæ рæхсджы уымæ дæр æрхауæм нæ*
фыр ахуыргопдæй æмæ дæ ирон лæгæй исты басусæг кæнын*
куы фæнда, уæд йæ цуры сыгъдæг иронау дзур æмæ дын ницьь
бамбардзæп. Хатиагау цыма дзурыс, уыйау...
Г ы р ы м. Мæн уый мæт нæй, æз мæ сæр ахæм хъуыддæгтыл’
нæ хопыи. Цы у уыцы илци? Цæуыннæ ис сæныккæн далысыл
худыны бар?
С и х. Асæхмæт та хойы. Уый дын æцæг æхсæны лæг. О, дæ
сæр риссы, загътай?
Гырым. Нæ риссы! Стæй... (Атутæ кодта.) Ныропг сæр-
низ циу, стæй дæндагниз дæр, уый æз нæ зонын. Мæнæ ма мæ
ацы афæдз хъæуы пенсимæ, æмæ тагъддæр куы ауаид, æндæр-
уал æмæ уал азы æхсæв — бон ма нымай...
С и х. Фæлæ илци нымай! О, хæдæгон! Фæстаг рæстæджы
уæм мæлæты хæрзконд, уыцы итувæрд лæппуты исын райдыд-
той милицæмæ. Уæд сæ паддзахы гвардийау се ’ддаг бакастæй
æвзарынц? Лæг сæм кæсынæй не ’фсæды. (Паузæ.) ДардæГг
кæсынæй! Цас дарддæрæй, уыйас хуыздæрæй... (Паузæ.) Зы-
иыиц хуыздæрæй, о...
Г ы р ы м. Мидæггаг бакастæй сæ ’взарынц! Иæ мндæггаг
кæмæи бæззы, уымæн йе ’ддаг дæр бæззы.
С и х. Исты ахæм зæрдæмæ ныккæсæн æрхъуыды кодтой?'
Уæд дзы, схх-мардзæ, кæйдæрты хуылфмæ ныггудзи кæп!
Г ы р ы м. Зæгъæм, мæпæ дæ хъуынджын зæрдæмæ!
С и х. Стæй дæ хъуынавæрд зæрдæмæ!
Г ы р ы м. Ардæм мæ кæрæдзи æлхысчъытæ кæнынмæ æрба-
хуыдтай?
С и х. Мæпæ, зæгъын, фæйнæ къæбæры бахæрæм.
Г ы р ы м. Ды мæн дæ дзæпгæдайæ ма сай! Циу уыцы æпа-
хуыры билцъ?
С и х. Уый та цы хоныс — билцъ? Иуæй-иу хатт дæм хæлæ-
гæй фæмæлын, Гырым.
Г ы р ы м. Уæд цæмæп хæллæггаг дæи?
С п х. Бирæ фæцæрдзынæ! Уæрдон асæтта — суг дып. Ис-
кæй хæдзар ссудза—дæхи пæм тав. Мæпæ с.мапор уыдзынæ —
иъепзийы размæ уын зæрдæлхæпæп майоры цин нæ раттынц?
Дæхæдæг куы загътай.
411

Г ы р ы м. Загътон. Дарддæр? (Мæсты кæнын райдыдта,
.фæлæ йæхи уромы.)
С и х. Мæнæ мæлдзыгыл раст мæлæты размæ базыртæ куы
разайа, уыйау уайы. О, æмæ пъензнмæ...
Г ы р ы м. Пепсимæ! Уый дын пъензи! Мæлæты ирон!
С и х (раздæры хъæлæсы уагæй). Пъепзимæ ацæудзынæ æмæ
-«Нивæ» машинæ балхæндзынæ. Афтæ нæ дзырдтай?
Г ы р ы м. Æмæ цы? Æвæндæгты уымæй хуыздæр дзаума
нæй. Цъыф уа, хæрд уа — нымады дæр æм не сты!
С и х. Омæ дæ пыхсбынты æдзæугæ ничи уадзы? О, балхæн-
дзынæ «Нивæ». Йæ фæстаг бадæп ын фехсдзынæ æмæ дзы
Стъарапол æмæ Хъалмыхъæй лыстæг фос ласдзынæ. Ома сæу-
дæджер кæндзынæ — хæссииæгтæ дын цоты цот! Афтæ нæ загъ-
тай?
Г ы р ы м. Кæд загътон? Кæс ма амæ, кæс! Сæудæджер дам...
С и х. О, сæудæджер æй не схуыдтай. Амал æй схуыдтай,
ферох мæ. Пъепзи та дын цас снысан кæндзысты?
Г ы р ы м. Дыууадæс туманы! Æмæ цы?
С и х. Æмæ лæг æфсис нæ зоны! Дæ пъагæттæ дæр дæ уы-
мæн хъуыдысты, æмæ дын цæмæй хъæд лæвар уа. Æндæр уæдæ
цæй помыл бацыдтæ милицæмæ? Стæй сæудæджерыл куы ныл-
лæууай, уæддæр та дæ пъагæттæ...
Г ы р ы м. Дæуæй æпæфсисдæр та ма чи у? Æмбисондæн
куы баззад дæ алцы зонаг фыдæлтæй, æвæды цæст æпæфсис,
.зæгъгæ!
С их (базылд æм). Æмæ цæмæн у æнæфсис, цæмæп? Æвæд
лæг ома...
Г ы р ы м. Уырыты миногыл дæр ма мæ сæр пæ хостон! Гъы,
уæд цæмæн? Ды ма йæ зæгъ!
С и х. Уымæн, æмæ йын йæхицæй æддæмæ иичи æрхæсдзæи.
Йæ зæронд къодах дæр йæхимæ кæсы. Уæдæ йæ марды кæндтæ
дæр иннæ ахæм. Куы ницы уа йæ рæбыны, уæд кæй хъæуы æф-
сæст адæмæй? Кæй? Никæй!
Г ы р ы м. Никæй. Уый афтæ фæуæд. Фæлæ уыцы...
С и х. Билцъ циу, уымæй ма мæ фæрсыс? Нæ комы пыхъуы-
рын?
Г ы р ы м. Уымæй, уымæй! Стæй дыууæ дзæкъулы, кæй бай-
стай, уыдоп цы фесты, уымæй дæр!
С и х. Фароп дæ быпаты, ома дæуау хидгæсæй чи уыд, уыцы
гвардиоп иу сæрдмæ ам «Жигулийы» фаг æхца цымæ куыдæй
бакуыста?
Г ы р ы м. Уый, æрыгон сæлхæры, æрцахстоп, пæ хæдтулгæ
дæр ып байстой. Уайтагъд мын æй æлхæнынмæ фæцис...
42

С и х. Æмæ уæддæр куыдæй рамбырд кодта фæлмæн уæр-
доны аргъ? Чиныг ныффыста, æви йæ худы счъилы... (Сих
æнæнхъæлæджы Гырымы худ фелвæста æмæ иуварс алыгъд.)
Æви йæ худы счъилы илци æфспайæпдоп байгом кодтэ!
Г ы р ы м (змæлгæ дæр нæ фæкодта йæ бынатæй, йæ къух
дамбацайы хуымпъырыл æрæвæрдта). Мæ худ кæм уыд, уым
æй дзæбæхæй æркæн!
С и х. Цыдæр æнахуыр къæркъæр дзы цæуы. (Худ йæ хъус-
мæ даргæйæ æууæрды.) Загътоп, æмæ æрмæст Мамасы зарæг
уарзыс. (Æркодта йын йæ худ йæ сæрыл.) Фæрсыс ма мæ, циу
илци-билцъ, уымæй? Чъепсы цæрæибон кувæм?
Г ы р ы м. Уыцы дыууæ дзæкъулæй иу ардæм æри!
Сих (базарыд). Ннцы ис рæсугъддæр æмбаргæ лæгæп цар-
ды, гъей! Æз дæу пыхын, ды мæн пыхыс, æмæ пæ дыууæпы гæ-
бæр рæгътæн дæр æхсызгон у! Цас ма дып пæ фаг кæны дæ
«Нивæйæн»? Дæрдджып æлхæныс, æви, итувæрд дæр чи пæма
уыд, ахæм?
Г ы р ы м. Дæ хъуыддаг нæу! Æри дзы иу! Æпæхъинц-æнæ-
мастæй.
С и х. Дымгæйы хай баисты. Стæй ды мæ хойы лæппуйы
лæппуйæ хидыл æрбауайæггаг цы илци — пъензп ралухыс, уый
æмбис мæнæн бахай кæныс?
Г ы р ым. Кæд дзы цы райстон? Федтай мæ? Дзæгъæл дзæн-
гæда...
Сих. Тæккæ абон дæр та! Аст сахаты æмæ дыууадæс ми-
нутыл! Стæй утæппæт фæсивæд иууылдæр хицауады байзæд-
дæгтæ кæй сты, уый Асæхмæтмæ дæр диссаг фæкаст. Иæ коп-
мæ ма фæзынæд. Куыдз лæдзæджы коймæ цæуы... (Тамако
систа.)
Г ы р ы м. Дзæбæхæй дыууæ дзæкъулæй иу ардæм æри! (Йæ
къух æм дары.)
Топп рахиз къухы, галиуы урс дзæкъул, афтæмæй Асæхмæт мусон-
гæй рацыд.
Асæхмæт (уыцы лæгъзæй дзуры, дзæкъул Гырымы къу-
хы æрæвæрдта). Гъа, майор, гъа... (Топпыл дыууæ къухæй æр-
.хæцыд.) Æцæг уæ дзæгъæл змæлд мачи скæпа!
Æмыр сценæ. Гырымы дзых хæлиуæй баззад. Сих тамако йæ дзых-
мæ куыд сцæйхаста, афтæмæй бандзыг. Дыууæнæ дæр иумæ баз-
мæлыдысты.
Г ы р ы м. Иæд... Асæххмæт... (Дзæкъул йæ къухæй æрхауд.)
Асæхмæт. Афтæ мын ма зæгъ, апализ скæпыпæи æн
.агуырдтай, зæгъгæ!
С и х. Асæхмæт, тынг хорз у, æвдисæп мып уыдзыпæ!
43

Асæхмæт (топп æруагъта). Цæмæн уыдзынæн, Сих, уæд
æвдисæн, и? Дыууæйæ дæр иу бæласы донгыл ауындзинаг кæй
стут, уымæн? И? Уымæн уыдзынæн æвдисæн?
С и х. Æз та цæмæй фæзылынджын дæн? Æз мæиæ ай къах-
тон.
А с æ х м æ т. Иу мысты дæр ма фæзмыдтой дæуау къахæ-
гæй.
Сих (æрбамæсты). Афтæ у? Уæдæ ды дæр хоры иæмыг не
скъахдзынæ, кæд афтæ у, уæд!
Гырым (цырд фестад, дыууæйы ’хсæн иргъæвæг лæгау
æрлæууыд). Æрчъицут ма! Кæрæдзи бамбарæм! Асæхмæт, дæ
хъримагæй ма ’взид, фæлæ...
А с æ х м æ т. Мæнæ Сих давæггаг ныхæстæй зарджытæ цы
лæгтыл мысы, æз уыцы ’мбаргæтæй нæ дæн! Ницы ис зынаргъ-
дæр гæны дидинæгæй царды, и? Туджы аргъ, туджы!
Г ы р ы м. Æмæ ды дæр иу хатт йеддæмæ ма цæрыс? Стæй
адæмы ’хсæн пæу дæ цард? Афæлгæс ма ацы парахат дунейылГ
Цы уæрæх у! Уæд дзы махæн бафидауыны фадат нæ разын-
дзæн? Æртæ лæгæй ацы стыр арвы бын нæ цæуæм? Ацы зæхх>
хæхтæ æмæ дæттæ чи уромы, уый мах нал бауромдзæн?
Асæхмæт. Хуыцауы хатырæй, æз абоны онг цы Гырымы
зыдтон, уый ды дæ? Кæм дын уыд ныронг уыцы мæлгъæвзаг^
кæм? Скæуынмæ мæ бирæ к^ы нал хъæуы!
С и х. Гырым, уæдæмæ ма ды дæ бæрнон бынатмæ ацу. Нæ-
хæдæг мах исты амæлттæй фидаудзыстæм.
А с æ х м æ т. Уый та куыд хъуамæ ацæуа, и? И?
С и х. Уæдæ йып цы дæ зæрды ис? Цармæ ту кæныс? Дым-
гæ бон чсрдæм слæууын хъæуы, уый дæ сæр нал ахсы?
Ас æх м æт. Ды мæпæн дæ дæлгоммæ ныхилæнтæ ныууадз!
Æз дып Гырым нæ дæн!
С и х. Мæсты лæг æвæсмоп фæнд никуыма скарста, Асæх-
мæт. Дæ галиу къухæй дæ рахизыл æрхæц! Фæуæд. Фæхъуыс-
тай ныи нæ ныхæстæм. Гъемæ цы? Зæххыл ныхæстæй фылдæр
цы ис? Ды иуырдæм дзурдзынæ иупæгæй, мах дыууæйæ æмхъæ-
лæсæй ипнæрдæм! Ацы власт та фылдæры коммæ кæсы. Бæл-
шипствоны коммæ!
А с æ х м æ т. Уартæ йæ худы счъилы йæ комдзогтæ! Дæуæн
та дыууæ дзæкъулы дæ гамхуд æргомгæпджытæ.
Гырым (йæ худ фелвæста). Æз мæ худыл мæнæ ныртæк-
кæ арт бафтаудзыпæи æмæ йæ дæу аххос фæкæндзынæи! Спх,
æри ма де ’хсон!
Асæхмæт (фæкуыддæрау). Уый та куыд? И? Куыд æй-
судзыс?
Г ы р ы м. Куыд дæр æмæ ’рдиаг дæр дæ къона æййафдзæн:
44

уæд! Ды мын дæхицæй иннæтæй коммунистдæр ма араз! Æз
лартийы рæнхъыты ныр æртæ æмæ ссæдз азы дæн!
Асæхмæт. Йæ кæцы рæнхъыты? И? Зæгъ-ма йæ, зæгъ?
Сих уæдмæ мусонгмæ бауад æмæ сау дзæкъул дæр раскъæфта,
Гырымы къæхты бынæй иннæ дзæкъул фелвæста.
Сих (йæ кард фæцъортт ласта). Æз та мæиæ афтæ мæ
комдзогтæн, Асæхмæт! (Ахауын кодта урс дзæкъулы баст, ауад
семæ, фæстæмæ фездæхт.) Ацы зæххыл гæны зыгуым æмæ ры-
гæй фылдæр цы ис! Цу, ракæн дæ анашист цъиуджын карчы
æмæ сæ æруидзæд! (Афтид дзæкъултæ фехста.)
Асæхмæт (фæрохст зæрдæ). Æз дып! Æз уып! Æз уый
афтæ нæ пыууадздзыпæн! Æз... Гырым, тæккæ райсом дæхæдæг
ацу æмæ... æмæ...
Гырым (йæ къух Асæхмæты уæхскыл æрæвæрдта). Сихы
загъдау, мæ хуры чысыл Асæхмæт. Æрсабыр у. Сихы рæбыпы
ма цы æртхъирæнтæ ис дæумæ, уый æз нæма зонын, фæлæ маст-
хъуаг не стæм. Æмæ йæм уæдæ, гормон, ног мастмæ дуæрттæ
дæ сæрæй ма тон! Бадымынц хъылма, схъæлдзæг вæййынц,
лыррыччытæ фæкæиынц, мæпæ сæм, Сихы загъдау, цæрын æр-
цæуы. Æмæ дын уый хъыг у? Ацы рыг та... Фæнды йæ дымгæ
фæхæсса, фæнды уыдонмæ бафта — йæ баланс æмæ йын дебит-
.кредит чи хынцы?
А с æ х м æ т. Уый хорз хъæлдзæг нæ вæййы!
С и х. Цæй, Асæхмæт, милицæйæ йæ хуыздæр зопыс? О, ацу
ма, Гырым, ацу!
Гырым (йæ худ арф æрсагъта). Цæуып! Фæлæ — фæцу
-æмæ æрцуйы фæндагыл!
С и х. Дæ хонæг дыл кæд амбæла, уæд. Æпдæр дын дардмæ
Алардыйау кувдзыстæм. (Гырым ацыд.)
С и х. Асæхмæт, мæн комкоммæ ницæмæй базылыиджып у
дæ бон. Фæлæ мæ фесафын та у — раст къæцæлы дон кæд нæ
ласта!
Асæхмæт (фæсабырдæр, тыххудт кæны). Дæу та, дзы-
.хæй бæхджыны, чи амбулдзæп? Сих æмæ — раст къæцæл?[ Дес-
сæгтæ!
С и х. Нæ мæ хъæуы æмбулын. Куы йæ зопис, æз фыдбылы-
зæй кæй хизын, уый, уæд мæ арфæты бып фæкæнис...
А с æ х м æ т (фестъæлфыд). Цы?! Таму исты... Исты ахæм?..
С и х. Нæ, нæ! Дæ хъуыдыйы кæрон дæр ма уæд уый! Та-
муйы хуызæн æнæзгæ сызгъæрин куы уаиккой нæ фæсивæд,
уæд удæнцойæ æмæ райгæ зæрдæйæ амæл! Фæлæ, мæ хуры чы-
сыл Ас...
45

Асæхмæт (фæтъæлланг ыл ласта). Дæ хур аныгуылæд,
куы нæ мæ счысыл кæнай! Ныууадз дæ гадза хъæлæс!
Сих (фæтызмæг). Омæ хорз! Асæхмæт, лæг æгæр бирæ
куы зопа, уæд зæрдæ уæззау кæны. Æз дæ ’мбарын, кæд уæ
рæнхъытæй иуы дæр пæ дæн, уæддæр.
Асæхмæт. Дæ хъуаг ма уыдысты! Мауал рахъав-бахъав
кæп, зæгъ æп, кæмæн æмæ цæмæй хорзы цæуыс, уый.
С и х. Ницы федтай, ницы фехъуыстай... Сæрнизæн дзы уы-
мæй æвдадзыхосдæр иæй! Уымæн æмæ цы федтай, уый, чи зо-
ны, æмæ раст нæ бамбæрстай. Ома мæнæ мæн тыххæй. Æз ды-
мæг лæг дæп. Æмæ мын мæ афтид къонайы зымæг-зымæджы
дæргъы æнцон у, æнхъæлыс? Цъусгай адымын ацы дæлимопты
рыгæй æмæ та мæ зæрдæйы къæбæлдзыг уалдзæг ралæууы.
Куы йæ банкъарис иу хатт, уæд-иу дзы ды дæр дæ утæхсæн
сахат...
Асæхмæт. Зæронд куы нæ уаис, уæд дын дæ хæмхудтæп
ахъаззаг иыуудаин!
С и х. Æнпу дæуæн дæхимæ тæхудиаг мипог ис: исты маст
дæ куы бацæуы, уæд æй зæронд зарджытæ зарынæй сурыс.
Æмæ-иу пыр дæр азар...
А с æ х м æ т. Дæхи миниуджытæ дæр афтæ хорз куы зонис...
Ам цы архайдта Сурæт? Кæмæй байстай уыцы дзæкъултæ?
С и х. Нæ дæ фæрсын, Асæхмæт, куы дын æй зæгъон, уæд
сæ нæ ауæй кæндзынæ, зæгъгæ, уымæй. Уымæн æмæ йæ зоиып,
кæй сæ... (Бакаст æм.) Цæй-ма, нæ дæ хъæуы сæ зонын! Сæр-
низ у алцы зоныи, сæрниз...
Асæхмæт. Хъæуы! Хъæуы мæ сæ зопын. Æз дæр ам
хуыртæ ие ’хсæдып! Мæ фæсчъылдым чи цы архайæг у, уыГг
æз куыд хъуамæ ма зонон? И? Уæд йæ къух исыны аккаг чи
пæу, уымæн хъæбыстæ дæр ма кæпои? И?
Сих (æнæрхъуыдыйæ). Хъæбыстæ дæр ма йын... Лæг йæ
усæн... Гъемæ хорз! Сау дзæкъул... (Паузæ.) Сурæтæй, иппæ
та де ’рвады ус, дæ чыпдз Фузæйæ. Исты, уæд сæ тæригъæд —
дæу! Йæ фондз сабийы...
Асæхмæт. Дæхи тæригъæдтæ сыгъдæг кæныпыл батыхс!
(Æдзынæг ма йæм фæкаст, стæй топп баккой кодта æмæ уы-
нæргъгæ ацыд.)
Сих (йæ фæдыл кæсы). Нæ, уый йыи, Фузæ йып къæрмæг
нæу! (Арф ныуулæфыд.) Ох-хына, Чъепс, Хъепс, пыр дæм фæ-
дисы зæрватыччы арвитон? Ды йын куы ницы хорзы бацæуап,
уæд... Стæй йып Амыпат дæр иæу цъутта йæ дзыхæн.
Йæ фадгуытæ уæрджытæм тылд, йæ дзабыртæ йæ къухы, афтæмæй
Рэм æрбацыд.
О! Æз та ма дæм зæрватыччы фæдисы æрвитипаг уыдтæн!
46

Р э м. Æз та дæумæ удхæссæджы! Æз дын афтæ нæ фæдзæх-
стон, Сурæты ма бахъыгдар, зæгъгæ!
С и х. Омæ...
Р э м. Æз дын кæй фæзæгъын, уьтй... Худгæбылæй кæй фæ-
дзурыи, уый дæ сайы? Бирæ рацардтæ æмæ бирæ цыдæртæ-
федтай? Ницуал дын баззад фенинаг-æвзаринаг, фæуæлбыл дæ?
С и х (йæ хæдоныл схæцыд, ронбастыл ауыгъд кардыл æр-
хæцыд). Ды æнæхæлафæй фынджы бынты куы рауай-бауан
кодтай, уæд æз... (Иæ цæстытæ дзагъырæй аззадысты.)
Рэм (йæ къурткæйыл иуварс ахæцыд — ронбастæй дамба-
цайы хæцæн зыны). Уæд мæм хъуырæйнæмгæ нæма уыд! Иæ
цалдæр хоры нæмгуытæй дæ иу сырхзынг гага хъæуы, æви
дыууæ?
Сих (йæ къухтæ æнæбон æруагъта). Цы кæныс, æнамопд.
гуьфд?
Рэм. Сурæт доны былмæ цæуыннæ рацыд? Кæд æй ды иæ*
бакъуылымпы кодтай, уæд уый нæ асайдтаид.
С и х. Цом-ма фæсвæд ранмæ. Зæрдиаг ныхасæн мæ хъæуыС.
Дæ дзабыртæ скæн — хосгарст дæ фæлмæи къæхтыбынты уай-
дзæп.
Рэм. Лæгыл дзы ахæм аудæг-мæтгæнæг куы нæ уа! (Йæ
дзабыртæ зæхмæ æрæппæрста, йæ къæхтæ сæ лæугæйæ фæцав-
та.) Фæгуыбыр кæн æмæ дын кард дæ фæскъæбут йæ фистон-
мæ æрсадзон... И, Сих?
Ацыдысты.
ДЫККАГ НЫВ
Таймураз æрбацыд. Дон банызта. Мусонджы фæмидæг. Къалбасы
хайы цъар халгæ раздæхт.
Т а й м у р а з. Кæс-ма ацы Сихмæ! Цы дзормæ-тахынæг хæ-
ры! Сервилат! Кæм ын уыд, цымæ? (Схудт.) Худæг нæ дæн,
æцæг ирон лæгау — ирон лæгæн истæмæй æгасцуай зæгъ æмæ
дæ баййардзæн: кæм дын уыд, кæм? Уæд хæргæ кæн мæнæй
уый дæр, æндæр дæ цы гуыбынпиз тилы! (Хæргæ-хæрын бæлас-
мæ бацыд, йæ хызын æриста, æрбадт, чиныг систа æмæ йæ ра-
фæлдæхта.) Ай зонын! (Дарддæр фæлдахы.) Ай ма мæ пу хатт
кæсын бахъæудзæн. (Арус кодта æмæ æууилгæ-æууилын цыдæр-
тæ йæхимидæг хъым-хъым кæны.)
Рэм æд магнитофон æмæ тæбæкк хызын йæ уæлхъус алæууыд. Тай-
мураз æм фæрсæгау скаст.
Рэм. Салам, æфсымæр! (Йæ къух æм дæтты.)
Т а й м у р а з (сыстад). Салам! (Йæ къух ын исы.)
Р э м. Æмæ Сих ам нæй?
47

Т а й м у р а з. Нæ йæ æрбаййæфтон. Æвæццæгæн та гæны
галыварс зилы.
Р э м. Цы мамазила хъæуы йæ алыварс, исты мын нартхор
:кæиæ харбыз у?
Т а й м у р а з. Уымæй анашистты бафæрс! Уырзыдзаг ры-
тæн нартхоры пут чи дæтты, уыдоны.
Р э м (нымдзаст æм.)' Фæрсæг сонт у, фæлæ ды Асæхмæты
фырт Таймураз пæ дæ?
Т а й м у р а з. Уый дæн...
Р э м (йæ къух æм дары.) Рэм.
Таймураз (исы йын йæ къух). Таймураз.
Р э м. Цæмæй дæ зонын, зæгъгæ, хæрзаг дис кæиыс.
Таймураз. Цы уадиссаг у! Æз дæр дæ фендтытæ кодтон.
Мотоциклетыл. Хорз згъоры «Явæ». Уæдæ рæсугъд дæр у...
Рэм. Куы йæм дзы æрдæттай, уæд æй иу машинæ дæр нæ
баййафдзæн!
Таймураз. Ма зæгъ! «Мерседесимæ» дын ницы сæптау-
дзæн!
Р э м. Æмæ милицæмæ цæй... (Фæкъуыхцы.) Æмæ уал «Мер-
седес» ссарын хъæуы! (Фæхъуыддагхуыз.) Кæмæн лæууæм, кæ-
мæн? Æрбадæм уал... (Сбадтысты.)
Р э м. Сихæн хæстæг хицоп пичи ис, фæлæ мæ фыды хæр-
-зæмхæрæфырт у æмæ йын æз гыццыл цыдæртæ æрдавын. (Худ-
гæйæ Таймуразы къухы къалбасмæ амоны.)
Т а й м у р а з (фефсæрмы, æнæбары бахудт). Хорз къалбас
-у! Мах дæр дын, йæх-мардзæ, исты куы бавæиккам!
Р э м. Омæ æрмæст хæстæгæй у? Хæлар дын уæд... О, æмæ
(дæ æз дæр ай-фыццаг федтон æмæ уæд Сихы бафарстон, чи у,
:зæгъып, уыцы дзæбæх лæппу...
Таймураз (худы). Ныр æз, хъазтмæ фыццаг хатт чи ра-
цыд, ахæм чызгау куы фæсырх уаин!
Рэм (бакаст æм). Æмæ цы гæды зæгъын? (Йæ чиныджы
æддаг цъармæ йын Таймуразы къухтæм æркаст). История для
поступающих в высшие учебные заведения. Кæцы азы уагъд у?
А, фарон, семьдесят восьмойы? Нæма базæронд.
Таймураз. Истори дæр зæронд кæны?
Рэ м. Уæдæ ма чи кæны зæронд? (Худынц.) Кæд сусæг нæу,
уæд кæдæм у дæ хъавд? Æз дæр ма студент дæн. Фæстаг кур-
сы...
Т а й м у р а з. Уииверситетмæ. Юрфакмæ.
Рэм. Ого! Мæ факультет! (Йæ хæлафы фæстаг дзыппæй
цыдæр систа, æвдисы йæм æй.) Мæнæ дæ бæллиццаг гæххæтт!
Таймураз. Уый æххæст бæллиццаг нæма у.
48

Р э м. Уый æмæ дын диплом, нæ? (Æдзынæг æм бакаст.)
Таму! (Ферхæцыд.) Хатыр, дæ мады буц номæй дæм... Тайму-
раз!
Т а й м у р а з. Цæй, цы уæлдай у...
Рэм. Уæд — Таму! Таму, пæ факультеты декан чи у, уый
зоныс?
Таймураз. Зонын! Уæздæнты Харитон Мелитоны фырт.
Рэм (йæ гæххæтт байгом кодта, æвдисы йæм æй). Ам та
куыд фыст ис?
Таймураз (кæсы). Вазданов Рэм Мелитонович. Чи дын
у, дæ хæрз æфсымæр у?
Р э м. Нæу зæгъин, æмæ нæм Мелитон нæмттæ афтæ арæх
ие сты.
Таймураз (бахудт). Стæй Рэмтæ дæр! Историйæ ма иу
де ’мномы зопын...
Рэм. А-а-а, Гитлеры раздæры æмбал, стæй та йæ амæддаг?
{Бакаст та йæм.)' Ехх, мæнæн да^р дзы ахæм хафт ма фæкæн
æмæ ме рагъæй уафсхор, цæвæджы армæй та чъепс куыд фæ-
хауа!
Таймураз (дисгæнгæ). Уанцон нæу! Уыйас цæмæй фæ-
азымджын дæ?
Р э м. Ау, уæдæ дын мæхицæй мæстæймарæгау цы ’ппæлын?
Уæддæр ирон лæг диссаг у, диссаг. Мæнæ нымадæй кæрæдзи
цалдæр минуты зонæм, æмæ ныридæгæн мæхимæ дæ цуры цы-
дæр хæсджын кæсын... Уæддæр дзы нæхи ирон æфсармæн æм-
бал- нæй. Нæ?
Таймураз. Цæмæй мæ фæхæсджын дæ? Фæлæ дæ ’мба-
рын... Рэм, йæд... (Бакаст æм фæрсæгау.) Мæ фыд де ’фсымæр
Харитонимæ... Кæм службæ кодта æфсады Харитон, уый зоныс?
Рэм (фæкуыддæрау). Уымæй та мæ цы фæрсыс? А-а, дæ
фыдимæ иумæ уыдысты æфсады? Раст дæ бамбæрстон?
Таймураз. О! Цыдæр горæт хуынд, цыдæр! Мæскуыйы
бынмæ.
Р э м. Иæд, Волоколамск? Ие та йæ нæ зонын. Уæд ма æз
стъолы бынты æнæ хæлафæй рауай-бауай кодтон.
Таймураз. Æз та гуырд дæр нæма уыдтæн! Фæлæ нæм
Харитоны къам ис æмæ тынг æнгæсæнтæ стут. (Худынц. Тай-
мураз æвиппайды.) Цурк! Цурк! Цурк хуындис!
Р э м. Цавæр цурк? Чи хуынд цурк?
Таймураз. Горæты ном иронау афтæ тæлмац кæны.
Р э м. А-а! Клин, Клин! Æцæг, æцæг! :Куы-иу æй мысыд!
Клин-цурк! (Худынц.) Уырыссагау афтæ бакæнынц: вернемся к
нашим баранам. Ома æрдæбоны ныхасмæ. Уымæн æмæ дæ ныр
та уæлдай хæсджынæй æнкъарын мæхи. Зæгъæм, дохтыр дæн.
4 Мах дуг № 9—10
49

Æмæ мæ цуры тыхст рынчын рафт-бафт кæны. Æз та йын истьр
æххуысы бæсты мæхицæй стауыныл схæцыдтæн. Уæд ахæмы
цы схуындæуаид?
Т а й м у р а з. Хорз æй не схуындæуаид! Куы дын басæттон,
уæд мæнæн дæр мæ зæрдæ цырддæр стæпп-тæпп кодта, дæхи
мын куы бацамыдтай, уæд.
Рэм (сыстад). Таму, зæгъæм, ныр та ды фæдæ дохтыр.
Æмæ æцæг тыхст рыичын дæ цуры арвмæ асинтæ æвæры. Æры-
гон, хæрз æрыгон лæппу. Йе ’вдадзы хос та дæумæ ис. Уæд ык
æй }1æ радтис?
Т а й м у р а з. Ау, уæдæ... Уæдæ уый та куыд?
Рэм. Фæхъæц, фæхъæц! Хос иу у. Æмæ дæм æй радтой,
мæнæ цавæрдæр стыр лæгæн бахъæудзæн, зæгъгæ. Уæддæр æй...
Т а й м у р а з. Уæддæр æй уыцы лæппуйæн радтин!
Рэм (æрбадт). Бахатыр кæн. Цынæ фæмидæг уыдзæн лæ-
джы сæры! Æнахуыр сæнттæ дæм нæ кæсынц мæ ныхæстæ?
Таймураз. Раст зæгъгæйæ, сæ къæдзил цæмæ цæуы, уый
æнцонты рацахсæн нæу. Кæд мæ къахгæ кæныс, бæззын юрис-
тæн æви цы,. зæгъгæ, уæддæр дын цы бæрæг ис...
Рэм. Ома, закъоны сæрты ницæйы иомыл ис ахизæн, нæ?
Фæлæ ма ис ахæм постулат дæр юриспруденцийы: случай край-
ней необходимости. Уымæй та гуыры презумпция невиновности.
Закъон ма кæн лакъон!
Таймураз. Æз сæ искуы бахъуыды дарон ахæм дзырд-
тæ...
Р э м. Бадардзынæ сæ дæ зæрдыл, ма тæрс.
Т а й м у р а з. Кæд бахауон, уæд!
Рэм (фæсагъæсхуыз). Æргом дын куы зæгъон, уæд махмæ
космонавтты къордæй æнцондæр бахауæн нæу. Мæнæн дæр Ха-
ритои куы нæ уыдаид, уæд... Алы хицауады цот, официанткæ-
ты, скълæдты, базæты, дуканиты уырыты лæппынтæ... Иудзыр-
дæй, «бындзытæ» чи дары, уыдоны адджын хъæбултæ. Нæ сы-
хаг республикæйы льготниктæ — йедтæ. Фæлæ... Таймураз, дæ-
хиау кæуыл æууæндыс, ахæм чызг зонгæ дын нæй?
Таймураз. Чызг зонгæ-йа? Ис. Æмæ уый та цы давы?
Исты хатыртæ-льготтæ мын уыдзæн уый хыгъдмæ? Æнæ коп-
курсæй мæ райсдзысты? (Худынц.)
Рэм (фестад). Æз дыл цæмæдæр гæсгæ тынг æууæндыл!
Æви... (Йæ уæлхъус æрлæууыд.) Таму, лæгæй-лæгмæ дыл æу-
уæндæн ис? Ирон лæгæй ирон лæгмæ?
Таймураз. Йарæби, никуыма никæуыл рацыдтæн гадзра-
хатæй. Циу? (Сыстад.)' Ард хæрып, сомытæ кæнын та нæ уар-
зып...
50

Рэ м. Æз цыма мæхицæн дзурын, уыйау дзурдзынæн, ды тз:
мæм лæмбынæг хъус. О, Феликс, зæгъгæ, кæй хонон, уый Хари-
тоны иунæг фырт у. Мæнæ ды анашисттæ кæй схуыдтай, уыдон!
æй раздæр сæхицæй, ома хæдзарæй æхца давыныл ардыдтой,,
стæй йын цалдæр хатты хъылма бадардтой æмæ йыл уын дæр<
фæстагмæ фæцалх. Ныр рынчындоны ис. Дæсæм къласмæ ба-
цыд. Бацыд... Кæд ма бахæццæ уа, уæд... (Фендæрхуызон, тых~
стæй рауай-бауай систа.) Уæ, цы дын бакæнон, Феликс, цы дыи
акæнон! Куы сæ рауыгътой де ’мбæлтты, уæд дын кæмæй рай-
сон дæ уды хос? Дæлæ йæ куыд уигъы, дæлæ йæ гæндзæхтæ’
куыд цæгъды! Дохтыр! Дохтыр! Уæ фæйнæ мады уæ фæйпа*-
фыдимæ! Дохтыр! Радтут ын исты! Ай уæ цуры куы мæлы, уæд
æм куыд кæсут уырытау! Уæ, Феликс, фæуром дæхи! Феликс...
(Кæуæгау кæны.)
Таймураз (тыхстæй). Цы агуры, цы?
Рэм (фæтъæлланг ыл ласта). Куыд цы агуры! Иу пъæртт1
Иунæг пъæртт! Æмæ йæ уд фæлæууа! Æвиппайды йæ куыд
ныууадза! У-у! Æнæзæрдæтæ! (Цыма йæхи фембæрста, уыйау.)
0, хатыр, Таму. Дохтыр цыма дæ æцæгæй дæр, уыйау дыл мæ-
хи сцагътон... Ацы Сих дæр... Кæдæй йын лæгъстæ кæнын, гæ-
пы рыгæй ма уæд та иу армы дзаг æрæмбырд кæн, зæгъгæ,,
фæлæ, марадз зæгъай, ской дæр мæ нæ уадзы, ской!
Т а й м у р а з. Æмæ куыд æмбырдгæнгæ у йæ рыг?
Рэм. Æз дæр кæйдæрты фарстон, æндæр ып цы зопын. Фе~-
ликс та дзурынæн нæу. О, æмæ дам хосæн æрмæст йæ дидииæ-
джы рыг бæззы, æууæрдгæйæ æгæр хъылма у. Рыг та, чызг куы
пæ уа, уæд ды сæрбæттæн куыд бабæтдзынæ...
Таймураз. Сæрбæттæн?.. (Бахудт.) Чындзытæ сæ куы.
иал бæттынц, уæд æз...
Р э м. Ома сæрбæттæн зетийæ, мæнæ æхсынæны сойæ бай-
сæр æмæ рæпхъыты ’хсæнты цу, гæн дæхиуыл уигъ. Сæрбæт-
тæныл рыг баддзæн. Стæй ма дæ къухты та фанеры гæбаз
хæсс, уый дæр зетинæ сæрст... Таймураз... Таму! Фелнксы тæ-
ригъæдæй... Харитонæн куы зæгъон, уæд дæм кæд фæкæсид...
Лæгыл фæхæцæг куынæ уа, уæд дыи дзырд «еще»-йы цыппар*
рæдыды ссардзысты, ды йæ... (Дамгъæгай йæ дзуры.) И-ш-и-о
иыффыстай, зæгъгæ. Ишио!
Т а й м у р а з. Ницы мæ хъæуы... Кæд мып Нателæ... О,.
æмæ сæрбæттæн та кæм... Фанер ма æрмадзы разыидзæн,,
фæлæ...
Рэм (йæ хызынæй зетийы гыццыл авг æмæ баллон хъуы-
мацæй сæрбæттæн систа). Мæнæ... Фæлæ сæ уып фæстæ кæм
бамбæхсдзыиæ?
4*
5Ь?

Т а й м у р а з (йæ алыварс акаст.). Далæ машинæйы æп-
пæрст цъæлтæ дуар уыныс? Уый бын?
Рэм. Хорз! Таму, æз дæр мæ дзырд... Иу хъуыддаг ма...
(Магнитофонимæ архайы.) Цалынмæ мæнæ ацы зарæг фехъу-
сай фаллаг былæй, уæдмæ сæ ма бамбæхс. Уæд-иу æй зон, тас
ницæмæй у, уый.
Т а й м у р а з. Шпионтæй цыма хъазæм!
Р э м. Иæхи чи хизы, уый — Хуыцау дæр. Иæд ма... Чызгæн-
иу æй худгæйæ бамбарын кæн. Ома ахæм худæг, зæгъ, у, ахæ’м
æмæ... Нæ сæ зоныс, тæрсаг сты æмæ цы фенхъæлдзæн... (Маг-
нитофоны амонæнтæ æркъæппытæ ласта.) Бахъуыды кæн ацы
зарæг. :
ЗАРÆГ ЗÆЛЫ
Ацыдтæ — сафтид сахар,
Ацы æрхæндæг циу?
Зæрдæ цинтæй — сатар,
Сагъæс æхгæны риу.
Расидти фæззæг зиу.
Систа уæларвмæ зарæг.
Иу у мæ хъуыды, иу —
Айсæфт мæ цины барæг.
Сагъæсы уд ыснарæг,
Катайаг у мæ уаг,
Ацы хъынцъым — мæ марæг,
^Фæззæг та цинæй — дзаг.
.Донгур æрцыди саг,
Сытыл зæрин хур баст у.
Урс фæлмы — хæхты таг.
Фатау бæрзонд бæрз раст у.
Дардмæ æдзух мæ каст у.
Ацы æрхæндæг циу?
Ацы æрхæндæг уарзт у.
Сагъæс æхгæны риу.*
Т а й м у р а з. Хорз зарæг у... Æвгъау...
Рэм (фæгæмæлхъус). Æвгъау? Уый та куыд ома æвгъау?
Таймураз. Паролæн! (Знæтæй бакаст Рэммæ, азылд.)
Р э м. Гæды æмæ куыдз куы фæхъазынц, уæд сæ цымæ чи
кæимæ фæхъазы? Куыдз гæдыимæ, æви гæды куыдзимæ?
Таймураз. Куыдз дæр нæма уыдтæн æмæ гæды дæр. Стæц
ды Харитоны ’фсымæр куыд дæ, æз та афтæ Брежневы фырт!
Уый дын презумпция невинности!
* Косты Лизæйы æмдзæвгæ.
52

Рэм (бахудт). Маладец, мæлдзыг! Бæззыс юристæн-юмо-
ристæн. Дыууæ проколы мæм уыд. Иу дæ цурк — Клин, иннæ
та мæхи: милицæмæ «Мерседес» цы агуры, зæгъгæ, зæгъинаг
куы уыдтæн, уæд. Фæлæ ма мæм уыцы зæрдиагæй цæмæн фæ-
хъуыстай? Дæхи ницымбарæг цæмæн скодтай?
Таймураз. Рагæй дæр аргъæуттæ бирæ уарзаг хæссын.
Р э м. Ие та мæн æрцахсын кодтаис, нæ?
Таймураз. Дæхи куы айсис æвыдæй! Юрист дæр уымæн
суыдзынæн, æмæ дæу хуызæттæй ме сæфт кæй уынын!
Рэм. Хорз лæппу дæ бæргæ! Æмæ ма уыцы аргъау уарзо-
нæй иу цыбыр аргъаумæ байхъусын саккаг кæн. Цардысты
æмæ уыдысты лæг æмæ ус. Иунæг лæппу схастой. Фыдæн йæ-
хицæй æнæхиндæр, растдæр лæг ссарæн нæ уыд. Фырт дæр
фыды фæзмыдта! Гъа, фæлæ сæ мад... Нæй, æууæнк нæй бæх
æмæ сылгоймагыл! Æрмæст йæ мадæй дæр æвзæр чи зæгъа,
уый йæхæдæг зæххæй сисынмæ нæ бæззы!
Таймураз (бацымыдис, фенкъард). Æмæ цы кодта мад?
Р э м. Лæппуйы уарзон чызджы мад къулбадæг ус уыд æмæ
уый лæппуйы мадæн кæлæнтæ скодта æмæ дыууæйæ Феликсæн
æвдадзы хос банай кодтой, фæлæ сæ къæрцхъус Сих рацахста...
Таймураз ыл йæхи андзæрста. Фæлæ йæ Рэм уайтагъд йæ быны
анорста.
Р э м (йæ гуыбыныл ын сбадт, йæ дыууæ къухæй йæ дæлæ-
мæ æлхъивы)'. Ныр ды цъатайæ хаст! Æмæ уæд æз та, буц го-
рæтаг, харбызы цъæрттæй физонджытæ хордтон? Хъараты Хъа-
ратеимæ дæ базонгæ кæнон? Æфсады дæр...
Таймураз. Суадз мæ, зæгъын! Суадз мæ!
Р э м Науæд мæ фырнадæй æргæвдыс, и? Æз дæуæй цы
домдтон, уый сæрæй бынмæ нæ сæххæст кодтай, зæгъгæ, уæд...
Уæд дæ мад Амынатæн æмæ дæ уарзоны мад Сурæтæн сухаритæ
бахус кæн!
Т а й м у р а з. Суадз мæ!
Рэм (сыстад). Цы дын загътон, уыдон-иу биноныгæй бал-
вис. Изæрæй зарæг куы фехъусай, уæд та...
Таймураз. Куы нæ йæ фехъусон, уæд та? (Сыстад, йæхи
æрцагъта.)
Р э м. Уæд та хъарæг фехъусдзынæ!
Таймураз йæ чиныг систа, мæстæйхæлгæ ма бакаст Рэммæ æмæ
уæнтæхъил, сæргуыбырæй ацыд.
ÆРТЫККАГ НЫВ
Сих æрбацыд. Рэм æй фæсвæдæй хъахъæны. Уый йæ ронæй дыууæ дзæ-
къулы райста. Саргъы цур æрбадт æмæ сæ бафснайдта.
53

Рэ м (хъæрæй). Сих! Нæма фæзындтæ?
Сих (акаст æм). Цæуыл сфæдис дæ? Цæй, цы рауад уе
*хсæн?
. Рэм. Æцæг хорз гуырд куы у ацы Таймураз. Бирæ хатыи
^ем нæ бахъуыд...
С и х. Æмæ зарæг та цы амоны?
Рэм. Куы пæ фехъусай изæрæй, уæд далæ цъæлтæ зестмæ
дæ цæст дар. Чи йæм бацæуа, ууыл-иу дæхи андзар. Фанер æмæ
•сæрбæттæн та мацы фæкæнай! О, хуын мын бацæттæ кодтай?
С и х. Нæй, пæ мын фæцис амал. Кæд изæрмæ...
Рэм. Уæдæ мæп нал æвдæлы. Хатырæй фæуæд, фæлæ мын
Сурæтмæ фæдзур. Æмæ уал-иу дæ хос ссивыиыл афæстиат у...
Сих ацыд. Рэм саргъмæ бауад. Сфæлдæхта йæ æмæ йæм ракæс-бакæс
’кæны. Цыма цыдæр фембæрста, уыйау бахудт. Гоппыты йæ къух фæцавта
,æмæ дзæкъултæ раласта, йæ хызыны сæ ныппæрста. Саргъ куыд уыд, афтæ
’сæвæрдта, адзæбæхтæ йæ кодта. Сурæт тарстхуызæй æрбацыд. Йæ сæрæй
акуывта Рэмæн.
Рэм (мусонджы иуварсмæ йæ бакодта). Ацы Сихыл рихи
мæ\и Куы нæ хъахъæна искæцæй...
С у р æ т. Абон нын Амыиатимæ абелы — æмбисæндтæ...
Рэм. Уыдон зопын! Амыпатæй ницуал рауайдзæн?
Сурæт. Цытæ дзурыс? Сызгъæрипы тыххæй дæр дам нал!
Р э м. Дæхæдæг та?
Сурæт. Мæпæ пу гыццыл... Сыгъдæг рыгæй... (Йæ ронæй
тыхтон систа æмæ йæм æй дæтты.)
Рэм (хызыны йæ æфснайы). Хуыфæджы хостæ æмæ фы-
.нæйы бардуаг Марфæ та?
Сурæт (иуцасдæр ницы дзуапп дæтты). Йæд... Рэм, уыцы
иунæг мын ис æмæ... Ныр конкурсы иæ бахауд æмæ та иннæ
аз дæр...
Рэм. Раст дыи куы зæгъон, уæд медипститутмæ космонавт-
ты къордæй зыпдæр у... Фæлæ йæ кæд æцæг дохтыр суæвын
-фæиды, дипломæй дохтыр пæ фæлæ, уæд медициноп училищейæ
райдайып нæ тæккæ хуыздæр! Хорз ахуыр кодта скъолайы?
С у р æ т. Йæ аттестаты дыууæ цыппары ис, инпæтæ сыгъдæг
«фондзтæ.
Рэм. Сæрджын чызг дын у! Æмæ училищейы сырх диплом
куы райса, уæд æн институтмæ фæлварæнтæ дæттын иал хъæу-
,дзæн.
С у р æ т. Омæ училищемæ дæр уæлæигæйтты бахауай!
Рэм. Уый тыххæй дæ сæр дæр ма аных! Ме ’фсымæры ус
— дирскторы хæдивæг! Сурæт, сайгæ дæ куы кæпин, уæд дын
институт циу — академийæ дæр зæрдæ бавæрин. Фæлæ кæд ин-
ститутыл пыцъцъæх, уæд раздæр курсытæм бацæуын хорз у...
.154

Стæй йæ лаборанткæйæ дæр цæмæй райсой, ууыл бацархай-
дзынæн.
Сурæт. Уый се ’ппæтæй дæр хуыздæр уаид! (Иннæрдæм
азылд æмæ йæ риубастимæ архайы. Ампулæтæ æмæ гæххæтты
тыхт хостæ систа, радта сæ Рэммæ.) Морфи нæм кадаварæй æр-
знтынц, фæлæ кодеинтæ гыццыл фылдæр.
Рэ м. Æхца дын авæрии уæд та иучысыл? (Хостæ йæ дзып-
лы æмбæхсы.)
Сурæт. Нæ, нæ, æхца мæ нæ хъæуы... Æууæндыи дын дæ
пыхасыл!
Р э м. О... Ацы Таймураз мæм дзæбæх лæппуйау кæсы, фæ-
.лæ... Чызг æнцон фæрæдийынгæпæн у æмæ...
Сурæт. Нæ, нæ! Тамуйыл исты хæрам хъуыддаг æрмæст
хъуыды кæнын дæр тæригъæд у! Æвдæмты ма куы уыд Нате-
лæ уæдæй нырмæ уарзынц кæрæдзи.
Рэм. Кæцæй цытæ зонын, уымæй мæ дзæгъæлы уыдзæн
фæрсып, фæлæ цыма абон Таймураз цыдæр ахæм фæндтæ
кодта... Æмæ йæ Нателæйы сæр бахъæудзæн. Исты ахæм ма
банхъæл, фæлæ уæддæр, куыд вæййы, цы вæййы...
Сурæт (удаистæй). Ау, æмæ цы уа? Цы ныффæнд кодта
ахæмæй?
Рэ м (худы). Ма сфæдпсон у! Кæд æй æцæг уарзы, уæд æй
галиу фæндагыл нæ сардаудзæн.
Сурæт. Уый та куыд? Уыцы иунæг удлæууæн мын у æмæ
йæ мæ цæсты гагуыйау ма хъахъæнон, уымæн та уæвæн куыд
ис? Нæ, нæ! Чызгыл дам-думтæ ичъийæ хæцагдæр сты, чызджы
йæ фидис мæрдты дæр нæ уадзы!
Р э м. Ма схылтæ ут! Аивæй йын кæд бамбарын кæнай, æн-
дæр дзы зпæтæй исты ,куы бадомай — нæ бакæсдзæн дæ ком-
мæ. Уарзоны раз мад дæр æнæуынон знаг фесты! Мæхицæй йæ
зонын...
С у р æ т. Рэм, абоп фæстаг хатт, зæгъгæ, загътай æмæ мæ
мауал... I
Рэ м. Дæуæн дæ пыхас йæ бынаты куы и-с, уæд æз, лæг уæв-
гæйæ, ау, мæ дзырдæн хицау нæ дæп? Нателæйы тыххæй кæ-
мæн бацæгъдон йæ хъусы, пæ дзыпп кæмæн æруæззау кæнон,
уый та мæн куы фæсайа, уæд... Уæд йе рагъæй Хъаныхъуаты
Болайы æрчъиваг уафсхор, мæ армæй та ахъаззаг чъепс. Цу
æмæ æдыхст у!
Сурæт ацыд.
Рэм (йæ фæдыл кæсгæйæ). Куы схылтæ уаиккой мадæй,
чызгæй, Таму уарзопæй, уæд... Уæд Иателæ нæхи уыдзæн. Ба-
кæндзыпæп æй институтмæ дæр! Кæд нæ фæхыл уой, уæд та
55

æцæг хорз лæппу у Таму-Таймураз. Æмæ йын уадз æмæ дохтыр
ус уа — Нателæ...
Фæцæуынхъус. Сих æрбацыд. Рэм æй нæ уыны, фæцæуы. Сих
тагъд-тагъд йæ къух саргъы фæцавта. Нæ баууæндыд йæхиуыя
æмæ та ногæй сгары.
С и х (хъæр кæны). Чъепс!
Р э м (æрбаздæхт, хæстæг æм нæ цæуы). Циу?
С и х. Уырыйæ дæ нæма зыдтон.
Рэм. Æз та дæ рагæй дæр рувасæй зонын! Æмæ, зæгъьш»
уæд та иу хатт фæуон дæ къæдзил.
С и х. Æмæ йæд та?
Р э м. Æхца? Зыд ма кæн. Чао, Сих, чао! Махæн хылгæнæк
нæй, паддзæхтæ кæрæдзи куы ныссæрфой, уæддæр! (Аивгъуыд-
та.)
Сих, йæ сæр ныхгæ, Рэмы фæдыл ату кодта. Мусонгмæ бацыд. Йæ
къæхтæ æддæмæ рауагъта — æрхуыссыж.
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Фæизæргæрæттæ. Асæхмæт бæласы бын бандоныл чъылдымздæхтæй ба~
ды, хæхтæм фæлгæсы. Топп йæ фарсмæ æвæрд. Сих мусонгæй йæ цыппæр-
тыл лæугæйæ ракаст. Слæууыд уырдыг. Дон банызта. Асæхмæтмæ бакаст,
саргъ сæккой кодта æмæ ацыд. Таймураз æмæ Нателæ æрбацыдысты. Дыу-
уæйæ дæр тарæрфыг.
Нателæ. Таму, цæй-ма цы кодтай уагæр? Дæ род цыма
дæ хуылфы амард, уыйау...
Таймураз. Ницы, Натæ, ницы. Йарæбын, лæгыл æдзух
худын нæ фидауы.
Нателæ. Уæдæ мæ ногæй цæмæн фарстай, ноджыдæр ма
цытæ федтон, зæгъгæ, уымæй?
Т а й м у р а з. Æмæ ды дæр ницы, зæгъгæ, нæ ныффæрск
дæ?
Н а т е л æ. Омæ мæхæдæг æрымысон уæдæ истытæ? Мауал
ма æнкъард у!
Асæхмæты ауыдтой. Куыд æм фæцæйцыдысты, афтæ* уый базарыд„
Уæ, Гого, абоны онг дæ Бæтæйы фырттæ
стыр бузныг куы сты!
Ныр дæ абон Бæтæйы фырттæ иу ныхасæй фæрсынц,
Æмæ сын сæ ныхасæн ды раст дзуапп раттГ
Уæ, мæ зæрдæйы рухс Аслæнбег, цы зонон,
ууыл дын нæ бацауæрддзынæн.
Ды махæн нæ фыд Бæтæйы хуыздæр зыдтай, Гого,
Æмæ йæм Слонаты фæсивæд цы цæстæй кастысты,
стæй йæм цы зæрдæ дардтой?
Уæ, мæ зæрдæйы хур Аслæнбег, уæ фыд Бæтæйы
56

Слоны фырттæ рагæй-æрæгмæ дæр донмæ тардтой
æмæ йæ æнæ донæй здæхтой!
Уыцы дзуапмæ Аслæнбег Гогойæн афтæ куы зæгъы:
Уæ, Гого, Бæтæйы фырттæ дæ бузныг сты, уый
диссаг нæу,
Фæлæ дæ, æмбал кæмæн нæй, уыцы иунæг Хуыцау
бузныг уæд!
Йæ фыды сау хъама бирæ азты къулыл ауыгъдæй
лæууыдис,
Аслæнбег уымæ сæвналы æмæ йæ йæ астæуыл æрбабæтты,.
Фæстæмæ куы ныццæуы Слоны-фыртты хъазтмæ,
Слонаты фæсивæдæн се ’взаргæ чызджытимæ
Уæрагæй фæкафыдис,
Рæмбынкъæдзæн фæсимдта!
Слоны-фырттæй йæм иу лæджы фырт дæр
Хæстæг цæуын куы нæ уал бауæндыд,
Æххормаг бирæгътау æм фæйнæрдыгæй дардæй
фæкастысты.
Таймураз æмæ Нателæ хæстæгдæр балæууыдысты. Асæхмæт сæш
разылд, сыстад.
Асæхмæт. О, Таму! Нателæ... Таму, æз ма дæумæ фæдзу-
ринаг уыдтæн.
Т а й м у р а з. Мæнæ æрдæбон æрбацыдыстæм, фæлæ дæ нал;
бахъыгдардтам, куы базарыдтæ, уæд.
А с æ х м æ т. Лæг-иу йæ хорз зæрдæйыл куы зарид, уæд!
бæргæ, фæлæ... Цæй, уый æндæр хабар у. Цæмæ мæ хъуыдтæ,.
зæгъгæ, уæд...
Т а й м у р а з. Баба, бахатыр кæн, дæ ныхас дын исын. Уыцьг
Гого та чи уыд, чи?
Асæхмæт. Бæтæйы дыккаг ус, Цæлойтæй. Фыдыус схо-
пын æй тæригъæд дæр у: мадау сыл узæлыд. Æцæгдзинадæй та
Зæнджиаты хæрæфырттæ æййæфтой цыппар æфсымæры.
Таймураз. Æмæ уый та куыд æмбаргæ у? (Зарæг фæз-
мы.) «Уæрагæй фæкафыдис, рæмбынкъæдзæй фæсимдта»?
А с æ х м æ т. Слонаты чызджыты хъал уæрджытæ-иу йæ-
хъуымбыл уæрагæй бакъуырдта, йæ рæмбынкъæдзæй-иу сьпг
сæ чызгон риутæ фелхъывта. Цы ма уыдаид уæды рæстæджы
уымæй æфхæрддæр!
Т а й м у р а з (худы). Æмæ уый абои дæр у æфхæрд! Мæнæ-
Натæ уæдæ дзæгъæлы куыдта! Сих дæр дам, йæд...
Нателæ Таймуразы фарс бацавта..
Асæхмæт. О, цæмæн мæ хъуыдтæ... (Топп систа.) Ахсæв;
мæ бæсты ам фæлæууис? И?
Т а й м у р а з. Хорз, баба, хорз.
57;

А с æ х м æ т. Æххæст ма уæдæ халсаргæсы фенон, æрмадзы
;уоны дæр æмæ... О, дæ мадæн-иу зæгъ, æмæ мæм ам фæлæууа,
.æнæ мæн-иу ма ацæуæд!
Таймураз (батыхст). Йæд... Мæнæ... Цæй, ницуал, ии-
цуал!
Асæхмæт (æдзынæг æм бакаст). Иугæр кæм райдыдтай,
Таму, уым мæ ма зæрдæхсаинаг кæн, зæгъ æй.
Таймураз. Баба, искæмæн дзырд куы радтай, уæд æй
,æнæмæнг хъуамæ...
Асæхмæт (нал æй бауагъта дзурын). Хъæуы дын исты
ахсджиаг фембæлд ис? Æви мæнæ Нателæимæ кинодзуаны цæ-
ут? (Кæсы Нателæмæ.)
Нателæ йæ сæр нæ, зæгъгæ, банкъуыста.
Асæхмæт. Ай мæм рагацау куы уайсадыс! (Худы.) Нуа-
зæн мæнæй, æцæг мæ кæд уый фæстæ хъулон гал æргæвдын нæ
бахъæуа, дæ хуыцауы хатырæй, мауал мæм дзур, зæгъгæ, уæд.
И, Нателæ?
Худынц.
Т а й м у р а з. Нæ, баба, ничи мæм æнхъæлмæ кæсы. Фæлæ
,лæгæй лæгмæ дзырд...
Асæхмæт. Таму, райсомæн хи ’хсын хъæуы, зæгъгæ, дæр
мæ бафæрсис? Дзырд йе дæттын нæ хъуыд, кæм æй сфæрæзтай,
уым та... Кæд ыл фæсмойнаг уай, уæд иннæ хатт зопдджындæр
уыдзынæ...
Таймураз. Уæдæ мын ай та уымæй æнахуырдæр фарста
у... Мад, æццæй, цыфæндыйæ дæр мадæй нæ баззайы?
Асæхмæт. Нателæ, мыййаг, фестырзæрдæ Сурæтыл?
Т а й м у р а з. Нæ, æнæуи дæ фæрсын.
А с æ х м æ т. Таму, æз дæм æрмæст мæ хъустæй ’Нæ хъусыи,
нæ, фæлæ ма мæ зæрдæйæ дæр. Æмæ дæ цы рæхойы, уый мын
.æргомæй зæгъ!
Таймураз. Баба, æргом зондамопæп ныхас дæр бæззы,
фæлæ мæ æууылдæй нæ хъæуы — мæхæдæг хъуамæ скæнон
хатдзæгтæ. (Бахудт.) Хъомылгæнипаг дам хъуамæ ма хата,
хъомыл æй кæй кæнынц, уый.
Асæхмæт. Мад... Ехх, Таму, Таму æмæ Нателæ, Нателæ...
Мадæлтæ дæр, кæд цыфæнды хъыгаг у, уæддæр уыдон дæр мыг-
гаггай сты. Мады ад æппæт иыййарджытæй нæ цæуы. Фæлæ
мад мадау куы уа, уæд ма мад лæджы зæрондæй дæр фæхъæуы.
Мад, зæгъгæ, уæд мидæмæ улæфæм: мад! Фыд та æддæмæ: фыд!
Мад,— мыд, Фыд — фыд... Фыдбон. Фыдлæг. Фыдуац...
Т а й м у р а з. Æз дæ мидæмæ улæфын! (Йæ былтæ мидæ-
мæ ’нцъулы.) Ф^ф-фыд! Фыдхорз. Фыддзæбæх. Фыдфæлмæп
(Нателæмæ бакаст.) Фыдрæсугъд!
58

Асæхмæт. О, фырт фыды у, чызг та мады. Нателæ, мæ
къона, мацæмæ йæ бамбар! Уæхæдæг загътат, æнæуи ныхас
къахут, зæгъгæ. Фæлæ уæддæр, Таму, фырт дæр йæ уынгæджы
сахат йæ мады агуры, уый фæлмæн къух, уый рæвдаугæ хъæ-
лæсмæ фæбæллы... Мæп фæрсут, фæлæ, уæ зæрдæйæ, æз ацы
царды Санаты Семау æппæт дæр зоныи? Мæп дæр куы уаид
пыр, кæимæ ауынаффæ кæноп, иу ахæм Сем.
Таймураз. Мæнæ мемæ!
Асæхмæт (бакаст æм æхсгæ кастæй, бахудт). Æмæ цы
мæнг зæгъыс? Зопд дам кæстæр æмæ хистæры сæрыл пæу. Уæ-
дæ, Таму, зæгъæм, дæ хорз зопгæйы, йе та дæ хæстæджы давгæ
куы ’рцахсай ахсæв, уæд æй комкоммæ бавдисдзынæ? Блпымудз-
дзынæ нæ?
Т а й м у р а з (фæкуыддæрау, стæй æнæбары бахудт). Скъо-
лайы нæ куыд ахуыр кодтой, афтæмæп... Павлик Морозов дам
йæ фыд Тимофейыл дæр нæ бацауæрста... (Фæрсæгау æм кæсы.)
Асæхмæт. О, ахæм рæстæджытæ дæр уыд, æмæ дæ фæс-
комцæдисмæ иæ райстаиккой, дæ сыхæгтæм, цы мигæпæг сты,
уымæ дæ хъус куы нæ дардтаис æмæ куы никæй банымыгътаис,
уæд. Фæлæ мын ныр ды цы дзуапп дæттыс?
Т а й м у р а з. Мæгъа... Фæлæ мæм куыддæр худииаг кæспд
искæй ахæстонмæ тæрын. Уæд цыма мæхæдæг дæр цыдæр
чъизи суаин!
А с æ х м æ т. Бпрæ фæцæр, мæ хур! Уый дзы ис, уый — æф-
сарм!
Т а й м у р а з. Мæнæ Секъайы куы ахуыр кодтам, уæд мын
пæ фыстыты хъыг цы уыд... Афтæ фыссы æмæ, дам ирон адæмы
\\сæн дзырд уады бæхыл бады. Ома се ’хсæн ницы сусæг кæны.
Уæд дын, фыссæг уæвгæйæ, дæ адæмæи фидистæ æмбæлы?
Асæхмæт. Æмæ ды кæй уарзай, дæ удæн фылдæр кæн
уарзай, уымæн йæ худинаджы хъæнтæ нæ бадарис йæ цæстмæ?
Иæ — уæд æй æцæг уарзтæй нæ уарзыс! Уый фиднс пæу. Фæлæ
уæддæр... (Ныуулæфыд.) Фæлæ уæддæр, Таму, бæхдæттæ мæр-
зын дæр искæй хъæуы! Æрмæст та ам дæр... Ехх, пу æвзæр бо-
ны гуырды бавдисдзынæ, гъа, дыууæ-æртæйæп сæ хъуыддæгтæ
хурмæ ракалдзынæ. Фæлæ йæ къух кæмæп нæма фæцъысым,
йæ давæггаг царв йæ фарсы тæпæгæй кæмæп пæма фæцис,
уæд уыдон сæхиуыл æрхуддзысты? Дæ хъустæ бахъил кæп!
Ехх, Таму, Таму æмæ Нателæ, Нателæ! Адæм давæгæй се ’сæфт
уынынц, æпæуынон сын сты гæртамхортæ æмæ алы æввопгхор-
тæ, фæлæ уыдопы чи æрцахсып кæиы, уый дæр риуыгънæгæп
пæ дарынц! Суанг ма ахæмыл цыдæр æлгъагау сæхи дæр атигъ
кæпынц!
59

Таймураз. Æмæ уæдæ ныр мацы уын, мацы хъус, мацы
зæгъ? Афтæ?
А с æ х м æ т. Æмæ уæд бар-æнæбары се ’мцæдисон дæ, сæ
хъузон. Лæг дам у! Лæгдзинад дам дæм уæд! Гъе, Таму, æн-
цонæй дын дзуапп чи радта, лæг чи у æмæ лæгдзинад циу, зæгъ-
гæ, уымæн, ууыл макуы баууæнд! Бæрзонд иыхæстæ чи фæны-
вæнды лæгдзинады тыххæй, уымæн лæджы тæф йæ тæфы дæр
нæй! Ды та цы хъуыды кæныс?
Таймураз. Æз? Æз цы кæнон, уый хуыздæр æнхъæлæй?
Асæхмæт. Бæззы дзуаппæн. Æрмæст мæнæ мæнæн æн-
хъæлæй архайæн нæй. Мæнæн хъуыддаджы тæккæ райдиан
суанг йæ кæрон дæр зонын æмбæлы, ома, цы расайдзæн, уый.
Таймураз (йæхицæн дзурæгау). Æвдисæн дæр уымæн
ничи фæкомы, уымæн! Нымудзæджы ном дыл сбаддзæн, зæгъ-
гæ.
Асæхмæт (æнкъардхуызæй). Мауал тырн юрист суæвын-
мæ! Æиæ ’вдисæнтæ тæрхоны лæг дæр æнæбон у. Фæлæ чи æф-
сæрмæй-тасæй хæцы йæ дзыхыл, чи фатеры тыххæй, чи дзидза
уарзы, чи гæбæр бæхтау кæрæдзи ныхынц. Æмæ дын тæрхоны
бон нæ уыдзæн æвдисæнтæ! Цæй, о... Баныхас кодтам, уæдæ.
Ды мæ бæсты лæууыс, æз цæуон. (Фæцæуы.)
Т а й м у р а з (йæ фæстæ). Фарныл æмбæлæг у, баба! Стæй
фарнхæссæг!
Таймураз Нателæйы дæлбазыр æрхæцыд.
Н а т е л æ. Цы дæ зæрды ис, Бæтæйы фырт сахъ Аслæнбег?
Таймураз. Æрсимиккам тымбыл симдæй, Слонаты æх-
сырыцъарæй хаст хъал чызг? И? Саккаг кæн!
Н а т е л æ. Дæ фыды ’фхæрджыты маст мæнæй исыс? Си-
дзæрæй?
Таймураз. Сылгоймагæй маст исын æз мæ сæрмæ не
’рхæсдзынæн! Гъа-ма, æрсимæм дзы тымбыл симдæй — пæртон
симдæй...
Симынц. Таймураз Нателæйы уæраг, орца, зæгъгæ, бакъуыры йæ-
уæрагæй. Стæй йын йæ риу рæмбынкъæдзæй фелхъывта.
Нателæ (йæхи атыдта, тагъд-тагъд, зарæгау дзуры). Ду-
рак-дурак — дурак! Сæрхъæн сæлхæр, сæлхæр сæрхъæн!
Таймураз зæххыл тъæпæн æрбадт. Цыдæр æрбаймысы æмæ ных-
худы.
Нателæ (йæ амонæн æнгуылдз æм æвдисы). Иу куы фæ-
худы, уæд йæхиуыл фæхуды!
Т а й м у р а з. Натæ, суинаг дохтыр, дзуапп ма мын ратт
ахæм хуымæтæг фарстайæн...
Н а т е л æ. Абон дып фарстатæ æмæ дзуæппыты изæр у?
Гъа-ма...
Т а й м у р а з. Рынчынæп дæм йæ фыццаг хос циу?
60

Н а т е л æ. Ие ’взагæн ын укол скæн!
Т а й м у р а з. Æцæг дæ фæрсын, æцæг!
Нателæ. Иæ тæвд ын сбар. (Йæ арм Таймуразы ныхыл
авæрдта.) Йæ цæсты уæлтъыфалтыл ын схæц æмæ йын йæ га-
гуытæм ныккæс. (Йæ цæстимæ йын архайы.)' Кæд, мыййаг, æр-
ра у. Æмæ кæд у, уæд æй фидар сбæтт!
Т а й м у р а з. Иæ цæсты гагуытæм нæ! Иæ уды гагуымæ
хъæуы лæгæн æппæты разæй дæр ныккæсын! Уымæн æмæ алы
иизы бындзæфхад дæр уды ис! Æмæ уды бадзæбæхæн та йæ
хуыздæр хос — хъæлдзæгдзинад! Цы ’рбаймысыдтæн æрдæбон,
мæнæ-иу куы ныххудтæн иунæгæй, уæд... Иу лæгæн йæ иунæг ус
амард...
Н а т е л æ. Йæ иунæг-йа! Загътон æмæ йын æргъомбаст уы-
дысты шейхау!
Т а й м у р а з. Иунæг, иунæг! Æрбаздæхт уæлмæрдтæй йæ
афтид къонамæ æмæ йæ хæдзары афтид къултæм ракæс-бакæс
кæны. Æрфæтъæн афтид пъолыл мæнæ мæнау æмæ йæхиуыл
хъарджытæ мысы: зыбыты иунæг... Зыбыты иунæг... (Куыд фæс-
тæмæ тагъдæй-тагъддæр дзуры æмæ уæлæмæ сты, кафын рай-
дайы.)' Зыбыты иунæг! Зыбыты иунæг! Æрц-тох! Орца!
Нателæ (æмдзæгъд ын кæны). Бæттинаг æррайæн — æм-
дзæгъд!
Таймураз (æрлæууыд, йæ лæф-лæф ссыд). Лæг чи у, уый
æз зонын! Иæ уыпгæджы сахат æнкъард чи нæ кæны, уый дын
.æцæг лæг! Иу худæг ма дын радзурон, удæй рынчын?
Нателæ (худы). Дæхæдæг сæрæй рынчын! Мауал мæ ху-
дын кæн! Мæ фарсæй куы фæуа... (Фæсагъæсхуыз.) Таму, Та-
му! Циу дæ тыхсты сæр, циу? Цы дып сты дæ абонсарæй фæр-
стытæ? Стæй, æццæй мад мадæй баззайы, зæгъгæ, куы загътай,
уæд уыцы «æццæй» цы амоны? Искæй фæзмыдтай?
Таймураз æм бацыд. Иæхи та йæм пецмæ тавæгау тавы. Йæ сæр
Нателæйы риуыл бакъул кодта. Нателæ йын йæ сæры хъуын йе
’нгуылдзтæй фасы.
Нателæ. Таму, кæд дур у, уæддæр æй бæмбæджы ма тух
— цæв мыл æй.
Таймураз (йæ сæр бæрзонд систа, кæнгæ хъæлдзæгæй).
Арвæй ахæм дур ма ’рхауæд, æмæ Натæ кæй пæ баурома! Цæй
дур, цæй, худæг куы у, уæд! Дæумæ та мæхи батавтон æмæ
мæнæ ардæм... (Йæ хъуырмæ амоны.) Цыдæр тæвд уылæн осыд,
хъыдзы мæ кæны... Натæ, æз дæу тыххæй... Уарзоны тыххæй
зæххыл чи никуыма ницы скодта, уый циу? Ома цы у æппæтæй
зындæр бафтæн къухы?
Нателæ. Уый? Уый, чызгæй йæ куыд уарзта лæппу, афтæ
йæ уарзæд, йæ сывæллæтты мад куы суа, уæддæр!
61

Т а й м у р а з. О, уый та циу... Æз дæ ноджы тынгдæр дæр^
ма...
Нателæ. У, у! Æндæр амонд нæ хъæуы мæн. (Бахудт.)
Уæдæ мын Амынаты зæрдæ рахæсс, зæгъгæ дæ бадомон?
Т а й м у р а з. Æз æнæхынджылæгæй зæгъын.
Нателæ (æнкъардæй). Таму, мауал ма мæ сай дæ кæпгæ
хъæлдзæгæй. Æз рагæй нал дæн æз. Æз ды дæ, ды! Дæ аууон
кæд дæ коммæ нæ кæсы, уæд æз дæр дæ фæндыл дыууæ зæгъ-
дзынæн! Æмæ мауал рафæлив-бафæлив кæн дæхи дæр æмæ
мæн дæр!
Таймураз. Цом-ма, фæйнæ тъыллуппы ныккæнæм Гæбы-
лайы малы æмæ дын æй зæгъдзынæн, цавæр дур у, уый.
Куыд фæцæйцыдысты, афтæ Сурæт сæ размæ фæцис.
Су р æт. Нателæ! Æз ма дæу куы агурын. Рауай-ма иуварс^
хъæуыс мæ!
Нателæ. Ох-хына, мамæ! Нæхи уал анадтаиккам...
Сурæт. Гыццыл чызг ма дæ! Уый цавæр хи над у усгур>
лæппуимæ?
Нателæ. Æмæ кæй усгур у, кæй? Кæй куры? (Худы.)
Сурæт. Дæ цæсгом дыл... (Ферхæцыд, цыдæр æрымыс-
гæйæ).
Таймураз. Нателæ, æз доны был уыдзынæн! (Ацыд.)'
Сурæт (йæ’ фæдыл кæсгæйæ). Амæн дæр куыд æфсарм-
джын æнхъæл уыдтæн, ахæм куынæ разына, уымæй тас у...
Нателæ (схуыстæй). Тас циу — хъуывгъан! Йæ дзывыр
бынты цæуы.
С у р æ т. Мæнæ дæуыл дæр йæ гакк зыны — уый дын цавæр
къæйных пыхасы уаг ,у?
Н а т е л æ. Ма, цæмæн мæм фæсидтæ?
С у р æ т. Цом, фæндагыл дын æй..
Н а т е л æ. Æз дæр ам лæууын... Тамуимæ...
С у р æ т. Цы, цы?! Мæнæ мæ бындур куыд разылд! Чызг —
æмæ лæппуимæ æхсæвæддæ!
Н а т е л æ. Ма, ды цæуыл хъуыды кæныс, уымæи бонсихо-
рафоп дæр фагæй фылдæр фадæттæ...
Сурæт (йæ къух размæ фæтынг кодта). Мæ тæккæ разæй
нæ тæккæ хæдзармæ! Чызжы йæ худинаг мæрдты дæр...
Нателæ. Ма! Кæд мын искуы æдас у, уæд Тамуимæ! Уы-
мæп æмæ уый Сих нæу! Дæ Сих! Æмæ мæ ма дзурын кæи.
С у р æ т. Сих та дзы кæцырдыгæй фегуырд?
’Натслæ. Мусонджы æрдыгæй! Дыууæ дзæкъул-мæкъули-
мæ.
Су р æт (хорзау нал фæцис). Алцы... Алцы дæр...

Нателæ. Алцыдæр федтон! Алцыдæр фехъуыстон! Уæдæ*
дæм æнæхъæи бон хæстæг цæуылнæ уал бацыдтæп? Арвы та-
лынгты дæ цæмæн лыгъдтæн? Ныййарæг... Ныййарынæй уæлæ-
мæ ма дзы...
Сурæт (нæ йæм хъусы). Æмæ... Æмæ Амынаты тыххæй.
дæр исты?..
Н а т е л æ. Ницы радзырдтон! Кæд фæстæдæр сæдылы уон....
иуæй-иутау, æндæр нырма...
С у р æт. Уый та мын ме ’ппæт хъиамæттæн дæ хуыздæр ар-
фæ. (Скуыдта.)' Ныййарæг мады тæригъæд та цотæй кæд кæ-
мæ бахъардта...
Н а т е л æ. Ма! Мамæ! (Йæхи йыл баппæрста, кæуы.) Ма-
мæ! Мамæ!
Сурæт (кæугæйæ, йæ сæр ын лæгъзытæ кæны). Мæ иунæг
удлæууæн... Мæ иунæг уидаг... Ды, ды дæ мæ нунæг æмæ фæс-
таг цин... Дæу тыххæй цъымарайы... Арты дæр... Дывыдон ар-
ты... Ды мын дæхи мауал бабын кæн! Уæд мæлæт тæхудиагдæр.
Н а т е л æ (йæ цæстытæ сæрфы). Мæнæ цæмæ расайдта мæ
худын. Мамæ, ма мын тæрс, мацæмæй мын тæрс! Науæд мын
цæмæй тæрсыс, уый мыл æрцæудзæн! Æз дын хорз чызг дæн
æмæ мыл æууæнд! Ме ’взæрæй мыл ницы æрцæудзæн! Афтæ
куы фæзæгъыс, алцы дæр нывгонд у лæгæн, зæгъгæ!
С у р æ т. Омæ... Омæ, мæ дуне, дур дыл æрхауы, уый уыныс,.
уæд æм дæ ных дарыс? Иуварс дзы уæд та алæуу.
Н а т е л æ. Æмæ уыцы дурæй алыгъдтæ, фæлæ дыл иннæ
ран зæй куы рацæуа, уæд та?
Сурæт. Ма мæ ’мбул, Нателæ, зондæй! Ма мæ бырс зон-
дæй! Стæй цæй зондæй, цæ — дзырдæй, Дзыхæй, арæхстджын
дзыхæй. Мады зæрдæ зонаг у!
Н а т е л æ. Уарзоиы зæрдæ та нартхоры дзыккуйæ фæлмæн-
дæр! Фæлмæндæр æмæ нартхоры дзыккуйы халтæ-æндæхтæй
æпцопдæр скъуынæн! Æмæ мын æй ма скъуын! Мæ зæрдæ. На-
уæд сызнæт уыдзæн! Мауал мæ рæсугъд ныхæстæ кæнын кæн,
ма! Ацу, ацу уал ды. Магдебургаг æрдæгкъоритæ искæй æхса-
рæй кæрæдзийæ атонын нæ комынц!
Сурæт. Се ’хсæнмæ сын искуыдты уæлдæф бауадзын хъæ-
уы...
Н а т е л æ. О, ма, о! Хорз ма лæууы дæ зæрдыл физикæ.
С у р æ т. Уазал уæлдæф... ома...
Н а т е л æ. Уый та скъолайы æрмæджы нæй, уый дыууæвза-
гæтты сфæлдыстады формулæ у!
С у р æ т. Ома уазал зонд зæгъып!
63

’Н а т е л æ. Ма! Абон нал æруазал уыдзæн! Ацу. Æз дæр дæ
:хæдуæлвæд нæхимæ уыдзынæн. Хурныгуылдыл, ирон хæдзарон
чызгау! Афонмæ нæ хъуг æрцыд. Ацу уал!
С у р æ т. Натæ... Нателæ!
Нателæ (фæзмынæгау). Ма... Мамæ! Цæй, ногист зæгъæм
.æмæ та дзыхъыннæуæгæй кæуын райдайæм? (Азгъордта Тай*-
муразы фæдыл.)
Сурæт (йæ къухтæ ма йæ фæдыл фелвæста, æнæбон ын
.æрхаудысты). Ныр цы зæрдæйæ ацæуон? Æллæх, иблис Чъепс!
!Цымæ цы зыдтай? Цæуоп, хъуг радуцон æмæ мæ фæстæмæ ар-
дæм хъæуы! (Ацыд.)
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Асæхмæт æмæ Амынат иумæ ныхасгæнгæ æрбацыдысты.
А м ы н а т. Уæдæ мын æхсызгон дæр кæцæй у— цæттæ æгъ-
уыссæг æхсæв мын ацы фæлладæй! Дæумæ Таму лæг кæсы,
мæнæн та нырма сывæллоп у.
А с æ х м æ т. Авдæны йæ бабæтт æххæст!
А м ы н а т. Æрмæстдæр дæхи ныхсай, уый тыххæй дæ ба-
хъуыд хъæумæ цæуын! Уый номыл цæуыс? Дал’æ цæугæдон сæр-
дау уыцы æхсызгон хъæрмуст у æмæ...
А е æ х м æ т. Стæй уыцы лакъон — йæхæдæг æхсинаг. (Къа-
:хæгау æм бакаст.) Абон цыдæр хихджыи пыхцыл дæ! Тамуйы
хъыджы истæмæй бацыдтæ, мыййаг?
А м ы п а т. Уый та цы хоныс? (Йæхи иннæрдæм кæсæг скод-
та.)
Асæхмæт. Цыдæр æнахуыр рафæрс-бафæрс мæ кодта
æмæ, зæгъын... Фæлæ мын ды та цы кæныс, ды? Хуызæнон сны-
хас дæм уæдæй сарæй куы пæй...
А м ы н а т. Мæ сæр мæ куыддæр риссæгау æлхъивы. Уæиг-
тæ дæр æруæззау сты, фæхты хостау дæн. (Мæллæг бадут.) Фæ-
зæронд афон дæр мын у æмæ мæ зæхх йæхимæ ’лвасы...
А с æ х м æ т. Кæд дæ гæны тæф исты хъыгдары? Ноджы ма
.хур дæр æндзарыныл нæ ауæрды, раст сусæны мæйау.
А м ы н а т. Нæ. Уый кæд дысон цъайы дон зыдæй банызтои
æмæ мын тæфсæгмæ расайдта... Ды æндæр исты хъуыддаджы
фæдыл цæуыс хъæумæ? Ома исты ахсджиагдæр...
Асæхмæт (уынæргъгæ ныуулæфыд). Æндæр! Æндæр!
Ацы мæрдгæс рувæстæн сæ къуыртт, цалынмæ нæ байрæджы
сæхицæн дæр æмæ сæ амæддæгтæн дæр, уæдмæ халинаг у, на-
уæд...
А м ы н а т. Мæ хæдзарыл! Уый кæмæты æртхъирæнтæй æв-
•64

лидыс, кæмæ? Чи скодта къуыртт? Кæй хоныс рувæстæ? Чи
сты?
Ас æ х м æ т. Гырым æмæ Сих! Сурæт æмæ Фузæ! Ноджыдæр
ма дзы разындзæн хæдивджытæ æмæ къуыртты кæрчытæ! Ана-
шист цъиуджын кæрчытæ æмæ уасджытæ! Бæдултæ æмæ...
А м ы н а т (раздæр фæтарст, ныр дæр йæ тарст æххæст нæ-
ма ссыд). Дæхи... къæдзæхтыл... Къæдзæхтыл хойыс дæхи? Гы-
рым дам! Уый кæм кусы, уый дæ рох фæцис?
А с æ х м æ т. Нæ ферох, нæ! Проспекты ссу хæрдмæ, парчы
лыхмæ тигъыл фæзил æмæ уым рахизæрдыгæй йæ хицауад!
А м ы н а т. Кæд галиуæрдыгæй сты, уæд та?
Ас æ х м æ т. Се ’ппæт галиуæрдыгæй не сты.
А м ы п а т. Æмæ... Æмæ æрмæст дæумæ кæсы тигътыл зи-
лын? Дæуæй фылдæр никæй хъæуы? Уыцы мæстаг цæхдоны
дæу йеддæмæ чи фæцæва йæ къæбæр, уый нæй?
А с æ х м æ т. Чи уæдæ? Кæмæн фæтчы тынгдæр? И?
А м ы н а т. Дæхимæ мæ цæхгæр ма дзурын кæн!
Ас æ х м æ т. Дзур! Ма ныхъуыр дæ дзуринæгтæ!
Амынат. Парторг нæм ис! Сæрдар нын ис! Бадзур сæм
æмæ сын уыдоны цур фехал сæ къуыртт. Дзырдхæссæджы æмæ
дыл нымудзæджы фидиссаг ном сбада? Ацы хъæубæсты дæ цæ-
рын нал хъæуы? Стæй кæдæмфæнды куы лидзай, уæддæр дæ
фидис дæ разæй згъордзæн.
А с æ х м æ т. Ау, æмæ уыдоны нал фæнды ам цæрын, и? И?
Уыдон цæуыннæ тæрсынц давæджы фидисæй, и? И? Иууылдæр
фæсфæдты дзæгъ-дзæгъ æмæ къæпп-къæпмæ дæсны стæм! Ды
дæр та уа-алæ — кæййонгты фехстай дæ цъыфы къуыбар!
А м ы н а т. Уый та цы хоиыс? Цæй цъыф мæм зоныс?
А с æ х м æ т. Галиуæрдыгæй кæд сты Гырымы хицауад дæр,
зæгъгæ, куы загътай, уæд уый! Уый та уый хонын! И?
А м ы н а т. Фидистæй чи нæ тæрсы, мæн уыдоны мæт нæй.
Æз — тæрсын!
А с æ х м æ т. Мæн та ис! Æз та ахæм æдылы дæн! О! Ахæм
æдылы! И? уымæн æмæ æрмæст ахæм æдылыйæ кæсын мæхи-
мæ Асæхмæт. Æз хомæй хæрын мæ гуыл! Уымæн æмæ цыфæн-
дыйæ дæр мæхи фæллойы ссадæй гуыл у! Нæ мæ хъæуы уыцы
дзидза. Дзыхыл хæцæджы нард хай.
А м ы н а т. Æдылы барæг рагæй дæр дон сгарæг! Хистæр
хъалагъурæй дæр дæ уымæн равзарынц æмæ цæмæй дæ фæр-
цы фаджыстæ хафой! Сæхæдæг та — сыгъдæг! Сæхæдæг та —
Хуыцауы уарзон адæм! Исты — уæд: «Цы уын акæнон, Асæх-
мæт уæ бавдыста. Уыимæ дзурын та мах бон дæр нæу. Уæд нын
нæхи дæр тигъыл фæзилдзæн æмæ...» Цы давгæ сæ æрцахстай?
Гæны рыг? Давгæуæнт æй! Дæ хæдзар дзы мæгуырмæ цæуы?
5 Мах дуг № 9—10
65

Къолхоз дзы сæфы? Ныр æй цал азы фæйнæрдæм хæссынц;
къолхозы æмæ уæддæр куы нæма бабын!
Асæхмæт. Бирæйы хæдзæрттæ сæфыиц! Нæ рæзинаг фæ-
сивæд бынты бын кæны! Цавæр зиан ма хъуамæ ’рцæуа? Уы-
мæй æлгъыстдæр бæллæх ма цы ис?
А м ы н а т. Иу хатт ма дæхи къонайыл дæр батыхс. Æдзух
æхсæны...
Асæхмæт. Æмæ мæхи къона хъæды астæу кæпæ искуы
хохы цъассы ис? Дунейы хъæр кæдæм нæ хъуысы, рын кæдæм
пæ фæхæццæ уыдзæн, уым ис? И? И? Сæрæй хъуыды кæн!
А м ы н а т. Æлхæнæг кæм ис ацы æнæхайыры рыг, уым æй
уæйгæиæг дæр уыдзæн! Исты зиап куы хæссид, уæд тамако ма
дымут, зæгъгæ, куы зæгъынц, нозт ма нуазут, зæгъгæ, куы сн-
дынц, уæд уый тыххæй ницы дзуриккой? Ома рыджы...
Асæхмæт. Уæйгæнæг дæр æй уыдзæн, и? Æмæ ма уæд
дæуæн дæ каст цæмæ у? Зæгъ Сихæн æмæ дæм æрбарвита æл-
хæиджытæ!
А м ы н ат (фæтарст). Æз? Куыд æз? Æз цæмæп? Мæ цæс-
гом æрлæбырыд исты?
А с æ х м æ т. Æмæ уæдæ чи? Чи йæ уæй кæна уæдæ? Кæмæп
лæвæрд у уыцы бар? И? Гырымæн? Уый йæ куыстмæ дæр...
Паддзахадон хъуыддаджы фæсчъылдым бирæтæ сæхи хъуыд-
дæгтæ... Раст лæгæй нæ бацыд милицæмæ...
А м ы н а т. Ды дæ раст лæг, æмæ цы? Кæм арæмыгътай?
(Азылд иуварс.)
А с æ х м æ т. Стæ-ма, стæ! Ныр та мын, раст лæг кæй дæп,
уый дарыс фидиссагæн мæ цæстмæ? И? Ау, раст лæгæй цæрын
æппын иицы арфæйаг хъуыддаг у? Æппып никуы хыгъды цæуы,
и? И?
А м ы п а т (былысчъилæй), Искуыдæр ма нæу... Хæрзиуджы-
тæ уыдонæп пæ уарыиц, гъа, Æнæхины майдан дын, зæгъгæ!
Гъа, ай та дын дæ рæстуды тыххæй æхцайы лæвæрттæ, зæгъгæ!
Сæ хæдзæрттæм уыдоиæп фæсчъылдымты нæ лæсыпц! Цъæх-
сæртæ да-а-лæ уыдон нæ аскъæрдтой! Махæи та пæ хæдзар Ма-
масы балкъонджын! Раст лæг! Раст гæды бæлас дæр у. Æмæ
йыи æитæф боп пæ йæ сатæгмæ бабæлдзыпæ, иæ хъызт боп йæ
суджы артмæ... Растæй лæууæд-дзыназæд...
А с æ х м æ т (Амынæты алывæрсты æрзылд, ракæс-бакæс æм
систа). Кæд дыл æрзад уыцы дзых, кæд? И? И? Уый та дып
фæхты хост! Уый та дын... Хъылма ма бадым, и? Æндæр дыл
кæд æрзад уыцы рæхойаг æвзаг?
А м ы п а т. Мæнæ дæуыл æнæ базырæй мæргътимæ тæхыпы
зонд куы ныйичъи, уæд! Æндæр ай циу? Искæмæн мæ нæ хæ-
дзары къабатæ хуыйып дæр иæ уадзыс — худинаг дам у! Уæд
66

цæмæй худинаг у? Давгæ кæнын? Мæхи къухвæллой пæу? Дыу-
уæ сынчы скæныы нæ зоньгнц æмæ та сæ ахæм мæйттæ фæвæй-
йы... Царв æмæ мыды...
А с æ х м æ т. Дæу бауадз, уæд нæ хæдзары æнæхъæи атъеле
дæр байгом кæнис, и? И? Атъеле морд!
А м ы н а т. Байгом кæнин! Æмæ цы? Морд нæ, фæлæ — мод!
Асæхмæт. Пуй, налат! Зондæй кæй фæрсып, уыиаффæмæ’
кæй бацагуырдтон! Дзæгъæлы иæ загътой фыдæлтæ, сылгой-
маджы...
А м ы н а т (нал æм байхъуыста). Ацу, ацу дæхи зондыл’
æмæ фæсмойпаг фæуай! Ды куы раивылай, уæд ма дып Теркау
ауазæптæ ис!
А с æ х м æ т. Нæ уыдзынæи! Фæсмойнаг нæ уыдзынæн! Фæс-
мойиаг уæд уыдзынæп æмæ... Ай>к хæрын цы куыдз сахуыр уа^
уый лæхъуг æйчытæ дæр æфтъæрдзæн, уæддæр йæ ахуыр нал
фехалдзæн! Æмæ æз дæр дæу æмæ дæ хуызæтты зоидджын зон-
дæй айкхор-лæххор куы суон, уæд мæ къоппа-уидыг мемæ
хæссын райдайдзыпæи! Иууылдæр куы пыггалиутæ уой, уæддæр
æз рахизæй амæлинаг дæн! Асæгготы Асæхмæтæй? Данелы фыр-
тæй! И? Исты ма зæгъыс? И?
А м ы п а т (лæгъзæй). Де знаг амæлæд...
А с æ х м æ т (фæллад, сабырæй). Цу, нал дæ уромып. Афои-
мæ пæ фосы æмбуйæ Хуыцауы хъустæ бамыр сты.
А м ы н а т. Уый хъустæ абон нæ сæхгæдтой. Ды пал цæуыс?
А с æ х м æ т. Цæудзынæн. Æххæст ма... О, цы дып дзурок
мæ хъуыддæгтæ, цы, уæддæр дып æцæгæлоп куы сты!
А м ы п а т. Не сты, нæ, фæлæ...
Асæхмæт æм бакаст, ницуал сдзырдта, ацыд.
Лмынат. Дæдæй, дæдæй, Сурæт! Зæрдиагдæрæй дын цы
арфæтæ ракæпон! Цас мæ ахауд абон, абон мæ удæй цас фæ-
хъуыд! Дæ фæрстæ мæ тæригъæдæй фæркгай фæхауой! (Арвмæ
скаст.) Ныххатыр мыи кæн, ме сфæлдисæг... (Ацыд.)
ÆХСÆЗÆМ НЫВ
Фæталынггæрæттæ. Сих йæ саргъ иуварс айста. Нымæт систа æмæ йае
ацагъта. Æрбакодта йæ йæ уæхсчытыл. Сагой райста, фæлæ цыма цыдæр
фæхъуыды кодта, уыйау фæджих æмæ сагой фæстæмæ банцой кодта. Ны-
мæты тæрттыл йæхи тухæгау æрбахæцыд.
Сих (фæцæйцыд, дзыхълæуд фæкодта). Æмæ та уыцы уы-
ры куы æрбахъуыза! (Баздæхт саргъмæ, систа йæ.) Дардмæ
мæм куыд зына, афтæ йæ сæвæрон! (Иуварс æй æвæры. Ракаст
ма йæм æмæ ацыД.)
Таймураз мусонджы фæстæйæ рахъуызыд. Мусонджы аууонæй ма Сихы
фæдыл акаст, стæй кæмæдæр йæ къух батылдта, рауай, зæгъгæ. Фанеры
хуызæн цыппæрдигъон æм сæрбæттæны тыхтæй, афтæмæй Нателæ æрбацыд.
5*
67

Таймураз. Ацыд хидырдæм. Мах ам банхъæлмæ кæсæм
æви далæ доныбыл* къутæрты аууон сбадæм?
Нателæ (бахудт). Францусаг æмбисонд: цæмæй дам дæ
мачи бафиппайа, уый тыххæй уынджы бæстастæу фанары бын
слæуу!
Т а й м у р а з. Ома дæхи талынгмæ куы ласай, уæд алчи дæр
бацымыдис уыдзæн, ай ам, стæ-ма, цы архайæг у, зæгъгæ, нæ?
Уæллæй, хин æмæ кæлæн сты ацы бонсуртæ дæр! Бон — сур,
æхсæв — хуылыдз! Бонжур, мадмуазель! Кæс-ма, рифмæ: мад-
муазель — ма дæ уадзæд!
Н ат е л æ. Ныр ды, Таму, дæ фыр мидкатайæ хъæлдзæг дæ!
Т а й м у р а з. Ды та ницæмæй тыхсыс? Не стъæлфыс?
Н а т е л æ. Тыхсын! Мæнæ гъеныр цынай дæхи, гъеныр!
Мæ буар мæ раст афтæ хæры, цыма мын мæ фæскъæбут исчи
армыдзаг уагъылыйы мыггæгтæ ныккалдта!
Т а й м у р а з. Дон ма бæргæ хъæрмуст у, фæлæ куы схизай
уæлбылмæ, уæд дыл ризæг бахæцдзæн.
Н а т е л æ. Таму, ныр уыцы Феликсæн æцæгдæр фæтæригъæд
.кодтай?
Таймураз. Ау, уæдæ кæд йæ удхос у, уæд та? Исты ахæ-
-мæн æй куы хъуыдаид уыцы Рэмы, уæд мæ чувал голлаг баца-
гуырдтаид. Ие та мын комбайнтыл цы рыг ныббады, уымæй
сзагътаид. Æндæрæхсæв дыууæ студенткæйы нæ раластой ком-
байны бынæй? Цымæ дам æй æвзагæй бастæрдтой, афтæ йæ
ныссæрфтой! Суинаг ахуыргæнджытæ.
Н а т е л æ. Мæнæн сæ дыууæйы дæр уый фæстæ Фузæ худ-
гæйæ бацамыдта. Ахæм рæсугъд ирон чызджытæ сты æмæ!
Уæд... Цæй, о! Цыфæнды кæнæнт! Дурочкæтæй дæр вæййы
ахуыргæнджытæ дæр, ирæттæ дæр æмæ рæсугъдтæ дæр. Цом
фæлтау доны былмæ. Æз æй зонын, мамæйы ардæм хъæуы!
Уымæн дын йæ зæрдæ истæмæ ’хсайа æмæ...
Т а й м у р а з. Цом. Баба дæр кæд нæма ацыд, уæддæр. Фæ-
лæ æз цы Амынаты зонын... Зыдтон, уый дæр нæхимæ фæлæу-
уа! Хъусыс, Натæ, ма та-иу стæрс! Æз дæм хæстæг уыдзынæн.
Ацыдысты.
Сурæт (Ьæ хъæлæс фæссценæ^æ). Нателæ! Натæ! Нателæ!
(Æрбацыд, ракæс-бакæс кæны.) Гырым дæр афтæ куы зæгъы,
сæ дыууæйæ иуы дæр нæ федта, зæгъгæ, уæд кæм зæххы скъуы-
ды... Нателæ! Æ, быны чызгыл мын куыд баззадтæ, йæ! Ай
цавæр дуг у, ай! Дæ цотыл дæ бои мауал цæуæд! Ахæм хивæн-
дон суæнт! Гацца дуджы гацца цот...
68

Зарæг хъуысы.
Сурæт (æнцад фæлæууыд). Цы дзæбæх зарæг у. Куы ни-
куыма йæ фехъуыстон! (Æнцад æм хъусы.)'
Амынат æрбацыд. Сурæт æй нæ уыны. Амынат ын йæ цонгмæ бав-
нæлдта.
С у р æт (хæрдмæ фæхауд). Уауу! Дæ уд макуы схауæд! Мæ
удæй мæ мидæг ницуал аззад!
А м ы н а т. Сих мын фенхъæлдтай! Æви уымæ æнхъæлмæ
кæсыс? (Мидбылты худы.)
С у р æ т. Мæнæ мæ чызгагур рацыдтæн.
А м ы н а т. Таму дæр ам баззад нæхионы бæсты, фæлæ уый
дæр куы нæ æмæ куы нæ зынд, уæд æз дæр фæдисы цæуæгау...
О, æмæ Нателæ...
Сурæт (мæстæлгъæдæй бахудт). Магдебургаг æрдæгкъо-
ритæ дын æнæ кæрæдзи лæууынц!
А м ы н а т. Уый та цавæр Магдæ... Æллæх, уый та циу?
Дæлбылæй хъæлæбайы уынæр хъуысы.
Сих (йæ хъæлæс фæссценæйæ). Нæ мын алидздзынæ, нæ!
А-гъа, цы йæ мад, цы йæхæдæг—иу хæйрæджыты джиппы уагъд!
Æз дын ныртæккæ дæ дзаджджын харбызы хъапп!
. Сурæт (йæ сæрмæ фæлæбурдта). Мæ хæдзар куыд бай-
хæлд! (Уыцырдæм асанчъех кодта, фæлæууыд, хъæрзæгау
сдзырдта.) На-телæ...
А м ы н а т. Цы уа, цы? Мæнæ мæм ныфсы мур, хъаруйы
цъыртт куыд нæй!
Су р æт (йæ зæрдæсæрмæ ’вналы). Æллæх, æллæх, мæ зæр-
дæ...
Амынат донмæ бауад, кружкæ рарæмыгъта, фелвæста дон æмæ йæ
йæхи къухæй Сурæтæн дары. Снх Нателæйы, йæ къухтæ фæстæмæ
здыхтæй, æрбакодта.
Таймураз (йæ хъæлæс фæссценæйæ). Сих, суадз æй!
(Æрбатахт, цæхгæр фæлæууыд.) Суадз æй, науæд...
С и х. А-а-а! Сымах дæр ам стут? (Нателæйы Сурæтмæ бас-
сыдта.) Æнæхъæн бирæгъты балæй дæр мæнæ стут? Æмæ уым
ныр, кæдæм хъæуы, уырдæм уæ цæрмттæ радтон æви сæрæй-
сæрмæ?
Асæхмæт æд дыууæхстон цыппæрвадæй æрбазгъордта.
Асæхмæт (се ’хсæн æрлæууыд). Сих, цæй уынæр уыд?
(Сурæт æмæ Амынатæн.) Сымах та ам цы агурут?
С и х. Иæ уынæр нырма фæсте ис! Таймураз, мæнæ дæ уар-
зон — мæ уарзоны чызг — далæ зесты бын цы хуын бамбæхста,
уый ма ардæм схæсс!
Таймураз. Кæй хъæуы, уый йæ схæссæд!
А с æ х м æ т. Таму, циу?
Таймураз йæ сæр æруагъта. Рэм, йæ фадгуытæ уæрджытæм тылд,
йæ къухты фанер æмæ сæрбæттæн, афтæмæй худгæ æрбацыд.
69

Р э м. Чи цы ссардта, уый — йæхи!
А с æ х м æ т. Цы ссардтай уагæр?
Р э м (фанер æмæ сæрбæттæн æвдисы). Мæпæ...
Асæхмæт. Дæу фæуæнт! (Фæсагъæсхуыз). Ды та кæцы-
тæй дæ, ды? И? Кæй фырт дæ?
Рэм. Мæнæ Сихы хойы лæппуйы фырт. Æви — мæгъа? И,
Сих?
А с æ х м æ т. Æмæ дæ къухты уыдопыл цæуыл цинæй амард-
тæ? Æдылы, мыййаг, дæ?
Рэм. Æмæ ды сызгъæрины къæртт куы ссарис, уæд ыл нæ
дин кæнис?
А с æ х м æ т. Нæ цип кæпин!
Р э м. Æдылы дæ?
Снх (Асæхмæтæн). Уыдои рыгæй бæзджын амæст сты, ры-
гæй! Æмæ сæ чи самæста, уымæй йæ бафæрс. Стæй абоны дыу-
уæ дзæкъулы дæр кæй уыдысты æцæг, уымæй дæр æй бафæрс.
Æмæ дын сæ куы зæгъа, уæд йæхæдæг чи у æмæ ам цы мигæ-
иæг у, уымæй йæ нал фæрсдзынæ.
Сурæт æмæ Амынат (æмхъæлæсæй). Ма йæ бафæрс!
Асæхмæт. Нал фæрсын. Арсæн йæхп куы уыпын, уæд ма.
йын йæ фæд... Хорз мыл æрхъула кодтай, Сих! Арæхсыс! Фæлæ
•æгæр рагацау нæ худыс? И?
С н х. Нæ дыууæйы знаг кæуæд!
Ас æ х м æт. Куыдз дæ, стæй куыдзы тугæй æхсад! Сызгъæ-
рип кæмæй згæ кæпы, уыдон ды æмæ дæу хуызæттæ сты! Æмæ
йæхи чи амæнты дæ куыдзы тугæй, уый йеддæмæ! (Топпыл
дыууæ къухæй æрхæцыд.)
Р э м. Копцерт фæцис! Уæ фæйнæ хæдзæрттæм ныппырх ут!
Сих, мæ хуры чысыл, дæ арæхстджып армы мæнæ адон. (Æх-
цатæ йæм дæтты.) Мæ дæлармы та мæнæ адон. (Фанер сæр-
бæттæны атыхта æмæ йæ йæ дæларм фæцавта.) Ныр та мын
дæ дыууæ дзæкъулы сызгъæрип рыгимæ æрбадæтт! Ныр мах
ам иууылдæр халæттæ стæм, халон та халоны цæст... Цæй, æм-
бæрст у алкæмæн дæр æмæ æмбæрзт у æхсæвы сау хъæццулæй.
Сих саргъимæ ацархайдта, раласта дыууæ дзæкъулы æмæ сæ Рэм-
мæ радта.
Рэм. Ныр мæнæй уый фрапцусагау адъё, ома иронау адде
у! Иу рифмæ ма дын, Таму!
Фæцæуы.
А с æ х м æ т (сагъдауæй аззад, цы акæна, уымæ иуцасдæр
нæ арæхсы). Гъей! Раздæх фæстæмæ! (Топп Рэмырдæм дары,
Рэм раздæхт. Асæхмæт йæ къæхты бынмæ амоны.) Дæ буц
хуынтæ мæнæ ам æрæвæр æмæ дæхæдæг дæр æнцад лæуу! Уæл-
дай змæлд, уæд... И?
70

Р э м. Сих...
С и х. Лæппу, абоны дзæкъултæ та кæй уыдысты?
Р э м. Сæ иу Сурæты.
С и х. Дыккаг та?
Р э м. Сау дзæкъул та Амынаты.
С и х. Фанер æмæ сæрбæттæн?
Р э м. Таймураз æмæ Нателæйы. Мæн мамæ æмæ папæ фæ-
пæмдзысты, гæды ныхæстæ куы кæнон, уæд! Рагæй дæр æз со-
ветон фæсивæды раззагдæр рæнхъыты тох кодтон...
Асæхмæт (сабыргай, фæлæ домаг хъæлæсæй). Æрæвæр
сæ, зæгъын!
Рэм раздæр фанер æрæвæрдта, уый сæрыл та дзæкъултæ.
Рэм(галиу къух Сихмæ дары, рахиз къурткæйы бын ронба-
сты фæцавта). Сих, товар, йохъ — æхца фæстæмæ! Æмæ æз
афойнадыл фесæфон! (Асæхмæтæн.) Хорз лæг! Мæн бауро-
мыны хъуыды дæ сæрæй аппар, кæпнод дын дзы рухс иннæрдæм
акæсдзæн! Ды цалынмæ топп ифтындзай, уæдмæ æз...
Сих (сагоймæ фæлæбурдта). Асæхмæт! Дæ артæптæ дын!
Цы дæ хъуыддаг и? Дымынц хъылма? Дымæнт æй! Уколтæ кæ-
нынц? Сæ ба,урæй сын æгасæй сæ зæвæттæ дæр мауал баз-
зайæнт! Чи дын сты? Сымах, къæммунисттæ, цы кулаччыты
быныскъуыд скодтат, уыдон ныры кулаччытæн сæ дымгæйы дæр
не сты! Æмæ ацы хъылмахортæ та ныры хъæздгуыты цот сты!
Æмæ сыскъуыйæд сæ хъæстæ уыдоиæн дæр!
Асæхмæт. Æцæг хъылма ды дæ, ды! Æмæ де ’мхъузон-
тæ! Æрæвæр дæ сагой! (Топп æм фæцарæзта.) Æхца дæ фæс-
тæмæ дæттын кæй хъæуы, уый дын ацагъта дæ тъæнгтæ?
Сих (сагой размæ ныттынг кодта, фæцæуы Асæхмæтмæ).
Фехс! Науæд дæ тъæнгты та мæ сагой цæгъддзæн!
Таймураз размæ фенкъуыст, фæлæ йыл Амынат ныххæцыд.
Асæхмæт (хæрдмæ фæгæрах кодта). Æрлæуу! (Цыдæр
фæхъуыды кодта, топп иуварс æрæвæрдта.) Йе та, куы йæ загъ-
тон, æз дæ куыдзы тугæй мæхи... (Йæхи фæлæбурын арæзт скод-
та.) Æрбацæв! (Фæстæмæ иу санчъех акодта, саргъ йæ хæд-
фæстæ.)
С и х. Йæхи мын мах иргъæвæг мачи скæна! Фыццаг цæф
уæд иргъæвæджы! Æз абон ме ’ппæт мæстытæ дæр исын. Мæ
фыдæлты мын дымгæмæ дæ власт ныддардта!
Таймураз йæхи Амынатæй ратыдта æмæ топп фелвæста. Асæхмæт
ма фæстæмæ куыд асанчъех кодта, афтæ саргъыл фæкалд æмæ
фæуæлгоммæ. Сих æм сагой æрцæвынхъус куыд фæцарæзта, афтæ
йын йæхи Таймураз бахста. Сихы къухтæй сагой æрхауд, йæ гуы-
быныл дыууæ къухæй фæхæцыд. Раздæр дзуццæджы æрбадт, стæй
æрхуыссыд йæ фарсыл. Сылгоймæгтæ æмхъæлæсæй ныцъцъæхахст
кодтой.
71

А м ы н а т (Таймуразыл йæхи баппæрста). Таму! Цы бакуы-
стай?
Нателæ (кæуынхъæлæсæй). Та-му! (Батахт Сихмæ, æр-
бадт йæ цуры æмæ йын йæ сæр йæ хъæбысы бакодта.) СихГ
Сих! Ма амæл! Уæд Таму дæр сæфы! (Сурæтæн.) Мамæ!'Дох-
тыр куы дæ! Исты...
Сурæт æндзыгæй лæууы, Амынат скуыдта. Асæхмæт саргъыл бады
æмæ æнцад кæсы Сихмæ. Таймураз топп иуварс фехста æмæ Амы-
наты риугуыдырыл бакъул. Рэм фанер æмæ дзæкъултæ фелвæста,
азгъордта.
Рэм (фæстæмæ фездæхт)'. О! Æз ам куы уыдтæн, уæд æа
ам нæ уыдтæн. (Фæтары.)
Гырым дамбацалвæстæй æрбатахт.
Г ы р ы м (сæнтдзæфау ракæс-бакæс кæны, тагъд-тагъд дзу-
ры, фæрсы). Кæд? Кæм? Чи? Цæмæн? (Сихмæ фæкомкоммæ,
бауад æм, йæ цуры дзуццæджы æрбадт, фемраст.) Чи? Чи? Чи
амардта бирæ азты æнæзæрдæхудтæй фæллойгæнæг лæджы?
Асæхмæт, и?
Сих (йæхиуыл схæцынмæ хъавы, Нателæ йын æххуыс кæ-
ны, йæ цæссыгтæ сæрфгæ)'. Мæхи мæхæдæг... Гырым, мæхæдæг...
дзæгъæл... гæрахæй... Асæхмæт, хъусыс... дзæгъæл.., гæрахæй!
Дон.:. Дон!
Нателæ фестад, донмæ фæуайы.
С у р æ т (йæ размæ æрлæууыд). Нæй йын дон дæттæн!
Г ы р ы м (дисгæнгæ). Дзæгъæл гæрахæй! (Галиу къухæй
йæ роцъойыл фæхæцыд.) Дзæгъæл... (Радыгай сæм кæсы. Ничи
йæм ницы дзуры.)
А с æ х м æ т (сыстад, саргъыл йæ къах æрæвæрдта). Иугæр
йæ саргъыл кæмæн фæкалдтæн, уым ма уагæр бæх йæхæдæг
та... Уыцы бæх йæхæдæг та, мæ бон йæ саргъыл дæр кæмæн
нæ цæуы, уый чи у æмæ цы у, цы? (Азылд Таймуразмæ.) Таму...
(Фидарæй.) Таймураз! Рауай, сисæм æй! (Гырымæн.) Цу, ды
та исты машинæ...
Г ы р ы м (фестъæлфыд.) Цы? А! 0! (Дамбаца хуымпъыры
тъысгæ азгъордта.)
Сихы хъавгæ систой æмæ йæ Гырымы фæстæ ахастой. Нателæ йæ-
хи Амынатыл баппæрста æмæ æмырæй кæуы. Сурæт йæ къухтæ
бæндæнау æруагъта, сæргуыбырæй лæууы.
Кæ р о н.
1986 аз
72

Фæсарæйнаг ирон фысджытæ
БАДТЫ МУАММÆР
Мысын дæ зæлдагæмбæрзт хæхтимæ, Ирыстон..*
КАТАЙ
Бады-фырт дæн... Кæнын та катай...
Фæлæ чи хъусы? Чи мæлы мæ мæтæй?
Дзыллæ уын æмæ мæстæй ма тай! —
Уымæ тонын æз мæ быцъынæг æппæтæй.
1986.
ЗИЛГÆДЫМГÆ
Зилгæдымгæ
куы ракæны,
уæд
уынгæг кæны
мæнæн мæ зæрдæ.
Уари куы фæцæйтæхы,
уæд
хæлæг кæны
мæнæн мæ зæрдæ.
Дæлозæй
ныуулæфын
дымгæйы
фæстæ:
«Куы фæуин
дæ сæрибардзинадæй хайджын!»
Фæзæгъын:
«Аскъæф мæ бумбулийау
Кавказмæ:
ныхъхъæбыс ын кæнон...»
73^

Мæ бæрзонд уариты бæстæ!
Мысын дæ
зæлдагæмбæрзт хæхтимæ,
Ирыстон...
Дæ ном дын мæ зæрдæйыл
сызгъæринæй
ныффыстон.
Нæй дæ хабар...
Кæм дæ — цы дæ?
Цы фæдæ?
Нæй мын,—
Дæу йеддæмæ,—
Мæ сæр кæуыл банцой кæнон...
МÆ ФЫД
Хъæбатыр уыд, уæздан лæг
Мæнæн мæ фыд цæргæйæ,
Ирон æгъдау, ирон уаг
Кады номыл хæсгæйæ.
Нырма уыди дзыхъынног —
Æртиссæдз аз фæцарди.
Бинонты уæз йе ’уæхскæй
Феппæрста ’мæ фæмард и.
Рухсаг у, мæ зынаргъ фыд!
Æгæр бирæ дæ уарзтон.
Мæрдты де стæг ма ризæд:
Дæ уаргъ уæхскмæ ысхастон.
Фæстаг уынд дæ фæкодтон,—
Сисы рæбын куы бадтæ.
Бирæ хъарæг фæкодтон...
Æвиппайды фæмард дæ...
1986.
БÆЛАС
Дымгæимæ сусу кæнынц,
Къалиуты цъæхæй равдисынц,
Ног уалдзæг дидинæг дæттынц...
Алыхуызон ысты зынаргъ бæлæстæ.
74

Уарзын бæласы зæрднагæй:
Нæ мæ уадзы дыргъхъуагæй,
Æнæ суг, æнæ хæдзарæй...
Алыхуызон ысты зынаргъ бæлæстæ.
Хид вæййы — йæ уæлæ цæуын,
Кърандас вæййы — зæрдыуаг фыссын;
Хъарм бон ын йæ сатæг мысын...
Алыхуызон ысты зынаргъ бæлæстæ.
Бандон у — бадгæ йыл кæнын,
Сыбисга у — судзгæ йæ кæнын,
Сынтæг у — хуысгæ йыл кæнын...
Алыхуызон ысты зынаргъ бæлæсгæ.
Фæугæ нæу бæласы миноныг,
Кæсын æм хъæуы сыгъдæг биноныг,
Фыдбылыз у нæ цъæхæй алыг...
Алыхуызон ысты зынаргъ бæлæстæ.
МÆ ХЪÆУ БОЙАЛЫХЪ
Сыгъдæг чысыл ирон хъæу,
Бирæ дæ уарзын, бæргæ!
Туркагæй æмхæццæ нæу,
Цард дзы кæддæр уыд нæргæ.
Цæры дæ мидæг Æлбегтæ —
Хион, æрвад нæ зонынц,
Ноджы ма цæры Бадтæ —
Кæрæдзимæ нæ цæуынц.
Уæллаг фарс — Берыуаты ком,—
Дæ фæздæг дын нал уарзы.
Дæллаг фарс та — Гыццыл ком,—
Цардæн хостæ нал дæтты.
Дæ зæхх дæ фаг нæ кæны:
Уæй кæнынæй фæци.
Туркаг хъæу Хъогъыллы та
Фондз къуыбырыл ысбадти.
Ног фæсивæд фыдуаг ысты,
Хистæры коммæ нæ кæсынц;
Туркаг цын — зондамонæг,
Кæрæдзины нæ хъæуынц.
75

Хъæуы хъазт куы вæййы, уæд
Сæ чызджыты нæ уадзынц.
Фыццаджы хуызæн фæсивæд
Фæндыр цæгъдын нæ зонынц.
Хъæуы хъазт куы вæййы, уæд
Лæппутæ кæрæттæм лидзынц:
Хъазтæн —- нæ аргъ, нæдæр — кад,
Нæ та йæ адыл ныууадзынц:
Хистæртæ сæхинымæры
Сæ хæдзæрттæм алæсынц.
Арфæ кæныны адæргæй
Сидт рауадзын нæ зонынц.
Куы ныммæгуыр дæ, мæ хъæу!..
Æнæхицауæй баззад.
Æгасцуай ма чи зæгъы,
Чи гом кæиы уазæгуат?..
8.8.1986.
ЗЫНАРГЪ КЪОСТА
Ыссыгъди мæ хуылфы зынг,
Къостайы куы базыдтон, уæд.
Ныннæрыд мæ зæрдæ тынг,
«Додой» куы бакастæн, уæд.
Мæ сагъæстæ мæ хуылфæн
Айстой сæхи фæйнæрдæм.
Ыссарынц сæхи дæ номæй,—
Дæ кой кæнгæйæ, адæм.
1986.
ФÆЛЛОЙГÆНÆГ
Фæллойгæнæг — цардгæнæг,
Хуыздæр дуг дыл æрцæуæд,
Хуыцау дæ уæд хъахъæнæг,
Ыстонг ма уæнт дæ цæуæт.
Абоны куыст — дæ койаг,
Сæумæраджы куы фестыс.
Куыст куы ссарыс иу бонваг,
Домбай, бирæгъ уæд фестыс.
76

Магусайы нæ уарзыс,
Æнхъырд кæныс йæ койæ.
Йæ уæзы бын æртасыс —
Дæ уаргъ хæссыс æккойæ.
Кусæг лæгмæ нымад у
Къæбæр æмæ йæ цай дæр.
Магуса та æгад у,
Ирон куы уа,—уæлдайдæр.
Фæллойгæнæг — цардгæнæг,
Хуыздæр дуг дыл æрцæуæд,
Хуыцау дæ уæд хъахъæнæг,
Ыстонг ма уæнт дæ цæуæт.
ЦЫБÆЛ
Цыбæл куыдзæн — йæ дзыхы ыстæг.
Бахизинаг у фалæмæ доныл.
Федта йæхи,— куы ныккаст лыстæг.
Загъта: «А куыдз фæнд кæны мæноныл.»
Багæпп кодта «знагмæ» фырмæстæй:
Байса уыйуон æмæ йæм дыууæ уа...
Ницы рауади уыцы æппæрстæй —
Йæхи хай дæр ма аныгъуылд, уæууа!..

НÆ ЮБИЛЯРТÆ
Дыууæ радзырды хуыгаты сергей
Йæ райгуырды 60 азмæ
К А С
"^Лъарм уалдзæг скодта, æмæ хъæу рыичыны фæстино-
-***нау ныссабыр. Бонрæфты хъæрæй ныхас никуыцæй
фехъуыстаид. Фæлæ иугæр хур аныгуылд, уæд-пу
Бзиты Зиккæ йæ фæндыр рахаста, нæ уынджы кæрон обауы
рæбын цы акъаци бæлас уыд, уый бын-иу æрбадти æмæ-иу арв
æмæ зæхх æрыхъуыстой йæ цагъдмæ. Уайтагъд-иу чызджытæ
æмæ лæппутæ иугай-дыгай цæуын байдыдтой бæласы быпмæ.
Æз бирæ уарзтон фæндыры цагъдмæ хъуеын. Ноджы бирæ
уарзтон, Зиккæйы сау цæстытæ-иу фæндыры цагъдимæ куыд
змæлыдысты, уымæ кæсын. Обауы сæр-иу нæууыл кæрæдзийыл
бакъултæ стæм нæ сыхы лæппутимæ æмæ-иу уырдыгæй касты-
стæм хъазтмæ.
Диссаджы хъазт-иу уыди. Лæппутæ-иу сæ дзыппыты æрха-
стой хуыскъæлтæ, бæласы бын-иу сæ кæрдæгыл æркалдтой,
исчи-иу сæ йæ хæрынкъа дæр æрæвæрдта сæ цуры. Уый фæстæ-
иу кафтæй кафты ’хсæн фæзындысты лæппуйæ — чызгæй бæ-
ласы бынмæ. Фæйнæ хуыскъæлы-иу асыгъдæг кодтой, ахордтоп-
ну сæ æмæ та-иу сæ бынæтты балæууыдысты.
Иу изæр обауы рæбын æрлæууыди Боцци — колхозы пар-
торг. Хъазт æрцæйхуыссыд: фæндыр ферхæцæгау кодта, кафгæ
чи кодта, уыдоп дæр æрцæйлæууыдысты, фæлæ сæм Боцци уæл-
бæхæй йæ иунæг къух фæхъил кодта, ома — уæ куыст кæнут
æмæ та йæхиуыл схæцыди хъазт. Æз мæ цæст æрхастон Боц-
цийы бæхыл: къаннæггомау хытъынджын бæх йæ фист калдта.
йе рагъ æмæ синтыл хъуын пал баззад æмæ сыл иогхъуып
лæгъзæрттывд кодта. Иæ фæрстæ æмæ йæ гуыбыпæй раиæй-
рæтты зæропд хъуыи фæхицæн æмæ ауыпдзæгæй аззад.
Фæпдыр куы банцади æмæ кафджытæ сæ быпæтты куы æр-
лæууыдысты, уæд хæстæгдæр балæууыд Боцци хъазтмæ.
— Фарн уæ хъазты, мæ дзæбæх хотæ æмæ æфсымæртæ. Дæ-
лæмæ уæм кæй пæ хизын, уый мын хатьгрæй фæуæд. Цæвпттоп,
афтæ бакæнæм æмæ сомизæр уæ хъазт уæртæ колхозы кæртмæ
78

рахæссут. Æмбырд нæм уыдзæн æмæ нæ уадз æмæ хъаз?ы хъæр
дæр айхъуыса. Адæм кæд хуыздæр бамбырд уаиккой.
— Æмæ-иу цафон бацæуæм? — комкоммæ йæм иу каст
скодта Зиккæ, стæй йæ даргъ цæстыхаутæ кæрæдзийыл æркал-
дысты.
— Хур дзæбæх куы акъул уа, уæд. Ма фæзивæг кæнут, нæ?
— Боцци йæ бæх азылдта æмæ цапуалæй ацыди колхозы агъуы-
сты ’рдæм.
Дыккаг боп скъолайæ æрбацæйцыдтæн. Тынг стопджын мын
уыд æмæ хъуыды кодтон: нæхимæ нсты хæринаг баййафдзы-
иæн æви нæ? Чи зоны æмæ нæм, йе ’нхъизæн хуыскъæлæй кæ-
мæн вæййы, ахæм партхорыкæрдзын уа. Чи зоны æмæ нæм хъæ-
дур дæр уа. Знон райсом нæ цæхæрадоны кæрæтты хъæдур куы
пыссагътам дзыццаимæ, уæд ма нæм дзы дыууæ армыдзаджы
аззад, æмæ бацин кодта дзыцца:
— Гъæй хуыцау дæ куыд сарæзта, гъе! Мæиæ ма пып дзы
цас баззад! Адонæй тæнæг хъæдурдзæхдон скæндзынæн æмæ
дзы мæ бинонты фæсайдзынæн иу хæрдафон.
Фæлæ, кæд скæндзæн хъæдурдзæхдон, уый нæ загъта.
Хуыскъæл æмæ давонæй мæ зæрдæ сцъæх. Мæ цæст сыл
куы схæцы, уæд мæ зæрдæ ныккæрзы. Абон райсомæй ма нæм
цалдæр картофы уыд, уыдон дæр нæ мыггаджы картофæй баз-
задысты. Дзыцца сæ аджы сфыхта, дыууæ мын дзы радта. Æз
сæ фырцинæй уынгмæ раскъæфтои мæ къухты. Куыддæр дуа-
рæй рахызтæн, афтæ мæ удæй мæ мидæг ницуал аззади: нæ
тæккæ акомкооммæ уынджы бæрæг астæу йæхи дæргъæп хъи-
лы æнцой лæууыди иу чидæр. Иæ уæлæдарæсмæ гæсгæ ус уыд,
лæг уыд — ничи йæ баззыдтаид. Йæ цæсгом уыд стыр æмæ
сырх æмæ йыл сырхбып хъуып пыффæлдæхт хæмпæлгæрдæджы
хуызæн. Йæ цæстытæм цæстыты хуызæнæй ницуал уыд: чи ба-
хус вæйны, фæлæ ма мидæгæй кæмдæр доныцъыртт кæм аз-
зайы — æддæмæ æртахгай куы фæхъары — ахæм байбыиты
хуызæн мæм фæзыпдысты йæ цæстытæ.
Мæ къухты мыи картæфтæ куы федта, уæд цалдæр улæфты
скодта, стæй мæм йæ къух æрбадардта — къух дæр уыд сырх
æмæ ставд, цыма йæ хæрв æппæрста, уыйау астыгъдтытæ, мæ-
пæ зæххыл сыфцæй кæй фæласынц, уыцы бæлас куыд ны-
стыгъдтытæ вæнйы, афтæ — æмæ йе ’нарæхст былтæ ралæмæр’-
стой уырыссагау:
— Иу...
Æз дзы афтæ фæтарстæн, æмæ йæм картæфтæн сæдыууæйы
дæр куыд авæрдтоп, уый зонгæ дæр пæ бакодтон. Уымæп йæ
былтæ уæгъд змæлд скодтой, хæрынмæ нал арæхстысты, уæд-
дæр сæ æд цъæрттæ фæд-фæдыл атъыста йæ дзыхы, гыццыл ма
79

.алæууыд æмæ дарддæр араст и, алы къахдзæфæн дæр йæ лæ-
дзæгыл æнцади, афтæмæй.
Мæгуыргуртæ-иу арæх цыди уынгты, фæлæ дзы уый хуызæн
никуыма федтон.
Æххормагæй баззадтæн, æххормагæй ацыдтæн скъоламæ
дæр.
Кæрты дуармæ куыд бавпæлдтон, афтæ мæ хъустыл æрцы-
ди кæйдæр хъæр:
— Фæлæу-ма, о Гæбыла, хъæуыс мæ.
Фæстæмæ фæкастæн æмæ уæртæ Боцци бæхыл æрбауайы,
йæ иунæг цонгæй йæ дæларммæ æлхъывта тæнæггомау гæххæт-
хæссæн. Иæ къухæй та идоныл хæцыд. Нæ фидыдта афтæмæй
бæхыл Боцци.
— Цу-ма, ме ’мбал, мæ бæсты цæхæрадæттæм суай, уæлæ
хъæуысæр цы цæхæрадæттæ ис, уыдонмæ. Адæмæн фехъусын
кæн, уæ куыст, зæгъ, рагацау ныууадзут æмæ, зæгъ, æбмырд-
мæ рацæут,— стæй йæ ныхас даргъ ауагъта: — Сæрдар, зæгъ,
æвзарæм.
— Хорз,— загътон æз æмæ ма йæм иу каст скодтон уæлбæх-
мæ.— Мæнæ мæ чингуытæ нывæрон.
— Гъо, фæцæй мæ рох кодта: уемæ, зæгъ, къустæ рахæссут
æмæ уидгуытæ, кас, зæгъ, дзы уыдзæни æмбырды фæстæ. Зети,
зæгъ, ыл ныккæндзысты, æхсынæнты зети.
Касы коймæ мæ комыкъулты дон æркалди, мæ цæстытæ
бауымæл сты, скæуыпмæ мæ бирæ нал бахъуыди. Куыд хорз у
кас!..
Хæсты размæ-иу дзыцца нартхоры дзæбæхтæ касагæн æв-
зæрста. Кас-иу куы скодта æмæ-иу къустæ фынгыл рæгъ-рæгъы
куы æрæвæрдта, уæд-иу кæмæн царвы къæртт атъыста йæ къу-
сы, кæмæн-иу ыл æхсырысæртæ æркодта. Æз кас æхсырысæр-
тимæ уарзтон. Æмæ-иу мын нæ хъæдын æвгæнæны дзаг пык-
кодта мæ касыл æхсырысæртæ...
Дзыццайы футæджытæ æвзаргæ баййæфтон. Цъæх-цъæхид
ногдзыд футæджытæ, сæ астæуккаг сыфтыл цыдæр урс-урсид
рыг бадти, цыма сыл сæкæры ссад байзæрстæуыд, уый хуызæн.
— Сыдæй дæ мадуд нæ хауы? — æрбакасти мæм дзыцца.—
Дæхи уал истæуыл аирхæфс, дзæбæх цæхæрадзæхдон скæндзы-
нæн. Иу армыдзаг ма мæм нартхорыссад ис, уый йыл ацæгъд-
дзынæн.
Æз æнæдзургæйæ рахызтæн дуарыл.
Бирæ адæм нæ уыди цæхæрадæтты, кæд уыдаиккой иу-дæс
-æмæ ссæдзы бæрц. Æппæты кæрокæй къахта Ладиме — нæ
дæллагсыхаг, къæсхуыртæ, даргъкъубалджын лæг. Лæгты ’хсæн
кæмдæриддæр бæрæг дардта йæ сæрæн лæудтытæ æмæ йæ сæ-
«о

рæн ныхæстæй, æмæ куыд сфидыдтаиккой уыдæттæ уый хуызæн
лæгыл! Афтæ бæрæгдæр уымæн дардта, æвæццæгæп.
Куы йæм бахæццæ дæп, уæд раст алæууыд, белыхъæд йæ
дæларммæ фæцарæзта, йæ ну зæпг иппæуыл бахъил кодта,
æмæ цæмæ ссыдтæп, уый дæр пæма базыдта, афтæмæп хъæрæй
загъта:
— Куыд дæм кæсы, хорз æп ие сфæнлыдтои, ма: лымæны-
лæггаг?
Æз ын йæ къахтыл мæ цæст ахастон, дзурын ницы сфæрæз-
тон.
— Далæ йæ кæцæй рахастоп, уымæ кæсыс? — уæдмæ белæй
ацамыдта Ладиме.— Далæ дзывылдар кæм абадти, уыцы ра-
нæй. Гъеныр ма мæ зып у уæртæ уыцы дурмæ,— йæ фæстæ иу-
дæс къахдзæфы æддæдæр цы урс дур уыд, уымæ дæр та аца-
мыдта йæ белæй.— Æмæ йып уырдæм райсом æпæ фæугæ пæй.
Уымæй уæлæмæ картофы хæтæл у, æмæ кæд дæ пæ фæпды
æмæ дын æй иуиæг бопмæ сфæлдахдзыпæп. Æз куы фсвпалон,
уæд — гъе-гъе-гъе!
— Боцци куыд загъта, уып зоныс? Боццп афтæ загъта, уæ
куыст дам раздæр фæут æмæ дам æмбырдмæ рацæут,— уæлæ-
мæ йæм кастæп, афтæмæй дзырдтои æз.
Ладиме мæм иу-дзæвгар пицы сдзырдта, пæ къахтмæ каст
æмæ тагъд-тагъд улæфыд, йæ къæмисæпы тугдадзпп æфсæст
цъулберы хуызæп пыддымст æмæ тыррык-тыррык кодта. Æрæ-
джиау мæм раздæхта йæ цæстæпгас.
— Æмæ сын цы ’мбырд у?
— Сæрдар дам æвзарыпц.
— Сæрдар, а? Уæд Ахымейы хъуыддаг хорз пæу, æмæ уын
зæгъай. Хорз сæрдар уыди Ахымс, стыр хорз са^рдар. Æмæ йын
кæй æвзардзысты цымæ йæ быпатмæ? Æвæццæгæп Боццийæн
йæхи. Æмæ æвзæр лæг пæу Боцци цæр. Хорз лæг у,— йæ сæр
æнкъуыста Ладиме,— стыр хорз лæг у Боццп.
— Æмæ дам усмæ къустæ \мæ упдгуытæ рахæссут, кас дам
хæрдзыстут æмбырды фæстæ! Æхсыпæиты зетп йыл ныккæн-
дзысты.
— Кас, а? — бахудти Ладиме, ахæм худт, ома куыд худæг
мæм фæкаст, уый уыпыс? — Æмæ кас цы хæрппаг у! Мæпæ
гыццыл фæтыхстыстæм, уый педдæмæ-пу кас пæлгопмаг хæргæ
дæр пæ кодта. Хæрипаг мып ды зæгъ æмæ дзидза, куыд иæ нард
уа, куыд пæ мæллæг, ахæм дзидза, гъс, хæрыпы дзпдза! Æппу,
цæмæп зæгъып, касæп дæр ппцы у, лæг ыл пæхп апрхæфсдзæп.
Зетп, зæгъыс? Зети æвзæр пæу, æз уарзып зети.
6 Мах дуг № 9—10
81

Ладимейы фале чи къахта, уымæн йæ ном нæ зыдтон.
Хъæуыбпнаг лæг уыд, уын хъуыды кодтоп: фароп-пу тæрсмæ
куы цыдыстæм Хуссармæ, уæд-иу пæ фæпдаг уыдопы уыпгты
акодтам æмæ-иу сæ рудзгуыты бып гуыбырæй бадтп. Пыр бып-
тондæр пыкъкъæдз, белыхъæдыйас йеддæмæ пал уыд. Йæ къæх-
тыл уыди тæпæг резинæй хиарæзт тымбыл къалостæ. Æмæ ма
йæ рахиз къахыл бынæй баст уыди зæропд цырыхъы уафс, бел
æй куыд пæ бафхæра, афтæ. Уый фæстæдæр базыдтоп. Уæд та
кастæп, йæ къæхтæ куыд уæззаугап иста, белыл-иу цалдæр
хатты куыд пыххæцыди æмæ-иу сыджыт уæззаугап куыд сфæл-
дæхта, уымæ.
Йæ цуры чидæр æрлæууыд, уый куы бафпппайдта, уæд пæ
бел зæххы тъыстæй иыууагъта, уæззаугай сраст кодта йæ ас-
тæу.
— Кæй лæппу дæ, бирæ фæцæрай? — бафарста мæ.
Æз ып æп загътон.
— Уæдæ пæхи лæппу куы дæ. Уæртæ къусы хуыскъæлтæ
æмæ давæттæ пс, пæ дзы ахæрдзыпæ?
Æз мæ сæр бапкъуыстон, фæлæ уæддæр акастæп, кæдæм
мып бацамыдта, уыцырдæм. Иуварс æпæкъахты лæууыди егъау-
гомау сау хъæдып къус, йæ быпыл — армыдзаг хæрзæхсад да-
вæттæ, бæрæг уыд — хуры хъарммæ фæфæлвых сты, сæ уæлæ —
кæрæдзпуыл бакъултæ цалдæр дæргъæццон сырхбып хуыскъæ-
лы.
— Нæ дæ хъæуы, пæ? — мæ быпатæп куы иæ фезмæлыдтæн,
уæд та мæ бафарста лæг.— Уæдæ дæм æпдæр цæмæп бахатоп,
мæ уд. Зæхх дæр сихсыд, æвæццæгæп, æндæр айбæрц скъах
мæ дзы макуы хуычъы разынæд, макуы æпдæр исты.
— Йед мæ сæрвыста, Боццп. Изæры дам æмбырд уыдзæп
æмæ дам ну раздæр рацæут. Къустæ ’мæ дам-иу уидгуытæ дæр
рахæссут. Кас дам уын кæпдзыстæм.
— Кас, зæгъыс?
— О.
— Гæр æмæ уыпджы хъæбæрыл кас чердæм сдæрдзыстæм?
Уый дæр ма искуы æрцыди? — къухаууопæй мæм æрбакасти пæ
фæллад цæстытæй.
Æз æм пицы сдзырдтоп, æмæ та уæд йæхæдæг загъта:
— Кас. Адæмыл сыдымус скодта.— Гыццыл æпæдзургæ
алæууыд, стæй та мæм æрбакаст.— Мæнæп уал рацу-бацупы
мæ боп пал у, фæлæ ардыгæн комкоммæ пыццæудзыпæп. Уæр-
тæ мæ къус ахæсдзынæн, кæд мын исты дæттой, уæд-иу мып æй
уым иыккæпæнт. Кæд тæнæг пæ уа æмæ мып пæ фæкæла, уæд
мын дзы нæхимæ исты сирвæздзæп, æмæ уыцы сывæллæтты
кæуыпæп фервæздзыпæп ахсæв.
82

Æз æм ницуал сдзырдтон. Йæ хайы арæнæй йын ахызтæн,
афтæ мæм фæсте рахъæр кодта:
— Фæлæуу-ма, æмæ се ’мбырд цæй фæдыл уыдзæп, уый мып
куы иæ загътан.
— Сæрдар æвзарыпц,— разылдтæн æм æз.
— Фæлæуу-ма, æмæ сæхпон цы кодта?
— Рыпчып дам у.
— Нæ кæсыс, пæ. Цырагъы хуызæпæп фæцыд æмæ цæи-
куылтæп æрыздæхт. Уып та дып Лхымсны хабæрттæ!..
Хуры арвы кæропмæ бирæ пал хъуыд, афтæ ’рхæццæ дæн
нæхнмæ. Цæхæрадзæхдопы къус ахуыппытæ кодтоп, мæ урок-
тыл абадтæп, стæп колхозы кæртмæ мæхи пыйпстоп. «Зиккæпы
цагъдмæ дæр та байхъусдзыпæн»,— загътоп мæхппымæр, фæлæ
йыл мæ цæст пе ’рхæцыд. Кæрты рахпзæпы стыр цуаппаджы
уæлхъус лæууыд Гафæ. Фæззæджы ардæм куы æрлыгъдыстæм,
уæд та дзулгæпæгæй куыста. Лгæп пппæрдыгæй иу-дыууæ къах-
дзæфы æддæдæр лæууыдп дружипæйы хицау Хрпстофор — хоп-
гæ пæ иууылдæр Хыри кодтой. Йе ’фцæгыл уыдп уырыссаг топп
ауыгъд. Йæ къухтæ æддæг-мпдæг атъыста æмæ сæ йæ ропбаст-
мæ æруагъта. Кæртæй адæм иугай цыдысты, кæмæп сæ йæ къу-
хы къус уыдп, кæмæп æфсæддоп кателок, кæмæп та — къаппæг
цуайнаг. Аджы цурмæ-пу сæ чи ’рбахæццæ, уымæп-пу Гафæ
даргъхъæд æвгæпæпы дзаг æркодта пæ мпгæпæпы.
Æз куы пыццыдтæп, уымæй чысыл фæстæдæр аджы цур æр-
балæууыдысты Илушаптæ. Æмбæлттæ уыдысты Илуша, Сап-
дыр æмæ Уапичка. Уартæ-ну скъолайы фæзы бæлæсты бып пæу-
уыл хуыссыдысты, тамако-иу дымдтой. Хъæуы пскуы псты ба-
зопæпт, æндæр-пу уым балæууыдысты æпæ хопæг, æпæ æпдæ-
рæй. Æмæ-пу сыл фысымтæ бустæ кодюп. Фароп сæрды уалæ
нæхп Гпсотæм чыидзæхсæв уыд. Куыддæр чыпдзхæсджытæ фып-
гыл æрбадтысты, афтæ адоп дæр дуарыл куы бахæцпккоп. Ус-
тытæй сæ чпдæр рудзыпгæй ауыдта.
— Гъа-гъа, æрбахæццæ сты!
— Чп сты, чп? — афарста йæ пппæтæй чпдæр.
— Дæлæ сæм акæс — Илушаитæ.
— Фыддзупыл фæцæуæд, уый сып мæ хуыздæр арфæ, агъ-
уыд бирæгътау куыпæ рафт-бафт кæпой, уæд.
Уымæп уæлдай Сапдыр æма^ Уапичкапы пæмттæ ппчп загъ-
тапд хъæубæсты. Илуша асæй стырдæр кæй уыд, стæп æдзух-
дæр разæй кæп цыд, уымæп сæ афтæ схуыдтоп, æвæццæгæп —
Илушаптæ.
Ныр дæр Илуша лæууыди разæй. Йæ дыууæ къухæп хæцы-
дп сгъаугомау сауфарс æфсæддои катслоккыл. Гафæ йып дзы
æвгæпæпы дзаг æркодта. Илуша уæддæр лæууыд æмæ йæ ка-
6* 83

телокк аджы сæрмæ ивæзта. Гафæ æркодта Сандыр æмæ Уанич-
кайæн дæр.
— Ацæут,— загъта Гафæ, йæ раздарæны фæдджийыл схæ-
цыд, йæ цæсгомы хид асæрфта.
— Æркæ-ма, дæ мæрдты уд дзы нæй, ай мæ хъуыртты куы
нæ фæзыпдзæп, уæд дзы цы аразыи! — йæхи басхъæл кодта
Илуша.
— Ацу, æгæр дæр дын æркодтон. Сымахæн уый дæттын дæр
нæ хъуыди. Сымах æмбырдмæ уадзинаг дæр нæ уыдыстут, кæд
мæ фæрсут, уæд! — йæ цæстытæ сыл схъулæттæ кодта Гафæ.
— Уый та цы хоныс! — фæтызмæг кодта йæхи Илуша.—
Æмæ мах адæм пе стæм, æви дып дæ аг сфæлдахоп ацы ран,
уый дæ фæнды?!
Агмæ радыл чи лæууыд, уыдопæн чидæр бахъуыр-хъуыр
кодта:
— Ахизут-ма, мах дæр бауадзут.
Уæддæр уыдон сæ мигæнæнтæ ивæзтоп агмæ.
— Иу куыси ма дзы æркæн, гъо!
— Цæмæп дын дзы æркæнон пннæтæн уæлдай!
— Уæлдæйттæ-йеддæ иыууадз,— Гафæйы къухæй æвгæнæн
ратыдта Илуша.
Уыцы рæстæджы фæцыдп гæрах. Мæнмæ афтæ тынг фехъуы-
сти,— мæпæ цыма мæ дыууæ хъусы кæрæдзимæ фегом сты.
— Уый уал уын фæдзæхсыны æхст,— загъта хъæрæй Хыри.
— Гъсныр ма уæ кæсгæ дæр чи фæкæна фæстæмæ, хъамылы
хуытæ, уымæн æй йæ тæккæ риуыл ныффæздæг кæндзынæн.
— Æмæ цы гæрæхтæ кæныс, дæу йеддæмæ гæрах кæпын
ничи зопы! — йæ хъæлæс æрхауди, афтæмæй йæм бадзырдта
Илуша.
— Адде ут уын зæгъын, адæмы агмæ æрбауадзут, кæннод
афтæ гæрæхтæ кæндзыстут, æмæ уыл хъæуы куыйтæ куыд æм-
бырдтæ кæной.
Илушаптæ мæсты лæгты хызт ракодтой, æмæ сисгæрæтты
араст сты сæ касы мигæнæнтимæ.
Уыцы рæстæджы колхозы агъуысты дуарæй рахызтысты Боц-
ци æмæ иу уазæг лæг. Мæпæн мæ сæрыхъуынтæ пыддыз-дыз
кодтой. Афтæ фенхъæлдтон: мæ цæстытæ атартæ сты, æмæ мæм
Боцци дыууæ фæзынди — уазæг лæг дæр кæд уыди иудзонгон.
Фæрсæй-фæрстæм æруадысты асины хъæдыи къæпхæнтыл æмæ
æрлæууыдысты. Цыдæртæ дзырдтой, фæлæ сын æз сæ ныхас нæ
хъуыстон. Æз каетæн, сæ афтид дыстæ сын æфсæддоп рæттæ
сæ фæрстæм куыд æрбалвæстой, уымæ æмæ цыдæр æнахуыр
хъуыдыйæ мæ сæрыхъуынтæ дыз-дыз кодтой.
84

Æрæджиау сæ фæйнæ къухтæ кæрæдзимæ радтой, æмæ уа~
зæг хъæрæй загъта:
— Фæдзæхсын дын ницы хъæуы, уæддæр дын иу хъуыддаг
æнæ бафæдзæхсгæ нæй: адæм, адæм дæ ма ферох уæд. Сæ мæт
куы нæ кæнай, сæ тыхстыл куы нæ тыхсай, уæд дæ фæдыл нæ
ацæудзысты. Æмæ иугæр уый пæй, уæд дæуæй зондджыпдæр,
дæуæй сæрæпдæр лæг ма уæд — пицы бакæпдзыпæ. Гъепыр мæм
дæ дзæбæхтæ хъуысæд.— Лæг иу хъæндилы хуызæн тъæпæи
машипæйы бабадт æмæ ацыди. Боцци йæ бынаты лæууыд æмае
йæ фæстæ касти.
Кæртæй адæм цыдысты æмæ цыдысты. Кæмæи сæ нæ къухы
кателокк уыди, кæмæн — къус. Кæмæпдæрты — цуайпаг. Иу
афоп кæрты дуарыл рахызт Зиккæ дæр. Фæндыр уыди йæ да>
ларм, йæ къухæй хæцыди егъаугомау хъæдын къусыл æмæ йæм
æдзынæг касти йе стыр сау цæстытæй.
м и т
лг æдзар хъæс-къæс кодта. Гæбамæ афтæ зынд, цыма
-^уыцы къæс-къæсмæ райхъал. Куы райхъал, уæд бирæ
фæракæс-бакæс кодта фæйпæрдæм, фæлæ йæ цæсты-
тæ пицæуыл æрхæцыдысты. Иæ пьгвæрзæнæй чысыл уæлдæр
уыдп рудзыпг — уыцы иу рудзыиг йеддæмæ пæ уыди хæдзарæн.
Æмæ-иу мппæ хæттыты цафои фæпды райхъал уыдаид, йæ цæс-
тытæ-иу ацахстой рудзынджы цыппæрдигъои фæлгæт — фæлурс-
иу дардта. Ныр никуыцæй зыпы рудзыиг. Æмæ æпæуи дæр пи-
куыцæй пицы зыны. Кæцырдæм фæнды акæс — талынг, æмæ
Гæбамæ афтæ фæзыны, цыма бæстæ иууылдæр баталынг и.
Æмæ та йæм райхъуысы уыцы иугæндзон къæс-къæс.
— Уæлæмæ ма сыст, уыцы лæг, æмæ æддæмæ акæс,— хъуы-
сы мады ныхас.— Кæд боп дæр æхсæвыл баныхæст, æидæр æз
айдæргъæн æхсæв пикуы федтоп.
— Уогъ, даргъ æхсæв уыд,— загъта фыд кæмдæр талынг
къуымы.
— Мæ зæрдæ мæм куыд дзуры, афтæмæй дысоп-бопмæ нæ
банцад йæ уарыпæй. Нæ хъусыс нæ хæдзары къæс-къæсмæ?
— Уогъ,—еразы та и фыд.— Къæс-къæс кæпы, уæдæ!
— Æмæ йæ къæс-къæс дæр къæс-къæсы хуызæи у! Цыма
уæззау рынчып у æмæ хъæрзгæ кæыы.
Уалынмæ дуары хъæр фæцыд — фыд тыргъмæ ахызт.
Гæбайы цæстытыл ауади сæ хæдзар, уалæ йæм Хъпгъыри
кæнæ Ныхæй куы фæкæсы, уæд æй куыд фены, афтæмæй: даргъ
85

æмæ ныллæг, йæ сæрыл бирæ, тынг бирæ дуртæ. Йæ хъуарнтæ
зæгæлæп хуыд нс сты — зæгæл сæм нæ уыд, æвæццæгæн, хæ-
дзар куы арæзтой, уæд æмæ хъуариты уæллаг фæлтæр дæллаг
фæлтæры кæм ахсы, уыцы рæтты рæгъ-рæгъы дуртæ февæрд-
той, тъæпæп дуртæ.
— Уæдæ! — æрбайхъуыст фыды хъæр дуаргæроп кæцæйдæр.
— Миты бып фсстæм. Цы нæ фæкодтоп тыргъы дуарæн, мæ
туг мæ хъæлæсы хуынкъæй акалд, уæддæр мып, мара-зæгъай,
кæд зыхъыр кæпыи дæр бакуымдта.
— Уæд мидæг баззадыстæм æмæ уый зæгъай! — дзуры мад
æнахуыр хъæрæй. Кæд талыпджы хъæрдæр зыны ныхас? —
Гъей, хуыцау мæ куыд федта, гъе!
— Ныртæккæ пæм мачи фæзыпа, уый гæпæп пæй,— мады
сабыр кæны фыд.— Фæлæ уал æртдзых куы бакæнин. Æмæ ацы
талыпджы... Уæд та уал рухс ссудзии?..
— Уæд ацы хæдзар афтæ чи сарæзта, уымæн мæ уды тæ-
рнгъæд йеддæмæ бахæрипаг мацы уæд. Гæр уæдæ хæдзар ара-
зыс, скъæт пæ аразыс, æмæ йыл гыццыл уæлдæр схæц! Скъæ-
тимæ йæ пу агъуысты быи кæдæм тъыссыс!
Уæдмæ фыд кæуылдæрты пецмæ бахæццæ. Фæцыди пецы
дуары хъыррыст, Гæбайы хъустыл-иу мпдæгæй кæмдæр æна-
хуыр дыз-дыз кæмæй бахæцыд, уыцы хъыррыст.
— Пецы дупсйы цæхæр бапуæрстоп. Артдзæсты хус сугтæ,
уайтагъд пыггуыпп кæпдзысты. Рухс дæ иицæмæп хъæуы. Фæ-
тæген ма нæм гъеуыцы цъыртт п... — фæд-фæдыл загъта мад
уыцы пу хъæлæсæй, стæй ма фæсте афтыдта йæ ныхæстæм: —
Алæма мæхæдæг сыстон.
Куыддæр уыцы иыхæстæ загъта мад, афтæ Гæбайы цæсты-
тæ цары фæйнæджытыл андæгъдысты, Уæлæ сты. Райсом куы
райхъал вæййы, уæд кæй ауыпы, уыцы фæйиæджытæ. Кæд æх-
сæв уазал вæййы, уæд уæлхæдзарæй чырс æрхъуызы æмæ урс
уадздзæгтæй æрбады фæппæгæй фæппæджы ’хсæп. Цалыпмæ
Гæба фæйпæджытæм кастп, уæдмæ рудзынг иууылдæр байгом
и. Рудзыпджы æдде лæгтæ лæууынц, кæуылдæр худыпц, сæ
хъарм комытæф пихылæпттæ кæны уазал уæлдæфы. Фыд сæм
тæрхæджы сæрты агуыбыр, йæ къухæй сып тыргъы дуары ’рдæм
амоны æмæ сæм хъæрæй дзуры:
— Дуары раз дæр акалут мит, дуары!
Æпдæрæхсæв дæр бпрæ æруарыд мит. Зпоп лæгтæ иу рап
н,е ’рбадтысты: фыццаг уæлхæдзæртты мит фæкалдтой, стæй
допмæ фæндаг апгæрстой. Фæпдаг пæ, фæлæ æпæхъæн тъуиел!
Лæппутæм цыдæр ципау касти, лæгты æхсæнты радугъ-ба-
дугъ систоп, сæ фыппæгты сæрты-иу сып агæппытæ кодтой.
Æмæ Разден нал фæлæууыд, фыййаджы тъæпæнæй Бегайы æр-
86

бадæнтæп иу фæлмæн тъæпп авæрдта. Уый фæстæ раст слæу-
уыд, фыййагæй лæппутæм ацамыдта.
— Адон та цы хъал балхæдтой!
Допмæ куы ныххæццæ сты лæгтæ, уæд сæ чи йæ фынйаг йе
уæхскмæ систа, чи йæ йæ дæларм бакодта, афтæмæй ныхасгæн-
гæ сыздæхтысты уыцы тъунелы хуызæн фæпдагыл. Гæбаты хæ-
дзары раз алæууыдысты, стæн Куыдзæгты æфтауцмæ ацыды-
сты. Гæбаитæ ма фæпдагыл арадугъ-бадугъ кодтоп æмæ уыдон
дæр сæхи байстой æфтауцмæ. Цъсрийы хъилтæи ма сæ цъуп-
пытæ уыдисныйы бæрц зындысты. Лæгтæ та уым дæр æрлæу-
уыдысты ,сæ фыйпæгтæ зæхмæ сарæзтой. Саулох сып цыдæр
худæг пыхæстæ кодта æмæ худтысты. Стæй райдыдтой цъери
къахып. Уæллаг, ногуард мит фæйпæрдæм ахафтой æмæ бппаг
бадт мит цыппæрдигъон лыггæгтæй райдыдтой уæлæмæ æппа-
рып. Иу-цалдæрæй цъерийы фæрсты миты дæлдæрæп-дæлдæр
цыдысты, уалынмæ быптондæр аныгъуылдысты миты, æрмæст-
ма сæ фыпйæгтæ фæзып-фæзып кодтой. Цъери къахт куы фссты,
уæд æй гæрзбæндæиæй балвæстой æмæ йыл схæцыдысты — иу-
тæ — уæле, пппæтæ — быпæй. Схæцыдысты йыл æмæ, цыма зар-
гæ кодтой, уыйау даргъ ауагътон сæ хъæр:
— Гъа уæд-æ-æ!
Цъери æд бынгъæстæ фæуæле и. Уым æй æрыхæлдтой æмæ
дзы цъуйтæ куы разынид! Лæгтæ лæппутæм фæдзырдтой æмæ
гыццылæп стырæй æрæмбырд сты цъерийы алыварс. Гæба дæр
дзы иу стыр цупал систа æмæ райдыдта хæрып — цы адджын
уыдысты, цы! Хордта, афтæмæй-иу куы кæмæ бакаст лæгтæй,
куы — кæмæ. Уыдопæн се ’фсæртæ уыцы иугæндзон змæлд код-
топ. Æрмæст Карум цыдæрхуызæттæ хордта: йæ раззаг дæн-
дæгтæп-иу æрæлхъывтытæ кодта цъуйты, ацъыртта-иу сæ æмæ
та-ну сæ раппæрста, йæ разы митыл сырх-сырхидæп зыпдысты.
Садул æм фыццаг йæ къух бадаргъ кодта, стæн пæм бадзырдта:
— Цы хуызæттæ хæрыс, цы?!
— Цы хуызæн хæргæ мæ федтап! — йæ дæндæгтæ гомæй аз-
задысты Карумæп, се ’хсæпты цъуйты доп абадт æмæ цыма сæ
туг рацыди дæпдæгтæн, афтæ зыпд.
— Гæр уæдæ мыды хуызæн цъуйтæ сты, баууылдтай сæ æмæ
сæ апыхъуыр, кæдæм ма сæ ту кæныс!
— Гъеиыр ма мын хæрын иæ бацамыдтай! — йе уæхсчытæ
хæрдмæ фæхаудтой Карумæп.
Садулæн хъыг уыди уыцы нырриуыгъд. Иæ æууилып æру-
рæдта, афтæмæп иудзæвгар тигъмæ фæкаст Каруммæ, стæй йæ-
хицæн дзурæгау загъта:
— Хорз у æмæ æвзæрыл сыкъатæ пæ зайы, æндæр дзы дæ-
уыл, цин дын фенон, дзæбæхтæ куыд æрзадаид.
87

Карум, йæ дзыхы цы цъуйтæ уыд, уыдон рату кодта, йæ
былтæ цъугшæй аззадысты.
— Цæмæй йæ зопыс, дзæбæхтæ мыл дзы æрзадаид, уый?
— Зонын æп æмæ уымæй.
— Æмæ дзы дæхнуыл къаддæртæ æрзадаид?
— Бирæ къаддæртæ. Афтæ исты амонд мæ куы уаид.
Карумæи йæ цæсгом туджы разылд, фæйнæрдæм аракæс-
бакæс кодта.
’— Гъеныр амæ зып лæууæп нæу?!
Уæды опг сæм лæгтæй иичи пицы дзырдта, лæууыдысты сæ
фыййæгты æпцоп æмæ цъуйтæ хордтой. Ныр сæм Богъл фæйнæ
схуыет касты бакодта.
— Фæлæуут-ма, фæлæуут-ма! Стæй кæрæдзиуыл бафтут
æнæхсæвæр бæхтау.
Садул гуыбыр-гуыбыр бацыд хосмæ, тъыфылты ’хсæн йæ
къух арф атъыста, кæсагахсæг байбыны куыд атъыссы йæ къух,
афтæ æмæ дзы сырх-сырхид цупал сласта.
— Уый та дзы дæу, мæнæйуый.— Гагатæй иу-цалдæр йæ
дзыхы баппæрста æмæ æууилгæ-æуунлыи загъта: — Акæс-ма,
гъа! Мыды хуызæн цъуйтæ. Æмæ кæд æвзæр не стæм, хæрз æв-
зæр, уæд пæ хъæд цъуйæ сæфт у æмæ дзы æртон æмæ дзы ныц-
цамæй цъерийы мидæг æмæ дзы бахæр зымæджы!
Фæлæ Карумæп йæ маст нæма æрысыет.
— Сыкъатæ! Кæд тя мыл дæуæй дæр стырдæр сыкъатæ æр-
задаид...
Тыргъы дуары уæззау хъииц æрбайхъуыст. Лæгтæ цæуыл-
дæр хъæрæй худтысты. Стæй сæ худы^н фæсабыр æмæ сæ чидæр
æрбахъæр кодта:
— Æддæмæ рахиз, о Зыбе! Фыйпаг дæр демæ рахæсс!
— Фæцæуып, фæцæуын! — ахъæр сæм кодта пецы цурæй
Гæбайы фыд.— Фынйаг дæр хæссыи, хæссын!
Хæдзар рухсæй байдзаг, фæлæ ма уæддæр мидæмæ рухс быр-
ста. Далæ фæсдуар цы къуым и, бонрæфты дæр талынг мигъау
кæм фæбады, уый дæр срухс, цыма йæхи равдисынмæ хъавыд.
Мад къæртайæ цугупмæ дон рауагъта. Цугун бауæларт код-
та æмæ цыма искæмæп дзырдта, уыйау йæхицæн загъта:
— Битъыиадзæхдоп сып акæноп, сæ уазал къæбæртæ цæимæ
ныппыхъуырдзысты.
, Къæбицæп дзыккубыд битъынайы скъуыддзаг рахаста, рай-
хæлдта пæ, йс ’рмтты йæ аууæрста, сасирæп йæ алуæрста. Хæ-
дзары апырх и битъыпайы æхсызгон тæф.
Гæба хуыссыд æмæ нæхи фарста: цымæ абоп дæр нæ акæн-
дзысты фæндаг скъоламæ? Мады бæргæ афæрсид, фæлæ тар-
58

сти — куы та фесхъиуа... Æмæ ницы сдзырдта, ницæмæй бафар-
ста. Сыстад, йæ пысултæ скодта, пецы фæстæ æрбадт. Фадхос
пецы бын уыцы дзæбæх ссур и, зæлдаджы хуызæн сси — Гæба
уый уарзы, фæсал дыууæ-æртæ суры куы фæвæпйы æмæ æпа-
хуыр фæлмæн къæбæлдзыг куы свæййы. Дзæбæх дзы бакодта
йе ’рчъиты. Мад æм уæларт архапгæ-архайын уырдыгмæ æр-
каст, йæ сæр батылдта.
— Цымæ цы дæ зæрды и? Ома скъоламæ? Абабау, кой дæр
æй ма скæн! Дæлæ къæсæрæй-къæсæрмæ акæсæн куы нæуал и,
уæд мæ де скъолайы мæт и?П
Гæба пицы сдзырдта мадмæ. Скодта йе ’рчъитæ, фæсмын
цъындатæ æмæ фæлмæн фæсалы хъарм къæхтæм бахъарыд
æмæ сæ æхсызгоп хъыдзы кодта.
Хур уæлиау лæууыди Костайы рагъы сæрмæ, Гæба æддæмæ
куы рацыд, уæд. Хуры рухс æмæ мпты рухс баиу сты, сыгъды-
сты иумæ æнахуыр урс-урсид сыгъдæй. Цæстытæй дзæбæх ра-
кæсæн нæ уыд.
Лæгтæ, зиои донмæ цы фæидаг акодтой, уымæп та йæ мит
калдтой. Йæ былтæ ноджы суæлиау сты фæндагæн — уалæ кæ-
дæм схæццæ сты! Фыййæгтæ дæр æм нал æххæссынц, æмæ мит
сæппарынц лæгтæ, цъери амайæгмæ хосы тъыфыл куыд феппа-
рынц, афтæ. Былмæ йæхи байста æмæ уырдыгæй æпкъардæй
касти скъоламæ — дæлиау Хуссары рæбып лæууыди. Иæ урс
къултæ миты урсимæ сиу сты, фæлæ йæ рудзгуытæ бæрæг дард-
той. Йæ ардыггаг къулы дуар, комкоммæ дуар уыдоны, Гæба-
ты къласмæ. Иæ цæстытыл ауади: партæты дыууæ рæгъы ас-
тæу чысыл дæргъæццон зест псц. Артгæиæг Дыгысо дзы хъæ-
бысыдзаг суг куы бапдзары, уæд йæ фæрстæ сырх зынг ада-
рынц.
Гæбайы цæстыл ауади Исах. Пецы фæрсты дæлæмæ ацæуы,
хатæны рæбыпмæ æмæ фæстæмæ раздæхы дуары ’рдæм, йæ
гæлифейы уыпгæг зæпгтæ уæгъдызмæлд кæнынц йæ цырыхъы
хъусты. Æгæр уæгъдхъус сты йæ цырыхъытæ, стæй нæ хæлаф
дæр цыдæр диссаджы хæлаф у— йæ уæрджытыл суапг сæ фæ-
тасæнтæм, стæй йс ’рбадæптыл— стыр сæрак æмпъузæнтæ.
Ахæм хæлаф никуы федта Гæба. Цæуы Исах, йæ цырыхъыты
хъæр аззайы астæрды фæпнæджытыл. Кæд æй исчи истæмæй
афæрсы, ома уыцы дзырд иронау куыд уыдзæн, уæд йæ цыд
фæхæццæ вæййы, афтæмæй фездæхы, чи пæ бафæрсы, уымæ:
— Хъуыдыйад æпæхъæпæй бакæс!
Цымæ цæмæн фæкæсын кæпы хъуыдыпад æнæхъæнæй Исах?
Уæдмæ лæгтæ допыбылæй сыздæхтысты, Гæбаты раз тым-
был æрлæууыдысты, сæ фыййæгтæ сæ къухты — даргъхъæд,
89

урс-урсид фыййæгтæ, дæлæмæ кастысты, скъолайы ’рдæм æмæ
хъæрæй пыхас кодтой:
— Нæ уып афæраздзысты, мæ уд,— пæ кæрцы фæдджпты мпт
цагъта, афтæмæй дзырдта Богъи.— Галты йеддæмæ пицы сты,
хæйрæджытæ пе сты. Æмæ ма акæсут уыцы хъæпæптæм, гъа!
— Уæдæ æз уый нæ зæгъыи! — йæ фыййаг фæхъил кодта
Разден, цыма дзы искæп цæвыпмæ хъавыд, уып хуызæп.— Га-
лы дæр уд йеддæмæ ппцы и, ницы, æмæ иыр æгомыг у æмæ
дзурыи пæ зопы, уæд ып тæригъæд кæпын пæ хъæуы!
Саулох хæстæгдæр балæууыд Богъимæ.
— Ныр пæ хъæуид æмæ, уæхæдæг баразæпгард кæппккат,
сымах нып пæ разы бæидæптæ айтыгътат.
— Гæррæтт лидзгæ ппкуыдæм кæны се скъола. Мæпæ фæ-
дзода уыдзæп æмæ уыйас дæр цæуæд.
— Гæр æмæ кæмæпдæр йæ дзывылдар куыд нал тахти æмæ
хуыммæ куыд пал цыдн, уыйау, уæд та пал дзода кæпы, уæд
хъуамæ нæ сывæлæттæ æпæ ахуыр баззайоп! Галтæ сты æмæ
кæд нæ фæразоп, уæд сæ фæстæмæ рахс кæндзыстæм. Уымæй
худинаг фæуыдзысты!
Богъи йæ сæр тыпг пыттылдта.
— Ацу, ды истæмæй куы басæттай, уæд алчи йæ мæрдтæм
æнхъæлмæ кæсæд — æпæ райгас сып пæй. Фæлæ уæ кæд æп-
дæр фæрæз пал и, уæд разæй мæнæ Раздсны Парнайы ауадзут.
Уый хъæлзæнг у æмæ кæд алæгæрдпд.
Разденæн æхсызгон уыд, йæ гал пппæ галты разæп кæп лæ-
гæрддзæн уый, фæлæ йып æй хъæлзæпг кæй рахуыдта Богъи,
уый йып, æвæццæгæн, æхсызгоп пæ уыд. Богъимæ бакаст.
— Парпа... Хъæлзæпг пæ, фæлæ хъамбулзæнг у, йæ рынтæ
йын ахæроп.
Лæгтæ фæпырх сты. Лæппутæ уыпджы баззадысты. Лæу-
уыдысты Гæбаты раз, уæлхæдзарæп цы мит æркалдтой, уый
уæлæ æмæ æрхъæцмæ нал хъæцыдысты — кæд рапдайдзысты
фæидаг гæрдын!! Уæдмæ лæгтæ здæхын райдыдтоп сæ галти-
мæ. Куы бамбырд сты, уæд сыл доны ’рдæм ахæцыдысты. Ра-
зæн Раздспты Парпа — цыма бæх уыд æмæ йыл урс æфтаугæ-
тæ уыд, уыйау йæ дыууæ фарсы дæр урс дардтой кæрæп-кæ-
ронмæ. Йæ хъила сыкъатæ — аив къæдз йе стыр сæрыл, афтæ-
мæй фæцæйцыди Парна. Уæззаугай, фæлæ уыцы иугъæдопæй
иста йе стыр къæхтæ æмæ Гæбайы зæрдæ базмæлыд галы уын-
дæй, цыма гал пæ, фæлæ лæг уыди, раздзог лæг, æмæ знæгти-
мæ хæцынмæ фæцæйцыди.
Уалыпмæ æрбахæццæ Никъа дæр йæ уæныгпмæ. Лæгты цур-
мæ куы æрбахæццæ, уæд фæстæмæ аздæхта йе ’ргом æмæ хъæ-
рæй загъта:
90

— Титыччы фæрдыг пæу!
Лæгтæй йæм чи æввахсдæр балæууыд, чн пæм æпæуп аздæх-
та нæ цæстынгас.
Æцæг рæсугъд уыди Никъапы уæпыг — сатæг-сау æмæ йæ
пых дæргъæццои зыгъар. Йæ сыкъатæ уылынджы дæргъæптæ
уыданккой, ставд бæзæрхыг сыкъатæ. Æвæццæгæн æй алыбон
дæр галхафæпæй сæрфта, æмæ пæ лæгъз хъуын уылæптæй бад-
ти пæ уæлæ. Хъæуы Никъапы уæпыджы кон чи пæ фсхъуыста,
ахæм дзы ничи уыд. Уæддæр та-иу дзы раппæлыдп Нпкъа,
æвæццæгæп, мæстæймарыны тыххæй.
— Ныр ыл кæдмæ уцц-уцц кæндзыпæ, цымæ? — бадзырд-
та йæм Богъи.— Уый бæсты йæ æфсопдзыл куы сахуыр кæнис
æмæ йыл иу суджы къæцæл куы æрласис дæ хæдзармæ.
Никъа та уæныгмæ бакаст йæ худгæ цæетытæп.
— Æфсоидз ыи пикуыдæм аирвæздзæн. Фыццаг уал уадз
æмæ дзæбæх бæрзæй сæвæра, дзæбæх, уæ галты-иу уын æрмт-
ты сæрты куыд барæцугъа.
— Барæцугъдзæн, уæдæ! Йæ хицау дæр ахæм каст кæны,—
бахудти Саулох дæр.— Нæ йып кæсут йæ фадыварцмæ.
Лæгтæ аздæхтысты Никъайы ’рдæм. Чидæртæ сæ худгæ дæр
бакодта. Уымæн æмæ Никъайы къæхтыл уыди æпахуыр стыр
æрчъитæ, уымæй дæр — хъуыпджын. Никъа зыдта: ныр та сæ ху-
дыиæй нал бапцайдзысты—адопæн исты худинаг авæрап! Афæпд
кодта — исты амæлттæй сæ кæд асаид нæ фæдыл. Æмæ загъта:
— Ахæм диссаджы æрчънтæ никуы фсдтоп. Боп уыдисны
’рæзынц, æхсæв — уылынг.
— Рæзыпц нæ, фæлæ ивæзыпц,— загъта та Саулох дæр.
— Æвæццæгæп дзæбæх тыгъд пе ’рцыд се ’рчъиаг,— йæ
сæр батылдта Разден.— Уæд ып æндæр гæнæн нæй.
Нпкъа дзы фæбузпыг: пыр сæ кæд æрчъиаджы копмæ æр-
чъитæ рохуат аззаиккоп.
Фæлæ та уæдмæ Раздсп загъта:
— Фæсалхъуаг кæд нæ фæуыдзынæ, уæд сыи мур дæр нæу.
Æмæ цæмæй тарсти, уый æрцыди Нпкъайыл: лæгтæ пых-
худтысты — æмхудт пæ, чи — раздæр, чи — фæстæдæр, фæлæ
хъæлæстæ кæрæдзипы баййæфтоп, баиу сты, зарæггæпджыты
хъæлæстæ куыд баиу вæйпыпц, афтæ æмæ ныпнæрыди худт,
афтæ пыппæрыдн æмæ, рудзгуытæп ахæм пал баззад, чи пæ
фегом æмæ цалдæр сæры кæцæй пæ разынд: дис кодтоп — цы
’рцыди уыцы лæгтыл, цæуыл артæнднхтæ кæныпц уым миты
сæр!
Нпкъа йæхæдæг дæр исдуг ахудтытæ кодта, стæп æрлæууыд.
Лæгтæй-иу куы иумæ бакаст, куы — пнпæмæ. Æрæджиау хъæ-
рæй загъта:
91

— Æгъгъæд ут, гъо! Искæмæн уæ йæ бикъ бафтдзæп æмæ
туг уары йæ мæгуыр къопайыл.
Нæй, ницы сахадыдта худты цур ныхас æмæ та æрсабыр и
Никъа.
Богъи йæм къухаууопæй бакаст.
— Цæуыл худынц, цæ?
— Æ’з дæр сып дæуæй уæлдай пицы зопын,— пæ уæхсчытыл
уæлæмæ фæхæцыд Никъо.
Уæд фездæхти лæгтæм Богъи:
— Ныр уæм исчи куы æрбакæсид, уæд уын уе ’мбисонд нæ
фæхæссид! Уæдæ æнæ бахудгæ дæр иæй, фæлæ уын уый черды-
гоп чыр-чыр æмæ чердыгон пыр-пыр у!
Лæгтæ фæсабыр сты. Уæддæр ма-иу куы сæ ну фæппыррыкк
кодта, куы — се ’ппæ. Саулох йæ фыййаджы хъæдæй йæ худыл
уæлæмæ фæхæцыд.
— Ахæм дзы дыууæ æрчъийы хæдзарæй рацæугæ нæма фед-
тон.— Чысыл фæлæууыд.— Фæсалы хуыпд нæ ’ркæиæд æмæ
йын фæйпæ-фæйпæ дæлармы бахæсдзыстæм.
Богъи йæ ком аивæзта, пыззæмбыдта. Никъамæ бакаст.
— Дæ сырх хъуджы лæппып у?
Никъа сулæфыд — пыр дæр ма раздæхой уыцы бындайра-
’джы æрчъитæм!
— Кæм у, кæ, мæ сырх хъуджы лæппып. Ай мад мын уалæ
Сырхлæбырдæй куы рахауди æпдæраз. Цъырыхснæг уыди æмæ
фæбырыд — фæлæууыд йæ пыхасæй, фæлæ быитон æдас нæ
уыд—ацы Саулох та исты куы зæгъа æмæ та худынмæ куы
фæуой. Иæ сæр пыттылдта: — Дæттæй, мæ туг ныккæла, цы
хъуг уыди, цы! Иæ фæздоп-иу хæссыи пал фæрæзта. Стæй иуæй-
иу хъуццытæ сс ’хсырæй амбæхсып зопынц, кæпæ зыпдуцæп
вæййынц — абабау, дæ зæрдæ йæм мацæмæй фехсайдтаид!
— Бæрæг у, бæрæг,— загъта та хъæрæй Богъи.— Уæдæ дын
æвзæр хъугæй хорз рæуæд рацæудзæи. Туг хæссы, туг, мæнæ
адæмæп куыд хæссы туг, фосæн дæр афтæ хæссы, гъе! Уæдæ
куыд æихъæл дæ? — куыддæр уый загъта, афтæ Саулохмæ аз-
дæхт.— Цæмæ ма лæуут, хур уалæ арвы астæумæ куы фæхæц-
цæ кæны, уæд?!
Лæгтæй гал кæмæ уыд, уыдон сып сæ сæрбостыл ахæцы-
дысты. Инпæтæ сæ фæдыл араст сты æд фыййæгтæ. Богъи æмæ
Раздсы лæугæ баззадысты, стæй Гæбаты скъæты къулгæрæтты-
балæгæрстой æд фыййæгтæ æмæ былмæ бацыдысты. Лæгты фæ-
дыл сæхп байстой Гæбаитæ дæр.
Уæдмæ Сасоты холлагдоны фисыпæй разыпдысты галæй-
лæгæй. Разæй — Разденты Уарден, Парнайы сæрбосыл хæцыд
92

æмæ йæ къахкъалæттæ æддиæутты иста. Парна лæгæрста. Ра-
нæй-рæтты-иу миты аныгъуылди, æрмæст ма-иу йе рагъ фæзыи-
ди, уæддæр-иу не ’рлæууыд—анцад-пу размæ, мит-пу асчъил
кодта, иу-цасдæр-иу æй йæ разæй ахаста, стæй-иу йæ сæрты
ахызти.
— Гъепыр уыдоны митæм акæс æмæ гъа! — иудзæвгар æпæ-
дзургæйæ куы фæкаст, уæд бабустæ кодта Богън. Афтæ сып
дзырдтон — мæнæ фæдзода уыдзæп. Æмæ ма дын исчи искæмæ
хъусы! Ныффыдыскъуыдтæ уыдзысты æмæ фосæн нал сбæз-
дзысты!
Разден раст лæууыд æмæ дæлæмæ каст. Иу афон Богънмæ
раздæхт, йæ цæстытæ хъæлдзæг æрттывд кодтой.
— Тых, тых йæ мад амæла! Тыхæн дзы æмбал нæй.
— Ома, куыд тыхæй? — цыдæр æнæмбаргæ каст æм бакод-
та Богъи,
— Куыд тыхæн, куы, уæнгты тыхæн, сау тыхæн.
Богъи та йæм иу цыбыр каст æрбакодта.
— Дæуæп пæ зонын, фæлæ-иу æз куыд тæхуды кодтои, мæ-
нæй тыхджындæр чи уыд, уыдонмæ! «Дæттæй,— загътоп-иу мæ-
хинымæр,— дæу абырс æмæ стæй цæмæн хъæуы лæджы йæ ра-
хиз цонг!» — арф ныуулæфтытæ кодта Разден.— Стæй-иу куы
фæбынæй дæп, уæд-иу мæ, кæд зæхх куы аскъуыид æмæ уым
куы ныххауип, уый фæндыд, уæд мæ уыцы зæххы фыдæх уæд.
— На,— уæззаугай йæм аздæхт Богъи.— Æз ницы тæхуды
кодтоп. Дæлæ мæ Микоты Дзудзула бырста дæлæмæ дæр æмæ
уæлæмæ дæр. Дзиндзолимæ та-иу куы хуыбырст фестæм, куы-
иу æй æз абырстон, куы-иу мæ уый абырста. Æндæр, ома, тæ-
худытæ-йедтæ...
Иу-цасдæр сæ ничиуал ницы сдзырдта, стæй та Разден пыу-
улæфтытæ кодта.
— Лæгæн йæ уæнгты цы тых и, уый йын радта Хуыцау,
æндæр дупейыл куы фæзилай — ай дæр ып пæ радта, ай.—
Разден йæ ных йæ уæллаг æфсæрыл ма цы иуиæг тъæпæп дæи-
даг уыд, уый фæстæ фæтъыста æмæ йæ ракъæрц кодта.— Ома
мæнæ хæдзæрттæ, фостæ-недтæ? Уыдон сæ дæттыпы аккаг не
сты æмæ сæ дæтгæ дæр нæ кæны... Хуыцауы уыдæттæм не ’вдæ-
лы, тых — уый фидауын кæны лæджы, уымæй у йæ ацыд дæр,
йе ’рбацыд дæр, йæ уаг дæр, йе ’гъдау дæр.
Богъи йæм пицыуал сдзырдта.
Иæ къухтæ батымбыл кодта йæ фыййаджы хъæды кæроп,
йæ роцъо сыл æруагъта æмæ дæлæмæ, быдыры ’рдæм сарæзта
йæ цæстæпгас.
— Гъеныр далæ уый гал йеддæмæ пицы у, фæлæ уымæп
мæ зæрдæ куыд барухс п, Хуыцау мын афтæ куы барухс кæ-
93

нид мæ кæстæрты фæндæгтæ. Куыд лæи рды, куыд? Агъæц, æр-
баздæха, а лæппу йын йæ кæвдæсы ахæм сыфджын холлаг
пыппæмдзæп æмæ «ай циу?», «ай циу?» куыд кæна!
Куыддæр Разден дзырд фæци, афтæ Богън йæ къух быдыры
’рдæм адардта.
— Ныр дам фæпдаг акæндзыстæм, фæлæ йын йæ былтыл
куы пицы æрсадзой, уæд сæ фыдæбои доны къусы сæфт фæуы-
дзæп, ууыл сæ иу ахъуыдыгæнæг цæмæннæ и, цымæ? Сс ’нæ-
зопгæ у амы зымæг!
Гæба хæстæгдæр балæууыд лæгтæм.
— Мах сып уæртæ Куыдзæгты цъерпйы бынгъæстæ ахæс-
сæм?
Богъи уæззэугай разылд лæппутæм.
— Æмæ сып уыдоп дæр цы аххæсдзысты! Фæлæ сæ уæддæр
фæзплæпты æртъыстытæ кæидзысты. •
Лæппутæ фæцæуыныл сты, фæлæ сæ’Богъи æрурæдта.
— Ныр ацы судзгæ уазалы цы уынгæджы бон æркодта уæ
фæйпæ хæдзарыл! Уæртæ уæхи скъолайы цæмæннæ æрбадут?!
Богъп нæ зыдта, сæхи хъæуы скъола, дæллаг скъола кæй
хуыдтой, уымæй цæмæй хицæн кодта, уый. Æмæ лæппутыл йæ
цæст æрхæцæд — фæцæуыпц скъоламæ, æндæр сæ ма бафар-
станд, афтæмæп сæ ницæй тыххæй ауагътаид. Лæппутæ-иу дар-
дыл ахæцыдысты, кæд бамбарид, дæллаг скъоламæ цæмæн цæ-
уынц, сæхи скъоламæ цæмæппæ цæуыпц. Фæлæ та-иу сæ ипнæ
хатт уæддæр æрурæдта.
— Мах ацы скъола фсстæм, пыр та хъуамæ уыцы скъола-
мæ цæуæм,— цыма пæ дзырдтæ пымайгæ кодта, уыйау сæ иу-
гай загъта Гæба.
— Куыд фсстут, ома?
— Ацы скъола цыппаразон у. Махæй та чи фæндзæмты ба-
ды, чи — æхсæзæмты, чи — æвдæмты.
— Æвдæмты, пæ? гъа-гъа-гъа, — ныддис кодта Богъи, æмæ
далæ быдырмæ аздæхта йæ цæстæпгас.
Быпгъæстæ куы æрбахастой, уæд Гæба загъта:
— Цæй æмæ иу цыд акæнæм. Нæ чингуытæ дæр ахæссæм
æмæ ацæуæм. ^
Лæппутæ фæсабыр сты, сæ кæрæдзимæ бакастысты.
— Алæ, уа раджы. Стæй хъуамæ, цалыпмæ ннпæты уадзой,
уæдмæ уым уазалы мæлæм,— загъта Къоли æмæ иуварс алæу-
уыд.
I
— Мæпæп мс скъолайы хæлаф æхсад у, æмæ мып нæма
ссур и, æпдæра æз ацæуип,— пæ уæлæ цы стыр гæлифе уыд,
уымæ æркастн Реуаз.
94

Сослан цыма йæ урок дзырдта, уыйау раст слæууыд, афтæ-
мæй загъта:
— Мæнæн мæ къæхтыл иицы и. Абон мын æрчъптæ бахуый-
дзысты, æрчъиаг æрæппæрстой царæй æмæ сом ацæудзыпæн.
Реуаз æм фæзылд.
— Ныр цы ’фсæпттæ кæныс?
— Чн ’фсæнттæ кæпы?
— Чи, чи ды? Куыд пицы и дæ къæхтыл... Уæдæ уыдон цы
сты?
— Адон псты мæхи сты! Дзоццæйы сты. Ноджы къогъодзи-
тæ сты, гъа,— йæ къæхтыл радыгай размæ рахæцыд.
— Æмæ къогъодзнты ппчи цæуы скъоламæ?
— Стæй Дзоццæ хъуамæ бæгъæввадæй бада абондæргъы?!
Æмæ фос доимæ чи ауадздзæп, холлаг сып чи пывæрдзæн, суг
чи асæтдзæн! Æфсæпттæ йæхæдæг кæпы, афтæмæй...
Æрмæст дыууæйæ сразы сты — Бега æмæ Митъус. Уыдон
фæпдзæмты ахуыр кодтой сæ дыууæ дæр.
Йæ кæстæр æфсымæртæ æмæ хоты хæргæ баййæфта Гæба —
чи сæ бадгæ кодта, чи та йæ зопгуытыл лæууыд сæ даргъ бан-
допы уæлæ. Сæ хъæдып уидгуытæ дыууæрдæм кодтой. Мад
хæдзары иæ уыд, æвæццæгæн, скъæтмæ ацыд. Гæбамæ дæр
цыд хæрып — битъынадзæхдоны къусы хъæбæр кæрдзын æрыс-
сæпд! Фæлæ, уæдмæ мад куы ’рбауайа, уымæй тарст. Тæрхæ-
джы рæбынæй йæ чингуыты цамта райста æмæ дуарыл ахæцыд.
Дуармæ цамта йе ’фцæгыл бафтыдта. Фæпыкхуыз хъуымацæй
хуыд. Ие ’ддаг фарсыл чернилæдоны дзыпп, дзыппы алыварс —
чсрпилæйæдзæгтæ, фæлæ чернплæдоп нæ уыди дзыппы. Фæз-
зæджы асаст йæ урс чериилæдон Гæбайæп. Уæдæй пырмæ
Асиаты черпилæйы тулы, далæ Стырхъæуккаг чызджы черни-
лæйы. Йæ партæйы кæроп æй æрæвæры Асиат, Гæба йæм инпæ
партæйæ куыд æххæсса, афтæ. Иуæп-иухатт сæ ручкæтæ иумæ
бахæццæ вæййынц черпилæдопмæ, сæ къухтæ дæр бапыдзæвынц
кæрæдзиуыл. Уæд бахуды Асиат æмæ худгæ-худып æрбакæсы
Гæбамæ, йæ сырх уадулы бæстастæу дæргъæццон дзыхъ абады,
афтæмæй. Гæба фæлæууы — черпилæ Асиаты у, уадз æмæ раз-
дæр уый атула, фæлæууы Аспат дæр — уадз æмæ уый раздæр
атула — æмæ дыууæ ручкæйы дæр ауыгъдæй аззайынц черпи-
лæдопы сæрмæ. Уæддæр та æрбакæсы Асиат Гæбамæ æмæ та
бахуды.
Фæпдаг арф уыди, фæлæ — лæгъз. Галты фæстæ йыл уый
æппæт фыййагджыпы ацыди. Галтæп ыл сæ фæд дæр пал баз-
зад.
Дæллагхъæуы фæндаг скъолайы ’рдæм кæм азылди, уым
лæууыдысты сæ хъæуы лæгтæ. Галтæп сæ хиды тæф калд. Лæг-
95

тæ сын сæ сæрбостыл хæцыдйсты. Гал кæмæ нæ уыд, уыдонæй
ма чи фæидагимæ архапдта, чп лæууыд йæ фыййаджы æнцой.
Кæронæй лæууыдысты Саулох æмæ Никъа. Саулох йæ галы
бæрзæйыл хæцыд, йæ уæз галыл бауагъта.
— Нæ кæсыс уыцы мигътæм! — йæ цæстæнгас Саукъæдзæх-
ты ’рдæм фæцарæзта Саулох.
Никъа къухаууопæй скасти мигътæм.
— Хорз мигътæ пе сты, Хуыцауыстæи. Æвзæр мигътæ сты.
— Куыд хæлбурцъ кæпынц!
— Уас сыл мæ куыдзы туг пыккæлæд!
— Æнæ схъызгæ йын нæй.
Лæгтæ ма гыццыл алæууыдысты æмæ ахъæр кодтой сæ
галтыл.
РайСомæп чи ахуыр кæпы, уыдопЫ уроктæ пæМа фесты, аф-
Тæ радым-бадым кæиып райдыдТа. Рæбынæй, ГæбаТæи с&хН
хъæуы ’рдыгæй ракалди æнахуыр пихлой мигъТæ, æМæ арйь!
цъæхæй, къух кæм æрæвæрай, уыпас нал аззад. Ёæстæ тар&й
тардæр кодта. Гæба бадти урокты, фæлæ ахуыргæнæгмæ уый
бæрц пæ касти, рудзыпгмæ цæй бæрц касти — йæ зæрдйз æх-
сайдта æддæмæ, сæ’фæндагмæ — ацы дымгæ йыл хъæпæнТæ
куы сæвæра, уæд... Æртыккаг урок сын фыссыпы урок хъуамæ
уыдаид. Бадгæ бæргæ скодтой сæ бынæтты. Асиат йæ черпи-
лæдоп систа æмæ йæ партæйы кæрон æрæвæрдта, Гæбамæ йæ
цæстытæ фæцарæзта. Гæба йæ тетрад рафæлдæхта, фæлæ йын
йæ хæххытæ пæ уыдта æмæ пæм пыггуыбыр. Раст уæд байгом
п дуар. Дзæбæх гом нæ — æрдæджы опг, æвæццæгæн æй дым-
гæ нæ уагъта дзæбæх гом кæныи — æмæ дзы Исах тыхтъыссæ-
гау æрбакодта нæхи. Дуаргæрон æрлæууыд. Æрдæгæй уæлæмæ
йыл цæст хæцыди, фæлæ пæдæр йæ уæрæххъус цырыхъытæ зын-
дысты, пæдæр йæ парæгзæпг гæлифе йс ’нахуыр æмпъузæптимæ.
— Боиыгъæд фехæлд,— дзуры хъæрæй Исах.— Уроктæ пал
уыдзæп. Мидæггаг хъæуæй чп рацыд, уыдон амбырд ут æмæ
гъæй кæнут, цалыпмæ уæ фæндаг миты бын иæ фæци, уæдмæ.
Дымдта рæбыиæй, сæхи хъæуы ’рдыгæй, æмæ кæд фæпдаг
арф уыди, уæддæр-иу сæм рапæй-рæтты афтæ ныипыхмæ и
дымгæ æмæ-иу сæ акъахдзæф кæпын иал уагъта, сæ уадултæ-иу
сын пыкъкъæрццытæ кодта, сæ цæсгæмттыл-иу сын миты рыг
басæххæтт кодта æмæ-иу сдудыдтой сæ цæсгæмттæ.
Сæ цамтатæ се ’фцæджыты æфтыд, сæ къухтæ — сæ дзып-
плты, афтæмæй агуыбыр сты размæ. Хатт-иу дымгæ фескъуыд,
цы№а йæ улæфт йæ хъуыры фæбадт, уыиау, æмæ-иу лæппутæ
размæ фæцæйхаудысты. Сæ къахайст-иу йæ бынаты нæма æр-
бадт æмæ та-пу пыддымдта, йæ уазал къуыс-къуыс, йæ цъæх-
сиаг дзыпазын-иу йæ разæп æрбахаста. Кæм та-иу фæпдаг
96

митæй байдзаг, ссаддон чырыны цæст ссадæй куыд байдзаг уа,
афтæ. Æмæ та-пу дзы алæгæрстой лæппутæ.
Арæпыдон кæй хуыдтоп, уырдæм æххæст пæма æрбахæццæ
сты, афтæ йæ улæфт улæфты сурыи байдыдта Гæбайæп. Æр-
лæууыд, фæстæмæ акаст. Бега æмæ Митъус дыууæ гуыбыр æп-
дæргæй лæууыдысты йæ фæстæ.
— Бафæлладыстут? — хъæрæп сæм адзурыпмæ хъавыд, фæ-
лæ йæ ныхас йæхимæ дæр пæ фехъуыст — дымгæ йып йæ был-
тæм фæлæбурдта æмæ пæ кæропмæ дзурып дæр пал бауагъта,
йæ тæккæ былты уæлæ нып апихылæйттæ кодта йæ пыхас.
«Ныр иппæрдæм куы дымид. Куы фæдзæгъæл уай, уæд
ныхъхъæр кæп, æмæ дæ размæ рацæуоп. Фæлæ ппиæрдæм пæ
дымы æмæ афтæмæп фæпды хъæр кæп, фæпды — ма,— ахъуы-
ды кодта Гæба.— Æпиу æрæгмæ куы цæуой, уæд æй пæ уыпдзы-
сты — сæ размæ цæуып хъæуы! Фыццаг хатт куы пæ схъызыд,
фыццаг хатт куы пæ цæудзысты скъоладзауты размæ.
Лæгæрста æмæ хатыдта — пæ зæпгтæ бадоп сты, æмæ дис
кодта: цы ’рцыди йæ зæнгтыл? Сауыл-иу сæхимæ куыд бахæц-
цæ, уый зоигæ дæр пæ бакодта. Дзодапыл дæр. Фæлæ ныр...
Æвæццæгæп, ацы миты, ацы дымгæйы... Иу рап та фæпдаг мн-
тæй айдзаг. Гæба дзы алæгæрста. Мæпæ йыл ахиздзæп, æп-
хъæлдта, æмæ та фæндагыл бамбæлдзæп. Фæлæ фæпдаг нал
зыпд, мит та арфæй арфдæр кодта. Уæддæр лæгæрста, цалып-
мæ йæ къæхтæ исып фæрæзта, уæдмæ, стæй æрлæууыд æмæ
размæ сарæзта йæ цæстæнгас. Иу-цасдæр куы фæкасти, уæд
равзæрста: йæ разы, пу-дæс къахдзæфы раздæр, лæууыд æнæ-
хъæн хох — дæргъæй-дæргъмæ хъæпæп, йæ урсæй хицæп кодта
мигъы цъæхæй. Лæппуйы зæрдæ бауазал. Мнтыл æрбадти æмæ
æдзæмæй касти хъæпæпмæ. Цæхгæрмæ пæ лæууыди фæпдагыл
— уый дæр равзæрста. Дымгæ куыд цыдп уартæ Уыпгæгкомы
’рдыгæй, афтæ адаргъ и хъæпæн. Ныр уый сæрæй акæс — хæр-
заг хъæуы рухсытæ зыпыпц. Хъæпæпы.сæр слæуу æмæ сæм кæс!
Æмæ æвиппайды фæфæпд кодта — бафæлвара! Сыстад. Лæу-
гæйæ дæр та нудзæвгар фæкаст хъæпæимæ, стæп пæм балæгæр-'
ста, фæхæрд ыл кодта — æмæ диссаг! Æвæццæгæп æй тыхдым-
гæ пыххоста — кæм дзы гыццыл иыхсти, кæм — æппыы пæ.
Уаптагъд йæ цъуппыл балæууыд. Быитоп диссаг уым уыди,
Цъсрийы хъпл дзы садзыс — пæ пыссагъдапд. Ныххох п. Лæу-
уыд Гæба æмæ касти. Хъæуæп иу рухсы цъыртт пæ зыпд. Æвæц-
цæгæп рухсытæ иæма ссыгътой, алчи йæ фæтæгепыл ауæрды
æмæ пецы рухсмæ бады.
— Уо-о Гæба-а!
Хъæр ыл сæмбæлд æмæ йæ сæрты атахт. Æвæццæгæп псчи
уалæ былæй рахъæр кодта. Æвæццæгæп та уырдæм æрæмбырд
7 Мах дуг № 9—10
97

сты, Гæбаты скъæты къулмæ. Æнæуи дæр уырдæм æрæмбырд
вæййынц, нсчи балцæп куы æрбацæйцæуы, уæд, æмæ йæм уыр-
дыгæй фæкæсынц. Дымгæ-иу æй фæцæйхаста, æмæ ахъуыды
кодта — ныр арф миты куы лæууид, уæд æй дымгæ афтæ тыпг
нæ хæссид. Йæ цæстытæй ницы уыдта, йæ хъустæй ницы хъуы-
ста, уæддæр лæууыд, æмæ касти. Иу афоп цыма рухс ауад нæ
цæстытыл, дыдзы рухс, тамакойы зынджы йас рухс. Фæлæ цæ-
стыфæныкъуылдмæ цыдæр æрбаци рухсы тæпп. Гæба йæ алы-
варс æрзылди, багуым-гуым кодта:
— Гъуым рухс куы уыди, уым куы ссыгъди, стæй цыдæр
куы фæци уым...
Фæлæ йæм пичи ницы сдзырдта æмæ цæмæйдæр фæтарст.
Йæ къухтæ цас къæдз кæпып куымдтой, уыйбæрц сæ æрбакъæдз
кодта, йæ былты кæрæттæм сæ схаста æмæ фæд-фæдыл дыууæ
цыбыр хъæры фæкодта: ^
— О Бега! ч ^
— О Митъус!
Дзуапп ын ничи радта.
— Уæдæ цы фæуыдаиккой? — багуым-гуым та кодта æмæ
фæстæмæ азылд.
Уыцы рæстæджы йыл дымгæ йæхп пыццавта æмæ хъæпæпы
рæбын куыд абадт, уый æмбаргæ дæр иæ бакодта. йæ чиигуыты
цамта йæ уæхсчы сæрты йæ риумæ рахауд, йæ къапдзолы фæд-
джи йæ сæрыл æртыхст æмæ йæ къæхтыл слæууа — уый йын
нал æнтыст. Куы слæууыд, уæд бафиппайдта — йæ сæр зилы
æмæ пу-цасдæр цавддурау фæлæууыд, стæй араст и, йе ’мбæлт-
ты кæм пыууагъта, уыцы ’рдæм. Лæгæрста, йæ къухтæ дардыл
хаста ,афтæмæй. Иу афон йæ къух цæуылдæр апдзæвд. Бадис
кодта — цы уа? Æрысгæрста йæ. Мæнæ къалиу, абоп фæнда-
джы былыл садзгæ кæй рахастой, уыцы быпгъæсты къалиутæй
иу. Бавнæлдта йæм, ныххæцыд ыл, йæ къухтæ нал æмбæрстой,
уæддæр къалиуы уазал зæрдæйы амидæг. Ирдгæ райсом ихыл
куыд ныххæцай, хъуарийы кæрон чи æрдаргъ вæййы, ахæм
ихыл, уыйау къух сыгъта къалиуы уазал. Суагъта йæ æмæ
ахъуыды кодта: цымæ иннæ къалиу та кæм æрсагътой, ай раз-
мæ кæй æрсагътой, уый?
Миты уазал ыл фæйнæрдыгæй куыд æрбахæцыд, уый хатыд-
та, уæддæр лæууыд. Иппæ къалиу хъæпæны бын фæци, æвæц-
цæгæп,— ахъуыды та кодта,— пæ, хъæпæпы бын пæ фæуыдаид,
бынгъæстæ бпрæ нæ уыдысты æмæ сæ кæрæдзимæ дæрдты
еагътой.
— Уо Гæ-ба-а!
Хъæр иупæг ныдзæвд акодта йæ хъустыл, стæй цыдæр фæ-
ци. Чп уыдаид? Бега æмæ Мптъусæй афтæ тыхджын хъæр пи-
98

чи ныккæндзæн. Æвæццæгæн, лæгтæ сæ размæ рацкуынц. Цы-
мæ Бега ’аЗмæ Митъус нæ фехъуыстой уыцы хъæр?
Чысыл ма алæгæрста æмæ сыл бамбæлд— иу ран фæнда-
джы арфы ныггуыбыр сты, дымгæ сыл куыд нæ амбæлдаид,
афтæ. Гæба дæр æрдзуццæг кодта сæ цуры. -
— Цы ми кæпут?
Уыдон ын цыма ’йæ пыхас пæ фехъуыстой, уыйау пыссабыр
сты.
— Хъæр уæм иæ фехъуысти? — бафарста та сæ погæй.
— Цæй хъæр? — бафарста йæ Бега дæр.
— Ардæм дымгæйы хъæр йеддæмæ пицы хъуысы,— загъта
æнкъардæй Митъус.
— Нæннæ, æпæуи чидæр хъæр кодта, æпæун.
— Кæд хъæр кодта? — бафарста та Бега.
— Æрдæбон.
— Куыд хъæр кодта?
— Афтæ хъæр кодта. Нæ пæмттæй. Афонмæ дæр тл хъæр
кæнынц, фæлæ ардæм йæ хъуысы. Дымгæ йæ уæлæты аскъæфы.
Алæма, кæддæра нæ хъæр кæиынц.— Гæба слæууыд. Исдуг
дымгæйы къуыс-къуыс йеддæмæ пицы хъуыста — дымдта, нæхи
хоста хъæпæныл, йæ хæпъæртт-хæпъæртт цыди, цыма дзы исчи
тыгъд кæттæгтæ цагъта. Гæбайы ма гыццыл бахъуыд — фæцæй
йæ фæлдæхта. Стæй фескъуыд дымгæ æмæ йæм дзæбæх рай-
хъуыст хъæр. Хъæр кодтой иу-цалдæрæй. Куы-иу иугай хъæр
кодтой, куы та-иу сиу и сæ хъæр Æхсæпмæ ’хсæнты-иу рай-
хъуыст куыйты рæйып дæр. Фæдисы рæйд кодтой Корис æмæ
Къуда. Къуда-иу бацъæх рæйгæ-рæйын, иуæй-иу сывæллон’ма
бацъæх вæййы кæугæ-кæуыи афтæ. Фæлæ Корисæп йæ алы
рæйд дæр хицæнæй тахт, дымгæйæп дæр нæ куымдта хæлын.
Æмæ срæйы Корпс, срæйы лæгтæ куы фепцайынц сæ хъæрæй,
уæд. Лæгтæ куы фæхъæр кæпынц, уæд æвæццæгæп йæ фæстæг-
тыл фæбады, хуртуаиы цур куыд фæбады, афтæ æмæ фепхъæл-
мæ кæсы, лæгтæ кæд банцайдзысты, уымæ. Æмбаргæ куыдз у
Корис, иууылдæр æй афтæ хонынц — æмбаргæ. Мад хуртуан
куы ныккæны æмæ Гæбаитæй уым куы ппчи вæнйы, уæд Ко-
рисмæ фæдзуры хуртуапы цурмæ, йæхæдæг ацæуы хæдзары
митæ кæныпмæ — зопы йæ, Корис хуртуапыл цъиу абадын дæр
нæ бауадздзæн.
— Мæнæп стопджы у,— загъта æнæпхъæлæджы Митъус
кæуынхъæлæсæй.— Æз абон дæр пицы бахордтон.
Гæба та йæ фарсмæ æрдзуццæг кодта.
— Цæмæннæ бахордтай абон, Митъус?
— Цæмæпнæ, цæ, абоп къæлуа хордтам æмæ æз къæлуа иæ
уарзын. Мæ хъуыры бады къæлуа мæпæн.
7*
99

— Изæры мах картофджынтæ кæндзыстæм. Цæрвисæн уы-
дзаёни æмæ,— загъта Бега.
Картофджыны коймæ Гæбайы уæнгты цыдæр хъарм æхсыз-
гон ацыд, æмæ æрлæмæгъ сты йæ уæнгтæ. Кæд Цæрвисæи у,
уæд уыдоп дæр кæидзысты картофджынтæ. Цæрвисæны кар-
тофджынтæ фæкæнынц иууылдæр. Æмæ та мад арынгæй пецмæ
дугъ кæндзæн, пецæй — арынгмæ. Йæ рустæ сырх-сырхпд адар-
дзысты. Хæдзар картофджынты хъармæй байдзаг уыдзæн.
Стæй фыд картофджынты тæбæгъы уæлхъус раст слæудзæн,
сыкъа уæлиау сисдзæн æмæ скувдзæн. Куывд куы фæуа, уæд
Гæбамæ бадардзæн сыкъа, ацаход, дам, дзы. Гæба дзы йæ
уæллаг был атулдзæн æмæ йæ астæрдзæн. Уæдмæ мад картоф-
.джынтæ рæгъ-рæгъ равæрдзæн стъолыл æмæ сын сæ мидæг
царвы къæрттытæ атъысдзæн. Гæба цæрвджын картофджын
бирæ уарзы — уый зоны мад æмæ, Гæбайы раз куы æрдæууа
æд царвы чъыбыла, уæд бахуддзæн Гæбамæ.
— Мæ лæппуйæн — царвыкъах,— æмæ ма йын йæ картоф-
джыны ноджыдæр иу къæртт атъысдзæн. Картофджын сцæмтæ
-уыдзæн царвæй...
— Цæмæ мæ ракодтат! Ныр ам куы баззайæм æмæ нæ би-
рæгъ куы бахæра... Æз бирæгъæй тæрсын,— йæ футт-футт рай-
хъуыст Митъусæн.
— Ма ку, Митъус, уо,— багуыбыр и Митъусмæ Бега.— Кæн-
нод дын бирæгъ дæ кæуын куы фехъуса æмæ нæм куы æрба-
цæуа...
— Кæуæд, кæуæд, стæй йæ райсом лæппутæн куы радзурæм
æмæ йыл худæгæй куы мæлой, уæд æй фендзæн.
Дымгæ фæлæууыд. Æниу лæппутæм æнæуи дæр нæ хæццæ
кодта, йæ къуыс-къуыс-иу сæм цы ’рыхъуыст, æндæр.
— Ай, дымгæ банцад. Ныр та ма цæмæй тæрсыс? — йæхи-
уыл схæцыд Гæба.
— Алæ, æмæ исты дымгæйæ тæрсын.
— Уæдæ цæмæй тæрсыс?
— Бирæгъæй, æндæр цæмæй.
— Бирæгъ ам цы аразы?
— Куыд цы аразы!
— Гæр цы ми кæны бирæгъ ам ацы миты уæлæ?
— Хæринаг агуры, æндæр цы, кæд искæмæн йæ рæуæд æд-
де баззад, кæнæ йæ хъыбыл, уæд æй аргæвда.
— Æмæ мах рæуæдтæ стæм, кæнæ хъыбылтæ?
— Не стæм, фæлæ йæ бирæгъ цæмæй зоны.
— Гъомæ бирæгъ кæцæй æрцæудзæн ардæм? Хуыцауæй æр-
хаудзæн?
100

— Уартæ Уыпгæгкомæй, æндæр кæцæй. Уым цас бпрæгътæ
пс, уый зоныс?
— Кæд сæ федтай?
— Богъи иæ дзырдта ибонты Разденитæн!
— Цы сын дзы’рдта?
— Уыпгæгкомы дам бирæгъæй бæз-бæз кæны, æндæр цы,
— Куыд дам бæз-бæз кæны?
— Куыд, куы, дзæбæх.
Гæба цæуылдæр асагьæс кодта. Стæй загъта:
*— §æз-бæз кэзпы, уæдæ! Уæд сæм афтæ куы кæсиккой Сау-
лохитæ!
Гæба та дзуццæджы æрбадт, фæйнæ касты бакодта Бега
æмæ Митъусмæ.
— Хъæпæны сæрты куы ахизиккам.
— Кæм и хъæпæн? — бафарста йæ Бега.
— Нæ йæ федтат?! Кæй ас у, уый уын зæгъон? Хохы йас
Цомут-ма, цомут, кæддæра кæй ас у!
Сыстадысты æмæ, Гæба кæуылты æрбалæгæрста, ууылты
араст сты. Хъæпæнмæ æххæст нæма бахæццæ сты, афтæ сæ
хъусты анæрыд:
— Гъæу, гъæу!
— Корис! — йæ цин.йæ хъуыры фæбадт Гæбайæн.
— Гъæу, гъæу!
— Корис! — баиу и Бега æмæ Митъусы хъæр.
— Гъæу, гъæу!
— Корис!..
— Мæнæ сты, уо Никъа.— æрыхъуыст хъæпæны сæрæй æмæ
гыццыл фæстæдæр йæ къахкъæлæттæ æддеæутты иста, афтæ-
мæй сæ уæлхъус æрлæууыд Саулох.
о;
101

ДЗУЦЦАТЫ ХАДЗЫ-МУРАТ
ПОЭТ-Ш^БÆСТАГ1
Ацы уац -ныффыстон 27 азы размæ. Ныффыстон æй Плиты Грисæн æр-
мæст йæ поэзийы тыххæй, йæ драмон уацмыстæ æмæ йын йæ тæлмацтæ нæ
равзæрстон. Бæргæ, уыдон дæр ма дзы куы равзæрстаин, фæлæ... Цы ис,
уый ис. Цы нæй, уый нæй.
Ай-гъай, абон нæ царды дæр æмæ нæ аивады дæр бирæ цæмæдæртæм
хъуамæ акæсæм ног цæстæй, аргъ сын скæнæм ног æхсæнадон æмæ ног эсте-
тикон критеритæм гæсгæ. Абон Грисы поэзийы тыххæй куы фыстаин, уæд
мæ уац, чи зоны, бæрæг æндæрхуызон уыдаид. Фæлæ, зæгъгæ, цæхгæр аив-
таид,—а-да-гъа. 1966 азы дзы цы загътон, уымæ нæ фæцагайдтон, куыд
уыд, афтæмæй йæ ныууагътон. Кæд æй раджы ныффыстон, уæддæр ,мæхимæ
гæсгæ, зæронд нæу.
Автор.
Плиты Грисы сфæлдыстадои фæндаг вазыгджын у, кæмдæр-
ты гакъон-макъоптæ. Уымæи ис алыхуызон — объективон æмæ
субъективон аххосæгтæ. Фæлæ, æмткæй райсгæйæ, фæндаг иу-
гæндзоп цæуы размæ, адæймаг æмæ поэзийы мидис бæлвырд-
дæр, арфдæр бамбарынмæ.
Поэты биографи уæрæх у æмæ йып йе ’ппæт факттæ, йе ’ппæт
идейоп-аивадон фæрстæп анализ скæнон, уымæ пæ рабастон мæ
гæрзтæ,— мæ хæс уæлæпгайдæр, къуындæгдæр у. Мæи æрмæст-
дæр фæиды, цæмæй саразон Грисы биографийы сæйраг хапæн
— йæ поэзийæп — чппыгæй-чииыгмæ йæ рæзгæ-ивгæ фæлгонц.
1 Уацæй мыхуыр кæнæм скъуыддзæгтæ. Уадзæм сæ Плиты Грисы рай-
гуырды 80 азмæ.
102

Грис райгуырд Хуссар Ирыстоны Ручъы хъæуы, 1913 азы.
Уым йæхи куы базыдта, уæд йæ алыфарс федта æмæ цæрæн-
бонтæм бауарзта хæхты тызмæг æмæ рæсугъд æрдз, сау айнæг
къæдзæхтæ æмæ цъæхбып цъититæ, уæлхох уыгæрдæптæ æмæ
тæлтæг цæугæдæттæ. Уым, Ручъы, йæ мады æхсыримæ бададта
ироп рæсугъд иыхас, ирон уæздан æгъдæуттæ, прон сæрыстыр
лæджыхъæд.
Иæ мад Хæиыкъаты чызг Масо кæсыи-фыссын зыдта иро-
нау, гуырдзиагау, уырыссагау. Уыдис æм Къостайы «Ирон фæн-
дыр» нывтимæ уагъдæй æмæ йæ хъуыды кодта æнæкæсгæйæ.
Чысыл саби цымыдис у, зæрдæргъæвд, æмæ йын Масо амыдта
К/ьостапы æмдзæвгæтæ.
Къостайы æмдзæвгæтæ йеддæмæ ма Ручъы уæлыгæс саби-
тæ хъуыстой æмæ зыдтой адæмы конд æмдзæвгæтæ дæр. Грис
ма дзы ныр дæр хъуыды кæпы пу æмдзæвгæ:
Фыйпау фос хизы,
Сæгъ хуыммæ лидзы,
Фыййау сæгъы суры
Æмæ йæм дзуры:
— Дзæгъæс, дзæгъæс,
Мæ тæригъæд фæхæсс!
Ам æрлæуу хæтæиы,
Мих æсныхса дæ тæны!1
Ручъы Грис сабийæ цы ацардис, уый йын бирæ фыдæбой-
наг мысинæгтæ пыууагъта — хæххон зынвадат уавæртæй цух
нæ баззад, фæлæ уыцы рæстæг поэт хоиы йæ царды тæккæ ад-
джындæр æмæ æхсызгоидæр замап. Уæд бамбæрста адæмон
аргъæуттæ æмæ зарджыты зæрдæагайæг комулæфт. Бирæ зон-
гæтæ, бирæ уазджытæ сæм цыдис, уæлхæдзар кæпæ мусы хъæм-
пы хуысгæйæ, суанг æмбисæхсæвтæм кодтон алыхуызои тау-
рæгътæ.
1919 азы Гристæм уазæгуаты бацыди Нигер (йæ фыд Уасил
æмæ Грисы фыд Д’замболат хæлæрттæ уыдысты. Иу дзауыкоп-
маг æй æрбахаста йæ бæхыл æмæ кæрты куы æрфистæг сты,
уæд Ы’Н Нигер хъазгæмхасæн раарфæ кодта:
Ардæм мæ æрбахæццæ кодтай дзæбæхæй,
. Гъеныр Хуыцауы бузныг фыццаг дæхицæй,
стæй та дæ бæхæй!
1 Грисы царды хабæрттæ (сæрмагондæй кæй нæ нысан кæнон, уыдон)
ист сты поэты фыстæджытæй.
103

Снхор куы хордтой æмæ сын Масо арахъ куы нæма æрха-
ста, уæд Дзамболат Ннгсры афарста, псты хабæрттæ цæуыл-
пæ дзурыс, зæгъгæ, æмæ йып Нигер раздæрау худæг æмдзæв-
гæтæн дзуапп радта:
Куы нæ фæуыныи арахъы дурып,
Уæд мæ мæ зæрдæ нæ хæссы дзурын.
Къостайы æмдзæвгæтæ чысыл Грисмæ æпахуыр диссаг кас-
тысты, зæххоп лæг сæ пыффыста, уын æпхъæл дæр пæ уыдп!
Ныр фыццаг хатт пæ разы уыдпс цардæгас адæймаг, кæрæдзи-
уыл бадæг (рифмæгопд) æмдзæвгæтæ чп дзуры, хæм. Фæстæ-
дæр, ссæдзæм азы, са^м бафысым кодта Барахъты Гипо —рс-
волюцины хъуыддæгтæ йæ æрбаппæрстой Хуссар Ирыстоны
хæхтæм, фæлæ дзы Грис ппцы фсхъуыста,— Гпно уаптагъд ацы-
дис Урстуалтæм.
Къæрцхъус лæппуйы зæрдæ æпцой пæ зыдта ироп зарджы-
ты уæлмопц-тызмæг æмæ фæлмæп-æнкъард зæлтæм. «Уæвгæ,
Ручъы зарып чи пæ зыдта, уый гоцо хуыдтоп! — фыссы Грис.—
Натлна мæ скодта Хъопиаты (Плиты) Никъайы ’фсымæр Са-
ципо. Никъа дæр, Сацппо дæр тыпг дæспы уыдысты зарынмæ,
суанг ма Нпкъайы фырт Гришæ дæр уыдонæй куы райста йæ
дæспыйад. Махмæ-пу арæх уыдысты, æрæмбырд-иу сты æмæ-
иу зарын куы байдыдтой — е-гъс-гъе! — тæхуды уыдоимæ ма
иупæг хатт уæддæр бапхъус!.. Раст мæпæ мæйдзыд уасæг фæ-
сусæн иппæ уасджыты куыд фæфæзмы, афтæ-пу сæ фæзмыдтоп
æз дæр фæсаууон ран сусæгæй».
Саби-бопты Грисы эстстикоп æмбарыпадыл тыпг бандæвта
йæ хнстæр æфсымæр Фсдыр. Фыццаг ахуыр кодта Гуры семи-
пары, уырдыгæй раивта Æрыдопы семппармæ. Уыцы ссмипар-
ты гумапитарон зопæдтæ, литературæ æмæ апвад хорз ахуыр
кодтоп. Советоп дуджы каст фæцшс Цæгат Ирыстопы ахуыр-
гæиджыты ппститут, стæй Мæскуыйы Сырх профессурæпы ин-
ститут, уып фæстæ хъуамæ бацыдаид Лспппграды æвзагзопæн
аспирантурæмæ, фæлæ фæрыпчыи уæззау тарнизæп æмæ 1929
азы цафыпхъуагæй амардис.
1920 азы, Гуырдзыстопы мепыпевиктæ Хуссар Ирыстопы
адæмы сæ фыды уæзæгæп куы асырдтоп, уæд Дзамболат иæ
бипоптпмæ æрцарди Ногиры. Уым Грпс 1923 азы бацыд цып-
пæрæм къласмæ (1-аг, 2-аг, 3-аг кълæсты пæ ахуыр кодта).
Федыр дзы ахуыргæпæгæй куыста æмæ Грисы фæгæрз кодта
Шекспир, Пушкип æмæ Лермоптовы уацмыстæ кæсыпыл.
’ Æрыгоп лæппу пуцасдæр ацахуыр кодта Дзæуджыхъæуы
5-æм скъоланы æмæ уый фæстæ 1927 азы бацыд Цæгат Ирыс-
104

топы педтехннкуммæ. Уым байдыдта фыссыи дæр—1929 азы,
16-аздзыдæй.
Фæлæ афтæ зæгъæн нæн, зæгъгæ, Грис йæ поэтнкоп курдиа-
тыл уайтагъд баууæндыд æмæ пе ’ппæт хъарутæ дæр скодта
поэтпкон куыстмæ. Тынг æй фæпдыд нæхи бафæлварын акте-
рæй æмæ 1932 азы бацыд Мæскуыны паддзахадоп театралоп
ипституты нрон студимæ. Уырдыгæй куы сыздæхт 1935 азы,
уæд куыста Цæгат Ирыстоопы драмтеатры артистæй.
Ничи гуырысхо кодта, Грисæй дæсны актер кæп рацыдаид,
ироп профсссиои сценæйыл ын дзæвгар кæй баптыстаид, ууыл.
Фæлæ пып æрдз цы пыв скодта, уый йæхион домдта — пæ цар-
ды нысан, йæ куысты мидис уыд æмæ у поэзи.
* * *
Цæгат Ирыстоны педтсхникумы уыди райдайгæ фысджыты
лптсратуроп къорд. Арæзт æрцыд 1926—27 азты проп культу-
рæйы æпувыд кусæг Гуыриаты Гагуыдзы хъæппæрисæй.
Гагуыдзы къорд бирæ хæрзты бацыд ироп литературæйæн.
Райдапгæ поэттæн амыдта литературон техникæ (æмдзæвгæйы
бæрцбарæнтæ, строфæ æмæ рифмæйы æгъдæуттæ). Гагуыдз
ахуыргопд, æмбаргæ, культурон лæг уыдис, фæлæ уæддæр нæ
рæстæджы иумæйагæй цы поэтикоп атмосферæ æлдариуæг код-
та ,уымæй уæлдæр не слæууыдысты нæ къорды уæигтæ.
20-æм азты кæрон æмæ 30-æм азты райдайæн карз кълассон
тохы уавæры бирæ хъуыддæгтæ куыд æмбæлдис, афтæ æмбæрст
нæ цыдысты. Дзырддзаг уыдысты пæ классикон бынтæ. Ие
’мбæстагон бартæй цух уыдис суанг Хетæгкаты Къоста дæр —
чи йæ æлдартты фарсхæцæг хуыдта, чи — дингæнæг мистик,
чи — буржуазоп нациопалист. Критикæйы сæйраджыдæр бар-
вæпдæй цоппай кодта вульгароп социологизм. Курдиат æмæ
аив дæсныйад пæ уыдысты йæ сагъæсы сæрæвæрæп, фæлæ ца-,
хæмдæр иумæйаг лозунгтæ, рсволюциоп-ура-риторпкæ. Фые-
джытæ днхгопд цыдысты пыхмæлæууæг къордтыл: пролетарон-
тыл, æмбæлццæттыл, пациопалисттыл. Литературæмæ сыфцæй
ласæгау кодтой æрсиддопты — заводтæ, фабриктæ æмæ хъæу-
уоп хæдзарады кусджыты, уыдопæй сфидар кæныпмæ хъавы-
дысты пролстарои фысджыты рæнхъытæ. Афтæмæп лнтерату-
рæпы хæс цасдæр бæрцæй æмбæрст цыдис иувæрсыгæй. Адæй-
маг йæ вазыгджын миддунеимæ — уый равдисыпыл тыпг нæ
тыхстис нæ поэзи.
Бæгуыдæр, уыдпс пæм иугай фысджытæ, литсратурæйы
æцæг цы хъуыдис, уый чи ’мбæрста æмæ æцæг литературон
105

уацмыстæ чи фыста, ахæмтæ. Фæрнион Къоста дзырдта, зæгъ-
гæ, Хуссар Ирыстопы ис 100-йæ фылдæр æрсиддоптæ. «Цæуыл-
нæ сæ исчитæ рауайдзæн хорз поэттæ, фысджытæ, стæй кри-
тиктæ дæр, фæлæ уæддæр æрснддонтæп сæ фылдæр уыдзысты
культурон чииыгкæсджытæ. (Журиал «Фидиуæг», 1931, ЛМЪ 10—
11,6 фарс. Хъуылаты Созырыхъо 1930 азы Ирыстоны фысджы-
ты 1-аг съезды бацамыдта, зæгъгæ, «ныртæккæйы хъуыддæг-
тыл фысгæйæ, рох -кæиын нæ хъæуы бæлвырд апвады домæнтæ,
кæппод халтурæйы фæдыл адзæгъæл уыдзысты бирæтæ, сæ уац-
мыстæ, се ’мдзæвгæтæ рауайдзысты уæлæнгай агитаци, бæлвырд
литературои æрмæджы бæсты рауайдзæп публицистикæ. (Жур-
нал «Фидиуæг», 1930, № 10, 3 фарс). Литературæйы хæс æм-
бæрстой æмæ фыстой хорз уацмыстæ Коцойты Арсеи, Къубал-
ты Алыксандр, Гæдиаты Цомахъ, Æрнигон Илас, Нигср, Ма-
литы Гиуæрги, Хъамбсрдиаты Мысост, Беджызаты Чермен,
фæлæ иумæйаг уавæр уымæй пæ ивта.
Æрыгон, æвæлтæрд поэт, кæд æм курдиат уыдис, уæддæр,
йæ ахуыргæпджытæ йын цы амыдтой, газетты рсдакцптæ дзы
цы домдтой, уый намысджынæй æххæст кодта.
Иувæрсыг — одæйон, бæрзонд-сиддоп поэзи. Йæ нысан ын
афтæ бæлвырд кодта Грис— утилитаронæй, меркантилонæй:
Афтид ныхæсты апп бахус,
Уæнгты сæм нал хъазы туг.
Поэзи, колхæдзы бакус,
Абаои у колхæдзы дуг.
Бел, къахæп, дзæбуг, хъæсдарæг,
Тракторæи, комбайптæи зар!
Гъе, уæд уыдзæни дæ зарæг
Иумæиаг куыстæн хæлар!1
Хъæлæс хъуамæ иугæндзои урæд уа пууыл уæлдæр регист-
рыл:
Гъеи, зарæг, ног дуджы бартыл
Нæр æмæ нæр æмæ нæр!
Адæймаджы зæрдæйы хъæздыг, бирæхуызоп æпкъарæптæй
иста æрмæстдæр æмæ сæйраджыдæр иу — цин («Нæ уарзæм
æпкъарддзпнад, сагъæс», 95 фарс). Маяковскип йæхи кæй ама-
рдта, уый тыххæй йып уайдзæф кæпы, тохæй, дам алыгъдтæ,
* * Плиты Грис. Базырджын азты, Дзæуджыхъæу, 1933, 87 фарс. Дард-
дæр цитаттæ ацы чиныгæй кæм хæссон, уым нысан кæндзыиæн æрмæст фарс.
106

раст, дам, нæ бакодтай, уымæп æмæ «ныртæккæ нæхимæ куы
|1æ ’вдæлы мах» (84 фарс).
Иумæйаг æмæ хисæрмагонд, тнпикон æмæ иидивпдуалоп —’
рдон кæрæдзийæ уыдысты иппæрд, кæрæдзипмæ æмдзард нæ
кодтой. Аивады та, уæлдайдæр поэзийы тыхджын куы нæ уа
цывгæнæджы «æз», нæ хисæрмагопд æмæ ипдивидуалоп æвæл-
?сатт цæсгом, уæд цардхъом пæу. Грисмæ Гæдиаты Цомахъыл
иумæйаг пыхæстæй цы æмдзæвгæ пс, уымæ фæстæдæр йæхи
авторон экземпляры куы ’ркаст, уæд ыл пыффыста: «Лæмæгъ,
бынтон лæмæгъ. Нæй дзы Цомахъы цæсгом». Иумæйагæй дзы
ис, фæлæ Цомахъыл Грис йæхирдыгонау кæй пæ ныффыста,
уымæ гæсгæ лæмæгъ рауад. Поэтæн йæхи цæсгом кæм пæ уа,
уым нæ уыдзæп, кæуыл æмæ цæуыл фыссы, уыдоп цæсгом дæр.
Поэт архайдта, цæмæй йæхи схицæп кæпа нæхицæй æмæ
ленк кæна иумæйаг одæйоп уылæны. Реалистон детализаци
æмæ адæймаджы алыхуызон æнкъарæпты уæззау зилдухæнмæ
не ’внæлдта. Чи сæм æвпæлдта, уыдон иыхмæ та тох кодта, йæ
алыварс йæхи сыгъдæг пролетарон литературæйыл удуæлдайæ
чи хъардта, уыдоп хуызæи.
«Рæсугъдад» куыд Гсйне нæ зонын,
«Уæзданад» нæ зонын куыд Фет.
Мæхи æз мæ мæлæтмæ хонын
Фæллойы хъæбулты поэт.
Есенинау, «уынгтыл» нæ зарын,
Хъахбайтыл нæ хъуысдзæн мæ зард.
Куыд ленинон, фпдар æмбарын,
Ыыртæккæ цы агуры цард.
У не зиаг, дæ цинад кæй уæнгты
Ныхсыста хъыпцъым æмæ маст.
Ироп Чайлд Гарольдау дæ уыигты
Нæ анхъуысдзæн ме ’нуд цъæхахст.
(110 фарс).
Æмдзæвгæйы сæрыстыр иптопаци нын йæхи уарзын кæны,
фæлæ йæ мидисы бындур мæнг у. Тыиг æй не ’ндавынц поэзи-
йы ахсджиаг траднцитæ (Байрон, Гейне, Фет, Есеппп), рогæй
сыл йæ къух ауыгъта. Уыдопæй критикон æгъдауæй, аудгæйæ
спайда кæиыпы бæсты поэт тырны цахæмдæр ног аивад сара-
зынмæ, цыма ног аивадæи искуы афтид ран, æнæ ивгъуыд фæл-
тæрддзинадæй ис саразæп, цыма рагоп замаитæ æмæ ныры
рæстæджы æхсæн диалектикои бастдзинад нæй. «Бакусæм ирон
Зарджытыл», зæгъгæ, уыцы уацы Грис фыста: «Хазбнйы, Ас-
107

лæнбеджы, Хъуыдайнаты, Тотрадзы, Чермены, Уастырджийы
æмæ зæдты зарджытæ базæропд сты, цы цард аивгъуыдта,
уыимæ. Иал сты. Нал хъæуынц. Колхæдзы иумæйаг хуым кæн-
гæйæ, заводы цæнгæт сырх пецты фарсмæ, щахтты хæзна къах-
гæйæ, кусæг, зæхкусæджы уыдоп иал хъæлдзæг кæнынц, йæ
туг сæм цы сысы, уый йеддæмæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, абоны
цæстæй акæсгæйæ, Къостайы зарджытæ дæр уыдопимæ пымад
æрцæудзысты. Социалистон арæзтады хъазуатон темптæ агу-
рыиц æпдæр, пог зарджытæ. (Газет «Рæстдзинад», 1932 азы
18 июнь). Нæ национ литературон бынтæм йæ нигилистон цæс-
тæпгас поджы цæхгæрдæрæй загъта æпдæр ран: «Æгъгъæд у
нæ фæсивæдæи канд нæхимæ пæ, фæлæ ма сырх Мæскуыйы
уынгты дæр ахæм зыгъуыммæ зарджытæ кæиын: «Додои»,
«Фесæф», «Атæхæм уæлæрвты, ратæрæм хуыцæутты» æмæ æн-
дæртæ» (Уый дæр уым, 1932 азы 23 ноябрь).
Вульгароп-социологоп эстетикæ — аивады æнæцæсгом иу-
мæйагдзинад, æрмæстдæр цип æмæ хъæлдзæгдзинады сæрхъуы-
зой — йæ гуымиры æхсаргардæй иу æмæ дыууæ хатты пæ ныр-
рæхуыста Фæрнион Къостайы, Мæскуыйы куы уыд, уæд йæ на-
цийы хъысмæтыл кæй асагъæс кодта, уый тыххæй (æмдзæвгæ
«Æнуд цъæхахст»). Грис дæр сагъæс кæй нæ уарзта, уымæ
гæсгæ разы нæ уыд Фæрпионæй æмæ, Мæскуынæ цы фыстæг
ныффыста («Мæ колхæдзон æмбæлттæм»), уым дæр та ракодта
йæ кой:
Мæскуыйы сырх уынгты
Фæрни (Д) он-Кихотау
«Нæ ирон нымæтыл»
Нæ фæкæуын æз.
• Нæртон æхсар махæн
Æхсиды нæ уæнгты,
Цæмæй. нæм æдзухдæр
Уа тохæп фæрæз.
(126—127 фарс).
\"рис йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй 1935 азы Цæгат Иры-
стоны театр куы гом кодтой, уæд Фæрнионы тыххæй бакасти
йе ’мдзæвгæ. Фæрпион æм йæхимæ фæдзырдта æмæ йын
йе ’мдзæвгæтыл æрыфтыдта иыхас. Фæрннон ыи бафаудта йæ
поэзийы иувæрсыгдзинад, йæ сæйраг хъуагдзинад. «Де ’мдзæв-
гæтæ æрмæст сæрæй фыссыс,— загъта йын Фæрнион.— Мæн та
фæнды, цæмæй сæ зæрдæйæ тынгдæр фыссай. Мæнæ æз мæхи
кæй фесæфтон, уый æгъгъæд нæу?1»
108

Царды реалон зынтæ, алфæмблайы хъуырдухæнгæнæг ных-
мæдзыдтæ кæй ницæмæ дардта, уымæ гæсгæ йæ ныфсы стыр-
дзинад, йæ оптимизмы фидардзинад дæр уыдысты гуырысхо-
йаг. Æрвонг зонд æмæ рæстдзинад агурæг зæрдæ уæлæнгай
прогнозтæм æмхиц нæу. Грис та 1932 азы ныффыста нæ адæмы
зæрдæриссæн азæй: «Мин фараст сæдæ æртыи æвдæм азы цыреп
калдзæн махмæ цытджыи социализм» (127 фарс.)
Фет æмæ Есенины традицитæ чи нæ исы, уымæп æцæгæлон
сты æрдзы рæсугъддзинад æмæ уарзондзинады фæйлауæнтæ.
Мæй æнусты дæргъы лæггад кæны адæмæн, фæлæ — «фæллой-
гæиæг адæмы цардæй ды мæйтырдæм макуы лидз дард» (40
фарс). Æрдз æмæ йæм уарзондзинадыл цы ’мдзæвгæтæ ис
(«Садойнаг æхсæв», «Уарзопдзинады фæндон»), уыдон дæр ие
схъарм кодта поэты индивидуалон зæрдæйы уаг.
Йæхæдæг куыд иумæйаг уыд, афтæ иумæйаг ныхæстæ йыл
фыстой йæ критиктæ дæр. Чиныг «Базырджын азты», зæгъгæ,
уымæн Хъараты Ибрагим скодта ахæм ИдеЙон-тематикон пы-
вæзт: 1) Грисзары коммунистон фæлтæртыл («Октябронтæ»,
«Ногдзауты зарæг», «Комфæлтæрты марш»). «Афтæмæй Грис
йæхи æвдисы куыд æцæг фæскомцæдисон поэт». 2) Грис тох
кæны дины, аргъуаны оппортунистты, кълассоп знæгты, бюро-
кратты ныхмæ. 3) Ис æм фæзмынад, «уыимæ Грис эпигон нæу».
Фæзынд ыл Къостайы тæваг («Ныстуап», «Сабимæ», «Авдæны
зарæг», «Хъазут уал» æмæ æнд.) 4) Ис æм «тыхджып æмæ арф
юмор».
Критичы саразгæ нывæст иумæйагæй райсинаг у. Фæлæ Грис
сфæлдыстадопæй (!) «эпигон нæу») Къостайы фæзмы, зæгъгæ,
ууыл баууæндæн нæй. Къостамæ дæр ис «Ныстуап», «Авдæны
зарæг», фæлæ сæ Грис мысын кæны æрмæстдæр сæ нæмттæй
æмæ сæ темæтæй. Къостайы реалистон зæрдæагайæг традици-
тæ сæ дарддæр кодта, зæгъгæ, уый ,тых кæнгæ ми уаид. Къос-
тайы фæзмынад фылдæр уыд механикон, формалон. Чысыл
фæстæдæр цы уацмысты кой ракæндзынæн, уыдоиы ис Къоста-
йы рæнхъыты хуызæттæ («Сауджыны мæлæт»-ы: «Рухсаг у,
раджы дæм рарвыстой мæрдтæ, афонмæ дæр дæ фæтулын куы
хъуыд!» Поэмæ «Абырджыты»: «Фæлæуут, сабитæ, мæ хуртæ,
фæлæуут, абадут æпцад. Кæугæйæ, ниугæйæ уын дуртæ дзы-
пазгæ нал «фыцдзæи» уæ мад»).
Критик ма зæгъы, зæгъгæ, Грисыл фæзыпдысты Маяков-
ский æмæ Стальский (æцæг, уыцы фæзынд хæссы поэты дык-
каг чиныгмæ, фæлæ йæ конкретонæй пæ равдыста — чиныг йæ-
хæдæг ницы æрмæг дæтты Маяковский æмæ Стальскнйы æи-
дæвдадыл дзурынæн).
109

Маяковскийы æндæвдад дæр Грисы рагпоэзийы у формалон.
Маяковскийы фæлгонцондзинад, йæ хъуыдыйы хъару нæ, фæлæ
йып йе стнхы æддаг бакаст иста Грис, ома æмдзæвгæйæ асин-
тæ арæзта, кæд-иу арæх (алкæд нæ!) силлабо-тоникон бæрц-
барæптæй фыст уыдысты, уæддæр. Дæицæнтæ æрхæсдзынæн
«Комфæлтæрты марс» æмæ «Абон»-æй:
Иу!
Дыууæ!
Æртæ!!!
Мах хъæбатыртæ,
Комййтёрн ^
Йæ сырх тырыеа’,
Мах Хъæбатыртæ;
Галйу!
Галйу!!
Йу, дыууæ, æртæ!
(106 фа’рс).
Гъей, бын буай,
дуне,
раздæр
Сылтæй
арæзтай
цагъар!
Бьтлты бастæй
арфæй арфдæр
Истой
уыдонæн
сæ бар.
(Газет «Коммунист», 1933 азы 9 мартъи)
Хъарайы-фырт раст загъта, зæгъгæ, ’йе сфæлдыстады сæй-
раг быпат ахсынц æхсæпадоп-политикон темæтæ, ома Грисы
поэзн йæ объекттæм гæсгæ у публнцистон лирикæ» (Газет
«Рæстдзннад», 1941 азы 14 январь.) Гъс, фæлæ критик нæ ба-
цамыдта, поэзи публицистон куы уа æрмæст «йæ объекттæм
гæсгæ» (йæ индивидуалон удыхъæдмæ гæсгæ нæ, фæлæ), уæд
аивады специфпкон мипиуджытæй цух дæй у.
Грис йæхæдæг, Фыдыбæстæйы хæсты агъоммæ кæй ныффы^
ста, уыцы уацмыстæн цы аргъ кæны, уый бæрæг у йæ фыстæ-
джы ныхæстæй: «Редакцитæ иунæг домæн æвæрдтой поэтты
раз: рифмæтæ дзы уæд æмæ пырыккон хъуыды, суанг рифмæ-
гонд лозунгтæ уæд — уый та поджы хуыздæр! — æмæ алчи
110

дæр йæхи цæттæ кодта æмæ йæ быцъынæг тыдта ахæм «поэ-
зийыл» кусыпмæ. Хæсты агъом\тæ цыдæриддæр пыффыстон,—
пууылдæр сты уыцы домæнтæм гæсгæ фыст».
Уыцы аргъгæпд æмткæй, æвæццæгæи, раст у, фæлæ йын
æрмæст йæ фыццаг чиныгыл куы дзурæм («Базырджып азты»),
уæд уым дæр ис ахæм цыдæртæ, хорз зæгъæн кæмæй ис æмæ
рæстæджы цыдимæ, чысылгай-чысылгай йе сфæлдыстады чн
бапрæзт, йæ поэтикон лæджы кары афоп аккаг идейоп-аивадон
хуыз чп райста.
* * *
Фыдыбæстæйы Стыр хæст уыдис ахæм ахъаззаг тых. Грйсы
цард чи фæфæлдæхта æмæ йын йæ поэзийы буар чи схъандзаЛ
кодта*
Фæлæ уый афтæ нæ амоны, æмæ куыддæр хæст байдыдта,
афтæ Грис къæссавæлдæхт фæцис. Гитлерон фашпсттæ, иæм
маёнгардæй куы ’рбабырстой, уымæй иу мæйы фæстæ, 1941 азы
25 йюлы, газет «Рæстдзинад» нымкыхуыр кодта Грисы «Уæла-
хизы кадæг». Хæсты агъоммæйы бæрзопд риторикæйы инер-
цийæ у фыст. К’æд йæ сидæг — уæлмонц иптонаци, йæ дзырд-
бæстыты афористои иывæст зæрдæмæ хъарынц, уæддæр дзы
хæст уынæм иумæйагæй, зæрдаивæй, нæма дзы ис хæстыреа-
листои, тызмæг æмæ трагикон цæсгом. Адæмоп рæсугъд фра-
зеологизмтæ пе сзынг сты хæсты конкретоп уынынадæй, уымæн
æмæ хæст цы у, куыд у æцæгæй, уый Грис пæма федта нæхи
цæстытæй, пæма йæ бавзæрста йæхи буарæй. Поэт пæ фыдгул-
тыл дзуры фыдæхы, иумæйаг фæлгопцæй («æлгъыстаг залийаг
калм», «тугмондаг хуытæ»), нæхиуæттыл та — номгæиæг иу-
мæйаг фæлгопцтæй («титайнаг адæм», «лæгдзппад уарзаг
адæм»). Лæджы царды иууыл зынаргъдæр цы ис, уый баца-
монгæйæ: «Зæххыл рæсугъд цæрыпæн фидар дыууæ стыр пыф-
сы ис лæгæн: «Фыдыбæстæ æмæ сæрибар,— Циу цард æиæ сы-
мах? — Ипгæп»1,— поэты уырпы, зпæгтæ æпцопæй пырх кæй æр-
цæудзысты, ард хæры нæ адæмы помæй «сырдтау пыббырсджы-
тæн сæ сæртæ уыдзысты ’хсаргардтæй æлвыд», сиды йе ’мбæс-
тагмæ, цæмæй йæхиуыл ма ауæрда æмæ фашизмы риуы ныс-
садза йæ кард.
Грис ацыди хæстмæ. Знаджы фыццаг цæфтæ пыл сæмбæл-
дысты Белорусы. Сæ бригад хуынди деиджызон, уымæн æмæ
фистæг æфсадимæ уыдысты, чи фæдæлдон, уыцы науты матро-
1 Плнты Грис. Салдат, Дзæуджыхъæу, 1948, 8 фарс. Дарддæр ацы чи-
иыгæй цитаттæ кæм хæссоп, уым нысан кæпдзынæн æрмæст фарс.
111

стæ. Уæззау тохты бригад тынг сихсыдис æмæ ма дзы чи баз-
зад, уыдои ракодтой Ивановы облæстмæ Шуяйы сахармæ. Уым
арæзт æрцыд 292-æм фистæг дивизи æмæ йæ 1942 азы августы
мæйы арвыстой Сталинграды цурмæ. Уым бацыди 4-æм гвар-
дпоп æфсадмæ. 292-æм дивизннмæ — фыццаг хпстæр лептепап-
тæп, ротæйы командирæй, стæй та гвардийы майорæй — Грис
архайдта Сырх Æфсады тæккæ егъаудæр æмæ зыпдæр опера-
циты: Сталинграды, Курскы, Корсуль-Шевченковскы, Яссы-Кп-
шеневы, Будапсшт æмæ Венæйы. Йæ хæстоп фæидаг апыдпс
Украипæйыл, Белорусси, Польшæйыл, Руминыл, Чсхослова-
кийыл, Югославийыл, Австрийыл, 1945 азы майы кæрон служ-
бæйы хъуыддæгты фæдыл уыдис Германы дæр.
Грис хæцыдис. Хæцæпгарз йæ къухы, афтæмæй тох кодта
энаджы ныхмæ. Раздæр куыд æпхъæл уыд, афтæ æпцои пæ
рауад Хæст. Развæлгъау ыл ныффыссинаг цы уыд, уыцы æм-
дзæвгæты сæр æп нал бахъуыди, — хæсты рæстдзинад доМдта
æпдæр зæрдæйы уаг, æндæр аивадоп критеритæ.
Хæсты цæхæры Грисы фыссынмæ не ’вдæлд, фæлæ фыста,
æрмæст сæ мыхуыр пæ кодта. Поэт йæ хъуыдытæ æмæ йе ’нкъа-
рæитæ хаста гæххæтмæ. Уым сау фыстытæй лæууыдысты, се
’рбæстон кæпыпæп ын фаг рæстæг иæ уыдис. Куыста джебогъæй,
йæ сисæй цы куыста, уый пæма ’вдыста адæммæ. Уыдпс æм
стыр бæллиц: йæ тыхтæ хъуамæ спывопд кæна зиаджы ныддæ-
рæп кæныиæп æмæ йæ курдпаты æмбæрц зæгъа уæззау хæсты
аккаг рæстдзинад!
1946 азы къæсæрыл журпал «Мах дуг» ироп фысджыты
куысты тыххæп цы чысыл фиппаипæгтæ пыммыхуыр кодта,
уым хъазгæмхасæп Грисæп загъта: «1941 азæй фæстæмæ пс
фронты. Фæхæцыдис пемыцаг бирæгъты пыхмæ тыпг хорз...
Уæдæ фысгæ дæр хорз кæй пыккодтаид, ууыл дызæрдыггæпæн
нæй... Иу дзырдæй, пог азы æфсадæй сыздæхдзæп æмæ цитæ
ныффыста, уый бæлвырд базондзыстæм»1.
Грис æфсадæп сыздæхт 1946 азы октябры æмæ 1948 азы
рауагъта йæ чипыг «Салдат». Уымæй размæ йæ хæстоп æм-
дзæвгæтæн журнал «Мах дуг»-ы мыхуыр æрцыднс цалдæр
(уыдопæй иу «Мæ Ирмæ», зæгъгæ, чиныгмæ пæ бацыдис).
Цалдæр азы йæ зæрдæйыл æхгæдæй фæдардта дуар,— æмæ
йæ, стыр æыкъаргæйæ, погæп бакодта чипыгкæсæджы раз. Поэт
йæ «Ныстуап»-ы, цыма, быцæу кæпы, хæсты реалистоп ад чи
наб бамбæрста, уыдопимæ, æмæ сын сæ ныхмæ æвæры йæхи
уыпыпад, йæхн æмбарыпад.
1 Журнал «Мах дуп», 1946, № 1, 47 фарс.
112

Ныббар, фæлæ уæд мауал фенон амонд,
Кæд иутæм каст хæрз хъæлдзæг аргъау хæст,
Уæддæр дзы мах нæ адæмы сæраипоид
Уыдтам зынтæ, фыдхънзæмар æрмæст.
(3 фарс).
Зæрдæйæ зæрдæмæ ныхас пæ уарзы мæнгдзипад, фæлывд
æмæ уæлæнгай дзæнгæда. Поэтæн бæлвырд у йæ эстетикон кре-
до: реалистон ахаст хæстмæ, цардмæ, дугмæ.
Зæрдæ сзондджын, бацыд йæ лæджы кары, иувæрсыг, сæр-
тæг уынаффæтæй рахызт вазыгджыи сагъæсмæ.
Зæрдæ бамбæрста дугты — ивгъуыд, абон æмæ фидæыы —
диалектикон бастдзинад. Уый абоны сæраппопд кæсы ивгъуыд-
мæ, кæсы фидæнмæ, уыдон æм цæуыпц алыхуызон "судзгæ тæг-
тæй.
Ирон дзырддæсныйады традициоп фæлгопцтæм йе ’ргом
скодта поэт, æвзары сæ йæ поэтикон нысанмæ гæсгæ, ахъары
сæ йæ зæрдæйы туг, змæлынц дуджы пумæнаг æмæ поэтæи
йæхи индивидуалон-новаторон хъаруйæ.
Хæсты фæпдаг — тугхъулон, уæззау, тыхсæттæп. Фæлæ дзы
тæрсын нæ хъæуы,— цу йыл хъæддыхæй, уымæн æмæ уымæй
кæнгæ у дæхи æмæ æгас адæмы хъысмæт.
Фæпдаг зын цæуæи у: нухаттау та дын
Куывд кæнæ хъазтмæ нæ цæуын, мыййаг,—
Бирæ лæппутæ цы цъæх арты бабын,
Уырдæм фæцæуы мæ кадджын фæндаг...
(14 фарс).
Поэтимæ иумæ тохмæ растад æмткæй йæ ироп туг æмæ стæг,
йæ нрон культурæ, йæ ироп историон æмбарыпад. Бирæ æпкъа-
ры канд пæ бинонты раз нæ, каид йæ хæстæджыты раз нæ, канд
йæхи раз нæ, фæлæ ма æгас ирон адæмы раз, йæ ивгъуыд, йæ
абон æмæ йæ фидæны раз. Поэт куры йæ уарзонæй, ацæгъда
йын ироп фæпдырæй, кæд йæ цæсты раз сыстад цæрдудæй,
«Хъобанæй сахъ лæг куыд рацыди хæстмæ, бартыл куыд рай-
ста йæ рæсугъд мæлæт». Поэт тæрсы худппагæй — «Уый та
куыд? Ау, æмæ не стыр фыдæлтæ — нарты сæрæнтæ цы зæгъ-
дзысты уæд? Чи мæм куыд кæсдзæн мæ цæдис — æмбæлттæй?
Науæд цы дзурдзæнп сомы цæуæт?»
Поэт хæстмæ кæсы пыры цæстытæй, фæлæ нæм уыцпу рæс-
тæг кæсы рагон, фыдæлтон-историон цæстытæй дæр. «Кæцæй-
дæр цыма æнусты тарæй, атакæйы размæ хæцæпы фсхъуысы
’пæнцой сыиты уаст», æмæ дзы баризы йæ зæрдæ. Мæлæты
фæлгонц йæ цæстыл ауайы, æнусты дæргъы йæ адæм куыд æм-
8 Мах дуг № 9—10
113

’бæрстой, афтæ— «цæрæццаг адæмты кæрдынмæ йæ цæвæг райс-
.дзæни мæлæт». Муртаттаг фыдæхы ныхæстæ фæдис кæнынц
йæ риуæй: «Æлгъыстæй зындоны дзыназа, цы лæг æрæмысыди
хæст!» Знаг сласта йæ кард, махон та — йе ссад хъама. Фото-
трафон-натуралистон эстетик зæгъид: «Фыдыбæстæйы Стыр хæст
нырыккои техникæ æмæ моторты хæст уыд, ’кæрдтæ æмæ дзы
хъаматæй нæ хæцыдысты. Раст у, фæлæ поэт, нырыккон хæсты
копкретоп æнкъарыиадыл æпцой кæпгæйæ, иртасы æмткæй хæ-
сты адæймагон-философон мидис æмæ уыцы мидисмæ гæсгæ ку-
сынц ироп поэтикæйы традицион амалтæ, фæлгопцгонд фразсо-
логизмтæ.
Дыууæ знаджы — махон æмæ фашист, раст æмæ зылын,
хорз æмæ фыд — æрлæууыдысты ныхæй-ныхмæ. Иуы дæр дзы
мæлыи нæ фæпды, хъуамæ сæ иуæп аскъуыйа йæ уд, æппæрст
æрцыд сæ хал.
Хæст — æгъатыр контрасты хъуырдухæн. Карз æлгъыст ра-
хизы уæлмонц арфæмæ: «Æнустæм арфæйаг уа, бартыл цы лæг
æрымысыди хæст!»
Цард æмæ мæлæты цæстуынгæ-конкретоп æмæ иумæйаггонд-
абстрактоп уыныпад — уый у Грисы хæстон поэзийы сæйраг
миниуæг.
«Цардæй мæлæты ’хсæи ц ’ауæдз и», ууыл цæуы хæстæн йæ
райдайæнæй йæ фæудмæ. Грис — царды сæрхъызой, кæд цар-
ды сæрвæлтау мæлынмæ цæттæ у, уæддæр æй царды амоидæи
мæлын нæ фæнды. Разæсгар цæугæйæ дзуры æрдзмæ, цæмæй
йып уый дæр баххуыс кæна: æрдз фыдæлтæй фæстæмæ поэзийы
рæстаг адæймаджы фарсхæцæг у. Дунейы поэзийы хъæбатыр-
тæ æрдзимæ туг æмæ стæгæй, зонд æмæ зæрдæйæ кæддæриддæр
хицæттæ уыдысты. Поэт куры хус къæцæлæй — «ма асæтт къæх-
ты бып», хъæдæй — «бамбæхс мæ д ’аууопы», фæдæй — «лæгъз-
мæ мæ ма ахон», рухс мæйæ — «тар мигъæй ма раздæх», хало-
нæй — «ма схъæр кæн мæи, ма ныууас къалиуæй», æртхъирæнау
зæгъы мæлæтæн — «нæмгуыты ма рахъав, дарддæр мæ фæп-
дагæн лæуу». Æрдзмæ, суанг удхæссæгмæ дæр поэт сиды, цæ-
мй æмвæпд уой, æмзонд уой, цæмæй йын царды сæраппопд мæ-
лæты пыхмæ тохы баххуыс кæной.
Скæндзынæн ме хæс æххæст
Æмæ фæуыдзæни хæст...
1 Ыал кæлдзæн, нал, уæд бæгъатыр туг
Æмæ та ралæудзæи сабыр дуг...
(24 фарс).
114

Тыхджын, мæнгард знаг нæ адæмæн стыраей-чысылæй цы
фыдмитæ кодта, уыдон уынгæйæ æмæ хъусгæйæ сæрыхъуын
арц бадти, туг-иу зæрдæйы рафыхти. Поэт йæ риуы хаста карз,
нæрæмон фыдæх, уымæн æмæ æнæ фыдæхæй фæуæлахиз гæнæн
нæ уыдис. Уый дæр хæсты философи у.
Гæзæмæ гиперболои-символон хуызы сюжетон-цаууон ар-
хайдæй æвдисы поэт махон æмæ знаджы тох. Знаг «рауагъта
туджы лæсæнтæ, бафтыдта дзыллæйыл арт», «мæрдтæ обæут-
тæй лæууынц», «мадæлтæ се ’дзард хъæбултыл ниуынц, дзына-
зынц, кæуынц, тугмондаг марæг кæсы æмæ, кæл-кæлгæнгæ, ху-
ды». Салдаты зæрдæ маст æмæ фыдæхæй сырхзынг куыннæ
феста! Суры йе знаджы, баййæфта йæ — «ахæм ран бахатыр
нæй!» — æмæ йын йæ цæстытæ фелвяеста кардæй, цæмæй мауал
уына нæ адæмы сау хъизæмар æмæ сыл фырцинæй мауал худа.
Уадз, знаг хъызт зымæгау ниуæд æмæ хъæрзæд, уадз, нæхи
мадæлтау фашистты ныййарджытæ дæр сæ рустæ топæпт!
. Афтæ уыди æмæ афтæ уыдзæн алы хæсты дæр. Рагон æмæ
нырыккон ахаст фыдæхмæ. Хуымæтæджы нæу, поэтæн махон
æмæ немыцаг фашисты тох йæ цæстыл кæй ауайын кодта Гек-
тор æмæ Ахиллесы тох («Гектор нæ фæлидзы уый Трояйы
фидар гæиахмæ, нæу Ахиллес та йæ сурæт,— бердзептыл баруа-
ди цард») — Ассоциаци цæуы канд Гомеры хъайтартæм пæ,
фæлæ ма «Илаидæ» цы стихæй фыст у, уымæ дæр. Æмдзæвгæ
«Судзгæ маст»-ы стихы цэзурæйы размæ æмæ йæ фæстæ куы
гекзаметры дыккаг æрдæг ис («Тухгæ уад, бирæгъты балау...»),
куы та центаметры иу æрдæг («ниуы, дзыпазы, хъæрзы...»).
Нæхи ирон поэтикон традициты фарсмæ Грисы зæрдæйы ак-
каг бынат æрцахста дунейы классикои поэзийы фæлтæрддзи-
над. Уæрæх авнæлдтой йæ хъуыдыйы арæптæ, йæ поэтикон
цæстæнгас йæхи дардыл аивæзта. Бæрн ис канд Ирыстоны раз
нæ, фæлæ ма иинæ адæмты раз дæр.
Нациоп сæрыстырдзинад, национ æмбарынад поэтæй домынц
фидар хæлардзинад иннæ адæ*мтимæ, сæ культурæтимæ. Æр-
мæст се ’хсæи йæ национ цæсгом нæ сафы, æвæд тад нæ кæны.
Хæлардзинадæй, æмтох, æмгуыстæй поэт хъæздыгдæр æмæ ирд-
дæр кæны йæ иациои «æз», йæхи сæрмагопд «æз». Уый дзуры
æмæ хæцы Ирыстоны номæй, фæнды йæ, цæмæй ирон адæм
иннæ адæмтæй цауддæр мацæмæй уой. Уымæ гæсгæ йып алы
нациты минæвæрттæ сты йæхи мады зæпæджы хуызæн, уарзы
сæ «адджын æфсымæрты уарзтæй», зæрдæбыиæй сып цин кæ-
ны сæ хæстон æнтыстытыл.
Фæлæ — «Ирон лæнпу басгуыхт!» —куы ’рхæссы
Исчи нæ карз хæстæй цау,—
8*
115

’Зæрдæмæ хицæн цыдæр рухс ныккæсы,
Уалдзыгон хуры тынау.
(20 фарс).
Хæст поэты зæрдæйæ ахсæста тут цъæмæлтæ, æнæхъуаджы
кæнгæ цъæрттæ. Шолохов Михалы хъайтар лейтенапт Герасн-
мов дзуры: «На таком оселке, как войиа, все чувства отлично
оттачиваются. Казалось бы, любовь и ненависть никак нельзя
поставить рядышком; зиаете, как это говорится: «В одну те-
легу впрячь неможно коня и трепетную лань», а вот у нас они
впряжены и здорово тянут». (М. Шолохов. Собраппе сочине-
ний в восьми томах, т. 8, изд. «Правда», М., 1962, стр. 21).
Национ сæрыстырдзинад æмæ æппæт адæмты хæлардзннад,
цард æмæ мæлæт, хæст æмæ сæрибар, уарзт æмæ фыдæх, тас
æмæ æхсар, æгъатырдзииад æмæ фæлмас æмæ ма бирæ æндæр
æнкъарæнтæ, сæ фылдæр сты контрасттæ-антонимтæ, поэты
зæрдæйы судзынц карзæй, фæдисæй, æпдыгъдæй. Уыдон ара-
зынц, хæстон ныхмæдзыдтæм гæсгæ, æнгом иудзинад. Сæ му-
зыкалон лейтмотив у хъарæг, Сырдоны фæпдыры трагизм.
Цыма фенцад æваст
æнкъард хъарæг,
Цыма арвæй æркаст
цырагъдарæг,—
Аив сæрды æппæт
йæ хæрдгæйæ—
Атад, алыгъди мæт
мæ зæрдæйæ...
Фæлæ н ’аскъуыд æваст
æнкъард хъарæг,
Нæдæр арвæй æркаст
цырагъдарæг:
Уый — рæстæгмæ фæхъус
нæ хæст-тыфыл,
Æмæ уайы дæ хуыз
мæ цæстытыл.
(19 фарс).
Салдат йæ сæнтты тырпы йæ уарзонмæ. Тох рæстæгмæ куы
фæсабыр вæййы, уæд йæ сæпттæй рухсы уылæн бакæлы йæ
зæрдæйыл, ахъазы, срог вæййы уарзтæй æррагæиæг, гæзæмæ
гуымирыгомау, фæлæ æнæниз, тыхджын æнкъарынадæй. Ба~
фæнды йæ, хæстæй куы фæуид æвдæлоп, маргъы пæррæст куы
акæнид æмæ сæумæрайсом хуры тынау куы бакæсид йæ уарзо-
116

пы къæсæрæй. Уæвгæ цы диссаджы адджын фембæлд уаидгг=
кæугæ-худгæ, хъыгтæгæигæ-ципгæнгæ!
Кæд фæцыдтæн дæргъвæндагыл —г
Нал фæхæцин мæхиуыл,
Авæрин дæ мæ уæрзагыл,
Авдадзин дæ мæ риуыл.
Салдат бирæ кæм фæбыхсы,^
Фестин пуртц-хæрдмæхауд.-
Атухин дæ мæ хъæбысы,
Дздухин дæ уæрдæхау.
(21 фарс).
Грисы хицæн æмдзæвгæты цытæ ис, уыдон цыма иумæ æр-
бамбырд кодта поэмæ «Салдат»-ы фрагмчнт. Ам дæр — уыцы
коптрастоп фæлгонцтæ, æнкъарæнтæ, композицион цæгтæ. «Цæй
зыи дæ, цæ, хæстмæ цæуыи, цæй зын дæ!» — дзыназгæ байдайы
йæ пыхас салдат. Йæ цæст рахаста йæ цардыл хæсты фыццаг
бонæй йæ фæстаг бонмæ. Хæстмæ фæидарасты ныв, хæстæн
йæхи нывтæ сты тызмæг, хиуылхæцгæ, рæстдзииадæй дзæпгæл-
тæгæнаг. Адæмон уæззау хæсты егъау цаутæ цæуынц, поэт сæ
куыд æнкъары, йæхи зæрдæйы сын цахæм хуыз ис, афтæмæй.
Адæмы трагеди у поэтæн йæхи уды трагеди, поэтæн йæхи уды
трагеди та — адæмы трагеди. Поэты «æз» æмæ иумæйаг «мах»,
поэт-салдаты хъæбатырдзипад æмæ дзыллæйы хъæбатырдзи-
над — æмтадæй, æмбастæй, кинонау, уæрæх, дардыл уыпынад
— уымæй аразгæ у Грисæн йæ ацы фрагмент æмæ æмткæй йæ
хæстон поэзийы эпикон лиризм.
Кинойы кой хуымæтæджы не скодтон. Хæст даргъ-уæрæх
иывтæ-иывтæй æрлæууы нæ цæсты раз, сæхи уаг æмæ поэты
зæрдæйы уагмæ гæсгæ. Хъæубæстæ фæсивæды фæндараст кæ-
нынц хæстмæ — «нæдæр ныхас, иæ — худын, нæ — кæуын»,
хъæугæрон сып зæронд лæг кувы сæ фæндагæп, дзурын нал
сфæрæзта, устытæ сдзыиæзтой, «æмæ нынниуой а-пыр», афтæ
поэт ныццæлхъ ласта Уастырджийы зарæг, адæмы æмбæхст
маст фæкъæртт и, цинæй æмæ «цæстысыг æваст сæ уадултыл
цыхцырджытæ пыллæууыд».
Знаг нын нæхи бæстæйыл нæхи адæмтæн фыдмитæ кæиы,
знаджы цæфтæй пс ’фсад фæстæмæ-фæстæмæ кæлынц, бахæц-
цæ сты суанг Идылмæ. Адæмы физикон æмæ моралон зынтæн
банымайæн нæй.
117

Адæмæй-иу лæг
Æфхæрд хуызы куы ’рлæууыди нæ разы,
Уæд-иу нын уапдзæф байдыдта: «Кæмæн,
Кæмæн пæ уадзут, худинаггæнджытæ?
Æхсныфæй нын нуазы знаг нæ туг,
Фæхъазыд ныи нæ фыдæлты уæлмæрдтæй!
Цы ми кæпут? Æви уын нал ис ном!..»
(33 фарс).
Дыууæ стыр æфсады тох, мах æмæ фашистты тох Грисы
фрагменты фæстагмæ сырæзт æмбырдгæиæг-персонификацигонд
фæлгонцтæм. Цард æмæ мæлæт кæрæдзи хурхыл фидар хæцынц.
«Мæлæт уыдис æппæт гæрзтæй дæр ифтонг, фæлæ уыд Цард-
мæ иу хотых — рæстад» (34 фарс). Хъуыди мæлæтæн бæрзæй-
сæттæп цæф ныккæиын, æмæ пе ’фсад йæ хъарутæ бæстон куы
’рбамбырд кодта, уæд ссыгъди зæххыл цы хæстытæ уыдис, уы-
донæн сæ тæккæ карздæр.
Уæззау фæрчытæй арвмæ хауди зæхх,
Сырх пиллон калдта; бæстæ сызнæт арты,
Æмризæджы рызти: сырх зынг нæмгуытæ
Фæидæгтæ кодтой алырдæм æдзух,
Цыма гигант-хæлуарæджы тын уæфтой,—
Æиуд гуыв-гуыв мыды чыргъæдау цыд.
(36 фарс).
Салдаты ныфс куы бацыд уæлахизæй, уæд йæ риуæй сир-
вæзт: «А-дунепыл удæп йæ бархийад куы фæистæуы, уæд цæй
хорз дæ ды, хæстмæ цæуын!» Идейон-композицион контраст.
Хæстæп йæ райдайæнæй йæ кæроп бирæ æнцондæр нæ уыд
поэтæн. Хæсты хъæдгæмттæ афтæ арф, афтæ уæззау уыдысты,
æмæ фыдохы ранæй сæхимæ здæхгæйæ, йæ цæстытыл уайы:
фæрсдзысты йæ йæ хабæрттæи, кæудзысты «сабитæ — сидзæр-
тæ, гомкъæхтæ», кæудзысты зæрæдтæ, æрмæст хъæрæй нæ.
Фæлæ мæ хæлд зæрдæ куы зондзæни,
Нæ рыст хистæртæ цы масты сты...
Нырхæндæг уыдзæни, тондзæни,
Иæ тугтæ риуы куы ахсдзысты...
Гъæй-джиди, райс ныр дæ зæрдæмæ
Се ’ппæтдæр Иры сагъæстæ,
Уый фæстæ—амæл! Кæд æмæ
Дæ рыот нæ фенин, зынаргъ бæстæ!..
(Журнал «Мах дуг», 1935, № 3, 43 фарс).
118

Ирон поэт-салдат хæсты дудгæбæттæ иууылдæр бавзæрста,
пыр сæхимæ цæудзæп æмæ та сæ уым дæр æвзардзæн. Гæнæн
куы уаид, уæд сæ йæ зæрдæмæ райспд, мæлгæ дæр сæ акæнæд,
æрмæст йæ бæстæ хъизæмар мауал кæнæд. Ахæм нывонды бæл-
лиц ис, адæмимæ йæ хъысмæт иу кæмæн у, адæмы хъæбулау^
чи уарзы, уыцы адæймагмæ; Уый у адæм æмæ поэты органикон
иудзинад.
Хæсты Грис йæхи базыдта, йæхи ссардта. Уый фæзынд, чи-
пыг «Салдат»-ы хибарæй чи лæууы, уыцы балладæ «Иунæджы
кадæг»-ыл дæр.
Балладæ æмткæй фыст æрцыд 1941 азы, фæлæ йæ автор
кæронмæ йæ гаччы сбадын кодта æмæ йæ мыхуырмæ срæвдз
кодта 1947 азы. Йæ гуырæнтæ цæуынц ивгъуыд дугæй, уыдон
сты: ирон дзургæ поэзи æмæ Фридрих Шиллеры балладæ «Иви-
кы хърихъуппытæ» (1797).
Шиллеры балладæйы Ивик (царди нæ эрæйы агъоммæ VI-
æм æпусы) фæцæуы Корипфмæ, поэтты ерысмæ. Хъæды йæ
размæ бабадтысты дыууæ лæгмары. Фæндырæй цæгъдынмæ
дæсны лæг уыйбæрц дæсны нæ уыд хæцыпмæ æмæ йæ амардтой.
Йæ уд исыны размæ йæ сæрты ратахтысты хърихъуппытæ æмæ
ма уыдонæн бафæдзæхста, зæгъгæ, лæгмарты адæмæн раргом
кæнут. Поэтты бæрæгбоны адæм хъыг кæнынц Ивикы мардыл
æмæ карзæй æвдисыпц сæ фыдæх æбæрæг лæгмартæм. Размæ
рахызтысты эринитæ — мастисæг ус-хуыцæуттæ — æмæ сын сæ
зарынмæ æрыхъуыстой адæм. Уыдон кад кæныпц, удæй сыгъ-
дæг чи у, йæхимæ азым чи нæ хаты, уыцы адæймæгтæп; æмæ
додой кæныиц, сусæгæй фыдгæид чи аразы, уыцы палæттæи.
Эриниты зарæг афтæ бандæвта адæмыл, аивадæн ахæм стыр
тых ис, æмæ бæрæгбоны адæмы сæрмæ арвыл фæзындысты Иви-
ки марды æвдисæптæ — хърихъуппытæ, лæгмартæй иу йæхи нал
баурæдта æмæ схъæр кодта, зæгъгæ, скæс-ма арвмæ, Ивикы
хърихъуппытæм! Афтæмæй поэты марджытæ сæхиуыл комдзог
рацыдысты, æмæ сын адæм аккаг тæрхон рахастой. Аивады лæг-
гадгæпæг Ивикы маст райста аивад.
Грисы балладæйы аивады рæстæвзарæп, психологон-æндæв-
дадоп хъаруйыл нæ цæуы дзырд. Уыцы ахсджиаг момент Шил-
лер йæхицæй бахаста рагоп бердзеиаг таурæгъмæ. Грис æм-
ткæй иуварс иæ хизы ирон адæмон сюжетæй, кæд æй тынг сæл-
вæста, цахæмдæр хабæрттæ дзы аппæрста, фæхуымæтæгдæр
æмæ йæ фæирддæр кодта, уæддæр.
Грис æппындæр не спайда кодта адæмон кадæджы фыццаг
хайæ. Цуаиои мæлы æмæ йæ фыртæи зæгъы, йæ фæстæ баз-
зайдзæн иупæгæй, хъæды халонæй мæгуырдæр уыдзæн (ирон
адæмон сфæлдыстады тæригъæддаг æмæ кадæггаг иунæгæн цы
119

типикон хъысмæт ис, уый хуызæн). Фырт йæ фыдæн хъуамæ
хæрнæг скæпа. Хæдзары йæм пицы нс, ацыдп цуапы, фæлæ
сырдыл иæ фембæлд. Скуывта Хуыцаумæ, æххуысмæ йæм фæ-
зынд Уастырджи, акодта йæ Æфсатйны куывдмæ. Уастырджи-
йы фæдзæхстмæ гæсгæ. Иунæг куывды саджы фæрсчытæй иу
бамбæхста. Куывды фæстæ уыцы фæрск хъæдæй сарæзтой,
стджытæ нымæтыл ехсæй æрцавтой æмæ, чи раудæгас, уыцы
саг хъæдмæ алыгъд. Иунæг ацыд йæ фæдыл æмæ йæ амардта.
Тыхгæнджытæ йыл æрдау кодтой, мах дам амардтам саг. Иу-
нæг сын загъта: аргæвдæм æй æмæ кæд йæ иу фæрск хъæдæй
уа, уæд мæн у, кæд пæ, уæд та — сымах. Аргæвстой йæ, æмæ
саджы фæрсчытæй иу æцæг разынд хъæдæй. Фæлæ уæддæр
тыхгæпджытæ Иупæджы амардтой, нæ байхъуыстоп сæ кæстæ-
ры лæгъстæмæ дæр, зæгъгæ, тæригъæды ма бацæут.
Адæмон кадæджы ацы бацæуæн хайы бæсты Грис фыццаг
уал рапывæпды’ сæрдыгон райгæ æрдзы ныв. Хæххон хъæлдзæг
пейзаж (ромаптикоп поэмæты куыд вæййы, афтæ) контраст
ныллæууыд Иупæджы зæрдæуагæи («Æрмæст ма не схъæлдзæг
и цардæй æпамопд Иунæг...»). Дысоп фыпы федта, цыма æр-
хаста йæхицæн бипойпаг, фæлæ йæ фыд къæсæрыл лæууыд
æмæ чыпдзы мидæмæ нæ уагъта, лæппуйæн бауайдзæф кодта:
«Дæ фыдæи сараз уал хæрнæг». Æмæ Иупæг ныффæнд кодта:
«Сырдвыдæй Дадайæп хъуамæ скæноп хист». Цуапы (æнæ Уа-
стырджийы ’ххуысæй æмæ амындæй) амардта саг, рамбæлды-
сты йыл æртæ фыдгæпæджы, йæ хабар сып радзырдта (хъæдæй
арæзт фæрсчы сæр æй пæ бахъуыд), фæлæ лæгмартæм нæ ба-
хъардта Иунæджы сагъæс æмæ йæ амардтоп.
Ахæм аивадон коррективтæй, иуæй адæмон с’южет фæци
реалистондæр (сæрдыгоп пейзаж; фыны хабар — Иунæг хъа-
лæй цæуыл мæт кæпы, уый реалон сурæт; саг аргъæутты рауд-
гасгонд саг пæу, фæлæ æцæг æрдзон саг), иннæмæй та — Иунæ-
джы фæлгопц фæбæлвырддæр, фæзæххондæр (йæ дуджы æгъ-
дау æмæ психологимæ гæсгæ хъуамæ йæ фыдæн хист скæна,
кæпнод худипаг у,— Иупæг йæ сæрмæ æгад пе ’рхæсдзæн; кæд
мæгуыр, гæвзыкк.у, уæддæр уд æмæ æхсарæй хъæздыг у, да-
вæг æмæ тыхæйисæг пæу, йæ уд æмæ йæ къухты рæстаг фæл-
лойæ аразы йæ цард). Ахæм коррективты фæрцы Грис ноджы
фæцæхгæр æмæ фæбæгънæгдæр кодта уацмысы сæйраг кон-
фликт — æмæ хæрамы æхсæн конфликт, йæ сæйраг хъуыды —
рæстдзипад тыхджыпдæр у хæрамæй, лæджыхъæд æмæ а^дæй-
магуарзон иикуы уыдзысты фыдгæпд æмæ фыд-зæрдæйы амæд-
даг, уымæп æмæ æрдз (хуры тынтæ, тæгæры сыфтæртæ) æмæ
адæм кæддæриддæр сты фыццæгты фарс æмæ дыккæгты ных-
мæ. Ацы ахсджиаг конфликт æмæ ацы конфликтæй гуыргæ
120

хъуыды органикон иудзинад арæзтой, æмхъæлæс уыдысты фа-
шизмимæ тохы æмæ фашизм ныддæрæн кæныны дуджы хъай-
тарои атмосферæимæ, дзуапп лæвæрдтой пæ адæмы рæстдзи-
над æмæ гуманизмы уæлахизæн.
Фæлæ уацмысы нырьтккои зæлынад поэты не ’ркодта рагон
сюжет æмæ хъайтары модеризацимæ, абоны джиппы сæ нæ
ауагъта. Балладæйы цы хабæрттæ ис, хъайтартæн æмæ адæмæн
цы æууæлтæ ис, уыдои нæ иппæрд кæнынц рагон ирон царды-
уаг, уырныпдзинæдтæ, психологон уаг æмæ æмбарынадæй. Иу-
нæджы мæрдтыбæсты цард кæй уыриы, йæ фыд æм фыны кæй
æрцыд, йæ маст ын хуры тынтæ æмæ тæгæры сыфтæртæ кæй
райстой, уыдон сты, иуæй, дард ивгъуыд дуджы «бынæттон ко-
лорит», ипнæмæй та — сæйраг уый у — æххæст кæнынц сыгъдæг
аивадоп-фæлгопцон фуикци, уыдон сты поэтикон амалтæ ахс-
джиаг хъуыды зæрдæмæхъаргæ равдисынæн.
Адæмоп кадæджы национ хæдхуыз æмæ æрдзон хъæд арæх-
стгап бавæргæйæ Грис йæ балладæйæн Шиллерæй райста фор-
мæ (æмдзæвгæйы бæрцбарæн æмæ строфæ), æмткæй ныи хицон
у Шиллеры уацмысы ритмикон бархи æмæ хæрзкопд, дзырдты
экономондзинад, фысты лаколизм æмæ афористон ахаст. Грис
адæмон кадæг афтæ æрбалвæста, ахæм аивадон хуыз ын радта,
цæмæй гомгæрццæй разына йæ æндыгъд трагикон-драматикон
апп æмæ уымæ гæсгæ у йæ формæ дæр. Уым буар-æмбуар, кæ-
рæдзи ивгæ æмæ кæрæдзиуыл æнгом бастæй, цæуыпц архайд
æмæ бынаты афыст, монолог æмæ диалог, æмæ сæ уыциу рæс-
тæг бæрзонд уылæныл хæссы поэты активон, уæлмонц зæр-
^æуаг.
Хатыр ын кæстæр хуыснæг куры:
«Тæригъæддаг хъуыддаг у»,— дзуры,—
«Нæ фæкæсдзæн Хуыцаумæ раст»...
Фæлæ кæм байхъуыстой!.. Æваст
Сæ сæрмæ ферттывтон цыргъ кæрдтæ,
Æмцæф нылластой йын йæ риу...
Фæци! Лæг фылдæр фссты мæрдтæ,
Уæлæуыл та фæкъаддæр иу.
Шиллеры балладæйы дард æмæ тугхæстæг æрвад — ирон
Иунæджы кадæг — æнусты дæргъы хæдбар æмæ оригиналон
уæвгæйæ æнхъæлмæ каст йæ иог, литературон-профессион ра-
фæлдисæгмæ, дыккаг цард ын чи радтаид, уымæ, æмæ уыцы
поэт разынди Грис. Иæ дæсны, арæхстджын æрмдзæфы фæр-
цы, йæ дард фыдæл Шиллеры балладæйы аивадон уаг æмæ
хуызмæ гæсгæ, ирон Иупæджы кадæг сыстад æмæ оригинало-
нæй слæууыди нæ поэзийы хуыздæр уацмысты æмрæнхъ.
121

БАЛАТЫ ТЕМБОЛ
ЗÆРДÆЙЫ ХЪАРМ
Нæй дын, Ир, ныгæнæн,
Скиф, сæрмæт, алан хуындзынæ.
Де знæгты фыдæнæп
Дæ, уыдтæ æмæ уыдзынæ.
Цæр, мæ Ир,
Мæлæт дын ма уæд,
Хур дæр дыл
Иæ тынтæ тауæд.
Знæгтæ дæр
Куыд уой дæ быны,
Хорз фынтæ
Куыд уынай фыны.
Кæд вæййыс
Фылдæр къæвдаджын,
Дæ уæддæр
Мæ цæсты кадджын.
Уæлæ та, уæлæ мæ хæхтæ,
Митæй сæ сæртыл — пæлæз.
Скъæфынц мæ уырдæм мæ къæхтгь,
Скъæфынц, тырнын та сæм æз!
Бахудын, мемæ
Бахудынц хæхтæ дæр.
О, Ир, дæ фендмæ—-
Мондаг мæ зæрдæ дæр,
122

О, Ир, дæ фендмæ
Ау, æз куыннæ бæллон?!
Цард уарзгæ демæ
Цинæй куыннæ мæлон?!
Мæ царды — мæ адæмы хъыг æмæ цин дæр,
Иæ куыд дæр, йæ кад дæр, йæ хъарм уды зарæг дæр.
Нæ уарзын æз йе ’хсæн куы вæййынц æлгъинтæ,
Куы йæ вæййы ’нæхъуаджы фауæг, хъыгдарæг дæр.
Куы фестын æз райсомæй раджы,
Куы ахæссын хæхтыл мæ цæст,
Вæййы мын сæ уынд уæд хæрзадджын,
Вæййын уæд сæ уындæй æфсæст.
Вæййын уæд æз базырджын маргъау,
Фæцæуы мæм арвмæ тæхын.
Фæкæсы мæм цард дæр уæд аргъау,
Фæфæнды мæ цардæн уæд бузныг зæгъын.
Цардагур быдырмæ
Рараст дæн хохаг хæдзарæй.
Нарæг ком Къасара
Даргъ уыд. Зынд мигъджынæй, тарæй.
Рахызтæн уырдыгæй
Быдырмæ, быдырæй — цардмæ.
Зарыдтæн хъæлдзæгæй,
Хъуысти мæ «илæ-лæй» дардмæ.
Мæ сæрмæ ’ппæт нæ хастон,
Уыдтæн кæд раззаг дугъты,
Уæддæр мæм амонд
Нæ цыд хæстæг.
Зæххон хорздзинæдтæ
Нæ бафтыдысты къухы,
Æрвонтæн та мын
Нæ уыд рæстæг.
123

0, НАРЫ Д0Н,„
0, Нары дон, Хафиз-иу кæддæр
Куыд бадти арæх Ракнабады цур,
Дæ цуры бадын афтæ æз дæр,
Æз дæр æмæ мын дард хабæрттæ дзур.
Дзур, мын, кæддæр куыд уарзтон æз дæр
Дæ цуры ’взонгæй саурæсугъд чызджы,
Куыд зылд фыруарзтæй цалхау мæ сæр,
Куыд сыгъд мæ зæрдæ дæр цæхæр зынджы.
Куыд нал уыдтæн хæдзарæй, хъæуæй,
Æмгæрттæй дæр, куыд ннчиуал хъуыд мæн,
Куыд мæм калдтой рухс хур æмæ мæй,
Куыд зарыдысты мæргътæ дæр мæнæн.
Куыд мæ ’мбæрзта йæ хихтæй дæр къох,
Куыд уыдтæн уарзты сауахæсты æз.
Куыд тыхджын сты, куыд нæ кæнынц рох
Лæгæй фыццаг уарзт, ба æмæ хъæбыс?!
«Тæхуды, иу зард ма!»
Мæ фæндтæ кæд фæузын,
«Тæхуды, иу зард ма!>
Уæддæр та дзы фæхъусын,
Уæларвон фæлурс мæй,
Æнкъардæй цы кæсыс?
Пайда та дæ кастæй
Мæнæн ды цы хæссыс?
Дæ кастæй æнкъарддæр
Куы кæны мæ зæрдæ.
Фыруарзтæй, фыртыхстæй
Куы калы цæхæртæ.
Куы судзы цъæх арты,
Куы кæны куыддæртæ.
Фæллайгæ йæ рыстæй
Куы тонын мæ тæрттæ.
124

Æркæс-ма дзæбæхдæр
Дæуæй æз куы курын.
Лæгъстæ дын куы кæнын,
Тыхстæй дæм куы дзурын.
Æркæс-ма ’мæ фенон
Хуыздæр æз чызгайы,
Мыййаг, кæд фыдуынд у
Æмæ мæ кæд сайы!
Йæ райгуырæн рæсугъд Францæй кæддæр
Фæлыгъд Харрармæ стыр поэт Ронсар.
Ды та кæмæй, кæдæм лидзай, Тембол?
Дæ Ирæй?.. Нæ, уыдзынæ уæд сæлхæр.
-Ф*
Цнндзннад, æнкъарддзинад
Кодтой, кæнынц Мæ уды быцæу^
Никæд уыдн бастдзйнад •
Се ’хсæн. МæгуЫр Мæ фæллад уд нæу?
■♦■<
Мæлын мæстæй...
Куыд уон æз хъæлдзæг,
Куы цæуой мæнæй
Тыхстæй, зынтæй
Мæ цъæхцæст уалдзæг,
Мæ бурдзалыг фæззæг?
Никуы мып загътой: «Æвзæр дæ!»
Никуы мæ схуыдтой фыд-лæг дæр.
Никæмæ дардтон фыд-зæрдæ,
Никæмæ кодтон хæлæг дæр.
Хур æндавы хуыры...
Буарæй, æгъудæй
Мæн дæр уый хъахъæны ’ндзыгæй.
Ме ’мдзæвгæ дæр гуыры
Куы мæ хъарм худтæй,
Куы та мæ уазал цæссыгæй.
Нæ фæлмæцын мæргътæн сæ зарынæй,
Фæлмæцын æрмæстдæр
Цъæх мигътæй, тæрккæвдаты уарынæй.
125

Зонддэкын ныхæстæм
Æз — къæрцхъус.
Ницæййæгтæм та
Дæн уæзхъус.
«Цы фæдæ? Куыд дæ?» -
Фæфæрсынц мæн арæх.
Фæзæгъын сын: «Дæн
Æз хуры ’рдæм барæг!»
Дымдта мыл кæд стонгæй тыхдымгæ,
Уæддæр æз мæ цæсгом нæ хордтон:
Æдзæсгæмтты разæнгард кодтон
Æгъдаумæ, æфсарммæ, быхсынмæ.
Мæ къуыбылой райхæлд,
Мæ уарзт дæр фæци.
Мæ дидинæг азгъæлд,
Æндæр ма мын ц ’и?
Тулон хуры, мæйы,
Зонон сын сæ ми,
Æз мæ миддунейы
Агурын мæхи.
Уон Бызы, Хуцъейы,
Бийон кау, мæхъи,
Æз мæ миддунейы
Агурын мæхи.
Фæлæ уымæн ссарæн
Никæддæр уыдзæн.
Не ’хсæн махæн арæн
Алы ран лæудзæн.

Рæстæг—рæстæвзарæн
БИЦЪОТЫ ГРИШ
НЫВОНДÆН ХАСТ ÆРЦÆУЫНЦ
Мæ ныхасы сæр у Хадыхъаты Безы (хъуыддаджы гæххæт-
тытæм гæсгæ— Виссарионы) бинонты хъысмæт.
Безы тыххæй 1976 азы 1-æм апрелы газет «Рæстдзинад»-ы
мыхуыргонд æрцыди Хъайттаты Сергейы кадавар фыст очерк.
Цымыдисаг у, ацы очерк куыд райгуырди, уый. Нæ сæйраг
сахары дæндæгтæ дзæбæхгæнæн поликлиникæтæй иуы тыргъы
бадти Сергей æмæ æнхъæлмæ касти, дохтырмæ йæм кæд фæ-
дзурдзысты, уымæ. Уалынмæ, цы кабинетмæ йæм хъуамæ фæ-
дзырдтаиккой, уый къæсæрæй рахызти зæронд лæг. Цыди лæ-
дзæджы æнцæйтты цадæггай, йæ цæссыг йæ къухмæрзæнæй
сæрфта. Рады бадджытæ йæм джихæй кæсгæйæ баззадысты.
Сергей бафиппайдта: йæ дæндæгтæм ын чи зылди, уыцы дох-
тыр зæронд лæджы фæдыл тыргътæм рахызти, суанг æй уынг-
мæ ахизæн дуары онг ахæццæ кодта æмæ йæ кусæн уатмæ æр-
хæндæгæй бацыди. Сергей йæ дохтыры уыцы æрхæндæгæй бай-
йæфта. Къæлæтджыныл æрбадгæйæ йын-иу уый алы хатт дæр
пыфсæвæрæн ныхæстæ акодта, пыр æдзæмæй архайдта, йæ уы-
мæл цæстытæ дзы æмбæхста.
— Дæ къух риссаг куынæ вæййы, уæд уыцы зæронд лæгæн
йæ цæссыгтæй йæхи цæмæи фехсын кодтай? — аивæй афарста
Сергей йæ дохтыры.
— Ахæмæй дзы иицы уыди,—загъта дохтыр.—Йæ дæндæг-
тæм ын æвналгæ дæр нæ бакодтон.
Дохтыры цæстытæ та допы разылдысты, æрбауынгæг йæ
зæрдæ. Сергей йæм дзурыи нал сфæрæзта, цæстæнгасæй йæ
фарста: дыууæйæ уæ зæрдæдзæф цы фæкодта, уагæры уый цы
уыди?
Дохтыр ын хабар цыбырæй радзырдта. Цæвиттон, кабине-
тæй нæ цæссыгтæй йæхи æхсгæ чи ахызти, уыцы зæронд лæг
къæлæтджыныл йæхи куы æруагъта, уæд дохтыры афарста:
— Ды Хадыхъаты чызг дæ?
— О, уыдопы чызг дæн,— дзуапп радта дохтыр.
— Хадыхъатæй кæй чызг дæ?
127

— Виссарионы. Йæ ном ын афтæ фыстой документты. Нæ-
химæ Ольгннскæйы та йæ Без хуыдтой.
Зæронд лæджы цæстытæ æнахуыр цинæй айдзаг сты.
— Уæдæ ды Безы чызг дæ?! — афарста зæронд лæг æмæ
йае хъæлæсыл бæрæг фæзынд, йæ зæрдæ кæй æрбауынгæг, уый.
— Мæ фыды мын зыдтай?! — ныссæххæтт ласта сылгоойма-
Джы зæрдæ дæр*
— Æмае уый та чи нæ эыдта.,.
ЗæронДы бон нал бацй дэурын, йæ цæссыгтæ фемæхстысты.
Хъайттаты Сергей уйд баэыдта: йæ дæндæгтæм ын чи зыл-
дн, уыцы дохтыр Хадыхъаты Раяйы фыд Без уыди сгуыхт хæ-
стон лзгг, Георгийы дзуартæй æххæст хорзæхджынгонд. Ба-
зыдта, хæсты быдыры Безы фарсмæ чи лæгæрста, уыцы лæг-
тæй ма дыууæ удæгас каей сты. Сæ иу, Раяйы цурæй йæ цæс-
сЫгТæ сæрфгæ чн ахызти, уый — Гугкаты Алыксыйы фырт Ба-
дй, 1885 азы гуырд. Йннæ — МамиатЫ Йуанейы фырт Миса,
ЁадийЫ æмгар. Сæ дыууæ дæр уыдысты иМперИалИстон, мидхæ-
сТы æмæ Фыдыбæстæйы Стыр хæсТыты.
Фæфарста Бади æмæ Мисайы. Бе^Ы хабæрттæ д^ургæйæ-пу -
куыд æрцардысты, куыд сæрыстыр дзы уыдысты! Æнахуьф
сгуыхт лæг дам уыди, фæлæ баззад хуымæтæг, æфсæрмдзаст,
æгъдауылхæст нрон адæймагæй. Алы æмбисæидтæ йын хастой
йæ цардæй.
Фыссæг йæ очеркæн æрмæг куы æмбырд кодта, уæд гæх-
хæтт балæвæрдта Паддзахадон æдасдзннады комитетмæ. Дзуаии
ын радтой, Хадыхъаты Без советон цардарæзты знæгты ном-
хыгъдты нæй, зæгъгæ.
Загътой: йæ очерк «Фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы» када-
вар фыст рауади, уымæн æмæ Безы царды цаутæй дунейы рухс-
мæ раирвæзти мынæг, фæлмæмбæхст скъуыддзæгтæ, цыдæр
тæппытæ. Хъысмæт Без æмæ йæ бинонтæн уæлæуыл зындон
кæй бавзарын кодта, искуы уыдæттæ æргом дзурыны рæстæг
æрцæудзæн, уый йæ фæсонæрхæджы дæр никæмæн уыди, очерк
дунепы рухсмæ куы фæзынди, уыцы рæстæг. Æмæ очеркы ав-
торы азымы бадаринаг нæ дæн — рæстæг ын фылдæртæ зæгъы-
иы фадат æмæ бар нæ лæвæрдта. Очерк джиппæй уагъд куы
^рцыди, уый фæстæ Хъайттаты Сергейы фатеры телефоны зæл-
ланг арæхдæр хъуысын райдыдта. Арфæтæ йын кодтой. Уæд ма
æгас уыдысты, Безы лæгæй-лæгмæ чи зыдта, йæ царды хабæрт-
тæй йын-иу бæлвырд истытæ чи радзырдта, уыцы хистæртæй
чидæртæ. Хуыдтой йæ ирон адæмæн кадгæиæг, номгæпæг, сæ-
рыстыр дзы уыдысты. Йæ рæстæджы дам Без æмæ уый хуызæн
сгуыхт лæгтæн каид афицертæ нæ, фæлæ ииæлæрттæ дæр æф-
сæддоп салам лæвæрдтой, Плиты Иссæ æмæ Мамсыраты Ха-
128 ;

джумарæн дæр се ’взонджы бонты уыди ахуыргæнæг. Хуыцау
дæ Безы хуызæн лæг скæнæд, зæгъгæ, ахæм арфæ кодтой бирæ
ирон хъæуты хистæртæ сæ кæстæртæн.
Безы хæстон хабæрттæ комкоммæ чи зыдта, уыдопæй ничи-
уал ис уæлæуыл, йæ хабæрттæ йын хъусгæ чи фæкодта, уыдо-
ныл- фæзылдтæн. Сæ фылдæр мын-иу Безы сгуыхты цаутæ тау-
рæгъгæнæджы æвзагæй спыв кодтой.
Хадыхъаты Без империалистон хæсты уыди сæдæ хæстонæй
арæзт къорды командир. Уыцы хæсты Хадыхъы-фырт Георги-
йы дзуартæй райста цыппар, дыууæ дзы — сызгъæриптæ, дыу-
уæ — æвзист. Сæ фарсмæ йæ риуыл чи сфидыдта, уыцы цып-
пар майданæй дæр дыууæ — сызгъæрип, дыууæ — æвзист.
Безы хæстон сгуыхт хабæрттæй иу уæлдай арæхдæр дзырд-
той.
Цæвиттон, уырысы фистæг полкъ знаджы æфсæдтимæ цал-
дæр хатты æргом хæсты бацыд æмæ та-иу сæ архайд фæсыкк
ис. Уæд полчъы командир Безмæ фæдзырдта æмæ йыи афтæ:
«Дæ лæгдзииад æмæ дæхæдæг, хæххон джигит, зпаджы полкъ
басæттыны тыххæй дæм цы хъуыдытæ ис?» Хадыхъы-фырт
асагъæс кодта æмæ загъта йæ фæндæттæ. Сразы командир йе-
мæ æмæ йæ1 йæ Хуыцауы уазæг бакодта. Без йæ къорды æртæ
дихы фæкодта, æртæрды’гæй ныббырстой, бацахстой фыдгулы
фидæрттæ æмæ сæ иыццагътой. Нæмыгæй чи аирвæзт, уыдоны
та уацары райстой. Æпдæры ныхæстæм гæсгæ Без полчъы
комапдирæн пе схъæр кодта, цы ’мбæлди, уыдоны æмбисы бæрц
дæр æм хæстонтæ кæй нал уыди, уый. Уæддæр фæуæлахиз. Чи-
дæртæ та-иу ацы хæстон хабар иу пыхасæй загътой: «Без знæг-
тæй æпæхъæн полкъ райста».
Без, бæгуыдæр, ахæм хæстоп цауы архайдта, фæлæ мын æй
цалынмæ Хадыхъаты Беслæн (ис æм капитапы цип) радзырд-
та, уæдмæ мæ цæстытыл нæ ауади.
Бсслæп райгуырди 1921 азы Ольгинскæйы. Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты фæпдæгтыл фæцыди танчы бадгæйæ.
Хæрз чысыл ма уыди Беслæп, уæд райдыдта хистæртæн
кæстæриуæг кæнын. Графинæй нуазæпмæ цæмæй арахъ рауагъ-
таид, уый тыххæй-иу æй тъахтиныл кæнæ йæ уæрагыл æрæ-
вæрдта æмæ-иу æй фæкъул кодта. Без хуыпд кæдæм уыди, ахæм
фынгæвæрдты дæр-иу æп уырдыг лæууын бахъуыди. Уæды хис-
тæртæй дам сæ иуæй ипнæмæ диссагдæр дзурипæгтæ разыпди.
Мæ хъустæ-ну кæфойы йæстæ пыйисты, афтæ зæрдпагæй сæм-
иу хъуыстон, зæгъы Беслæн. Алы лæгмæ дæр-иу хицæп пыхас
уыди. Безы цардæй-иу цы цаутæ дзырдтой, уыдопæй бирæ цы-
дæртæ бахъуыды кодта. Нæ дзы ферох, уæлдæр кæп кой ра-
кодтам, уыцы хæстоп цау дæр.
9 Мах дуг № 9—10
129

Цæвиттон, уырыссаг дивизи зын уавæры бахауди, слæмæгъ
я карз хæстыты фæстæ. Æпхъæлмæ кастысты æххуысмæ. Нæ
фæстауæрцгонд æфсæддон хæйттæй уæм фервитæм, зæгъгæ, сыл
хабар сæмбæлд æмæ æрцардысты. Бирæ рæстæг пæма рацыд,
«афтæ сæм се сгарджытæ фæфæдис сты: комкоммæ нæм æрба-
лæгæрды немыцы фæстауæрцгонд дивизи, иæхиуæтты разæй
фæуыдзысты...
Днвизнйы командæр фæдзырдта Безмæ, бафарста йæ:
— Цал салдаты ма дæм баззад?
Хъуамæ йæм уыдаид 150 барæджы, Безмæ та ма баззади
æмбисæй чысыл фылдæр.
— Бардзырд æххæст кæныпмæ цæттæ стæм,— фпдарæй
сдзырдта Без.
Булкъоп Хадыхъы-фыртæн бамбарын кодта:
— Нæ раззаг хæйттæ кæм æрфидар сты, фыдгулы дивизи
цæмæй уырдæм ма ’рбаирвæза, уый тыххæн сæ бауроомып хъæ-
уы дыууæ сахаты бæрц. Уæдмæ нæм зындзæн æххуыс.
— Бардзырд сæххæст кæндзыстæм,— уыди йæ дзуапп Бе-
зæн.
Беслæн йæ сæр батылдта æмæ афтæ бакодта: «Æвæццæгæн,
сæ нывондæн хаста, æндæр ахæм бардзырд куыд радта уыйас
чысыл къордæн!» Знагимæ схæцдзысты, уый бæлвырд уыди,
иуцасдæр сæ кæй пыффæстпат кæндзысты, ууыл дæр зæрдæ
дарæн уыди, фæлæ ма сæ иу дæр æгас баззайдзæн?..»
Немыцы дивизийы — æртæ полчъы. Сæ иу тыпдзыдта ра-
зæй. Уый фæстæ цыди се штаб. Штабы фæстæ кæрæдзи фæдыл
цыдысгы дыккаг æмæ æртыккаг полчъытæ.
Хабæрттæ æрцыдысты æхсæвыгон. Безы бæхджынтæ æртæ
дихы фесты. Иу къорд бацыди штабæй дыккаг полчъы астæу
æмæ, дыууæты æхсæн бастдзипад чи дардта, уыдопы скуыпæг
кодтой. Уый фæстæ штабы алыварс зилдух кæпып райдыдтой.
Уыциу рæстæг Безы бæхджынты ипнæ къорд та зиæгты раззаг
полчъы алыварс зылдысты. Фыдгулты полчъы ’хсæн бастдзи-
над куы пал уыди, уæд иу фæндагыл пал ивылдысты, фæлæ
фæйнæрдæмыты ацыдысты. Безы барджытæ уацары райстой
немыцы дивнзийы штабы оперативон хайы, сæ къухы бафты-
дысты оператпвон картæтæ. Фæсыкк ис пемыцы размæбырст.
Уæд Безæн саккаг кодтой Георгийы цыппæрæм дзуар.
, Хадыхъы-фырт æфсадмæ ацыди 1911 азы. Уæд Ольгинскæ-
йы фæсивæдæп акодтой аст æмæ ссæдз лæппуйы. Уыдон уыды-
130

сты, сæ хал кæмæ’н схаудта, ахæмтæ. Цал уыдысты, уалæй сæ
къам иумæ спстой. Без бахауди кавказаг адæмыхæттытæй арæзт
днвизимæ (Хъæддаг дивизи дæр ма йæ хуыдтой). Уæд ыл цыди
21 азы. Уыди Батайскы. Бæх ып иæ радтой, йæхимæ чи уыди,
уыцы топп дæр ма йын айстой, айстой йып йæ æхсаргард. Баз-
зади ма йæм хъама æмæ дамбаца — уыдон дæр хъæуæй сæхи-
цæй рахаста. Никæдæм æй æрвыстой. Йæ уавæрæй-иу куы ба-
тыхсти, уæд-иу афтæ бакодта: «Ам кæдмæ бонасадæн кæндзы-
нæн! Фæлтау нæ хæдзарæн исты ахъаз фæуин».
Иуахæмы та къазармайы кæртмæ йæхи райста, цадæг къах-
дзæфтæ кæнгæ зылди. Къуымтæм касти, ау, мæн аккаг куыст
дзы ницы разындзæи, зæгъгæ.
— Иарæби, уæд та мæ бæхтæм зилын куы бауадзиккой! —
хæлбурцъгæнæгау сирвæзтысты йæ зæгъипæгтæ.
Æввахс æм чи разынд, ахæм афицер æрбауад йæ цурмæ
æмæ йæ йæ мадæлон æвзагыл афарста:
— Ирон дæ?
— Ирон бæргæ дæн,— сдзырдта Без. Кæрæдзи куы базыд-
той, уæд æгуыст лæг йæ хъæстытæ фæкодта афицерæн:
— Уырыссагау нæ зоныс, зæгъгæ, сын æфсон фæци æмæ
рохуаты баззадтæн. Омæ фæуæд, уыдоп мып ме ’взаг нæ зо-
нынц, фæлæ мæ бæхтæ æмбарынц æмæ ма мæ бафæлва-
рут.„
Без йæ ахуыр кæныны кары куы бацыд, уыцы рæстæг Оль-
гинскæйы уыди дыууæазыккон дины скъола. Уым райдыдта
ахуыр кæнын, фæлæ йæ каст нæ фæци.
— Цом-ма мемæ,— загъта афицер. Уыцы бон къазармайы
уагæвæрдмæ уып дардта йæ цæст. Ахуыдта йæ бæхдонмæ. Бæх-
тæ сæ кæвдæстæм бастæй арæгъ сты дыууæрдыгæй. Ацыдысты
се ’хсæнты. Бæхты ципæй Безæй афицер дæр айрох и, хайуан-
тæй йæ цæст атонып иал куымдта, ’сæ алкæй раз дæр афæстиат
уыдаид æмæ йæ армæй фæлмæп сæрфтаид. Хибар рап фæйнæг-
къул ахæстопь>1 кæй бакодтой, уынгæджы кæй дардтой, уыцы
бæхы куы ауыдта, уæд æм уайтæккæ йæ зæрдæ фехсайдта: —
йæ къалати — æнгом æхгæд, кæрддзæмы тъыст хъамайау æй
уынгæг ахæстоны амæддаг бакодтой. Æрлæууыд йæ разы Без
æмæ саст хъæлæсæй сдзырдта:
— Ды та мæнæй мæгуырдæр.— Иæ цопг æм банвæзта, йе
рагъ ын æрсæрфта.— Уагæры цы азимаг фæдæ, ахæм тæрхон
дын цæй тыххæй скодтой?
Бæх йæ мидбынаты базмæлыд, йæ сæр фæхъил кодта. Без
ып ныр та йæ къæлæттаст зæбулбарц къубалмæ баивæзта йæ
цонг.
9*
131

— Хадиков, уый куыд кæныс?! — бардзырддæттæджы карз
хъæлæс анæрыди уæлдæфы, уырыссагау дæр ма цыдæртæ схауд
афицерæй, фæлæ Без уæддæр сæрфта бæхы сæр.
— Мары дæ! — адæргæй та сдзырдта афицер.—Æрра у,
æрра!
— Цæй æрра у,— иу каст фæкодта афицермæ Хадыхъы-
фырт.— Æгæр сабыр дæр ма у. Хуыцауы скопд хайуан цы вæй-
йы, ахæм...
Без къалатийы дуар куы байгом кодта æмæ бæх нæ ахæсто-
нæй куы рацæйцыди, уæд та афицер фæфæдис. Уæдмæ кæрты
змæлджытæ æрбазгъордтой. Ныр афицер дзырдта уырыссагау,
дзырдта домаг хъæлæсæй. Диссæгтæ уынынмæ чи æрбазгъорд-
та, уыдон иу ран бадзыгуыр сты. Бæх Безы риуыл йæ сæр куыд
аныхæста æмæ йæ уын куыд æрбахъæбыс кодта, уымæ джихæй
кæсгæйæ баззадысты.
— Дæ тæригъæд дын фæхæссой, сыдæй дæ марынц,— бæ-
хы хъандзал хъæддых къубал сæрфта Бсз æмæ йын иыхæстæ
кодта.— Æнхъæлдæн æмæ дæ допæй дæр никуы бафсадынц.
Цом-ма, цом, æз дыи дон бадарон.
Ироы афицер-иу адæргæй алæгъстæ кодта дзыгуырæмбырд
адæмæн, уæлдай змæлд дæр уæ ,мачи скæнæд, дзургæ дæр —
бæх куы фезпæт уа, уæд лæджы бабын кæпдзæн.
Уый фæстæ дæр Безы хъуыдыгæпæг нæ уыди, фæлæ йæхи-
мæ хъусыпыл нæ фæци. Æфсæддоп барджыты цæуылдæриддæр
ахуыр кодтой — йæ хъус алцæмæдæр дардта. Ныр «хъæддаг
бæх» йæхи баци, бабдт-иу ыл æмæ инпæтæ сæ бæхтыл сабыр
цæугæйæ дæр æмæ дыппæрвадыгæй скъæргæпæ дæр цы фæл-
тæрæнтæ кодтой, уыдонæй æнæ коидæй ницы уагъта. Фыццаг
хатт «хъæддаг бæхыл» сбадти æпæ дзылар, æнæ саргъæй, уæр-
джыты схуыстытæ æмæ йæ зæвæтты æндзæвдтытæй æмбæрста
хайуан, кæдæм æй здæхта, уыцырдæм-иу азылди. Иуахæмы та
кæрты лæууыди, йæ гуыффæ хосы джипбæстытæй дзаг кæмæн
уыди, ахæм бричкæ. Без йæ бæхы фæрстæ æрбацавта, уыцы
тъæбæрттæй йæ комкоммæ бричкæмæ сарæзта — йæ сæрты атах-
тн бæх.
...Бæхтыл цыппæрвадыгæй уайгæйæ-иу фæлтæрæнтæ кæм
кодтой, уыцы фæзы уыди пу-къорд барæджы, семæ сæ афицер
дæр. Ам — дыууæ рæгъæй æхсæзгай цæджыпдзтæ сагъд. Алы
рæгъы дæр, уистæ кæуыл æрсагътой, цыппар ахæм цæджыидзы,
фæйнæ цæджындзыл — цæгтæ копд, фæйнæйы сæртыл — пор-
титæ æвæрд. Дæ бæх тымыгъау уайы, афтæмæй хъуамæ аст
уисы дæр адзæнгæл ласай æхсаргардæй, аппарай дыууаз пор-
тийы, фелвасай дыууæ цæджы.
132

Без бар никæмæй ракуырдта. Лмæй размæ дæр-иу æй фæн-
дыд иæ арæхстдзппад равдисын æмæ йып мæнæ ныр замманай
фадат фæци — фæлтæрæнтæ гæнæн фæзы бирæ змæлæг нæ
уыди.
Хадыхъы-фырт уырыссаг барджытæй иумæ баздæхти:
— Де ’хсаргард ма мын авæр,— æмæ йæм йæ цонг баивæз-
та. Барæг æм джихæй кæсгæйæ куы баззад, уæд фембæрста,
пронау æм кæй сдзырдта, уый, йе ’хсаргард ын фæцъортт ласта
æмæ фæзмæ йæ бæхы фездæхта.
Иу рап дæр нæ фæкъуызыд йæ цонг, иу хатт дæр пæ фæ-
къуыхцы.
Уырыссаг афицер æм йе ’ргом раздæхта, æрбаввахс æй код-
та йæхнмæ, æвзагамоиæг ып басгуыхти. Рауади ма цасдæр
рæстæг æмæ ацы афицер Хадыхъы-фырты ракуырдта йæхимæ.
Иæ курдиат ып ннцæмæ æрдарипаг уыдысты, къуытты лæгæй
дам цы кæныс, зæгъгæ. Афицер сып афтæ: «Бардзырдтæ йын
дæттын æмæ мæ алы хатт дæр бамбары».
* * *
Рацыд афæдзы ’рдæг. Уыцы азы сиддонты арæхстмæ кæсын-
мæ æрцыдысты суапг сæйраг комапдыгæнæджы онг. Æфсæд-
доп барджытæй алчи йæ удæй арт цагъта, йæ лæджыхъæд
æвдыста. Безы рад куы ралæууыд, уæд æм полчъы командир
сдзырдта:
— Хадиков, ды та иып цы равдисдзынæ?
Безмæ афтæ фæкасти, цыма йæ æргъæвсттуг хоны æмæ йыл
былысчъил кæпы. Р1æ афицермæ бауади æмæ йын афтæ:
— Зæгъ-ма йын æмæ мæм йæ маузер авæра.
— Топпæй архай,— цæхгæр ып загъта афицер.
— Зæгъ-ма йын, зæгъ,— баййардта йæ Без. Полчъы коман-
дир сæм йæ хъус æрдардта, Хадыхъы-фырт цы домы, зæгъгæ,
афарста. Безы курдиат ып бамбарын кодтой, æмæ йæм уый йæ
маузер радта.
Цыппæрвадыгæй уайгæйæ цы фæлтæрæнтæ кодтой, уыдо-
нæи сæ тæккæ вазыгджыпдæртæ бафæлвæрдта Без: цыма пæ-
мыджы амæддаг баци, уыйау йæ гуыр зæхмæ аппæрста æмæ
ауындзæгæй аззад. Иуырдæм цæугæйæ бæхы дæллагхъуыры
быпты дыууæ гæрахы нагаиæй фæкодта, иппæрдæм агайгæйæ
бæхы гуыбыны быиты дыууæ гæрахы фæкодта маузерæй.
Полчъы комапдир Безæн йæ худ сисгæйæ йæ сæрæй акуывта,
æппæтæн дæр фехъусын кодта:
— Иттæг хорз кæй сарæхсти, уый тыххæй Хадыхъы-фырты
бавдисдзынæн æфсæддон цинмæ!
133

Безмæ чысылæй райгуырди афицер суæвыны бæллиц. Сæ
хъæуы бирæ афицертæ æмæ булкъоптæ уыди, хъæуккæгты æх-
сæн-иу хурæп бæрæг дардтой. Сæ фæдыл кæсгæйæ-иу саби Оав-
зæрста æнахуыр цип. Хæстоны курдиат Безæн йæ туджы кæй
уыди, уый тыххæй ма дзы æмбисондæн ахæм хабар дæр дзырд-
той.
Афæдз рацыд йæ службæйы рæстæгыл, афтæ æрæмбырд сты
уæлдæр комапдæгæнджытæ кæстæр афицерты дæсныйадмæ кæ-
сынмæ. Уыцы æркасты рæстæг Без иттæг хорз кæй арæхст, уый
тыххæй йын балæвар кодтой æхсаргард. Хъуамæ апырх уыда-
иккой, фæлæ ма хистæр комапдæгæиæг бафарста:
— Чи ма уæ цы равдисид?
Ныр ралæууыди æппæты арæхстджындæрты рад. Милмæ
æхсынæй æппæты дæсныдæрыл пымад цыди иу капитан. Без
афтæ бакодта: «Аимæ мып æпæ бавзаргæ нæй». «Кой дæр æй
ма суадз,— загъта йып, капитапы хорз чи зыдта, ахæм ирон.—
Бæхыл фæлтæрæнтæ кæныимæ дæм ных иæ фæлæууид, фæлæ
йын милмæ æхсыпмæ иицы бакæндзынæ». «Уый бафæлваргæйæ
у»,— загъта Без æмæ йæ курдиат бамбарын кодта.
Милæп сæвæрдтой фæйнæ цыппар хус гилдзы. Капитаны
цыппар гæрахæп цыппар хус гилдзы кæдæмдæрты æхситгæнгæ
асхъиудтой.
Хадыхъы-фырт ирæттæм бадзырдта:
— Дзæбæх мыи æрæмдзæгъд кæпут!
Цыма йæ къахфындзтæ æрсадзипаг уыди, уыйау ын æрæм-
дзæгъд кодтой. Без йæ мидбынат йæ сæмæны алыварс æрзыл-
ди, милмæ фæхъавыди, гæрах æмæ хус гилдз асхъиудта. Цъус-
дуг алæууыд, цъилау æрзылди æмæ та йæ дыккаг нæмыг дæр
нысапыл сæмбæлд. Амбылдта, йæ ном кæмæн айхъуыст, уыцы
капитапы.
...Цумайы лæппуйы кары уыди Без, уæд сæ цæхæрадоны
тала бæлæстæй иуы зæнг лæгбæрзæндæн алыг кодта. Фыццаг
уал ыл сæвæрдта карчы айк — мысанæн. Райдианы йæм хъа-
выд æввахсæй, уый фæстæ йæ бынат дардæй-дарддæр хаста.
Уыцы мысан æпцонæй æргъæвын куы байдыдта, уæд та рав-
зæрста бæлоны айк. Рæстæг куыд цыди, афтæ йæ фæлтæрæнтæ
вазыгджыидæр кодтой.
Хуыцау дæ афицер скæпæд, зæгъгæ, арфæгæпаг уыдысты
ирæттæ сæ кæстæртæн. Афицер хъалонтæй сæрибаргонд цыди,
бегарайы йæ не ’рвыстой. Сходы-иу афицеры фыд пъырысты-
фы, фарсмæ лæууыди...
134

Без йæхицæй раппæлыпы тыххæй йе сгуыхты хабæрттæй ис-
ты радзура, уымæн уæвæн иæ уыди. Цы дзырдта, уый æрмæст
истæй дымæгмæ. Ие сгуыхты хабæрттæ йын чи зыдта, уыдоны
дзыхтыл рæстæг цъутта сæвæрдта, æндæр сæ Безы тугхæстæ-
джытæ, ольгинскæйæгтæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ лæвæрдтаик-
кой. Паддзахы афицеры сгуыхтыты кой кæныи тæссаг уыди,
æмæ Безы хæстон царды цаутæ рæстæджы мылазон сæджы
бын фесты. Хуыздæр бахъуыды кодтой æмæ мах рæстæгмæ æр-
хæццæ сты, дадыхъы-фырт фыдæлты фарнæй куыд æмбисонды
хайджыи уыд, ууыл дзурæг алы зæрдæрухсæфтауæг хабæрттæ.
Без цы сыхбæсты схъомыл, уым дыууæ Ныхасы уыди. Го-
рæтмæ цыдаид, уырдыгæй фæстæмæ здæхтаид — Карсапаты
Хъауырбегты рæзты уыди йæ фæндаг. Æмæ ам иу Ныхас. Сæ
хæдзарæн быдырмæ сæ фосы фæстæ кæнæ кусынмæ цыдаид —
Дзгойты Дзыццылты рæзты йæ цæуын хъуыди. Уым та — дык-
каг Ныхас. Æвзæр ми ракодтай, уæд сæ рæзты цы цæсгомæй
хъуамæ ацыдаис? Сæ разы дæ æрлæууын кодтаиккой, дæ азым
дын хурмæ рахастаиккой æмæ уæд зæхх дæ быны хъуамæ ных-
хаудаид. Иæ алы къахдзæф дæр уыци хистæрты сæр хъуыды
кæнгæйæ кодта Без.
Беслæп хæрз саби уыди, фæлæ Безæн йæхицæй стырдæртæ
æмæ тыхджындæртæ дæр стыр аргъ кæй кæнынц, уый æмбæр-
ста. Æмæ-иу дисы бацыди: Без сæ сыхæгтæм, Зыгъуытатæм
куы бафты, уæд уыдоны лæгæй цæмæн фæтæрсы бирæ хистæр
дзы куы у, уæд? Фысымты лæг-иу кæртмæ куыд æрбакъахдзæф
кодта, уый-иу Без алы хатт дæр ауыдта æмæ-иу хæдзарæй ин-
нæ уатмæ алыгъди. Фысым-иу хæдзармæ куы бахызт, уæд-иу
Без дæр уырдæм бацыди.
Беслæн куы рахъомыл, уæд-иу йæ кæддæры хъуыдытыл фæ-
худти: Без йæ каисæп, йæ бинойнаджы æфсымæрæн æгъдау
кодта.
Иуахæмы Без цыбыр рæстæджы æмгъуыдæй хъæумæ сæф-
тыди. Йæ хæрзиуджытæ — Георгийы цыппар майданы йæ риу-
æй тæмæнтæ калдтой. Бæх идадзæй ласта, афтæмæй Хæтæгты
Хъауырбегты дуармæ лæууæг адæмæн салам радта. Ныццин
ыл сты. Афарста сæ, ам цы ис, зæгъгæ. Базыдта, Хæтæгтæм
куывд кæй ис, уый æмæ, мидæгæй цы хистæртæ бадти, уыдо-
пæи салам ма радта, афтæмæй сæхимæ ацæуа, уый йæ цæсгом
нæ бахъæцыд. Зæрдæбын циитæ йыл фæкодтой куывды адæм
алы æгъдау ып радтой, уый фæстæ йыи загътой: «Дард фæн-
дагыл фæцыдтæ, фæллад уыдзынæ, уæдæ уæ хæдзары дæр нæ-
ма уыдтæ æмæ уал, дæ хорзæхæй, ахиз». Без уын йæ сæрмæ не
’рхаста, хæсты быдыры дæр сæ зæрдæхудтæй кæмæн тарсти,
135

уыцы хистæртæ цалынмæ фынгæй сыстадысты, уæдмæ сæ уæл-
хъус фæлæууыд. Йæ хæстои сгуыхтытæп дæр йæ прон, йæ фы-
дæлты фарп уыди сæ суадоп.
Хæст йæ тæккæ тынгыл уыд, ахæм рæстæг Безæн бардзырд
радтой: «Æпæмæпг ахсæв самал кæнын хъæуы «æвзаг», боп-
рухсмæ хъуамæ быпатыл сæмбæла». Без йæ хæстонтæй æртæйы
арвыста бæрпоп хæс æххæст кæпыпмæ. Бопивайæнтæ райдыд-
той, уæддæр «æвзаг» амалгæнджытæ нæма зындысты. Уæд
Без апста цалдæр салдаты æмæ фæтъæбæртт ластой. Æм-
бæлттæй æртæйæп бафæдзæхста: фыдгулты уæхимæ æркæ-
сыи кæпут. Йæ фæдзæхст ын сæххæст кодтой, уыцы рæстæг Без
йæ ординарецимæ бахызти, знаг кæм æрфидар, уыцы хаххæй.
Сæ къухы бафтыд «æвзаг» æмæ йæ бонрухсыл бынатыл сæм-
бæлып кодтой. Уæдмæ фæзыпдысты, раздæр кæй арвыста, уы-
дон дæр... афтидæй. Фæлæ сæ Без афтæ бавдыста, цыма «æв-
заг» уыдоп самал кодтой — пæ дæлбар æдзæллаг салдат уа,
уый йæ сæрмæ иæ хаста Хадыхъы-фырт.
* * #
Георгийы дзуар тыпг кадджып хæрзиуæгыл нымад уыди йæ
дуджы. Фæзыпди Уæрæсейы паддзах Екатеринæ 11 рæстæг
1769 азы. Æгæроп стыр аргъ ын кæй кодтой, уый бæрæг у, Уæ-
рæсейы нмпсрпйы æппæты кадджыпдæр Андрей Первозванныйы
ордепæй, зæгъæм, мин адæймаджы хорзæхджыпгонд цы рæс-
тæгмæ æрцыдысты, уыцы рæстæджы дæргъы Георгийы 1-аг
къæпхæиы дзуар саккаг кодтой æрмæстдæр 25 адæймагæп. Уы-
допимæ уыдысты уырысы иуыл памысджыпдæр хæстон фæтæг-
тæ А. В. Суворов æмæ М. И. Кутузов. Райдианы ацы хæрзиуæг
лæвæрдтой «Службæ бакæныпы æмæ хъæбатырдзипад равди-
сыны тыххæй» афицертæ æмæ инæлæрттæн. 1855 азæй фæстæ-
мæ та пæ лæвæрдтой æрмæст хæсты быдыры-иу чи фесгуыхти,
ахæмтæп.
Уарзпаты Вилеи йæ чппыг «Ирон æгъдæуттæ незамантæй
абонмæ»-йы фыссы, зæрдиуæг кæй помыл скодтой, уыцы Уас
Георгийы тыххæй. Георги уыди зыпдгопд хæстои, службæ код-
та ромаг пмператор Диоклетианмæ. Чырыстон дин кæй райста,
уын тыххæй йæ бирæ фæхъизæмарæй мардтой: 30-аздзыд æх-
сарджып хæстоны пыббастой цалхмæ æмæ йæ зылдтой, цыргъ-
æгтæ сагъд кæм уыди, ахæм фæйнæджы сæрмæ. Фæлæ Георги
уыди Хуыцауæп кувæг æмæ мæлæтæп фервæзтн. Æбуалгъы
хъ^зæмæрттæ куы бавзæрста, уый фæстæ чырыстæтты нымæц
дзæвгар фæфылдæр. Йæ хъæдгæмттæп быхсгæйæ ма Георги
фæцарди уый фæстæпы, 303 азы 23 апрсльмæ. Уæд ын Диокле-
тианы бардзырдмæ гæсгæ йæ сæр акъуырдтой».
136

Цæвиттон, Уас Горгийы ном чырыстон динимæ баст уыди
æмæ йæ дзуартæй хорзæхджыпгонд сгуыхт лæгтыл советон ду-
джы уынгæджы бон кæй скодта, уый пыр алчидæр зопы.
Уарзпаты Вилены чиныгæй ма æрхæссæм иу быиат: «324
азы Каппадокийы цæрæг æрыгон ромаг чызг Нинæ — Сыгъдæг
Георгнйы æмзæххон, фыдырдыгæй пыи тугхæстæг æййафæг —
алæмæттаг фын фепыны фæстæ сси адæммæ Хуыцауы фари-
хæссæг.
Дпнамонæг, Чырыстийы ахуыргæнинаг Нинæйы фæрцы Кав-
казы адæмтæ, фыццаджыдæр та пберийæгтæ æмæ алайнæгтæ,
базопгæ сты Чырыстийы ахуырадимæ. Динамындты рæстæг-иу
Нппæ ракодта йæ хæстæг Георгийы кой æмæ гуырын кодта
зплгæ цалхæй мард Георгийы мысæн бæрæгбоп».
Уыцы бæрæгбон у Джеоргуыба, кæныиц æй нæ дуджы X
æпусы рапдианæй фæстæмæ. Джеоргуыба равзæрди гуырдзиаг
Георгобайæ.
Уæдæ Георгийы дзуартæп хорзæхджыпгонд сгуыхт хæстон
лæг чырыстон фарнæй хайджып кæй хъуамæ уыдаид, Хуыцауы
комытæф æм кæй хæццæ кодта, уый дæр нып гуырысхойаг
хъуамæ мауал уа. Безы цардæй мын уый тыххæй бпрæ хабæрт-
тæ фæдзырдтой.
Безы дæлбар уыди, файтоны йæ чи ласта, лæггад ыи чи
кодта, ахæм салдат. Фæлæ йæм уæле дæлæмæ никуы æркасти.
Йæ адæймаджы ном ып къæхты бынмæ куы ныппароп, зæгъгæ,
йæм йæ цырыхъытæ сæрфыимæ никуы радта.
...1922 æххормаг аз Ирыстонмæ Украипæ, Уæрæсе æмæ æн-
дæр рæттæп цы сыдæй мæлæг адæм сæфтыди мамæлайы къæ-
бæрагур, уыдо.нæй Хадыхъаты Безтæм къорд биноптæ æрбы-
патон сты. Безы чызг Рая сæ помæйиоммæ ранымайы: Кузьма,
Пантелей, Василий, Георгий, Мария... Ауæлдай сын кодтой сæ
сæрдыгоп цæрæнтæ. Сæ кæстæртæ иронау сыгъдæг дзурып бай-
дыдтон, уæдмæ сæм фæцардысты... Без уыдоныл хи бннонтау
аудыдта. Алы фæззæг дæр-ну йæ улæфты рæстæг Таджикпста-
нæй септябры ссыд йæ райгуырæн хъæумæ. Ие ссыдмæ-иу æм
пæ бинонтæй тынгдæр æнхъæлмæ кастысты, æххормаг аз чи
сæфтыди, уыдон. Без-иу йæ бинойнаг Надяйы бафтыдта хæ-
ринаг кæныныл, йемæ-иу сæ æмвынг æрбадыи кодта. Сласта
сын-иу дзаумæттæ: кæмæп худ, кæмæн цырыхъытæ, кæмæн цы...
Фарста сæ-иу: цы хъуаг стут? Кæд уæ исчп хъыгдары?..
Без Таджикистанмæ афтыди, уым советоп хицаудзинад’куы
фидар кодтой, цæлхдурæвæрæп чи кодта, уыцы басмакты ных-
мæ тох кæнынмæ алы рæттæй хæстоп адæмы, партион кусджы-
ты куы æппæрстой, уыцы рæстæг. Уым советон хицаудзинад куы
137

æрфидар, уæд та Хадыхъы-фырты Гиссары ранопы хъæдтæ са-
дзыны куысты бæрнджын скодтой.
...Уæдæ Бсз Ольгипскæ æмæ Базуркины хъæуы цæрджыты
фыдбылызæй куыд бахызта, уый дæр диссагæн дзуринаг куын-
нæ уыди.
Дыууæ хъæуы æхсæн-иу змæстытæ рауади, кæцыдæр рæстæг-
иу фæзыпди, дыууæ адæмы æхсæп фыдæхы зынг баппарып кæй
къухы бафтыди, ахæм Хуыцауæн æнад адæймæгтæ. Уæд-иу йæ-
хи иуварс пæ аласта. Йæ хъустыл æрцыди мæхъæлон хъæуы
цæрджытæ сæ цæрæптæй фæлыгъдысты, зæгъгæ. Ахæм рæстæ-
джы алы къæрныхтæ кæй рахилынц, уый хорз -зыдта Без æмæ
йæ хъæуккæгтæй цалдæры æвæстиатæй йемæ акодта. Зылды-
сты мæхъæлоп хъæуы алыварс — мидæмæ мачи баирвæза, мис-
халы бæрц дæр макæй хæдзарæй мацы фæхъæуа... Арвыста
лыгъд адæмы фæстæ фæдисонтæ æмæ сæ раздæхтой сæ хæ-
дзæрттæм. Уыцы хабар революцийы агъоммæйы замапты æр-
цыди. Без цыбыр рæстæджы æмгъуыдæй сæфтыд йæ хъæумæ
æмæ йын уыцы фæдисы хабæрттыл схардз ис.
Безы зыдтой мæхъæлоп хъæуты цæрджытæ дæр. Базурки-
ны ма йыи лымæитæ дæр уыди. Мидхæсты замап ыл уынгæджы
бон куы акодта, уæд-иу йæхи бафæсвæд кодта Оздоев Иналы
хæдзары.
Мидхæсты рæстæджы хабæрттæ та афтæ рауадысты.
Бæхджыи æфсады ирои полкъ польшæйаг горæт Станислав-
мæ куы бахæццæ сты, уæд Уæрæсейы райдыдта революци, æмæ
Рæстæгмæ Хицауад уыцы полчъы фæстæмæ Уæрæсемæ æрбаз-
дæхта. Фæидагыл сып бамбарыи кодтой: Петрограды цæуынц
змæстытæ æмæ «Хъæддаг дивизи» хъуамæ æвæстиатæй уырдæм
ацæуа æмæ кусджыты змæлд ныцъцъист кæпа. Афицертæ, Без
дæр семæ, зыдтой, паддзах æппæрст кæй æрцыд, уый, сæ уавæ-
рыл фæтæрхæттæ кодтой æмæ ахæм хъуыдымæ æрцыдысты:
мах революциимæ пицы хъуыддаг ис, хæстон адæм стæм æмæ
хъуамæ австрийæгтимæ, пемыцæгтимæ кæронмæ пæ тох ахæццæ
кæнæм. Не ’мсæр фæллойгæнæг адæмимæ нын пицы уаринаг
ис, цæхгæрæй загътой салдæттæ дæр, Хуыцау пæ бахизæд кæ-
рæдзи туг калынæй.
«Хъæддаг дивизи» Корпиловы бардзырд æххæст кæныныл
куынæ сразы, уæд сæ поезды бавгæдтой æмæ сæ суанг Кавказ-
мæ арвыстой.. Фæсарæитæм йæхи чи айста, ахæмтæ дæр дзы
разынди.
Б^з æрыздæхти сæхимæ, йæ хъæдгæмттæ æххæстæй нæма
байгас сты, афтæмæй. Фæци дыууадæс цæфы. Сæ кой дам-иу
никуы ракодта, æрмæст дам-иу загъта: Хуыцауæн табу, æпа-
монд нæ дæн — нæмыг мыл уади, фæлæ мæ маргæ нæ кодта.
138

Безы æрцыдмæ амардысты йæ ныййарджытæ, йе ’фсымæр
Елбыздыхъо афтыдн цæгатмæ æмæ пал фæзынди, йæ хо Баце
моп скодта... Йæ цæфтæм ып зылдысты хæстæджытæ, сыхæг-
тæ. Йæ къæхтыл æй слæууын кодтой.
Уалынмæ ралæууыди Æппæтуæрæсеон сæрмагонд къамисты
(ВЧК) æгъатыр рæстæг.
1918 азы 17 августы юнкер студент Каннегиссер амардта Цæга-
таг Коммунæйы комиссар, Бетъырбухы Сæрмагоид къамисы
разамонæг Урицкийы. Æртæ боны фæстæ 20 августы та социа-
листкæ Капланы къухæй Мæскуыйы фæцæф Леиин. С..П. Мель-
гунов йæ чиныг «Красный террор в России» афтæ фыссы: «Как
ответила на эти два террористических акта советская власть?
По постановлепию Пстроградской Чрезвычайной Комиссии
— как гласит официозпое сообщеиие в «Еженедельнике Чрез.
Ком.» 20-го октября, № 5 — расстреляпо 500 человек заложни-
ков». (21 фарс).
Уыцы чиныджы поджы кæсæм: Не только Петербург и Мо-
сква ответили за покушение па Ленина сотнями убийств. Эта
волна прокатилась по всей советской России... Редко сообща-
лись в большевистской печати сведения об этих убийствах, но
все же в «Ежепедельнике» мы найдем упоминание и об этих
провинциальных расстрелах, ипогда с определенным указанием:
расстрелян за покушение на Ленина. Возьмем хотя бы некото-
рые из них. (Мах дзы æрхæсдзыстæм æрмæстдæр иу бынат):
«В ответ иа убийство тов. Урицкого и покушеиие на тов. Ле-
нина... красному террору подвергиуты по постановлению Сум-
ской (Харьковской губернии) уездпой Ч.К. трое летчиков; Смо-
ленской Областиой Комиссией 38 помещиков -Западион обла-
сти; Новоржевской — какие-то Александра, Наталия, Евдокия,
Павел и Михаил Росляковы; Пошехонской — 31 (целыми семь-
ями: 5 Шалаевых, 4 Волковых); Псковской — 31, Ярославской
— 38, Архангельской — 9, Себежской — 17, Вологодской — 14,
Брянской — 9 грабителей (!!) и т. д.»
Большевиктæн æппæт рæтты дæр радтой марыны тæрхон
хæссыны бар. Уымæй сæ тæрхоидоны æмæ слесты кусджыты
сæр дæр пал хъуыди. Марыны тæрхон хæссыны тыххæй бар-
дзырдтæ лæвæрдтой бынæттои ревкомтæ — мардтой фæсахсæ-
вæр хæдзарæй уынгмæ рацæуыны тыххæй, мардтой нозтджын-
ты, уынгты-иу дзыгуыр æмбырд кæй æристы, уый тыххæй. Ре-
волюцийы знæгтыл нымад чи цыди, уыдоны бинонтæ цыдысты
амынæтгопд æмæ сæ мардтой.
Бухарин расидти: нырæй фæстæмæ мах не ’гас дæр хъуамæ
суæм Чекайы агенттæ. (107 фарс).
Уавæр Ирыстоны хуыздæр кæй нæ уыди, ууыл дзурæг сты
139

1919 азы газст «Народпая власть»-ы (уæд афтæ хуыпди «Се-
верная Осетия») æрмæг. Афтæ сидтп коммупнсттæм: «Ты, ком-
мунист, имеешь право убить какого угодно провокатора и са-
ботажника, если он в бою мешает тебе пройти по трупам к по-
бедс». (Уыцы чппыджы 108 фарс).
Гъе, уыцы рæстæг Без пыгъуылдæй цард йæ райгуырæп хъæу
Ольгинскæйы. Йæ цардæн тæссаг куы уыди, уæд-иу быпæттои
хицæуттæ бацагуырдтой Æрчъегкаты Биботкæйы. Уымæн амо-
нып пицуал хъуыди, аивæй-пу Безты рæзты йæ фæндаг акодта,
бахоста сæм-иу мидæгæй йæ куыд фехъуыстаиккой, афтæ
сдзырдта: «Æз Биботкæ- дæн!» Æпдæр-иу ницы загъта. Уыцы
пыхæсты æмбæхст мидис хæдзары алчидæр æмбæрста, ома Без
æвæстпатæп пæхи исчердæм айсæд! Базуркипы хъæумæ-ну ау-
уæтты йæхи байста, Оздоев Иналтæм-иу бафæсвæд.
Цппы бопты дæр, зы’ны сахат дæр кæрæдзимæ цыдысты ацы
дыууæ хæдзары. Раяйы зæрдыл ма лæууы: Иналы бинонтæ
сæм-иу бричкæйы æрбацыдысты, семæ-пу æрбаластой кусæрт-
таг. Фæпдырæй цæгъдгæ, æмдзæгъдгæигæ-иу сæ брнчкæ Безты
кæртмæ æрбатылди. Сæ хистæр чызг Сæлимæтимæ тыпг балы-
мæп ис Рая.
Уавæр карзæй-карздæр кодта æмæ иуахæмы æнафонты
Дзæуджыхъæуæй Ольгинскæмæ фæзыидысты сæ хъæуккаг боль-
шевиктæ цалдæрæй æмæ Безæп загътой: «Хъæуы лæугæ дын
нал у. Цалынмæ бæстæ æрсабыр уа, уæдмæ адæмы æхсæимæ
дæхи мауал равдис».
Без æмæ Кочыпаты Мæсæ (уый дæр паддзахы афицертæй
уыди) сæхи хъæдмæ айстой. Сыджыткъæс сси сæ цæрæн. Безы
бииойпаджы æфсымæр Зыгъуытаты Васили-иу сæ рæстæгæй-
рæстæгмæ бабæрæг кодта, хæринагхъуаг сæ нæ уагъта.
Уæды рæстæг чысыл пæ уыдысты, йæ сæр йæ кой кæмæн
сси, уыцы хауæггæгтæ. Большевиктæ сæ фæдыл цуан кодтой.
Иуахæмы ахæм цуапгæпджытæ æпæпхъæлæджы фæмидæг сты
Без æмæ Мæсæйы сыджыткъæсы — сæ фæздæг сыл комдзог ра-
цыди. Фæдтыл зилджытимæ разынди, Безы хорз чи зыдта, ахæм
лæг, æрцахса сæ, уый йæ зæрдæ пæ бакуымдта. Æмбæхст афи-
цертæп бауынаффæ кодтой:
— Лидзгæут. Мах хæрдмæ æхсдзыстæм. Цæвиттои, нæ къу-
хы пæ бафтыдыстут,— æмæ сыджыткъæсæй федде сты.
Безæи Ирыстопы фæлæууæи иал уыди æмæ æвæстиатæй
йæхи Астæуккаг Азимæ айста. Фæстæмæ сыздæхти, бæстæ куы
æрсабыр, уæд. Хъæуы йæ аккаг куыстыл пæ фæхæст æмæ ацы-
ди Ирыстоны сæйраг сахармæ. Уым ссардта зæрдæмæдзæугæ
куыст: æфсадмæ фæсидыпы размæ фæсивæдæп амыдта хæстон
хъуыддаг. Йæхимæ бæхыл фæлтæрæнтæ кæнынмæ цы стыр кур-
140

диат уыди, уый æнæбафиппайгæ нæ фесты æмæ йæ арвыстой
Краснодармæ, бæхджып æфсадæн сырх командиртæ кæм цæт-
тæ кодтой, уыцы скъоламæ. Без сыи амыдта бæхыл бадыпы
дæсиыйад.
* * *
Безы чызг Рая колхозтæ аразыпы рæстæг чысыл уыди, фæ-
лæ уæды хабæрттæй бирæ бахъуыды кодта.
...Хистæртæ мыпæг хъæлæсæй катайгæнгæ кæрæдзийæп сæ
хъынцъымтæ дзырдтой, се ’взагыл-иу абадтысты цыдæр æна-
хуыр дзырдтæ... Кулактæп дам сæ хоры уæлдæйттæ нсыиц. Ку-
’ лак кæй хуыдтой, уый не ’мбæрстой Раяйы хистæртæ (фыд ма
уæд Таджикистаиы уыди), хъус-хъус алы зæрдæриссæп хабæрт-
тæ дзырдтой. Кулакы ном кæуыл абады, уыдоны хæдзæрттыл
зилыыц, баджигул сæм кæныпц, се ’фспайд хортæ сын ласынц...
Сæ нартхор æхсæвыгæтты ныгъуылдтытæгæнгæ базгъæл-
стой, афтид гобаиы цъæртты йæ ныккодтой æмæ, гобаны хуыз
куыд райса, афтæ сæ сынтæджытыл райтыдтой, сæ уæлæ сыи
æрæвæрдтой къуымбил гобæттæ. Ныр сæ сынтæджыты фæзын-
ди дыгай гобæттæ.
Без Таджикистанæй сæхимæ сыздæхти æртхъирæны мæй.
Уым ыл тæфсæг стыхджын, дохтыртæм ып нпцуал хос уыд æмæ
йып загътой, дæ климæт аивынæй хуыздæр хос дын ницы ба-
цамопдзыстæм, зæгъгæ. Бамбарæн кæмæп нæ уыд, ахæм хæрам
митæ кодтой ног хицæуттæ. Хадыхъаты Хъазджери колхозы
бæхгæсæй куыста æмæ, йæ бæхтæй иу кæй фесæфт, уый тых-
хæй йæ ахæстопы фæмидæг кодтой. Бæхгæсæп бахæрам кодта
колхозы бригадиртæй иу, йæ тугхæстæг. Ома æхсæпадон псбо-
пыл æпувыд уыд æмæ уымæн афтæ бакодта — нагъ, Хъаздже-
ри кæддæр йæ зæрдæхудты бацыд æмæ дзы йæ маст райста.
Бæх фесæфт æмæ йып æй хъуамæ бафидын кодтаид, фæлæ йæ
уый та пог цардарæзты знагæй бавдыста. Бригадпр цæмæп аф-
тæ бакодта, Безы боп уый бамбарын пæ уыди. Фæцыди йæм
æмæ йын балæгъстæ кодта, рауадзын æй кæн, зæгъгæ, фæлæ
йæ ницæмæ æрдардта. Уæд Без ахсты хъуыддагыл æрзылди,
бæхы аргъ ын бафидын кодтой æмæ суæгъд ис.
Ууыл бирæ рæстæг пæ рауади, афтæ хъæумæ æрцыди, бы-
пæттоп хицæуттæп кулакты æрвитыпы бар чи лæвæрдта, ахæм
гæххæтт. Ныр бригадирæн фæци Хъазджери æмæ Безæй йæ
маст рапсыпы фадат. Кулакты помхыгъды фæзынди паддзахы
æфсады вахмистр Безы пом дæр.
Дзагуырты Галипæ йæ чиныг «Под российскимн знамепа-
ми»-йы афтæ фыссы: «Следует упомянуть и о том, что, помимо
141

известных льгот, кавалер четырех Георгиевских крестов имел
право сидеть при царе, в то время как все остальные, в том
числе и братья царя, замирали в почтителыюм поклоне, не
смея присесть прн пмператоре».
Ныр бæЛл&хы рæстæджы гуылфæнтæ Безы тихалæгау скъæф-
той.
Хъæубæсты æмбырдмæ фæсидтысты уымæ дæр. Без ныхасы
бар ракуырдта æмæ загъта: «Æз колхозон нæ дæн, уæдæ бын-
тæ дæр не скодтон. Мæ бинойиаг — фыццаг къорды инвдлид,
мæ сабитæ — æнахъом, уæд мæн кулак куыд рахонæн ис?»
Уымæй размæты-иу Безæн бæргæ дзырдтой: «Дæхи айс
хъæуæй — фесафдзысты дæ». Фæлæ сæ-иу кой дæр не суагъта.
Хуыцауæи æпад лæг йæ масты фæдыл цæуы æмæ, йæхи æды-
лыйы уавæры цы сæвæра, æндæр йæ бон ницы у, зæгъгæ, хъуы-
ды кодта. Советон хицаудзинадæп цы хæрзтæ ракодта, уыдо-
нæй йæ зæрдæ фидар уыди.
Фæстæдæр Безы сæрыл чи сдзырдта, уыдонæй иуæн масти-
сæг бригадир æргом загъта: «Йæ сæр фесæфта Хъазджерийы
тыххæн».
* * *
Хастой сæ 1933 азы 8 мартъийы. Уæларвон сасйрæй митын
гæлæбутæ афтæ арæх хаудысты æмæ адæймаг йæ развæидаг
нæ уыдта. Уæд Рая æртыккаг къласы ахуыр кодта, хуыздæр-
тимæ нымад уыди. Алы аз дæр-иу æй къласæн равзæрстой ста-
ростæйæ, уыди хæрзæгъдау, уарзта математикæ, музыкæ, йæ
бæллиц уыди немыцаг æвзаг хорз базопын. Йæ ахуыргæнæг
Гозойты Ольгæ сæ хæдзары æрбалæууыд, алæгъстæ кодта ный-
парджытæп: «Курдиатджын сывæллон у, мæ бæрны йæ бакæ-
нут æмæ йæ ахуыр кæропмæ ахæццæ кæна». Фæлæ Раяйы нана
ахуыргæнæгæн загъта: «Иæ мад рынчын у æмæ, саби йæ цуры
куынæ уа, уæд æм чи кæсдзæни».
Безы æд бипоптæ ахастой.
Ольгинскæйæгтæй ма кулакгонд æрцыдысты æмæ хъæуæй
ахастой Тыбылты бинонты фондзæй, Гæздæнты бинопты æхсæ-
зæй, Тарханаты бинонты фондзæй, ахастой Дулаты, Таучела-
ты, Бицъиты бинонты, Тетæрмазты лæг æмæ усы (сæ цот хъæуы
баззадысты), Карсанаты бипонты цыппарæй, Хадыхъаты Хъаз-
джери^ы бинонты... Ам рапымадтон, Хадыхъаты Рая кæй хъуы-
ды кæны, уыдоиы.
Кулакты бипонты фæпдараст кæнын тæссаг уыди, уæддæр
сæ фæдыл фæцыдысты хъæугæронмæ хиуæттæ, сыхæгт^. Бегь-
богъæй куыдтой.
142

Фос-иу кæм ластой, Беслæныхъæуы сæ ахæм поезды куы,
бадын кодтон, уæд Раямæ цæмæдæр гæсгæ афтæ фæкасти, цьь
ма йæ фыдæй фæхнцæн уыдзæп æмæ йæ цурæй иал нртæст йæ-
хп-пу ыл бапыхæста. Сæ вагоиы хицау — уырыссаг, асæп рæс-
тæмбис, фыдцъылызтæарæзт гæрзифтопг лæг сын бардзырд
куы радта, вагонмæ схизут, зæгъгæ, уæд æм Без йæ докумепт-
тæ балæвæрдта æмæ загъта:
— Бакæс-ма сæ. Мæн рæдыдæй ракодтой. Æз хъуамæ ацы
вагоны адопимæ ма сбадон. Колхозмæ пицы бар дарын, афтæ-
мæн мæ кулак рахуыдтой,
— Дæу ардыгæй ауадзын мæ бон иæу,— гæххæттытæм æр-
кæсыпы фæстæ загъта гæрзифтопг лæг.— Быпатмæ куы ныхæц-
цæ уат, уæд уын уым дæр уæ хъуыддæгтæм кæсдзысты. Хъуа-
мæ дæ фæстæмæ рауадзой...
Ольгнпскæйæгты батардтой иу вагопмæ. Йæ иу фарсыл дæр
— дыууæ тæрхæджы, инпæуыл дæр. Иу фарс бацахстой нæлгой-
мæгтæ, инн’æ сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæ. Мигæпæны æвæрд
цæхджын кæсæгтау сын фезмæлæн нæ уыди. ÆдДе сыл дуар
æрбахгæдтой. Æгас вагонæп, сæр дзы æддæмæ нæ адардзынæ,
ахæм дыууæ рудзынггонды. Уырдыгæй сын-иу котелочы æрба-
лæвæрдтой Дон æМæ-иу кæй фаг хъуаМæ суыдаид. Лæгтæ ва-
гоны бæрæгастæу ныххуынкъ кодтой, йæ алыварс-иу гобанæм-
бæрзæнæй цатЫр дцар&зтой...
Ирыстонæй куыд дарддæр цыдысты, афтæ сæ поезд даргъæй-
даргъдæр кодта — алы станцæйы дæр сыл-иу аныхæстой «адæ-
мы зпæгтæй» дзаг вагон. Дыууадæс бопы узгæ-узгæ фæтылди
сæ поезд (æхсæвыгæтты арæхдæр кодта лæугæ) æмæ иуахæмы
фæхæццæ Цæгат Карагандайы Осакаровкæйы станцæмæ. Уым
сæ æрхизыи кодтой. Сыгъдæг уæлдæфмæ куы раирвæзтысты,
уæд, цыма расыг уыдысты, уыйау сæ сæртæ зылдысты. Бакод-
той сæ кæттаг цатыртæм. Сæхи æруагътой зæххыл. Цинкæ
тасты сын æрбахастой, кæсаджы сæртæ, цæхæрайы æмæ кар-
тофы цъæрттæ æмæ еууы пæмгуытæ кæм ленк кодтой, ахæм
уазал хуыипаг. Хъæбæрхоры кæрдзын афтæ ныддæвдæг, æмæ
йæ дæпдаг иæ цъула кодта. Куыд æй бахордæуа, зæгъгæ, ныхъ-
хъуыды кодтой. Сæ иу разыпд æрхъуыдыджыпдæр: дæ кæрдзы-
ны хайæ сæтт, хъуыры чи нæ фæбада, ахæм муртæ æмæ сæ
хос нуазæгау донимæ ныхъуыр.
Дарæсæн, хуыссæигарзæй сæм цы уыди, уыдон гом арвы
бын рæдзæгъдæй баззадысты.
Сывæллæтты æмæ зæрæдты уæзласæп машинæты бавæрдтой
æмæ сæ аластой 11-æм лагерьмæ, инпæтæ уырдæм фæцыдысты
къахæй.
143

Сæ лагеры алыварс — сындзтелын бырутæ. Быруты сæрты
кастысты гæрзифтопг хъахъæнджыты мæсыггæндтæ. Гæздæнты
æ>мæ Безы бипонты (уыдысты дæс адæймаджы) бакодтой ба-
рачы. Иинæты дæр æрцæрын кодтой ахæм самандурæй амад
чысыл хæдзæртты, сæ сæртæ — хъæзæй æмбæрзт, сæ къултæ
сæрст дæр пæ уыдысты. Алы цæрæны дæр сынтæджыты бæсты
— самандурæй амад дыгай нарæтæ. Хъæмпын лыстæн — сæ
хуыссæн. Иу парæ — цыппар адæймагæн. Зæхбып хæдзары тъæ-
пæи сбадтысты зæрæдтæ æмæ сабитæ кæугæйæ. Уынгæгзæр-
дæйæ-иу бахъарæг кодта Тыбылаты Кос æмæ сын басабыры
хос нал æмæ нал уыди. Фистæгæй кæй ракодтой, уыдонмæ æн-
хъæлмæ кастысты æмæ сæ йæ цæстытæ ничи æрцъынд кодта.
Уыдон фæзындысты фæсæмбисæхсæв кæддæр. Баргъæвстысты,
сæ къæхтæ гхаудысты. Æнæхсад æмæ æххормагæй куыд ба-
къултæ кодтой, афтæмæй сыл сбон ис. Пецтæ уыди баракты,
фæлæ дзы цæмæй бандзæрстаиккой! Æмæ лæгæтау ныууазал
сты. Сæ хуыссæптæ сын ничердæм фаг кодтой, æмæ сæхи зæх-
хыл æруадзгæйæ, сæ сæртæ нарæтыл æрæвæрдтой. Сæумæрай-
сом куы райхъал сты, уæд федтой — царæй сыл митын рыг
згъæлди.
Аходæпæн сын æрбахастой, .уый размæ сæ кæмæй фæхынц-
той, ахæм хамбохъ æмæ хъæбæрхоры кæрдзын. Уæд сæ уый
æнхъæл ничи уыди æмæ дыууæ азы дæргъы æпдæр хойраджы
хъæстæ кæй пæ фæуыдзысты. Уыцы хъурæдоп æмæ æндонæх-
сыст кæрдзыны бар куы баззадаиккой, уæд фæцагъды уыданк-
кой, фæлæ... Адæмы хорзæхæп æмбал пæй. Ам, Ирыстоиы дæр
æххормаг аз скодта, уæддæр сын хиуæттæ æрвыстой нартхоры
кæрдзын, хуыйы нард, фæздæгдзыд дзидза, цæхджып цыхт.
Безы бинонты аирвæзын кодтой Зыгъуытаты Васили æмæ Геор-
гп, Раяйы мады æфсымæртæ. Гъе, æмæ ирæттæй сыдæй ппчи
амарди.
Къуыри сæ иу хатт кодтой абанамæ. Кодтой сын уколтæ.
Се ’рбадæнтæ-иу ныррæсыдысты æмæ-иу хуыссæныл хи æруа-
дзæп нал уыди.
Лæгты уайтагъд лагерæй акодтой, фæлæ кæдæм, уый ничи
зыдта.
Лагеры хойраджы æвджид чи баззадп, уыдон цагъды кодтой
гуыбыпнизæй. Бирæ рæстæг дæр-иу нæ асадысты. Йæ зæрдæ
чп пицæуылуал дардта, уыцы рынчын-иу, цалынмæ ма йæ бон
акъахдзæф кæпын уыди, уæдмæ хæдзарæй рацыди... мæлын-
мæ. Ныгæнæг сæ нæ уыди æмæ цæрæпты алыварс мæрдтæй бай-
дзаг. Иуахæмы фæзындысты æфсæддонтæ. Самандуркъул къæс-
тæй-ну сылгонмæгты ратардтой æмæ сыи лæгуæрдопæй ласын
кодтой мæрдты, се ’рцыдмæ къахт чи уыди, уыцы иумæйаг ин-
144

гæптæм. Алы сæдæ мардæн дæр — иу ингæп. Куыд дзаг кодтой,
афтæ сыл-иу сыджыт ныккалдтой.
Райдиапты зæрдæнпзæй амарди Тархапаты Гаппо. Ольгип-
скæйы нымад лæг уыди. Йæ хъæуккæгтæ йæ лагерæй æддоз
хибар ран баныгæдтой. Гаппойы бнпойпаг Хъуыдипæ пæ мойы
ипгæн арæх бæрæг кодта. Алы хатт дæр-пу Раяйы йемæ айста.
Сылгоймаг-иу æпæвгъау цæссыг фæкалдта йæ мойы ипгæпыл,
хъарæгæй-иу йæ тыппыртæ суагъта, фæкуыдта-иу рая дæр. Иу-
ахæмы, мæрдты кæдæм ластой æмæ чи нæма байдзаг, ахæм
«æфсымæрои ппгæнмæ» баздæхтысты. Кæрæдзиуыл калд мæрд-
ты цæсгæмттæ куыд ныггæлиртæ сты, къуыдыр кæлмытæ æмæ
сыл сау хъæндилтæ куыд хылдысты, куыд бæз-бæз кодтой,
уыдæттæм кæсгæйæ сабийыл ризæг бахæцыд, йæ зæрдæ ба-
хъарм. Хъуыдипæ йæ цыдæр амæлттæй лагерьмæ бахæццæ код-
та. Уый фæстæ йæ йемæ пал ахуыдта. Чызг цасдæр йе ’муд нал
æрцыди, хойраг йæ дзыхмæ нал схаста.
— Уыцы ингæптæ ма ныр дæр мæ цæстытыл ауайыпц,—
зæрдæрисгæйæ дзырдта Рая.— Зæххимæ сæ-иу сæмвæз кодтой
æмæ сæ, æвæццæгæн, зопгæ дæр нал бакæндзысты. Лагерьты
уыдысты уырыссæгтæ, украипæгтæ, сомихæгтæ, бирæ æпдæр
адæмыхæттытæ...
Сæ дзаумæттæ цалынмæ æрхæццæ сты, уæдмæ хуыссыды-
сты хъæмпыл. Бадгæ дæр — хъæмпыл. Сæ хуыссæитæ пыууы-
мæл, ныууæззау сты. Хъуынайæ сæм æрхæццæ, Ирыстонæй сып
кæй рарвыстой, уыцы иартхоры ссад дæр. Хаст адæмæп сæ 3/4
хайы фæцагъды сты, афтидæй аззадысты кæцыдæр барактæ,
æмæ пыр Безы бинонтæм æрхауди хпцæн цæрæп.
Æрбаздæхтысты, райдианты кæй акодтой, уыдон, сæ дар-
джытæ, сæ пыфсытæ — лæгтæ. Æмæ базыдтой: 24-æм лагерь
аразынмæ сæ акодтой.
Амы куыстхъом адæм æнæрыпцойæ арæзтой пог лагерьтæ.
Рая та йæ фыды ципæй бацардхуыз. Дыууæйæ-иу ацыдысты,
голджыты-иу артагæн æрбахастой хъæбæрхоры кæрддзыг. Цас-
фæнды йæ фсндзар — зыпг дзы не ’взæрди, цапæбæрæг-иу ба-
хъарм сты сæ цæрæнтæ, фæлæ тохнатæй æдзух фæздæг калди.
Нартхоры хъæллæгъ хæссыпмæ дæр-иу бæргæ фæцыдысты,
фæлæ сæ салдæттæ æмгæрон дæр никуы бауагътой.
..• * ^
Иуахæмы хистæрты ныхæстæй Рая базыдта, сæ лагеры æд-
де иу раи гроха хъæдур тыд кæй уыди æмæ йæ æрæджы кæп
бафспайдтой. Бафæндыди йæ уырдæм фæцæуын. Хæрзæфснайд
не ’рцыдаид æмæ дзы æфсиртæ æрæмбырдгæпæп уыдзæп. Иæ
10 Мах дуг № 9—10
145

фæндон оамбарын кодта йæхи æмгар, йæхи æмном Гæздæнты
чызгæн. Бирæ цæуыи сæ бахъуыди, фæлæ сæхимæ хъæдуры
æфсиртæ кæй æрбахæсдзысты, уый цинæй зивæг пал зыдтой.
Райдыдта сæлфынæг кæпын, æмæ уазал уæпгты ахъардта. Зыл-
дысты æфснайд хуымы, кæм-иу нæмгуытæ ссардтой, кæм æф-
снртæ. Сæ дыгай дзыппытæ байдзаг сты æмæ ма иоджыдæр
зылдаиккой, фæлæ кæцæйдæр фæзынди хъалагъур Цицинка,
æмæ чызджытæ лидзынмæ фесты. Фыртарстæй иæ раиртæстой,
йæ къухы хæцæнгарз уыди æви лæдзæг, уый дæр. Лагерьмæ куы
баввахс сты, уæддæр ма сæм афтæ касти, цыма сæ сургæ кæны.
Рая сæ цæрæны фæмидæг æмæ нарæйы бып абырыди.
Рая æмæ уый æмгæртты кусынмæ кæпын куы райдыдтой,
уыцы рæстæг дæр ралæууыди. Уæд базыдта немыцаг чызг Лин-
дæйы, уырыссаг Оляйы, украинаг Оксапæйы, хъазахъаг Верæ-
йы... Зæххы стыр хай-иу белгомы æрфæн схæмпус кодтой, дон
æм-иу фæуагътой æмæ-иу куы ныуудæст, уæд-иу æй бæгъæм-
зæнгæй фезмæстой. Зыгуым-иу ыл байзæрстой æмæ та ногæй
змæнтгæ. Уый фæстæ дзы джиппытæ дзаг кодтой... Цæвиттоп,
ног лагерьтæн самандуртæ кодтой... Сабиты хуыдтой картоф
къахынмæ дæр, æндæр куыстытæм дæр. Ацы чызджытæ Раяйы
ныццыдмæ дæр уым уыдысты, æмæ кæрæдзи хорз зыдтой. Уы-
рыссагау-иу уынгæг хъæлæсæй ныззарыдысты. Зарæджы æппæт
дзырдтæ-иу нæ базыдта Рая, фæлæ йын йæ мидис æмбæрста:
хъæуы сабыр цардыстæм, нæ нанатæ æмæ нæ нæ бабатæ рæв-
дыдтой, фæлæ нæм иуахæмы цавæрдæр фыд-зæрдæ лæгтæ фæ-
зыпдысты æмæ нæ нæ хæдзæрттæй ратардтой... Ацы ранмæ-иу
куы ахæццæ сты, уæд-иу чызджытæ кæуын байдыдтой æмæ-иу
зарæг æппындæр нал фидыдта. Ироп устытæ мардыл куыд
фæхъарæг кæнынц, уый-иу йæ зæрдыл æрлæууыди.
Кусыимæ акодтой рынчынты дæр, уыдонимæ фæци Раяйы
иæфæразгæ мад Надя дæр. Фæлæ сæ бон иицы уыд, æмæ сæ
уæд батардтой, йæ рудзгуытæ æфсæн хызæй æхгæд кæмæн уы-
дысты, ахæм ахæстоны. Рая-иу йæ рудзынджы бып слæууыди
æмæ йæ цæссыгтæй йæхи æхсадта. Надяйы зæрдæ-иу куы ба-
хъарм, уæд-иу иннæ сылгоймæгтæ дуар хостой, фæлæ сæ хъуы-
ды дæр ничи кодта. Рауагътой сæ дыууæ боны фæстæ.
Иуахæмы сабиты аластой тынг дард ранмæ, хъæзарæхы сæ
æрхизын кодтой æмæ сын загътой: «Хъæз кæрддзыстут æмæ
дзы бæтдзыстут куыристæ». Радтой сын æхсырфытæ. Хъæзы
сыфтæ сæрдасæнау уыдысты цыргъ, æпæрхъуыдыйæ йыл дæхи
ахафт^ай — адзæнгæл-иу ласта буар. Æрмкъухтæ сын нæ радтой,
уæдæ’ сæ зæнгтæ дæр — гом æмæ, дæхи цасфæнды хъахъæп,
уæддæр хъæзы сыфыл хи æпæ ахафгæ нæ уыди æмæ-иу туг фе-
мæхсти. Æгæр-мæгуыр сæм йод дæр нæ уыди. Дыууæ къуырийы
146

сæ дарæстæ сæ уæлæйæ нæ раластой. Кæлмытæ дзы арæх уыди
æмæ сæ сæ фыны дæр уыдтой, фестъæлфыдысты æмæ-иу фе-
хъал сты. Æхсæвиуат кодтой, хъæзæй сæхæдæг кæй сарæзтой,
ахæм халагъудты.
Дыууæ азы сыл куы рацыди, Рая уæд скъоламæ цæуын бай-
дыдта. Скъола уыди дард. Сæрд æнæзивæгæй уадысты, фæлæ
зымæгон... Тымыгъ-иу къуыри дæр ахаста, фылдæр рæстæг дæр.
Фæндагыл кæй æрæййæфта, уый-иу ныдздзæгъæл, искуы-иу
басыди... Æнæхъæн лагерь-иу миты бын фæци æмæ-иу хæдза-
рæй-хæдзармæ дæр бацæуæн нал уыдп. Иæ уазал-иу схæццæ
50 градусмæ дæр. Сæ цæрæнты-иу сæ картоф, сæ цæхæра ныс-
салди. Картоф дæттын дæр сын дьгууæ азы фæстæ райдыдтой.
Зымæг-иу цъайтæ ныйих сты æмæ митдонæй кодтой хæринаг
дæр, нуазгæ дæр.
ф * *
Без уæддæр хаст адæймаджы уавæрыл нæма разы кодта.
«Куы ницы азымджын дæн, уæд ацы хъизæмæрттæ цæмæн æв-
зарын кæнынц мæнæн дæр æмæ мæ бинонтæн дæр?!» — схæл-
бурцъ-пу кодта йæ маст.
Райдианты куы æрбынатон сты, уæд коменданты бацагуырд-
та, кæд мын ацы лæг мæ уавæр бамбарид, хуыздæр зонд æм
разынид, зæгъгæ, æмæ йæм йæ гæххæттытæ бавдыста. Уый сæм
лæмбынæг фæкаст æмæ йæ цæсгом барухс.
— Æз рагæй кæй агурын, ды ахæм лæг куы дæ! — бацин
кодта комендант.— Мæ бон у дæу ацы лагеры старостæйы бы-
наты сæвæрын! Куыд зæгъыс?
— Нагъ,— цæхгæр дзуапп радта Без, йæ сæр дæр ма ба-
тылдта.— Сабитæ, зæрæдтæ æмæ сылгоймæгтæн къаманды кæ-
нын мæ куыст иæу. ,
Æхсæв-иу æнафонтæм фæбадт æмæ алырдæм фыста йæ
хъæстытæ. Таджикистаны хъæдтæ чи сыгъта, бæмбæгыл-иу арт
чн бафтыдта, уыцы басмакты нæмгуытæ йæ мысапæн куыд
агуырдтой, советон хицаудзппад куыд фидар кодта, уый фæстæ
уым хъæдтæ садзыны рæстæджы цы фыдæбæттæ федта, уыдæт-
тæ-иу фæнымадта. Иæ хъæстытæ æрвыста партийы Центрон
Комитетмæ, бæстæйы бæриондæр хицæутты иомыл. Æдзухдæр
ын-иу радтой уыцы иухуызон дзуапп: дæ докумепттæ ныл нæ-
ма сæмбæлдысты.
Иæ цоты хистæр Шамил гыццылæй дзуарæй амард. Йе
’ртыккаг сывæллон Бексолтан сæ цæхæрадоны бæласæй æргæпп
кодта, зæнджы стæджы магъз фæсахъат æмæ йын мииингит
асайдта... авдаздзыдæй амарди. Ныр ма сын дыууæ сты — Рая
10* 147

æмæ цоты кæстæр Валодя. Чызг алцыдæр йæ зæрдæмæ хаста,
бавзæр-иу, хæринагмæ-иу æмгæроп нал цыд. Æмæ йып фыд тыпг
тарсти. Рæхджы йæ Ирыстонмæ куынæ фæхæццæ кæна, уæд
уымæй дæр бавдæлоп уыдзыстæм, зæгъгæ, фыпæй нал кодта.
Ардыгæй алидзынæй хуыздæр хос иицы ссардта. Казахстаны
æгæроп æдзæрæг быдыртыл сабиимæ ацæуыпмæ йæ пыфс пæ
бахаста æмæ ссардта дыууæ æмбалы, сæ дыууæ дæр — ирæттæ.
Сæ пу, Рая æмæ йе ’мбал чызджы гроха хъæдуры хуымæй чи
расырдта, уый, Цицинка, иннæ — Торчынты Хъырым. Бынатæй
алыгъдысты мæйдар æхсæв. Лагеры ас адæм æдзух æххормæг-
тæ кæй æййæфтой, уымæ гæсгæ сфæлахс сты æмæ-иу фæсах-
сæвæртæй фæстæмæ цæстæй хорз пал уыдысты. Æртæ лæджы
бирæ нæ ауадысты, афтæ дзыхъы смидæг сты. Сæ амопдæн
дзыхъ уæлæигай рауад, æмæ сæ никæмæн ницы уыди. Æмæ
уæд Раяйы разæн ацæуып кодтой. Бопивайæпты размæ кæд
немыцы хъæумæ фæхæццæ уаиккам, зæгъгæ, атыидзыдтой, æх-
сæв-бонмæ æнцой не ’ркодтой. Уыдис сæм, поезды сæ чи сбадын
кæндзæн, ахæм немыцаг хæрзгæпæджы адрис. Цалыпмæ нæма
æрбарухс, уæдмæ йæ хъуамæ федтаиккой, фæлæ сыл фæпда-
гыл хур скасти. Ныр тыгъд быдыры армытъæпæны æвæрдау
фесты æмæ дарддæр цæуынмæ сæ ныфс нал бахастой. Без
загъта:
— Цалыпмæ фыдбылызы нæ бахаудтам, уæдмæ искуы æр-
ныгъуылæм. Нæхиуыл ам баизæр кæпæм.
Цыппарæй дæр кæм бамбæхстаиккой, ахæм дзыхъ ссардтой,
цыдæр пыхсытæй сæхи æрæмбæрзтой. Рая хистæрты ныхæстæй
бамбæрста, тыиг тæссаг уавæры кæй сты, уый æмæ дзы фыр-
катайæ йе ’ххормаг дæр айрох. Æртæхæй пыххуылыдз сты,
бастадысты æмæ тæгæр фынæй аисты. Фехъал сты цыдæр æрра
хъæртæ æмæ цъæхахстытæм. Цавæрдæр барæг сæм дæрддзæф-
гомау æрлæууыди -æмæ æрдиаг кодта.
— Æвæццæгæн махæй фæтарсти æмæ кæмæдæр æххуысмæ
сиды,— загъта Цицинка.
— Бæстæ дæ сæрыл цы систай?! — фæхъæр ыл ласта Без,
барæг йе ’рдиагæй куы бапцад, уæд æм сабыр хъæлæсæй
сдзырдта: — Мах æвзæрæй ницы ракодтам, уыцы цæстæй нæм
ма кæс.
Барæг сæм æввахсдæр куы æрбацыд, уæд ын Без сæ тыхсты
уавæр бамбарын кодта, кæд нын исты ахъаз фæуаид, зæгъгæ,
у:ы^ы зæрдæйæ.
— Мæ бригадмæ цомут,— загъта барæг.— Ам æввахс стæм.
Исты комдзаг скæндзыстут, баулæфдзыстут...
Без йе ’мбæлттæп загъта:
148

— Йемæ цæуыиыл ма сразы ут — къæппæджы иæ баппар-
дзæи.
Барæгæн та бамбарын кодта, кæд нын фæндаг нæ амоныс,
уæд пæ пæхи бар уадз, зæгъгæ. Уый сæ цурæй бпрæ нæ ауади,
афтæ йæ бæхы æрцавта æмæ фæтъæбæртт ласта.
— Лпдзæм! — сдзырдта Без.— Ай сыгъдæгæй дæр мах ны-
мудзынмæ тындзы...
Макæй цæст иыл хæца, зæгъгæ, зæххыл адæлгом сты æмæ
гуыбыпыцъарыл абырыдысты. Ныллæг хохрæбыпмæ куы ба-
хæццæ сты, уæд æрлæууыдысты. Чысыл чызджы цæпгты æмæ
зæпгты цъæррæмыгъдтытæй туг куыд хъардта, уый ауынгæйæ
хорзау нал фссты. Зæххыл сæхи æруагътой. Хистæртæ афыпæй
сты, фæлæ чызджы къогъотæ хордтой æмæ та-иу фехъал. Фæс-
сихор бæрзопд рапæй афæлгæсыдысты — далæ дæлвæзы армы-
тъæпæны æвæрдау лæууыди немыцы хъæу. Изæрмæ банхъæл-
мæ кастысты æмæ пыууырдыг кодтой. Немыцы хъæуы уынгмæ
куы бахызтысты æмæ, ныр ньгн пицуал тас у, зæгъгæ, сæ ныфс
куы фæфидар, афтæ азæлыдысты сонт гæрæхтæ. Без йæ чызджы
къухмæ фæлæбурдта æмæ йæ йæ фæдыл аскъæфта. Сæ къæх-
тæ сæ кæдæм хастой, уыцырдæм згъордтой. Суанг бонмæ æн-
цой не ’ркодтой. Иу афоп бафтыдысты хуымзæххытæм, сæ къæх-
тæ ныгъуылыи райдыдтой æмæ сын размæ ницуал æнтысти.
Фыд-пу арæх сдзырдта:
— Æфсæпвæндагыл куы бамбæлæм, уæд бынатыл тагъд
сæмбæлдзыстæм.
Бон дзæбæх æрбарухс, уæд фæхæццæ сты иу чысыл вагзал-
мæ. Сæ хæдфæстæ æрбахæццæ поезд. Иæ цыд тынг пæ иыссын-
дæг æмæ Без фембæрсста, лæугæ кæй пе ’ркæпдзæн, уый. Хæс-
топ фæлтæрд лæг бæргæ сгæпп ластаид вагопмæ, фæлæ саби-
имæ йæ ныфс ницæмæ бахаста. Афардæг и поезд. Фыд йæ чыз-
джы къухыл хæцгæйæ цадæггай араст, пæхимæ ныхъхъуыста.
Сæ размæ дыууæ гæрзифтонг лæджы куыд алæууыдысты, уый
дзæбæх дæр нæ бамбæрста. Хæрдмæ сæм скаст æмæ ауыдта
сæ лагеры комепдант Разимовский æмæ йæ хæдивæг Челикины.
Рая уайтæккæ бапкъардта, фыд хорзау кæй нал фæци, уый.
йæ кард ып пæ къухы куы ауыдта, уæд йæ удæй йæ мидæг пи-
цуал аззади. Цæмæндæр æм афтæ фæкасти, цыма дзы йæхи
амарыпмæ хъавыди, пыцъцъæхахст ласта æмæ кардмæ фæлæбурд-
та, комендант æмæ йæ хæдивæгмæ-иу æххуысагурæджы лæгъ-
стæйаг каст фæкодта. Фыд кард суагъта æмæ чызджы къухы
аззади. Йæ армытъæпæп кæй фæлыг, туг кæй фемæхст, уый
дæр иæ фиппайдта Рая.
Фыд æмæ чызджы станцæмæ атардтой. Бакодтой сæ куыдз-
доны хуызæн уынгæг хатæны, йæ рудзгуытыл — æфсæнхыз
149

&вæрд. Йуафон сын æрбалæвæрдтой хæринаг æмæ цай. Цайæ
схуыппытæ кодтой, хæринагмæ нæ бавнæлдтой. Чызджы чысыл
зæрдæ-иу риуæй рацæйхауди. «Бæгуыдæр, йæхи марынмæ хъа-
вы æмæ уымæп нал хæры»,— хъуыды кодта чызг. Фыд ын йæ
лыг арм фындзыкæлмæрзæнæй бабаста. Куы срухс ис, уæд сæ
сæ лагерьмæ атардтой. Комендант æмæ йæ хæдивæг — бæхтыл,
фыд æмæ чызг — фистæгæй. Фистæджытæ цыдысты разæй, бар-
джытæ — сæ фæстæ. Сабипы зæнгты æмæ цæигты хъæдгæмт-
тæй туг хъардта, къогьотæ йæ хордтой æмæ йæ буар æгасæй
дæр стæппæлттæ.
Лагеры сын уайтагъд сæ хабар базыдтой æмæ сæм уадысты,
чызджы рæвдыдтой, йæ тугтæ йын сæрфтой, сæ цæссыг-иу нал
,урæдтой. Ардыгæй фæстæмæ æнæфыдбылыз ут, зæгъгæ, сын
бæргæ фæарфæтæ кодтон, фæлæ сæм уыцы пзæр уæрдон æрба-
тылд æмæ Безы 5-æм лагерьмæ аластой. Цалдæр боны фæстæ
та сæ размæ бричкæ æрбатылди, Раяпы дзы бавæрдтой æмæ
уый дæр уыцы лагерьмæ фæластой. Æмбыд, чъизи агъуысты
йæ баппæрстой. Бандон ыи радтой, сбад æмæ дам æнхъæлмæ
кæс. Баизæр, кусджытæ иууылдæр ацыдысты сæ хæдзæрттæм,
уæддæр йæ бынатæй нæ сызмæлыди чызг. Хъалагъуримæ баз-
зад. Иу ус æм фæзынд æмæ йæ æмдзæрæнмæ хуыдта, фæлæ
нæ акуымдта, йæ цæстытæ æддæгуæлæ дæр не ’рывæрдта. Сæу-
мæрайсом гæрзифтонг æфсæддон чызджы ахуыдта æмæ йæ ба-
кодта, æфсæддон стыр хицау кæм бадти, ахæм уатмæ. Уырдæм
æм æрбакодтой йæ фыды. Иæхи йæм баппæрста, йæ цæнгтæ
йыл æрбатыхта, уьгнгæгзæрдæйæ ныккуыдта. Куыдта фыд дæр.
Æфсæддои æм уайтагъд æрбауад, ~пæ цæнгтыл ын фæхæцыд
æмæ йæ йæ фыдæй аскъуыдта. Гъер мæ фыды никуал фендзы-
нæн, зæгъгæ, йæм æндæр хъуыды нал уыд æмæ йын дуне суын-
гæг.
Раяйы фæстæмæ сæ лагерьмæ æрбаластой. Сыхæгтæ та сæм
фезгъордтой, рыстзæрдæ сабийы сабыртæ кодтой, сæ цæссыг-
тæй та сæхи фехсадтой. Рая та фæсмонæй йæхи хордта. Брич-
кæйы йæ куы сæвæрдтой, уæд ын йæ мад цы фых картæфтæ
æмæ дзулы къæбæртæ атыхта, уыдон йæ фыдæн цæуылнæ
радта?!
Рая ма ныр дæр ныддис кæны: «Мæн та ма мæ фыды цур-
мæ цæмæи фæластой? Æвæццæгæн, загътой: иугæр лидзынхъом
дæ, уæд ды дæр тæрхоны лæджы цур æрлæуу!»
Безы кæдæм аластой, уый нæ базыдтой. Дзæвгар рæстæг
дзы куы ннцы хъуысти, уæд бинонтæ бамбæрстой: «Æвæццæ-
гæн ын фыетæг фыссыны бар нæй». Куы суæгъд, æрмæст уæд
базыдтой, хъæдгуыстмæ йæ кæй аппæрстой, уый.
150

Рая дæр, кæй алыгъд, уый тыххæй æвыдæй нæ баззаД—
ацух æй кодтой скъолайæ. Ныр чызгыл сæххæст 13 азы. Йæ
мад — рынчын, йæ кæстæр æфсымæрыл 6 азы йеддæмæ нæма
цыд, æмæ чызджы бахъуыди хæдзардарæджы бынаты æрлæу-
уьгн. Иу боп сæ къæсæрæй æрбахызти сæ къласы разамонæг,
сомихаг лæг. Раяйы сæр рæвдауæн сæрфт æркодта æмæ Надя-
мæ баздæхти:
— Дæ чызг мæ хойы хуызæп у æмæ йæ бирæ уарзыи. Ма
тыхсут, цæмæй йæ ахуырæй бирæ ма фæцух уа, ууыл бацар-
хайдзыпæн.
Ахуыргæнæджы пыхас иæ фæмæнг — иуахæмы та Рая скъо-
ламæ цæуып райдыдта. Фæлæ йыч цæй ахуыртæ уыдысты уы-
дон? Мæт æмæ сагъæсæй йæ зæрдæ тоигæ кодта æмæ йæ сæр-
мæ ницы цыди. Ноджы-иу тымыгъ рæстæг куы ралæууыд, уæд-
иу къæсæрæй акæсæн нал уыди.
Хъизæмæрттæ æвзаргæйæ ма сыл ноджыдæр аивгъуыдта иу
аз. Рая ма хъуыды кæны: æртхъирæпы мæйы 23 бон йæ сæр
ныхсадта æмæ йæ пецы дзыхмæ куыд хус кодта, афтæ сæм чи-
дæр æрбахоста. Йæ зæрдæ йæм афтæ сдзырдта, цыма сæм йæ
фыдæй чидæр æвзæр хабар æрбахаста, æмæ йæ уд йæ риуæй
агæпп ласта. Дуар фегом кодта æмæ ауыдта: къæсæргæрон
лæууыд æцæгæлон лæг.
— Æмбæлы уæм? — бафарста уырыссагау æнахуыр лæг,
фæлæ уырыссаг кæй нæ уыд, уый йæ пыхасыхъæдыл фæбæрæг.
Чызг ын фæндаг радта. Лæг хæдзармæ бахызт æмæ бафарста:
— Рая уæ чи у?
— Æз дæн Рая,— загъта чызг.
— Дæумæ æрбацыдтæн. Хъырым æмæ мын Цицинка дæу
тыххæй дзырдтой. Уыдоны бон дæр алидзын нæ баци...
Куыд рабæрæг, афтæмæй æцæгæлон лæг разыпди, фарон
æххуысагур кæмæ тыриыдтой, уыцы немыцаг. Уæд æм нæ фæ-
хæццæ сты, фæлæ сæм пыр йæхæдæг фæзынди.
Рая йæхи хъарм æрбатыхта æмæ азылд, ольгинскæйæгтæ
кæмыты цардысты, уыцы барактыл æмæ сын хæрзгæнæджы кур-
диат бамбарып кодта: алидзын кæй фæнды, уыдоп æвæстиатæй
сæхи ацæттæ кæнæнт. Лидзыны пыфс кæмæ разынд, уыдон ба-
исты дæсы бæрц. Семæ райстой хæринаджы муртæ, хъарм да-
рæстæ æмæ дзоныгъы бабадтысты. Уыдонимæ уыдысты Раяйы
мад Надя æмæ йæ чысыл æфсымæр дæр. Хъæццултæй сæхи ным-
бæрзтой æмæ нæ бафиппайдтой, сæ дзаумæттæ куыд ахауды-
сты, уый. Фæстæмæ ма сæм бæргæ аздæхтысты, фæлæ ницуал
151

ссардтой. Сæ фæпдаг та адардтой. Уазал æлхыскъгæнаг митын
гæлæбутæ афтæ арæхæн згъæлдысты æмæ сæ развæпдагæй ни-
цуал уыдтой. Иу рæстæджы Рая ауыдта, комкоммæ сæм чи
тындзыдта, уыцы тар æпдæрджытæ æмæ фестъæлфыд.
— Уæртæ бирæгътæ! — сæ акомкоммæ ацамыдта къухæй.
Уайтæккæ бахæццæ сты уыцы æпдæрджытæм æмæ кæд ра-
зыпдысты хосы мæкъуылтæ. Немыцаг дзопыгъ æрурæдта.
— Дарддæр нын цæугæ пал у,— загъта уын.— Мæкъуылты
бабырдзыстæм æмæ пæхиуыл сбон кæпдзыстæм.
Раяйы сæрыл — хъусджып худ. Иæ быпæп сæрыхъуынтæ
тæдзынæджы ихтау æрзæбултæ сты: погæхсад .сæрыхъуынтæ
дзæбæх пе схус сты, афтæмæй йæ сбадып кодтоп дзопыгъы.
Сæумæрайсом тымыгъ бæргæ ныссабыр, фæлæ мит уыйбæрц
пыууарыд, æмæ бæхæн размæ ницуал æптысти.
— Гæнæн нæй,— загъта немыцаг.— Дарддæр нын æрцæу-
дзæп фистæгæй цæугæ.
Адæм рахызтысты, дзоныгъы ма баззадысты дзаумæттæ.
— Дзопыгъы фæдтæ уæ иæ хæдзары къæсæрмæ фæхæццæ
кæпдзысты æмæ мæ фæдыл цæут,— бафæдзæхста сып сæ хæрз-
гæнæг.
Араст сты уæрагмæ миты лæгæрдгæйæ. Раяйы мад Надя
бирæ азты дæргъы бохъырнизæй (зобæй) сад æмæ йæ æзух
хуыосæп йæхимæ ласта. Цы хъарутæ йæм уыди, уыдоп та амы
фыддзæрдтытæй сихсыдысты, уайтагъд-иу йæ лæф-лæф ссыди
æмæ-иу пыццудыдта. Чызг ыл бæргæ фидар хæцыд, фæлæ-иу
куы фæцудыдта, уæд-иу æй нал баурæдта æмæ-иу ахауд.
Иу рæстæджы та бæх æрлæууыд æмæ размæ пал æггуырст.
Ныр сын немыцаг сæ хуыссæптæ дæр раппæрста. Надя, Жури
æмæ Миса хуыссæптыл сæхи æруагътой, нæ бон цæуын пал у,
зæгъгæ.
— Хъæу тыпг дард пал у,— загъта та хæрзгæиæг.— Дзау-
мæттæ уал ам ныууадзут, исты амал сьш кæндзыстæм...
Рая пуцасдæр ауади дзопыгъы фæдыл. Ногуард митыл раир-
тæста дыууæ адæймаджы къахдзæфтæ, сæ иутæ — стыртæ, пн-
нæтæ — чысы.лтæ. Уыдои йе ’фсымæр Валодяйы къахвæдтæ
уыдысты, стыртæ та, æфсымæры кæуыл бафæдзæхстой, уыцы
усы, Заретæйы къахдзæфтæ. Рая фæстæмæ фездæхти, хуыссæн-
тыл сæхи чп аппæрста, уыдопы размæ æмæ сын алæгъстæ код-
та, цомут, зæгъгæ. Йæ мад Надя рабадт, иннæтæ пæ фезмæлы-
дысты. Рыпчып мад чызджы æпцæйтты цадæггай размæ цыди.
Иу рæстæджы баййæфтой Заретæ, йæ чызг æмæ Валодяпы.
Æрдæбоп Заретæйы чызджы къахвæдтæ кæй пæ федта, уын
ныр фембæрста Рая — йæ хъæбысы йæ хаста. Ныр Заретæ миты
рагъыл ахауд, йæ чысыл чызджы æрбахъæбыс кодта. Сæ фындз-
152

тæ, сæ рустæ æмæ сæ къухты æнгуылдзтæ басыдысты, æн-
гуылдзтæ къæцæлтау пал тасыдысты.
— Ацæут сымах,— алæгъстæ кодта Заретæ.— Искæдæм куы
фæхæццæ уат, уæд нæм-пу искæй рарвитут.
Надя, Рая æмæ Валодя цыдысты, фæлæ цыма бынатмæ ни-
куы фæхæццæ уыдзысты, афтæ кастн чызгмæ. Боп райгас, арв-
гæрæттæ дзæбæх разыпдысты, Рая алфамбылай йæ цæст аха-
ста æмæ базыдта: ай размæ йæ фыдпмæ кæм æмбæхстысты,
уыцы хæхтæм ахæццæ сты. Бастади чысыл Валодя дæр æмæ
йæ бахъуыди сыфцæй ласын. Уыциу рæстæг мад æмæ æфсы-
мæрæн æххуыс кæыын йæ бон нæ уыд æмæ-иу мады иуцасдæр
куы ахæццæ кодта, уæд-иу æфсымæрмæ раздæхти. Уыйбæрц
хъарутæ йæм кæцæй цыди, ууыл ма ныр дæр бадис кæны Рая.
Немыцы хъæумæ бахæццæ сты изæрдалынгты. Бацагуырдтой
сæ хæрзгæнæджы хæдзар, бахостой сæм. Хæдзары хицау нæм
пæхæдæг ракæсдзæн, зæгъгæ, æпхъæл уыдысты — æрæджнау
кæддæр дуар базыхъыр æмæ дзы разьгпди асгомау сылгонма-
джы сæр. Немыцагау сæм бустæ хъæлæсæй цыдæртæ сдзырд-
та, йæ цæстытæ фæдзагъул кодта æмæ сыл дуар ратъæпп ла-
ста.
Æпдæр фысымтæ бацагуырдтой. Сæ цæсгæмттæ дондæп-
пæлттæ систы æмæ сын фæтæригъæд кодтой. Бафсæстой сæ
хъарм хæринагæй. Сæ хæрзгæнæг сæм цæуылнæ ракаст, уый
дæр ам базыдтой — йе ’рбацыдмæ йæм сæ хæдзары æнхъæлмæ
кастысты нæ ахсджытæ. Æрбадын дæр æй нал бауагътой, сæ
разæй йæ атардтой. Лыгъд адæмæн æххуыс кæны, зæгъгæ, йæ
банымыгъдæуыд.
Сæумæраджы ’фестадысты Надя æмæ Рая, ацыдысты уынг-
ты. Фæлæ та сæ фæндтæ фæсыкк сты — комендант æмæ йæ хæ-
дивæг сæ размæ фесты. Сæ бæхтæрæг кæд разынди ольгинскæй-
аг Тарханаты Сырхан. Куы сæ ауыдта, уæд скуыдта. Комеп-
дапт æмæ йæ хæдивæг дæр ацы хатт фенкъард сты. Аныхæстæ
кодтой æмæ, фæндагыл чи баззад, лæгтæ уыдон агурынмæ атыи-
дзыдтой. Заретæ æмæ йæ чызг Тамарæ ма удмидæг уыдысты,
афтæмæй сæ ссардтой. Заретæ уый фæстæ дзырдта: комендант
æмæ дам йæ хæдивæг дæр сæ тæригъæдæй куыдтой. Уыдоны
куы æрбаластой, уæд та ипнæтæм афæдис кодтой. Адон хъæц-
цулты сæхп батыхтой æмæ дзæбæхæй баззадысты. Уыдоныл
дæр пемыцæгтæ хиуæттау баузæлыдысты, карз нозт сын дард-
той, хæрииаг сын лæвæрдтой.
Рая ныр базыдта, фыццаг хатт куы лыгъдысты, уæд ам
цытæ æрцыд, уыдæттæ дæр. Уæд се ’мбæлттæ Цицннка æмæ
Хъырым сæхи радтой, гæрæхтæ сæ чи кодта, уыдоны къухмæ.
153

Лагерæй кæй ралыгъдысты, ууыл басастысты æмае сæ ауагъ-
той. Цициика æмæ Хъырым ссардтой иемыцаг хæрзгæнæджы,
радзырдтой йын Без æмæ йæ чызджы тыххæй дæр, бафæдзæх-
стоп йып, цæмæй сын Ольгинскæйы сæ хæстæджытæм фæхабар
кæна æмæ сæм исчи фæзына. Немыцаг сын сæ ныстуаи сæх-
хæст кодта. Уалынмæ Ирыстонæй фæзындысты Георги, Хады-
хъатæм та Зоя. Гъе æмæ немыцаг хæрзгæнæгнмæ ахсты фесты
Георги æмæ Зоя дæр. Немыцагæн скодтой æртæ азы ахæстоиы
фæбадыны тæрхон.
Фæстæмæ та лагеры сæ тъæпп фæцыди. Сæ цæрæнтæ бай-
нæфтой лæгæттау уазалæй, сæ дуæрттæ — гом, сæ артаг сып
ахастой, хæринаджы ’гъдауæй сæм пицуал баззади. Надя æр-
хауди, æруатон. Рая сбадти æмæ хъарæггæнæг ас сылгопмагау
йæ катайтæ хъæрæй дзырдта:
— Цæмæй уын сарт кæнон? Кæмæй уын ракурон хæринаг?
Сыхæгтæй лæгъстæ кæнын иикæмæн бахъуыдн, радыгай
сæм фæцыдысты, хæринаг хъуаг сæ нæ ныууагътой, æртхуыз
дæр сæ бакодтой.
Раяйы та аппæрстой скъолайæ, фæлæ та йæ цасдæры фæс-
тæ сомихаг ахуыргæнæг райсыи кодта. Хуыцау хорз ракæнæд
хæрзаудæнгæнæг адæмæн — уыцы бонты та райстой, Раяйы
мадæрвадæлтæ сын кæй рарвыстой асыччы æфснайдæй, ахæм
хæринæгтæ.
Заретæ æмæ йæ чызг бахаудтой рынчындонмæ. Афæдзы
бæрц сæ сæрæп иал систы. Мады къахы æнгуылдзтæ басыды-
сты æмæ йын сæ алыг кодтой.
Надя-иу афтæ:
— Нæ хабæрттæ нын чи фехъуса, уыдонæй ма искæмæ ли-
дзыпы зонд разына, уый мæ нæ уырны.
Иæ цардæй чи сфæлмæцы, уый йæхи дæр мары.
* * *
Иуахæмы Раятæм æрбацыдысты колхозы сæрдар Пилипен-
ко æмæ йæ бинойнаг.
— Уæ дзаумæттæ æрбатымбыл кæнут æмæ уæ хæдзармæ
цæугæут — суæгъд уæ кодтой! — бардзырд дæттæджы хъæлæ-
сæй загъта сæрдар.
— Хъазгæ нæ кæныс!? — сæр мæгуыры къул бакæнгæйæ
афарста Надя.
154

— Нæ уæ сайын, мауал фæстиат кæнут,— домаг хъæлæсæй
та загъта Пилипенко. Джихæй баззади Надя, Рая та йæ мады
цæстытæм касти, ома, кæд нæ нæ сайы, уæд хъуамæ йæ цæсты-
тæй цин ранхъæвза. Надя куыд хъуамæ баууæндыдаид сæрда-
рыл — куы сæ нылластой, уæдæй нырмæ, искæй суæгъд кодтой,
зæгъгæ, ахæмæй никуы ницы уыди.
— Уæгъд стут æмæ мæпæ ныртæккæ дæр ацæуиккат, фæ-
лæ...— сæрдар чысыл фæхъус.— Колхозæй хæсджын стут æмæ
йæ хъуамæ æвæстиатæй бафидат.
— Æмæ уæ цы фæхæсджын стæм? — бахъуыр-хъуыр кодта
Надя.— Ныронг цæуыннæ исты зыдтам?
Сæрдар цыдæртæ ранымадта æмæ йæ бинойнагмæ бакаст.
Уый уæдæй нырмæ дæр фæзылди цæрæны къуымты, джигулгæ-
наг фестади.
— Куы ницы нæм ис, уæд уын цы хъулмæ радтæм? — йе
уæхсчытыл схæцыди Надя.
— Уæ хæсы ныхмæ ратдзыстут мæнæ адон,— сæрдары ус
бацамыдта, Ольгинскæйæ кæй æрластой, уыцы дыууæ къуым-
бил гобанмæ æмæ бумбули базтæм. Раяйы юбкæйы комдæл
раивæзта.— Мæнæ ма сæм ацы дзаума дæр бамхасæн кæндзы-
стут æмæ ницуал дардзыстут.
Радтой сын дыууæ гобаны, базтæ æмæ Раяйы дарæс.
Фæндараст зæгъынмæ сæм фæцыдысты хъæуккагæй, зон-
гæйæ, æцæгæлонæй. Хæлæг сæм кодтой, куыдтой.
Сæ фыд Без кæм уыди, уый нæ зыдтой æмæ сæ сæ цпн тынг
нæ бандæвта. Се ’хцайы муртæ Мæскуымæ цыдæр амæлттæй
сфаг сты. Баззади ма сæм Ирыстонмæ билетты аргъ дæр. Поезд-
мæ куыд æнхъæлмæ кастысты, афтæ сæ цурмæ æрбазгъордта
сомихаг лæг. Сæ лагеры чи уыди, ахæм. Надяйы къухтæн батæ
кодта, æнæфсармæй куыдта æмæ дзырдта:
— Мæн дæ мой аирвæзын кодта, Виссарион Алексейы фырт.
Уый мæ Хуыцауы хай у æмæ, цалынмæ цæрон, уæдмæ йын кув-
дзынæн.
Уæлдæр загътам: райдианты Безы 24-æм лагерь аразынмæ
арвыстой. Уым æй прораб окодтой. Ахстытæн хæринаг уарын
дæр уымæ хауди. Ам дæр цагъды кодтой. Без-иу номхыгъдæй
мæрдты нæ аппæрста, сæ хæйттæ сын. иста æмæ сæ ахстытæн
лæвæрдта. Сомихагæн уым амардысты йæ бинойнаг æмæ йæ
’ртæ хъæбулы. Иæхæдæг лагерæй ралыгъди.
Надя, Валодя æмæ Раяйы адоондæн вагоны разынди сæ
хион. Сæ хабæрттæ сын зыдта æмæ та-иу йæ зæрдæ бауынгæг,
155

йæ цæстыты бын нал басур. Хæринагæй, хуыссæпæй сын алцы-
дæр иста.
Ирыстоимæ куы ссыдысты, уæд базыдтой: сæ фæстæ æрцах-
стой Безы хо Бацейы лæг Исламы æмæ Г:ь:п рахастоп марыпы
тæрхоп. Базыдтой, се суæгъдгæнæг Тогъойты Данел кæй уыд,
уый дæр. Фыццаг дунеон хæсты Безимæ иу рæтты хæцыдысты.
Уæдæ Таджикистаны басмакты иыхмæ тохы дæр иумæ уыды-
сты. Фæстæдæр, 1937 азы Данелæн йæхи дæр куы ’рцахстой,
уæд ын йæ цæстмæ бадардтаиккой, паддзахы афицсры, кулач-
чы бинонты кæй суæгъд кæпын кодта, уый дæр. Фæлæ ма уæд
Цæгат Ирыстоны облæххæсткомы сæрдарæй куыста.
* * *
...1940 аз. Декабры мæй. Хæстæджытæй иу Раямæ хæрзæг-
гурæггаг фæци:
— Дæ фыд Без ссыди! Ныртæккæ ис йæ хо Бацемæ.
Рая афтæ фæзæгъы:
— Мæ царды уæдæй стырдæр цин никуы бавзæрстон!
Хæрзæггурæггаг æм чи фæци, уый йын хабар уыигæгзæр-
дæйæ кæп дзырдта, уый дæр нæ бафиппайдта, базыртæ йыл
базад æмæ уайтæккæ йæ фыдыхоны хæдзары балæууыд. Йæ
уарзои фыды байнæфта хуыссæны. Куыдта чызг... Куыдта фыд
дæр...
— Мæ фыды бæрц никæй уарзтоп,— фæзæгъы Рая.— Иæ
низæй дæр пикуы рахъаст кодта. Искуы схъæрзыдта, уый дæр
нæ хъуыды кæнын... Уæд йæ фыды сынтæджы уæлхъус лæууыд
æмæ йын йæ зæрдæйы циитæ дзырдта, зæгъгæ, ныр сæ бинон-
тæ иу цары быпмæ æрæмбырд уыдзысты æмæ иу ран цæрдзы-
сты... Уый æнхъæл цæмæй уыд, æмæ йæ фыдæп йæ боптæ ны-
мад кæй уыдысты...
Хадыхъаты Без ахицæн 1941 азы 21 февралы.
Хиуæттæ, зонгæтæ, Безы лæгæй-лæгмæ æмæ фæсаууонмæ чи
зыдта, горæтаг интеллигенцийæ бирæтæ йын йæ фæстаг фæн-
даг срæсугъд кодтой...
Ольгинскæ æгас хъæубæстæй сæ размæ хъæугæронмæ ра-
цыдысты. Иæ райгуырæн хæдзары кæртмæ баластой Безы мард.
Йæ чызг Рая йыл йæхи мардта. Æххормаг заман ардæм чи
156

сæфтыд, ам чи æрбынатон, уыцы уырыссæгтæ дæр ыл судзаг
цæссыг ныккалдтой!..
...Лыгъды тыххæй Безæн æртæ азы стæрхон кодтой æмæ йæ
хъæдгуыстмæ аппæрстой. Уым фæци уæззау рынчын. Бирæ цæ-
рæнбои ып кæй нал баззад, уый куы бамбæрста, уæд ма пу
фæлтæрæн скодта — ралыгъди лагерæй. Мæ мард, загъта, мæ
райгуырæп зæххыл сæмбæла.
Уый уыди Безы фæстаг сгуыхт.
<>

ХУДЫНДЗÆГ
Джех æмæ Дзæгъгъо
Фысджытæ худынц
1. «САМ КАМАЛ ПРИЕХАЛ...»
Камалимæ нæ рагæй хæццæ кæнынц. Иуахæмы Булкъаты Михал Гуыр-
дзыстонæй æрбацыд æмæ йын фысымуат ссарын хъуыд. Æз куыстон Фыс-
джыты цæдисы сæрдары хæдивæгæй, æмæ Михал мæнмæ æрбахатыди.
Телефонæй алырдæмыты дзурын, фæлæ иу фысымуаты дæр бынат нæй.
Уæд сдзырдтон мотель «Дарьял»-ы хицау Боциты Гермæнмæ. Мæхи йын
бацамыдтон, стæй йын мæ курдиат загътон.
— Табуафси, рацæут! — дзуапп радта Гермæн.
— Мæнæ уый у нæ уазæг,— Михалмæ ацамыдтон æз.— Кæд гæнæн ис,
уæд ын дзæбæхдæр бынат скæн.
Гермæн — къæдзæхы йас лæг — сылгоймаг-администраторы цурмæ ба-
цыд æмæ йын афтæ:
— Сделай хороший номер — сам Камал приехал!
2. «КАМАЛЫ МЫН АМОНЫН ХЪÆУЫ?»
Ирон æвзаджы ахуыргæнджытæн Дзæуджыхъæуы цыдæр æмбырд уыди.
Мах дæр цалдæрæй бахуыдтой. Ахуыргæнджытæй иу Малиты Васойы зонгæ
разынди. Кæрæдзиуыл бацинтæ кодтой. Стæй Васс? мæнмæ амонгæйæ, сыл-
гоймаджы фæрсы:
— Мæнæ ай нæ зоныс?
— Цытæ дзурыс, æмæ мын Камалы амонын хъæуы? —: ^диагæй загъта
сылгоймаг.
Камал та немæ уæвгæ дæр нæ уыди. <с,у>> ]
3. «ÆЗ МÆХИ ДÆР КУЫНÆ ЗОНЫН...»
Беслæны вагзалмæ хæстæг лæууыдыстæм æртæйæ — Музафер, Камал
æмæ æз. Нæ цурмæ æрбацыди ныллæггомау бæзæрхыг лæг. Камалы къух
райста æмæ йын афтæ:
158

— Камал, ды мæ зонгæ дæр нæ кæныс, фæлæ дæ æз хорз зонын...
Уæд æм Музафер дзуры мæнмæ амонгæйæ:
— Æмæ мæнæ ацы лæджы нæ зоныс?
Лæг мæм æрбакаст æмæ загъта:
— Æз мæхи дæр куынæ зонын, уæд ма уый кæцæй зонын!
-— Уынут, лæг йæхи дæр нæ зоны, мæн та зоны! — сæрыстырæй загъта
Камал.
«ШАСТРИ»
Фысджытæ къордæй ныхас кæнынц Шастрийы тыххæй: уыцы бон Таш-
кентæй сыхъуыст йæ марды хабар. Æппæлыдысты дзы, Индийы паддзахады
сæр уæвгæйæ, нунæг рупн дæр æвæрæн не ’скодта, зæгъгæ. Æмæ ма æндæр
хорз ныхæстæ. Ацы ран фысджытæй иу, асæй— чысыл, афтæ зæгъы:
— Æз Шастрийы хуызæн дæн.
Нафи йын къуыданраг здæхтæй:
— Ды сац търи дæ, уый мах зонæм!
ФЫСТЫ ЦÆДИС
Агънаты Гæстæн тагъддзураг у, цыма тæвд картоф йæ дзыхы вæййы,
афтæ: дзургæ-дзурын мыртæ фæныхъуыры, нал райхъуысынц.
Фæуайы горæты уынджы Гæстæн. Амбæлднс ыл йæ зонгæ лæг. Фæрсы
йæ:
— Кæдæм уайыс?
— Фыстыцæдисмæфысты!..
КОММУНИСТОН ПАРТИЙЫЛ ÆХСИТТ КОДТА
Ситохаты Саламджери иузаман дикторæй куыста радиокомитеты. Иæ
бынатæй йæ систой, мыр «с»-иу ивазæгау кæй дзырдта, уый тыххæй.
Амбæлдысты Мæрзойты Сергеимæ.
Афарста йæ Сергей:
— Саламджерн, дæ куыстæп дæ цæмæн систой?
— Коммунис-стон цартийыл æхс-ситт кодтон,.,
ЗАМАНХЪУЙЛАГ ХУЫНД
Улæфты бон Камал, Æхсар æмæ Шамил сæмбæлдысты сæ заманхъуй-
лаг æрдхорд Мыртазыл. Бадынц цыпиарæй Стыр Уынджы, рестораны ба-
комкоммæ. Ног æрбамбæлæгмæ иннæтæ дзурынц:
— Ацы хатт дын мах æнæхонгæ нал ис! Дæ чъындыйы ном сис!
Уын дæр:
— Хонын уæ!
159

Фæлæ Мыртаз бады æмæ бады, йæ бынатæй не змæлы.
Фæрсынц та йæ:
— Цæй, дæ хуынд кæм нс?
Заманхъуйлаг:
— Æз уæ æцæг хонын: дæу —Камал, дæу—:Æхсар, дæу та — Шамил!
«РАШИД РАШИДОВ» ÆМÆ «ЦЫБЫРТЫ ЛЮДВИГ»
Хистæр-иу æрæгмæ куы фæсиды, уæд кæстæртæ барæй кæрæдзимæ дзу-
рын баидайынц, кувæг æй куыд хъуса, афтæ:
— «Рашид Рашидов! Рашид Рашидов!»
Æгæр-иу куы фæдзуры, уæд та:
— «Цыбырты Людвиг! Цыбырты Людвиг!»
•