Автор: Сталин И.В.  

Теги: сталин   асарлар  

Год: 1949

Текст
                    БУТУНИТТИФОҚ КОММУНИСТ (большевик) ЛАР ПАРТИЯСИ МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ ҚАРОРИГА МУВОФИҚ
БОСИЛДИ



Пролетарии всех стран, соединяйтесь! ИНСТИТУТ МАРКСА—ЭНГЕЛЬСА—ЛЕНИНА при .. ЦК ВКП(б) И.В. СТАЛИ Н СОЧИНЕНИЯ * огиз ГССУДАРСТЕЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРИ Москеа « 1947
Бутун дун'ё пролетарлари, бирлаишягиз! ВКП(б) МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКС — ЭНГЕЛЬС — ЛЕНИН ИНСТИТУТИ ЎЗБЕКИСТОН ФИЛИАЛИ И.В.СТАЛИН АСАРЛАР ★ ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ НАШРИЕТИ Тошкент • 1949
И.В.СТАЛИН TOM 5 1921“/923
Таржимани ЎзК(б)П МН тасдиқлаган
СУЗБОШИ Бешинчи томга И. В. Сталиннинг 1921 — 1923 йил- ларда ёзган асарлари кирди. • Томнинг асосий мундарижаси: халқ хўжалигини тиклаш соҳасида партиянинг вазифалари ҳақида, нэл шароитида ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқи- нинг янги формалари ҳақида, партиянинг ташкилий ва ғоявий бирлигини мустаҳкамлаш ҳақида, партиянинр омма блан алоқасининг янги формалари ва методлари ҳақида ёзилган мақолалар, қилинган докладлар ва сўзланган нутқлар («Бизнинг ихтилофларимиз», «Гру- зия ва Закавказьеда коммунизмнинг навбагдаги вази- фалари тўғрисида», «Келажакдаги кшлар», паргия- нинг X ва XII с’ездларида қилинган докладлар)дав иборат.
vin СЎЗБОШИ тикаси ҳақидаги Ленин та'лимотини янада ривожлан- тирган. Бешинчи томга кирган асарларнинг анчагина қисми миллий масала назариясини ривожлантиришга, боль- шевиклар партиясининг миллий сиёсатига, кўп мил- латли совет давлатининг тузилишига ҳамда СССР биринчи Конституциясининг • асосий қоидаларини иш- лаб чиқишга бағишланган (партиянинг X ва XII с'езд- ларига атаб ёзилган тезислар, партиянинг X ва XII с’ездларида ҳамда РКП(б) Марказий Комитетининг миллий республика ва областьларнинг мас'ул ходим- лари блан бўлган IV кенгашида қилинтан докладлар, Бутунруеия Советларининг X с’ездида ва СССР Совет- ларининг I с’ездида қилинган докладлар ҳамда «Мил- лий масаланинг қўйилишига доир», «Октябрь револю- цияси ва рус коммунистларининг миллий сиёсати» ва бошқалар). «Рус коммунистларининг сиёсий стратегия ва так- тикаси тўғрисида» деган брошюранинг хомаки плани, «Миллий масаладаги платформа лойиҳаси», «Партия XII с’ездининг миллий масала юзасидан чиқарган резолюциясини бажариш учун кўриладиган амалий тадбирлар», РҚП(б) Марказий Комитетининг миллий республика ва областьларнинг мас'ул ходимлари блан бўлган • IV кенгашида қилинган доклад юзасидан сўзланган охирги сўз ҳамда музокараларга берил- ган жавоблар биринчи марта шу томда э'лон қи- динди. ВКП(б) МК ҳузуридаги Марке — Энгельс — Ленин Института
1921- 923
РСФСРДАГИ ТУРК ХАЛҚЛАРИ КОММУНИСТЛАРИНИНГ КЕНГАШИНИ ОЧИШ ВАҚТИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ1 1921 йил, 1 январь (Протокол тарзида ёзиб олинган) Ўртоқ Сталин кенгашни очиб, қайтадан тузилажак Маркаг зий бюронинг қониқарсиз ишлаганини қайд қилиб ўтгандав кейин, РСФСРдаги турк халқлари орасида коммунизмнинг ри- вожланиш шароитларини қисқача тавсифлаб беришга ўтади. Русиядаги коммунизм тараққиётининг рус социа- лизми ичида олиб борилган назарий иш ва назарий курашдан иборат узоқ тарихи бор, бу тарих бирнеча ўн йилларга чўзилгандир. Шу кураш натижасида пар- тияли' оммани эргаштириб бориш учун назарияда етарли даражада бақувват ва принцип жиҳатидан етарли даражада пухта бўлгая ва маҳкам бириккан бир тўда раҳбарлар етишиб чиқди. Мамлакатимизнинг Шарқида аҳвол бошқачароқ бўлиб, унда коммунизм яқиндагина, социализм учуи олиб борилган амалий революцион кураш давомидаг дастлабки назарий тараққиёт даврини ўтмасдан, гғай- до бўлди. Турк коммунизмининг назарий жиҳатдаи бўшлигининг сабаби ҳам шудир. Мамлакатимиздяги турк халқлари тилида пухта коммунистик адабиёт яратган тақдирдагина бу назарий бўшлик* бартараф» қйлиниши мумкин.
4 и. в. с т л л и н Рус коммунизмининг тараққиёти тарихида миллат- чиликка томон оғишга қарши кураш ҳечқачон жиддий аҳамият касб этган эмас. Умуман руслар ва қисман рус коммунистлари ўтмишда давлатни идора қилучи миллат бўлганлари учун миллий зулмни бошдан . • , ке- чирган эмаслар; умуман айтганда, башарти «улуғ давлатчилик шовинизмига» интнлиш каби ба'зи кай- фиятлар борлиги ҳисобга олинмаса, улар орасида миллатчиликка интилиш ҳоллари йўқ эди; шунинг учун ҳам уларга бундай миллатчиликка интилишларни бартараф қилиш тўғри келмаган эди ёки тўғри кел- маган эди деса бўлади. Миллий зулм даврини бошдан кечирган мазлум халқларнинг фарзандлари бўлмиш турк коммунист- ларининг бундан фарқи шуки, ' улар ўз ораларида миллатчиликка оғиш ҳолларини ва миллатчилик қол- диқларини ҳамиша кўриб келдилар . ва кўриб кел- моқдалар; бундай миллатчиликка оғишни• ва миллат- чилик қолдиқларини бартараф қилиш турк комму- нистларининг навбатдаги вазифасидир. Бундай- мил- латчиликка оғиш ҳоллари, шубҳасиз, мамлакатимиз Шарқида коммунизмни барқарор қилишга тўсқин бўлади. Лекин Шарқдаги коммунизмнинг бир яхши томони ҳам бор. Социализмни амалий равишда юзага чиқа- риш ишида рус коммунистларида Овруподаги илғор мамлакатларнинг тажрибаси йўқ эди ёки йўқ дара- жада эди (Оврупонинг берган тажрибаси, асосан, пар- ламент курашидан иборат эди), шу сабабли рус ком- мунистларига, бирқанча хатолар қилиб бўлса ҳам, чунончи, ўз тадбирлари блан социализмга йўл солишга тўғри келди.
КЕНГАШНИ ОЧИШ ВАҚТИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 5 Социализм учун амалий суратда олиб борилган кураш жараёнида пайдо бўлган турк коммунизмининг бундан фарқи шуки, турк коммунистлари рус ўртоқ- лар блан ёнма-ён турган ҳолда, хатоларга йўл қўй- масдан, рус ўртоқларнинг амалий тажрибасидан фой- даланиб иш кўриш имкониятига эга бўлди. Бу ҳол шунга далолат берадики, Шарқдаги коммунизмнинг тез сур'ат блан ривожланмоғи ва мустаҳкамланмоғи- учун ҳамма имконият бордир. Ана шу ҳолларнинг ҳаммаси партия Марказий Комитетининг ҳали ҳам ёшлик даврини кечираётгаи турк коммунизмига нисбатан бирмунча юмшоқроқ сиёсат тутишнга сабаб бўлди; _ бу сиёсат турк комму- низмининг юқорида айтилган заиф томонлари ва ■ етишмовчиликлари блан кураш ишида Шарқдаги са- ботли ва пишиқ коммунист элементларга ёрдам бе- ■ ришга қаратилган. Марказий бюро шундай бир аппаратдирки, мил- латчилик қолдиқларига қарши кураш чоралари ҳамдаз мамлакатимиз Шарқидаги коммунизмни назарий жи- ҳатдан мустаҳкамлаш чоралари ана шу ■ аппарат орқали амалга оширилмоғи лозим. „Правда” № 6, 1921 йил 12 якваръ
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ Касаба союзлари . масаласидаги ихтилофларимиз касаба союзларига принцип нуқтаи назаридан баҳо бериш устида эмас. Касаба союзларининг роли ҳақида % программамизда айтилган ва Троцкий тез-тез тилга •олиб нақл қилиб юрган ма'лум моддалар ҳамда пар- тия IX с’ездинииг касаба союзлари ҳақидаги резолю- цияси2 ўз кучини сақлаб келмоқда (ва сақлаб қола* жак). Касаба • еоюзлари блан хўжалик органларинияг бир-бирига киришиб («чирмашиб») • кетиши лозимли- гига ва киришиб кета-жагига ҳечким э'тироз қилмайди. Мамлакат хўжалиги янгидан қурилаётган ҳозирги пайт ҳозирча фақат сўзда ишлабчиқариш союзлари ҳисобланган союзларни саноатимизнинг асосий тор- моқларини тиклашга қудрати етадиган ҳақйқий ишлаб- чиқариш союзларига аста-секин айлантириб боришни талаб қиладики, бунга ҳечким э'тироз қилмайди. Қис- га қилиб айтганда, бизнинг ихтилофларимиз принци- пиал ихтилофлар эмасдир.
БИЗНИНГ йхтйлофЛарйМиз 7 лиги масаласига ҳам унчалик тааллуқи йўқдир. Пар- тиямизнинг бир қисми «жиловни қўлдан ■ чиқариб», оммани ўз ҳолига ташлаб қўймоқда деган гаплар пухта ўйламасдан сўзлаш натижасидир. Партиялй элементларнинг касаба союзлари ичида ва касаба. союзларининг ишчилар синфи ичида раҳбарлик рол> ўйнаши шубҳасиз ҳақиқат бўлиб қолади. Ихтилофларимизнинг ■ касаба союзлари Марказий Комитетлари ва ВЦСПС составининг сифати масала- сига алоқаси ундан ҳам камдир. Бу муассасаларнинг ■ состави жуда ҳам яхши эмаслиги, бирнеча марта ҳар-. бий ва бошқа ишларга сафарбар қилинганлиги нати- ■ жасида союзларнинг одамсиз бўшаб қолганликлари, ■ союзларга уларнинг эски ходимларини ■ қайтариб бе- риш ва янги ходимлар юбориш кераклиги, уларга техника воситалари ва бошқа нарсалар^ бериш зарур- лиги тўғрисида ҳамманинг фикри бирдир. — йўқ, бизнинг ихтилофларимиз булар устида эмас* дир. I ИШЧИЛАР ОММАСИГА МУНОСАБАТНИНГ ИККИ МЕТОДИ Бизнинг ихтилофларимиз ишчилар синфи ичида ■ меҳнат интизомини мустаҳкамлаш усуллари ҳақидаги масала устида, саноатни янгидан тиклаш ишига жалб ҳилинаётган ишчилар оммасига муносабат методлари ҳақидаги масала устида, ҳозирги вақтда заиф бўлган. касаба , союзларини саноатимизни янгидан тиклашга •қдратц етадиган кучли ва ■Ҳақиқатан ■ ишлабчиқариш.
8 W. B. C T A Л И H союзларига айлантириш йўллари ҳақидаги масала устидадир. . Икки хил метод бор: мажбур қилиш методи (ҳар- бий метод) ва ишонтириш методи (касаба союзи методи) бор. Биринчи метод ишонтириш элементлари бўлиши лозимлигини асло инкор қилмайди, аммо бунда ишонтириш элеменглари мажбур қилиш методи-. нинг талабларига бўйсундирилади ва мажбур қилиш методига ёрдамчи бир чора бўлиб қолади. Иккинчи метод ҳам мажбур қилиш элементлари бўлиши керак- лигини инкор қилмайди, амдоо бунда мажбур қилиш элементлари ишонтириш методининт талабларига бўй- сундирилади ва ишонтириш методига ёрдамчи бир чора бўлиб қолади. Армия блан ишчилар синфини бир-бирига аралаштириб юбориш мумкин бўлмагани- дай, бу икки хил методни бир-бирига аралаштириб юбориш ҳам мумкин эмас. Аскарлар орасида қўлланилган ҳарбий методлар- нинг муваффақиятини кўриб эсанкираб қолган Троц-. кий ва унинг қўл остидаги бир группа партияли ходимлар союзларни мустаҳкамлаш ишида ҳам, сано- атни янгидан тиклаш ишида ҳам шундай муваффа- қиятларга эришмоқ учун бундай ҳарбий методларни ишчилар орасида, касаба союзларида қўллаш мухм- кин ва зарур деб ўйлайдилар. Лекин бу гругша армия блан • ишчилар синфи икки хил кишилардан иборат эканини, армия учун ярайдиган метод ишчилар синфи ва уларнинг касаба союзлари учун яроқсиз, зарарли метод бўлиб чиқиши мумкинлигини уну- тади.
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 9 иборат икки асосий ижтимоий группадан тузилган бўлиб, унда деҳқонлар ишчиларга нисбатан бирнеча марта ошиқдир. Партиянинг VIII с’езди3 армиямиз аксарият жиҳатдан деҳқонлардан иборат эканлигини, деҳқонлар социализм учун кураш олиб боришга кўн- масликларини, шунинг учун мажбур қилиш методла- рини қўлланиб, деҳқонларни социализм учун курашга мажбур қилиш мумкин ва зарур эканлигини назарда тутиб, армияда мажбур қилиш методларини кўпроқ қўллаш зарурлигини асослаб берган эди. Сиёсий бўлимлар блан комиссарлар системаси, революцион трибуналлар, интизом жазолари, бошлиқларни бош- дан охиригача тайинлашлар ва шу каби нуқул ҳар- бий йўл блан та’сир кўрсатиш усулларининг келиб чиқишига ҳам сабаб ана шудир. Ишчилар синфининг армиядан фарқи шуки, у ижтимоий жиҳатдан бир хилдаги кишилардан иборат бўлиб, ўз иқтисодий аҳволига кўра, социализмга азал- дан мойил бўлган, коммунистлар агитациясини тез қулоққа оладиган, касаба союзларига ўз ихтиёри блан уюшадиган ва шулар натижасида Совет давлатининг негизини, ўзагини ташкил қиладиган бир синфдир. Шу сабабли, ишонтириш методларини кўпроқ қўллаш иш- лабчиқаришдаги касаба союзларимизнинг амалий ишларига асос бўлганлиги ажабланарлик эмасдир. Тушунтириш, омма орасида пропаганда юргизиш, иш- чилар оммаси орасида ташаббускорлик ва ҳаваскор- ликни ривожлантириш, сайлаш ва шу каби нуқул касаба союзлари орқали та'сир кўрсатиш методлари- нинг келиб чиқишига ҳам сабаб ана шу. Троцкийнинг хатоси шундаки, у армия . блан иш- чилар синфи ўртасидаги фарққа э’тибор. бермайди,
10 И. В. С Т А Л И Н ҳарбий ташкилотлар блан касаба союзларини бир қаторга қўяди, ҳарбий методлар-га одатланиб қолгани- дан бўлса керак, армиядаги ҳарбий методларни касаба союзларига, ишчилар синфи орасига кўчиришга ҳара- кат қилади. Ҳужжатлардан бирида Троцкий бундай дейди: „Ҳарбий методлар (буйруқ, жазо)ни касабачилик методла- ри ^тушунтириш, пропаганда, ташаббускорлик)га асоссиз қара- ма-қарши қилиб қўйиш каутскийчилар-меньшевиклар-эсерлар мутаассиблигининг намоён бўлишидир... Ишчилар давлатида меҳнат ташкилоти блан ҳарбий ташкилотни бир-бирига қарама- қарши қилиб қўйишнинг ўзи каутскийчилик олдида шарманда- ларча тиз чўкиш демакдир". Троцкий ана шундай дейди. Агар «каутскийчилик», «меньшевизм» ва ҳоказо- лар тўғрисидаги кераксиз суханбозликларга э'тибор берилмаса, Троцкийнинг ишчи ташкилотлари блан ҳарбий ташкилотлар ўртасидаги фарқни тушунмаган- лиги, урушни тугатиб, саноатни янгидан тиклашга киришган бир пайтда ҳарбий методларни демократия (касаба союзлари) методларига қарама-қарши қилиб қўйиш зарур ва муқаррар эканлигини ҳамда шунга кўра, ҳарбий методларнн касаба союзларига кўчириш хато ва зарарли эканлигини тушунмаганлиги равшан бўлиб қолади. Троцкийнинг касаба союзлари ҳақида мунозара тарзида ёзилган ва яқинда чиққан брошюраларига ҳам ана шу тушунмаслик асос бўлган. Троцкий хатоларининг манбаи ҳам ана шу тушун- масликдадир.
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 11 II ОНГЛИ ДЕМОКРАТИЗМ ВА МАЖБУРИИ «ДЕМОҚРАТИЗМ» Ба’зи кишилар, касаба союзларидаги демократизм тўғрисидаги гаплар партиянинг ички ҳаётида рўй бер- ган ба’зи ҳоллар муносабати блан айтилаётган қуруқ декламация ва расмиятчиликдан иборат ва бир кун келиб, демократизм ҳақидаги «вайсашлар» ме’дага тегади-ю, ҳамма нарса яна «эскича» йўлдан кета беради, дейдилар. Бошқа бировлар, касаба союзларидаги демокра- тизм, аслда, ён беришдан, я’ни ишчилар талабига мажбуран кўнишдан иборат ва улар бизни ҳақиқий, чин иш блан эмас, балки кўпроқ дипломатия блан шуғулланаётирлар, деб ўйлайдилар. У ўртоқларнинг ҳам, бу ўртоқларнинг ҳам фикр- лари чуқур хатодирки, бу тўғрида сўзлаб ўлтир- маса ҳам бўлади. Қасаба союзларидаги демократизм, я’ни «еоюзлар ичида пролетарча демакратиянинг нормал методлари» деб айтиш расм бўлиб қолган нарса—касаба союзларига уюштириладиган миллион- ларча ишчилар оммасига нисбатан ишонтириш метод- ларини доимий равишда қўлланиш зарур ва фойдали эканини онглашни назарда тутадиган ва оммавий ишчи ташкилотларига хос бўлган онгли демокра- тизмдир. Бундай онг бўлмаса, демократизм қуруқ ran бўлиб қолади.
12 И. В. С Т А Л И Н
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 13 жалб қилмоқ керак. Ана шундай қилган тақдирда- гина, хўжалик идоралариниаг хўжалик вайронлигига қарши курашини бутун ишчилар синфининг жону-дил блан қиладиган ишига айлантириб юбориш мумкин. Шундай қилинмаса, хўжалик фронтида ғалаба қозо- ниш мумкин эмас. Хуллас: онгли демократизм, союзлар ичидаги про- летарча демократия методи — ишлабчиқаришдаги ка- саба союзларининг бирдан-бир тўғри методидир. Мажбурий «демократизм»нинг бу демократизм блан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Троцкийнинг «Касаба союзларининг роли ва вази- фалари» деган брошюрасини ўқиганда, Троцкий «ҳам» аслда «демократизм»га тарафдор экан-ку, деб ўй- лаш мумкин. Ба'зи ўртоқлар шунга асосланиб, касаба союзларининг иш методлари ҳақидаги масала ихти- лофларимизга доир масала эмасдир, деб ўйлайдилар. Лекин бу фикр мутлақо нотўғридир, чунки Троцкий- нинг «демократизми» мажбурий, чала-чулпа, тутуруқ- сиз «демократизм» бўлиб, бу хил «демократизм» касаба союзлари учун яроқсиз бўлган ҳарбий-тўрачи- лик методини яна кучайтиради, холос. Узингиз ўйлаб кўринг.
14 И. В. С Т А Л И Н
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 15 бирга шу таклифни ёқлаб Марказий Комитетнинг қолган 7 а'зосига қарши қўл кўтарди, бу 7 а'зо мазкур бошқармаларни фақат тугатиб қўйиш блаагина иш битмайди, шу блан бирга Цектраннинг ■ҳозирги соста- ви ҳам ўзгартирилмоғи керак, деб ҳисоблар эди. Троц- кий Цектраннинг ҳозирги составини сақлаб қолмоқ учун Цектрандаги сиёсий бошцармаларни тугатишни ёқлаб қўл кўтарди. Хўш, бу олти кун ичида бирон ўзгариш бўлдими? Балки, темирйўлчилар ва сув йўлларининг ишчилари бу олти кун ичида жуда ўсиб кетганликларидан, йул- лар сиёсий бошқармаси блан Сув йўллари сиёсий бошқармаси энди уларга керак бўлмай қолгандир? Еки, эҳтимол, шу қисқа муддат ичида ички ёки ташқи вазиятда бирон муҳим ўзгариш содир бўлгандир? йўқ, албатта. Гап шундаки, сув йўлларининг ишчилари Цектрандан сиёсий бошқармаларни тугатишни ҳамда Цектран составини ўзгартишни қат'ий суратда талаб қилдилар, шунинг учун Троцкий группаси шарманда бўлишдан қўрқиб ва, ҳеч бўлмаганда, Цектраннинг эски составини сақлаб қолиш умидида ён беришга мажбур бўлган, гарчи ҳечкимнинг талаби қондирил- маса ҳамки,- оз-моз кўнишга мажбур бўлган. Ҳақиқат ҳол ана шундай. Бу мажбурий, чала-чулпа, тутуруқсиз «демокра- тизм»нинг Марказий Комитет томонидан ноябрьнинг бошларидаёқ тавсия қилинган ва ишлабчиқаришдаги касаба союзларим-изни янгидан жонлантириб юбориш^ учун зарур бўлган нормал методлар блан, я’ни «союзлар ичидаги пролетарча демократиянинг нормал методлари» блан ҳечқандай алоқаси йўқлигини исбот қилиб туришнинг ҳожати бўлмаса керак.
16 И. В. С Т А Л И Н tn * * Советлар с’ездидаги4 коммунистлар фракциясининг мунозара мажлисида сўзлаган охирги сўзида Троцкий касаба союзлари ҳақидаги мунозарага сиёсий тус бери- лишига қарши норозилик билдириб, бу масалага сиё- сатнинг алоқаси йўқ, деди. Шуни айтмоқ керакки, Троцкийнинг бу фикри мутлақо нотўғридир. Ишчи- деҳқонлар давлатида умумдавлат аҳамиятига эга бўл- ган ва хусусан ишчилар синфига бевосита алоқадор бўлган бронта муҳим қарор ҳам мамлакатнинг сиёсий аҳволига бирон йўсинда та'сири бўлмасдан туриб амалга оширилиши мумкин эмас,— буни исбот қилиб туришнинг ҳожати ҳам бўлмаса керак. Умуман айт- ганда, сиёсатни экономикадан ажратиш кулгили ва бачканаликдир. Шу сабабли, шундай аҳамиятга эга бўлган ҳарбир қарюрга сиёсий нуқтаи назардан ҳам баҳо бермоқ зарурдир. Узингиз ўйлаб кўринг.
БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 17 ишчиларнинг «комиссарлар»га қарши ғазаби кучайди. Бошқача қилиб айтганда, союзларли янгида-н жонлан- тириб юбориш уён турсин, ҳаттоки Цектраннинг ўзи ҳам бузила бошлади. Борди-ю, Цектраннинг методлари бошқа союзларга ҳам кўчирилганда, шубҳасиз, уларда ҳам худди шундай жанжал, ихтилоф ва бузғунлик пайдо бўларди. Натижада биз ишчилар синфида паро- кандалик ва орага ихтилоф тушиб бўлиниб кетиш ҳолларини кўрган бўлардик. Ишчилар синфининг сиёсий партияси бу фактларга э’тибор бермай кетаоладими? Ишчилар синфи бир- лашган касаба союзларига уюшадими ёки ҳархил тўдаларга бўлиниб, бир-бири блан низо’-адоват қилиб юрадими, бунинг мамлакатимизнинг еиёеий аҳволи учун ҳечқандай аҳамияти йўқ деб айтиш мумкинми? Оммага қандай методлар блан муомала қилишда сиё- сий масала ҳечқандай роль ўйнамаслиги керак, бу масалага сиёсатнинг нима алоқаси бор, деб айтиш мумкинми? Албатта, мумкин эмас.
18 И. В. С Т A Л И Н ишларига тортиш йўли блан уни доимо коммунизм руҳида тарбиялаб бормоқ зарур. Союзларни юқоридан туриб мажбур қилиш ва «сил- китиб қоқиб олиш» методлари блан бу вазифан» бажариб бўлмаслиги равшан кўриниб турибди, чунки бу методлар ишчилар синфи (Цектран!) орасига ихти- лоф солиб бўлиб юборади ҳамда Совет ҳокимиятига ишончсизлик туғдиради. Бундан ташқари, мажбур қилиш методлари блан, умуман айтганда, омманинг онгини ошириш ҳам, Совет ҳокимиятига ишончини кучайтириш ҳам мумкин эмас,— бу аниқ ва равшан бир нарсадир. Равшанки, фа^ат «союзлар ичида пролетарча демократиянинг нормал методлари» блангина, фақат ишонтириш методлари блангина ишчилар синфини уюштириш, унинг ташаббускорлигини ошириш, унинг Совет ҳокимиятига ишончини, я'ни бутун мамлакатни хўжалик вайронлигига қарши курашга отлантириш учун ҳозирги вақтда жуда зарур бўлган ишончни мус- таҳкамлаш вазифасини бажариш мумкин бўлади. Кўриб турибсизки, сиёсат ҳам ишонтириш метод- ларини қувватлайди. 1921 йил 5 январь. „Правда" № 12, 1921 йил 19 январь Имзо: И. Сталин
1» МИЛЛИЙ МАСАЛА СОҲАСИДА ПАРТИЯНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА Нартия Марказий Комитети томонидан тасдицлани$ РКП(б)нинг X с’ ездига тақдим қиланган тезислар* I КАПИТАЛИСТИК ТУЗУМ ВА МИЛЛИЙ ЗУЛМ 1. Ҳозирги замон миллатлари ма’лум бир даврнинг„ я’ни юксалиб бораётган капитализм даврининг маҳ- сулидир. Фе.одализмнинг тугатилиш ва капитализм- • нинг ривожланиш процесси шу блан бирга кишилар- нинг миллат-миллат бўлиб уюшиш процесси ҳамдир. Инглизлар, французлар, германлар, итальянлар фео- дал тарқоқлиги устидан тантана қилган капитализм- нинг ғолибона ривожланиши даврида миллат-миллат бўлиб уюшдилар.
20 И. В. С Т А Л И Н миллий давлат бўлиб ривожланмадилар ва ривожла- каолмадилар, балки одатда битта кучли, ҳукмрон мил- латдан ва бирнеча кучсиз, бўйсунучи миллатлардан иборат бирнеча аралаш, кўп миллатли буржуа дав- латлари туздилар. Австрия, Венгрия, Русия шундай давлатлардир. 3. Дастлабки вақтларда асосан ўз миллий кучларига таянган Франция ва Италия каби миллий давлатлар, умуман айтганда, миллий зулмни билмас эдилар. Бунинг аксича, бир миллатнинг, аниқроқ қилиб айт- ганда, бир миллатдаги ҳукмрон синфнинг қолган бошқа миллатлар устидан ҳукмронлик қилишига асос- ланган кўпмиллатли давлатлар миллий зулм ва мил- лий ҳаракатларнинг бошланғич ватани ва асоеий май. дони бўлдилар. Ҳукмрон миллатнинг манфаати блан бўйсунучи миллатларнинг манфаатлари ўртасидаги зиддиятлар шундай зиддиятлардирки, уларни ҳал қил- маган тақдирда, кўпмиллатли давлатнинг барқарор давлат бўлиб яшаши мумкин эмас. Қўпмиллатли бур- жуа давлатининг фожиаси шундаки, у бу зиддиятлар- ни ҳал цилолмайди, хуеуеий мулк ва синфий тенгсизлик сақлангани ҳолда миллатларни «тенглаш» ва майда миллатларни «ҳимоя қилиш» йўлидаги ҳарбир ури- ниши одатда янги муваффақиятсизлик блан, миллий низо’ларни янада кескинлаштириш блан тамомланади.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 21 ларнинг ўзларига хос миллий зулм ва миллий низо’- лар ҳукм сурадиган кўпмиллатли (мустамлакали) дав- латларга айланишига сабаб бўлди (Англия, Франция. Германия, Италия), иккинчи томондан, эски кўпмил- ■ латли давлатлардаги ҳукмрон миллатларнинг эски. давлат чегараларини сақлаб қолишга интилишларини- гина эмас, ҳатто бу чегараларни қўшни давлатлар- ҳисобига кенгайтириш ва ўзларига янги (кучсиз) миллатларни бўйсундириб олишга интилишларини ҳам кучайтирди. Шу блан миллий масала кенгайти- рилдя ва бу масала, правардида, вазият тақозоси блан мустамлакалар ҳақидаги умумий масалага қўшил- ди, миллий зулм эса давлатнинг ички масаласидан. давлатлар ўртасидаги масалага, «буюк» давлатларнинг кучсиз, ҳуқуқ жиҳатидан тенг бўлмаган миллатларни бўйсундирмоқ учун олиб бориладиган кураши ва уру- ши масаласига айлантирилди. " 5. Муросасиз миллий зиддиятларни ва кўпмил-
22 И. В. С Т А Л И Н ҳам, миллий зулмни ҳам йўқ қилмади ва . йўқ қилаол- мас ҳам эди, чунки хусусий мулкка ва синфий тенг- сизликка асосланган янги миллий давлатлар: а) ўзидаги майда миллатларни эзмасдан (бело- русларни, яҳудийларни, литвалиларни, украиналиларни эзаётган Польша; осетинларни, абхазлиларни, арман- ларни эзаётган Грузия; хорватларни, боснякларни эзаётган Югославия ва ҳоказо); б) қўшнилари ҳисобига ўз территориясини кенгай- тирмасдан, шу блан низо’лар ва урушлар чиқишига сабаб бўлмасдан (Польша Литвага, Украинага, Русияга қарши; Югославия Булғорияга қарши; Гру- зия Арманистонга, Туркияга қарши ва ҳоказо); в) «буюк» империалистик давлатларга молия, иқтисод ва ҳарбий жиҳатдан бўйсунмасдан яшайол- майдилар.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 23 лар; миллий давлатларнинг ҳарбири ўзича ўз юрти- даги эзилган майда миллатларга қарши курашмоқда. Ниҳоят, мустамлакаларда «буюк» давлатларга қарши озодлик ҳаракати кучаймоқда ва «буюк» давлатлар- нинг ўз ичида ҳам, шунингдек ўз составида, одатда, бирқанча майда мйллатлар бўлган миллий давлатлар ичида ҳам миллий низо’лар кескинлашмоқда. Империалистик уруш мерос қилиб қолдирган «тинчлик манзараси» ана шундай. Буржуа жамияти миллий масалани ҳал қилаолмай бутунлай шарманда бўлиб қолди. II СОВЕТ ТУЗУМИ ва миллии озодлиқ 1. Агар хусусий мулк ва капитал кишиларни куқаррар равишда бир-бирларидан ажратса, миллий адоватни қизитса ва миллий зулмни кучайтирса, кол- л1ектив мулк ва меҳнат кишиларни бир-бирларига муқаррар равишда яқинлаштиради, миллий адоватни илдизидан қўпориб ташлайди ва миллий зулмни йўқ қилади. Миллий зулмбўлмаса капитализмнинг яшаши мумкин бўлмагани сингари, эзилган миллатларяи озод қилмасдан ва миллий озодлик бўлмасдан туриб соци- ализмнинг ҳам яшаши мумкин эмас. Миллатчилик таассубларига жуда ҳам берилган деҳқонлар (ва уму- ман майда буржуазия) буржуазияга эргашиб борар экан, шовинизм ва миллий ■ курашнинг бўлиши муқар- рар ва албатта бўлади ва, аксинча, деҳқонлар проле- тариатга эргашиб борар экан, я’ни пролетариат диктатураси барпо этилар экан, миллий тинчлик ва
24 И. В. С Т А Л И Н миллий озодлик ҳам та'мин этилган деса бўлади. Шунинг учун Советларнинг ғалаба қозониши ва про- летариат диктатурасининг ўрнатилиши миллий зулмни йўқ қилиш, миллий тенглик ўрнатиш, майда миллат- лар ҳуқуқини та'мин этиш учун зарур бўлган асосий шартдир.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 25 олмас эдилар, Озарбайжон ва Арманистон республи- калари эса, қаддиларини ростлаб олаолмас эдилар. Совет республикаларини мустаҳкамлаш иши блан мил- лшй зулмни йўқ қилиш иШи меҳнаткашларни импе- риалистик асоратдан озод этишдан иборат бўлган бир процесснинг икки томонидир. 3. Лекин, жуда кичик-кичик бўлсада, совет респуб- ликаларининг яшаб туриши империализмга ўлим хав- фини солиб туради. Бу хавф — совет республикалари- нинг империализм блан алоқани бутунлай узиб, мус- тамлака ва ярим мустамлакаликдан чиқиб, ҳақиқатан мустақил давлатларга айланишлари ва шу блан империалистларни қўшимча территориядан ва қўшимча даромадлардан маҳрум қилишларидангина иборат эмас, ҳаммадан бурун, бу хавф шундан иборатки, совет республикаларининг яшаб туришининг ўзи, бу республикаларнинг буржуазияни бостириш ва проле- тариат диктатурасини мустаҳкамлаш йўлида ташлаган ҳарбир қадами капитализм ва империализмга қарши энг катта агитациядир, қарам мамлакатларни импе- риалистик асоратдан қутқазиш учун агитациядир,- капитализм қайси шаклда бўлмасин, уни бузадиган ва- издан чиқариб юборадйган кучли фактордир. «Буюк» империалистик давлатларнинг совет республикаларига қарши курашувининг муқаррарлиги, «буюк» давлат- ларнинг бу республикаларни йўқ қилишга интилиш- лари ана шундан келиб чиқади. Атроф ўлкалардаги бир буржуа давлати кетидан иккинчисини, бир группа контрреволюцион генераллар кетидан иккинчисини Совет Русиясига қарши қўзғотаётган, Совет Русия- сини ҳар томондан қамал қилаётган ва уни умуман иқтисодий жиҳатдан яккалашга тиришаётган «буюк» з
26 И. В. С Т А Л И Н давлатларнинг Совет Русиясига қарши кураш тарихи шуни яққол кўрсатиб туриптики, ҳозирги халқаро муносабатлар шароитида, капиталистик қуршов шаро- итида айрим олинган совет республикаларининг бит- таси ҳам ўзини иқтисодий жиҳатдан ■ кучсизланиб хароб бўлишдан ва жаҳон империализмининг ҳарбий йўл блан тор-мор қилишидан аминман деб ҳисоблаи олмайди. 4. Шу сабабдан, капиталистик давлатлар совет республикаларининг яшашига хавф солиб турганлиги учун, айрим совет республикалари якка-якка яша- ганда муқим ва мустаҳкам бўлмайди. Бир томондан, совет республикаларини мудофаа қилиш йўлидаги умумий манфаатлар, иккинчи томондан, уруш нати- жасида вайрон бўлган ишлабчиқариш кучларини тик- лаш вазифаси ва, учинчи томондан, ғаллакор совет республикаларининг ғалласи бўлмаган совет респуб- ликаларига озиқ-овқат блан ёрдам қилиши зарурлиги айрим совет республикаларининг давлат иттифоқини тузишни қаттиқ тақозо қилмоқда, букдай иттифоқ тузиш империалистик асоратдан ва миллий зулмдан қутилиш учун бирдан-бир йўлдир. «Уз» буржуазияси- дан ва «ўзга» буржуазиядан қутилиб олган миллий совет республикалари маҳкам бўлиб бир давлатитти- фоқига бирлашганларидагина ўз ҳаётларини сақлаб цолаоладилар ва империализмнинг бирлашган кучини енгаоладилар, йўқса улар бу кучни асло енгаолмай- дилар. 5. Ҳарбий ва хўжалик ишларининг бирлигига асос- ланган совет республикаларининг федерацияси дав- лат иттифоқининг шундай бир умумий формасидир- ди, у: ‘ '
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 27 а) айрим республикаларнинг ҳам, бутун федера- !циянинг ҳам бир бутун бўлиб яшашини ва хўжалик жиҳатидан ривожланишини та'мин этишга; б) тараққиётнинг турли босқичида турган миллат ®а халқларнинг турмуши, маданияти ва иқтиеодий .аҳволидаги турли-турли хусусиятларнинг ҳаммасини э’тиборга олишга ва шунга қараб федерациянинг бирон шаклини татбиқ этишга; в) бирон тарзда ўз тақдирларини федерация тақ- .дири блан боғлаган миллат ва халқларнинг биргала- .шиб тинч яшашларини ва биродарларча ҳамкорлик ■қилишларини йўлга қўйишга имкон беради. Совет автономияеита асоелантан федерациядан (Қирғизистон, Бошқирдистон, Тотористон, Тоғлилар, Доғистон) мустақил совет республикалари блан аҳд- .нома тузиш муносабатларига асосланган федерацияга ■кўчиш (Украина, Озарбайжон) ва улар ўртасида ора- .лиқ босқич бўлишига (Туркистон, Белорусия) йўл д$йиб, федерациянинг турли шаклларини татбиқ қилиб «сўрган Русия тажрибаси совет республикалари давлат .иттифоқининт умумий формаси бўлган федерациянинг жуда ҳам ма’қул ва боп эканлигини батамом исбот 'қилди.
28 И. В. С Т А Л И Н ҳам, бўйсунучилар ҳам, метрополиялар ҳам, мустам- лакалар ҳам, империализм ҳам, миллий зулм ҳам йўқ,— унда федерация ҳархил миллатларнинг меҳнат- кашлар оммасининг ўзаро ишончига ва ихтиёрий ра- вишда иттифоқ тузиш ҳаракатига асослангандир- Федерациянинг бу ихтиёрий характери келгусида ҳам албатта сақланиши лозим, чунки фақат ана шундай федерациягина барча мамлакат меҳнаткашларининг бир бутун жаҳон хўжалигидаги энг юқори бирлигига ўтиш формаси бўлаоладики, бундай бирлик зарурати тобора кўпроқ сезилмоқда. III РКП НИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ 1. РСФСРда ва у блан боғли бўлган совет рес- публикаларида 140 миллионга яқин аҳоли бор. Булар- дан великорус бўлмаганлар қарийб 65 миллион (укра- инлар, белоруслар, қирғизлар, ўзбеклар, туркманлар, тожиклар, озарбайжонлар, Волгабўйи тоторлари, Қрим тоторлари, бухоролилар, хевалилар, бошқирд- лар, арманлар, чеченлар, кабардинлар, осетинлар, черкаслар, инғушлар, қорачалар, болқорлар*, қал- моқлар, кареллар, аварлар, даргинлар, қози-қумуқлар, кюринлар, қумуқлар,** марийлар, чувошлар, вотяк- лар, Волгабўйи немислари, бурятлар, ёқутлар ва бош- қалар). * Кейинги етти халқ „Тоғлилар* группасига бирлашади. бб Кейинги беш халқ »Доғистонлилар“ группасига бирла- шади.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 29 Чоризмнинг, помешчиклар ва буржуазиянинг бу халқларга нисбатан тутган сиёсати — бу халқлар ўртасидаги ҳарқандай давлат куртакларини йўқ ■қилиш, уларнинг маданиятига шикаст бериш, тилла- рига эркинлик бермаслик, уларни жаҳолатда тутиш ва, ниҳоят, уларни мумкин қадар руслаштиришдан «борат эди. Бу халқларнинг маданиятсизлиги ва сиё- сий қолоқлиги ана шундай сиёсат натижасидир. Ҳозир, бу мамлакатларда ҳам халқ оммаси помеш- чикларни ва буржуазияни ағдариб ташлаб, Совет ҳокимиятини э’лон қилгандан кейин, партиянинг вази- фаси великорус бўлмаган халқларнинг меҳнаткашлар оммасига илгарилаб кетган марказий Русияни қувиб етишга ёрдам беришдан иборат, уларга: а) ўз мамлакатларида ўз миллий хусусиятларига мувофиқ келадиган формаларда совет давлатини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш; б) ўз мамлакатларида маҳаллий аҳолининг тур- муши ва психологиясини биладиган ерли кишилардан тузилган ва она тилида иш кўрадиган суд, ма'мурият, хўжалик органлари, ҳокимият органларини йўлга цўйиш; в) ўз мамлакатларида она тилида матбуот, мак- таб, театр, клуб ишларини ва умуман маданий-оқар- *иш муассасаларини ривожлантириш учун ёрдам беришдан иборат.
80 И. В. С Т А Л И Н чорвачилик хўжалигини ва патриархал-қабилавий турмушни сақлаб келаётган (Қирғизистон, Вошқирдисо тон, Шимолий Кавказ) ёки ярим патрсархал-ярIlм, феодал турмушнинг дастлабки формасидан нари кет- маган (Озарбайжон, Қрим ва бошқалар), лекия ҳозир совет тараққсётснснг умумий йўлига тортилган,. кўпчилсгс турк халқларидан иборат бўлган (Туркис- тон, Озрбайжзннснт катта қисми, Дзғсстзн, тоғли- лар, тоторлар, бошқирдлар, қирғизлар ва бошқалар- 25 миллионга яқин аҳоли қолади. Бу • халқларнинг меҳнаткашлар оммаеста нсебатан партиянинг вазсфасс (1-нчи моддада кўрсатилг^о^ш вазифадан ташқари) — бу халқлар ўртасида мустаҳ- кам коммунсетск ташкилотлар тузиш, я’ни рус ишчи ва деҳқонларснснт совет-хўжалик қурилишида ҳосил килган тажрибаларидан фойдалана бсладстан ва шу блан бирга ўзларснснг қўрилиш ишларвда марказий Русиянинг иқтисодий тадбсрларинс, я’ни хўжалик тараққсётснснг бошқа, юқорироқ боcқсчларстагсна мувофиқ келадиган тадбсрларснс пала-партиш равиш- да кўчириб злмаедан, мазкур халқларнснг ҳарбсрснинт конкрет иқтисодсй шароити, синфий тузилиши, мада- нияти ва маишатидаги ҳамма хусусиятларни э^иборга олабиладсган мустаҳкам коммунистик ташкилотлар тузиш йўли блан бу меҳнаткашлар оммасига патри- архал-феодал мунocaбатларнснт қолдсқларсни туга- тишга ва меҳнаткаш деҳқонлар Советлари асосида совет хўжалиги қуришга ёрдам беришдир.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 31 қисми (кабардинлар, черкаслар, болқорлар) ҳамда ўтроқ бўлиб, ўзига ма'лум территорияни мустаҳкам- лаб олган ба'зибир бошқа халқлар истисно қилинса, 6 миллионга яқин қирғиз, бошқирд, чечен, осетин, инғушлар қолади; буларнинг ерлари то сўнгги вақт- ларгача рус муҳожирлари учун колонизация об’екти бўлиб келган эди, бу муҳожирлар ерли халқларнинг энг яхши экинзор ерларини қўлга киргизиб олиб, уларни доимо сиқар ва дашти-биёбонларга сурар- дилар. Чоризм сиёсати, псмешчиклар ва буржуазиянинг сиёсати — бу ерларга рус деҳқон ва казакларининг қулоқ элементларини кўпроқ жойлаштириб, уларни буюк давлатчилик интилишлари учун ишончли таян- чига айлантиришдан иборат эди. Дашти-биёбонларга суриб чиқарилган ерли халқлар (қирғизлар, бошқирд- лар)нинг аста-секин йўқ бўлиб кетаётганлиги — ана шундай сиёсат натижасидир. Бу халқларнинг меҳнаткаш оммасига нисбатан партиянинг вазифаси (1 ва 2-нчи моддаларда кўрса- тилган вазифалардан ташқари)—умуман қулоқлардан, хусусан великорус йиртқич қулоқлардан қутилиш учун курашда уларнинг кучини ерли рус аҳолисининг меҳ- наткашлар оммаси кучи блан бирлаштириш, уларга қулоқ-колонизаторларни ўз устларидан ағдариб таш- лаш учун бутун куч ва воситалар блан ёрдам бериш, шундай қилиб, уларни одамларча яшамоқ учун зарур бўлган ишга яроқли ерлар блан та'мин этишдир.
32 И. В. С Т А Л И Н ичига сочилиб кетган ва кўпинча муайян синфийтузи- лишга ҳам, муайян территорияга ҳам эга бўлмаган, бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юрадиган айрим миллий группалар, майда миллатлар ҳам бор (лотиш- лар, эстонлар, поляклар, яҳудийлар ва бошқа майда миллатлар). Чоризмнинг сиёсати — ҳамма чоралар блан, ҳатто погромлар қилиш (яҳудийларга погром қилиш) йўли блан ҳам шу майда миллатларни йўқ қилиш сиёсати эди. Ҳозир, миллий имтиёзлар битирилган, миллатлар- нинг тенг ҳуқуқли бўлиши амалга оширилган, майда миллатларнинг миллий жиҳатдан эркин равишда ри- вожланиш ҳуқуқларини совет тузумининг ўзи та'мин- лаб бергандан кейин, бу миллий группаларнинг меҳнат- кашлар оммасига нисбатан партиянинг вазифаси — уларга берилган ана шу эркин равишда ривожланиш ҳуқуқидан тўла суратда фойдаланишлари учун ёрдам беришдир.
МИЛЛИЙ МАСАЛАДА НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАР 33 нсзаторлск ва великорус шовинсзмита ўтишга олиб боради. Иккинчи томондан, миллий зулмнснт оғир даврини бошдан кечирган ва миллий зулм ваҳмасидан ҳали батамом қутилмаган тубжой маҳаллий комму- нистлар меҳнаткашларнинг еснфий манфаатларини бир четда қолдириб, партия ишида миллий хусусиятлар- нснт аҳамиятини кўпинча орттириб юборадилар, ёки муайян бир миллат меҳнаткашларининг манфаатла- рснс ўша миллатнинг «умуммиллий» манфаатлари блан аралаштирадилар, меҳнаткашларнинг манфаат- ларини «умуммиллий» манфаатлардан ажратиб олиб, партия сшинс мазкур меҳнаткашларнинг манфаатла- рига мослаб қурабилмайдилар. Бу ҳол ҳам комму- низмдан оғиб буржуа-демократик миллатчилик томо- нига ўтишга олиб боради, бу оғиш ба’зан (Шарқда) панссломсзм, пантуркизмб формасига киради. С’езд коммунизм иши учун зарарли ва хавфли бўлган бу оқимларнинт ҳар иккаласини ҳам қат’ий суратда қоралаш блан бирга, биринчи оқимнинт, я’ни буюк давлатчилик, колонизаторлик томонига оғиш- нинг айниқса хавфли ва айниқса зарарли эканлиг^ини кўрсатиб ўтсшнс лозим топади. С’езд партия сафла- ридан колонизаторлск ва миллатчилик қолдиқларини йўқ қилмасдан туриб, чекка ўлкаларда маҳаллий ва рус аҳолиеининг пролетар элементларини ўз сафла- рида интернационализм асосида бирлаштирадиган мустаҳкам ва омма блан боғланган ҳақиқий комму- нистик ташкилотлар тузиш мумкин эмасли^ини эсла- тиб ўтади. Шунснт учун с’езд, коммунизмдаги мил- латчилик ва, бсринчс навбатда, колон^^аторлик оғма- чиликларини тугатиш — партиянинг чекка ўлкалар- Даги энг муҳим вазифаларидан бири, деб ҳисоблайди.
34 И. В. С Т А Л И Н 6. Ҳарбий фронтда эришилган муваффақиятлар< муносабати блан, айниқса Врангель тугатилгандан кейин, саноат пролетариати бўлмаган ёки йўқ дара- жада бўлган ба’зибир қолоқ чекка ўлкаларда меш- чан-миллатчи элементларнинг мансабпарастлик мақ- сади блан партияга киришга интилишлари кучайди. Б)г элементлар, партиянинг ҳақиқатан давлатни идора* қилучи куч эканлигини билиб, одатда, коммунизм-. тусига кириб оладилар ва кўпинча группа-группа бў- либ партияга киришга интиладилар, партияга сал-пал* пардаланган шовинизм ва бузғунлик кайфиятини кири- тадилар, шу блан бирга чекка ўлкаларда умуман заиф- бўлган партия ташкилотлари, партияни янги а’зола1> қабул қилиб «кенгайтириш» керак, деган васвасалар- га ҳамавақт қарши туришга қодир бўлолмайдилар. С'езд партияни пролетариат партиясига суқилиб* кириб олган ҳарқандай сохта коммунист элементлар- га қарши қат'ий кураш олиб боришга чақиради ва интеллигент мешчан-миллатчи элементлар «кенгайишдан» сақланиш керак деб огоҳлантиради. С'езд чекка ўлкаларда партияга янги а'золар асоса*» шу чекка ўлкалардаги пролетарлар, камбағаллар ва> меҳнаткаш деҳқонлардан қабул қилиниши, шу блаю бирга чекка ўлкалардаги партия ташкилотларининг составини сифат жиҳатидан яхшилаш йўли блан, . бу ташкилотларни мустаҳкамлаш учун иш олиб бори- лиши лозим деб ҳисоблайди. „Правда" № 29. 1921 йил 10 февралъ
35* РКП(б) X СЪЗДИ 1921 йил 8—16 март Русия коммунистлар партиясининг ўнинча сезди. Стенография ^чсоботи. М> 1921,
ЗУ 1. МИЛЛИП МАСАЛА СОҲАСИДА ПАРТИЯНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА ДОКЛАД 10 март Партиянинг миллий масала соҳасидаги навбатдагғ» конкрет вазифаларига тўғридан-тўғри ўтишдан аввал,. ба’зибир зарурий шартларни аниқлаш керакки, бу- ларни аниқламасдан туриб, миллий масалани ҳал қи- лиш мумкин эмас. Бу зарурий шартлар: миллатлар- нинг пайдо бўлиши, миллий зулмнинг туғилиши, тари- хий тараққиёт давомида рўй берган миллий зулм. формалари ва, . сўнгра, тараққиётнинг ҳархил даврла- рида миллий масалани ҳал қилиш формалари ҳақи~ даги масалаларга оиддир. Бундай даврлар учта.
•35 И. В. С Т А Л И Н тараққиётлари даврида давлат формаларига кирган эдилар. Бу давлатлар ичида бошқа бирмунча катта миллий группалар бўлмаганлстсдан, унда ' миллий зулм ҳам йўқ эди. Оврупонинг шарқида эса, аксинча, ^^сллатларнснг ■вужудга келуви ва феодал тарқоқликнснг• тугатилуви марказлашган давлатларнснт ташкил топиш процесси блан бир вақтга тўғри келмади. Мен Венгрия, Австрия, Русияни кўзда тутаман. Бу мамлакатларда капита- листик тараққиёт ҳали йўқ эди, у ўша вақтда, эҳти- мол, эндигина туғилиб келаётган бўлса керак, ҳолбу- ■ки турк, мўғул ва бошқа Шарқ халқларснснг ҳужу- мидан мудофаа қилиш зарурати бостириб келаётган душман тажовузини тўхтатишга қудрати етадиган .марказлашган давлатларнинг дарҳол тузилишини та- лаб этарди. Оврупонинг шарқида марказлашган дав- латларнинг пайдо бўлиш процеесс одамларнинг мил- .лат-миллат бўлиб уюшувлари процессидан тезроқ бор- танлстидан, унда ҳали миллат бўлиб уюшмаган, лекин умумий бир давлатга бирлаштсрслган бирнеча халқ- дан иборат аралаш давлатлар ташкил топди.
РКП(б) X СЕЗДИ 39 •турлича ҳал қилиш усулларининг туғилишига сабаб бўлган миллий зулмнинг ватани бўлдилар. Миллий зулмнинг ва унга қарши кураш усуллари- нинг ривожланишидаги иккинчи давр Ғарбда импе- риализмнинг пайдо бўлиш даврига тўғри келади, бу даврда капитализм мол сотиш бозорлари, хомаш’ё, .ёқилғи ва арзон иш кучи қидириб, капитал чиқариш, катта темир йўллар ва денгиз йўлларини та’мин этиш учун курашиб, миллий давлат доирасидан таш- қари чиқади, ўз территориясини яқин ва узоқ қўшни- .лари ҳисобига кенгайтиради. Бу иккинчи даврда Ғарбдаги эски миллий давлатлар — Англия, Италия, ■Франция — миллий давлат бўлмай қоладилар, я’ни улар янги территорияларни босиб олиш натижасида кўп миллатли, мустамлакачи давлатларга айланади- лар, бунинг натижасида улар, бундан илгари Оврупо- нинг шарқида мавжуд бўлган миллий ва мустамлака- чилик зулми майдони каби, миллий ва мустамлакачи- лик зулми майдонига айланадилар. Оврупонинг шарқида бу давр бўйсунган миллатлар (чехлар, поляклар, украинлар)нинг уйғониши ва кучайиши блан характерланади; . бўйсунган миллатларнинг бу уйғониши ва кучайиши империалистик уруш натижа- сида эски кўп миллатли буржуа давлатларининг қу- лашига ва янги миллий давлатларнинг ташкил топи- шига олиб келди, бу янги миллий давлатлар буюк давлатлар деб оталадиган давлатларнинг асорати остига тушдилар.
40 И. В. С Т А Л И Н архивига ташланди, бу даврда бизнинг кўз олдимиз- да РСФСР территориясида • миллатлар қоматларини ростлаб олдилар. Улар ривожланмоқ учун тенг ҳуқуққа эга бўлдилар, лекин уларнинг хўжалик, сиё- сий, маданий қолоқликлари натижасида тарихий мерос бўлиб қолган ба’зибир тенгсизликлари ҳали ҳам сақланиб келмоқда. Миллатлар ўртасидаги бу тенгсизликнинг моҳияти шундан иборатки, бизга тарихий тараққиёт натижасида, ўтмишдан бир мерос қолди, у ҳам бўлса, бир миллатнинг, я’ни великорус миллатининг сиёсий жиҳатдан ва саноат жиҳатидан бошқа миллатларга қараганда кўпроқ ривож топган- лигидир. Ҳақиқий тенгсизлик ана шундан келиб чиқ- қандир, бу тенгсизликни бир йил ичида битириш мум- кин • эмас, лекин уни қолоқ миллатларга иқтисодий, сиёсий ва маданий ёрдам бериш йўли блан битириш лозим. Тарихий жиҳатдан кўз олдимиздан ўтган миллий масаланинг • ривожланишидаги уч давр ана шудир. Дастлабки икки даврнинг битта умумий хусусияти бор. Бу хусусият шундан иборатки, бу даврларнинг ҳар иккаласида ҳам миллатлар зулм ва асорат азо- бини тортадилар, шу сабабли миллий кураш давом этади ва миллий масала эса ҳал қилинмасдан қолади. Лекин булар орасида фарқ ҳам бор. Бу фарқ шундан иборатки, биринчи даврда миллий масала кўп мил- латли айрим давлатлар доирасидан ташқарига чиқ- майди ва бу масала бирнеча миллатларга, асосагқ Оврупо миллатларигагина- тааллуқли бўлади, ҳол- буки иккинчи даврда миллий масала давлатнинғ ички масаласидан давлатлар ўртасидаги масалага — ХУҚУҚ жиҳатидан тенг бўлмаган халқларни ўзларига г
РКП(б) X С'ЕЗДИ '41 бўйсундириб туриш учун, Овруподан ташқаридаги янги халқ ва қабилаларни ўз та’сирларига бўйсунди- риш учун империалистик давлатлар ўртасидаги уруш масаласига айланиб кетади. Шундай қилиб, илгариги вақтда фақат маданий мамлакатлардагина ахамиятга эга бўлган миллий маса- ла бу даврда ўзининг алоҳидалик хусусиятини йўқотиб, мустамлакалар ҳақидаги умумий масалага қўшилади. Миллий масаланинг умуммустамлака масаласига айлайиши тарихий жиҳатдан тасодифий бир нарса эмас. Миллий масаланинг умуммустамлака маса- ласига айланишининг сабаби шуки, биринчидан, импе- риалистик уруш вақтида урушга қатнашган давлат- ларнинг империалистик группаларининг ўзлари мус- тамлакаларга мурожаат қилишга мажбур бўлдилар, улар бу мустамлакалардан одам олиб, -бу одамлар- дан қўшинлар ' туздилар. Шубҳасизки, бу процесс, я’ни империалистларнинг мустамлакалардаги қолоқ хал^ларга мурожаат |қилйшга мажбур бўлишлари шу қабила ва халқларни ■ озодлик йўлидаги курашга қўз- ғотмасдан иложи йўқ эди. Сўнгра, миллий масала- нинг кенгайипгига ва даставвал озодлик ҳаракатик нинг учқунларини, кейин унинг алангасини ■.бутун ер юзига ёйиб юборган умуммустамлака масаласига айланишига 'сабаб ■ бўлган иккинчи фактор ■— импе- риалистик группаларнинг Туркияни бўлиб олишга ва унинг давлат бўлиб ■ яшавини тугатишга . уринишлари* дир. Туркия давлат қурилиши жиҳатидан мусулмон халқлари ■. ■ ўртасида ■ кўпроқ ривожланган '. мамлакат бўлганидан, ўз. истиқболининг ■ ана шунд’ай бўлишига Рози ■ бўлолмас эди, шунинг учун у, ■ кураш байроғини кўтариб,. империализмга қарши . курашмоқ учун ■ ўз
42 И. В. С Т А Л И 'Н атрофига Шарқ халқларини тўплади. Учинчи ф.ак- тор — Совет Руеияеининг пайдо бўлвшидир; Совет Руеиясининг империализмга қарши кураши бирқанча муваффақиятларга эришди ва, табиий, Шарқнинг эзилган халқларини руҳлантнрди, уларни уйғотди, курашга кўтарди ва шу блан эаилган ми.лла^^^р^шг Ирландиядан тортиб Ҳиндистонгача умумий фронтини тузишга имкон туғдириб берди. Миллий зулм ривожснинт иккинчи босқичида бур- жуа жамиятснснг миллий масалани ҳал этиши, халқ- лар орасида тинчлик туғдириши уёқда турсин, ҳатто, аксинча, миллий кураш учқунини эзилган халқларнинг, мустамлакалар ва ярим муcтaмлакаларнинт жаҳон империализмига қарши кураш алантаеста айланти- риб юборишига сабаб бўлган факторлар ана шулардир. Миллий масалани ҳал қилишга қудрати етадитан бирдан-бир режим, я’ни ҳархил халқлар ва қабила- ларнинг бирга тинч яшашларини ва биродарларча ҳамкорлик қилишларини та’мин этадиган шароитни вужудга келтираоладиган бирдан-бир режим — Совет ҳокимияти режими эканлиги, пролетаряат диктату- раси режими эканлиги очиқ-ойдмн кўриннб турипти.
РКП(б) X С'ЕЗДИ 43 нинг ҳожати бўлмаса керак. Тарих кўрсатдики, миллий тенгсизликни йўқ қилишнинг бирдан-бир усули, эзилгаи ва эзилмаган халқларяинг меҳнаткаш- лар оммаси ўртасида биродарона ҳамкорлик режими- ни ўрнатишнинг бирдан-бир усули — капитализмни тугатиш ва совет тузумини барпо қилишдир. Сўнгра, тарих кўрсатдики, айрим халқларниаг ўз миллий буржуазиясидан ҳам, шунингдек «бегона» буржуазиядан ҳам ўзларини озод этишлари мумкин экан, я’ни улар ўз мамлакатларида совет тузумяни барпо қилган эканлар, бу халқлар, қўшни совет рес- публикаларияинг иқтисодий ҳамда ҳарбий ёрдами бўлмаса, импер-иализм мавжуд бўлиб турган вақтда айрим-айрим яшайолмайдилар ва ўзларининг мувта- қил ҳаётларини муваффақият блан қўриқлай олмай- дилар. Венгрия мисоли яққол кўрсатадики, совет республикаларининг давлат ялтифоқи бўлмаганида, улар дарбий-иқтисодий жиҳатдан яхлит бир куч бўлиб бирлашмаганларвда, ҳарбий фронтларда ҳам, иқти- содий фронтларда ҳам жаҳон империализмининг бир- лашган кучига қарши туриб бўлмайди. Совет республикаларининг федерацияси давлат иттифоқининг матлуб . формасидир, РСФСР эса унинг мужассам тимсолидир. Уртоқлар, РСФ-СР доирасида миллий масалани ҳал қилиш соҳасада партиямиз томонидан ма’лум тадбирлар кўрилиши зарурлигини кейин исбот қилиб бермоқ учуи, дастлаб бу ерда айтмоқчи бўлганим зарурий шартлар ана . шулардир. Гарчи ' Руеияда ва Русия блан ■ боғланган ■ республи- каларда совет режими вақтида ҳукмррн миллатлар ва ҳуқуқсиз миллатлар, метрополия' ва мустаюакалар.
44 И. В. С Т А Л И Н эксплуатация қилинучилар ва эксплуатация қилу- чилар бўлмаса ҳам, лекин Русияда миллий масала ҳали ҳам' мавжуддир. РСФСРда миллий масаланинг моҳйяти — миллатларнинг бизга ўтмишдан мерос бўлиб қолган ҳақиқий (иқтисодий, сиёсий, маданий) қолоқлигини йўқ қилиш, қолоқ халқларга давлат қурилиши жиҳатидан, маданий ва иқтисодий жиҳат- дан марказий Русияни қувиб етишга имкон бериш* дир. • Эски режим вақтида чор ҳукумати Украина, Озар- байжон, Туркистон ва бошқа чекка ўлкаларда дав- латни тараққий эттиришга ҳаракат қилмади ва қилол- мас ҳам эди, чор ҳукумати чекка ўлкаларда давлатнинг ривожланишига, шунингдек маданий ривожланишга ҳам қарши курашиб, маҳаллий туб халқни зўрлик йўли блан ассимиляция қилишга уринарди. Сўнгра, эски давлат, помешчиклар ва капиталист- лар қирғизлар, чеченлар, осетинлар каби жуда ҳам эзилган халқларни мерос қилиб қолдирдилар, бу халқларнинг ерлари Русиянинг казак ва қулоқ эле- ментлари томояидан колонизация қилиниб келди. Бу халақлар чексиз . жабру-жафюларга ва йўқ бўлиб ке- тишга . маҳкум қилинган эдилар.
РКП(б) X С‘ЕЗДИ 45 хусусиятларини э’тиборга олмасдан, ба’зан рус буюк давлатчилик шовинизми томонига оғиб кетадилар. Сўнгра, миллий зулмни • • бошдан кечирган рус бўл- маган миллатларнинг вазияти ба’зан ўз халқи меҳ- наткашлар оммаеининт синфий манфаатларини «умум- халқ» манфаатлари деб оталадиган манфаатлардан ажрата билмайдиган ерли коммунистларга ҳам та’сир этмасдан қолмади. Мен рус бўлмаган коммунист- лар орасида ба’зан кўриниб қоладиган ва чунончи, Шарқда панисломизм, пантуркизмдан иборат бўлган маҳаллий миллатчилик томонига оғишлар тўғрисида гапираётирман. Ниҳоят, қирғиз, бошқирд ва ба’зи тоғ қабилала- рини йўқ бўлиб кетишдан қутқариш, қулоқ-колониза- торлар ҳиеобига уларни ер блан та’мин этиш зарур. Мамлакатимизда миллий масала моҳиятини • ташкил этучи масалалар ва вазифалар ана • шулардан иборат. Партиянинг бу навбатдаги вазифаларини тавсиф қилиб бўлганимдан кеййн, энди' мен умумий вааифа- га, я’ни бизнинг • коммуниетик еиёеатимизни чекка ўлкаларнинг, асосан, Шарқда мавжуд бўлган хўжалик турмушидаги алоҳида шароитларга мувофиқлашти- риш вазифасига ўтмоқчиман. Масала шундаки, - бирқанча халқлар, аеоеан, турк халқлари — уларнинг гони 25 миллионга яқин — са- ноат капитализми даврини ўтмадилар, ўтишга • улгур- мадилар, шунинг учун уларда саноат пролетариати йўқ §ки йўқ даражададир, шу сабабли уларга саноат капитализмини четда қолдириб, хўжаликнинғ бошлан- ғич • • формаларидан совет хўжалиги босқичига . • ўтишга тўрр» келади. Оғир • бўлса ҳам, лекин мутлақо • • адо қилиб бўладиган. бу • ишни бажармоқ . учун, мазкур
46 И. В. С Т А Л И Н халқларнинг иқтисодий аҳволидаги, ҳатто тарихий ўтмишларидаги, маишат ва маданиятларидаги барча хусусиятларни ҳисобга олиш зарур. Бунда, я’ни Руси- янинг марказида куч ва аҳамияти бўлган чораларни мазкур халқларнинг территорияларига суриштирмай кўчирабериш мумкин эмае ва хавфлидир. Равшанки, РСФСР нинг хўжалик сиёсатини ўтказган чоқда, чекка ўлкаларда мавжуд бўлган иқтисодий аҳвол, синфий тузилиш, тарихий ўтмишнинг барча хусусият- ларини албатта э’тиборга олиш керак. Мен, масалан, озиқ-овқат халқ комиссарлигининг мусулмон аҳолиси ҳечвақт чўчқа боқмайдиган Қирғизистонда развёрстка йўли блан чўчқа топшириш ҳақидаги талабига ўхшаган нома’қулчиликларни йўқотиш кераклиги тўғ- рисида сўзлаб ҳам турмайман. Ҳарбир сайёҳнинг ҳам кўзига ташланиб турадиган бу маиший хусусиятлар блан ҳисоблашувни иетамаслик ана шу мисолдан кўри- ниб турипти. • Менга ҳозиргина, ўртоқ Чичериннинг мақолала- рига жавоб беришни сўраб ёзилган хатни топширди- лар. Урюқлар, мен Чичериннииг мақолаларини диқ- қат блан ўқидим, менимча, унинг мацолалари ада- биётбозликдан бошқа ҳечнарса эмас. Унда тўртта хато ёки онглашилмовчилик бер.
РКП(б) X СЕЗДИ 47 ларнинг бирлик томонига ортиқча баҳо берган ва бу «трест» ичидаги зиддиятларга етарли баҳо бермаган. Ҳолбуки бу эиддиятлар унда мавжуд бўлиб, Ташқи ишлар халқ комиссарлитинснт иши шу зиддиятларга аеоелантандир. Сўнгра, ўртоқ Чичерин иккинчи хатога Йўл • қўяди. У, ҳукмрон буюк давлатлар блан яқинда вужудга келган ва молия жиҳатидан ҳамда ҳарбиЙ жиҳатдан шу буюк давлатларга бўЙсунган миллиЙ давлатлар (Чехословакия, Польша, Финляндия ва бошқалар) ўртасидаги зиддиятларга етарли баҳо бермаЙди. Ўртоқ Чичерин бу миллиЙ давлатларнинг буюк дав- латларга бўЙсунганликларига қарамасдан ёки, дуруст- роғи, уларнинг ана шундаЙ бўйсунишлари натижа- сида буюк давлатлар блан шу миллиЙ давлатлар орасида зиддиятлар бор эканини ва бу зиддиятлар- нинг Польша, Эстония ва бошқалар блан бўлган музокараларда аниқ еезилганини бутунлаЙ эсидан чиқарипти. Ташқи ишлар халқ комиcеарлитининт яшовидан мурод ҳам ана шу зиддиятларни ҳисобга олиш, шуларга аеоеланиш, бу зиддиятлар доирасида усталик блан иш кўришдир. Уртоқ Чичериннинг бу моментга- етарли баҳо беролматанлсти жуда ҳаЙрон қоларлик бир нарсадир.
48 И. В. С Т А Л И Н бизнинг программамизда йўқ. Бизнинг программамизда миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи тўғрисида гапирилмайди,— бу шиар тамоман бетайин шиор,— балки халқларнинг давлат бўлиб ажралиб чиқиш ҳуқуқи ҳақида гапирилади,— бу шиор мақ- садни жуда равшан ва аниқ белгилаб беради. Булар бир-биридан фарқ қиладиган икки хил нарсадир. Уртоқ Чичерин ўз м-а|цолалари,да бу иоментии э’ти- борга олмаганлиги ғалати бир нарса; шу сабабли унинг бетайин бўлиб қолган шиорга қарши э’тироз- лари қуруқ ran бўлиб қолади, чунки на менинг тезис- ларимда ва на партия программасида «ўз тақдирини ўзи белгилаш» ҳақида бир оғиз ҳам сўз айтилмагаи. Унда фақат халқларнинг давлат бўлиб ажраляб чиқиш ҳуқуқи ҳақида гапирилади. Аммо бу шиор мустамлакаларда озодлик ҳаракати авж олиб бора- ётган ҳозирги пайтда биз учун революцион шиордир. Совет давлатлари ўз ихтиерлари блан федерация бў- либ бирлашаётганлари учун, ажралиб чиқиш ҳуқуқи РСФСРга кирган халқларнинг ўз ихтиёри блан исти- фода қилинмай қолаберади. Англия, Франция, Амери- ка, Япониянинг исканжаси остида яшаётган мустам- лакаларга келганимизда, Арабистон, Меслnотамия, Туркия, Ҳиндистон каби қарам мамлакатларга, я’ни мустамлака ёки ярим мустамлака бўлган мамлакат- ларга келганимизда, халқларнинг давлат бўлиб ажра- либ чиқиш ҳуқуқи тўғрисидаги шиор ревллюцилн шиор бўлади ва бу шиордан воз кечиш — империа- листларга қўл келадиган иш қилиш демакдир.
РКП(б) X С-ЕЗДИ 49 Сталиннинг тезисларига қарши» деган сарлавҳа қўй- моқ учун бу тезисларга бирон жиддий нарсани, лоа- қал амалий таклифларни қарши қўйиш керак эди. Ҳолбуки мен унинг мақолаларидан қулоқ солишга арзийдиган битта ҳам амалий таклиф топаолмадим. Мен сўзимни тамом қиламан, ўртоқлар. Биз қуйи- даги хулосаларга келдик. Буржуа жамиятининг мил- лий масалани ҳал қилишга қурби етмаслиги уёкда турсин, балки, аксинча, миллий масалани «ҳал қи- лишга» уриниб, уни чатоқлаштириб мустамлака маса- ласига айлантириб юборди ва ўзига қарши янги фронт вужудга келтирдики, бу фронт Ирландиядан тортиб Ҳиндастонгача чўзилган. Миллий масалани қўйишга ва ҳал қилишга қурби етадиган бирдан-бир давлат — ишлабчиқариш воситалари ва қуроллари- нинг коллектив мулклигига асосланган давлат — Совет давлатидир. Совет федератив давлати даврида эзилган миллатлар ҳам, ҳукмрон миллатлар ҳам йўқ, миллий зулм тугатилган, лекин маданияти юксакроқ миллатлар блан маданияти пастроқ миллатлар ўрта- сида эски буржуа тартибидан мерос бўлиб қолган ҳақиқий (маданий, иқтисодий, сиёсий) тенгсизлик мавжуд экан, миллий масала шундай бир формага кирадики, у қолоқ миллат ва халқлар меҳнаткашлар оммасининг иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан муваффақият қозонишини осонлаштирадиган, бу омманинг илгарилаб кетган марказий Русияни — пролетар Русиясини қувиб етишига имкон берадиган чора ва тадбирларни кўришни талаб этади. Менинг миллий масала тўғрисйда ■ таклиф қилган тезисларим- даги учинчи бобнинг мазмунидан келиб чиқадиган амалий таклифлар ■ ана ■ шулардир. (О л қ и ш л а р.) '•
50 2. ОХИРГИ СУЗ 10 март
РКП(б) X С-ЕЗДИ 51. нима учундир, бу тезисларини с’ездга тақдим қил- мади, мен бу тезисларда амалий тадбирларга доир- биронта ҳам таклиф топмадим, айтгандай, «РСФСР» деган номни «Шарқий Оврупо» деган номга, «Русия» деган сўзни эса «рус» ёки «великорус» деган сўзга олмоштириш тўғрисидаги бир таклифад истисно қил- ■ ганда, амалий тадбирларга доир биронта бўлса ҳам таклиф топмадим. Бу тезисларда бошқа амалий так- лифларни тополмадим. Энди мен навбатдаги масалага ўтаман. Шуни айтишим керакки, мен бу ерда чиқиб сўзла- ган делегатлардан кўп нарса кутган эдим. Русияда йигирма икки чекка ўлка бор, шу блан бирга бу ўлкаларнинг ба’зиларида саноат жуда тараққий этган ва улар саноат жиҳатидан марказий Русиядан унча- лик фарқ қилмайдилар, бошқалари капитализм босқичини ҳали ўтмаганлар ва марказий Русиядан уларнинг фарқи жуда катта, учинчи хиллари эса- тамоман қолоқ ўлкалардир. Чекка ўлкаларнинг бун- дай хилма-хил хусусиятларининг ҳаммасини тезис- ларга бирма-бир аниқлаб киргизиш мумкин эмас. Умуман бутун партия учуи тузилган тезисларнинг фақат Туркистои боп, фақат Озарбайжон боп ёки. фақат Украина боп бўлшиини талаб этиш ярамайди. Айрим чекка ўлкаларгагина хос бўлган хусусиятларни қолдириб туриб, . ҳамма чекка ўлкалар учун умумий бўлган хусусиятларни олиш ва уларни тезисларга киргизиш зарур. Тезис тузишда бундан бошқа метод. табиатда йўқ.
52 И. В. ■ С Т А Л И Н Шу рус бўлмаган миллатлар учун умумий бўлган хусусият шундан иборатки, улар ўз давлатларини ривожлаитириш жиҳатидан марказий Русиядан кейин- да қолганлар. Бизнинг вазифамиз — бу миллатларга, уларнинг пролетар элементларига, уларнинг меҳнат- каш элементларига ўз мамлакатларида ўз она тилла- рида совет ■ давлат тузумини ривожлантиришлари учун бутун кучимиз блан ■ ёрдам беришдир. Бу умумий вазифа тезисларнинг амалий тадбирлар қисмвда кўр- сатилган. Сўнгра, агар чекка ўлкаларнинг алоҳида хусусият- ларини яна ҳам аниқроқ қилиб .борилаберса, рус бўлмаган ■ Миллатлар аҳолисининг қарийб ■ ' 65 000 000 дан иборат ■ бўлган умумий сонидан капитализм дав- рини ўтмаган 25 миллион турк халқларини ажратиб юлишга ■ тўғри келади. Уртоқ Микояннинг, Озарбайжон ба’зи жиҳатдан рус вилоятларидан юқори туради, дейиши тўғри эмас. У, Бокуни Озарбайжон блан ара- лаштириб юборганга ўхшайди. Боку Озарбайжоннинг ўз ичидан ўсиб чиққан эмас, балки юқоридан туриб, Нобель, Ротшильд, Вишау ва бошқаларнинг ҳаракати блан қурилган. Озарбайжоннинғ ўзига келганда, у энг қолоқ феодал-патриархал муносабатлар мамлака- тидир. Шунинг учун мен бутун Озарбайжонни капи- талйзм давринй ■ ■ ўтмаган чекка ўлкалар группасига киргизаман ва бу ўлкаларни совет хўжалиги йўлига киргизмоқ учун уларга нисбатан махсус методларня қўлланмоқ зарур. Бу ҳақда тезисларда айтилган.
РКП(б) X С‘ЕЗДИ 5Э лар. Булар, асосан, қирғизлар, Туркистоннинг шимо- лиЙ қисми, бошқирдлар, чеченлар, осетинлар, инғуш- лардир. • Миллатларнинг бу труппаеига келганда^ уларни энг олдин ер блан та’мин этиш зарур. Бунда музокаралар тўхтатилиб, қирғизларга ва бошқирд- ларга сўз берилмади. Улар ерсизликдан қиЙналаётган • тоғли Бошқирдистон, Қирғизиетон ва Тоғлиларнинг • қандай азоб-уқубатлар чекаётганлари ҳақида яна- кўп нарсалар сўзлаб берган бўлар эдилар. Лекии Сафаровнинг бу ҳақда гапирганлари аҳолининг фақат 6 миллиондан иборат бир группасига тааллуқлидср.- Шунинг учун Сафаровнинг амалий таклифларини барча чекка ўлкаларга жорий қилиш мумкин эма> чунки рус • бўлмаган миллатларнинг бошқа қисмлари учун,— улар 60 миллионга яқин — бу тузатишларнинг ҳ-еч.қандай аҳамияти Йўқ. Мана шунинг учун мен Сафаров томонидан киргизилган ва миллатларнинг ма’лум группаларига тааллуқли бўлган айрим модда- ларни аниқлаш, уларга қўшимчалар киргизиш ва уларни мукаммал шаклга солишга қарши этсрзз қилмасам ҳам, бу тузатишларни ҳамма боп қилиб юбориш ярамайди, дейман. Сўнгра, мен Сафарзвнснг бир тузатиши ҳақида ўз мулоҳазамни аЙтиб ўтишим лозим. Унинг тузатишларидан бирига «миллий-мдда- ниЙ жиҳатдан ўзини белгилаш» сўзлари жириб қолгац. йОктябрь революцияесга қадар,—дейилади унда,—Русиянинг • шарқиЙ чекка ўлкаларидаги мустамлака ва ярим мустамлака • халқлари, импералистик сиёсат орқасида, миллий-маданий • жи- • ҳатдан ўзини белгилаш, ўз она тилларида билим олиш ЙўлЙ блан капиталистик тараққиётнинг маданиЙ ютуқларидан баҳра- манд бўлиш имкониятидан тамоман маҳрум этилган • эдилар’ ва. . ҳоказо.
.54 И. В. С Т А Л И Н Шуни айтиш керакки, мен бу тузатишни қабул қилаолмайман, чунки бу тузатмадан бундизм ҳиди келади, миллий-маданий жиҳатдан ўзини белгилаш — Бунднинг ифодасидир. Биз ўзини белгилаш тўғриси- даги туманли шиорлар блан аллақачон хайрлашган- миз,— уларни қайтадан тикламаслик керак. Шу блан бирга бу жумла жуда ҳам ғайри табиий сўзлар йиғин- дисидан иборат.
РКП(б) X С‘ЕЗДИ . 55 ликни ташкил этган Белорусияда ҳам аҳвол бориб- бориб шундай бўлади. Охирги сўзимни тамом қилиш блан бирга, с'ездга тезисларнинг ҳамма чекка ўлкаларимизни қизиқтира- диган амалий таклифларини янада аниқроқ қилиб чиқиш учун комиссия сайлашни таклиф қиламан, бу комиссияга областьларнинг вакиллари кириши керак. (О лқишлар.)
56 В. И. ЛЕНИНГА ХАТ Уртоқ Ленин! Кейинги 3 кун ичида имкон топиб, «Русияни алектрлаш плани»8 деган тўпламни ўқиб чиқдим. Қ-саллик ердам <илди (ҳар ёмоннинг бир яхшиси бўлади!). Китоб жуда ҳам яхши бўлиб чиқибди. Қўштирноқсиз, ҳақиқатан бир бутун план ва ҳақи- қатан давлат хўжалик пла-ни моҳирлик блан ё'зи- либди. Бу план хўжалик жиҳатдан қолоқ Русиянинг совет уетқурмаеига ҳозирги шароитда ҳақиқатан реаль ва бирдан-бир мумкин бўлган техника ишлаб- чиқариш базасини асос қилиш учун ҳозирги даври- мизда марксистик нуқтаи назардан қилинган бирдан- бир ҳаракатдир.
В. И ЛЕНИНГА ХАТ 57 қаҳрамони хаёл қилиб юрган ўрта аср ҳунарманди зиммасига, эски эртакларни айтиб, Русияни «халоо қилиш» вазифаси тушибдир... Матбуотимизда дам- бадам босилиб, бизга иснод келтираётган ўнларча «бирлашган планлар» тайёрлов синфига кирган бола- лардек бижиллашиб ўтиручиларнинг гапларига ўх- шайди, хлллс... Еки яна: Гоэлрони ҳали ҳам «танқид» қилаётган ва жаҳолат ботқоғига қулоғигача ботиб кетган Риклининг тутуруқсиз «реализми»ни (ҳақиқатда эса маниловча бебурд гапларини) олиб қаранг... ‘ Менинг фикрим: 1) план тўғрисидаги вайсашларга энди бир минут ҳам қулоқ солиб ўтирмаслик керак; 2) ишни дарҳол а м а л и й равишда бошламоқ керак; 3) ишларимизнинг лоақал '/з қисмини (2/3 қисми «кундалик» эҳтиёжларга кетади) шу иш бошлашга қаратиб, материал ва одам ташиш, корхоналарни тик- лаш, ишчи кучларни тақсимлаш, лзиқ-лвқат етказиб бериш, та’минот базалари ташкил қилиб, та’минот аш е- лари келтириш ва шу кабиларга сарф қилмоқ керак. 4) Гоэлро ходимлари аслда тузук одамлар бўлса ҳам, лекин уларда амалий тадбир блан иш қилиш тажрибаси йўқдир (мақолаларда профессорларча лавашанглик кўриниб турибди), шунинг учун, «топ- шириқнинг бажарилгани билдирилсин», «кўрсатилган муддатда бажарилсин» ва шу каби принципларга амал қилучи тажрибакор . кишиларни план комиссия- сига юбориб, Гоэлро ходимлари ёнига қўйиш шартдир. 5) «Правда», «Известия»га ва айниқса «Экономи- ческая Жизнь»9 га «Электрлаш планиэнинг умуман ва 5 И. В. С т а л и н том 5
58 И. В. С Т А Л И Н ҳарбир айрим соҳага доир қисмларини алоҳида-ало- ҳида ■ кўрсатиб оммага тушунтириш вазифаси юклан- син; бу масалани тушунтирганда, фақат битта «бирлашган хўжалик плани» борлиги, у ҳам бўлса — «электрлаш плани» бўлиб, бундан бўлак «планлар»- нинг ҳаммаси фақат қуруқ ran ва зарарли сафсата эканлигини эслатиб ўтмоқ лозим. Сизнинг Сталинингиз 1921 йил мартда ёзилган. Биринчи марта: Сталин Туғилганига эллик йил тўлиши муносабати блан ёзилган мақолалар тўплами, деган * китобда босилган. Л. — Л., 1929
59 МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИГА ДОИР Қоммунистларнинг миллий маеаланс қўйиши II ва IP/2 ИнтернационалЮ арбоблари ҳамда ҳамма • ва ҳар- қандай «социали■стик»,• «еоцсал-демократск», • меньше- вистик< эсер • ва^ шу сингари партсяларнснг иЎИишиа дан бутунлай фарқ қилади. Миллий масалани янгича қўйишнинг энг муҳим аломатларснс белгилаб берадиган ва миллиЙ маса- лани эскича ва янгича • тушунишни бир-биридан ажра- тиб турадиган тўрт аеоеиИ моментни аИ•нсиеа кўрса- тиб ўтмоқ керак.
60 И. В. С Т А Л И H миллионлаб осиёли ва африкали халқлар одатдз «социалистлар»нинг э’тиборидан четда қолар эди- лар. Оқлар блан қораларни, «маданиятсиз» негрлар блан «маданиятли» ирландиялиларни, «қолоқ» ҳиндлар блан «ўқимишли» полякларни бир қаторга қўйишга жур’ат қилолмас эдилар. Тўла ҳуқуқли бўлмаган овруполи миллатларни озод қилиш учун курашиш керак-ку-я, лекин «маданийлик»ни «сақлаб қолиш» учун «зарур» бўлган мустамлакаларни озод ' қилиш тўғрисида жиддий гапириш «бама’ни слциалистлар»га ҳечбир ярашмайди деб ўйлар эдилар. Бу . срциалист- лар, агар уларни социалист дейиш жоиз бўлса, Осиё ва Африкадаги мустамлака халқларини империализм зулмидан озод қилмасдан туриб, Овруподаги миллий зулмни йўқ қилиш мумкин эмаслигини, бу икки маса- ла бир-бирига чамбарчас боғлиқ эканлигини хаёлла- рига ҳам келтирмае эдилар. Коммунистлар миллий масаланинг мустамлакалар масаласига боғлиқ эка- нини биринчи бўлиб очиб бердилар, буни назарий жиҳатдан далиллар блан исботладилар ва уни ўзла- рининг реисхЛ'IOцилн ишларига асос қилиб олдилар. Бунинг натижаоида оқлар блан қоралар ўртасидаги, империализмнинг «маданийлашган» қуллари блан «маданийлашмаган» қуллари ўртасидаги девор. йўқ қилинди. Бу ҳол қолоқ мустамлакаларнинг олиб бора- ётган курашини илғор пролетариатнинг ялпи душ- манга, империализмга қарши олиб бораётган кураши блан боғлаб олиб боришни анча осонлаштирди. Иккинчи момент—миллатлар ўз та^дирларини ўзлари белгилашга ҳақлидирлар деган дудмал шиор ўрнига миллатлар ва мустамлакалар давлат бўлиб ажралишга, мустақил давлат тузишга ҳақлидирлар
МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИГА ДОИР 61 деган аниқ революцион шиорнинг ig/йилншидир. II Ин- тернационал арбоблари миллагларнннг ўз тақдирла- рннн ўзлари белгилаш ҳуқуқи тўғрисида гапирар эканлар, давлат бўлиб ажралиш ҳуқуқи тўғрисида одатда чурқ этмас эдилар,— ўз тақ^ирини ўзи белги- лаш ҳуқуқи деганда, жуда нари борганда, умуман автономия олиш ҳуқуқи ■ма^осида гапирилар эди. Миллий масаланинг «мутахассислари» Шпрингер ва Бауэр ҳатто шу даражага бориб етдиларки, ўз тақди- рини ўзи белгилаш ҳуқуқини Овруподаги эзилган миллатларнинг маданий автономия олиш ҳуқуқига, я^и бутун снёснй (ва нқгнсодий) ҳокнмнягнн ҳукмрон миллат қўлида қолдирган ҳолда, ўз маданий муасса- саларига эга бўлиш ҳуқуқига айлангнриб юбордилар. Башқача қилиб айтганда, тўла ҳуқуқли бўлмаган мил- латларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгилаш ҳуқуқ- лари ҳукмрон миллатларнинг ҳoкнмнягга эга
62 И. В. С Т А Л И Н қилиш, миллатларни тенг қилиш қур^олидаи миллат- ларни ром қилиб олиш қуролига, миллатларни импе- риализмга • итоатли қил^^-б тутиш қуролига аЙлантириб юборилди. КеИснтс Йилларда бутун дун'ёда бўлган воқиалар, Овруподаги ревзлюциянинт мантиқи, ниҳо? ят, мустамлакаларда озодлик ҳаракатининг кучайиб кетганлиги реакцион шиор бўлиб қолган бу шиорни ташлаб, ўрнига бошқа бир шиор олишни, я’ни тўла ҳуқуқли бўлмаган (миллат меҳнаткашлари зммаси.нсIнт ҳукмрон миллат пролетарларига ишончсивлик блан иарашинс Иўқзтазладстан, мсллатлар■нснг тенг ҳуқуқ- ли бўлишига ва шу миллатлар меҳнаткашларининг бирлашувига Йўл зчаoлaдитан ревзлюцизн шиор олиш- ниталаб қилди. Kоммунсстларн.и'нг миллатлар ва мус-; тамлакаларнинг давлатбўлиб ажралиш ҳуқуқи ҳақида майдонга ташлаган шиори ана шундай шиордир, Бу шиорнинг фазилати • шундаки, у: 1) бир миллат меҳнаткашларининг бошқа миллат меҳнаткашларига нисбатан босиинчилик муддаоси бор деб гумон қилишга ҳечқандай асос иолдирмайди, де- мак, бир-бирига ишонсш ва ихтиёриЙ равишда • бирла- шиш учун замин ҳозирлайди; 2) ўз таидсрсни ўзи белгилаш тўғрисида сохта ran сотаётган, лекин тўла ҳуқуқли бўлмаган халқларни ҳамда мустамлакаларни ўзларига итоат қилдириб ту- тишга, ўз империалистик давлатлари доирасида тутиш- га интилаётган империалиетларнинт нииобини Йиртиб ташлайди ва шу блан бу халқлар ва мустамлакалар- нинг империализмга қарши курашини авж олдиради.
МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИГА ДОИР 63 ҳасиз ҳуқуқларини турмушга оширишга тайёр экан- ликларини амалда исбот қилмаганларида, масалан, Финляндияга нисбатан бўлган «ҳуқуқларидан» воз кечмаганларида (1917 йил), қўшинларни Шимолий Эрондан олиб чиқиб кетмаганларида (1917 йил), Мўғулистоннинг, Хитойнинг ма'лум қисмига да’вола- ридан воз кечмаганларида ва ҳоказо ва шу каби иш- ларни қилмаганларида, Ғарб ва Шарқдаги ўзга мил- латдан бўлган ўртоқларининг меҳру-муҳаббатига сазовор бўлолмас эдилар,— буни исбот қилиб ўтириш- нинг ҳожати бўлмаса керак. Шу нарса ҳам шак-шубҳасизки, импермалистлар- нинг ўз тақд^ирини ўзи белгилаш байроғи остига уста- лик блан яшириб олиб бораётган сиёсати кейинги вақтларда Шарқда ҳарҳолда бирин-кетин муваффа- қиятсизликка учраётган экан, бунинг сабаби, жумла- дан, шуки, бу сиёсат у ерда халқлар давлат бўлиб ажралишга ҳақлидирлар деган шиор руҳида олиб бо- рнлаёгган агитация заминида пайдо бўлган ва куча- йиб бораётган миллий ҳаракатга дуч келиб қолди. Бокудаги «Ҳаракат ва пропаганда кенгаши»п унчалик аҳамияти бўлмаган ба’зи хатолар қилиб қўйгани учун, уни зўр бериб койимоқда бўлган II ва IIV2 Интернацио- нал қаҳрамонлари буни тушунмайдилар, лекин буни мазкур «Қенгаш»нинг бир йиллик умри ичида қилган ишлари блан ҳамда Осиё ва Африкадаги мустамлака- ■ ларнинг кейннгн икки — уч йил ичидаги озодлик ҳара- ■ кати блан танишиб чиқ/қан ҳарбир киши тушуниб олади.
64 И. В. С Т А Л И Н II Интернапионал даврида ғоят даражада торайтиб ' юборилган миллий масала одатда ўз ҳолича, бўлажак пролетар революцияси блан .. боғланмаган ҳолда олиб қаралар эди. Миллий масала «табиий» равишда, про- летар революциясидан илгари, капитализм доирасида бирмунча реформалар қилиш йўли блан ҳал бўлиб кетади, миллий масалани тубдан ҳал қилмасдан ту- риб ҳам пролетар революцияси қилиш мумкин. ва, аксинча, миллий масалани капитални ағдармасдан туриб ҳам, пролетар революцияси ғалаба қилмаса ҳам ва ғалаба қилишидан илгариёқ ҳал қилиш мумкин деб' ўйлар эдилар. Масалага бу хил нуқул империа- листик нуқтаи назардан қараш Шпрингер ва Бауэр- нинг миллий масалага доир ма’лум асарларида бош- дан оёқ . яққол кўриниб турипти. Лекин кейинги ўн йил миллий масалани бу хилда тушуниш бутунлай хато эканлигини, тамоман тутуруқсиз эканлигини очиб кўрсатди. Империалистик уруш шуни кўрсатдики ва кейинги йиллардаги революция тажрибаси яна бир марта тасдиқлаб бердики: 1) миллий масалани ва мустамлака масаласини капитал ҳокимиятидан қутулиш масаласидан сра аж- ратиб бўлмайди; 2) империализм (капитализмнинг юқори формаси) тўла ҳуқуқли бўлмаган миллатларни ва мустамлака- ларни сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан қул қилмасдан яшайолмайди; 3) капитал ҳокимияти ағдариб ташланмасдан ту- риб, тўла ҳуқуқли бўлмаган миллатлар ва мустамла- каларни озод қилиб бўлмайди;
МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИГА ДОИР 65 туриб, пролегариатнннг ғалабаси мустаҳкам ғалаба бўлолмайди. Агар Овругю ва Американи социализм блан импе- риализм ўртасидаги фронт,- асосий жанглар майдони дейиш мумкин бўлса, у ҳолда тўла ҳуқуқли бўлмаган миллатлар ва мустамлакаларни, уларнинг хомапГё- лари, ёқилғилари, озиқ-овқагларини, жуда кўп одам запасларини нмпериализмнинг орқа томони, резерви деб ҳисоблаш лозим бўлади. Урушда ютиб чиқмоц учун фронтда ғалаба қилишгина кифоя қилмайди, душманнинг орқа гомоннни, унинг резервларини ҳам революционлаштириш керак бўлади. Шу сабабли про- летариат ўз революцион курашини тўла ҳуқуқли бўл- маган миллатлар ва мустамлакаларнинг меҳнаткашлар оммасининг им■перналн€глаn ҳокимиятига <қрши проле- тариат днкгагураси учун олиб бораётган озодлик ҳара- кати блан қўшиб олиб борган тақдирдагина, жаҳон пролетар революц-иясининг ғалабаси та’минланган деб ҳисобламоқ мумкин. II ва Ш/г Интернационал арбоб- лари миллий-мустамлака масаласини Ғарбда ўсиб келаётган пролетар революцияси давридаги ҳокимият масаласидан ажратиб қўйиб, бу «майда» масалани э’тибордан четда қолдирдилар.
66 И.,В. С Т А Л И H
МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШИГА ДОИР 67 оммасини маданий ва хўжалик жиҳатдан ривожлант^и- риш учун уларга ёрдам бермоғи, чинакам ва узоқ, муддатгача ёрдам бермоғи зарур, уларга тараққиёт- • нинг юқори босқичига кўтарилиш, илгарига кетиб^ қолган миллатларга етиб олиш учун ёрдамлашмоғи зарур. Шундай ёрдам берилмас экан, социализмнинг узил-кесил ғалаба қилиши учун зарур бўлган шартни, я’ни турли миллат ва халқлардан бўлган меҳнаткаш- ларнинг битта жаҳон хўжалигида биргалашиб ва би- . родар бўлиб тинч яшашларини йўлга қўйиш мумкин эмас. Лекин бундан чиқадиган хулоса шуки, биргина> «миллий жиҳатдан тенг ҳуқуқли қилиш» блан чекла- ниш ярамайди, «миллий жиҳатдан тенг ҳуқуқли қи- лиш»дан миллатларни ҳақиқатан тенглаштмриш учун: чоралар кўришга ва қуйидаги амалий тадбирларни' тайёр^аш ва амалга оширишга кўчиш зарур: 1) қолоқ миллатлар ва халқларнинг хўжалик ҳола- тини, турмушини, маданиятини ўрганиш; 2) уларнинг маданиятини ривожлантириш; 3) уларни сиёсий жиҳатдан ма’рифатли қилиш; 4) уларни аста-секинлик блан ва азоб-уқубатсиз' хўжаликнинг юқори формаларига эриштириш; 5) қолоқ ва илғор миллатлар меҳнаткашларининг хўжалик соҳасида ҳамклрлигини йўлга қўйиш. Рус клммунистларининг миллий масалани янгича қўйишларини тавсифловчи тўрт асосий момент ана шу- лардир. 1921 йил, 2 май. -Праеда* № 98„ №21 йил 8 май Имзох И. С т a л и a
«8 ТОҒЛИ ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ БИРИНЧИ СЕЗДИГА ТАБРИКНОМА12 Тоғли Республика^ хотнн-қнзларннинг бнрннчн <с’ездига қардошлик саломимни егказингнз. Нотобли- тим сабабли с’ездда иштирок қилолмаганимга жуда афсусланаман.
ТОҒЛИ ХОТИН-КИЗЛАРНИНГ С’ЕЗДИГА ТАБРИКНОМА нинг оммавий социалистик ҳаракатини ҳам вужудга. келтирди, бу ишчи хотнн-қизлар ҳозир пролетариат- нинг умумий байроғи лстн,да ғлл'иблна кураш олиб' бормоқдалар. Ишчи хотин-қизларнннг бу қудратли ҳаракатига . нисбатан буржуа интеллигент хотин-қизларнинг либе- рал ҳаракати эрмак блан вақт ўтказиш учун ўйлаб. чиқарилган болалар ўйнннднр. Тоғли хотин-қизлар с’езди ўз ишларини қизил бай- роқ остида ўтказишига ншлнaмая. Сталин- 1921 йил, 17 июнь. Тоғли Совет Соцаалистик Республикасининг Шарқ мсҳнаткаш хотин-цазларининг 1 с'езди бюллстсни. Владикавказ, 1921
70 РУС КОММУНИСТЛАРИНИНГ СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯСИ ВА ТАКТИКАСИ ТЎҒРИСИДА Брошюранинг хомаки плани I ТЕРМИНЛАРНИНГ ТА'РИФИ ВА ТЕҚШИРИЛАЕТГАН МАВЗУ' 1) Сиёсий стратегия блан тактика амал - қиладиган доиралар ва улар татбиқ қилинадиган соҳа. Пролета- риат ҳаракатснинг икки томони, я’ни об'ектив ва суб'- «ектив томонлари борлиги э,тироф этилар экан, у вақтда стратегия блан тактика амал қиладиган соҳа ҳаракат- нинг суб’ектив томони блан чекланиши шубҳасиздир. О б'е к т и в томони — тараққсётнснг шундаЙ процесс- ларидирки, бу процесслар пролетариатдан хорижда, унинг теварак-атрофида, пролетариатнинг ва пролета- ,риат партиясининг сродасста боғлиқ бўлмаган ҳолда взис’ бўлади, бутун жамият тарақ.қиётинс, правард ҳисобда, шу процесслар белтслаИдс. С у б'е к т и в томони — шундай процесслардирки, улар пролетариат- нинг ўзи ичида, об’ектив процессларнивг пролетариат онгида акс этиши тарзида взии’ бўлади, бу процесс- лар об,ектив прoцеcсларнснт боришини тезлата ёки секинлата олади-ю, аммо уларни асло белгилаб берол- лиаЙди.
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 71 2) Марксизм назарияси, • энг аввал, об’ектив процессларни ривожланиш ва йўқ бўлиб бориш жара- ёнида гекшнрнб, гараққнёг тенденциясини аниқлайди, муқаррар равишда юксалиб ҳокимият тепасига чиқа- диган ёки муқаррар равишда таназзулга кетадиган, таназзулга кетиши лозим бўлган синф ёки синфларни кўрсатиб беради. 3) Марксизм программаси назария хулосала- рига асосланади ва юксалиб бораётган синфнинг, айни замонда пролетарнатнннг капитализм гараққнётннннг муайян бир даври давомидаги ёки капнгалнзмйинг бутун давридаги ҳаракат мақсадларини (программа- минимум ва программа-максимум) аниқлаб беради.
72 И. В. С Т А Л И H блангина чекланар экан, деган ма’но чиқмайди, аксин- ча, стратегия бутун бурулиш . давомида курашни йўлга солиб ва кундалик тактикага ўзгаришлар киритиб туради, ўз ихтнёридагн резервлардан усталик блан фойдаланади ва тактикага мадад бериш мақсадида маневрлар қилиб туради. 5) Такгика, стратегия кўрсатган йўл-йўриқ- ларга ҳамда ўз мамлакатидаги, шунингдек қўшни мамлакатлардаги революцион ҳаракат тажрнбаснга амал қилиб, ҳарбир муайян моментда пролетариат ва унинг иттифоқчиларн ичидаги кучларнинг аҳволи қан- дайлигини . (маданий даражаси баланд-пастлигини> уюшқоқлик ва онг даражаси баланд-пастлигини, қан- дай урф-одатлари блрлнгннн, қандай ҳаракат форма- лари ва қандай ташкилот формалари блрлнгннн, булар- дан қайсилари асосий формалар ва қайсилари ёрдамчш формалар эканлигини) ва шунингдек душман лагери- даги кучларнинг аҳволи қандайлигини билиб ҳамда душман лагеридаги келншмличнлнк ва саросималик- дан фойдаланиб, кенг оммани реиллюцнлн пролетариат томонига ўтказмоқ учун ва (стратегия плани асосвда тузилган кучларни жой-жойига қўйиш схемасини бажариш юзасидан) бу лмманн нжтнмлнй . фронт жанг позицияларига олиб бормоқ учун конкрет йўллар чизади, бу йўллар стратегиянинг муваффақиятли бў- либ чнқншннн ҳаммадан яхши тайёрлаб беради. Так- тика шунга қараб партиянинг шиор ва йўл-йўриқла- ринй кўрсатиб беради ва уларни ўзгартиб туради.
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ва тактика тўғрисида 73 катни шу бутун давр ичида пролетариат манфаатла- рини кўзловчи муайян умумий мақсадга йўллайди, у бугун шу давр ичида синфлар ўртасида бўладиган урушда енгиб чиқишга ҳаракат қилади, шунинг учун у шу давр ичида ўзгармасдан қолади. Тактика эса, аксинча, ма'лум бурилиш, ма’лум стратегия даври асосида ҳаракатнияг кучаЙиши • ёки паеайсшсга қараб, ҳарбир ма’лум паЙтда, ҳарбир ма’лум районда курашучи кучларнинг нисбатига, ку- раш (ҳаракат) формаларига, ҳаракат сур^тига, ку- раш маЙдонига қараб белгиланади, бу факторлар ўрин ва вақт шароитига қараб бир бурилиш давридан то иккинчи бурилиш давригача ўзгариб туриши сабабли тактика урушнинг бошидан охиригача бўлган даврни эмас, балки урушда бўладиган ва урушда ютиб ёки ютқизиб чиқишга сабаб бўладиган айрим-айрим жанг- ларни ўз ичига олади ва стратегия даври ичида бир- неча бор ўзгаради (ўзгариши мумкин). Стратегия даври тактика давридан узунроқ бўлади. Тактика стра- тегсянинг муваффақиятли бўлиб чииишита хизмат ииладс. Тактика муваффаисятларс, умуман айтганда, стратегия муваффаисятларснс ҳозирлаб беради. Так- тсканинт вазсфаес шуки, у кураш натижасида урушда енгиб чиимзи, • я'ни стратегия соҳасида муваффақият қззонмоқ учун, оммани қандай қилиб курашга езлсш- ни кўрсатиб берсин, шунга яраша шиорлар ташласин, оммани қандай қилиб янги позицияларга олиб бориш- ни кўрсатиб бересн. Лекин шундай ҳоллар ҳам бўла- Аики, тактика муваффақияти стратегия муваффақия- тига зарар етказади ёки уни кейинга суради, шуиинг Учун бундай ҳолларда тактика муваффақсятларснснг баҳридан ўтишга тўғри келади. И. В. С т а л и н, том 5
i4 и. в. c т А л и н Мисол. 1917 йил бошларида Керенский даврида ишчи ва солдатлар орасида урушга қарши қилган агнгацнямиз тактака жиҳатидан, шубҳасиз зарар кел- тирди, чунки омма бизнинг нотиқларимизни минбар- дан тортиб туширди, уларни тутиб урди, ба’зан тилка- пора қилиб ҳам ташлади, омма партияга ёндошиб келмасдан, балки ундан қайта ■ бошлади. Лекин бу аги- гац]иямиз,' гактнка жиҳатидан ■ муваффақиятсиз бўлиб чиққан бўлишига ■ қарамай, стратегия соҳасида катта муваффақият қозонишимизни яқинлаштирди, чунки омма тез орада^ бизнинг урушга қарши қилган агита- циямизнинг тўғри эканлигини тушунди, бу эса • кейин- чалик уларнинг паргнямнз томонига ўтишини тез- латди ва осонлаштирди. Еки яна бир мисол. 21 шартни^ бажариш юзаси- дан Коминтерннинг реформистлар ва ■ центристлардан ажралиш тўғрнсндагн талаби, шубҳасиз, гакгнка жи- ҳатидан бир мунча зарар етказиши ■ мумкин, ■ чуаки бу талаб Қоминтерн ■ «тарафдорлари»нинг сонини онгли равишда камайтиради ва Коминтернни вақтинча заиф- лаштиради, лекин ■бу талаб стратегия жиҳатидан кат- та фойда етказади, чунки Коминтерн ишончга лойиқ ‘ бўлмаган элементлардан тозаланади, бунинг натижа- сида Коминтерн ■ мустаҳкамланади, унинг ичида ҳам- жиҳатлик ■ кучаяди, я’ни унинг куч-қуввати умуман ошади.
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒ-РИСИДА 75 олют» ҳақида қарор чиғқаргандан кейин бу шиор юктябрь ойида ҳаракат шиорига айланди. Багдатьев группаси апрельда Питердаги чиқишида бу шиор- ларни аралаштириб юборган эди. 8) . Д и ре кти в а (умумий) — фалон в а қ т д а, фалон жойда ҳаракат бошлаш тўғрисида тўғри- дан-тўғри чақириқ бўлиб, бу чақириқ партия учун мажбу^рийдир. Чунлнчн, «Бутун ҳокимият Советларга» дег.ан шиор апрель .бошларида («тезислар»15) пропа- ганда шилрн бўлган бўлса, июньда у агитация шио- рига айланди, октябрьда эса (10. X) у ҳаракат шиори бўлди, октябрьнинг охирига келиб бу шиор тўғридан- тўғри директивага айланиб кетди. Мен партнянннг ҳамма ташкнлотларн учун умумий бўлган директива тўғрисида гапмраётирман, умумий дейншнмдан мурод ■шуки, умумий днректнванн кенгайтириб баён қилади- ган маҳаллий днректниалар ҳам бўлиши керак.
76 И. B. C T A Л И Н ш ио р ин и ўзгартиш демакдир, лекин бундаи, агита- ция шиорини ўзгартириш керак, деган ма,но сра чиқ- майди. (1917 Йил июнь зИининт 9-нчиеида намойиш- нинг бекор қилинтанлсти ва шунга ўхшаш фактларга иаралссн.) 10) Стратегнинг ва тактикнинг моҳирлиги агитация шиорини ўз вақтида ҳаракат шиорига усталик•блан аЙлантираолишдан, ҳаракат шиорини эса ўз • вақтида ва усталик блан муайян ва аниқ директивалар' шак- лига сола билишдан иборатдир. 11 РУСИЯ - ТАРАҚҚИЕТИДАГИ ТАРИХИИ БУРУЛИШЛАР
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 77 кўзда тутган эди (III с’езд протоколларига, Лениннинг с’ездда сўзлаган нутқларига^, ҳамда диктатура тушун- часини таҳлил қилиб с’ездда ва «Кадетлар ғалабаси»^ деган брошюрада айтилган фикрларга ҳам қарал- син). Мамлакат ичкарисида ва халқаро миқ'ёсда кура- шаётган кучларни албатта чамалаб кўриш ҳамда уму- ман бурулиш давридаги экономика блан сиёсатни таҳлил қилиш. Февраль революцияси «Икки такти- ка»да кўрсатилган стратегия планининг камида ■ уч- дан икки қисмини амалга ошириб, бу даврни тугал- лади. 2) 1917 йилнинг февраль—мартида совет революцияси томонига бурулиш (империалистик уруш подшо усул идорасини супуриб ташлаб, капнгалнзмнннг тамоман ■ ожизлигини очиб ташлади, кризисдан қугнлишнинг бирдан-бир ■чораси бўлган социалистнк революциянинг жуда муқаррар эканлигини кўрсатиб берди). Халқ, буржуазия ва инглиз-француз капитали томонидан қилинган «шонли» февраль револю- цияси блан (бу революция ҳокимиятни кадетларга гопширнб қўйганидан, халқаро жиҳатдан аҳволга ҳеч- қандай жиддий ўзгариш ■ киритмади, чунки бу рево- люция инглиз-француз капитали юргизйб келган сиё- сатнинг давоми эди) ҳамма нарсани ■ ағдар-тўнтар қилиб ташлаган Октябрь революцияси ўртасидаги фарқ.
78 И. L C t А Л И Н революцияга йўл очиб берамиз, сўнгра Ғарбдагп ўртоқларимиз бизга ўз революциямизни охирига етка- зишимизга ёрдам берадилар» деган фикрга асосла- нади. Мамлакат ичида ва халқаро миқ'ёсда шу буру- лиш давридаги («икки ҳокимиятчилик> даври, коали- ция комбинациялари, керенскийчилик ўлимининг ало- мати . . бўлмиш корниловчилик, Ғарб мамлакатларида урушдан норозилик орқасида бўлаётган ғалаёнлар) экономика блан сиёсатни албатта таҳлил қилиш лозим. 3) 1917 йил октябрьдаги бурулиш (фақат Русия тарихидагива • эмас, балки бутун дун'ё тарихвда ҳам бурулиш), Русияда пролетариат диктатурасининг ўрнатилиши (1917 йилнинг октябрь—ноябрь—декабрь ойлари ва 1918 йилнинг биринчи ярми), бунда жаҳон империализмига қаршихалқаро социал фронтда раҳна очилди ва бунинг н а т и- жасида жаҳон миқ’ёсидаги капитализм- ни йўқ қилиш ва социалистик тартиб барпо қилиш сари бурулиш қилинди ҳамда империалистик уруш ўрнига гражданлар уруши даври бошлакди (сулҳ ҳақидаги декрет, ер ҳақидаги декрет, миллатлар ҳақидаги декрет, махфий ахднома- ларнинг э'лон қилиниши, қурилиш ишлари юзасидан тузилган программа, Лениннинг Советлар II с'ездида сўзлаган нутқлари20, .Лениннинг «Совет ҳокимияти- нинг вазифалари»21 деган брошюраси, иқтисодий қури- лиш). Коммунизм ҳокимият тепасида тур- м а с д а н, оппозиция бўлиб турган ч о қ- даги стратегия ва тактика блан комму- низм ҳокимият тепасида гурган чоқ-
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ • ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 79 д а г и стратегия в а тактика ўртасидаги фарқни ҳартарафлама таҳлил қилиб чиқмоқкерак. ! j Халқаро вазият: икки смnерсалсстск тўда ўрта- еида■ давом ислаёттан уруш Русияда совет ҳокимсятс- • пинг • яшаши ва тараққиЙ қслсшс учун (Брест • сулҳи тузилгандан кейин) қулай шароитдир.
80 И. В. С Т А Л И ■ Н ўз кучимиз блан сақлаб қолиш учун фурсат топиш мақсадида жирканч Брест сулҳини тузишга мажбур бўлдик. «Ҳамма нарса фронт у ч у н, ҳамма нарса республикани мудофаа қилиш. у ч у н». .. Мудофаа советини тузиш ва бошқа чора- ларни кўришга ҳам сабаб шу бўлди. Бу — Русиянинг бутун ички ва ташқи ҳаётида из қолдирган ҳарбий давр эди. 5) 1921 йилнинг аввалидан бошлаб, Врангель то р-м ор қилингандан к е й и н, тинч қурилиш йўлига ўтиш, бир қанча ■ бур- жуа давлатлари блан тузилган сулҳ, Англия блан тузилган шартнома ва ҳоказо. Уруш тамом бўлди, лекин ғарб сониалнстларн хўжалигимизни тиклаш учун ҳозирча бизга ёрдам беришга қодир эмаслар, шунинг учун биз, саноати кўпроқ тараққий қилган буржуа давлатлари бизни нқгисоднй жиҳатдан қуршаб олганлиги сабабли, кон- цессияга йўл қўйншга, айрим буржуа давлатлари блан савдо шартномалари тузишга ва айрим капи- талист группалар блан концессия шартномалари тузишга мажбур бўлдик, биз бу соҳада (хўжалик соҳасида) ҳам ўз-ўзимиз блан бўлиб қолдик, иложини ўзимиз кўришга мажбурмиз. Ҳамма нарса х а л қ хўжалигини тиклаш учун. (Лениннинг ма’- лум нутқлари ва ■ брошюраларига қаралсин.) Мудофаа совегннн Меҳнат ва Мудофаа советига айлантириш. 6) 1917 йилгача партиянинг гараққиёг даврлари: а) Асосий моянинг, хусусан «Искра» группасининр уюштирилиши ва ҳоказо. Экономизмга қарши кураш. Ҳредо22
СИЁСИЙ СТРЛТЕГИЯ . ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 81 6) Келажакда умумрусия миқ’ёсидаги ишчилар партиясига асос бўлган партияли кадрларнинг етиш- тирилиши (1895—1903). Партиянинг II с’езди. в) Кадрларнинг ўсиб ишчи партияси бўлиб уюшу- ви ва унинг пролетар ҳаракати давомида сафарбар қилинган янги партияли ходимлар блан тўлдирилишп (1903—1904 йиллар). Партиянинг III с'езди. * г) Меньшевикларнинг партияли кадрларни пар- тиясиз оммага қориштириб юбориш учун шу партияли кадрларга қарши курашя («ишчи сезди») ва боль- шевикларнинг партиянинг асоси бўлган партияли кадр- ларни сақлаб қолиш • учун кураши, Лондон с’езди, ишчи с'езди тарафдорларининг мағлубиятга учраши. д) Ликвидаторлар ва партиялилар. Ликвидатор- ларнинг мағлубиятга учраши (1908 — 1910 йил- лар). е) 1908 йилдан то 1916 йилнинг охиригача. Ошкораг ишлаш блан яширин ишлашни бир-бирига қўшиб олиб бориш даври . ва ҳамма иш соҳаларида партия ташкилотларининг ўсиши. 7) Компартия Совет давлати ичида шамширдор- . лардек бир орден бўлиб, Совет давлат органларига йўл кўрсатиб туради ва уларни ғайратга миндириб, фаолиятини оширади. Бу қудратли орденда эски гвардиянинг аҳамияти. Эски гвардия қаторларининг сўнгги уч — тўрт йил мобайнида чиниққан янги ходимлар блан тўлдири- лиши.
82 И. B. CT А Л И.Н турли хил • элементлардан қўшилган қурама бир нарса • бўларди, партияда ички бирлик ва уюшиоилик бўлмас эди, мислсиз интизом ва мисли • кўрилмаган эпчил ҳаракат бўлмас эди; булар бўлмаганда эса, партия ҳам, партия раҳбарлстидаги Совет ҳокимияти ҳам жа- ҳон смперсалсзмсга қарши бардош беролмас эдилар. «Партия . - ўзини тозалаш блан мустаҳкамланади» — деб Лассаль ҳақ гапни айтган эди. Аввало сифат» сўнгра езн. 8) Грролгетариат пapтиясисинг керак еки кеерак эмаслиги ва бу партсянснт роли масаласи. Партия — пролетарсатнснг сстисноссз ҳамма езҳалардагс кура- шннинг барча формаларига раҳбарлик қилучи ва ҳар хил кураш формаларини яхлит қилиб бирлашти- ручи • пролетариат команда состави ва штабидир. Ком- партия керак эмас дейиш — пролетариат кураш ша- роитини махсус ўрганиб ббрадиган ва кураш усулла- рини ишлаб чсқадстан штабсиз, раҳбар мояесзчкypaша берсин демакдир, штаб раҳбарлигида жанг қилишдан кўра, штабсиз жанг қилиш тузукроқ демакдир, бу ахмоқона бир гапдир. III МАСАЛАЛАР
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 83’ Сўнгра, 1905 йил подшо ҳокнмиягининг заифлигинн,■ либерал буржуазиянинг ожизлигини ва рус пролтга-• риатининг қудрати зўрлигини очиб берибгина қоли Мади, у шу блан бирга, илгари вақтларда, рус подшо ҳOкнмнятн Оврупо жандармасидир, уни-нг Оврупо жандармаси бўлишга қудрати етади, деб сўзланиб юрадиган сийқа фикрларни ■ ҳам чиппакка чиқарди. Фактлар рус подшо ҳокимиятига Оврупо капитали ёрдам ■ ■бермаса, у ҳатто ўз ишчилар синфини ҳам уддалай олмаслигини кўрсатди. Русия ишчилар синфи ғафлатда ётган, рус деҳқонлари эса подшони пушти паноҳ билиб, ■ унга ишониб, қимирламасдан ётган ■ вақт- ларда рус подшо ҳокимияпи ҳақиқатан ҳам Оврупо жандармаси бўлиш имкониятига эга эди, лекин 1905 йил ва аввало 1905 йил 9 январьда узилган ўқлар рус пролетариатини уйғотди, ўша йилда бўлган аграр ҳаракат эса мужикнинг ■ подшога ишонишига путур тгказди. Эндиликда Оврупо конгрреволюцИясининг маркази рус помешчикларидан.инглиз-француз баякир- ларн-импepиaлнcтлаpига ўтди. 1914 йилда пролета- риатга хиёнат қилган ва ўзларини оқламоқчи бўлиб, Оврупо жандармаси бўлмиш ■ рус подшо ҳокнмиягига қарши қилинаётган уруш прогрессив урушдир, ■ деган важни кўрсатган герман социал-демократлари, аслини суриштирганда, ўтмишни дастак қилган эдилар; улар- нинг бу дастаги, албатта, сохта дастак эди, чунки жандарм бўлмоқ учун етарли куч ва воситаларга эга бўлган ҳақиқий Оврупо жандармлари Петроградда , эмас, балки Берлкнда, Парижда ва Лондонда ўти- ришган эди.
И. В. С Т А Л И H контрреволюцияни ҳам • киргизаётганлиги, Русия эса Оврупога сиёсий муҳожирлардан ташқари, революция ҳам киргизаётганлиги ҳозир ҳаммага равшан бўлди. (Русия 1905 йилда Оврупога ҳар ҳолда пролетариат- нинг кураш воситаси бўлган умумий ишташлашни юлиб кирдн.) 2) «Меванинг етилганлиги» ҳақида. Революиия •бошланиб кетадиган пайтни қандай аниқламоқ • керак? «Мева етилди», тайёргарлик даври тамом бўлди. энди ҳаракатни бошлаб юборсак бўлади деб қачон -айтиш мумкин? - a ) Қачокки омманнн греволюцоо н кайфият и юшиб-тошиб кетнб, бизнннг ҳаракат шиорларимиз ва директиваларимиз омма ҳаракатидан чрқкда қолса (Лениннинг «Думада иштирок қиоиш учуо»инM қкрко- ’€нн, 1905 йил октябрь олдидагт давр), қачонкн оооани тийишимиз қийио бўлиб қолса ва тианаоиоизда ҳам, ^оксклаа, путиловчиларццнн ва пуоемётаилкрнннн 1917 тюль чиқишн еақтидагидаа, кўагилдагидрк тняоо- май қчоскк (Лениннйнг «...Бвокотк ккскои...»2з денаа ксарнгк ҳам қкркосна);
сиЕсий стратегия ва тактика тўғрисида 85. нинг идора қилиш аппарати блан унинг бостириш аппарати ишдан чиқиб, тўхтаб, яроқсиз бўлиб қолиб,. лролетариатнинг ҳокимнятнн қўлга олиш ҳуқуқига йўл очиб берса. — — в) Қачонки бу икки момент (а ■ ва б модда- лари) бир вақтга тўғри келиб қолса,— одатда ҳақи- қатан шундай бўлади ҳам. Ба’зилар, ҳокимият гепаснда турган синфнинг об ’ ектив равишда йўқ бўлиб бориш процессини белги- лаб олишнинг ўзи ҳужум бошламоқ учун кифоя қилади, деб ўйлайдилар. Лекин бу фикр нотўғри. Бун- дан ташқари, ҳужумнинг муваффақняглн чиқиши учун зарур бўлган суб'ектив шарт-шароитлар ҳам ҳозирлаб қўйилмоғи керак. Стратегия ва такгиканинг вазифаси1 ҳам аслда шундан иборатки, ҳужум қилиш учун зарур* бўлган суб’ектив шарг-шароитларни ҳозирлаш ишшнм \укмрон синфнинг об’ектив равишда йўқ бўлиш про- цессига ўз вақтида усталик блан мослаб қўймоқ, керак.
85 и. • В. С Т А Л И Н чсггиpaдитан қаттиқ зарбага (аслда, қулаЙ пайт тан- лашнинг ма^оси ва аҳамияти ҳам шунда) аЙланиб ;кенгайиб кетиши уёқда турсин, аксинча, у ҳукумат- 1нинг, умуман душманнинг обрўеини кўтариш учун фой- дали бўлган ва хуш ёқадиган ҳамда партияни тор-мор ^илиш ёки, ҳеч бўлмаганда, унинг руҳини тушириб саросима қилиш учун баҳона ёки асос бўладиган кул- гили бир фитнага аЙланиб • кетиши мумкин. Чунончи: МарказиЙ Комитет • а’золаринснг бир қисми Демокра- тик кенгаш24 иатнашчиларини қамоққа олишни так- лиф иилганларсда, МарказиЙ Комитет бу таклсфнс иккинчи талабга (юқорига иаралссн) тўғри келмайди (мутлақо тўғри • келмайди) деб рад ислган эди, чунки бу • таклиф • пайт танлаш нуқтаи назаридан нома^ул таклиф эди. Биринчи зарба (паЙт танлаш) фитнага аЙланиб кетмаслиги учун умуман эҳтиёт бўлмоқ керак, бунинг учун юқорида кўреатслган икки шартга қаттиқ риоя қилмоқ зарур.
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 87 унга қарши чиқиб, муваффақият блан ўз кучини синаб кўриши). «Кучларни синаб кўриш»ни, май намойншн сингари, оддий намойиш деб бўлмайди, шу сабабли кучларни синаб кўришни кучларни шунчаки чамалаб кўриш деб бўлмайди, кучларни синаб кўриш ўз сол- моғига ва берадиган натижаларига кўра, гарчи қўз- ғолондан кичикроқ бўлса-да, аммо, шубҳасиз, оддий намойишдан катгароқдир, у намойиш блан қўзғолон ёки умумий иш ташлаш ўртасидаги бир нарсадир. Шароит қулай бўлганда у биринчи зарбага (пайт танлаш), қўзғолонга айланиб кетиши мумкин (октябрь охирида партнямизнннг ■ хуруж қилиб чиқиши), шароит ноқулай бўлганда эса партияни бтвосига тор-мор бўлиш хавфи остига қўяди (1917 йил 3 — 4 июльда бўлган намойиш). Шунинг учун, «мева етилган», душ- ман лагери етарлик даражада саросима бўлиб қолган вақтда, ■ партия бирмунча резервлар йиғиб қўйган вақтда, хуллас: партия хуружга тайёр бўлган вақтда, кучларни синаб к■ўрншнннг, вазиятга кўра, душманга бериладиган биринчи зарбага, сўнгра ёпирилиб қили- надиган ҳужумга айланиб кегишн эҳгимолндан пар- тия ■ қўрқмайдиган вақтда кучларни синаб. кўриш ҳам- мадан мувофиқдир. Кучларни синаб кўрганда, партия ҳар эҳгимолга тайёр бўлиб туриши керак. 5) «Кучларни чамалаб кўрнш»■ Кучларни чамалаб кўриш—оддий намойишдан иборат бўлиб, буни ҳарқан- дайдеярлик шароитда қилса ■ бўлаберади (масалан, иш ташлаш э’лон қилиб ёки э ’лон қилмасдан ўгказнладн- ган май намойиши). Башарти кучларни чамалаб кўриш худди ■ қўзғолон кўтариш олдидаги пайтда ўтказилмас^- Дан, бир қадар «тинчлик» даврида ўтказилса, у, жуда нари ■боргаада, полиция ма’мурлари ■ блан ёки ба’зн
88 И. В. С Т А Л И Н ҳкрбиа қтсмоар блан тўқнаштб тамом бўлади, бдндао пкртти ҳам, душман ҳам днчалтк катта знёо кўр- маадт. Бордию, кучлар қўзғчооа кўтариш дчо-зарбтнк етнан бир шкрчттда аамаокб кўриоадинка бўлса, у вақтда партии ддшмаа блан қат^й жканнк 6рмкҳкл кирнштб кртнши оумкио; бордтю, буниог устига, пар- тияннаг кучи, зктф бўлса ва у бундай . қат,на жканнк тааёрлкаокнка бўлса, у вақтда ддшман бу хил «куч- лкран акокоаб кўртш»дан ихшнлкб фчадкокнкдн-да> проортарткт кдаларини тор-мор қтлтб ташлкадн (1917 анл сеатибрь ойида партнинтан «иғвона уамасотк керак» деб бтрнеаа бор қилган хитобларианаг бонсн ҳам шу). Шднинг учун ревооюция дчл-зкрбинк етгко шароитда жуда эҳтиёткчрлик боаа кдалкран акокоаб кўрмоқ керак ва шдои эсда тутмоқ лозноки, пкртнянтан кдан заиф бўонан паатда ддшман бдндан прооетари- ктои тор-мор қионш ёкн ҳар ҳолда дон аааа ҳолдан кетказиб қўйиш учун фоадалкнишн оуокиа. Бордтю> бднннг акси бўлиб, . партия жканнк шаалааиб тдрнан бўлса ва ддшокн қкторлкртда саростмклтк оанқ-ой- дин кўриниб тдргаа бўлса, у вақтда қулай пайтон қўл- дан • берока, «кучокрни ааококб кўрнш»дкн (шкроит- ни қдлаа деб — «мева етилган» ва ҳоказо деб бнлиб)’ дарҳол «куаларни синаб кўриш»га ўтмоқ керак ва шундан кейио ёппаснга ҳужум бошлаб юборооқ керак. 6) Ҳужум тактнкаси (прчлетариат ҳокнонитон қўлга оогаадан кранн бўоадтнка чзодоик урушларн тактикаси).
сиСсий стратегия ва тактикл тўғрисида 89 учун қай тариқа моҳирлик блан орқа томонга чеки- ниш керак (Лениннинг «... Болалик касали...» деган асарига иаралесн). Витте—Дубасов думасини бойқот қилган вақтда бизнинг қаЙ тариқа орқага чекинган- лигимиз бунга мисолдир. Чекиниш «тактскасс» блан кочиш тактикаси ўртасидаги фарқ (меньшевикларни қиёс қилинг). 8) Мудофаа тактикаси — кадрларни сақлаб қолиш ва куч йиғиб, қат’иЙ жангларга шаЙланиб туриш учун зарур воситадир. Мудофаа тактикаси партиядан: петсензесз ҳамма кураш майдонларида позсцсяларни пшғол қилиб олишни, барча хилдаги қуролларни, я’ни барча формадаги ташкслотларни лозимича тартибга еоли.шни ва бу ташкилотлардан ҳечбсринс, ҳатто энг аҳамиятсиз бўлиб кўринтансни ҳам, э’тибордан четда кoлдирмаслик:нс талаб қилади, чунки энг аввал иаИеи майдонда жанг бошлансшсни ҳамда қат^Й жанг бош- ланиб кетган вақтда ҳаракатнинг қайси формаси ёки ташкслотнснт қаЙси формаси биринчи ўринда туриб, пролетариат қўлида кучли қурол бўлишини ҳечким олдиндан билмайди. Бошқача қилиб айтганда: партия мудофаа ва куч Йиғиш даврида қат’иЙ жангларни кутиб тураркан, батамом шайланиб турмоғи керак. Жангларни кутиб... Лекин бу сўздан, партия қўл қовуштириб, қуруқ тамошабин бўлиб, революция пар- тсяеидан (агар у оппозиция бўлиб турган бўлса) кутиб туручи партияга айланиб, кутиб тура бериши керак, деган ма’но чиқмайди,— йўқ, бундай даврда, модомики партия ҳали керакли миқдорда куч тўплаб олмаган экан ёки вазият партия учун қулай эмас экан, у жангга кирмаслиги ва жанг қилишдан бош тортиши керак, аммо лекин, башаоти қулай шароит 7 И. Б. С т а л н н, •гом 5
90 И. В ■ С Т А Л И Н туғилиб қолса — жанг қилиш душман учун ноқулай бўлган вақтда душманни жангга киришга мажбур қилиш, унга сра тиним бермаслик, унинг кучларини доимо пароканда қилиб ва саросимага тушириб бориш, пролетариат кучларини унинг кундалик ман- фаатларига тааллуқли бўлган жангларга доимо кир- гизиб туриш ва шу блан ўз кучларини кўпайтириш учун партия ■ биронта ҳам қулай пайтни қўлдан чиқа- риб юбормаслиги керак.
СИЁСИЙ СТРЛТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 91 революцсзн ҳаракат так^т^ика^^ини «революциябозлик» тактикасига айлантириб юбориш, я’ни пролетариат кучларини тўплашга, унинг жанговар тайёртарлигснс оширишга, демак, революцияни тезлатишга эмас, балки пролетариат кучларини пароканда қилиб юбо- ришга, унинг жанговар таИёртарлитинс бўшашти- ришга ва, демак, революция ишини секинлатиб қўйиш- га олиб борадиган тактикага • айлантириб юбориш хавфи туғилади. 9) Коммунистик стратеггия ва тго^кт^и^к^г^н^ин^г у^м^^^м^и^й аезеJIарс. Бундай асос учта: а) марксизм назарЙяси қилган ва револю- цион тажриба таедсилатаи хулосани, я’ни капиталис- тик давлатларда пролетариат ягона, охиригача рево- люцион синф бўлиб, у инсониятни капитализмдан батамом озод ислсшга манфаатдордир ва, шу сабаб- ли, капсталсзмнс ағдариб ташлаш учун курашда барча эзилган ва эксплуатация қслснаётган оммага Йўлбошчилик қилиш вазифаси унинг зсммаеста юклан- гандир, шунга кўра, ҳамма ишни пролетариат • дикта- турасини ўрнатишга қаратмоқ лозим, деган хулосани асос қилиб олмоқ керак.
92 И. В. CT А Л И Н листик стрктрния ва тактика бўлсалар, агар улар «барча мамлакатларда ррвооюцнинн ривчжлааттр- моқ, қўлламоқ ва ҳкрккатнк келттрмоқ учун максимдм коаонк ошириш муокнн бўлгаа аарсаларни• бир мам- оккктдк (ўз оаолаккттдк)» аокогк чштрсклкргиак, улар тўғри стратегия ва такттка бўла ооадиоар, дегаа хдлосани асос қилнб члмчқ керак (Лениннинг «Проле- тар революцнясн ва реаргат KKутскта»2^6 дегка аса- рнна қкркоста). в) Стратенти ва тактткк ўзгкрнкадк, инги страте- гия планларт ва тактнкк йўллари тузиб чтқилганда (ўагдан ва сўодан) бўокдннка ҳар қандаа доктрноёр- ликнн (Kадтскиа,• Аксельрод, Богданов, Бдхкрта) рад қион•шон, тамчша қилиб туриш оетодион ҳамда нақл қионш ва ўтмишдаги ечқткоарга қиёс қиоиш, хаёоий рржклкр ва тдроушга алоқаси бўоманка қчфдаокр тузиш методнан (Аксеоьрод, Плехааче) рад қноишни, оарксизм нуқткн назарида «ётиб» олмасдка, баокн бу оуқткн акзарда тдришни, «дуа’ёон» фақат изчҳоаоас- дан», днн «қааткдан тузнш»нн, «пролетариатнинг орқа- сидао тамошабин» бўлиб юроасдан ва вчқтaлардан орқада қолиб сургалиб юрмасдан, баоки пролетари- атга раҳбаронк қионш ҳамда онгснз • процесснн оонон тусга кнргизучн бўлиш лозиолигини э’тироф қиоишнн асос қилнб оомоқ керак (Лениннинг «Стихияаиоик ва снноиоик»26 денан асарнна ҳамда Маркснинг «Kчмму- оистлкр оаннфестн»27 оооон асарининг, коомунистлкр пролетарнктнинн узоқнн ўйлаб иш кўручн ва ионкри- лаб бчрдан энг цоғчр қнсондир, деган машҳур жоангк қаралсин).
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 93 цион ҳаракат гажрнбаларндан фактлар келтириб мисоллар блан кўрсатмоқ керак. 10) Вазифалар: а) Пролетариат авангардини коммунизм томонига ўтказиб олмоқ керак (я'ни кадрларни уюштирмоқ, компартияни тузмоқ, программани, тактика асосла- рини тузиб чиқмоқ керак). Пропаганда — асосий иш формасидир. б) Қенг ишчилар оммасини ва умуман . меҳнаткаш- ларни авангард томонга ўтказиб олмоқ керак (оммани жанг позицияларига келтириш). Асосий иш фор- маси — омманинг амалий ҳаракати бўлиб, бу ҳаракат қа^ий жанглар ибтидосидир. 11) Қоидалар: а) Пролетариатнинг беистисно барча ташкилот формаларини ва ҳаракат, курашнинг барча формала- рини (соҳаларини) қўлга олмоқ керак. (Ҳаракат формалари: парламтнгда ва парламенгдан ташқарида, ошкора ва яширин суратда бўлади.) б) Бир хил ҳаракат формалари ўрнига тезлик блан бошқа хил ҳаракат формаларини жорий қилабилиш- ни, ёки бир хил формаларни бошқа хил формалар блан тўлдира билишни ўрганмоқ, ошкора ишлаш фор- маларини яширин ишлаш формалари блан, парламент- даги кураш формаларини парламтнгдан ташқаридаг^и кураш формалари блан қўшиб олиб боришни ўрганмоқ керак (большевнкларнннг 1917 йил июлида ошкора ишлаш формаларидан яширин ишлаш формаларига тездан ўтиши, Лена воқиалари юз берган кунларда парламентдан гашқаридаги ҳаракатни Думадаги Ҳаракат блан мослаштириб олиб борганлиги бунга мисолдир)
94. И, B. CT А Л И H 12) Ҳоккюмлиятни олшшдан илгари ва олгандан кейин компартиянинг стратегия ва тактикаси. Тўрт хусусият. , 4
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА ТЎҒРИСИДА 95 ва халқаро пролетариатнинг илғор курашчиси бўонаа рус пролртмрфатнга қўйнан оеҳрд-муҳаббктинт ўя карра чширдн. Шундаа қнонб, бир маолккктдк буржукзтяан ағда- риб ташокш вазифасининг бажкртлишт аатнжксида хаоқаро миқ,ёсда кураш ооиб борнш, бчшқааа тарзда кураш олнб борнш, ддшмка капнталистик дкелкт- оарна қарши пролетар даелатиаиан кураш олиб бори- ишдан тборат яннн еазнфк маадоанк келди, шу блан бирга ҳозтрнача хаоқкро пролртариат чтридокридаа ' бтрт бўлиб крлнка рус прчоетариати энди хкоқкрв [lрчлеткрнктнинг ноғор чтридтга, кекагкрднна ай- окадт. Шундка қтлиб, ўз ревчлюцтиотзаи охиртгк етка- зиш ишннн ўзимизгк, и,он Рдсиинк енгиолаштиртб чоочқ учуо Ғарбда революцтиат авж члдирнб юбортш екзтфкст тогари орзу эди, энди у нуқул аммотй вази- фага ааокнди. Октябрь аатнжкстдк одаocaбктлкрдк (каниқск халқкрч оуаocaбaтокрда) бўлгаа бу ўзга- . риш фақат Октябрь туфайли еджддгк кеодн. Фев- раль ррвооюцниси хаоқарч • одаocaбaтларга ҳатто - ткқтлгаа ҳам эмас.
96 Й. R. С Т A Л И Й вазифага ўрин қолмади. унинг ўрнига янги вазифа — бир томондан, янги Совет Русияси, унинг хўжалик ва ҳарбий аппаратларинн қуриш учун, иккинчи томон- дан, ағдариб ташланган бўлса ҳам, лекин ҳали тамо- мила йўқ килинмаган буржуазиянинг қаршилигипи босгнрнш учун Русиядаги барча меҳнаткашларни (деҳқонлар, косиблар, ҳунармандлар, интеллигентлар, РСФСР составига кирган қолоқ халқларни) уюшти- риш вазифаси майдонга келди*. в) Русияпинг ўзида пролетариатнинг аҳволи ўзгар- ганлиги туфайли ва янги вазифага мувофиқ, Русия аҳолисннннг буржуа ва майда буржуа группаларига ҳамда табақаларига нисбатан пролетариатнинг сиё- сати ҳам ўзгарди. Илгариги вақтларда (буржуазиянп ағдариб ташлаш олдидан) пролтгариаг буржуа груп- палари блан айрим ктлиnlувларни рад қилган эди, чунки бундай сиёсат ўша вақтда ҳокимият тепасида турган буржуазияни мустаҳкамлашга олиб борар эди; эндиликда эса, аксинча, пролетарнаг айрим келишув- ларни ёқлайди, чун-ки бу нарса пролетарнаг ҳокимия- тини мустаҳкамлайди, буржуазияаи бузади, буржуа- зиянинг айрим группаларини пролетариатнннг ром қилиб олишини енгиллашгирадн, уларнинг пролетарн- атга қўшилиб кетувнни осонлашгнрадн. Айрим кели- шувлар сиёсати блан «реформизм» ўртасида фарқ бор («реформизм» революцион йўл блан ҳаракат қилишни * Шунга биноан ҳаракатнипг ба’зи эски формаларига, чунон- чи: иш ташлашлар, қўзғолонлар ва ҳоказоларга ўрин қолмади ва, шунга мувофиқ, ишчилар синфи тaшкилогларннинг (партия советлар, союзлар, кооптрагивлар, маданий-оқаргнш муассасала- рининг) характери ва формалари (вазифалари; ўзгарди.
СИЕСИЙ стратёгИя Ва тлктика тўғрисида 97 албатта рад этади, аЙрим келишувлар ссёеатс эса, башартн бу ссёсатнс революцсзнерлар юргизса ва ревзлюцсзн методга асосан татбиқ этилса,— револю- цпон йўл блан ҳаракат қилишни рад этмайди, «рефор- мизм^инг ҳажми тор бўлиб, аЙрим келишувлар сиё- еатснсст ҳажми кенгдир. («Реформизм» ва «келишув. лар • сиёеатс» деган моддага қаралесн.)
98 И. В. С Т А Л.И.Н боғлаш туэукрвқ аўлгк қўацофшн каби ионн вчсита- лар қўшилди), дчиочидко, Рдсняда ҳдкорон сфёста куч бўогкн, ўз қурчооц кучларнна эга бўогаа, хкоқарч соҳада эса — бутун дун,ё ревооюцноо ҳкракатинтаг квкннардт бўлган прчлртаримтнн■нг куч ва вчс■итаоарн кўпайгани тдфайли, резервлардан фойдаланиш учун янги анча кенг имкониятлар туғилди. 13) Алоҳида: а) стратегия ва тактикаат тк,рнф қнлганда, ҳкрккатаиаг сур'ати ва бу сур’атнинн қан- дай роль ўйоашн ма■скоасцнц, б) реформизм, келишув- лар сиёсатн ва буларнинг бир-биринк муносабатт оасал'ас'ифи тк’қндоаб ўтмоқ керак. 14) «Реформиз м» («муросасчзлик»), «кели- ш увлар сиёсати» в а «айримкелишув- л а р» — буларнинг уччови уч хил нар- с а д и р (бдокронон ҳарбцри тўғрцсцда кочҳада ёзмоқ керак). М'роьлуeец'клap^]ои■он келишувлари но- мақбул, чуоки улар реформизмга, и,оц революцион ҳаракатни рад қилишга ксчсланадтокр, ҳолбукн. большрвикларнтаг келишувлари рреооюциоа ҳаракат талабоарнгк асосланцб тузцлади.• Шднфан учун ҳам мрньшр.ецкоарнн'.нг кеоцlшувлкри сцстрокна каоlкаадн> келишувлар сиёсатига ааланиб кеткдн, ҳолбуки бчоь- шренкоар фақат айрцо, конкррт крлн‘шдвнинток ёқоаа- дтлар ва бу кроишуени .махсдс кеоишдвоар сцёсатннк а йл аотнрlцб к>бор№ а адномр. 15) Русия компартиясининг тараққиётидаги уч давр:
СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИДА ТЎҒРИСИДА 99 о'м-М1а'В'И1й ҳаракат партн;я•сн бўлиш нуқтаи назаридав заиф эди); б) компартия раҳбарлиги оствда оммавий рево- люцион кураш даври. Бу даврда партия оммавий аги- тация ташкилотидан оммавий ҳаракат ташкилотига айланади, тайёргарлик даври тамом бўлиб, револю- цион ҳаракат даври бошланади; в) ҳокимият қўлга олингандан, компартия ҳуку- матни идора қилучи партия бўлганидан кейинги давр. 16) Рус пролетар револ юция си ни нг сиёсий кучи шундаки, деҳқонларнинг ■ аграр рево- люцияси (феодалмзмня ағдариш) буржуазия раҳбар- лиги остида эмас, балки пролетариат раҳбарлиги остида қилинди, шунга кўра, буржуа-демократик рево- люция пролетар ртволн)цнясн учун муқаддима бўлди, деҳқ-нлакфиянт меҳнаткаш элтмтнтларинннт пролета- риат блан алоқаси ҳамда пролтJгарнагнн•нг меҳнаткаш деҳқондарни қўллаши фақат сиёсий жиҳатдан та’мин этилнбгнна қўйилмади, балки та.шкилий жиҳатдан Советларда мустаҳкамланмб ҳам қўйилди ва бунинг натижасида аҳолининт ғоят кўпчилмги проле^ариатга ҳайрихоҳ бўлди (шунинг учун ҳам пролетарнатнннг мамлакатда ■ кўпчиликни ташкил этмаслиги зарар қилмайди).
103 И. В. С Т А Л И Н гида озод қилинди, бу эса социал-демократиянинг кишлоқ манфаатларига бепарво қараши нlaтижaеида деҳқонлар кўпчилигининг буржуазияга хайрихоҳ бўли- шини узоқ вақтгача та'мин этди *. 1921 йил, июль. Биринчи мартаба босилда * Брошюранииг шу дастлабки хомаки плапини автор 1924 йилда босиб чииарилтан ва ҳозир И. В. Сталин Аеарларснсит б-нчи томига кирган „Ленинизм асослари тўғриесда“ деган китоб- да фзИдалантан эди. Хомаки планнинг биринчи қисми 1923 йилда босилиб чиииан ва ҳозир И. В. Сталин Аеарларининт 5-нчи то- мига кирган „Рус коммунистларининг стратегия ва тактскаеи масаласига доир“ деган мақола учун фоЙдаланилган эди. Унинг ба’зи тезисларини автор 1921 Йилда босилиб чиииан ва ҳозир И. В. Сталин Аеарларининт 5-нчи томига кирган „Партия ҳоки- миятни қўлга олганга қадар ва олгандан еўсги деган мақоласида фюйдаланган эди. Ред.
101 ГРУЗИЯ ВА ЗАКАВКАЗЬЕДА КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА Грузия коммунистлар партияси Тифлис ташкилотининг умумий мажлисида 1921 йил, 6 июльда қилинган доклад^ Ўртчқоар! Ташкилвтиннизаинг комштрти орнгк Грузияда коммуоизмнинг нкебктдагт еазтфаокри ҳа- қида сизга дчкокд қнлнб беришни тчпшнрдп. Қоммдаизонинн акебатдант еазтфкоари — тактп- ккгк оид оаскоаокрдтр. Лркиа пкртии тактикасинп,. айниқса ҳдкдмктнн ндчра қнлучн партпя так^т^ика^^нни. аниқлаб бермоқ учун, энг квекл, пкртииаи ўраб члгкн ва пкртии кобкттк ҳтoчблкшиб иш кўриши лчзтм бўл- ган уоуоий екзтятни э’тибчрна олмюқ керак. Хўш,. ҳозир бу вкзиит қандаа?
102 И. В. С Т А Л И Н қуролли кураш даври улар орасида бирмунча узоқ вақтга чўзиладиган муваққат яраш блан тамом бўлди, уруш даври тугалиб, совет респуб.ликаларининг тинч • хўжалик қурилиш даври бошланди. Илгари вақтларда, я'ни уруш • даврида совет рееnублск•аларс «ҳамма нарса уруш учун» деган умумий шиор блан иш кўрардилар, чунки у вақтда совет республикалари имперсалсстик давлатлар томонидан қуршаб олинган лашкаргоҳга ўхшар эди. У даврда, коммунистлар партияеининт бутун куч-қуввати империализмга қарши қуролли кураш олиб бормоқ учун ҳамма жонли куч- ларни сафарбар қилиб, Қизил Армияни тузиш ва фронтни мустаҳкамлашга сарф қилинди. Бу даврда партия диққат ва э’тиборини хўжалик қурилишсга берзлмаганлсти тўғрисида сўзлаб ўлтиришнинг ҳам ҳожати Йўқ. Муболағэсиз айтиш мумкинки, бу даврда совет мамлакатларининг экономикаеи ҳарбий саноатни тараққиЙ қилдсришдан аарига ўтмади, халқ хўжа- лигинснт бошқа соҳаларига знда-езнда бир ёрдам қилиниб қўйилар эди-ю, лекин булар ҳам урушга боғлиқ бўлган соҳалар эди. Аслини еуриштсртанда', совет давлатларининг душманга қарши уруш олиб борган давридан бизга мерос бўлиб қолган хўжалик ваИронлсгита сабаб ҳам шудир.
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 103 транспорт ишига ва шу кабиларга сарф қилиш вази- фасини юклайди. Чунки шундай қилинмаса, хўжалик вайронлигини бартараф қилиш имконияти йўқдир. Уруш даври бизга ҳарбий коммунистларни, та'- минотчи ходимларни, аскар бошиларни, оператив хо- димларни ва шу кабиларни етиштирнб берган экан, энди коммунистлар партияси янги даврда, хўжалик курилиши даврида, кенг оммани хўжаликни янгидан қуришга жалб қилиб, янги хилдаги коммунист-хўжа- дик ходимлари — саноатда, қншлоқ хўжалигида, транспортда, кооперацияда ва шу кабиларда ишловчи ходимлар етиштнриш тўғрисида ғамхўрлик қилмоғи лозим. Аммо коммунистлар хўжалик қурилиш ишларняи рнвожлангнрар эканлар, ўтмишдан мерос қолган ик- кита жуда муҳим шароит блан ҳисоблашмасдан иложлари йўқ. Бу шароитлар шундан иборат: бирин- чидан, совет мамлакатлари атрофида саноат жнҳагн- дан жуда юксалган буржуа давлатлари ■ бор ■ ва, ик- кинчидан, совет давла.тларннн•нг ўз ичида жуда кўп деҳқонлардан иборат майда буржуазия бор.
104 И. В. С Т А Л . И Н каби о^ко1лакктокрда ккпиталнзо бирарак кoрдка буён яшаб кеомоқда, бу окооккктокрдкнт бдрждкзти эса аооақаача бутун ижтнмона ҳкётоиог жуда жнддиа раҳбар кдчн бўлиб олган. Германти ва Ааглия каби оаооакатокрдк ҳам про- орткртат дтктктдрксн барпо бўлнатдаа кеанн, шубҳа- сиз, бу оамоккатокрдк соцткоисттк рреолюцияни да- вом ва чхтринк етказтш чoчнрчқ бўлади, и,оц унда соцталнсттк хўжаоикаи ташкто қионш осонроқ бўоади, чункн унда oкаоат кўпроқ ртечжлан- ган, трхникк кўпроқ ткраққта топнаа бўлиб, прчоета- риат эса, ҳозиргт соврт мкооккктокрндкнинк қаранан- да oчо жиҳатидан анак кўпднр. Лектн ҳознраа биз, бир тооондан, санчатт кам ткраққиа қилган ва жуда кўп- чиликдан цбчркт майда тшлабаиқаручилар (деҳқон- лар) снофн мавжуд бўогаа окооккктокрдк прчоетк- риат диктктуркoт барпо бўлганлигини ва, иккиочн тчмчндка, oааокт кўпроқ таркққта қилнан ва жуда кўпчноикдкн ^^орат првлрткртат oнофи окежуд бўл- ган мамоккктокрда буржуа дтктатдраси бчроинтнн кўриб турибоиз. Бу фактнк э’тибчрoиз қараш — бе- фароoатоик, ккотафкҳмоик қилишдир.
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДЛГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 103 муҳтож бўлганлари учун, шубҳасизки, бу синф ҳам мол айрибошлаш (қишлоқ хўжалик маҳсулзтита аЙ- рибошлаш) Йўли блан саноат моллари олиш мақса- дида, ўз мамлакатснснт пролетар ҳзкимияти блан келишувга манфаатдзрдсрлар. Совет ҳокимиятининг ўзи ҳам чет мамлакатлар- даги капсталсетларнинт айрим группалари блан ва шунингдек ўз мамлакатадаги маЙда сшлабчсиаручи- лар синфи блан ваитснча келишиб туришга манфа- атдор, чунки бу хил келишув уруш натижасвда вай- рон бўлган ишлабчиқариш кучларини тиклаш ҳамда келажакдаги езциалистск хўжалскнинт технска-еанз- ат базасн бўладиган электрлашни амалга ошириш ишини шубҳасиз тезлаштиради ва ентсллаштирадс. Бу ҳол совет давлат^лар^идаг^и кзммунсетлардан Ғарбдаги капиталистларнснг айрим группалари блан ҳам '(уларнинг капиталларидан ва техника кучлари- дан фойдаланиб қолиш учун) ва ўз мамлакатларида- ги майда буржуазия блан ҳам (зарур хомашелар ва ззсқ-звқат маҳсулоглари олмоқ учун) вақтинча кели- шиб туриш сиёсатини юргизишни талаб қилади. Ба’зи кишилар, буржуазия блан бу хил келишув тактикасидан меньшевизм ҳиди келади, чунки мень- шевиклар амалий ишларида буржуазия блан кели- шув тактскасснс юргизадилар, деЙишлари мумкин. Лекин бу нотўғри. Буржуазиянснг аЙрим группалари блан келишув тўғрисида кзммуниетлар таклиф қила- ётган тактика блан меньшевикларнинг буржуазия блан келишув тактикаси орасида жуда катта фарқ бор. Меньшевиклар, одатда, ҳокимия' тепасида капиталист- лар турган вақтда буржуазия блан келишувни так- лиф қиладилар, ҳолбуки ҳокимият тепасида турган 8 И, В, С т а л и н, том 5
106 И. B. C T A Л И H капигалнстлар ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлаб олмоқ ва пролетариатнн йўлдан оздирмоқ учун, юқоридан туриб пролттарнагнинг айрим группаларига ба’зи «ре- формалар», майда-чуйда ин’омлар бериб туришдан чқайтмайди. Бу хил келишув пролттарнатга зарарли •бўлиб, буржуазияга фойда етказади, чунки у буржу- азия ҳокимиягнни бўшаштирмайди, балки мустаҳкам- лайди, пролттариаг орасига ихтилоф солади, уни бў- либ-бўлиб юборади. Шунинг учун ҳам большевиклар мтньшевикларнннг ҳокнмнят тепасида турган буржу- азия блан келишув ҳамиша қарши туриб келдилар ва қарши туражаклар. Шунинг учун ҳам большевиклар меньштвикларнн пролттарнагга бур- жуазия та’сирини ўтказучи кишилар деб биладилар. Больштвнклар таклиф қнлаёгган ва меньшевик- лар тактикасига қарама-қарши бўлган тактика эса тамомила бошқача такгнкадир, чунки большевиклар гактнкаси бутунлай бошқача бир вазнягнн, я'ни ҳоки- мият тепасида буржуазия эмас, балки пролтгарнат турган вазиягнн назарда тутади, ўшанда ҳам, айрим буржуа группаларннннг пролетар ҳокимияти блан тузадиган битими, бир томондан, пролетариат ҳоки- миятининг албатта мустаҳкамланншнга ва, иккинчи томондан, буржуазия орасини бузиб, унинг айрим группаларннн ром қилиб олишга олиб бормоғи керак. Бунинг учун пролттарнаг жанг қилиб олган ҳокими- ятни қўлда маҳкам сақлаб туриши ва мамлакатни хўжалик жиҳагндан тиклаш учун мазкур буржуа группаларининг восита ва билимларидан усталик блан фойдаланиши зарур, холос. Кўриб турибсизки, бу тактика блан меньшевиклар гакгнкасн орасида ер блан осмонча фарқ бор.
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 107 Дрмкк, ҳкооа жчнои кдалараи хўжаоик фрчнттна oкфарбар қтомчқ керак, шу блан бтрна мкооакат хўжклигфан тнкоаш учуо келишдв йўли блан айрно буржуа нруппкоартдаа, улкрнинн евoитaоаридкн, би- лтоокридаа, ташкиочтатоик ткжртбаокрндка фчадк• лкаовқ -крркк,— счерт оаооакктоаридкни коомднтст- лкратан, шу ждооадка Грдзиядани кчммдниcтларнинн ҳам додонй екзтит талаб қилнка аквбатдаги биринан вазтфаси ана шдадка нборат. Лектн аартм oчврт окмоакатоариатаг. шу жум- оадаа Соврт Грдзииoинтнг ҳам тактиккстни аниқоа- моқ учун умуоиа вазиятни аазкрдк тутншнинг ўзи- гина кифо■я қилмайди. Ҳарбир аарим oчврт оамла- кктидагт кчомдниoтоараинн тактткасини антқоковқ даун бу оаооккатократан ишкшина доир бўоган хдсуснй ва кчнкрет шароттларат ҳам акзкрдк тутмоқ зарур. Хўш, Совет Грузиясинннг ишкшнгк доир бўл- наа ва Грдзти кчммдннстокр партниoн иш олиб бчрк- дтнаа хдсдсиа ва кчнкррт шарчнтокр атмадка ибо- рат? ' Бу шаронтларат кўрoкттб беручи ба^и фкктократ оанқ-ойдио ааиқокб члиш мдмкиа. Бтртааидан, ккпитаоHoтнк даеоатоар oчврт .мам- оакатоартнк одтлакч ддшмааотк кўзи боаа ккркнан- онкокртдаа, бчшка ҳарбир oчврт окооккктт . oтанкри, Соврт Грдзиясининн ҳам бдтдалаа аарно ҳолда яшови ҳарбий ауктаи аазардка ҳам, хўжаотк тарккктётф ндктат акзартдка ҳам, шдбҳкoтз оумкин эмас. Совет Дaеоктоарининн ҳарбий жтҳатдка ҳам, хўжкотк жи- Ҳатидан ҳам бтр-бирларига мадад бериб тдришокрт шарт, бу шартoтз oчвет даеоатокриатан ткраккна Қилиши оуокнн эоаo.
108 И. В. СТА.Л ИН Иккинчидан, очии-оИдсн кўриниб турибдики, озиқ- звиат маҳсулотларидан таниислик тортаётган Грузия Русия ғалласига муҳтождир ва Русиядан ғалла кел- тирмасдан туриб кун кўролмайди. Учинчидан, аниқки, Грузиянинг ўзида суюқ ёқилғи Йўқ, У транспортни ва санзатни юргизиб турмоқ учун ОзарбаЙжон нефтига муҳтож ва Озарбайжзндан нефть келтирмасдан туриб кун кўролмайди. Тўртинчидан, экспорт фондлари танқислигидан қийналаётган Грузия ўзининг товар бюджетининг зарарини қоплаш учун Руссянснт олтин блан ёрдам беришига муҳтож эканлиги ҳам шубҳаеиздср. Ниҳоят, Грузия аҳзлисининт миллий сзставидатй ўзига хос алоҳида шаростларнс этиборга олмаслик мумкин эмас, бундай шароит.ларга кўра, Грузия аҳо- лиеининг анчагина процентини арманлар ташкил қи- лади, Грузия пойтахти Тифлисда эса, бутун аҳоли- нинг ҳатто қариЙб тенг ярми арманлардан иборат, бу ҳол, шубҳасиз, Грузияга умуман ҳар қандай идора усули даврида, хусусан совет идора усули даврида, Грузиядаги арманлар блан ҳам ва Арманистон блан ҳам албатта аҳл ва қардошларча ҳамжиҳат бўлиб яшаш вазсфаеснс юклайди.
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА Ю9 ришнинг ҳожати бўлмаса керак. Ташқи ҳужумлардаи мудофаа қилиш зарур бўлиб қолган тақдирда Закав- казьедаги мустақил Совет ртспублнкаларннннг бир- бирларига мадад беришлари ва ўзаро алоқа қилпб туришлари кераклиги, шунингдек бу республикалар- нинг Совет Русияси блан алоқа боғлаб, ўзаро ёрдам қилиб туришлари ҳақида сўзлаб ҳам ўлтирмайман. Буларнинг ҳаммаси равшан ва шак-шубҳасиз бир нарсадир. Лекин, шундай бўлса ҳам, мен бу оддий ҳақиқатлар тўғрисида сўзлаб ўгган эканман, бунинг сабаби шуки, сўнгги икки — уч йил ичида туғилган ба’зи шароитлар бундай бирлашиш йўлига ғов бўл- моқда ва бундай бирлашишга ннгнлишнн бузиш хавфи- ни туғдирмоқда. Мен Закавказье ртспублнкaларнда ке- йинги йилларда жуда ҳам кучайиб, бирлашув йўлига тўғоноқ солаётган миллатчилик — грузин, арман, озар- байжон мнллатчилигн — ҳақида сўзлаётирман. Мен 1905—1907 йилларни хотирлайман, бу йил- ларда Закавказьедаги мнллагларнинг ишчилари ва умуман меҳнаткашлари орасида тамоман қардош- ларча ҳамжиҳатлик бор эди, бу йилларда арман, грузин, озарбайжон ва рус ишчилари бир-бирлари блан биродарларча аҳл бўлишиб, бир соцналистик оилага бирлашган эдилар. Ҳозир эса, Тифлисга кел- гач, Закавказье мнллагларннинг ишчилари орасида аввалгидек ҳамжиҳатлик йўқлигини кўриб ҳайратда қолдим. Ишчи ва деҳқонлар орасида миллатчилик авж олиб ^^0™, ўзга миллатдан бўлган ўртоқла- рига ишонмаслик ҳиси кучайиб кегнпги: арманларга қарши, тоторларга қарши, грузинларга қарши, рус- ларга қарши ва ■ бошқа миллатларга қарши мил- латчилик ҳозир жуда ҳам ҳаддан ошиб
110 И. В. С Т А Л И H
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 111 шевистик ҳукуматлар юзага келмасдан илгари мав- жуд бўлган ннгepнационаа^IЗм руҳидаги қардошларча ' ҳамжиҳатликни қайтадан тиклаш ва, шу тариқа, За- кавказье совет ртспублнкаларннннг хўжалик соҳаси- даги ҳаракагааринн бнрааштнрнш ҳамда Грузия хўжалнгини янгидан тараққий қилдириш учун зарур бўлган соғлом шароит туғднрнб, ўзаро ишонч ҳосил қилишдан иборат.
112 И. В. С Т А Л И H равишда келишиб битим тузиш асосида бирлашти- ришни инкор қилмаЙди, балки шундай бўлишини на- зарда тутади. Олган ма^^у^мотларимга қараганда, яқинда Моск- вада Грузия, Арманиетзн ва ОзарбаИжзнта тилла блан 6 х/2 миллион сўм қарз бериб, бироз ёрдам килишга қарор берибдирлар. Бундан ташқари, мен Грузия блан Арманистоннинг Озарбаижзндан нефть маҳсулзтларинс текинга злаётганларснс эшитдим; бундай ҳол буржуа давлатлари ҳаётида, ҳаттоки маш- ҳур «самимий битим» (Entente cordia 1 е)31 тузиб, оғиз- бурун ўпишиб юрган буржуа давлатлари ҳаётида ҳам бўлиши мумкин эмас. Бу ва бунга ўхшаш чоралар Закавказье совет республскаларининг мустаииллстсни бўшаштирмайди, балкц мустаҳкамлаЙди,— буни исбот қилиб ўлтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. Демак, Совет Грузиясининг мустақиллигинс сақ- лаб қолган ҳолда, Закавказье совет реепубликаларс- нинг хўжалик сзҳасидаги ҳаракатларини бирлаштириш сшинс ентиллаштсриш ва тезлаштириш учун (йўқса, Совет Грузиясининг хўжалигини тиклаш мумкин эмас) миллатчилик қзлдиқларини Йўқ қилиш, бу қолдиқ- ларни аямай куйдириб ташлаш ва Закавказьедаги турли миллат меҳнаткашлари орасида ўзаро соғлом ишонч шароити туғдириш керак,— Грузия коммунист- ларининг Грузия ҳаётига доир конкрет шароитлар талаб исладсган навбатдаги иккинчи вазифаси шун- дан иборат. Ниҳоят, навбатдаги учинчи вазифа ҳам жуда му- ҳим ва жуда зарур вазифадир, у ҳам бўлса, Грузия коммунистлар партиясининг nоклигсни, сабот ва матзнатсни сақлашдир.
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 113
114 И. В. С Т А Л И H партияси туфайли эришди. Лассаль, партия ўзини яра- маслардан гозаааш блан мустаҳкамланади, деб тўғри айтган эди. Иккинчи томондан, шубҳасизки, масалан, дун’ёдаги соцнаа-демократнк паргняаарнннг энг йири- ги бўлган герман соцнаа-демокрагнясн нмптрнаанстик уруш даврида империаанзм қўлида қўғирчоқ бўлиб, урушдан кейин эса, ичи пўк, ҳайбати зўр бир гавда каби, жарликка қулаб кетган экан, бунинг сабаби шукп, бу партия бирнеча йиллар давомида ўз ташкиаогларинн ҳар хил ярамас майда буржуалар ҳисобига кенгайта- ришга жуда қизиқиб кетди, натижада бу ярамас майда буржуалар уни жуда жонсиз қилиб, шалвайти- риб қўйди. Демак, партиямизнинг матонати ва поклигини сақ- аамоғимнз керак, партия а’зоаарининг сонннн кўпай- тириш пайига тушмасдан, партия а’зоаарннинг си- фатини доимо яхшилаб бормоқ керак, партияни ингтаангтнт-мешчан мнааатчи унсурларнинг кўплашиб киришидан сақламоқ керак,— Грузия коммунистлар паргиясннннг навбагдагн учинчи ва охирги вазифаси шундан иборат. Уртоқлар, мен докладимни тамомлаб, хулосаларга ўтаман: 1) Хўжааик-қурилиш ишларини ҳар томонлама ривожаантнрмоғнмиз, ҳамма кучларимнзнн бу ишга сафарбар қилмоғимиз керак, шу блан бирга Ғарбдаги капнтаанстик группaаарнннг ҳам, ўз мамаакагнмиз- даги майда буржуа группааарннннг ҳам куч ва воси- таларидан фойдааанмоғнмнз лозим. 2) Закавказьедаги совет ртспубанкааарннинг мус- тақнллигинн сақлаб қолган ҳолда, бу ртспублнкааар- нинг хўжалик соҳасидаги ҳаракагаарннн бирлашти-
КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗиФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 11£ риш ишини енгиллаштириш учун миллатчилик газан- • дасини янчиб ташлаб, соғлом интернациолизм шарои- ти туғдирмоқ керак. 3) Партияни мешчан унсурларнинг кўплашиб’ киришидан асрамоқ ва партия а’золарининг сифатсни• доимо яхшилаб, унинг матонати ва пухталигини сақ- ламоқ лозим. Грузия коммунистлар партсяеснснг навбатдаги уч асосиЙ вазифаес ана шулардан иборат. Грузия коммунистлар партияси ана шу вазифа- ларни бажарган таидсрдатсна, раҳбарлик жслзвсни ўз қўлида сақлаб, хўжалик сзҳассдатс ваИронлскИи енга олади. (Қ a р с а к л а р.) „Правда Грузии" (Тифлис) As 108, 1921 йил, 13 июлъ
1 lG ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР ВА ОЛГАНДАН СЎНГ * Парттимиз тараккиётидаги уч даврни кўрсатиб ўтмок керак. Биринчи давр — парттямизаи ташкил этиш, тузиш давридир. Бу давр, " тахминаа, «Искра»з2 ташктл килин- ган ччкдан бчшлаб то партииаиан III oездт тамчм бўогкннк кадар ўтган вактни ўз нчнна воади (1900 анлнинг охири— 1905 йионинн бвши). Бу даврда партии ҳкракктнк келтируан куч бўлиш жиҳатидаа заиф эди. Уонон зкифоинноиаг oкбкби партиянинн ўзи ёш бўлишндагтна эоаo эди, балкт дмдмка тшаилкр ҳаракати ҳам ҳали ёш эди, хусусан шу давратан бвшоаридк ревчоюцнон еазнят, ревчою- цнон ҳаракат йўк эди ёки эндннтак бчшоаатб крлк- -^'^т^ан эди (деҳквноар жим турар ёки ўзиак шик ва штквит киоишдаа аарина ўтмас эди; ишчиоар факат ҳкржоа-ҳкржвадк бўоадинаа нктиoчдтй ишташоашаи ёки умум шаҳар сиёoий ишташлашатниаа бнлардноар, холос; ҳаракат фчрмаокри иширин, ёки ааоа яши- рин ҳчлатда эди; ншчноар синфинннг ташкиочт фор- малкрт ҳам кўпинаа яшириа бўларди). ч Стратегия ррзррвлкр мавжуд бўлншнои ва бу ррзрреокр боаа маневр кнлишни акзарда тдтади,
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 117 ҳолбуки партиянинг стратетиясс, ма’лум сабабларга кўра, тор, камбағал эди. Партия ҳаракатга доир стра- тегия плани тузиш блан, я’ни қайси Йўл бўЙича ҳаракат қилиш лозсмлитини кўрсатиш блан қаноат- ланарди; партия резервлари — Руеиянснг ўз ичидаги ва унинг ташқарсесдагс душманлар лагеридаги қарама- қаршиликлар эса — партиянинг заифлиги орқасида фэй- даланмасдан қоларди ёки жуда кам фзидалансларди. Тактика, оммани ўз томонига ўтказиб олмоқ ва- стратегия муваффақсятснс та^инламоқ мақ^с^а^д^г^^а». турли хилдаги ҳаракат формаларвдан, пролетариат- нинг ташкилот формаларидан фзИдаланишнс, бу фзрмаларнс бсрлаштирсшнс, бу фзрмаларнснг бир- бирини тўлдириб туришини ва шу кабсларнс назарда тутади, ҳолбуки партиянинг тактикаси ҳам, малум сабабларга кўра, тор эди ва ўсмаган эди. Бу даврда партиянинг бутун фикри-зикри партия- нинг ўзида, унинг яшашида, уни сақлаб қзлсшда эди. Бу пайтда партия ўз-ўзи блан овора бўлиб юр- ган қандаЙдир бир куч деб қараларди. Бунинг сабабм ҳам ма'лум: подецо ҳукуматинснт партияга қутириб ҳужум қслтанлстс ҳамда меньшевскларнснг партияни ичдан бузиб, партия кадрлари 'ўрнига партияга ало- қаси бўлмаган, тутуруқсиз бир ташкилот тузишга урунганлскларс (1905 Йилда Аксельроднинг «Хал^, Думаси ва Ишчилар Сезди» деган машҳур брошю- раси чиққандан кеЙин, ишчилар с'езди • чаисриш. ҳақида меньшевскларнинт кампания бошлаб юборган- лскларсни хотирланг) партиянинг ҳаётига таҳлика езлмзида эди, шу сабабли партияни сақлаб қолиш м-асаласи бу даврда энг муҳим аҳамият касб этган эди.
118 И. В. С Т А Л И H Русиядаги коммунизмнинг бу давридаги асосий вазифаси — ишчилар орасидаги энг актив ва проле- тариат ишига содиқ бўлган энг яхши кншнаарни аериб олиб, паргняга ўтказиш, пролетарнаг партия- ‘сини тузиш, йўлга қўйишдан иборат эди. Уртоқ Ленин бу вазифани: «пролтгарнат авангардини ком- мунизм томонига ўтказиб олмоқ керак» деб ифода т^иииган эди («...Болалар касали...»33 деган асарга қа- ралсин). Иккинчи давр — кенг ишчи ва деҳқонлар оммасини юартия томонига, пролетариат авангарди томонига ўтказиб олиш давридир. Бу давр, тахминан, 1905 йил- гоинг октябридан то 1917 йилнинг окгябрнга қадар ўгган вақтни ўз ичига оаадн. Бу даврдаги вазият, аввалги даврга қараганда хийли мураккаб бўлиб, бу даврда кўп воқиалар юз ’■берди. Бир томондан, подшо ҳукумати Манжурия майдонаарнда мағлубиятга учради ва 1905 йил ок- тябрь ревоаюцняси бошланди, иккинчи томондан, рус- •япон уруши тугатилди, конгрртвоаюция ғалаба қилиб, ■.ревоаюцнянннг қозонган ғалабалафи йўқ қилинди, учинчи томондан, имптрнааисгаар уруши бошланди, 1917 йил февраль революцияси бўлиб ўтди ва машҳур «икки ҳокимиятчиаик» даври бошаандн,— бу воқиа- ларнинг барчаси Русиядаги ҳамма сннфларнн ҳара- катга ктлтирди ва уларни бнрин-ктгин сиёсат майдо- нига чиқариб турди, коммунисгаар паргиясннн мус- таҳкамлади, кенг деҳқонлар оммасини сиёсий ҳаётга уйғотди. Пр'оатгарнаг ҳаракати бойиб, унта умумий сиёсий ишташлаш ва қуролли қўзғолон каби ка^а-катта жураш формалари қўшнадн.
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 119 Дрҳквноар ҳарккктн бчйнб, унга пчмешчиклараи бойқси' к’тотУJOкр (пчмешаткларат мдокдан «oдриб чнккришоap»> кўшноди, булар кЎ3ғчлчага аалааиб кетди. Пкрокоротдка ташккртда, ошкврк, очнк иш олиб -бopнш фврмкокринк эришилиб, бу боаа партняатнн >амда бчшкк ррвчоюцтча ташктовтокраинн ишоарт жчаоааиб кетди. Ишчилар oинфтниан ткшкиовтт бчйиб, унга каoабк <чюзокрн кабт oнаконка ва энг оуҳио ташкновт фор- оасининк эмаo, балки тшаиоар oннфининг ншчн депу- татокрт Счвртлари каби ҳчзнрнкаа тарихда оисон кўрнлокнка кучлн ташкночт фчрмаси ҳам кЎшиодн. Дрҳкчаоар ҳам ишчилар синфина эрнашиб, деҳкон дрпутатокрн Счеетоарт тдздтоар. Шдни^ндек партиианан ррзррелкрт ҳам кўпайди. Дрҳкчаоар прчорткрткт ва унинг партияoи учдо бит- маo-тунаамаo резерв бўоншн оумкннлнги ва шундай резерв бўлкжкни кураш дкечоида аник ок’оум бўлди. Капитал ҳокимиятини ағдариб ташокш ишида проле- ткриатоннг ва првлрткрнкт парти'я•oи'нинг раҳбаротк роль ўйоашн ҳам аник ма^ум бўлди. Бу даврда партии, аввалги даердкгидрк, унча заиф эмас эди; партия ҳкрккатнк келттруаи куч oифктидк зўр бир фкктчрна айоанди. Энди у факат ўз-ўзи блан оечра бўлиб юруан бир куч бўлиб квлчомас эди, чднкн уонон яшашн ва ткркккиа кнлншн даун ҳамма шкрвит ҳчзирлаагкн эди, эндн у ўз-ўзи блан овора бўлиб юрдан куч ҳчокттдан анкиб, ншчн-дрҳкчооар оммаoион ўзига ккрк™6 олдчи кдpчлна, капитал ҳоки- оиятнон ағдкртб ташлаш ишида чммкаинг куркшнна раҳбароик кноучн курчлга ааоаннаа эди. *
120 И. В, СТА Л И Н Бу даврда nартсянинг стратегияси кенгайди, . пар- тия стратетияеи, биринчи галда, деҳқзнларни резерв қилиб олиб, уларни ишга солишга қаратилган ади,. натижада бу иш катта муваффаиият,^з)ззнди. Омманинг ҳаракатига, оммавий ташкилотла^р^г^а!,. партия ва бошқа революцион ташкилзтларнснг ишла- рига илгари вақтларда бўлмаган янги формалар иўшилиб, кучайиб кеттанлсги сабабли, партиянинг тактскаеи ҳам кенгайди. Бу даврда партиянинг асосиЙ вазифаси — бур- жуазия диктатурасини ағдариб ташлаб, ҳокимиятни қўлга олиш учун, мсллион-миллсзн оммани пролетар авангарди томонига, партия тзмонита ўтказиб олиш- дан иборат эди. Эндиликда партиянинг бутун фикри- зикри паргиянинг ўзида эмас, • балки миллион-миллион аҳоли оммасида эди. Уртоқ Ленин бу вазифани бун- дай деб ифодалаб берган эди: социал- фронтда «миллион-миллион омма» шундай бир йўсинда «жой- лаштирилсинки, келгусида бўладиган қат^Й жанг- ларда» ғалаба та,мин этиладиган бўлсин (ўрто^ Лениннинг юқорида айтилган брошюрасига иаралсси). Партиямиз тараиисётидагс дастлабк^и икки давр- нинг муҳим хусусиятлари ана шулардан иборат.
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 121 русиянинг ўзида ннқнлоб қилучи партия, революция паргияси эди, шунинг учун ҳам бу даврларда партия эски тузумни танқид қилиш ва вайрон қилиш блан кўпроқ банд эди. Ҳозирги вақтда кечириб турганимиз учннчн давр- нинг хусуснятн тамоман бошқачадир. Учинчи давр — ҳокимиятни қўлга олиш ва сақлаб қолиш давридир, бундан мақсад, бир томондан, Русия- даги барча мeҳнaткашаарнн социалнстик хўжаликни ҳамда Қизил Армияни тузишга жалб қилиш, нккннчн томондан эса, капигаани ағдариб ташлаш йўлида курашаётган халқаро пролетариатга ёрдам- бермоқ учун бутун куч ва воситаларни сафарбар қилиш эди. Бу давр 1917 йилнннг октябридан то ҳозирги кунга қадар ўтган вақтни ўз ичига олади. Русияда проаетариагнннг ҳокнмиятни қўлга олиши халқаро муносабатларда ҳам, Русиянинг ўзида ҳам ҳозиргача дун’ёда мисли кўрилмаган, бутунлай ало- ҳида бир шароитни туғдирди. Сўзни аввал шундан бошлайлик: 1917 йил Октябри жаҳон социал фронгинн ёриб ташлади ва бутун жаҳон тарихида бурилиш ҳосил қилди. Қолоқ мустамлака- лардан тортиб то илғор Америкагача чўзилгая бепоён социал ■фронтни кўз олдингизга келгиринт-у, сўнгра халқаро проатгарнагнннг рус отряди томонидан бу кучли фронтнинг ёриб, ўпириб ташланганангн■нн тасаввур қнаннг; бу ўпириш натижасида империа- лизмнинг ҳаёти гаҳаика остида қолди, империализм ёамоғузларининг қурган режа ва паанларининг ҳам- маси гит-пиг қилиб юборилди ва халқаро проатта- риатнинг капиталга қарши кураши енгиллаштнрилди, ниҳоятда тнгилаашгнриадн,— 1917 йил Окгябрннннг 9
122 И. В. С Т А Л И Н тарнхнй кҳкмиятн аак шундко нборат. Шу пайтдан бчшлаб бнзниог партияоиз онллнй куч ҳчлатидао анкнб, асос э’тибчрила, хаокарч кучга айланди, рус пролетарнати эса хклкарч прчоетариатниог кчоок чтриди ҳолктидаа чнкиб, уоион авангарди бўлиб кчлдн. Бундан буён хаоккрч првлрткриатнтаг вази- фалари — руслар тчмвнидао очногкн ўпирнлишни кеннайтцрнш, тонкрилкб кетган кеа.ннардгк ёрдам бернш, ддшоааокрнк жасур квкннкрдаи ўраб члншга ва бкзаoтдаа ажратиб ткшоашнк йўл кўаоа•oоткдан ибчркт. Хаокарв иопeриаонзмнинг еазиф■аoт эса, аксинча, рдсоар тоочнндао ччнлнкн ўпнриоишои туга- тнш, кобатта тунатишдаа цборат. Мана шуннон дадн ҳам бнзнног партияоиз, очдоонкн унинг ттоаги ҳчкн- оиитнн сакоаб коонш экан, «барча мамлакатларда реечлюцияон 'таракк^ий кнлдирнш, кдвватлкш ва ҳара- катга келтнрнш дадн бир мкмоакктдк (ўз мамоака- тида.— И. Ст.) кмаога ошнриш мдмкин бўонка нарoа- ларат оаксиоум» коаонк ’ ошнрнш вазифксиан ўз зиомкстна ооншн оозим (Лениннинг «Пролрткр рево- люцииoи ва ррнрнкт Каутoкий»з4 денан кoкрина карал- oнн). Мкаа ' шунинг уадо ҳам бнзоннг партиямтз 1917 ано вктябридаа бчшоа^б онллнй куч ҳчлатидка чнкиб, хкоккрв ку■чна, халқаро мнк’ёсдаги ревчоюция пар- тиясина айлаади.
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 123 маларини яратучи партияга айланди. ИлгарЙ вақт- ларда партия ишчилар орасидаги энг яхши кучларни эски тузумга ҳужум ислмзи учун териб оларди, эндиликда эса у бу кучларни озии-овиатни, транс- портни, саноатнинг аеоеиИ тормоқларинс йўлга қў- йиш учун териб олмоқда. Илгари вақтларда партия деҳқонлар зраесдатс революцион элементларни по- мешчикларни ағдариб ташлаш учун жалб қиларди, эндиликда эса — бундай элементларни қишлоқ хўжа- лстсни яхшилаш, ҳокимият тепасида турган пролета- риат блан меҳнаткаш деҳқзнларнинг иттифоқини мус- таҳкамлаш учун териб олмоқда. Илгари вақтларда партия орқада қолиб келган мсллатларииит энг яхши элементларини капиталга қарши курашмоқ учун териб оларди, эндиликда эса — бундай элементларни маз- кур миллатлар ичидаги меҳнаткашларнинг турмуш- ларини рус пролетариати блан ҳамЖиҳат бўлиб иш- лаш асосида яхшилаш учун териб олмоқда. Илгари вақтларда партия армияни, эски ген-еаллар армия- сини бузиб келган эди, эндиликда эса — революция талабаларснс ташқи душманлардан ҳимоя қилмоқ учун зарур бўлган янги армияни, ишчи-деҳқонлар армияеинс тузмоғи лозим. РҚП Руеияиснг ўзида инқилоб қилучи партия ҳолатздан чиқиб, тинч қурилиш партиясига аЙланди. Шунинг учун ҳам у ' эндиликда Русияда кераги бўл- гаай қолган ишташлаш, қўзғблон қилиш каби • кураш формаларини . пролетариат аелаҳахзнаесдан чиқариб ташлади.
124 И. В. С Т А Л И Н асосантанқид қилишдан иборат эди, танқид қилиш эса осон... Эндиликда эса партия ншнннт кўзини би- ладиган кишиларсиз иш кўролмайди; партия эски мутахассислардан фойдаланиш блан бирга, ўз билим- дон кишиларини: аскарбошилар, та’мнногчи.ла!р, опера- тив ходимларни (ҳарбий соҳада), озиқ-овқат ходим- лари, қишлоқ хўжалик ходимлари, темирйўлчилар» кооперативчиаар, индустрия мутахасснсаари, ташқи савдо мугахасснсаарини (хўжалик соҳасида) етиш- тирмоғи керак. йўқса, қурилиш ишларини бажариб бўлмайди. Паргиянннг аҳволида яна бир катта ўзгариш бўлди, я’ни партнянннг куч ва воситааарн, резерв- лари ғоят даражада ўсиб, кўпайди. Партиянинг резервлари: 1) Русиядаги турли ижгимонй группалар ўртаси- даги зиддият. 2) Ттварак-агрофимнзда бўлган капнгалистик дав- латлар ўртасидаги зиддият ва жанжаллар ҳамда бу жанжа^^а^Ғ^н^инг ба’зан ҳарбий тўқнашувааргача бо- риб етншн. 3) Капитааисгик мамаакaтаардаги социалнсгнк ҳаракат. 4) Қолоқ ва мустамлака мамаакагаарндагн озод- лик ҳаракати. 5) Русиядаги деҳқонлар ва Қизил Армия. 6) Дипаомагня ва ташқи савдо аппаратлари. 7) Давлат хркимиятининг ҳамма куч-қуввати,
ПДРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 125 ншб, кдчларни oкфкрбкр кнлнш бврасндани кундаонк ншокриаи бажкрачоадт. Буоарнинн ҳаммаoи 1917 анл Октябрининг ижчбий твмвнларндир. Лекин Октибрьнинн хира томчноари ҳам бор. Гап шдндакн, Рдoияда пролртариат ташки ва накн ша- рчитлар алчҳнда бир хусдснитна эга бўлган вактда ҳчкнонятои кўлга олди ва ҳокионят кўлга олннгко- дан крано бу шарчитлар партиянинг барча ишларида из кчлднрди.
126 И. В. С Т А Л И Н хўжалик еоҳаеида ҳамкорлик қилиш йўлларини ва усулларини қидиришга мажбурдир. Бу мақеадга эришмоқ учун чора шуки, кзнцеееия йўли блан муно- сабат боғлаш ва ташқи савдони йўлга қўЙиш зарур.. Шундай қилмасак, хўжалик қурилиши иш.ларида> мамлакатни электрлаш ишларида каттароқ муваффа- исятларта эришувимизга умид боғлашимиз қиЙин. Бу процесс, шубҳасиз, аета-секинлск блан, оқсаб- оқсаб боради, лекин унинг бўлиши муқаррар ва тур- ган ran, бинобарин, ба'зи сабрсиз ўртзқларнинт аса- бийлашиб, ишнинг натсжаларинс ва фзИдасини тез- роқ кўрсатинг, деган талабни қўйишлари блан аҳвол ўзгармайди, бўладиган иш бўлмасдан қолмайди.
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 127 кераг^и ҳам йўқ. Лекин тузукроқ жаҳон хўжааигинн йўлга қўйиш ншннн бошлаб юбормоқ (лоақал ■ бошлаб юбормоқ) учун пролетариат, ҳеч бўлмаганда, бир неча илғор мамлакатда ғалаба қилмоғи лозим. Модомики ҳозирча бу нарса йўқ экан, бизнинг паргиямнз хўжа- лик соҳасида капнталнстик группалар блан ■ биргала- шиб ишлашнинг бошҳача йўаларини қидиришга маж- бурдир. Уз буржуазиясини ағдариб ташлаб, пролетар ртвоаюциясн байроғини баланд кўтарган партиямиз, шу блан бирга, партиянинг «барча мамлакатларда революцияни тараққий қилдириш, қувватлаш ва ҳаракатга ктлгириш учун бир мамлакатда амалга ошириш мумкин бўлган ■ нарсаларни максимум» амал- га ошириш борасидаги сиёсати то ҳақиқий натажала- рини кўрсатган пайтга қадар, мамаакатнмнзда майда ишлабчиқариш ва майда саноатнинг «жиаовинн бўша- тиб юборншнн», капитализмнинг оз-моз жонланишнга йўл бериб, уни давлат ҳокимиятига қарам қилиб қў- йишни, ижара олучилар, акционерлар ва ҳоказо ва шу кабиларни ишга жалб қилишни мувофиқ гопишининг сабаби ҳам шудир. 1917 йил Октябри вужудга ■ кеагирган . алоҳида шароитлар — ижобий ва салбий шароигаар — шулар- дан иборат бўлиб, паргнямиз ўз ҳаётининг учннчн даврида мана шу шароитда иш кўриб, тараққий қилиб келмоқда.
128 И. В. С Т А Л Й II партияонз бу кнйцоаиликоарнн ва хкеф-хатарокрни каодай кноиб бўлса ҳам бартараф кнлмчғи лозим. Бу даврда партияоннн ташқи сиёсат соҳасидагн вазифаоари партняоизнинн халкарч революция пар- тияси бўлишн сифатида тутгао вкзнятина караб бел- ннланадн. Бу екзтфкоар куанданиокрдан нбчркт: 1) Империклизони бузиб ташлаш максадида мамлакатимизнинг треарак-атрчфтнт ўраб тдрган капиталистак нруппаоар ва даеоктокр ўрткoидани ҳар хил зиддият ва онзо,окрдан фчйдкланмчк керак. 2) Куч ва вчcнтаоарни аяоасдан, Ғкрбдани про- летар ревчоюциясина ёрдам кўрoатмчк керак. 3) Шаркда онооий-озодлик ҳаракатини кучаатн- риш учуо ҳамма ачра ва тадбироарац кўрмок ке- рак. 4) Қизно Армниои мустаҳкамламчк керак. Бу даврда партнининг ички сиёсат счҳаснданн ва- зтфалкри партииоизнинг тинч курилнш партияси сифа- тида Рдсиянияг ўзида тутнан вазиитинк караб белги- лааади. Бу екзнфкокр кдаидагилкрдаа нбчрат: 1) Қдйидагича ткдбнрлкрни кўриш йўон блан пролетариат ва оеҳнаткаш дрҳкoаоар нттифчкнон мдстаҳкамлаш керак: а) де>ҳкчнлар орасндаги сррташкббдс ва хўжаоик ишоарина кобил бўлнан кишиоарни дкеокт курнлиш ншларина тчртиш; б) деҳкчн хўжаоинина ктшочк хўжалик биоиооа- рннн татбик кнлнш, маштнкокрнт ррмчнт килнб бе- риш ва ҳчккзвлар аўли блан ёрдам бериш; в) шаҳар блан кишочк враoида мкҳoдочтларнн тўғри айртбчшоашои твбвра куаайтнрнш; г) ктшовк хўжалинини элрктроаштирабвртш.
ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР 129 Муҳим бир ҳолни эсда тутмоқ лозим. Майда бур- жуазиянинг энг кўпчилигинн ташкил этган ва эаг кучли табақаси бўлган деҳқонлар Русияда буржуа- зиянинг ■ резерви бўлиб қолмасдан, проаетариагнинг ҳақиқий резерви бўлиб қоаганлиги революциямиз- нинг жуда яхши хусусияти ва партнямнзнннг кагга- кон ютуғидир, ғарбдаги революцняларда ва партия- ларда бундай ҳол асло бўлган эмас. Бу ҳол рус про- лтгариатига фойда етказиб, рус буржуазнясннн занфаангнриб қўйди. Бунинг сабаби асосан шуки, Русияда деҳқонлар помешчиклар асоратидан проле- тариат раҳбарлиги остида қугқазнади, ғарбда эса бундай бўлган эмас эди. Русияда пролетариат ■ блан меҳнаткаш дтҳқонаар иггифоқи ҳам худди шу асосда барпо бўлди. Бу итгифоқнинг қадрига етиш ва уни мустаҳкамлаш коммунистларнннг вазифасидир. 2) Қуйидагича тадбнрларнн кўриш йўли блан нндустрияни рнвожлантнрмоқ керак: а) индустриянинг асосий гормоқаарннн эгаллаб олишга ва бу саноат тормоқларида ишловчи ишчи- аарнинг га’миногини яхшилашга кўп куч сарф қилиш; б) чет эааардан машиналар ва асбоб-ускуналар ктатириб, ташқи савдони ривожаангирнш; в) акционтраар, ижара олучиларни жалб қилиш; г) жуда зарур бўлганда фойдаланиш учун лоақал минимум даражада озиқ-овқат фонди вужудга кеагн- риш; д) транспортни ва йирик саноатни электрлаш. Умуман олганда, партиянинг ҳозирги тараққиёт давридаги вазнфааарн ана шулардан иборат. Лравда* № 190, 121 йил, 28 август Нмзо'. И. С тал ин
130 asiss^^BiBBBse^sesssssssesa^assis^aKss^Bssass ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА РУС КОММУНИСТЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ СИЁСАТИ * Октябрь революцсясснинт кучи, жумладая, шун- даки, бу революция Ғарбдаги революциялардан фарқ- ли ўлароқ, миллион-миллион маЙда буржуазияни, ва, аввало, майда буржуазиянинг энг қувватли ва кўп езнли табақалари бўлган деҳқонларни рус пролета- риати. теварагида бирлаштирди. Шуяинг ўзи блан рус буржуазияси яккаланиб, армиясиз қилиб қўйилди, рус пролетариати эса мамлакат тақдирини ҳал қилучи кучга айлантирилди. Шундай бўлмаганда, рус ишчи- лари ҳокимиятни сақлаб қолаолмас эди. Бепоён . Русиядаги Исгсpмадан ошиқ миллат деҳ- изнларини рус nролетарсатининт қизил байроғи тева- рагида тўплаган уч асзсиИ момент бор, у ҳам бўлса: сулҳ, аграр революция ва миллатлар ҳурлигидир.
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА МИЛЛИЙ СИЁСАТ 131 оанкана ўхшайди. Шунннн уадн ’даноаи ооорнт тўғ- риoида бироеак сўз айтиб ўтилса, ортикаа бўлмас. Сўзни шдндан бчшоаоок кераккт, РСФСР дани 140 оилоион кҳчлидаа (Ф■иOляндия, Эстония, Лктетин Литва, Пчльша бу ҳисобна кирмкади) картйб 75 мнл- лнооон великорус^ар ташкио киладт, кчогка 65 оно-• оичон эса врликорус бўлмагаа оиллктлкрдкн ибчркт. Сўнгра, бу мтллктлкр, асосан, ҳарбий жиҳатдан жуда калтиo бўлнаа чекка ўокклкрда, жчйоарда яшай- днлкр, шу блан бирна бу чекка ўлккоардк хчмаш,ёy ёкилғн, озик-оеккт маҳсулотоари жуда мўл. Ниҳоят, марказий Рдсияга ккркгаада бу чекка ўоккокр oкнват ва ҳарбнй жиҳатдаа камрчк ривчж-• оканка (ёки бутуялка ртвoжлaамaгка), шу oабкбдaн,. оарказта Русти чекка ўлккокрдкн ёкилғи-хчмаш’ё ва взик-овкат маҳoуоотлари блан ёрдам члоасдан туриб^ ўз ҳарбиа-хўжклик кувватини oккокб кчлкчомкнан-• лтги сингари, бу чекка ўлкалар ҳам марказиа Русия- • дан ҳкрбиа-хўжклик ёрдами олмаoдан туриб, ўз одo- такто ҳаётнои саклаб колчлмайди. Бу ҳоллар ҳамда коооунизм миллий прчграооаси-• нног оа,лдо квФДаоари рус кчммунистларининг онл- лий снёсатн кандай бўоишннн аниклаб берди.
132 И ■ В. С Т А Л И Н бериш керак, шундай қилмаганда, «миллий тенг ҳуқуқ- лик» деб оталадиган нарса қуруқ ran бўлиб қолади; бу ишларнинг ҳаммасини деҳқонларни тамоман озод ^илиш ва бутун ҳокимиятни чекка ўлкалардаги мил- аагаарнннг меҳнаткаш элтмтнтларн қўлига бериш асосида амалга ошириш керак — рус коммуннсгларн- нинг миллий снёсаги ана шундай. Ҳокимиятнн ўз қўлларига олган рус ишчилари шундай миллий сиёсатни амалга оширишга тайёр эканликларннн амалда исбот қнамаганаарнда, Фин- ляндияга бўлган «ҳуқуқ»дан воз ктчмаганларнда, Шимолий Эрондан қўшннни олиб кттмаганларида, рус нмпериалнсгаарининг Мўғулистон ва Хигойнннг ма'лум райояларига бўлган да,воларини тугатмаган- ларида, собиқ Русия нмпериясндагн қолоқ миллат- ларга маданият ва давааг ишларини она тилида ривожлантириш учун ёрдам бтрмaганаарида эди, улар бошқа миллатдан бўлган ўртоқларининг ва, аввало, тўла ҳуқуққа эга бўлмаган миллатларга мансуб бўл- ган мазлум омманинг хайрнхоҳаиги ва ишончини қэзонолмаган бўлар эдилар,— бу тўғрида сўзлаб тур- тласа ҳам бўлади. РСФСР хаақаарннинг бузилмас итгифоқн фақат мана шу ишонч асосидагина вужудга келаолди, бу нгтнфоққа қарши қнлинган ҳамма ва ҳарқандай «дип- ломатик» ҳийла-найранглар ва пухта ўйлаб қилинган «баокадааар» ожиз бўлиб қолди.
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА МИЛЛИЙ СИЁСАТ 135 рус бўлмаган миллатлар яшаЙдиган чекка ўлкалар дзсрассдагина бўлган эди, бу миллатлар эса, Қолчак,. Деникин ва Врангельлар имперсалсстск ва руслаш- тириш еиёеатини юpгсзтанларс учун, уларни албатта ёмон кўрар эди. Ишга аралашиб, мазкур генералларга мадад берган Антанта, чекка ўлкалардаги руслашти- ручи элементлартатсна таянаолди. Антанта шу иши блан чекка ўлкалардаги аҳолининг ис^нчи генерал- ларга нафратини зўрайтирди ва бу аҳолснсяг совег ҳокимиятига хайрихоҳлиг^ини кучайтирди, албатта. Колчак, Деникин ва Врангельяинг фронт орқаси заиф бўлишига, демак, уларнинг фронтлари ҳам заиф бўлишига, я’ни правардида уларнинг мағлуб бўлиш- ларига ана шу ҳол сабаб бўлди. Лекин рус коммунистлари миллий есёсатининг яхши натижалари РСФСР ва у блан иттифоқ бўлган совет республикалари досрассдагина чекланиб қол- майди. Ҳаиииатда, бу натижалар РСФСРга қўшни бўлган мамлакатларнинг муносабатларида ҳам бошқа йўллар блан ўз та^ирини кўрсатмоқда. Туркия, Эрон, Афғонсетзн, Ҳиндсетон ва Шарқдаги шу каби бошқа ўлкаларнинг Русияга — илгарилар бу мамлакатлар- нинг азроили ҳисобланган Русияга — нисбатан муно- еабатларснснт тубдая яхшслантанлсги фактдир, ҳатто лорд Қерзон еснтари ботир сиёсатчи ҳам эндиликда бу фактга қарши лом-мим деЙишга ботинолмайди.. Совет ҳокимиятининг тўрт Йил яшаши давомида РСФСР ичида юқорида чизиб кўрсатилган мсллсИ• еиёеатнс амалга оширмасдан туриб, қўшни мамлакат- ларнинг Русияга муносабатларида бундай катта ўзга- риш бўлиши муйкин эмаслигини исбот қилиб туриш- пинг ҳожати бўлмаса керак. “
134 и. В. С Т А л и н Рус коммднистлари мнлонй oиёсктининг икунлари умуман ана шдлардан нборат. Совет ҳчкимтитина тўрт ано тўлган, оғир уруш ткмчмланиб, кенг курилтш ишн бчшланиб кетнан бир чокда, ўтилган йўоон бир назар oооиш блан биоиб оонш учун ўтилган йўлга кайриотб ккркнкадк, бу якунлар жуда равшан бўлиб колкди. „Правда" № 251, 1921 йил, 6—7 ноябрь Имзо: И.Стал и н
135 КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛАР Халқаро вазиятяинг Русия ҳаётида энг муҳим аҳа- мияти бор. Бунинг сабаби, Овруподаги бошқа ҳарбир мамлакат каби, Русия ҳам қўшни капиталистик мам- лакатлар блан сзн-cаноисиз Йўл ва воситалар ила боғ- лантанлитсдатсна ЭхМасдир, бунинг сабаби, энг аввал, шундаки, Русия совет Русияси бўлганидан ва шунга кўра буржуазия оламига «таҳдид» солиб турганвдан, замзнанинт зайли блан, буржуазия давлатларидан иборат душман лагери ичида ўралиб қолди. Шундай бўлгач, ма’лумки, бу лагерьдаги аҳволнинг қандай- лиги, бу лагерьаинг ўз ичида бир-бирира қарши кураш олиб бораётган кучларнинг нисбати Русия учун энг муҳим аҳамият касб этмасдан иолмайдс.
136 И. В. С Т А Л И Н революциистнинг ноғор отриди бўлнка • Русия ўрта- с.ндк одвккккт яраш даври бчшлаоди. Кдрашlдк шу аарoа оа,лдм бўлдики, бнзлар (ишчилар) ҳаои нопе- ртклтзмни ҳчзнрданчк йўк килиб ташокш даражкoтдк кучон эмас экааоиз. Лекин кдрашда яна шу нкрoк ҳам ок’одо^ бўодики, улар (бдрждаокр) ҳам эадц Совет Русиистни бўғиб ткшокш дкражаoтдк кучоц эмас экааокр. Шу оунчoабат бока жкҳчн буржукзтяoиаинн про- летар реечоюцияoндан «ҳкаикиши» ёки «кўркиши» ткмчм бўлиб, ткркалтб кетди, жаҳчн буржуазияoт> оаoклка, Қизил Армия Варшавага ҳужум килган кун- ларда жуда кўркиб колгаа эди. Шу блан бирга Ов- рупо ишаиларининг Совет Русниси ҳакида келгао ҳарбир «хабарни» ғоят кдалн завк блан кутиб оонш даврт ҳам ўтиб кетди. Ҳуш’ёрлик блан куаларни ҳисобга ооиш даери, крлкжккдк бўлкднгка жканокр уадо кдчларни анғиш ва ткаёрлаш бобвда муатазкм иш олиб бориш даерн бчшланди. Бу сўздаа, 1921 ано бошларида кучлар ўртаoидк еджддга келган бир кадар муечзанат ўзгармай кола берди, дргкн ок’оч чикмайди. Йўк, сра бундаа эмас,
КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛДР 137 нияда (бошқа ҳамма жабр-жафолар устига устак бўлиб) марканинг қиммати тез пасайиб кетиб, ишчи- аарнннг аҳволини яна ёмонлаштирди. Шу муносабат блан ишчилар синфи ичида (айниқса Германияда) бирлашган ишчилар фронти тузиш ва иш- чилар ҳукумати барпо қилиш йўлида жуда кучли ҳара- кат, ишчилар сннфн ичидаги «му’тадил» («ўртача») фракциялардан тортиб то «сўл» фракцняааргача, озми- кўпми революцион руҳда бўлган барча фракцияаарнннг ўзаро келишиб, умумий душманга қарши биргалашиб кураш олиб боришларини талаб қилучи ҳаракат юзага келди. Ишчилар ҳукумати барпо қилиш учун бўлади- ган бу курашда коммунистларнинг бнрннчн сафда туришлари шак-шубҳадан холидир, чунки бу кураш буржуазиянинг янада бузиаишнга сабаб бўлади ва ҳозирги кунда мавжуд бўлган коммунисгик партия- ларни ҳақиқатан ҳам оммавий ишчи паргияларнга айаангнрнб юборади. • Лекин иш буржуазиянинг «ўз» ишчиларига ҳужум қилиши баангнна тамом бўлиб қўя қолмайди. Буржу- азия, Русияни тийиб қўймасдан ■ туриб, «ўз» ишчила- рини енгаолмаслигнни билади. Шунинг учун буржу- азия Русияга янгидан ҳужум ■ қнлмaқчн бўлиб, тобора з^р тайёргаранк кўрмоқда, аввалги ҳужумлардан ҳам қаттиқроқ ва пухтароқ ҳужумга тайёрланмоқда. Албатта, Русия блан савдо шартномалари ва бошқа хил шартномалар тузилмоқда ва яна тузила ■ беради, бунинг Русия учун жуда катта аҳамияти бор. ■ Лекин шуни унутмаслик керакки, Русияда тўлиб тоши-б бораётган ва Русия блан олди-сотди қила.ётган ҳамда унга ёрдам бераётган савдо ваколатхоналарн ва бошқа ҳархил вакоаагхонааар ва жамнягаар айни Ю И. В. С т а л и н том 5
138 И. В. С Т А Л И Н замонда жаҳон буржуазсясснснг энг яхши жосуехо- налари ҳамдир; шунинг учун жаҳон буржуазсяес ҳозир Совет Руесяеснснг аҳв-злснс, унинг яхши ва ёмон томонларини ҳар қачонгидан кўра яхшироқ билади, бу, ин,теpвeнцсячилар ҳужуми янгида-н бошланиб кет- ган тақдйрда, жуда катта хавф туғдирадиган бир ҳолдир. Шарқ масаласи устида бўлган ма’лум жанжал-хар- хашалар «онглашилмовчслск»ка чиқариб қўйилди, албатта. Лекин Совет Русиясини иқтисздсИ жиҳатдан (фақат сқтиездсИ жиҳатдангина эмас) ўраб олиш учун Туркия, Эрон, Афғонсстон ва Узоқ Шарқ ма'м- лакатларига империализм агентлари, олтинлар ва бошқа «ноз-не’матлар» юборилиб турипти. Вашснттои- да бўлаётган «тинчлик» конференцсяес35 бизга ҳақи- қий тинчликка доир бирон нарсани ҳал қилиб берол- маслигини исбот қилиб туришнснт ҳожати бўлмаса керак. Бизнинг Польша блан ҳам, Румония блан ҳам, Финляндия блан ҳам муноcабатсмсз «жуда яхши», албатта. Лекин бу мамлакатлар, хусусан Польша блан Румония, Антанта ҳисобидан зўр бериб қурол- ланиб, урушга (Русияга қарши урушга эмасмскси?) таЙёргарлик кўраётганинс, бу мамлакатлар ҳозир ҳам, илгаригидек, империализмнинг энг яқин резерв- лари эканини, худди шу мамлакатлар савснковчслар ва петлюрачилардан иборат оигвардсячс отрядлар- ни яқинда Русия террсторсяссга юборганликларсни (разведка қсл.мзи учун эмасмикин?) унутмаслик керак.
КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛАР 139 дауа кўрилаётнка уоуона тайёргарлик ишларининг карно кўринншлари бўлса керак. Иктиoодиа курашни ҳарбий кураш блан оосокштн- риб боғоаш, накартдаа бўладтнка штурмни ташкари- дан бўоадтгаа штурм блан кўшиш — эҳтимолга ҳам- окдаа якин бўлгаа ҳужум фчрмксидир. Бу ҳдждматаг бчшоааишнна иокчн бермаoонк, ёки, башарти ҳужум бошоаанб кетгаа тккдирдк, дон жа- ҳон бдрждазниoтга ўоио даҳша^и oчладиган кдрчога калантириб юбориш кўлимиздан крладнми-йўкон,— бу нарса окмлаккт накарисиданн ва ароняданн ком- одниcтларниаг ҳдшГёроннинк, хўжкотк oчҳаoндкгт иш- лкртонзаинн муекффактитина, отҳоят, Қизил Ароня- оинн сабот ва матчактига боғликдир. Умуокн члнанда, ташки аҳвчл ана шуадкй. Сов-ет Рдсииoининн нчкн кҳеоои ҳам одpккккблнк жиҳаттдан ташки аҳеолдан кооишмкадт, бу кҳвоо, arap та’бир жчиз бўлса, жуда «кжчйиб»дтр. Ички кҳволаи куйиданн сўзлар блан тавснфлаб бериш мум- кин: иаддстрияни, кишлок хўжаоигнат, тркнспчртни ткркккна килдириш окксадтда янни, иктисодий асчсда ишчи ва дрҳкчаоар итттфокион одoтaҳккмоаш дадо кураш олиб бориш, бошка oўзокр блан айтнаада: хў- лкалик ваароаоинц. шарчитндк прво■р'тарткт дтктатд- раoтаи oккокб колиш ва одcтaҳккмокш дчуа кураш члиб бориш дроккднр.
140 И. В. С Т А Л и н пролегарнаг озчиликни ташкил этган Русиядаги про- летар революцнясинннг «қонунийаигнни» рад қилмоқ- далар. Бу назариянинг нндамай-снндамай суянадиган да^оси шуки, майда буржуазия, биринчи галда деҳ- қонлар ишчнларнннг ҳокимиятни қўлга олиш учун курашларига мадад беролмайди, чунки деҳқонларнинг кўпчиаигн ■ проаетарнагнннг эмас, балки буржуазия- нинг резервидир, дейди. Бу да^онинг тарихий далили шуки, Ғарбда (Франция ва Германияда) майда бур- жуазия (деҳқонлар) аҳвол танг бўлиб қолган пайт- ларда одатда буржуазия томонида бўлиб келди, дейди (1848 ва 1871 йилларда Францияда, 1918 йилдан ке- йин Германияда пролетар ртволюцияси қилинмоқчи бўлган пайтда шундай бўлган эди). Бу ҳодисанинг сабаблари: 1) Ғарбда буржуа революцияси буржуазия раҳ- барлиги остида ўтди (пролтгарнаг у вақтда револю- циянинг ёрдамчи кучи эди, холос), у ерда деҳқонлар буржуазия туфайли ерлик бўлди ва феодал асорат- дан қутилди, шу сабабли, буржуазия ўша вақтдаёқ дтҳқонларни ўз га’снрнга олиб қўйган деб ҳисобланар эди. 2) Ғарбда буржуа революцияси бошланган вақтдан то проаттар ревоаюцнясн қилиш йўлида дастлаб ҳара- кат қилиб кўрилган вақтгача орадан ярим аср ўт^д^и» шу ярим аср давомида дтҳқонлар орасидан қишлоқда кучли ва нуфузли қишлоқ буржуазияси етишиб чиқиб, деҳқонлар блан шаҳар йирик капнгаан ўртасида алоқа воситаси бўлди ва шу йўл блан буржуазиянинг деҳ- қонлар устидан гтгтмонлик қилишннн мустаҳкамлади. Юқорида айтилган назария ҳам ана шу тарихий шароитда вужудга келди.
КЕЛАЖАКДАГИ ИшЛаР 141 Руесяда эса тамоман бошқача . бир манзарани кўра- ётирмиз. Биринчидан, Русияда буржуа революцияси (1917 Йил февраль-март), Ғарбга иaрама-иарш^i ўлароқ, пролетариат раҳбарлиги остида, буржуазсята қарши қаттиқ жанглар блан ўтди, бу жанглар давомида деҳ- қонлар ўз иўлбошчисс бўлган пролетариат атрофига тўпланиб маҳкам бирлашди. Иккинчидан, Русияда пролетар ревзлюцсясс Йўли- да қслинтан (муваффақиятли) ҳаракат (1917 Йил октябрь) ҳам, Ғарбга иарама-иаршс ўлароқ, буржуа ревзлюцсяесдан ярим аср ўтгандан кейин эмас, балки буржуа ревзлюцсяси кетидан, орадан 6—8 оЙча вақт ўтгандан кейин бошланди; бу вақт ичида, албатта, деҳқонлар орасидан кучли ва уюшган қишлоқ буржу- азияси етишиб чиқо.лмади, бунинг устига, 1917 йил сктябрьда ағдариб ташланган йирик буржуазия ўз қаддини яна ростлаб ололмади. Бу сўнп,и ҳол ишчи ва деҳқонлар иттифоқинс яна кўпроқ мустаҳкамлади. Шунинг учун ҳам, рус ишчилари Русия аҳолиси- нинг озчилитсни ташкил этганлскларсга қарамай, мамлакатга хўжайин бўлиб олдилар, жуда кўпчилик аҳолснинт, биринчи галда, деҳизнларнсят хаЙрихоҳ- лигига ва мададига сазовор бўлдилар, ҳокимиятни қўлга олиб, сақлаб қолдилар, ҳамма назарияларга қарамай, буржуазия яккаланиб қолди, деҳқонлардек резервдан ажралиб қолди. Бундан чиқадиган хулоса шуки:
142 И. В. С Т А Л И Н каркгкада, етарли эокo ва нотўғридир, ёки, ҳар ҳол- да, жкачб Кадтсктаокр бу аазкрниан жуда сийка- лашттриб юзаки шкрҳлкочкдкокр. 2) Прчоеткрикт блан меҳнаткаш деҳ.квалкраиан рреооюция дквчмидк еужддгк келгаа ҳакикий итти- фоки, ҳозирни тарихий шкрчитда, Рдoтидк Соврт ҳоки- миитноинг негизини ташкил этади. 3) Коммдниoтларнинг еазифкси бу ҳакикий нттт- фчкон асраш ва мдoтaҳккмлкшдкн ибчрат. Ааои ҳолда ҳамма ran шуадакт, бу тттифчкаиан фороаокри — ҳамиша бир хилда тура бермайди. Илгари, уруш еакттдк биз, асчсан, ҳарбий-сиёсий нттифчк тарзида иш кўрган эдик, и,он Рдoиидаа по- мршчнкокрнн ҳайдаб, ерлараи фчйдкланиш дчдо деҳ- конлкрна олиб берган эдик, пэмешчнкокр «ўз мол- одлклартат» ккатартб ооочк учун кўшно тортиб кеонанокртдк, биз длкргк карши урушдик ва револю- ция ғкокбкокриаи ҳноои килиб кчодик, бдоинн уадо деҳконлар ншаиларга чзик-чеккт ва кроиягк чдко бериб туришди. Бу, иттифокнHнг бир фчрмаси эди.
КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛАР 143 ва буларнинг оқнбаг натижаси шу бўааднкн, ишчилар блан дтҳқонаарнннг ҳақиқий иттнфоқн муқаррар бузи- либ кетади. Давааг ихтиёрида ма’лум миқдорда ғалла 0апасннинг бўлиши саноатни гикааш ва Совет давла- Ьини сақлаб қолиш учун воснтааарнннг энг муҳим воситасн эканлигини исбот қилиб туришнинг ҳожати. бўлмаса керак. Қронштадт воқиаси (1921 йил баҳори) нттнфоқнннт эски формаси вақти ўтиб ктттанлигини,■ энди ишчиларга ҳам, деҳқонларга ҳам иқтисодий жиҳатдан фойдаси тегадиган янги, иқтисодий иггн-■ фоқ формаси зарурангнни кўрсатиб отоҳлантнрнб■ қўйди. Янги иқгисодий сиёсатнинг нималигини тушуниш калиди ана шундадир. Развёрстканинг ҳамда шунга ўхшаш бошқа ҳархил чигaа-ишкаааарнннг тугатилиши янги йўлдан босилган биринчи қадам бўлиб, бу чора майда ишлабчиқару- чига эркинлик берди ва озиқ-овқат, хомаш'ё ва бошқа хил маҳсулотлар ишлабчиқаришга йўл очиб қўйди. Агар биз, Шимолий Америка гражданлар урушидан кейин ншаабчнқарнш кучларини тараққий қилднрнш ишига оммавий суратда ■ зўр ғайрат блан киришиб ктггани сингари, Русия ҳам ҳозир бу ишга оммавий суратда зўр ғайрат блан киришиб кттганннн э’тиборга олсак, юқорида■ кўрсатнлган чоранинг қандай катта аҳамияти борлитинн онглаб олишимиз қийин бўлмай- Ди. Шак-шубҳа ■ йўқки, бу чора майда ишлабчиқаручини ғайратга миндириб, маҳсулот етиштнрншга қизиқти- риш ва бу ишдан уни ма'лум даражада баҳраманд қилиш блан бирга, уни шундай бир аҳволга солиб Қўядики, — агарда транспорт блан индустриянннг давлат қўлида бўлишини назарда тутсак,— бунинг
144 И. В. С Т А Л И Н / натсжаесДа у Совет давлатсиснт тетсрмонсга сув қуйишга мажбур бўлади. Лекин ззсқ-овқат ва хомаш'ё етсштсрсшни кўпайу тириш блантсна иш битмаади. Бунинг ^тига, тран^ спорт, индустрия, армия ва ҳзказоларнс та^инлаД учун яна бу хил маҳсулот.лардан ма'лум миқдорд^ Йиғишимиз ва та^^ашимиз ҳам зарур. Бинзбаpиl/> развёрстка блан бирга бекор қслснадс■ган ғалла соли!- ғини э^ибордан соқит қилсак, у вақтда ззси-овқат ва хом мол таЙёрлаш ишларини матлубот кооперативла- рининг МарказиЙ союзи (Цеитрзcoюз)га топширишни иккинчи қадам деб ҳссoб<ламзи керак. Дуруст, Цен- тросоюз маҳаллиЙ сдораларснснг интизомссзлсги, то- вар бззоpснинг тезлик блан ўсиб бораётган шароитга моcланмаганлсгс, натурал формада мол айрибошлаш- нинг нoмувоф■иқлитс ва пул фзpмаесда мол айрибош- лашнинг ўсиб бораётганлстс, пул маблағларснснг етарли эмаслиги ва ҳоказолар Центросоюзнснт зим- масидаги топшсрсқнс бажаришига имкон бермади. АезесИ озси-овиат ва хом мол маҳсулотларини кўплаб таИёрлзвчс катта аппарат бўлган Центросоюзнснт роли кундан-кун кучайиб борсшсга шубҳаланмоқ учун асос Йўқдир. Фақат, давлат . иуйидаги тадбирларня кўрмоғи зарур: а) ЦентpзеоюзнИ' мамлакат ичидаги савдо . ишла- рини (давлат савдо ишларвдан бошиаеинс) пул блан та,минлаИдсган марказга аЙлантирсин; б) ҳозир ҳам давлатга душманлик кўзи . блан қаровчи бошқа коопeрацсяларнс молия жиҳатдан Центросоюзга бўйсундирсин; в) Центрзсоюзнинт бирон тарзда ташқи савдо иш- ларига қатнашувига Йўл очиб берсин.
КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛАР 145 Мамлакатда пул муомааотинн тартибга солиб ту- ручи оргаа бўлган Давлат банкининг очнлишннн учинчи қадам деб ҳисобламоқ керак. Товар бозорининг кенгайиши ва пул муомалотининг ўсиб бориши иккита асосий нагнжага олиб боради: 1) хоҳ савдо ишларини (давлат ва хусусий савдо ншаарини) бўлсин, хоҳ ишлаб чиқариш ишларини (гарнфаар ва бошқалар) бўлснн, тамоман сўм нархи- нинг пасг-бааанд бўлишига боғлаб қўяди; 2) Русия халқ хўжааигинн ўз доирасида ўрали- шиб қолган тор хўжалик (қамал вақтида шундай бўл- ган эди) ҳолатидан чиқариб, ташқи олам блан мол айрибошлаб савдо қилиб туручи хўжаликка айланти- ради, сўм нархининг тасодифан паст-баланд бў- либ туришига боғлиқ қилиб қўяди. Бундан шундай бир хулоса келиб чнқаднкн, пул муомалоти таргнбга солинмаса ва сўм қадри кўтарил- маса, ҳам ички, ҳам ташқи хўжалик ншларимнз икки оёқлаб оқсаб бора беради. Пул муомалотини гаргнбга солиб туручи давлат банки фақат пул бериб туручп идорагина бўлмасдан, хусусий кишилар томонидан жамғарилган жуда кўп мабаағаарнн тўплаб туручи идора ҳам бўлмоғи керак, шундай қилганда, янги 5оғоз пул чиқармасдан, бу жамғарилгая маблағларни ишга солиш блан кифояланиб туриш мумкин бўлади, гарчи Давлат банкининг нстнқболн порлоқ эканини кўрсатучи ҳамма далиллар бор бўлса-да, лекин ҳозир- ча у, «келажак музикасидир».
146 и. В. С Т А л и h бу иштмизанаг ихшноанишина ёрдам килиши одмкин, деб ўаокочк керкк. Сўннрк, ташки заём факат тўлче воoитаoи бўонкаи учдннтаа эмас, баоки Рдсиянтнг ткшкт кррднтнни кучкатирдаи, демкк, бнзниан oўмиоцзна ишона тдғдт- рдчн бир восита 6ўлгкни дчдн ҳам за.рдрдир. Сўнгра, oкедч-трказтт ва бошка хил ком- пкHиилар, шубҳасиз, ншои рагцоокшттрар эди, бу кчмпаатяокр ҳккида иктада Сокооьнтков «Праедк»- да ёзиб ■ аикди; кммо бу ўриндк шдои айтиб ўтмок. керакки, скачкт коацесстялари бкрпо килиш ва ўзи- оиздан аикадинаа хом очлон четэл окшннкокрт ва аoбчб-дскднкокрига айртбчшлашаи яхши аўлга кўйиш (булкр тўғртсида бир екктоар матбдчтимиздк кўгв гапириоган эди) пул хўжао,иниан куакатнрцшна oкбкб бўлск-дк, лектн бу ишоарнтнг ўзи ҳам даoткевко сўмимизнинн кадриаи кўткришгк таочмиок боғлик- дир. Ниҳоят, кчрхчнаоаримизнт хўжкотк ҳисобигк кў- ;чнриш, дкрчокд бермаадигка оайда корхчаклкран ёпиш ва нжкранк бериш, энг оуҳно йирик корхона- ларни ажрктнб ооиш, оуаoсаoаларнмтзатаг ҳаддко ткшкари кўпаанб кетгаа штатлариаи жуда ктсккртнш, ооддтй ва молня жиҳкти мдстаҳккм бўогка даеоат бюджети тузиш ва бу цшларатан ҳаммкoт ааттжк- стдк, корхонк ва мдаoскoалкртотздагт бекор еб ётиш ккафниттга бкрҳам бериш, ҳамма ншан ва хизматчт- оараи бкббаркеар кадам кўйиб борадннаа килиш, доарниан меҳаатинн яхшилкш ва серунум килиш ачра- лариат тўртинчн кадам деб ҳиoчблкмвк керак.
КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛАР 147 иборат бўлиб, бу чора ва тадбнраарнннг мажму'и янги иқтисодий сиёсат деб оталади. Бу чора ва гадбнраарни амалга оширганда, биз кўп хатоларга йўл қўйдик ва бу тадбнраарнннг ҳақи- қий моҳиятини буздик,— бу тўғрида сўзлаб ўтирмаса ҳам бўлади. Шундай бўлса-да, худди шулар, я’ни бу тадбирлар бизга тўғри йўлни кўрсатиб бераётгани шак-шубҳасиздир. Биз ҳечқандай қийинчиликка қара- май, ташқаридан қианнаёгган таҳдидларга ва Русия- нинг ўзидаги очарчиликка қарамай, шу йўлдан бориб. мамлакат хўжалигнни тиклаш ишларннн илгари сура- оламиз, қишлоқ хўжалигннн ва индустрияни юксаати- раоламиз, проаттараар блан меҳнаткаш дтҳқонаар- нинг хўжалик иттифоқини мустаҳкамлайоламиз. Янги иқтнсоднй сиёсагнинг дасгаабкн на■тижааариt чунончи: ер ҳайдаш ва экин-тикиннннг кенгая бошла- ганлиги, корхоналарда меҳнат унумияинг ўсганлиги, деҳқонлар кайфнягннннг яхшнаанганаигн ■(гааа-гааа бўлишиб босқинчнаик қилиб юришнинг гугагананги) ана шу хулссани шак-шубҳасиз тасдиқлайди, „Правда" № 286, 1921 йил, 18 декабрь Имзо: И. С т а л и н
148 „ПРАВДА“ГА «Правда» машҳур «Лена кунлари»да кўтарилган ревзлюцизн тўлқинлар ичида туғилди. Оммавий ишчи газетаси «Правда»нинг худди шу кунларда вужудга келиши қуйсдатс воқиаларнснг аломатидир: 1) Стзлипи.нча «тинч ва зсзИи■штaлик»дан кеЙин мамлакатда умумий ҳорғснлск даври тугади, 2) рус ишчилар синфи, янги, 1905 Йилги револю- циядан кеЙин иккинчи революция қилмоқ учун ғоят зўр ҳаракат бошлаб юборди, 3) ишчилар синфснинг кенг зм•маеини большевик- лар томонига ўтказиб олиш бошланди. 1912 йилги «Правда» большевсзмнинт 1917 йилда ^оззнган ғалабаси учун қурилган пойдевор эди. „Правда* № 98, J922 йил 5 май И. Сталин
14» „ПРАВДА“НИНГ ЎН ЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛЛН (Хотиралар) 1. ЛЕНА КУНЛАРИ Ленк кунлари стчонпннча «тннчоантиpи■ш» усул- тартиби нктнжастдк соднр бўлди. Пкрттяатаг ёш. а’звокри, албкгтк, бу дcдл-ткртнбнинг мкзаoтаи тоттб• кўрган эокoлкр ва билмайдиокр. Крксклкр бўлса,. жазо экс.педицниoи, ншчн ташкиоотоарига бчскнааи- оарак ҳужум килиш, деҳкчноарни наок-нкла килиб ккл- такоаш . ва буларни хкoпўшоаочк дадн кора гурдҳчи- лар Ддокoтташкто кионш каби оа’оати хчтираокрни, эҳтимчл, эoлкроар. Стчлипинчк «тинчлантирцш»аннн аoосиа хислатоарн шу бўодики, пчлициялар, помрш- аткокр, капнталнстлараинг биргалаштб килган жкбр- здлми туфаали жамчатаилик фикри зкнжтрбанд ктлтб■ ташоанди, ишчилар орастдк уоуоий ҳорғинлик, бў- шанглик, руҳий тушкунлнк, муҳтожоик ва уоидснзотк■. пкадо бўлди, дрҳкчалар эзиоиб жкҳчоатдк кчлдтлкр• ва кўркиб ётдилар. Юзаки каркгкада, ррвчлюция дкври абадий бкрҳам- еб, Прдссия каби, Русияаиан ҳкм «конститдция» йўли. блкн рнвчжоаатш даври бчшлканкадрк бўлиб кўри- оиши муокио эди. Лткеидктчр-мраьшевиклар бу ҳккда Рўарчoт на’рк тчртиб, стчоипиоаа чшкчрк ишчилкр- партнисн тузиш зарурлигтни ткрғиб кила бчшладтлкр.
150 И. В. С Т А Л И Н Ба’зи эски «больштвиклар» эса, бу хил гарғнбогнн лиааарнда ма^уллаб, паргнямнз сафидан бармаҳал- роқ жўнаб қолдилар. Қамчи ва жаҳолат батамом тантана қилган эди. Ўша вақтда Руснянннг сиёсий ҳаёти «ғорат ва абгор» ҳолда эди. Лена кунлари бу «ғорат ва абгор» қилинган ҳаётга бўрондек ёриб кириб, ҳамманинг кўз олдида янги бир манзарани очиб берди. Стоанпннча усуа-гартибнинг таги маҳкам эмаслиги, омма Думага нафрат блан қараши, ишчилар синфи эса янгидан революция бош- ламоқ мақсадида жангга отилиб чиқиши учун тгарлн .даражада куч-қувват йиғиб олганлнги ма’лум бўлди. Сибирьнинг узоқ бир бурчагида (Лена бўйидаги Бодайбода) ишчилар ўққа гутнаган ҳамон Русияда ишташлашлар жуда авж олиб кетди, Питер проаттарн- ати эса, кўчаларга чиқиб, бир ҳамла блан махтанчоқ мннисгр Макаровни, «шундай бўлди ва шундай бўла- беради» деган разил шиори блан бирга қўшиб туриб, йўлдан улоқтириб ташлади. Бу, бошланаёгган кучли ҳаракатнинг да■сгаабкнI қаадирғочаарн эди. Ўша вақтда «Звезда»36 газегаси: «биз тнрнкмиз, бардам кучимиз .алангасида қайнайди қизил қонимиз...» деб хитоб қилиб, ҳақ гапни айтган эди. Янги революцион ҳара- ^атнинг кжсалиб ктааёгганан■ги яққол кўрнниб турган эди. Оммавий ишчилар газтгасн бўлган «Правда» ҳам .ана шу ҳаракат тўлқини ичида гуғнлдн. 2. «ПРАВДА»НИНГ ТАШҚИЛ ЭТИЛИШИ
„ПРАВДА“НИНГ ЎНЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН 151 ёзучи (Ольмс■нсксИ ва Батурин) ҳамда Марказий Комитет азоси бўлган мен (мен яшириниб юручи киши бўлтансмдан, «дахлсиз» Пзлетаевнсксда «басг» бўлиб ўлтирардим) шу уйда йиғилишиб «Правда»нснт Йўли ҳақида сўзлашиб олдик ва газетанснг биринчи езнсис тузиб чиқдик. «Правда»га фаол қатнашиб турган Демьян БедниЙ блан Данилзвнснг бу кенгашда ишти- рок ислтан-қслмаганлсгснс хотирлаЙолмаЙман. «Звезда»нинг атстацсясс, кенг ишчилар оммасснинг хаЙрихоҳлиги ҳамда завод ва фабрикаларда «Правда» учун ихтиёрий равишда кўп пул ' тўnланганлсгс туфай- ли, газетанснг техника ва моддиЙ асоси вужудга кел- т’прслтан эди. «Правда» Русия ишчилар синфининт, биринчи галда, Питер ишчиларснснг дарҳаисиат ғай- рат ва ҳиммати натсжассда паЙдо бўлди. Ишчилар- нинг бундай ғайрат ва ҳиммати бўлмаганида, «Прав- да»нинг чиқиб туриши мумкин эмас эди. «Правда»нияг қиёфаси очиқ-ойдин эди: «Правда»- нинг вазифаси «Звезда» тутган Йўлни оммага тушун- тсрсшдан иборат эди. «Правда^инг биринчи сонида бундай деб ёзилган эди: «Звезда» ни ўқиб туручи ва унинг хзд■смларинс билга-н киши («Звезда» нинг хо- димлари «Правда»нинг ҳам ходимларидир) «Правда» нинг қаЙси йўлни тутиб ишлашини дарҳол тушуниб олади»з7. «Звезда» блан «Правда»нинг бср-бсридан фарқи шу эдики, «Звезда^инг ўқучилари фақат илғор ишчилар бўлса, «Правда^инг ўқучилари ишчилар еснфснснт кенг оммасидан иборат эди. «Правда»нинг вазифаси рус ишчилар синфининг эндсгсна кўзи очл- либ, янги курашга интслаёттан, лекин сиёсиЙ знтс қзлзқ бўлган кенг таб■аиаеснс партия баЙрсғи тевара- гида тўплаш учун илғор ишчиларга ёрдам бериш эди.
152 И. В. С Т А Л • И Н Шуоннг дчдн ҳам «Правда» ўшк екктдк ишаиларатнн ўзларт чраoндка ёзуаиокр етнштириб, дларни гкзе- ткгк ркҳбкрлтк килиш ишига жклб кноишни ўз вазт- фаокрндаа бири кнлиб кўйгаа эди. «Праеда»ниаг бнрннаи соанда бундай деб ёзилгко эди: «Биз ишчфо.арнннг назртаоизна мкдкд бериш блан- гннк кнфчялa■н^мaсдан, газеткмизон . чикариб ту- ришда . ҳам фаол цштирок киои|Ш.оарнни орзу киоа- миз. Ишчиоар, ёзучилтк бнзнннг «одат ктлган иши- оне эмас», деокснооар: ишаи ёздчцокр ooмoaдко тайёр тушмайди, балки адабиёт соҳаoида ишлаш нктижкoидк oекин-сркин ўсиб ртишкди. Фккат дкдто ишга кнрнш- мок керак: бир, нкки ккрра кчкинн•б-тдртиниб члнка- дан кейно ёзишни ўрнаниб оокoаа...».з8 3. «ПРАВДА»НИНГ ТАШҚИЛИЙ АҲАМИЯТИ
„ПРАВДА-НИНГ ЎН ЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ ҒЛАН 153 вақтлар ўагириб олган лнквндагораарнн бу ташкилот- лардан ишдан ҳайдаш тўғрисида ёзнаган хабарларга тўлиб кетди. Ишчилар куриясидаги олти дтпугатлнк ўрнннннг • ҳаммаси мтнь]шeвиклaрдан тортаб оаинди. Мтньштвикларнинг матбуоти ҳам шундай ёки худди шундай ёмон аҳволга тушиб қолган эди. Бу большевик- лик кайфиятида бўлган ишчнларнннг партия учун олиб борган чинакам қаҳрамопона кураши эди, чунки чо- ризм агенгаарн тинмай пойлаб юриб, боаьшевиклар- ни та’қиб қилар ва қўлга тушириб нобуд қнаарднлар, подпольеда туриб ишлашга мажбур бўлган пар- тияни ошкора иш кўриш воситалари паноҳига олма- ганда эса, партия янада рнвожаа•наодмас эди. Бунннг устига, ошкора иш кўручи гашкиаогаарни қўлга олмас- дан туриб, партия, ўша вақтдаги сиёсий шароитда кенг омма орасига кириб, оммани ўз байроғи тева- рагида тўплайоамас эди, партия оммадан ажралиб колиб, ўз ёғида ўзи қовирилнб ёгаднган тор бир тўга- ракка ўхшаб қоларди. Паргиявнйлик учун, оммавий ишчилар партияси тузиш учун олиб борилган бу курашнинг марказида «Правда» турарди. «Правда» ошкора ишчи ташкилот- ларини қўлга олиш ишида боаьшевнкаарнннг эришгап ютуқларини фақат якунлаб боручи оддий бир газета эмас эди, шу блан бирга у мазкур ошкора ташкиаог- ларни партиянннг подпольеда ншааёгган ташкнлот- лари теварагида уюштириш ва ишчилар ҳаракагнни малум бир мақсадга йўллаш ишида ташкилотчилик Цилучи бир марказ ҳам эди. Уртоқ Ленин «Нима қил- моқ керак?» (1902 йил) деган асаридаёқ, яхши йўлга Қўйилган умумрус жанговар газетаси фақат коллектив агнгаторгина бўлмасдан, балки колаектив ташкилогчи и. В. С т а л и н, том 5
154 И. В. СТА Л И Н ҳам бўлмоғи керак, деб ёзган эди. Подпольеда ишлаш- ни сақлаб қолиш ва ошкора ишлаИдстан ишчи ташки- лотларни қўлга олиш учун лсквидатзрларта қарши кураш даврида «Правда» худди шундаЙ газета бўлди. Модомики, ликвидаторларни ентматан тақдирда бизда бундай мустаҳкам уюшиб зўр куч орттирган ва проле- тариатга содиқлити орқасида ентслмас бир кучга аЙланган ҳамда 1917 йилги Октябрьни ташкил этган партия бўлмас эди, деган фикр тўғри экан, бас, лик- видаторлар уст^^^ан изззнилтан ғалабани тайёрлаган ва тезлатган нарса эски «Правда»нинг сабот ва .фидо- корлик блан қилган ишлари эканлиги ҳам тўғридир. Ана шу ма’нода эски «Правда», шубҳасиз, рус проле- тарсатинснт келтуеидати ғалабаларидан хабар бериб туручи бир газета эди. „Правда" № 98, 1922 йил, 5 май Имзо: И. С т а л и н
155 ЎРТОҚ ЛЕНИН ДАМ ОЛИШ ВАҚТИДА ХОТИРАЛАР Ҳозир ўрток Лрниааинг дкм олншн тугаб, у тез оркдк ншга тушиш чодида тдрнан бир чокда, «Урток Лроио дам оонш вактида» деб ёзиш ўринои бўлмаск керак деб ўйоайоан. Бдадка ташкари, члнао таассу- рчтлкрно шу кадар кўп ва оуҳнмки, улкр ҳакидк «Прквдк» ррдккцияси тклкб кнлгаа ткрзда ктскачк хчтнра ёзиб бериш унча оувофик эоаo. Лекин, шдндка бўотшнгк карамка, ёзиб брришна мажбдрмаа, ауокц редакция жудк тклкб килмчкда.
156 И. В. СТА Л И Н ҳордиқ чиқ,ариб, анча куч-қувват йиғиб олган эски жангчвдек таассурют қзлдсрдс. . Анча тетик ва куч- қувват йиғиб олган, аммо лекин ундан чарчаганлик, ҳаддан ташқари ҳорстанлск аломатлари кетмаган эди. Уртоқ Ленин кинояомиз бир • оҳанг блан: «Менга газета ўқиш мумкин эмас, сиёсатдан гапириш мумкин эмас, стол устида ётган парча-пурча қоғозлар ёнига ҳам сра йўламаЙман, у тағин газета чиқиб қолмассн, газета чиқиб қолиб, интизом бузсладсган бўлмасин деб қўрқаман», деди. Мен қаҳ-қаҳ уриб куламан ва ўртоқ Лениннинг интсзоминс кўкларга кўтариб махтайман. Професеи- онал сиёсатчилар бир-бири блан учрашганларвда есёеатдан тапсрсшмаслскларс мумкин эмаслстинс тушунмаган врачлардан ҳам кулишамиз. Уртоқ ЛениНнинг масалаларга . жуда исзиқиши ва зўр иштиёқ блан ишга снтилишс кишини ҳайратда излдсрадс. Ишни жуда еоғинсб қолтанлигс кўриниб турипти. Эсерлар еудс39, Генуя ва Гаага^, ҳзеслот- нинг яхшс-ёмонлиги, саноат ва молия масалалари,— мана бу масалаларнснт ҳаммаси устида бирин-кетин тўхталиб ўтдик. У бу масала хусусида ўз фикрини дар- ров айтақолмаидс, воисалардан кейинда қолдим, деб хафа бўлади. У асосан саволлар беради ва кўнглига тугиб қўяди. Ҳосслотнинт яхшслстсни эшитиб жуда хурсанд бўлади.
ЎРТОҚ ЛЕНИН ДАМ ОЛИШ ВАҚТИДА. ХОТИРАЛАР 157 сабрсизлик аломагларн ҳам энди кўринмас эди, чан- қов босилгани кўриниб турар эди. Унннг аввалгидай кўнгли тўқ ва дадил эди. Ҳамсуҳбатига қисиқ кўз блан мийиқ орасидан кулиб қараб туручи ўша таниш Денинимиз... Бу гал унинг блан суҳбатимиз ҳам жуда қизғин бўлди. Ички ' аҳвол... Ҳосилот... • Саноат аҳволи... . . Сўм баҳоси... Бюджет... — «Аҳвол оғир. Аммо энг оғир кунлар энди орқа- да қолди. Ҳоснаог ишни тубдан осонлаштиради. Ҳоси- лот яхшилангач, саноат блан молия ҳам тузалмоғи керак. Энди ran шундаки* давлатни ортиқча ҳаражат- лардан халос қилмоқ, муассаса ва корхоналаримизни қнcқартирнб, уларнинг снфатннн яхшиламоқ керак. Бу ишда алоҳида қаттиқ қўалнк керак, шундай .қилсак марра бизники, албатта марра бизники». Ташқи аҳвол... . Антанта... Франциянинг ф^л-атво- ри... Англия блан Германия... Амтрнканннг роли... — «Улар жуда очкўз ва бнр-бнрларннн жуда ёмон кўрадилар. Урушиб кегншадн. Бизнинг шошнлишимиз- га ўрин йўқ. Бизнинг тутган йўлимиз тўғри; биз сулҳ ва битим тарафдоримиз, лекин биз қул бўлишга ва қул- ликка олиб борадиган шартлар блан битим тузишга қаршимиз. Рульни маҳкам ушлаб олиб, ўз йўлимиз блан борабтрмоғимнз, махташларга ҳам, қўрқитиш- «лрга ҳам учмаслнгнмнз керак». Эсерлар блан меньшевикаар, уларнинг Совет Русиясига қарши қутуриб қнааёгган агнгацняаарн.
158 И. В. С Т А Л И Н тдзвғтна тдшнб, ркзооат чукдрнна караб кртмв■кдалар. Мкйли, типираилай берсинлар. Ишатлар oинфн • назк- ридк улкр аллкккача ўлиб кртгкнлкр». Оклкр октбуотн... Эмтгркция... Ленин ўлипти дргко батафсио ва ҳечбнр аклгк стғмкйдиган бўлмағур гап- лкр... Урток Ленин кулиб кўйиб: «Майон, хчҳлаганлкриаа ёоғоо-яшикнн гапириб, ўзларига тасклли брраберсин- лар, ўоно оодида тдрнааларнн сўкгги ткoкоотoидао окҳруо киоиш керак эмас» деди. 1922 ано, 15 Ўртоқ Ленин дам олиш еақтида 1922 йил, 24 сентябръда „ПравдсГнинг 215-нчи сонига қўшиб чиқарилган расмли илова Цмзо: И. С т а л и н
159 ПЕТРОГРАДГА ТАБРИКНОМА ДЕПУТАТЛАР СОВЕТИГА Пролетар дсIктатураеснснг туғслсшсга беш Йил тўлиши муносабати блан бу дсктатуранинг бешиги бўлган қизил Петрзграднс табриклаЙмая. /7. Сталин „Петроградская Правда" Xa 251t 1922 йил, 5 ноябръ
160 МУСТАҚИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ „Правда" газетасининг мухбири блан суҳбат Совет Социалисгик Ртспубликааар Иггифоқннн тузиш ма- салалари юзасидаи мухбнрнмнзнинг сўроғига ўртоқ Стаанн қу- йидаги изоҳнн берди41. Мустақил ртспубликааарнн бнрлаштирнш ҳаракати кимнинг ташаббуси блан бошланди? — Ҳаракатга ртспублнкаларнннг ўзлари ташаб- бускор бўлдилар. Бундан уч ойча бурун Закавказье ртспублнкаларинннг раҳбар доиралари совет социа- листик республнкаларннинг бирлашган хўжалик фрон-. тини тузиш ва бу ртспубанкааарнн бир иттифоқ дав- латга бирлашгнрнш масааасинн қўйган эдилар. Уша вақтдаёқ бу масала Озарбайжон, Грузия ва Арма- ба'зи районларида кенг партия мажлис- ларига қўйилган эди ва тегншаи ртзолюцняаардан ма’лум бўлишича, бу масала мисли кўрилмаган завқ- шавқ туғдирган эди. Шу блан айни бир вақтда Укра- ина ва Белорусияда ҳам бирлашиш масаласи қўзғо- либ, ундаги кенг партия доираларида, Закавказьеда бўлгани сингари, зўр қувонч туғдирди. Бу ҳол бошланган ҳаракагнннг илдизи маҳкамли- гини ва ртспублнкаларни бирлаштириш масаласи мут- лақо тгнаиб қоаганини шак-шубҳасиз кўрсатучи далилдир.
МУСТАКИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШ 161 Бу ҳкрккктанаг бошоаанштна нима скбкб бўлди ва даиог ксосий дкотоокрт нтмадаа иборкт? — Бу дклтллкр, ксчсан, хўжкотккa доир дaотл’ лкрдир. Респдблткаокр Иттифокт тузиш •ҳкрк.кктиат тдғдиргкн маoаоаокр — деҳкон хўжкотннгк ёрдам бериш, сaнчктнн юксалтиртш, йўл ва кочкк воситк- лкринн яхшилаш, оооня окoкоклкрт, кчнцесoияоар ва бошка шартачококр, четэл бчзорлкртдк бтрналкштб мол оонш ёки мол сотиш,дкн нборкт. • Бир тчочнданt нркждкалкр урушн наттжкснда реoпдблнкaлaртоlиз- дкги накн хўжaотк ресдрслариниан жудк ккмкйтб квоганлиги, нккинчи тчмондан, четэллкрдка бир мунча кўпрок •капттал келиб тдроанкалтги шуадаа бир екзтит туғдирдтки, бдадаа . екзиитдк совет республн- ккокримиздка ҳеабирн ўз кдаи блан хўжклигини тик- окшнк кодир эмасдир. Бу ҳол аааикса ҳозирги вактдк, и’он совет ррoпублткклкрт нркждкаокр урдшн тунатнл- нкадан кейин бирннчт мкрта хўжкоик окoаококриан ҳкл килишга жтдднарвк киришган чокда жудк сези- либ кчлдн; карим-аарим ррспубликкокрнтнг бу • мкoк- лада иккк-иккк ҳкраккт кнлтшлари мдтлккч етарлт эмкoлнгнни, бу ҳкрккктлкрат бтрна . кўшиб, респубои- ккоарни хўжкоик ’ жиҳкттдка бнрокшттриш жудк зкрдроигини, oаачкт ва кншовк хўжалинтнт ҳккткaтaа тткоашнннн бирдаа-бир аўои шу экааоиниаи улар иш жкркёнидк бнриоан мкртк oрзднокр.
162 И. В С Т А Л И Н тузмоқ зарур.. Бу. ресnублиKаларнснг хўжалик .васавдо бобида ўзаро тузган эски шартномалари ҳозирги вақтда кифоя қилмаЙ ’Қ■oлгaнлитснинг сабаби ҳам шу- дир. Республикалар Иттсфоқи тузиш ҳаракати бу шартномаларни орқада қолдириб, республскаларнс бирлаштириш масалаеснс ўртага ташлатаилсгснснт сабаби ҳам шудир. Бсрлашсш йўлидаги бу ҳаракатни сиз тамоман янги бир ҳодиса деб биласизми ёки бу ҳаракатнснт тарихи борми? — Мустақил реепублскаларн1lнг бирлашиш ҳара- кати қандаЙдир кутилмаган ва «мисли бўлмаган» янги бир нарса эмас. Унинг ўз ' тарихи бор. Бу бирлашиш ҳаракати юксалсб-юксалсб икки даврдан ўтди, ҳозир эса, у учинчи даврга кирди. Биринчи давр — 1918—1921 Йиллар, я’ни интер- венция ва гражданлар уруши даври бўлиб, бу даврда республикалар ҳаёти қаттиқ таҳлика остида эди ва шу сабабли бу реепублскалар ўз ҳаётларснс сақлаб қолиш. учун ҳарбиЙ жиҳатдан бсрлашсшга мажбур бўлган эдилар. Бу давр совет реепублскаларснснт ҳарбий жиҳатдан бирлашуви, ҳарбиЙ иттифоқ тузуви блан тамомланди.
МУСТАКИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТ ИРИШ 163 ган эдикн, бу восита ■ бўлмаса, Ғарб дайлатаарняннг■ сиқиғига бардош бериб туриш мумкин бўлмас ■ эди. Саккиз мустақил ва аҳл республикаларнннг РСФСР' блан тузган машҳур бнгнми шунинг нагнжаснда пайдо^ бўлди42; Генуя конференцияси рчилиш олдидан тузил- ган бу бнгнмни совет ртспублнкаларинннг дипломатия соҳасида бирлашишларидан бошқа нарса деб айтиш: мумкин эмас. Ртспублнкааарнмизнннг иккинчи даври,. я’ни дипломатия иттифоқи даври ана шу тариқа гамомландн. Ҳозирги вақтда миллий республнкаларнннг бирла- шиш ҳаракати учинчи даврга, я’ни хўжалик соҳасн-• даги бирлашиш даврига кирди. Учннчн давр бирла-. шиш ҳара'кагннинг илгарнги икки даврини тугаааа-• шннн тушуниш қийин эмас. Бундан, ртспублнкааар бирлашиб охирида, Узоқ: Шарқ республнкасн каби, Русия блан яна бирлашиб, у блан қўшилишиб кттаднаар, деган ма'но чиқмайдими? — Йуқ, бундай ма’но чиқмайди! Узоқ Шарқ рес- публикаси43 блан юқорида айгнаган миллий респуб-- ликалар ўртасида принципиал фарқ бор: а) Узоқ Шарқ республнкасн миллий аломатларга қараб эмас, балки ^10^^ мулоҳазаларига кўра сун^й- равишда (буфер қилиб) гузнаган эди (буржуа-демок-- ратик форма Япониянинг ва бошқа даваагаарнннт импepиалисгик ҳаракагаарнга қарши энг яхши воси-- тадир, деб ўйлаган эдилар), миллий республикалар эса, аксинча, даставвал миллий ааомагаарга асосанг тегишаи миллатлар тараққнйсннннг табиий нагнжасн ўлароқ пайдо бўлдилар;
164 И. В. С Т А Л И Н дан, бу реoпдбликaат ^a^d юбортш мумкта (чунки дадa ишчечт аҳоли ҳам, Рдoииатан кўпаиоик aҳчоиoн cингaрIт рдoлaрдтр), ҳчл•буки миллна реoпдбоикa- оaрнн тднaтфш — ғкйрн рус онллaтлкрни тднaтишни, улaраи рдoлaшттрншни тклаб кнлaдтнaа реaкцнон беоa’ниликдaн ибвркт бўлкр эди, . и,он реакцион дон- ктхотчилнк бўлар эди ва бу ҳол ҳатто рус шовинтзми- оиог кора гуруҳан Шдльгин каби мдтaaoсиб кншилaрн тчочатдка э,тироз биодирнотштгa ҳам сабаб бўлар эди. Узок Шарк республикаси, бдрждa-демчкрaтик фор- окаинн импеpткот€тлкрдaа кмин киочомaoлннтнк ишооч ҳоснл кнлгaндaа кейнн, ўз-ўзндaа тунaтилтб, Рдoииатнн бир тaрктбиа кисмн, и’он Урол ёки Стбтрь ккби, Хклк Комтccaрлaр Совети вк Мaркaзта Ижрвии Комитети бўлмаган бир области бўлиб колнaнлигтанаг oкбкбт ҳам шудир; ҳолбуки миллий реoпубоикaлaраи вдждднa кеотиргка оиллктокр оквждд бўлиб турар- кан, онллнй тил, мноонй мaдaанят, маишкт, хулк ва урф-одкт оaеждд бўонб тдркркка, бдтдноaй бошккак aсчсдa кдртонка оиллиа реoпубликaлaраи йўк кнлиб бўомaйдт, длaрни ўз Мкркaзиа Ижрчти Қоонтетидaн ва Халк Кчмнсcaроaр Советидкн, ўз оиолнй aoчoндaн оaҳрдм килиб бўлмайди. Ана шуоннг уадо ҳам оио- ота совет респдбликaлкрини бир иттнфок дaеоктнa бнроaшттриш докраинн Рдoтягa кўшиоиб, бирлашиб кеттшн блкн тднaлоaаишн мдокнн эмас. Реoпдботккоaратаг бир Иттифвккк бтрокшдеоaрн, oизнтанчк, кaйoт йўсиадк ва ккадка шаклдк бўлади?
МУСТАҚИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШ 165* Иттифоқи тузиш ҳақидаг^и шартномага асос бўлмоғи- зарур. РСФСР (яхлит бир федератив ташкилот сифа- тида), Закавказье федерацияси44 (бу ҳам яхлит феде- ■ ратив ташкилот есфaт]ида), Украина ва Велорусия бирлашиш ҳақида шартнома тузадилар. Бухоро блан Хоразм45 социалсстск республика эмас, балки фақат халқ совет республскаларс бўлтанларс учун, табиий тараққиёт уларни то социалистск республика қилиб қаЙтадан тузишига қадар, улар, эҳтимол, бу бирла- шувга кирмаслар. Совет Соцсалсстик Республикалар Иттсфзиснснг' юқори зрганларс: Иттифоққа кирган респуб.л.икалар- нинг аҳолиси сзнста қараб юборадиган вакиллар- томонидан еаиланадстан Иттифоқ Марказий Ижроия Қомитети ҳамда Иттифоқ МарказиЙ Ижроия Қоми- тетининг ўз ижроия органи сифатида саЙлаб қўйсла- диган Иттифоқ Халқ Комиссарлар Советидир. Иттифоқ МарказиЙ Ижроия Комитетснинт вазифа- лари: Иттифоққа кирган республика ва федерациялар- есёеиИ ва хўжалик ҳаётснснг аезсиИ Йўлларини бел~ гилаб ' беришдан иборат. Иттифоқ Халқ Комиссарлар Советининг вазифа- лари: а) Иттифоқнинт ҳарбий ишлар, ташқи ишлар, таш- қи савдо, темирЙўл ва почта-телеграф ишларини бево- сита ва танҳо идора қилиш;
166 И. . В. С Т А Л И Н маориф, юстиция, ижтимоий та^инот ва халқ соғлиги- ни сақлаш комиссаранкларинн шу ртспублика ва феде- рацняларнннг ўзлари танҳо ва бевосита идора қила- .дилар. Менимча, Ртспубаикалар Итгнфоқи бўлиб бирла- шишнинг умумий формаси, миллий ртспубликаларнннг бирлашиш ҳаракатлари жараёнида пайқаш мумкин бўлган формаси шудир. Икки иттифоқ органи (Марказий Ижроия Қоми- тети ва Халқ Қам.иссарлар Со.вети)дан бўлак, улар ўртасида туручи яна бир иттифоқ орган, чунончи, ҳамма миллатлардан баббаравар вакиллар иштирок қиладиган юқори палата тузиш зарур деган фикр бор, лекин бу фикр миллий ртспублнкаларда ма’қуллан- маслиги шубҳасиздир, ма’қулланмаслигининг ақалли сабаби шуки, юқори палата мавжуд бўлганда икки палагааик система Совет қурилишига тўғри келмайди, айниқса Совет қурилиши гараққнёгннинг ҳозирги бос- қичига тўғри келмайди. Сизнинг фикрингизча, Республикалар Иттифоқи- нинг тездан гузилишн мумкинми ва бу Итгифоқнинт халқаро аҳамияти қандай? —' Фикримча, Ртспублнкалар Иттифоқн тузнлади- ган кун узоқ эмас. Иттифo-қнннг г'узилIИ.шн РСФСР Советаарининт яқинда чақирнладнган X с’езди блан бир вақтга тўғри кеаишн жуда эҳтимол.
МУСТАҚИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШ 167 даврида дипломатия. сзҳассда тузган сттсфоқлари Антантанинг дсплзматия йўли блан есқсшста қарши курашимизни енгсллаштсрган ■ экан, совет республика- ларснснг бир иттифоқ давлатга бсрлашувларс, шуб- ҳасиз, ҳарбсИ-хўжалск Со,\асида ҳар тзмзнлама ҳам- жиҳат бўлиб сшлашнснг шундай бир фзрмаеснн вужудга келтирадики, бу форма совет республикала- рснснг хўжалик езҳаесда катта-катта муваффаисят- ларга эрсшувларснс енгиллаштиради ва уларни халқ- аро капитализм том-инадан қслснадиган тажовузларга қарши туручи мустаҳкам қўрғонга аИлантсрадс. „Правда" № 261, 1922 йил, 18' ноябръ
168 COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА Бутунрусия Советларининг X с’ездида 1922 йил, 26 декабрьда қилинган доклад 46 Уртоклар! Бдтднруoии Мaрккзта Ижрчии Коми- тетинтнн Президиуми бу с’рзд очилишидан бироеак кун бурун Зaкaекaзье реoпдблнкaоaрн, Укрaннa вк Беоврдoня Свеетоaринтан o’ездоaртдaа бу реoпублн- ккоaрат бир итттфок дaеоaтнa бтроaштириш оa,куо ва зкрдроиги тўғриoидa биркaнак кaрвроaр чодн. Бу- тднрдстя Мкрккзна Ижрчти Кчмитетинннг През,иднд- ми бу окoaоaан мдҳчкaмк киотб, бироaшиш вакти келди денaа фикрни биодирдн. Шу карор мдачcaбaти блан реoпубоикaлaраи бтроaшттриш мaoкоaст шу o’ездниог рўзавмкстнa кирнизиодн.
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА 169 батларидан энди маҳкам бирлашув мунос.абатларига, я’ни бирлашган иттифоқ давлати ва унинг қонун чиқа- ручи ва ижро қилучи иттифоқ зртанларс, Иттифоқ Марказий Ижроия Қомитети ва Халқ Қомиссарлар Совети тузишни кўзда тутадиган муносабатларга ўтмаЙ сра илож Йўқ. Хуллас: слгарсги вақтда кон- венция муносабатлари дзсрассда ба’зи-ба’зида ҳал қилиниб келган нарсани энди, кампания давомида, доимиЙ бир нарса қилиб расмиИлаштирсш кераклстс таклиф қилинаётир. Республскаларнс бирлаштириш Йўлига солаётган сабаблар нима? Бирлашиш зарурлигини туғдирган ҳоллар нимадан иборат? Совет ресnублскалариният бир иттифоқчи давлат бўлиб бирлашиш зарурлигини туғдирган ҳоллар уч группадан иборат. Бу ҳолларнинг биринчи группаси — ички хўжалик аҳволимизга доир фактлардир. Биринчидан, етти Йиллик ypyiu натсжаесда рес- публикалар ихтиёрида қолган хўжалик рееурсларсмиз жуда оз, бу камчилик бизни шу озгина имкониятлар- дан яна ҳам тузукроқ фойдаланиш ва республикалар- нинг барчасида Совет ҳокимиятининг суянган тоғи бўлган аоосий хўжалик тор.моқларини ривожлантсрIсш учун шу воситаларни бирлаштиришга мажбур исладп. Иккснчсдан, федерациямизнснт турли район ва республикалари ўртасида табиий меҳнат таиссмотс, я’ни хўжалик меҳнат тақсимзтияснг тарих давомида вУжудга келишидир. Масалай, Шимол Жануб ва Шарқни газлама блан та’минлаб туради; Жануб блан Шарқ Шимолни пахта, ёқилғи ва бошқа нарсалар блан та’минлаб туради. Областьлар ўртасадаги бу меҳнат 12 И. В. С т а л и н, том 5
170 И. ■ B. GT А:Л И ■ Н тақсимотини бир қалам тортиш блан йўқ қилиб бўл- майди: бу меҳнат тақсимоти тарих давомида федера- ция хўжалнгининг тараққий этиш жараёнида вужудгэ келгандир. Шунинг учун бу меҳнат тақсимоти, респуб- лшкалар ааоҳнда-ааоҳнда бўлиб яшаганларида а-йрим районларнинг тўла равишда тараққий қнлишаарнга имкон бермайди ва шу сабабдан респуб.ликаларни яхлит бир хўжалик бўлиб бирлашувга мажбур қилади. Учинчидан, ҳарқандай бнрлашувнннг пойдевори ва томири бўлган асосий алоқа воснтааарининг бутун федерацияда бир бўлншнднр. Алоқа воснгаларннинг айрим республикалар ихтиёрида ва айрим респубан- калар манфаати доирасида хизмат қнаишнга йўл қўйиб бўамасанги турган ran, чунки бу ҳол хўжалик ҳаётининг асосий томири бўлган транспортни бўлак- бўлак қилиб, паанснз фойдаааннааднган айрим шохоб- чаларга бўлиб юборади. Бу ҳол ҳам ртспублнкалар- нинг бир давааг бўлиб бираашIyвлрн1ни тақозо қилади.
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА 171 оaокoдaн туриб, республикaлкрто^нзаинг моони хўжа- отгннa доир aoчсна ' ва нaодaги еaзнфaлaрнн ҳал кнлоооaаонз. Респубоикaлaрионзни бнрлaшиш аўлигa счлaётгaн ҳоолaроног бнрннчн грдппaси aаa шудир. Республикaоaраи бироaштиртш зaрурлнгинн туғ- дирган ҳоолaрнннг нккночн нруппaсн — ташки aҳео- лйоизгa aлчкaдор фaктлaрдтр. Мен ҳарбий кҳвоон- онзон кўзда тутаман. Мен Ташки oaвдо идорaсн оркали четэл кaпнтaон блан бўокдигка одаocaбaток- рионзон кўздк тдтaмaн. Ннҳоят, мен буржуа дaеоaт- лари блан бўлaдигка диплчмaтик муносабатларимизни кўзда тутaокн. Ўртокоaр, шу аaрoaни эсда тутмок ке- ракки, реoпубликклaримтз нркждкноaр дрдшидaн му- еaффaкият блан чиккан бўоoaоaр ҳам, оекин ташка- ридан ҳужум бўлнш хавфи ҳали aсоч йўкчлгaн эмас. Бу хавф ҳaрбнй фрчнтнмцзнинн оутлaкв бирлаш- ган бўлншини, армиямизнинг одтоaкч бирлашган бў- оишнон тклаб киоaди, кйникса ҳозир, биз, клбктта, оa,оaвиа кдрооoизокаиш йўлнгк эмас, бaлкн курчооa- оншон ҳккикаткн ҳам кaмaатириш йўоигa кирнaн еaктионздa, бу бирлик ткғиадa оуoтaҳкaм бўлишн ке- рак. Айникса ҳозир, кoккрлкртмизнинг сооннн 600 мтнггa кеотиргaнимиздкн кейио, реoпдблткaлaрнн ташки хaвфдка aоио кноaвоaдтнка бироaшгaа ва ях- лит ҳaрбнй фронт тдзишнмиз зарур.
172 И. В. С Т А Л И Н капитал ғоят даражада кам келаётир. Республикала- римизнинг иқтиездсИ жиҳатдан яккаланиб қолиш хавфи бор. Ҳарбий интервенция каби хавфли бўлган бу янги интервенция формасини капиталистик дав- латлар қуршаб турган совет реепубликаларсмизнинт бирлашган сқтссодсИ фронтини тузгандагина барта- раф қилиш мумкин. Ниҳоят, дипломатия соҳасидати аҳволимизни олай- лик. Яқинда, Лозанна конференцияси48 очилиши олди- дан Антанта давлатларининг бсзнснт федерациямизни яккалаб қўйиш учун турли йўллар блан уринганлик- ларини кўрдингиз. Уларнинг бу уринишлари диплома- тия жиҳатдан муваффақсятесзликка учради. Бизнинг федерациямизга қарши дипломатия Йўли блан ислин- ган боЙқот барбод бўлди. Антанта бизнинг федера- циямиз блан ҳисоблашишга ва бирмунча орқага қай- тишга, чекинишга мажбур бўлди. Визнинт федерация- мизни шундаЙ ва шунга ўхшаш дипломатия йўли блан яккалаш ҳоллари энди такрорланмас деб айтишга ҳечқандай асос Йўқ. Бундан дипломатия еоҳаеида ҳам бирлашган фронт тузиш зарур, деган хулоса келиб чиқади. Совет социалистик республикаларини бирлашиш Йўлига солаётган ҳолларнснт сккснчс группаси ана шудир.
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА 173 нрaждaнлaр дрдшн ткооо бўонaндaн кеанк, ррспдбон- кклар хўжaонк курноншн ишлaрннa кнрншиш дадн бирноан мкрта нокчо топгандан крано, улар ўзлкри- нннн хўжалик воситaокри жуда ккоонгнни вк накн хўжaлнк соҳaсндк ҳам, ткшки ишлкр соҳaсндa ҳкм бирлкшуе зaрдрлигиои бнрноан марта кўргaнлaридка кеано aаоиксa зўр кучгк эга бўлиб коодн. Манк шу- оннн дчдо ҳкм ҳознр, Совет ҳокнонитн чоти атлгa кадам кўйганда, одoтккно oчерт oоцнaонoтик респуб- лткклaрнои бнрокштириш •мaсaлaси ўрткга Қўйнлдн.
174 И. В. СТА ЛИ Н коааектив мулк асосида қурилган, ҳокимият одам одамни эксплуатация қилиш асосида эмас, балки бу эксплуатацияга қарши кураш асосида қурилган Со- втгаар ду^ёсида эса, акеинча, ҳокнмнят, ўз габиагига кура, меҳиагкашларнииг табиий суратда бир социалнс- тик оилага бирлашувга ннтнлишларнин тақозо қнаадн. Унда, Ғарбда, буржуа демократияси дун’ёсвда кўп мнллатан даваагаар секии-секна бузилиб, айрим қисм- ларга ажралиб бормоқда (чуиоичн, Буюк Британиянн олинг, бу мамлакат Ҳиндисгои, Миср, Ирландия маса- ласини, билмадим, қандай қилиб бир ёқлик қилар экан, ёки Польшаин олинг, бу мамлакат ўз ичидаги белоруслар, украинлар, немислар ва яҳудийлар маса- ласини, яна билмадим, қандай қилиб бир ёқлик қилар экан), аммо бу ерда, камида 30 мнллатни ўз ичига олган бнзнннг фтдтрацнямнзда эса, аксинча, мустақил ртспубликааар ўртасида давааг ааоқаларн мустаҳкам- ланиб бормоқда, я’ни мустақил миллатлариинг муста- қил бир давлатга тобора маҳкамроқ бнрлашуваарига олиб бораётган бир ҳол рўй бермоқда,— бу ажаб яхши бир ҳол эмасми, ахир! Давлат бўлиб бираашувниит икки хили ана шундан иборат . бўлиб, булардая бирин- чиси, я’ни капнгаанстнк хилда^иси давлагнниг бузи- либ кетншига сабаб бўлади, иккинчнси, я’ни совет хиаидагнси эса, аксинча, аввал мустақил бўлган мил- лагаараи секин-аста ва лекин мустаҳкам суратда мус- тақил бир давлат бўлиб бирлашуваарнга сабаб бў- лади. Айрим ртспубанкааарнн бирлашув йўлига солаёт- ган факглариниг учинчи группаси ана шудир.
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ . ТЎҒРИСИДА 1# сия ва Закавказье совет ресnyблскаларсIдан Бутунру- сия Марказий Ижроия Қзмитетснснг Президиумига келган резолюцияларда кўрсатилган. Тўрт республика: яхлит бир федератив бирлашма бўлган РСФСР, шунингдек яхлит бир федератив бир- ■ лашма бўлган Закавказье реепублскасс, Украина ва Велоруеия бирлашади. Социалистск республика эмас, балки халқ совет республикаси бўлган иккита муста-. қил совет республикаси, я’ни Хоразм блан Бухоро ҳали соцсалистск республика бўлмаганликлари саба- ■ бидан ва фақат шу сабабдан бу бирлашув досраесдан четда қоладилар. Бу республикалар ҳам, ■ ўз ичларида еоцсализм сари тараиисй қилиб бзрсшларита қараб, бир кун ҳозир тузилаётган иттифоқ давлатга кириш- ларига мен шубҳаланмайман, ўртоқлар, бунга сиз ҳам шубҳаланмассиз деб ишонаман.
176 И. В. С Т А Л И Н буоиог чркaoтдa бизга РСФСРдан oaккизтa квтоочм республикани ажратиб чикаришдан ташкари, рдсоaр- га хос бўлган Бутунрусия Марказий Ижроия Коонте- тнон ва рдoлaргa хос бўлган Халк Комиссарлар Счее- тннн ҳам ажратиб чнкaришгa тўғри келар эди, бу ҳол ҳозирги вактда сра лузуми бўомaгaн ва факат зарар етказадиган тaшкиоий ўзгaришоaр килншгa сабаб бў- оaрди; ҳолбуки бундaа ўзгаришлараи нчкн вaзнян ҳам, ташки вазият ҳам мутлако тaкчзч килаётгани йўк. Шуоног дадо ҳам оениочa, нттифок бўлиб бир- лaшaдтгaн суб,ектлар тўрт республикадан: РСФСР, Зaкaекaзье федерaцняси, Укрaннa ва Белорусиядан иборат бўоооғн оозтм. Бирлашув ҳакида шартнома тузгaа еaктдa aoос кнлиб ооннншн оознм бўлгaа оaoaлaоaр куйидаги- лaрдaа ибчрaт бўоооғн керак: ташки савдо, ҳaрбнй- денгнз, ташки ишоaр кчмисcaрликлaри, Йдлоaр халк комиссарлиги ва Пччтa-телегрaф халк кчмиссaрлнги факат Иттифок Халк Кчмисcaроaр Совети ҳдздрндa тдзилaдилaр. Молия, хўжалик, озик-чвкaт, меҳнат ва назорат комнссaрликлaри шартнома тузуаи респубон- калар составида кчлaдт, лекин улар иттифок марка- зидаги тенишои кчмисoaрликлaраиан дтректтеaлaртгa оувофик ишлaшоaрн оозим. Бу эса Озтк-чвкaт ишла- ри, Халк хўжалик олнй соеетн, Молия халк коонo- сaрлнни ёхуд Меҳнат халк комиссарл1иги бўйича реoпдбликaлaрдaги меҳаaткaшлaр оомaси кучлaринн нттнфок мaркaзннинг раҳбарлиги остндa бироaштн- риш дадо зaрдрдир. Ниҳоят, реoпублнкaлaр счстaвигa
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА 177 комиccaраикаар, чунончи: ички ишлар, юсгицня, ма- ориф, ер ишлари ва бошқа комнccapаиклар,— ҳамма- си бўлиб олтита комиссарлик — шартнома тузучи рес- аубаикаларнииг Марказий Ижроия Комнгетлари ва Халқ Қомиссарлар Советлари раҳбарлиги остида иш- лайдиган мустақил комиссарликлар бўлиб қолишлари лозим. Бу эса, совет ртспублнкалари составига кирган хаақаарнинг миллий тараққиёти.ни та,мин этадиган реал шарт бўлгани учун зарурдир. Менннт назаримча, ртспублнкааарнмнз ўртасида яқин кунларда тузнладнган шаргиомага негиз қилиб олниншн лозим бўлган асослар ана шулардир. Шунга .мувофиқ, мен Бутунрусия Марказий Ижро- ия Комигеги Президиуми ма'қул топгаи резолюция лойиҳасини таклиф қиамоқчиман: 1. Русия Федерагнв Совет Соцнаансгнк Респубанкаснин, Ук- раина Совет Соцнааистнк Респубанкас!нии, Закавказье Совет Фтдерагив Социаансгнк Респубанкаснин ва Бтлорусия Совтт Социаансгнк Респубанкаснин Совет Социаансгнк Ртспубанкааар Иггнфоқнга бнраашгнрнш пайти келди деб гопнасни. 2. Респубаикааариниг эркли ва ҳуқуқли бўлиш прин- ципи бирлашув учун асос қилиб оанисни ва уаариниг ҳарбири- нинг Ртспубаикааар Иггнфоқндаи эркнианк блан чиқиш ҳуқуқи €ақааисни. 3. РСФСР дтаегацияснта ■ Украина, Закавказье респубаикаси ва Бтаорусня вакиааари блан бнранкда, Ртспубанкааар Итти- фоқи тузиш тўғрисида декаарацня аойнҳаснин ишлаб чиқиш ва унда ртспубанкааариниг бир нггифоқ давлатга бираашуваарнни тақозо қиатаи ҳоааарин баён этиш вазифаси гопшнрнасни. 4. Дтаегацняга РСФСРнинг Респубанкааар Иггифоқнга ки- риш шаргаариин тузиб чиқиш топшнрнасни ва унга нггнфоқ шартномасини муҳокама қилган вақтда қуйидаги фикраарин қат- тиқ туриб ёқлаш вазифаси ■юкааисни: а) қонун чиқаручи ва ижро қилучи тeгншан иттифоқ орган- лари тузиш;
178 И. В. С Т А Л ИН б) ҳарбсИ-денгиз, йўллар, ташқи ишлар, ташқи савдо, почта ва телеграф кзмиссарлскларсни қўшиш; в) шартнома тузучи реепублскаларнинг молия, озси-овиаг халқ хўжалстс, меҳнат ва сшчи-деҳион назорати комиееарликла- рини Республикалар Иттифзиининт тегишли комсесарлсклари директиваларига бўИсундирсш; г) шартнома тузучи рееnубликалардати халқларнинг миллий ■ тараиииёт манфаатларини тўла та’мин этиш. 5. Шартнома лзИсҳаес Республикалар Иттсфзиснинг бирин- чи е’ездста қўИслсшдан олдин, Вутунруеия Марказий Ижроия Комстетснснт Президиуми қарамоғига топширилсин-. 6. Делегацияга, Вутўнруеия Марказий Ижроия Комитети ма’қул топган бирлашув шартлари асзесда, Совет Сзциалсстик Республикалар Иттифоиинс барпо қилиш тўғрисида РСФСРнинг Украина, Закавказье ва ' Велоруеия совет езциалиетик республи- калари блан шартиомаеинс тузиш ваколати берслсин. 7. Шартнома Республикалар Иттсфоиининг I е’езди таедсииа га тақдим қслинссн. Сизнинг э,тсбзрингизта тақдим иилмоқчи бўлга- ним резолюция лоЙиҳаси ана шудир.
COBET РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА 179* зтддтитоaр аинaли бчргaа сари чуеaотб, кaпттaонзонa ўоио хавфини oоомчкдa. Факат бу ерда, Совртоap■ дда’ёсидa, счциaоизо лaнертдa оилонй зулм нлднзи- дан кўпориб тaшлaатб, хaокоaр ўртасида бтр-бнригa ншоонш ва бтрчдaрлaрчa ҳaмкорлнк барпо киоишгм оyеaффaк ' бўлиади. Советлар буннa одеaффaк бўл-- нaалaридaн кеанннтнa, биз федерaциимтзяи тузтшгa'■ ва уон ҳам тaшкн, ҳам иакн ддшоaалaр ҳдждlоидaи кўрнкоaшгa иокчн топдик. Совет ҳокиоияти бдндaн беш йно илгари хaокоaр- нтнг aҳолик блан тиоч ишaшлaри ва бнрoдaрлaрам ҳамкорлик ктлишлaри учун пойдречр куришга мдеaф- фак бўлди. Ҳозир биз бу ерда бирлaшдвнинн ма^ул- лтгн, зарурлиги тўғрнсидaги масалани ҳал ктлaётнaо эканмиз, члдимиздa бу ишон ионн бноч, иннн кудрат- ли иттифок меҳаaт дaелaтини тузнш блан тднaолaш еaзтфaст турнбди. Якинда ўз o,ездоaридa йнғилиштбr Реoпдблнкaоaр Иттифокн тузнш тўғрисида бир оғиз- дан карор кабул килган республткaлaрнотз хaокоa- рининн нродaси, шдбҳaoиз, бирлашиш ншининг тўғри йўлда тургaаотниаи ва бу иш хaокоaрнтан эркинлинн ва теннонги каби буюк принцнпнa aсоoлaагaаотннан кўрсатди. Уртоклар, иттифок республикамизни тузиш блан халкаро капитализмга карши мдстaҳкaм бир тaиаа еужудгa келтирамиз, янги иттнфок дaвоaти бу- тун дун^ меҳаaткaшлaрини Жaҳча Счциaлнстик Со- вет Республткaсигa бироaштириш аўлидa кўйфогaи ингт ка'^ кадам бўлажак,— бунга ншоячиоиз ко- мнодир. (Дaевоот кaрoaкоaр. «Интерна- Цюнал» aаттоaди.) -Upaeda" № 295, 1922 йил 28 декабр^ь
180 COBET СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАЛАР ИТТИФОҚИНИ ТУЗИШ ТЎҒРИСИДА СССР Советларининг 1 с’ездида 1922 йил 30 декабрьда қилинган доклад^ Уртоқлар! Совет ҳокнмиягн тарихида бугуигн кун бурилиш кунндир. Бу кун эски, орқада қолган давр блан яигн бошланган давр ўртасига нишон қўя- ди, эски даврда совег ртспублнкаларн гарчи бирга- лашиб ишлаган бўлсалар-да, лекин якка-якка ҳаракат қилиб, даставвал ўз ҳаётларига доир масалалар блан шуғуааанган эдилар, янги даврда эса совет ртспу6ли- кааарининг якка яшашларига хотима бтриаиб, рес- пубаикааар хўжалик вайронлигига қарши муваффа- қиятли курашмоқ учун битта иттифоқ давлатга бир-. лашднаар, Совет Ҳ'окимняги фақат ўз ҳаёти тўғрисида- гина ўйламай, балки халқаро вазиятга та^ир кўр- сагаоааднтаи, халқаро вазиятин меҳнаткашлар ман- фаатига мувофиқ қилиб ўзгартаоааднган жиддий халқ- аро куч бўлиб тгншнш тўғрисида ҳам ўйлайди.
ССР ИТТИФОҚИНИ ТУЗИШ ТЎҒРИСИДА 181 нар эди; бу даврда Совет ҳоксмиятининт душманлари икки кзалицсяга — Австрия-Германия ва Англия- Франция кзалсцсяларста бўлиниб, ўзаро уруш блан. овора эдилар ва қурзлларсни Совет ҳокимиятсга. карши қаратиш имкзниятсга эга эмас эдилар. Бу давр Совет ҳокимияти тарихида ҳарбий вайронлик даври эди. Броқ Совет ҳокимияти Колчак ва Денскинта қарши кураш жараёнида Қизил Армияни вужудга келтирди ва ҳарбий ваЙронлик давридан муваффақият блан чсқдс. Шундан кейин Совет ҳокимияти тарихида иккинчи давр, я’ни хўжалик вайрзнлиги блан курашиш даври бошланди. Бу давр ҳали тамом бўлган эмас, аммо ■ ўз натсжаларснс кўрсатди, чунки бу даврда Совет ҳзксмсяти ўтган йили мамлакатимиз бошига тушган зчарчслскка қарши муваффақият блан курашди. Бу даврда қишлоқ хўжалигимиз анча юксалди, енгил са- нзатсмиз хиЙли жонланди. Ҳозир санзатимизни идора. . киладиган ва бизнинг орзу ва умидимизни ўрнига. иўядитан раҳбар ходимларимиз етишиб чиқди. Лекин хўжалик вайронлигини йўқ учун булар асло- кифоя қилмайди. Вайрзнликни йўқ қилиш ва ту- гатиш учун барча совет республскаларснснт кучла- ■ рини бирга қўшмоқ керак, республскаларнI^нт барча молия ва иитисодсИ имкониятларснс санзатимизнснт асзесИ тзрмзқларснс тиклаш ишига сафарбар қилмо^ керак. Совет республикаларини бир иттифоқ давлат- га бирлаштириш зарурлигига сабаб ҳам шу. Вугунтс кун хўжалитимсзни тиклаш ишига кучларни тўплаш учун республикаларимизни бир давлатга бирлашти- ■ риш кунидир.
182 И. В. С Т А Л И Н Армиини вдждднa келтирди. Энднгн давр, и’он хўжа- лик вaйрчаоигигa карши кураш даври дaвоaтиоиз- оиаг яшaшт учун яони счҳaоaр очмокда — Совет ^Cчциaоиoтик Реoпдбликaоaр Иттифчкнои еджуднa кеотирмчкдa, бу Иттифок oчвет хўжaлигиат тикоaш цшоaрини ҳеч шдбҳaoиз • члдингa боoтирaди. Совет ҳчкионяти ҳозир кaадaй? У ҳозир улуғ меҳ- нат дaвоaти бўлнб кчоди, уонон ддшмaноaри энди унинг ҳчлинa кулишмайди, бaоки днгa караб тиш кайрашади. Совет ҳчкимиятт тaрaк^к^нёт^тнтнн беш йнл нчндa эрншгaа нaтижaоaринтан якуни aаa шдоaрдaа иборат. Аооо, ўртоклар, бугунги кун факат икуноaш кдон Зўлмай, бaоки, шунинг блан бирнa, яннн Рдсияанан эски Рдoии дoтидaа, Оерупч жaадaрот бўогaн Русии уoтндaн, Осиё жaоочдт бўонaн Рдсия дoтидaн тантана 'кдннднр. Бдгунни кун оиллтй зулм зaажтрион парча- парча киогaа, кaпнтaл уoтидaн ғaоaбaаи уюштирган, прчоетaриaт диктaтдрaстни барпо кнлгaа, Шарк халк- оaртаи уйғотнaн, Ғарб ишаилaрини ғайратга кеотирa- ётнaа, кизил туғни пaртии бaйрчғндaн дaеоaт байро- ғига aйоaатирнaа, oчвет реoпдблцкaлaридaги хaокоaрнн бир дaеоaт'тa бнроaштиржл учун, и,он келажакда бў- оaдтнaа Ma^ Совет Социaлиoтик Реoпдбонкaoтаиаг тимoчон бўлгaа Совет Соцнaотстик Реoпубоикaлaр Иттифчкигa бирлаштириш уадн длaрни бу байрок aтрвфигa тўпоaнaа иони Рдсиянинг тантана куни>- дир.
ССР ИТТИФОҚИНИ ТУЗИШ ТЎҒРИСИДА 183 ликалар Иттифоқи тўғрисида кеча мухтор вакиллар коифтртнцияснда қабул қилинган Дткаарацня блан Шаргномани тасдиқаашн лозим бўлган бугунги Со- ветлар с’езди, ' бугунги иггифоқ с’езди фаҳм-фароса- тиин йўқотмаган кишиаарнннг барчасига коммунист- лар эскнин бузишга қандай моҳир бўлсалар, янгиии тузишга ҳам шундай моҳир экаианкаарнии кўрсатиб берсии. Уртоқлар, кеча мухтор . вакнааар коиференцияснда қабул қилингаи Дткаарацня мана бу5о. Мен уни ўқиб бераман (1-нчи иловага қараасии). Ўша конфтренцняда қабул қианиган Шартнома ттксти мана бу. Мен уни ўқиб бераман (2-нчи илова- га қараасни). Уртоқлар, совет ртспублнкааарннниг мухтор ва- киллари конфертнцнясннннг топшнрнғнга мувофиқ Совет Социааистнк Респубанкааар Иггифоқи тузиш ҳақида ҳозиргина ўқиб бтрилган Декларация ва Шартн-ома ттксгларннн снзнииг га€диқнигизга тақдим қиламан. Ўртоқлар, бу Декларация ва Шартнома гек'сглари- ни коммунистларга хос якднланк блан қабул қнаншин ва бу блан инсоннят тарихига янги бир боб ёзишни таклиф қиламан. (Қарсаклар.) *Правда № 298, J922 йил, 81 двкабрь
184 РУС ■ КОММУНИСТЛАРИНИНГ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКАСИ МАСАЛАСИГА ДОИР51 Бу мақолага «Рус кзммунсcтларининT стратегия ва тактскасс тўғрисвда» Пресня район ишчилар клу- бида ҳамда Свердлов универсстетининг52 коммунист- лар фракциясида турли вақтларда ўқиган лекцияла- рим асос бўлди. Бу мақолани бзстсрсб чиқаришимга фақат преснячилар блан свердлзвчиларнинг талабла- рини бажаришга ўзимни мажбур деб ҳссоблатанимти- на эмас, балки янгидан етишиб чиқаётган партия хо- дсмларсмсзта бу мақзланинг фойдаси тегар деб ўйлашим ҳам сабаб бўлди. Броқ, шуни айтиб ўтишим керакки, бу мақоламда раҳбар ўртоқларимиз томони- дан рус матбуотида бирнеча марта сўзланиб ўтилган гапларга қараганда бирон янгироқ гапни аЙтиш муд- даоси асло йўқдир. Бу мақолани ўртоқ Лениннинг аезеиИ назарлар•инснг қисқача ва схематик баёноти деб билмоқ керак. I ДАСТЛАБКИ ТУШУНЧАЛАР 1. ИШЧИЛАР ҲАРАКАТИНИНГ ИККИ ТОМОНИ
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТЙКА МАСАЛАСИГА ДОИР 185 сгнхняли элементдан ва ■суб^ктив ёки оигли элеменг- дан иборат. Об^ктив, стихняаи элтмтнт — бир гуруҳ. nроI^eccлардаи иборат бўлиб, бу процессаар пролета-- риатнинг оигли ва идора қилучи иродасидан қа^ий назар содир бўлади. Мамаакагини[г иқтисодий тарақ- қиёти, капиталнзмнннг тараққнси, эски ҳокимиягиинг тмнрилиши, пролетарнатнинг ҳамда унинг теварак- агрофидагн синфаарнииг стнхияли ҳаракагаарн, сниф- аарнниг бир-бири блан тўқнашуви ва шу каби ҳодиса- лар проаетариатиинг ■ иродасига боғлиқ бўлмаган ҳол- да тараққий топади, бу ҳол — ҳаракатнннг об’ектив томонидир. Стратегия бу процессларга қарши ҳечқан- дай илож қилолмайди, чунки уларни бекор қилишга ҳам, ўзгартншга ҳам қурби етмайди, фақат уларни назарда тутиб ва уларга суяниб иш кўра олади, хо- лос. Бу масалани ўрганиш блан марксизм иазарняси ва марксизм программаси шуғуалаиади. Лекин ҳаракатнииг суб^ктив, онгли томони ҳам бор. Ҳаракатаинг суб,ектив томони шуки, ҳаракатнинг стихия тарзида бўладиган процесслари и•шчиларнинг миясида акс этади, проаттарнат ма'лум бир мақсадни кўзлаб, онгли равишда ва план блан ҳаракат қилади. Бу хил ҳаракатнннг аслда бизни қнзнқгнрадиган то- мони ҳам шуки, у ҳаракагиинг об’ектив томонидан фарқ ■ қилади, у бутунлай сгратетня блан тактика та'- сири остида бўлиб, ма’лум йўлга соаиинб туради. Агар ҳаракатиинг обекгнв процесслари жараёнида сграгтгияиниг бирон нарсани ўзгартишга қурби етма-, са, ҳаракатнннг су6’тктив, оитлн томонига келғанда, аксинча, стратегиянннг татбиқ қнлниншн учун кенг майдон ва ҳархил имкоииятаар бор, чунки сгратегия- нинг беками-кўст ёки нуқсоилн бўлишига қараб, у; 13 И. В. С т а л и н. том 5
186 И. В. CT А Л И II ҳaрaкaтат тезлaттшт ва ктскaрок йўлга oооиб юбори- ши ёки сектаоaтиши, оғир ва oероaшaккaт йўлга со- либ юборишн оуокно. Ҳаракатни тезоaтиш ёки сркиаоaтиш, дон еогио- лаштириш ёки йўонни тўсиб кўйиш — снёoий страте- нни ва тактика татбик киоинaдинaн соҳа ва двирaоaр aаa шу. 2. МАРКСИЗМ НАЗАРИЯСИ ВА ПРОГРАММАСИ Стрaтенииатан ўзи ҳaрaкaтоннн об^ктив процеoo- оaрнои ўрнaниш блан шдғдооaомaйди. Лекин, шун- дай бўлса ҳам, стрaтении, aнaрдa у ҳаракатта раҳбар- лик кнлнш ишида энг кўпол. ва энг зaрaрот хaтчоaрнa йўл кўйншои истамаса, бу прчцеcсоaрни биоишт ва тўғри аaмaлaб кўриши лозим. Ҳaрaкaтанан об^ктив прчцеoсоaрнни ўрнaни■ш боaа aвеaоч мaркoнзо аaзa- рниси ва oўнгрa мaркoизо прчнрaммaси шдғдооaаaдт. Шу сабабли стрaтении оaрксизм аaзaртиoн ва прог- рaомaсининн нсбот ва дaоиооaринa тaмчоноa сдинтб иш кўрочғн лозим. ' Мaркoизо аaзaрниoн кaпитaоизматнг чб’ектнв про- цессоaртнн тaрaкктй кнлиш ва йўк бўлиб бориш жaрaёатдa олиб тркширкрккн, бдрждaзниаиан йнки' лншн ва ҳчкиоиятни прчоетaрнaтаинг олнши одкaр- рардир, кaпнтaоизо йўк бўлиб, уоннн ўратгa oоцнк- лизм барпо бўлтшн мдкaррaрдтр, денaа хуочoaнa . келади. Мaркoтзм аaзaрииoтатан бу aoоoий хдлчoaст прчоетaр стрaтенияси ишлaрннa мсос кнлнб олнннaн дaкдирдaгиоa, oтрaтегтя чиаaкaм мaр•ксиoтнк oтрaне- П1я деб чтaлишн муокнн.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 187 Марксизм протраммаес, назарсянснт далил ва ис- ботларига аеоеланиб, пролетар ҳаракатининг програм- Ма моддаларида илмиЙ равишда ифода қилиб ёзилган маиеадларини аниқлаб беради. Программа, капита- лизмни ағдариб ташлаш ва сзциалистик ишлабчиқа- ришни барпо қилишни назарда тутаб, ё капитализм тараққиётининт бутун даврста мўлжаллаб тузилган бўлади, ёки капитализм тараиқсётснснг ма’лум бир палласига, масалан, фездалсзм-абезлютсзм тузуми излдииларини тугатиш ва капсталсзмнснт эркин тарақ- қий қилиши учун шароит туғдиришга қарата тузилган бўлади. Шунга қараб программа икки қисмдан, я’ни прогpамма-макссмум ва прзтрамма-мснимумдан ибо- рат бўлади. Ўз-ўзидан ма’лумки, программа-минимум- га қарата тузилган стратегия программа-макси- мумга қарата тузилган стратетсядан албатта фарқ қилиши керак, аммо стратегия марксизм программа- сида ифодаланган ҳаракат мақеадларсга амал қилиб ишлаган тақдсрдагсна, бу стратетиянс чинакам марк- еистик стратегия деб оташ мумкин. 3. СТРАТЕГИЯ Стратетсянинт энг муҳим вазифаси —■ ишчилар синфи ҳаракат қиладиган аезеиИ Йўлни аниқлаб бе- риш ва программада кўреатслтан мақсадларга эриш- моқ учун душманга асоеиИ зарба беришда пролетари- атга кўпроқ қулай ва фойдали бўлган тзмзнни кўрса- тиб беришдир. Стратегия плани — ҳаммадан кўра кўпроқ натижа берадиган томондан қат^Й зарба бе- риш ишларини ташкил ^илиш планвдир.
188 И. В. - С Т А -Л -И Н
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 189 кўп қурбонлар беришимнзни талаб қилмас эди; ик- кинчи томондан, бу план Москва устига отланиб бо- раётган Дени-кин қўшинаарннинг асосий қиcмларннинг ҳаракатини бузиб ташлар эди. Ҳарбнйаарнннг кўпчнан- ги иккиичи планни ёқлаб чиқди ва шу блан Деникии- га қарши уруш тақдири ҳал . қилиниб қўйилди. Бошқача та’бир блан айтганда: асосий зарбани қайси томонга қаратиш лозимлнгиии бтагилаб қўйиш— урушинит бутун даврида қиаинадигаи жанглариниг қандай тарзда бўлншнии олдиндан ҳал қилиб қўйиш, бутун уруш ■ тақдирииинг 9/10 ини олдиндан ҳал қилиб қўйиш ■ демакдир. Страгегиянннг вазифаси шун- дан иборат.
190 И • • ■' В. С Т А Л И Н либерал буржуазия эса, бетараф қилиб қўЙилиши ке- рак, деган эдилар. Деникснта қарши урушни таиқоелаб кўртанимсз сингари, тўққиз юзинчи Йиллардан бошлаб то 1917 Йил февралигача бўлган революцион ҳаракатларимиз- нинг ҳаммасснс ишчи ва деҳқзнларнснг чоризм блаи помешчикларга қарши уруши деб таевсрлаеак, ма’- лумки, чоризм блан помешчикларнснг таидсри кўп жиҳатдан стратегия планининг қайси бирини (мень- шевикларникиними ёки большевскларникиними) қа- бул қилишга, революцион ҳаракат борадиган асосиЙ йўлларнинг қайси бирини қабул иилишта боғлиқ эди. Деникинга қарши уруш вақтида ҳарбий стратегия асоесИ зарба бериладиган томзннс белгилаб бериб, шу блан бундан кеЙин то Дeниlкснн.и тугатишга қа- дар бўладиган ҳамма жан■гларнснг 9/10 қисми қандай тарзда бўлишини аниқлаб бергани сингари, чоризмга қарши олиб борилган революцион кураш соҳаесда ҳам сиёеси стратегиямиз асосиЙ революцион ҳаракат Йўлини бзльшевсклар плани руҳида белгилаб берди ва шу блан рус-япон уруши вақтидан бошлаб то 1917 Йил Февраль ревзлюциясста қадар чоризмга қарши олиб борилган очиқ кураш даврининг бутунисида пар- тиямизнинг ишлари қандаЙ тарзда бўлишини белги- лаб берди. Сиёсий етратегсянснг вазсфасс, даставвал, марк- еизмнинг назария ва nрограммасста аезсланиб ҳамда барча мамлакатлардаги сшчсларнснт революцсзн кураш тажрибасига суяниб, муайян бир мамлакатда пролетар ҳаракати ма’лум бир даврда асосан қайси томонга иаратилсшс лозимлитини тўғри • аниқлаб бе- ришдир.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 191 4. ТАКТИКА Тактика — сграгегиянниг бир қисми бўлиб, унга бўйсунади ва хизмат қилади. Тактика урушнинг буту- инсига гаааауқан бўлмай, балки айрим жанглар, ало- ҳида ҳарб-зарбларга таааауқанднр. Агар страгтгня урушда ютиб чиқишга, ёки, айтайлик, чоризмга қарши курашни охиригача тгказншга ҳаракат қилса, так- тика, аксинча, ҳарбир муайян пайтда курашнинг кон- крет вазнягнга унча-мунча мувофиқ ктааднгаи бирон урушда, бирон жангда ютиб чиқишга, бирон уруш кампаниясиин, бирон қўзғолонни муваффақнягаи ўтказишга ҳаракат қилади. Тактиканннг энг муҳим вазифаси — муайян бир пайтда конкрет вазнягга кўпроқ мувофиқ кеаадигаи ва страгегия муваффақнятаарнин тўғрироқ тайёрлаб берадиган кураш йўааарн ва восигааариии, кураш формалари ва усуааарини аниқлаб беришдир. Шу сабабли, гакгнкаиннг амалий ■ ишлари ва нагнжааа- рига баҳо берганда, фақат бу иагнжааарнииг ўзига- гина, уаариннг ҳозирги фойдаснгагниа қараб эмас, балки сграгегня вазифалари ва нмкоинягаарн нуқтаи иазарндаи қараб баҳо бермоқ керак.
192 И. В. СТА - Л И II эди: Петрчнрaд ва Москва Счеетоaринтнг больше- викоaр тчмонинa ўтиши яонт сиёсий шaрчит тдғднртб> нaттжaдa пaртиямизаиан октябрь ойида бернaн зар- бaснни еантооaштирнaа эди.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 193 бўлиб иоладс. Бундай ҳоллар урушда кўп бўлади, чунончи: бир тараф ўз иЎшснларини■нт кадрларини сақлаб қолиш ва уларни кучи кўп бўлган душман зарбаси остидан олиб чиқиш мақсадида, тартиб блан орқага .чекина бошлаЙди ва фурсатдан фоидалансб, бўладстан янги иат’иИ жангларга куч йиғиш учун бир қанча шаҳар ва збластьларни урушмасдан таш- лаб кетади. Русияда Шв.йилда Германия ҳужуми вақтида шундай бўлган эди, ўша вақтда партиямиз Брест сулҳини тузишга мажбур бўлган эди, бу сулҳ ўша пайтда сиёсат соҳассдати муваффақият нуқтаи пазаридан жуда катта зарар эди, лекин шундаЙ бўл- са ҳам, партиямиз сулҳга ташна бўлган деҳқонлар блан сттифоқнс сақлаб қолиш, нафасни ростлаб олиш, янги армия тузиш ва шундай йўллар блан келажакда стратегия соҳасида мyвaффaисятларта эришиш мақсадида шундаЙ сулҳ тузишга мажбур бўлган эди. Бошқача та’бир блан айтганда, тактика бир паст- лик муваффаисятларга учиб, маҳлиё бўлиб. қолол- маЙди, у ҳозсртс еиёеиИ натижани кўзлаб иш кўрмас- лиги керак, хусусан у ҳавоий хаёлотларга берилиб, ўз заминидан ажралиб қолмаслстс керак,— тактика стратегия вазифаларига ва имкониятларсга мувофиқ равйшда тузилмоғ^и лозим. Тактсканинг биринчи вазифаси — стратегиянинг кўрсатмаларига амал қилиб ва барча мамлакатлар- даги ишчиларнинг революцсзн кураш тажриба^ини назарда тутиб, курашнинг формалари ва усулларини, я’ни ҳарбир муайян пайтда курашнинг конкрет шаро- итига кўпроқ мувофиқ келадиган форма ва усулла- рини аниқлаб беришдир.
194 И. В. С Т А Л И Н 5. КУРАШ ФОРМАЛАРИ Уруш қилиш усуллари, уруш формалари ҳамиша бир хил бўла бермайди. Улар гараққнёг шаронтнга қараб, энг аввал ишлабчиқариш гараққнёгнга қараб ўзгариб туради. Чингизхон давридаги уруш ■ Напоатои III давридаги урушдан бошқача эди. XX асрдаги уруш XIX асрдаги урушдан бошқачадир. Ҳозирги замон шароитида уруш қилиш сан’ата шундан иборатки, урушнинг ҳамма формаларини ва фаииинг бу соҳада эришган ҳамма ютуқларинн эгал- лаб олиб, улардан оқилона фойдаааинш керак, уларни усталик блан бнр-бнрнга мослаб қўшиш керак ёки бу формалардан бирини вазиятга қараб ўз вақтида татбиқ қилиш керак.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 195' ҳзкимсятнс қўлга елтандан кеЙин давлат йўли блан олиб борсладитан кураш формалари (бу даврда про- летариат давлатга қарашли ҳамма восита ва гтучдар- ни, ҳатто армсянс ҳам ўзига қаратиб олиш имкония- тига эга бў.^^^.ди),— пролетариатнинг рев'0люцсон ку- раш тажрсбаесдан ҳосил бўлган кураш формаларю умуман шулардан иборат. Партиянинг вазсфаес, курашнинг ҳамма формала- рини яхши билиб олиб, уларни жанг маидзнсда оии- лона суратда бир-бирига мо-слаб қўшиш ва хусусан муайян бир вазиятга мувофиқ келадиган формаларда кураш олиб боришни уеталск блан кескинлаштириО юборишдан иборатдир. 6. ТАШКИЛОТ ФОРМАЛАРИ Армияларнснг ташкилот формалари, қўшинларнснг хил ва турлари одатда уруш қилиш формалари ва уеулларста мзслаштсрсладс. Уруш қилиш формалари: ва усуллари ўзгарса, армсяларнснг ташкслзт форма- лари ва иўшинларнинг хил ва турлари ҳам ўзгаради.. Маневр тарзидаги уруш вақтида отлиқ аекарларнснг кўплашиб ҳаракат қилиши кўпинча масалани ҳал- қилади. Позсцсяда туриб урушганда эса, аксинча,, отлиқ аскарлар ҳеч қандаЙ роль ўйнамаЙди ёки иккинчи даража роль ўйнайди: бундай вақтда ҳамма нарсани оғир артиллерия, авиация, газ ва танкла» ҳал қилади. Ҳарбий еан’атнснг вазсфаес — ҳамма турдаги қў- шинларга эга бўлиш, уларни такзмслта етказиш sa уларни усталик блан бир-бирига мослаб қўшишдан иборат..
196 И. В. С Т А Л И Н Снёсaт счҳaoидaни тaшкнлвт фчрмaлaри ҳккида ҳам худди шуларни айтмок керак. Буодa ҳам, ҳар- бий счҳaдaнн каби, тaшкиоот фврмaлaрн кураш фор- мaлaринa очслaшттртлкди. Абсолютнзо даврида првфессичнaо ревчоюцичнероaрнинH яшнрнн ишоaй- дтнaн - тaшкиочтлaрн; Дума даврида мaдaннй-чкaр- тиш, кaoaбa, кччперaттв ва пaроaмент тaшкновтоaрт (Дума фракцияси ва бошқалар); чммaвнй ҳараккт ва кўзғчочнлaр дaвртдa фaбрткa-зaевд кчмттeтлaрн, дрҳкон кчмитетлaрт, нштaшлaш кчмитетлaри, mi™ ва деҳкон депдтaтлaртниаг счветоaри, ҳaрбий-ревч- .люцнон комитетлар ва бу тaшкилчт фчрмaоaрнаи бнр-биринa боғлаб тдрдчн кенг прчоетaр пaрттяoн; онҳчят, ҳоктонит ишчнлaр сннфн кўонгa тaмвотоa Дтгaа даврдк прчлетaрнaт тaшкилчтннтан дaеоaт фор- маси,— прoлетaртaт бдрждaзиянa карши кдрaшидк ба^лум шaрчитдa oуяннб иш кўришн оуокта ва оозим <5ў.огко тaшкиочт фчрмaоaри додоaн шдлaрдaа ибо- рат. Пaртияниан еaзнфaсн — бу ташкилот фчроaлaриатаг ҳaммaсинa эга бўоиш, уоaрни тaквмилинa еткaзнш вк ҳарбир оa’луо пайтда длaрнтан ишлaринт бнр-бирннк овoоa•б кўшншдaн ибчрaт. 7. ШИОР. ДИРЕКТИВА _
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 197 яхши тез юрар гаикаар урушнинг бошидан-охиригача қандай муҳим аҳамиятга эга бўлса, аскарларга қара- та ёзилган ттгишлн буйруқлар, шиорлар ёки хигобио-^ малар ҳам худди шундай муҳим аҳамиятга эгадир. Сиёсат соҳасида шиораарнинт аҳамияти яна ҳам- кагтароқдир, чунки бу соҳада талаб ва эҳгиёжаарн турлича бўлган ўн ва юз мнланонааб кишилар блан- иш кўришга тўғри келади.
198 И. В. С Т А Л И н тиор миллизн-мсллсон оммани чорсзмта ҳужум қил- диришга иaPaтслган эди. Февраль революцияси кун- ларида бу шиор nартсянснг директивасига аЙланиб кетди, я’ни чоризмга қарашли фалон муаееаеалар ва фалон жоЙлар ма'лум бир муддатда ишғол қслснссн, деб тўғридан-тўғри хитоб ислиндс, чунки энди ran чоризмни йиқитиш, йўқ қилиш устида бормоқда эди. ‘Дсректсва — партсянснт фалон вақтда ва фалон жойда ҳаракат бошлаш тўғрисида бевосита чақириғи бўлиб, бу чаисрсқ партиянин.г барча а^олари учун мажбуриЙдир; агарда чақириқ омманснг талабини тўғри ва анси ифода қилса ва чинакам етилиб дол- зарбига еттанбўлеа, одатда кенг меҳнаткашлар оммаси бу чақириқни қувватлаб ҳаракатга кириб кетади.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 199 рион - тор-мор киоишгa сабаб бўлишиаи партия билар эди. Иккиочи томондан, шундкй ҳоллар ҳам бўладики, пaртня влдидa жуда пaйтн келнaа ва етилиб дол-зар- бига етнaн шиорон (ёки дтректтеaаи) «24 соат нчндa» бекор кионш ёки ўзгартиш зaрдрaти пайдо бўлиб ко- лади, бундай ктлишдaа мурод ўз куаоaрини душман тдзчғигa тдшнб колишдан сaкоaш ёки днректиеaни коaонa ошнрншои вaктфачa энг кулай пайтга колди-- рншдир. Бдадaй вокиа 1917 йил тюаьдa Петрчгркддa бўлнaн эди, бу вактда ишан ва oчлдaтоaратаг пухтк тaйёрнaротк кўрилиб, 9-оаи нюньнa тaйтаоaанaа на- очйншн, вазият ўзгaргaаотгт сaбaблт, пaртиимтзатяг Марказий Коонтетн тчмчнидaн «тўсатдан» бекор ки- лтннaн эди. Пaртиянтнг вaзтфaoт шундaа иборатки, у aniTam^ шичрнон дoтaоик блан ва ўз вактида ҳкркккт шнчринк кйоaнтирнши, ёки ҳараккт шиорини мукйян конкрет д^Iрективaлaргa кйлкнтириши, ёиокн, кнкрдa вкзтят тклкб килса, жуда эпчиллик вк жкoчркт блан мк,оўо штврокрни, ҳaттокн омоa чрaсидa ёйилиб кетган вк жудк етилиб дчл-зaрбинa етнaн шичрлaрни ҳам, амал- га чшнрншон дарҳол бекор кнлиши керак. II СТРАТЕГИЯ ПЛАНИ 1. ТАРИХИЙ БУРУЛИШЛАР. СТРАТЕГИЯ ПЛАНЛАРИ
200 И. B.CTA Л И Н ўзгариб туради. Бу ўзгариш шундан^ иборат бўла- дики, ҳарбир айрим тарихий бурулиш даврига муво- фиқ келадигаи алоҳида сгратегия плани гузиладн ва бу план бир бурулиш блан нккинчн бурулиш ўрта- ■ сидаги давриниг бошдан охиригача амал қилиб турадц» страгтгня планида революцисн кучаарнннг асосий зарбаси қайси томонга қарагнлншн аниқлаб бернаадн. ва миалион-милаиои оммани ижтимоий фронтда жой-жойига қараб ўрниаашгнрнш схемаси яизи^б- кўрсагнааднт Ма’лум'ки, ўзннниг алоҳида хусусиятлари бўлган бир тарихий даврга ярайдиган сграгтгня пла- ни бутунлай бошқача хусусиятларга эга бўлган нккнн-• чи тарихий даврга ярамайди. Ҳарбир тарихий буру-’ лишиннг ўзига зарур бўлган ва унинг вазнфааарнга. мувофиқ қилиб гузилгаи алоҳида стратегня паани.. керак. Ҳарбий иш тўғрисида ҳам худди шуни айтмоқ ке- рак. Колчакка қарши урушмоқ учун тузнагаи сгратт- ■ гия плани Дтникннга қарши урушмоқ учун ярамас эди, Дтникинга қарши урушмоқ учун бошқа страттгня планини тузмоқ зарур эди, аммо бу сграгегня плани ҳам бошқа уруш учун, чунончи, 1920 йилда поляк- ларга қарши қнлннгаи уруш учун ярамас эди, чунки бу уч хил урушда асосий зарба бериш томонаари ҳам, асосий жанговар кучларни жой-жойига қараб ўрниаашгнрнш схтмааарн■ ҳам ҳар хил бўлиши шарт эди.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 201 туришини яққол кўрсатмоц учун биз партиямиз тари- хида бўлиб ўтган уч хил стратегия планларини қис- қача баён қилиб беришни зарур деб топамиз. 2. РУСИЯДАГИ БИРИНЧИ ТАРИХИЙ БУРУЛИШ ВА БУРЖУА-ДЕМОКРАТИК РЕВОЛЮЦИЯГА ТОМОИ ЙЎЛ ТУТИШ Бу бурилиш тўққизюзинчи Йиллараинг бошларида, рус-япон уруши даврида бошланди, бу даврда под- шо армсяларининг мағлубиятга учраганлиги ва рус ишчиларининт жуда катта есёссИ ишташлашлари на- тижасида аҳолининг барча синфлари ҳаракатга келиб, сиёсиЙ кураш майдонига отилди. Бу бурулиш 1917 Йил февраль революцияси кунларида тамом бўлди. Бу даврда партиямизда икки стратегия плани — меньшевиклар (Плеханов — Мартов, 1905 Йил) плани блан большевиклар (ўртоқ Ленин, 1905 Йил) плаяи ўртасида кураш борди. Меньшевиклар стратетияес либерал буржуазия блан пролетариат ўртасида коалиция тузиш Йўли блан подшо ҳукуматига асосиЙ зарба беришни мўлжаллаб план тузган эди. У вақтда революция буржуазия ре- волюцияси деб ҳиеоблантанидан, бу план ҳаракатга тетемзнлик (Иўлбошчслик) қилиш ролснс либерал буржуазияга бериб, пролетариатни «энг сўл оппози- ция» бўлиб қолиш, буржуазияга «ҳаЙбаракаллачилик» қилиш ролини бажаришга маҳкум қилган эди, бунинг устига, асосиЙ революцион кучлардан бйри бўлган Деҳқонлар назар этибордан бутунлай тушириб қол- Дфилган эди ёки тушуриб иолдирилтан ҳисобида эди. Аниқ ва равшанки, бу план Русия каби бир мамлакатда миллион-миллион деҳқзнларнс ўИснта
202 И. В. С Т А Л И н иштнрчк ктоишдaн аткaртб ткшоaгaнидaн, оиҳчитдк ҳкёопкрaoтотк поaни эди, бу план ревчоюция такди- рш{и отберaо бдрждaзти кўотнa (бдрждaзтя гегрооо- лнги) тчпшнртб кўйнкан учун реакцион бир плкн эди, чунки оиберaо бдрждкзии реввоюциининн тўла r^MOa Кионшинa мaафкaтдчр эмкс эди, шднинг учуо у чоризм боaа бнтишиб олнб, шу блан ишни тунaтишнк ҳама- вакт тайёр эди. Бчоьшевтклaр стрктенияoи (ўрток Лениннинг «Икки тaктткк»55 денка кoaригa кaрaоoта) ревчлюцня- оннн ччризогк берaдтгaа ксосий зaрбaoтат прчоетa- риат блкн деҳкчаокр ўртaoидa кчaоицтя тузиш йўли блан коaогa оширишан ва лнберaо бдржукзтяан бе- ткркф килнб кчодиришни оўлжкооaб тдзнaн эди. Бу плкн либерaо бдрждaзии бдрждa-деочкрaтик ревооюциянинг тўла ғкокбк киоиштгa мaафкктдчр бўомaгaнлигиан ҳамда ишчи ва деҳкчалaр зкрaрннa аоризм блан битншуват реечоюции ғкок•бкoтдaн афзал кўришиои аaзaрдa тутиб, Рдoиядк ревчоюцнон ҳaрaкктнa гегемонотк килнш ролини бтрдaн-бтр охи- ринкчa ревчлюцтча oинф бўлнaн прчоетaртaтгк топ- ширди. Бу плкааннг aжчйтб хдсуoиити шдндaки, у факат ревчоюциинн ҳкрккктнa келтиручи кдаоaрна тўғри ҳиoобнк олиш боaанинa ккавктокаокoдaн, бал- ки ўзида прчлетaриaт днктмтдрaoн ндеясиаинг (прчое- ткриат гегеоонияoи) кдртaгт борлтгтои ҳам кўрсктдн, бу плкн Русиидaгт революцииаинг бундан кейтн бош- оaаaдтнка юкчрт боскичнни дчҳиёаa суратдк олднн- дан кўриб, бу бчcкнчгa ўтишон енниолкштирди. Ревчлюциянннг шундкн кейно то 1917 йно фев- рaоьнкак босган тaрaккнёт йўон стрaтегти плкнионон тўғри экaалнгини бaтaмвм исботлаб берди.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСЦГА ДОИР 203 3. РУСИЯДАГИ ИККИНЧИ ТАРИХИЙ БУРУЛИШ ВЛ ПРОЛЕТАРИАТ ДИКТАТУРАСИГА ТОМОН ЙЎЛ ТУТИШ Иккннчн бурулиш 1917 йил февраль революцияси вақтидан, чоризм йиқитилгандан кейин бошланди, бу даврда империалнстнк уруш бутун дун,ёдаги капита- лнзмнииг ҳааокатга олиб борадиган маразаарнии очиб ташлади; мамлакатни ҳақиқатан идора қилиш ншлариин ўз қўлига олишга лаёқати бўлмаган ли- берал буржуазия расмангина тузилган ҳокнмиятни (Муваққат ҳукуматни) қўлда тутиб туриш бааигниа қаноагланншга мажбур бўлди; ҳақиқий ҳокнмнятан ўз қўааарнга олган ишчи ва солдат дтпугагаарн Co- ветларида у вақтда бу ҳокимиятни зарурий эҳтиёж- ларга фойдаааиадигаи қилиш учун тажриба ҳам, куч ҳам йўқ эди; фронтдаги солдатлар ва мамлакат ичка- рисидаги ишчилар ва деҳқонлар у вақтда уруш жабр- жафосидан ва хўжалик вайроилнгндаи эзилиб фиғони чнқаёгган эди; «икки ҳокимиятчиаик» ва «контакт комнссияси»5б каби усул-тартибни ички зидднятлар ктмнрнб турмоқда эди, бу тартйбнинг уруш қилишга ҳам, сулҳ тузишга ҳам қурби етмас эди, шунинг учун У «боши берк кўчадан чиқиш» ■ йўаиаи топиш уёқда турсин, балки аҳволни яна баттар мушкулааштнриб Қўйди. Бу давр 1917 йилда Октябрь ревоаюцнясн бошланнши блан тамом бўлди. Бу даврда Советлар ичида икки плани, я’ни меньшевик-эсерлар плани блан больштвикаар плани ўртасида кураш борди.
204 И. В. С Т А Л и Н Демократик кеннкшоннн ччнонш пкйтига кеонб (1917 йил oентибрь) ткмвоaа рксонй шaконa кнрдн. Бу oтрaтегия Счветлaрни кстк-секин, оекин ккт^ят блкн ҳчкимиятдaа аетлaтнш ва оaолaкaтдa бутун ҳокнои- кеокжaкдaгн буржукзня пкрокоеотноног окод- окси бўонaн «Предпaрлaоеат» нхтнёрнгa бутунлкй топ- шнриш оккoaдидa тузиогaа эди. Уруш вк сулҳ оaoк- оaокрт, аграр мксaок ва ишчилкр мaoaлaoи, хдддн оно- лий мкoкок oннгaрн, Та’сис мaжлиoн чaкирилгa■онк кк- дар кейиннa oурнонб кеоцодн, кооо Тк,снс мкжлиoиан аккнриш ҳам н■вмa’оуо вaктнa кчоднриоцб кронндн. Эсер-орньшевнклaр ўзлкриатаг стрaтении плкнинн «Бутун ҳокимият Тa’oнo мaжлиoинa» деб ифодк кнонaо эдтлaр. Бу бдржуaзни днктктдрaoини, нкраи ялкб ткраб пардоз 6ррилгкн вк «тaм■ммиоa демократик шакл- га сооннгкн» дтктaтурa бўлск ҳкм, ҳарҳолда буржук- зия днктктурксини ўрнктишнa ҳозирланиш плкон эди.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛАСИГА ДОИР 205 эдилар. Бу планнинг муҳимлиги шундаки, Русиядаги янги, пролетар революциясини ҳаракатга келтиручи кучларни тўғри ҳисобга олиш блангина қаноатланиб колмасдан, Ғарбда революцион ҳаракатни бошлаб юбо- риш ишини ҳам осонлаштирди ва тезлаштирди. Шундан кеЙин то Октябрь снқилобстача бўлган взқиаларнинт тараққ^иёт^и бу стратегия планининг тўғри эканлигини батамом исботлаб берди. 4. УЧИНЧИ ТАРИХИЙ БУРУЛИШ ВА ОВРУПОДА ПРОЛЕТАР РЕВОЛЮЦИЯСИГА ТОМОН ЙЎЛ ТУТИШ
206 И. В. С Т А Л И Н эди. Шунинг иагнжасида Октябрь ртволюцияси фақат русларга хос миллий куч ҳоаагидаи чиқиб, халқаро кучга айланди, рус ишчилари эса халқаро пр■олтгарн- атнинг қолоқ отряди ҳолагндаи чиқиб, ўзинниг фидоко- рона кураши блан Ғарбдаги ишчиларни ва Шарқдаги эзиагаи мамаакагларин уйғотучи авангардга, я^и халқаро пролегарнагнинг авангардига айланди. Бу бу- рулиш ҳали ўз тара'•ққнёгинииг охирига етган эмас, чун- ки у ҳали халқаро ми^ёсда ёйилиб кеггаии йўқ, аекии шундай бўлса ҳам, бу буруаншнинг мазмуни ва умумий йўли аллақачсн жуда равшан ва аниқ бўлиб қолди. Русиядаги сиёсий доиралар ичида ўша вақтда икки стратегия плани ўртасида: меньшевик ва эстраарниит актив қисмини ўз ташкнаотларнга тортган коигрртво- аюцнонтрлар плани блан боаьшевнкаар плаин ўрта- сида кураш бормоқда эди. Қонтрреволюционерлар ҳамда актив эстр-мтньшт- виклар барча норози унсурларни: мамлакат ичкарнси- даги ва фронтдаги эски офицерларни, чекка ўлкалар- даги буржуа миллатчн ҳукуматларни, революция томонидан экспроприация қнаниган капиталнсгаар ва пoм'тшчикаа'рни, ннтер•вeицняга тайёрлик кўраётган Антанта агентлариии ва бошқааарин бир лагерьга^ бираашгнрншни мўлжаллаб план тузган эдилар. Улар қўзғолон кўтариш ёки ажнабий ингервенция йўли блан Совет ҳукуматини ағдариб ташлаш ва Русияда капи- тализм усуа-тартнбаарнни қайгадаи тиклаш йўаинн тутган эдилар.
СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКА МАСАЛ \СЦГА ДОИР 237 империализмига қарши ҳаракатлари блан бирлашти- риб, дун’ёдаги барча мамлакатларга пролетар рево- люциясининг та’сирини ёйишни мўлжаллаб план туз- ган эдилар. Уртоқ Ленин ўзининг «Пролетар револю- цияси ва ' ренегат Қаутский» деган китобида бу стра- тегия планини жуда ажойиб равишда аниқ ва қисқа килиб ифодалаб: «Барча мамлакатлардаги революци- яни ривожлантирмоқ, қувватламоқ, ҳаракатга келтир- моқ учун бир мамлакатда (ўз мамлакатида.— И. Ст.) максимум амалга ошириш учун мумкин бўлган нар- саларни амалга ошириш керак» деган эди. Бу страте- гия планининг қиммати шундаки, у жаҳон революция- сини ҳарахатга келтиручи кучларни тўғри ҳисобга олйш блангина қаноатланмасдан, кейинчалик Совет Русия- сининг ■ жаҳон рев-олюцион ҳаракатининг диққат марка- зига айланишини, Ғарбдаги ишчиларни ва Шарқдаги му-стамлакаларни озод қилиш байроғига айланишини ҳам олдиндан кўрди ва бу ишни енгиллаштирди. ’ Революциянинг шундан кейин бутун дун'ёда ўсиб борганлиги, шунингдек Русияда Совет ҳокимияти- нинг беш йилдан буён яшаб келаётганлиги бу стра- тегия планининг тўғри эканлигини тамсшила ис-ботлаб берди. Совет ҳокимиятини йиқитиш учун бирнеча мартаба уриниб кўрган контрреволюционерлар ва эсер-меньшевикларнинг ҳозирги вақтда четэлларда муҳожир бўлиб юришлари, Совет ҳокимияти ва Халқаро пролетар ташкилоти эса жаҳон пролетариати сиёсатининг энг муҳим қуролига айланиб бориши каби фактлар,— мана шу фактлар большевиклар стратегия планининг тўғри эканлигини яққол кўрсатиб беради. Лравда* № 56, йил, 14 март Нм^о: И. С т а л и л
208 ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР Партия Марказий Комитети томонидан ма’қулланиб, РКП(б) XII с’ездига тақдам цилинган тезислар™ I I. Ккпитaлцзо тараққиси ўтгкн асрдаёк ишлaбаи- Ккрнш вк aйрибчшлaш усуолкрннн ннтернкцнчнкл- окштнрнш, оноонй мaҳдудлнкнн йўк кионш, хклкоaр- ни хўжалик жиҳaтидaа бир-бирннa якинлкштнриш вк ғоят катта территвриялaраи aoтa-секин бнрлaштириб, чaмбaраaс бчғоaанкн бир бутун кнлнш тенденцияoт боронгиои кўрoaтнaн эди. Kaпитaоизмниан ривчжоaнa- борншн, дун^ бчзчрннтнг ривчжлaниши, катта денгиз йўолaрн ва темир йўооaрнинн ишнк солнонши, кaпн- тал аикaрилнши ва бчшкaоaр бу тендеоцияни инкдк кдаaйтириб, турои-тумкн хкоко.aрнн хaокaрч меҳнат ткқстшчти вк ҳкртaркфокок ўзаро aовкк воcнткокри блан бчғоaди. Бу процеoo ишлaбчикaртш кучлкрннннг жуда ҳам ўсгaалигинн ккс эттиргкни уауо, онооий кйртооикни ва турли хaокоaраиан мкафкaтоaри ўр- ткстдaни кaркмa-кaршцликни йўк кноиш ншнон ронтл- окшттрнaни дадо, у прчнресoнв процесс эди вк шундай бўлшб кчлaди, аунки у бўлажкк жaҳоа социaлтсттк хўжaлтги учун моддтй зaоин ткйёроaйди.
ГГАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 209 2. Лекин бу тендеицня ўзинннг тарихий ички маз- ’мунига асло мувофиқ ктлмайдигаH алоҳида форма- ларда ривожланди. Қапнталнзм рнвожланиб борган чоқда халқларнинг ўзаро боғланиши ва терригория- аариниг хўжалик жиҳатидаа бирлашуви хаақаарнннг ттнг ҳуқуқ блан ҳамжиҳат бўлиб ишлашлари ■ асосида вужудга келмади, балки бир халқиннг нккинчн халқни птоат қнлднришн> кўпроқ тараққий қилган халқлар- нинг камроқ тараққий қилган хаақаарин эзиши ва эксплуатация қилиши асосида вужудга келди. Мус- тамаакааарни талаш ва босиб олиш, миллий зулм ва. ттнгсизлик, нмпернаанстик жабр ва зўрлик, мустамла- качилик қуллиги ва миллий ҳуқуқсизлик, инҳояг, «ма- даний» мналaтлap'Hlинт «мадаяиятсиз» миллатлар ус- тидан ҳукмронлик қилмоқ учун ўзаро курашишлари,— хаақларнниг хўжалик жиҳатидан бир-бирларига яқни- лашиш процесси ана шу формалар ■ доирасида борди. Шунинг учун, бирлашиш тенденцияси блан бир қатор- да бу бйрлашншнинг зўрлик формаларини йўқ қилиш тенденцияси, мазлум мустамлакаларни ва қарам мил- лагаарин нмпернали-стнк зулмдан қутқазиш тенден- цияси ҳам ўсаборди. Бу нккиичн тенденция мазлум омманинг империаанстнк асосда бирлаштириш форма- ларига қарши ғазабини ифода қилганлиги учун, бу гтнденция хаақаариниг ҳамкорлик ва ихтиёрий нггн- фоқ асосида бнрлашувннн талаб қилганлнги учун, прогртссив тенденцня эди ва шундай бўлиб қолади, чунки у бўлажак жаҳон соцнаансгнк хўжалнгн учун ма’навий замин тайёрлайди.
210 И. В. С Т А Л И Н ткрихидaа нборaт. Ккпитaлтoтнк ткрaкктёт дчирaoтдк рўй берган бу икки хил тенденция ўрткoидaни муроса- сиз зтддтит муoтaмоaкaаи буржуа дaвоaтлaрининн тк- нинн бўшаштириб оaдчрoтз кнон,б кўйди. Бдадa■йдке- октокр нандa жкажaо анкиши мдкaррaроиги ва бдндaй дкеоктокр ўртaoидa урдшоaр анкншн мукaррaрлтни; эски муoтaооaккчи дкеоктоaраинн бузнонб кетнШн ва ианиоaрининн еужуднa кеонши; мдcтaмлкккокран Кўлга киргизиш учун ингидкн-ианн дртнтшлaр ҳамдк кўпмтооaтли дквоктократан яна иннидaа бузиоиб кетиши ва буниаг жаҳон снёoий хaритaснни ўзгкр- тишга сабаб бўонши — мкзкур ксчснй зиддиитнтнг аaтижaоaридир. Бир тчмчндaн> эски Рдсия, Австро- Венгрия ва Туркиининн еоирнлнши, нккиочи тоооо- дан, Великчбриткнти вк эски Гермaнии oианaри мус- тaмоaкaчи дкеоктоaратан тaртхи; ниҳоят, «буюк» империалистик уруш ва мд<oтaмоaкк хaококринтан ҳкмда ҳукук жиҳатидан тенг бўлмaнaа хaококр- рееооюцион ҳкрaкктокртатан ўсуен — окиa шу ва шунга ўхшкш фкктократнг ҳкммaсн кўп мил- лктлт буржуа дкелaтокриатан бекaрорлиннаи вк ткги мдoткҳкaм эоaoонгннт очик-ойдно кўрoaтиб ту- ркди. Шундай қилиб, халқларнинг хўжалик жиҳатидан бирлашиш процесси блан бу бирлашишнинг империа- листик усуллари ўртасидаги муросасиз зиддият — буржуазиянинг миллий масалани тўғри ҳал қилиш йўлини топишга лаёқатсиз, ожиз ва кучсиз эканлигини аниқлаб берди.
ПЛРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 211 ' халқларнинг мустақил давлат бўлиб яшаш ҳуқуқинк асос қилиб олди. Партия ўз ҳаётининг биринчи кун- ларидаёқ, ўзининг биринчи с’ездида (1898 йил), капи- тализмнинг миллий масала соҳасидаги зиддиятлари хали очиқ-ойдин аниқланиб етмаган вақтда, миллат- ларнинг ана шу бузилмас ҳуқуқларини э’тироф қплди. Партия бундан кейин ҳам то Октябрь инқилобигача. ўз миллий программасини ўз с’езд ва конференция- ларининг махсус қарорларида ҳамавақт та’қидлаб келди. Империалистик уруш ва шу уруш муносабати блан мустамлакаларда бошланган кучли революцион ҳаракат партиянинг миллий масала юзасидан чпқар- гая қарорлари тўғри эканлигини янгидан исбот қилиб берди. Бу қарорларнинг мазмуни қуйидагилардан. иборат.: а) миллатларни мажбур этиш формаларшшнг ҳамма ва ҳарқандайини қат’ий равишда рад қилиш; б) халқларнинг ўз тақдирларияи белгилашда тенг ва суверенлигини э’тироф қилиш; в) халқларнинг маҳкам бирлашуви фақат ҳамкор- лик ва ихтиёрийлик асосида амалга оширилиши мум- кнн, деган қоидани э’тироф қилиш; г) капитал ҳокимияти ағдариб ташланган тақдир- дагина бундай бирлашувни амалга ошириш мумкпн деган ҳақиқатни э’лон қилиш. ,
212 И. В. С Т А Л И Н экан, меньштвнк ва эсераIарнинг ярим имптрнааисгик €иёсатаари эса бу миллатлар орасидаг^и энг яхши эле- »мeиилap■нниг керен•скнйчилнкдаи юз ўгиришларига са- баб бўлган экан, бизиинг паргиямизиниг озодлик ■cиёcaтн эса чоризмга ва империааисгик рус буржуа- зиясига қарши курашаётган бу миллатларнинг кенг -сммacниниг ма,қуалаши•га, унга дўстона назар блан қарашига ва мадад беришига сабаб бўлди. Бу дўс- тона қараш ва бу мадад паргнямнзиннт Октябрь кун- ла^р^ида^г^и ғааабасиии ҳал қилган асосий моментлардан бири бўлганлигига шубҳаланиш мумкин бўлшаса керак.
ПАРТИЯ ВА ДАҒЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 213Г миллатнинг миллатчилик хурофотларига тўлган майда. буржуазияси ва, ҳаммадан олдин, деҳқонлар . капита- листларга эргашиб борар экан, миллий душманлик ва миллий низо’ларнинг бўлиши турган ran ва муқаррар- дир; ва, аксинча, агарда деҳқонлар ва бошка майда буржуа табақалари пролетариатга эргашиб борар эканг я’ни пролетариат диктатураси ўрнатилган экан, миллий. тннчлик ва миллий озодлик ҳам та’мин қилинган деса бўлади. Шунинг учун Советларнинг ғалаба қозониши. ва пролетариат диктатурасининг барпо қилиниши. шундай бир негиз, шундай бир пойдевордирки, бир дав- лат иттифоқида халқларнинг биродарларча ҳамжи- ҳатлигини ана шу пойдевор устига қуриш мумкин.
214 И. В. С Т А Л И Н Ниҳоят, дрдшдaн кейнони даврдк, уруш нaтижaoтдa екйрча - бўонaа ишлaбаикaртш кучлaртни тикоaш мк- •caлксн биринчи мкoкок бўлтб тургaа пайтда, ҳкрбий .иттифчккa хўжaонк нттнфчки ҳкм кЎшилдн. Миолий респдбонкaоaраиаг Со<вет Счциaлиoтик Реoпдбл•ткклaр Иттифокига бтроaшдеи ҳкмкчронк фвроaоaртанан тaрaкктёттдaгт чхирнн боскич бўлиб, бу ҳaмкчротк энди хклкоaраион кўпмтооaтон ихонт бир Совет дав- оIaттдка ибврaт ҳaрбнй-тктиoодий ва снёoнй бирои’ r^a кйлaади. Шундай қилиб, пролетариат миллий масалани тўғ- ри ҳал қилиш калидини совет тузумидан топди, бу тузумдан у миллатларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва эркинлиги асосида кўпмиллатли барқарор давлат ту- зиш йўлини очди. 7. ЛРккин миллий масалнни тўрри ?кал килиш каалм- .днни топнш бу мaoaокаи ҳали батамом ва дзто-кеснл ҳал килиш демак эм-ас, бу окoaок тдродшдк ҳам кон- крет-aмaоий рaетшдa прaеaрдтгaаa ҳал кнлнниб бўлди демкк эмас. Октябрь революцииси илгари сур- ган миллий прчгркммaаи тўғри aоaогa ошириш дчдн, оиллий здоонинн ўтонш дaеридaа бизгк оероo бўлиб Кчлгaа ғчвлaрни ҳам йўк киоOок керак, бу ғчвлкрнн Киска бир муддат нандк, бир ҳамла блан бкртаркф Килиб бўлоIaйдн.
ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 215 тшлapнниг59 нэп жорий қнлннгаиндан кейин тобора кучаяётган «янги» ■ велнкорус-шовииистлнк ели мадад б^риб турипги. Бу қоаднқаариниг амалдаги кўриннши шундан иборатки, рус совет чннoвннклари такаббур- лик қилиб миллий ртспублнкалариниг талаб ва эҳти- ёжларини менсимайднаар ва тўраларча бепарво қарай- дплар. Бу қолдиқлар давааг муассасаларнмизиинг пшида қа^ий равишда ва бутунлай йўқ қилинган гақднрдагина, кўпмиааатаи Совет даваатн ҳақнқагаи мустаҳкам бўлади, ундаги халқлар эса ҳақиқатан ҳам- жиҳат бўлиб биродарларча ишаайдигаи бўлади. Шу сабабдан веанкорус шовинизмининг қоаднқаарнга қаршн қа^ий кураш олиб бориш паргнямнзиниг ол- дида турган биринчи вазифадир. Иккинчидан, бу мерос Ртспублнкааар Иттифоқи- даги мнлаатаарнннг ҳақиқий тенгсизаиги, я,ни хўжа- лик ва маданий тенгсизлигиднр. Октябрь революцияси иагижаснда ҳуқуқ жнҳагндан қўлга кнргнзнлгаи мил- лпй тенг ҳуқуқлилнк хаақаариннг буюк ютуғидир, лекин бу гтиглик ўзи миллий масаланниг ҳаммасияи ҳал қилиб бермайди. Kапнгаанзм даврини бутунлай ўтмаган ёки бутунлай деярлик ўгмагаи, ўз пролета- риати бўлмаган ёки жуда оз бўлган, шу сабабли иқгнсоднй ва маданий жиҳатдан орқада қолган бир қанча ртспубаика ва' халқлар, агар уларга узоқ ва^т давомида ташқаридан ҳақиқий ёрдам кўрсагнамаса, миллий жиҳатдан тенг ҳуқуқли бўлишлари натижа- сида олган ҳуқуқ ва ■ имкоинятаарндаи тўла фойдала- нолмайдилар, улар гараққнёгиниг юқори босқичига кўтарила олмайдилар ва, демак, олдинга ктгган мил- аагаарнн қувиб ттолмайдилар. Бу ҳақиқий тенгсиз- ликка мазкур хаа_қаарнннг тарнхаарнгииа сабабчи
216 И. В. С Т А Л И Н эмас, балки чекка ўлкаларни саноат жиҳагидан олдин- га кетган марказий районлар эксплуатация қиладиган нуқул хомаиГё районларига айлантиришга уринган чоризмнинг ва рус буржуазиясининг сиёсати ҳам са- бабчидир. Бу тенгсизликни қисқа муддат ичида бити- риш, бу меросни бир-икки йил ичида тугатиш мумкин эмас. Партиямизнинг X с’езди «ҳақиқий миллий тенг- сизликни йўқ қилиш — миллий зулм ва мустамлака қуллигининг барча қолдиқларига қарши ғайрат ва сабот блан курашишни талаб қиладиган ҳамда узоқ давом этадиган ишдир»б° деган эди. Лекин бу тенг- сизликни албатта йўқ қилмоқ лозим. Бу тенгсизликни Иттифоқнинг қолоқ халқларига, уларнинг иқтисодий ва маданий жиҳатдан катта муваффақиятларга эрцш- моқлари учун, рус пролетариатининг узоқ вақт даво- мида ҳақиқий ёрдам бериб туриши натижасидагина йўқ қилиш мумкин. Шундай қилмаганда, бир давлат иттифоқи доирасида халқларнинг ҳамжиҳат бўлиб ишлашини тўғри ва мустаҳкам йўлга қўйиш мумкин деб умид қилишга асос йўқ. Шу сабабдан миллатлар- нинг ҳақиқий тенгсизлигини йўқ қилиш учун курапқ қолоқ халқларнинг маданий ва хўжалик даражасини кўтариш учун кураш партиямиз олдида турган иккин- чи вазифадир.
ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛЙШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 217 ишчоа йўк. Лекио счстaвлaридк бнрнечк - мтллaт бўл- гкн республикаларда бу мудчфккаи оиллaтчионк кў- пннчк ҳужум кнлдан миллатчиликка, бу ресnубоикк- окрдaни кучлирок оиллaтоинн куаoизрчк отллктокрнк карши ккрaтионaн кшкддий шовннизмннa aйлaаиб ке- тади. Армaаоaргa, чсeтинлaрнк> вжкроaрнa ва абхаз- окргa карши кaрaтиогaн нрузнн (Грдзиядa) шоенннзон; крманларгк карши кaрaтнлнaн озарбайжон - (Озарбай- жондк) шченонзмн; тдркокаокргa ва ктрғизоaргa ккршн ккрктилган ўзбек (Бухоро вк Хоразмдк) шоен- атзои;— буоннг дстинк, нэп вк кчокуреоцни шaрон- т11дан озик оонб тдрнaн ана шу хнлдкнн шовнонзо- лaрнинн ҳaммaoи,— бк’зи онллнй республикaлaрнн низо’ ва жaнжaо мкйдчоинa aйлкотириш хaефннн тдғдирнб Тypaднгкн энг ёооо офатдир. Бу ҳодтcaлaр- нннн ҳкоокoи хaококраинн бир дaеокт нттифчкинк коaодa бтроaшишлaригa тўoкинлик кнлaдигaолнгн ҳк- Квда гaпнриб ўотиришоион ҳожкти ҳкм йўк Мнолктаи- лик кчодиклaри еелнкордс шоеинизоннк ккршн мудо- фaкнннн алоҳида бир фчрмaoи бўонaандaн, ерлнкчруo шчвинизминк карши ккт^й куркш олнб бчрнш онолкт- чилик кчлдтклaриат йўк кнлоок уадн энг ншчоалн еоситaдир. Бу колдтклaр кйрно республикаларда заиф миллий • грдппaоaрнa кaршн ккрaтнлгкн маҳал- лий шовнонзонк кйлaотб кетар экан, доaрнк карши бевоситк куркш олиб бориш пaртии к’зчлaрининг екзи- фaстдир. Шу сабабдкн мтллaтаиотк кчодикоaртгa Қaршн, ҳаммкдан бурдо, бу колдтклaрнинг шовнннст- лик фчроaоaригa карши куркш олнб бчрнш пaртня- миз чодидк турган даноан вкзтфaдтр. 8. Эскидкн кчлгко мрроoнинг икқчл кўрноишлкри- Дкн -бнрн деб шу ҳолнц ҳиoобокмоц керакки, мкрккздкнн И. В. С т к л и н, том 5
2f8 И. В. С Т А Л и Н ва маҳаааардагн совет чин■(свн■нкларинииг кўп. қис- ми Ртспублнкалар Итгифоқинн миллий республи- каларнннг эркин суратда рнвожланишини га’мни қи- лиш учун гузиагаи тенг ҳуқуқли даваагаар нгтнфоқн деб билмасдан, балки ртспублнкаларин гугагиш учун кўрилaёт1аи чора деб, «бўлинмас бир бутун» Русия гузишнннг бошааниши деб бнааднаар. С'езд бундай фикрни ■ пролттарнагга қарши ва ртакцнон фикр деб қоралайди ҳамда шовинизм кайфиятида бўлган совет чиновникларн ртспубаикаларнинг бирлашуви ва ко- мисcарлнкаарнинг қўшилувини ниқоб қилиб туриб, миллий ртспубаикааариниг хўжалик ва маданий эҳ- тиёжларига э^иборсиз қарашга урниишларнга йўл қўймаслик учун, партия а’золарнни ҳуш’ёр бўлиб туришга чақиради. Комнсcарлнкларнииг қўшилнши совет аппарагн учун бир имтиҳондир: агар бу ко.мнс- сарликларин қўшиш ишлари амалда буюк давлатчи- ■ лик йўлига кириб ктгган бўлса эди, у вақтда партия-. бундай бузнаншга қарши энг қа^ий чоралар кўришга ва ҳатто совет аппарагн ■ кичик ва қолоқ м^^латлар- нниг талаб ва эҳгнёжаарнга ҳақиқатан пролетарча ва ҳақиқатан биродарларча э’тибор бериш руҳида те- гишинча қайтадан тарбняааинб етмагунча, ба'зи ко- мнccараикаарнннг қўшилиш масааасннн қайтадан қарашга ҳам мажбур бўлар эди. ,
ПАРТИЯ ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР 219 нинг юқори органлари шундай ташкил қилиниши керакки, улар Иттифоқдаги ҳамма миллатларнинг эҳтиёж ва талабларини тўла акс эттириш блан бирга, айрим миллатларнинг махсус эҳтиёж ва талабларини ҳам акс эттирадиган бўлсинлар. Шунинг учун ҳозир мавжуд бўлган ва миллатларига қарамай, бутун Иттифоқ меҳнаткашлар оммасининг вакиллик идо- раси бўлган Иттифоқ марказий органлари блан бир қаторда, тенглик асосида миллатларнинг махсус ва- киллик органи ҳам барпо қилиниши лозим. Итти- фоқ марказий органларининг ана шу тарзда тузи- лиши халқларнинг эҳтиёж ва талабларига диққат блан э’тибор бериб, уларга ўз вақтида керакли ёрдам бериб туриш, халқлар бир-бирига тўла ишонч блан қарайдиган шароитни вужудга келтйриш ва, шун- дай қилиб, юқорида кўрсатилган меросни безарар йўллар блан тугатиш учун тўла имконият туғди- ради. 1°. С’езд юқорида айтилганларга асосланиб. пар- тия а’золарига амалий тадбирлар сифатида қуйида- гиларни тавсия қилади: а) Иттифоқнинг юқори органлари системасида беистисно ҳамма миллий республикалар ва миллий областьларнинг вакилларидан иборат бўлган ва тенг- ликка асосланган махсус орган тузилсин; б) Иттифоқ комиссарликлари и-ттифоқ халқлари- нинг эҳтиёж ва талабларининг қондирилишини та’мин киладиган асосда тузилсин; в) миллий республикалар ва областьларнинг ор- ганлари, асос э’тиборила, тегишли халқларнинг тили- ни- турмушини ва расм-одатларини биладиган маҳал; лий кишилардан тузилсин.
220 И. ВСТА Л ИН II 1. Миллий реoпубликклкрнтнг кўпларида пкртия тaшкилотлaримтзниаг рйвчжоaниши длкрнинг ўoншн ва - мустaҳкaмоaннши дадо жуда ҳкм кулай эмас. Бу респдбликaоaрнинг иктисчдтй жиҳaтдка кчлчклиги, улкрда мнллий пролеткриaтниаг озоини, мaҳaлонй кншилaрдaа эски пaртии кaдрокртанон чзлннн ёки бутунлай йўклини, ооa тилндa тўлкрок мaрксиoтик кдкбиётнинг йўклиги, партиявий-тарбиявий - ншлaр- оннг бўшлинн, анҳ'чят ҳали ҳам битмaнaа ркдткaл- онлоaтаиоик трaдтцтиоaри кчЛдиIкоaринион бврлини— маҳаллий -кчммунистлaр ўртасида онллий хусусият- оaргк ортикча aҳaмтят бериш, прчлетaриaтнион oно- фий мaафaaтлкртат камситиш -томчнигa оғн■шон, и’он миллатчилик тчмчнтгк оғишни еджддгa келтнрди. Бу ҳчдисa бтраечa миооaтои реoпyбликкоaрдa aйннкoк хaвфои тус чомчкдa, бу респyблнкaоaрдa кўпиочк бу ҳоднск кучлнрчк миооaт кчммднистлaрининн шоен- онзо тооооигa оғиши фвроaoигa кнрнб, бу оғмaчнлик- оног зaрбaoи кдчснз мтолaтлaраиаг коммунистларига Карши кaрaтнонaн (Грузия, Озарбайжон, Бухоро, Хоразм). Миооaтчтлтк тчмчнигa оғншнинг зарари шундаки, бу чғмaаиоик миолий прчлетaрнaтни оиолий бдрждaзиинтаг ғоявий тк’сиридан кутказиш процес- сигк тўскинлик .IКlт•онб, турли мнллaт пpчлетaрлaрнни бир интернaцичаaл тaшкиочтгa бирлaштирнш ншнон Кцйталaштирaди.
ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИй МОМЕНТЛАР 221 бўлган кўптниа эскй партнялн кадр ходнмаариннг мавжудангн, улариииг бу миалнй республикалардаги меҳнаткашлар оммасининг урфи-одати ва гнаннн билмасликлари ва шуиниг орқасида бу оммаиннгi гааабларига ба'зан диққат блан э’табор бермасанкла- ри — партиямизда партия ишида миллий хусусняг- ларга ва мнаанй тилга етарли баҳо бермаслик томо- нига оғншин( бу хусусиятларга такаббурона паст назар блан қарашни, великорус шовиннзми гомоинга оғишин юзага келтнрди. Бу оғмачнаикиинг зарари шуки, у миллий тални билучи маҳаллий кишилардан коммуинсг кадрлар тгишгирнш ишига тўсқннлнк қилибгниа қолмайди,партиянн миллий республнклaр- нинг пролетар оммасидан ажратиш хавфини туғдя- рибгина қолмайди, баакн, энг аввал, юқорида кўрса- тнагаи миллагчнлик гомонига оғишга озиқ бериб, уни кучайгнрнб, миллатчилнкка қарши курашни ҳам қи- йинлaштирадн. 3. С'езд коммунизм иши учун зарарли бўлган бу оғмачиликларнинг нкковнин ҳам қоралаш ва втанко- рус шовнинзмн томоиита оғиш жуда хавфли ва жуда зарарли эканлигига партия а’золарннинг днққатнни гортнш блан бирга, партняин партия қуриаишнмнзда мавжуд бўлган ўтмншиннт бу қолдиқларнин тез- лик блан тугатншга чақиради. С'езд амалий тадбирлар тариқасида Марказий Қомитетга қуйидагиларни топшнрадн: а) мнаанй республикаларнннг маҳаллий партия ходимлари учун юқори типдаги маркснстнк тўгараклар ташкил қнлннснн; б) она тилида прницнпнал марксистик адабиёг кўпайтнрнасни;
222 И. В. С Т А Л И Н в) Шарқ халқлари университети ва унинг маҳал- лардаги бўлимлари кучайтирилсин; г) миллий компартияларнинг Марказий Қомитет- лари қошида маҳаллий ходимлардан инструктор груп- палари тузилсин; д) она тилида оммавий-партиявий адабиёт кўпай- тирилсин; е) республикаларда партиявий-тарбиявий ишлар кучайтирилсин; ж) республикаларда ёшлар орасида ишлаш кучай- тирилсин. „Правда* № J923 йил, 24 март Нмзо; И. С т а л и ц
223 РКП(б) XII С’ЕЗДИв1 1923 йил 17 — 25 апрель Русия коммунист (большевик) лар партиясининг ўниккинчи с'езди. ^тенография ҳисоботи. М., 1923
225 1. РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ ТАШКИЛИЙ ИШЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТИ 17 апрель Ўpтококр! «Марказий Қоонтрт Ахборотида»62 бо- oилиб анкккн Марказий Қчоитртнннн ҳисчбчтн жудк оyфaoсaо деб ўйлaйоaн, шунннг дауо Марказий Kчон- тетнннг ткшкнлнй ншлкр тўғриoидaги ҳиoоботндк уоц такрорлкб ўтнрншоннн оуздои йўк. Менночк, Мaрккзнй Коонтетоинн ташкилий ншлкр тўғрнсидкни ҳнoобчтн уч киoодкн иборат бўоооғн лчзно. Бнрннчн кнсо пкртняниог ишчилкр синфн боaо ташкилий клокаларига, и’он пaртии блкн оммааи боғ- лaйдтгaн вчситaлaр вк кппaрaтоaрнк ткaллукои бў- оншн керак; бу оооaвий аппкрктлар партия тевара- гида уюшгкн бўлиб, пкртия шулар ёрдами блкн ншан- лар oннфигa ркҳбкротк киоaди, ншчноaр -стнфн эск шу aппaрaтоaр ёрдкои блкн пaртияоинн aрмниснгa кйлааади. Ҳнoчбчтоног -нккночн кнсмн, менноак> ишаилкр сиофнонон деҳконлар блкн aлчкa воoитксн бўонкн ткшкионй алокалар вк оомквий кппаратларгк тккл- оуклн бўлншн керкк. Бу — дaвокт aппaрaтиднр. Иш-- чнлкр oннфн пaртня рaҳбaрлинтдa шу дaвоaт кппм- оркaон деҳконларгк рaҳбaроик цилкдн.
226 U. B. C T A л и н Учинчи ва охирги қисм эса, алоҳида яшайдиган организм бўлган ҳамда шиорлар берйб, уларнинг ба- жарилишини текшириб турадиган аппарат бўлган- партиянинг ўзига тааллуқли бўлиши керак. Ҳисоботнинг биринчи қисмига ўтаман. Мен, аван- гард .бўлган партия тўғрисида, партиямизнинг армия- си бўлган ишчилар синфи тўғрисида гапирамая. Бун- дай ўхшатишдан бундаги муносабат ҳам худди ҳар- бий соҳадаги муносабатга ' ўхшар экан, я'ни партия буйруқ берар экан, шиорлар телеграф орқали юбори- лар экан, армия, я’ни ишчилар синфи эса бу буйруқ- ларни бажариб турар экан, деб тушуниш мумкин. Бундай тушуниш тамоман нотўғри. Сиёсат соҳасидаги ишлар хийли мураккабдир. Гап шундаки, ҳарбий со- ҳада армияни командирларнинг ўзлари вужудга кел- тириб, ўзлари тартибга соладилар. Сиёсат саҳасида эса, партия ўз армиясини вужудга келтирмайди, балки армияни, я'ни ишчилар синфини топади. Иккин- чи фарқ шундан иборатки, ҳарбий соҳада команда состави армияни вужудга келтириш блан бирга уни боқади ва кийинтиради. Сиёсат соҳасида эса бундай ҳоллар йўқ. Партия ўз армияси бўлган ишчилар син- фини боқмайди ҳам, кийинтирмайди ҳам. Шунинг учун ҳам сиёсат соҳасидаги ишлар хийли мураккаб- дир. Шунинг учун ҳам сиёсат соҳасида синф партияга қарам бўлмай, аксинча, партия синфга қарамдир. Шу еабабли сиёсат соҳасида синфнинг авангарди бўлган партия раҳбарлигини амалга оширмоқ ’ учун партия атрофида партиясиз оммавмй аппаратлар кенг тормоқ ейиб, улар партия қўлида ҳаракагга келтиручи восита бўлмоғи лозим ва партия бу аппаратлар ’ ёрдами блан ишчилар синфига ўз та’сирини ўтказади, яшчилар
РКП(6) XII С’ЕЗДИ 227 синфи эса, тарқоқ омма ҳолатидаи чиқиб, партняннит армиясига айланади. . Энди мен партняии синф блан ■боғлайднгаи бу аппаратлар, бу алоқа воситaаариииит нималардан иборат эканлигиин, партия бу аппаратаарни мустаҳ- камлаш учун бир йил ичида қандай ишлар қнлгаиннн баён қилишга ўтаман. Партияни ишчилар синфи блан боғлайднган би- ринчи, асосий алоқа воснгаси, бнриичн, асоснй алоқа аппарати касаба союзларидир. Партияни ишчилар синфи блан боғлайднган бу асосий алоқа воснгасиии мустаҳкамлашга доир рақамларни олиб қарасак, пар- тия.бир йил ичида союзларнннг раҳбар органларига ўз га’сирнин кучайгирганлигини ва мустаҳкамлаган- лнгиин кўрамиз. Мен ВЦСПС ҳақида сўзламайман. Уинит состави ҳаммага ма’лум. Мен союзаариинт Марказий Комнтеглари ҳақида ҳам сўзламайман. Мен, 'асосан, губерна касаба совегаарини назарда тутаман. Утган йили, партнямнзиинт XI с’ездигача, губерна касаба союз советлари раисаарниннг 27<>/о и октябрьдан бурун партияга кирган кнLшнлардаи ибо- рат бўлса, бу йил уаариннг соин 57% дан ошди. Бу жуда катта ютуқ бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда ютуқдир. Бу ютуқ шуни кўрсатадики, партиямнзга окгябрьдаи бурун а’зо бўлиб кирган раҳбар ходимлар союзлар- нинг асосий воснтаааринн ўз қўааарнда тутиб, булар, ёрдамила партиянн омма блан боғламоқдалар.
228 Й. В. С Т А Л И Н худдн оркагк ккркб кртнкадек бўлиб кўриокди, комо ҳккикатда ундкй эмас. Бу ердк ҳaкткaтат кйтиб ўти- шим керакки, ўтнко йил союзлар жудк кўпиртириб юборнлнкн эди. Қўрoaтилнaн ркккооaр ҳaкнкктнк ун- чклик тўғри келмас - эди. Ҳознрнп с’ездгк такдим ки- онннкн рккaоокр, гкрчи ўтган йилгидан кам бўлск ҳкм, оекнн aоак тўғри ва ҳакикатга якиодир. Касаба союзлари к’зоокрининн oчон камкйганигк ка- ркмай, оео бу ҳчоон илгарига караб тaшокннкн бир Кадам- - Деб ҳнoоблкймко. Шу ткрнкa, бир тчочндкн, кўпиртирилган, катта килиб кўрсктилг.ан ккoaбк союз- окрн ирно рксмиитаилнк ҳолктидко анкнб, ўз ркҳбкр орнaнокри блан биргк ҳкёт кранруан ҳакикий вк ама- лий сою:злкрга кйланаётир, нккиочн тчочндкн, гу6ррнк союзокрн орнaнлкрндa пaртнялн ркҳбкр хчдиооaроинн процентн 27% дан 57% - га етди,— буон биз партия- онзоннн кaoaбк oоюзлaрннн мустаҳкамлаш борaсндк Кнлнкн ншлкриоинг шу йилдк кчзчонaн мдвкффaкияти деб билконз. Лекио бу соҳадк ҳамма нарса жойидк деб бўл- мкйдн. Счюзлaроион бчшокоғиа ячейкaоaри — фаб- рикa-зaечд кчоитeтлкрининн бази бирларида бизнннг кишилкрнмиз йўк. Мaoaлaн, Хкрьков гдбернксидкни 146 фкбрикa-зaвчд кo•мцтетндaн 70 ткoининг oоoтa- видк биттк ҳкм коооуонст йўк- Лекин бу чодк-oчндк учрaйднгкн ҳоднскднр. Уодмкн чонaндa, хоҳ губер- нкоaрдк бўлoноI хоҳ куйи-ичейккокрдк бўлсно, каса- бк 'союзокри ҳаракатида пкртнянинн тк’oнрн ўстб мустaҳкколaоди вк шак-шубҳасиз нлгaри кетди, деб кйтмок керкк. Бу фронт пкртияникн бўонб коодн, деб ҳисоблaоок керак. Союзлкр oоҳксидк бнзонон кдаон 0Iухолнфокрнонз йўк-
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 229 Партияни синф блан боғлайдиган иккинчи алоқа воситаси, иккинчи оммавий алоқа аппарати • коопера- тивлардир. Мен аввало матлубот кооперациясини, унинг ишчилар қисмини кўзда тутиб, . сўнгра қишлоқ камбағалларини ўз ичига олган қишлоқ хўжалик кооперациясини назарда тутиб сўзлаётирман. . XI с'езд- гача Центросоюзнинг ишчи секцияларида уч миллион- га яқин а'зо бор эди. Бу йил, я'ни ҳозирги с'ездгача азоларнинг сони бир мунча ўсиб 3 3°° °°° га. етди. Бу жуда оз. Лекин ҳозирги нэп шароитида • ҳар ҳолда бу бир мунча олға кетишдир. Агар ҳарбир ишчи .оила- сида уч жон бор деб ҳисобланса, у вақтда кооператив- ларда 9 миллионга яқин ишчи аҳолиси • бўлади, бу аҳоли исте’молчи сифатида матлубот . кооперацияси теварагида уюшган бўлиб, улар орасида партиянинг та'сири кундан-кун ўсмоқда... Утган с'ездгача партиянинг матлубот кооперация- сидаги кучи қанча эканлиги ҳақида ма'лумотлар йўқ эди, 2—3—5% дан ошмас эди. Бу с'ездгача, Центро- союзнинг губерналардаги органларида камида 5°% коммунистлар борлигини кўрамиз. Бу ҳам олға ке- тишдир.
230 И. В. С Т А Л И Н олиш муҳимдир. Утган йилги рақамлар бизда йўқ. Бу йил қишлоқ хўжалик коопepацнясииниг губтpн■алар- даги органларида камида 5О°/о коммуинстлар бор экан (менимча, бу рақамлар бир оз шубҳалвдир). Агар бу тўғри бўлса, у вақтда оадннта қараб жуда катта қадам ташлабмиз. Қуйи ячейкаларда аҳвол ёмонроқ, бошланғич коопeратнваарни бизга душман бўатаи унсуpлариннг та^иридан ҳали ҳам қутқазиб ололмай гурнбмиз. Партияни синф блан боғлайдиган учинчи алоқа воситаси — ёшлар союзидир. Паргнямизин ўстиришда ёшлар союзииинт ва умуман ёшларнинг ғоят катта аҳамияти борангиин нсбог қилиб ўгнрншиннт ҳожати бўлмаса керак. Қўлимнздаги рақамларга кўра, ўгтаи йили, XI с’ездгача, ёшлар союзииинг камида 400 000 а’зоси бўлган. Сўнгра, 1922 йнлнинт ўргаларнга келиб, штатлар қисқара бошлаганлигн, броня усули етарли даражада амалга оширнлматаианги ва ёшлар союзи- инит янги шароитга мувофиқ равишда ишлашга ҳали қодир бўамаганлнги нагижаснда, ёшлар союзи а’зо- аарннинг сони 200 000 га тушиб қолди. Ҳозир, хусусан ўтган йнлнинт кузидан бошлаб, ёшлар союзи жуда ўсиб бораёттаилнгини кўриб турибмиз. Ҳозир ёшлар союзиииит камида 400 000 а’зоси бор. Ешлар союзи биринчи галда ишчи ёшлар ҳисобига ўсаёггаиаиги жуда қувончли бир ҳолдир. Ешлар союзи биринчи галда саноатимиз юксалиб бораётган районлар ҳисо- бига ўсмоқда.
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 231 оaкткбнонз бўонб, доaрдa 44 оннн к’зо бор эди. Шу йнлонон иавкрннa келиб, 700 дкн ошнк фкбрнкк-зaвод шчгнрдлннн мккткбоaртоиз бўонб, длaрдaни к’зчокр счон 50 ононнa p^rn Муҳиои шуодaки> ёшлар союзи a’зчлкриоиог oоои ишаилaр ҳтoчбнгa ўсдн. Буодaо аввклги фронт, и’он кншлчк хўжклик коо- прpaции -фроотн ккби, ёшлар фронтннн ҳам каттк хавф чстндa турган фронт деб ҳисобламок керак, чун- ки пaртняонз душмкалкрн бу соҳада хуoуoкн каттик ҳужум ктлмчкдa. Пaртниоиз ва днннн тaшкилчтоaри худдн оaнa шу нккн соҳaон ўз тк’сирлари оoтнгa члнш дадо бдтдо кдчоaриои зўр бериб ишгк oолмок- лкри зкрур.
232 И. В. С Т А л и н партия та’сирини кучайтириш учун шароит бор экан, табиий, шубҳасиз таҳлика остида турган бу фронтга ҳам, албатта, жуда кўп куч сарф қилиш ло- зим ва бу — партиянинг навбатдаги вазифаларидан биридир. ' Энди мактабларга ўтаман. Мен сиёсий мактаблар, совет-партия мактаблари ва коммунистик универси- тетлар ҳақида сўзлайман. Бу ҳам бир аппарат бўлиб, партия унинг ёрдами блан коммунистик маорифни тараққий қилдиради, маориф соҳасида ишловчи ко- мандирлар етиштириб чиқаради, бу командирлар йшчилар орасига социализм уруғини, коммунизм уру- ғини сочадилар ва бунинг натижасида партияни ишчи- лар синфи блан ма'навий жиҳатдан боғлайдилар. Ра- қамларнинг кўрсатишича, совет-партия мактабида ўқучилар сони ўтган йил 22 мингга яқин бўлган. Бу йил эса, Бош сиёсий^маориф идораси маблағ блан та'мин қилиб турган шаҳар сиёсий савод мактабла- рини ҳам қўшиб ҳисобласак, ўқучилар сони камида 33 °°° га боради. Коммунистик маориф учун ■ ғоят катта аҳамиятга эга бўлган коммунистик универси- тетларга келсак, бунда жуда оз ўсиш борлигини кў- рамиз: б мингга яқин ўқучи бор эди, ҳозир б 4°° бўл- ган. Партиянинг вазифаси — бу фронтда зўр бериб ишлаш, коммунистик маориф соҳасида ишловчи ко- мандирларни тарбиялаб етиштириб чиқариш ишлари- ни кучайтиришдан иборат.
РКП(б) XII С’ЕЗДЧ 233 ^аТбуот—оатннчн даваагднр, дейдилар. Мен магбуот- нг қанақа давааг экаиинн билшайман, аммо унинг қудрати бораиги ва солмоғи катта экаилнгн шубҳасиз- дир. Матбуот энг кучли бир қурол ■ бўлиб, партия унинг ёрдами блан ҳар кун, ҳар соат ишчилар синфи блан ўзига керакли ўз тилида гаплашиб туради. Партия блан ишчилар сннфнии ма’навий жиҳатдан бир-бири- га боғаайдиган бошқа воснгааар, бундан бошқа эпчил ва стрҳaракаг аппарат габиагда йўқдир. Шу сабабдан партия бу соҳага алоҳида этибор бериши зарур ва бу соҳада ба’зи ютуқаарнмнз бэрантинн ҳам айтиб ўтмсғи- миз керак. Газтгаааримнзни оаайанк. Мавжуд рақам- ларга кўра, ўтган йил 380 газтгамнз бўлган, бу йил эса камида 528 газтгамиз бор. Утган йил газтга- лариинг тиражи 2 500 000 эди, аекни бу тираж ярим расмнятчнанк блая гузнагаи бўлиб, ҳақиқатга тўғри кеамайди. Езда магбуогга бтрнаадигаи субсидия ка- майгнрнанб, матбуот ўз харажатнин ўзи қоплаши зарур бўлиб қолгач, тираж 900 мингга тушиб қолган эди. Ҳозирги с^здгача тираж икки мнаанонга яқин бўлди. Демак, матбуот расмнягчнанк ҳолидан чиқиб, ўз маблағи блан кун кўриш йўлига кирм-оқда, партия қўлида ўгкнр қурол бўлиб, уни омма блан боғламоқ- Да, шундай ■ бўамагапда, тираж . кўпаймас ■ ■ ва бир да- ражада сақааинб турмас эди. Энди яна бир алоқа аппарагнга—армияга ўтаман. Лрмияга мудофаа ёки ҳужум қилиш аппарати деб Қараш одат бўлиб қолган. Мен бўлсам, армияни ишчи °а дтҳқоиларнниг йиғнааднгаи жойи деб биламан. Барча революцняаариниг та^хи шуни кў^атадоки,. армия бнр-бнридан ажралган ҳар хил губерналар- Даги ишчи ва . деҳқоиаариннг бирдан • бир йнғиладигаIГ и. B. с т а л п н, том 5 16
234 И. В. С Т А Л И Н жойи бўонб, улар армиядк биргк йиғилишнб, ўзлaрт- оион oиёoий ккрaшлaртни вджудгк кеоттрaдтлкр. ЖуДа кўп киlунлaраинг крмтянa oкфaрбaр ктлинишн ва ккттк-кктта урушлар ҳкмтшa нжтиооий соҳада бнрчн хил тўкаaшуегa ёки бнроо хил чооквий ррвчоюцион ҳарккктга сабкб бўоишн ткoчдифнй эмкс. Бунннн oкбкби шдки, мaмоaкaтнтнг энг йирок жойларидан келган шю чи вк дрҳкоалaр крмияда 6нрночн мкрта бир-бирокри- блан дчрaшкдиоaр. Одатда эса, вчроаежон мужик- пнтррои кншн боко уаркшокйди, пскоеои oнбнрьлинт - кўрмкйди, aрмиидк эск улар бир-бирлкрн блан учрк- - шадилар. Арони ншан ва деҳкчнлaротнн мaктaбт, йиғилкдигкн жойиднр, шу оуктки нкзaрдка ҳам пкр- тияоион aрмнягa тa’oнрн жуда катта aҳaмиитгa эгадир, кнк шу жиҳктдан армия пкртняои ншанлкр вк камба- - ғал дрҳкчнлaр блкн боғлайдигкн жуда катта аппарат- - дир. Ароня — бдтдорусня мнк’ёсндк, бутун фрдррация мнк’ёсидк бирдкн-бнр йиғилaдигaо жой бўлнб, турли - губерна ва чбоaстьоaрдaа келгкн кишилкр бу жойда йнғнлншнб, oнёснй ҳаёт оноaоннинн ўргкниб, шдннк одaтокнaдноaр. Аок шу энг кктта ва жидднй ооокенй aоокк aппкрaтндa биз кдйндкгн ўзгaрцшлaрни кўра- мшз: ўтгкн с’ездгкча aрмтядaги кчоодоиoтлкр oчон 7х/2°/о эди, бу йил эса 10У®0/» гк ртдн. Бу давр нан- да aроияоинн oоои ккоaйнaн бўлск ҳкм, лркнн oнфкти яхшиланди. Пкртияоинг тa’oнрн ўoдн. Бу aoчснй йнғнонш жойида коооуоиcтлкрннон тк’oнри ўсгкноиги - мa’ооcндa биз ғкок'бкгк эришднк.
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 235 лар орасида коммунистлар ўтган йил 16% эди, ҳозир эса 24% бўлди. Партиямиз атрофида уюшган алоқа восигалари, оммавий аппаратлар ана шулардан иборат бўлиб, булар партияни ишчилар синфи блан боғлайдилар, партияга авангард бўлиш имкониятини берадилар, ишчилар синфини эса армияга айлантирадилар. Алоқа тормоқлари ва боғловчи восита тормоқлари ана шулардан иборат бўлиб, партия бу алоқа восита- лари ёрдами блан, ҳарбий командирлар составидан бошқача бир йўсиндаги авангардга айланади, ишчи- лар синфй эса, тарқоқ омма ҳолатидан ‘ чиқиб, чина- кам сиёсий армия бўлиб қолади. Бу алоқаларни мустаҳкамлаш жиҳатидан партия- миз эришган муваффақиятларнинг сабаби шуки, бу соҳада • партиянинг тажрибаси ўсиши блан, бу алоқа аппаратларига та'сир қилиш воситаларининг ўзи та- комилланиши блан бирга, бунга мамлакатдаги уму- мпй сиёсий вазият ҳам ёрдамлашди ва шароит туғ- Дирди. Утган йил бизда очарчилик, унинг натижалари, саноат тушкунлиги, ишчилар синфининг тарқалиб кетиши ва шу каби ҳоллар бўлган эди. Бу йил эса, аксинча, яхши ҳосил олдик, саноатимиз қисман юк- салди, пролетариатни қайтадан йиға бошлади, ишчи- ларнинг аҳволи яхшилана бошлади. Илгари • қишлоқ- ларга тарқалиб кетишга мажбур бўлган эски ишчилар яна фабрика ва заводларга қайтиб келмоқдалар, бу Ҳоллар партиянинг юқорида кўрсатилган алоқа аппа- Ратларини мустаҳкамлаш бобидаги ишларни кенг Қ-изитиб юбормоғи учун сиёсий жиҳатдан қулай ша- Роит туғдиради.
236 И. В. С Т А Л И Н Энди ҳисоботнинг иккинчи қисмига: партия ва дав- лат аппарати масаласига ўтаман. Давлат аппарати — асосий оммавий аппарат бўлиб, у ҳокимият тепасида турган ишчилар . синфини унинг партияси орқали деҳ- қонлар блан боғлайди ва ишчилар синфига ўз партияси орқали деҳқонларга раҳбарлик қилиш имкониятини бе- ради. Мен ҳисоботимнинг бу қисмини ўртоқ Ленин- нинг ма'лум икки мақоласига боғлаб сўзлайманб3.
РКГҚб) XII С’ЕЗДИ 237 бўлишдир, аммо бу давлат аппара^ида^и ба’зи киши- лар бу аппаратнн еб ётадиган жойга айлантирмоқчи бўладилар. Аппаратнинг умуман чакки ишлаёгганли- гнинит сабаби ҳам шу. Агар биз бу аппарагин тузатиб олмасак, фақат тўғри сиёсий йўаиннг бир ўзи блап узоққа бсраолмаймиз: бу ■ йўл бузилади, натижада иш- чилар синфи блан деҳқонлар ўргасндагн алоқа узила- ди. Натижада, гарчи биз руль гепаснда турсак ҳам, ле- кин машина бизга бўйсуимайдн. Иш пачава бўлади. ўртоқ Ленни гомонндан ўтган йили кентайгириб ай- гнатаи фикрлар ана шулардан иборат бўлиб, у бу фнкрлариин фақат шу йилгина мунтазам бир шаклга солди, я,ни Марказий Қонтроль Қомнсснясиии ва Иш- чи-Деҳқон Ииспекцнясиин қайтадан тузиш масала^ини ўртага ташлади, бундан мақсад қайтадан тузилган тафтиш аппаратини, агарда биз дарҳақиқат машинани гтгншлн томонга йўллашни истасак, машинанинг ҳам- ма таркибий қисмларини қайтадан тузиш учун, эски ярамас қисмлар ўрнига янтиларнин қўйиш учун бир дастакка айлантириш эди. Уртоқ Ленин гаканфининг моҳнягн ана шудир. Мен сизларга шундай бир факгин кўрсагншим мумкин: советча гашкнл қнлингаи ва олдига кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқариб, деҳқоиларии га’мннлаб ту- риш вазифаси қўйилган Орехово-Зуево гртстиин тафтиш қилиш натижаси шуни ■ кўрсагднки, бу со- ветча ташкил ■ қиаинтан тртстнинг ишлаб чиқарган мяҳсулотлари хусусий чўнтакларга тушиб, давлатга зкён тгказнаган. Машина кўрсагнлгаи йўлдан тўғри юрмаган.
238 И. В. С Т А Л И Н Ворошилче кйтцб берган эди. Бизда Сaачaт Бюрчсн др| гкн бир мдaoсaoa бор. Мкмлакатимизнинг шкркн-жaод| бидк шундкй муaooaсa бор эди. Бу аппкратда 2 000 гК| я^н ходио бўонкн. Бу аппкратнинг вaзифaсн шарки| жaнубнй тоочодкгф сaнчaтгa рaҳбaроик кнлнш бўогaн| урток Ворошнлов куюнн6, менгк бу aппaрктнн идо^ Килнш оoоо бўлоaптн, унш қдорк кнлиш дадо яна би^р^ кнанкpок кЎшноак аппарат тузишгк тўғри кеонптн^ и’оц aппaрaтои ндчрa киоaдигaн ндчрк тузнлнпти^; деди. Воpошноо■е, Эйoоонт ва Микчин ккбн ннcофлн••‘ чдaмоaр топнлцб, улар астайдил ншнк кирншнaн эди- оaркн, бу аппаратда 2 000 хчдно ўрнннк 170 хчдно бўлск ҳкм кнфчи кноншн ок’лум бўодн. Хўш, натижа онок бўлди? Ҳозир ма^ум бўл.ишича, бу аппаратдаги ншлкр иогaрнгигa кaрaнaадк анча ихшн йўлгк кўйнл-- нко. Илгари аппаркт ниоaйикн ншокб чикaрoa, ҳкм- окoнон ўзи егкн. Ҳозир эса кппкрат oaнвaтгa хнзмaT'- Килмчкдк. Бундкй фактлар ошнб-тчшнб ётнптн, улар жуда кўп, бдодaй фактлкр ҳктто бчшиодaнн счалa- - римдан ҳкм кўп. Бу фактларнинг ҳаммаси фкккт бир нкрoкни кўр- oктaди: бизнцон тдзилиш жиҳатидан тўғри бўлган совет aппaрaтлкрнмиздa кўпночк шундкй кишнлaр вк шундай одат ва трaдицтялaр ўрнкшиб кчлгaнки, булкр аслда тўғри бўлган снёсий йўлон ҳам чиппаккк аикa- риб тaшоaйдиоaр. Шуоннг дадо бутун окшинa акккн ншлaйдн ва натижада сиёoнй жиҳaтдaа катта зарар бўлиб, прчлртaриaтнинг дрҳкчноaр блан aовкaoн узи- либ кчонш хквфи туғноaди.
РКП(б) XII СТВЗДИ 239 бўлган кишиларин қўйиб, бу аппаратларни соддалаш- тирамиз ва арзонга тушадиган қиламиз, ана шундан кейин биз иэпнн жорий қилишдан кузатган мақсади- мизга эришамиз, я’ни саноатнмиз қишаоқнн фабрика моли блан та^инлаш учун ҳамда зарур бўлган маҳ- сулотаарни қишлоқдан олиб туриш учун кўп миқдор- да моллар ишлаб чиқара бошлайди ва шундай қилиб биз деҳқонлар экономикаси блан саноат экономнкаси ўртасидаги ааоқаии мустаҳкамлаймиз. Еки биз бунга эрншaoлмаймнз-да, ҳамма ишимиз бузилиб, пачаваси чиқади. Еки яна бир масала бор: ё давааг аппарагининг ўзи, солиқ ■ аппарати соддааашгнрилади, қисқартири- лади, ундан ўғрилар ва муттаҳамлар қувиб чиқари- лади, шундан кейин биз дтҳқонаардаи ҳозиргндаи кўра камроқ оламиз ва шунда халқ хўжалиги ҳам барқарор бўлади. Еки бу аппарат, шарқи-жанубда бўаганидек, ўз-ўзи блан бўлиб, деҳқоиаардан олингаи иарсаларнинг ҳаммасини аппаратиниг ўз ҳаражатига сарф қилади, у вақтда ишимиз сиёсий жиҳатдан пачава бўлади. Менимча, Владимир Ильич бу мақоаааарннн ана шу муаоҳазааарин ўйлаб ёзган бўлса керак.
240 И. В. С Т А Л И Н амалдор қолмаслиги керак. Масаланинг ана • шу ма'- навий томони Ильич таклифларининг учинчи томонн бўлиб, бу таклиф фақат давлат аппаратинигина эмас, балки партияни ҳам партиямизнинг обрўсини тушира- диган амалдорлик урф-одат ва традицияларидан тоза- лаш вазифасини қўяди. Ходимлар танлаш масаласига, я'ни Ильич XI с езд- даёқ сўзлаган масалага ўтаман. Давлат аппаратимиз состави, урф-одат ва традициялари жиҳатидан яроқсиз бўлиб, бунинг натижасида ишчилар блан деҳқонлар ўртасидаги алоқанинг узилиш хавфи борлиги бизга равшан экан, ма'лумки, партиянинг раҳбарлик роли фа- қат директивалар беришдангина иборат бўлмай, балкн ма'лум вазифаларга директиваларимизни тўғри тушу- нишга ва уларни амалга оширишга лаёқатли бўлган кишиларни қўйишдан ҳам иборатдир. Марказий Қо- митетнинг сиёсий ишларини ташкилий ишлардан тамомила ажратиб қўйиш ярамаслигини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Сизларнинг орангизда, яхши сиёсий йўл чизиб беришнинг ўзи кифоя қилади, деб айтучи бирон киши бўлмаса керак. Йўқ, яхши сиёсий йўл чизиб бериш,— бу фақат ишнинг ярмисидир. Тўғри сиёсий йўл чизиб берилгандан кейин ходимларни шундай танлаб олмоқ керакки, токи ўз вазифаларида турган кишилар ди- рективаларни бажараоладиган, директиваларни ту- шуна оладиган, бу директиваларни ўзларининг энг муҳим вазифалари деб биладиган ва уларни тур- мушга ошира оладиган кишилар бўлсинлар. Акс ҳолда, сиёсатнинг ма'носи қолмайди ва у қуруқ қўл силташга ўхшаб қолади. Шунинг учун ҳам ҳисобот ва тақсимот бўлими, я'ни Марказий Қомитетнинг қуйи
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 241 вк юкорндaгн хчдиоокрнмизни ҳ^^о^бгк чоиб тккoиолкб турaдинaо чргaнн ғоят катта кҳaотит касб эткди. Ҳчвнргкчк бу соҳaдкгн ишлар шундай бир йўcнодк олиб ^рилар эднки, ҳнсо•бчт вк тaкoиочт бўонмнонон ншн уезд кчмнтетоaрн, нубернк коонтет- оaрн вк область кчмитeтлaрндaгн ўртокларни ҳисобга чонш ва ткксиолaшдaн наригк ўтмас эди. Оддий Кфонб айтганда, ҳнoчбчт ва тaкoимчт бўлнон додко аaрннa бдронон oдкмкс эди. Эодн уруш тaово бўлди, ёппaoнгк oкфaрбкр киоишнa ўрно кчлмкди ва бундай ишлкр ўз aҳкмиятинн йўкчтдн, бдон ўтган йнл Мар- казий Коонтет уoтнгк юклатилган оннн кишион скфар- бар кнонш ншнонон яхши октижa бермaгaолиги иoбот берди, аднкн ҳознрнн шароитимиздк, ишлкр чу- кдроaшнб кетгкн бир даврда, ҳарбир кйрно соҳа дадо окхсдo иш оонб борнш йўонон тутгкн бир вaктиоиздa вк ҳарбир хчдноон нпидкн-игнaсигaчa тркшйрнш оозно бўонaн бир вактда, ёппасига сафарбар ншон бузкди ва оaҳклоaрнк ҳрчкандай фойда бермaйдн,— анк шдодкй бир вактда - ҳисобот ва тaкснмот бўонон эоднлнкдк ндбернa комитетоaри вК уезд кооитетоaрн доирксидк ўрклншиб коооaслнгн керкк бўлкдн.
242 И. В. С Т А Л И Н ёппасига сафарбар қилиш эндиликда ярамаслигиин кўрсатади, чунки партия ишимиз жуда чуқурлашиб ■ кетди, бу иш хўжааикнинг турли тормоқларнга қараб: турли шаклга кирди, шунинг учун одамларни суриш-■ тирмасдан пала-партиш уёқдан буёққа ишга юбора бериш, биринчидан, уларнинг ишиинг кўзини билмай бекор юришларига сабаб бўлади ва, иккннчидаи, янги ходимлар талаб қилучи гашкилотаарнииг талаб- ларини озгина бўлса ҳам қаноатлантирмайдн.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 243 ишлари ва совет ишлари блан шуғулланадиган ўрин- босарлари бўлишини, бу мудирларнинг корхона ва трестларга, маҳаллардаги ва марказдаги хўжалик. идораларига, совет ва партия идораларига раҳбарлик.. қилучи ходимларни ҳисобга оладиган ёрдамчилари бўлишини лозим топди.
244 И. В. С Т А Л И Н ўйокбгнок эмкс, бaлкн ншой ҳкм ўйлкб юборкдн. Бун. дкн фккат пкртняннон ўзнгнок мкнфккт кўроксдкн, 'бутуо хўжклик кдрноншн ҳкм мкафкaт кўркдн, адокн кчмомуоистокр оркoндa ншнк ироклн днректорлкр пкр- тияoизлкр чрксндaгн днррктчpлaрдкн коак кўп эккн. Сaнчaтгк раҳбарлик кнлдан ходиолкрнн ҳнсобнк ■олиш соҳксндкгн бнрноан тажрибк анк шуодко нборкт, бу ткжриба ионн бўонб, мен юкорндк кйтиб ўтнконо- чк, ҳкои ҳкммк корхоналкрга ёйнонб ртгконак йўк, чункн мкзкур брошюркда ҳнсобнк ооннгко 1 300 ди- ректор ҳисобнк оононшн лозно бўлгкн ҳаммк корхо- оклaрнног фккат иронон тaшкнл кнлaдн, хоооo. Лекнн тажриба бу соҳкдк нокоонятлкр жудк кўп эккоонннот кўрсaтдн, бнообкрно, пкртиягк ксоoнй корхоококрн- онзон ндорк киодан орнкнлкрнн кооодннстлкр блкн тк,оннлкш вк шдндкй кноиб пкртнионнг дaелкт кппк- рктигк ркҳбaроик кнлншннк нокоо туғднрнб бермок дадо кнoобот вк ткксноот бўонононнн ишлкрн ҳкр тчмчодaн кенгкйтириб юборноооғн оозио. Марккзий Қооитетнион - ткшкнлнй масклагк, ^ни пкртия вк совет ншоaригк оид бўлгкн ва с'езд кара- ооғигк тккдим кнлнннкн мулчҳaзклкрн блкн ўртоклкр ткнишиб аикоококрн зарур. Мен ҳозирниок ҳнoоботно- онон нккноан кнoоидк кйтиб ўтнко oоерт ншокрннк доир мaoaлкокрнн Мкрккзнй Қоонтет муфксско суркт- .дк кўриб анкншон окхсдс секциягк топшнроокаи 'бўлди, шу секция бу мксклкнинг пкртия вк совет иш- ларига доир тооонлкрннн караб анкиб, сўнгрк ўз 'фнкрлкрнон с,ездгк тккдно кноооғн зкрур. Эодн ҳнoоботннон даноан кнсоннк: клоҳндк бир ■OЧPaHИЗO вк клчҳидк бир кппкркт бўлгки пaртни окск- OIaсннк ўткокн.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 245»
.246 И. В. С Т А Л И Н Т^а^Е^ша^нки, партияга ғайри пролетар унсураарнинг кўплашиб кнришнга йўл қўймайдиган чораларни яна- да кучайтиришга тўғри келади, чунки ҳозирги ■ пайт- ■ да, нэп шароитида, нэп ■ га,снридаги унсураарнннг о1apтиямнзга бузғунлик руҳини киргизиб, зарар етка- зиши шубҳасиз бўлган бир вақтда, партиямиз сафи- нинг максимум даражада бир хил бўлишига эришмоқ ва, ҳеч ’бўлмаганда, партиямиз составида ишчи бўлма- ганларни камайтириб, ишчилар составини кўпайгнриш учун қа^ий чоралар кўрмоқ зарур. Партиянинг мақ- •сади ишчилар сиифн партияси бўлиб қолиш бўлса, у аабагга шундай қилмоғи керак. Энди губерна комитетларининг ҳаёти ва фаоли- яти масаааснга ўтаман. Матбуотда босилган ба’зи мақолаларда кўпинча губерна комитетлари тўғрисида нстеҳзо блан гапириш ҳоллари кўринмоқда, кўпинча губерна комигетларнни масхара қилиб куладилар, уларнииг ишларини менснмайднлар. Уртоқлар, мен шуни айтиб ўтишим лозимки, губерна комнтетлари партиямизиинг асосий таянчидир, губерна комитет- дари бўлмаганда, уларнннг совет ишларига ва шу- иингдек партия ишларига раҳбарлиги бўлмаганда аартиямнз заминидан маҳрум бўлиб қолар эди. Гу- берна комитттларинннг бутун камчилнкаарнга қара- тиай, уларнинг ишларида ҳозир ҳам нуқсонлар борли- гига қарамай, ■ губерна комнгетларнда бўлаётган гўё жанжал ва хархашаларга қарамай, умуман губерна комигтглари партиямизниит асосий таяичнднрлар.
РКП(б) XII СЕЗДИ 247 нIУлaринк ўрклишиб кчонб, иннн шкроитгк одеофик тшлкшни билмкс эдилкр. Сўнгрк, мен 10 ойдан крйно келгкн иннн хктлкрни кдвоонб ўкиб анкдно вк жудк хур^кнд бўЛдим, чдокн бу хатлардан губернк коонтрт- окримизоион ўoгкнликлкрн, ншнион кўзннн билиб члгкаоикокри, курионш ншлкринк ксткйдио кнришнко- оикокрн, окҳкллий бюджетни йўлгк кўйгкнлнкокрн, оaҳaооий хўжклик oоҳкoнон кўлгк оогкнликокрн вк ўз ндбepнaлкрндкнн хўжaлнк ва oнёoнй ҳaётаинн ҳкммк- сигк ҳккикаткн бош бўлиб турнкнликлкри мк’одо бўл- ди. Ўртоклкр, бу каттк мувкффкктятдир. Гдбррнк ко- ш^^(^т^т^^]5И,дк ккмчилнк вк ндкcоалкр бороинн ҳкм шубҳкoнз, оркин мен шдон кйтооғно керккки, нуберок кчмитeтлaрнонзоннн пкртии вк хўжалик ишлкри соҳк- сидкнн тажрибкси ошмкгкндк, ндбернк кооитетлкрн- мнзоион мкҳкллий хўжклик вк oнёoнй ҳкётгк ркҳбкр- лик кнонш соҳксидк ншонон кўзнон бнлншлкрн ортиб, бу бобдк бундкй жудк ногaрнокб кетокнкннонздк, биз, икртия бирор вакт дквлкт кппкрктннк ркҳбкрлик ки- лишгк кнришншн одокнн, дегкн фикрни ҳктто хкёон- мизгк ҳкм келтирколмкнко бўлкр эдик. Губррмк комдителардда жанжал вк хархкшклар- бор дрйдиокр. Мен шдон aйтншцо керккки, жкнжкл вк хкрхкшкокрнинг ёочо тчоонн бўонши блкн биргк, яхши тооооокрн ҳам бор. Жкнжко вк хкрхкшкоaр• аион кoчснй мкнбки шуки, губерна кчмнтетлaри ўз ишларидк оукoооoнз вк дзлдксиз раҳбкрлик килаолк- Диган кҳл вк ҳкмжиҳат моя вдждднк келтиришгк ҳк- Раккт килкдилкр. Бундкй мккскд вк бундкй ҳкракат жуда тўғри вк кчндонйднр, оркно бу ишокр кўпинча МаКсадгк ооодеофнк йўллкр блкн кили^р^-ga, ҳкр ҳол- Дк жуда тўғри вк кчодонй ҳкрккктдир.- Бдонон oкбкбн ,
243 И. В. С Т А Л И II партиямиз сафннннг хилма-хил бўлншндир, бунинг са- . баби шуки, партиямизда эски тажрнбалн кишилар ва ёшлар бор, пролетарлар ва интеллигентлар бор, мар- казлилар ва атроф ўлкалардаги кишилар бор, турлн миллатдан бўлган кишилар бор, губерна комнтeтларнга киручи бу турли элементлар ўзларининг турли хулқ ва-. траднцняларннн олиб келадилар ва шунинг орқасида жанжал ва. хархашалар келиб чиқади. Жанжал ва хар- хашаларнннг шакллари ярамас ва йўл қўйиб бўлмас шакллар бўлишига қарамай, ҳар ҳолда уларнинг 9/^ ида соғлом майл ва интилиш бор, бундан кузатилган мақсад ишга раҳбарлик қилаоладиган мояни вужудга к•елтнришднр. Губерна комитетларида бундап раҳбар группалар бўлмаганида, ҳамма иш «яхши» ва «ёмон» ларнинг бир-бирига тенг бўлиши агссида қурилганда эди, губернада ҳечқандай раҳбарлик иши ҳам бўлмас эди, биз ҳеч қандай ғалла солиғи йиғиб ололмас эдик ва ҳечқандай кампаниялар ўтказолмас эдик, буни исбо'й қмлиб туришнинг лузуми йўқдир. Жанжал ва харха- шаларнинг соғлом томони шу бўлиб, уларнинг ба’зан. хунук шакл олиши бу соғлом томонни хаспўшлаб қўй- маслиги керак. Бундан партия жанжал ва хархаша- ларга қарши курашмаслнгн, айниқса бу жанжал вэ хархашалар шахсий адоват устида чиқар экан, партия уларга . қарши курашмаслиги керак, деган ма’но чиқ- майди, албатта. Губерна комитетлари ҳақидаги масала ана шун- дайдир. Лекин партиямизнинг губерна комитетл-аридан қуйида турган кучлари, афсуски, биз • ўйлаган . дара- • жада кўп эмас. Партиямизнинг аппарат • соҳа^идаги асосий камчилиги уезд комитетларнмизнннг заифли-
РКП(б) ■ XII С'ЕЗДИ 249 гидир, уларда ртзтрваар —- уезд сeкрттарьларниинг йўIҚЛИTHдир. Меннмча, паргиямнзин ишчилар синфи блан боғлайднган асосий аппаратларни — ҳнсобогнм- нинг биринчи қисмида кўрсагиагаи аппарагларнн — ҳали батамом ўз қўанмнзга олмаган эканмиз (мен« қуйи ячтйкаларнн, кооперагивларни, хотии-қиз дтатгат ■ мажлнсаарнни, ёшлар союзини ва шу кабнларии кўз- да тутаман), губтриадагн оргаиларнмнз бу аппарат- ■ ларни ҳали гўаа-гўкнс қўлга олмаган эканлар, бунниг сабаби уездлардаги нш<ларнмнзиниг жуда бўш бўли- шидир. ’ Мен бу масалани асосий масала деб ҳнсоблаймаи, Менимча, партиямизнниг асосий вазифаларидан бири — Марказий ■ Комитет ҳузурида уезд секретарь- лари гайёраайднгаи мактаб очиб, дтҳқоиаар ва ишчи- лар орасидан энг содиқ ва лаёқатли киши<аарнн тан- лаб олиб ўқнтншдаи иборат. Партия келаси йилда ўз атрофида 200 ёки 300 уезд сткрттарьаарндаи ибо- рат резерв тўплаб, сўнгра уларни, утздаардаги ишлар- га раҳбарлик қнаишии еигнллашгнрмоқ учун, губерна комитетларига ёрдамга юборишга муваффақ бўлса» бу блан партия барча оммавий алоқа аппарагаарнга раҳ- барликин га’миилагаи бўлар эди. У вақтда ҳарбир матлубот кооперативн, ҳарбир қишлоқ хўжалик коо- перативи, ҳарбир фабрика-завод комигегн, ҳарбир хогин-қнз дтатгаглар мажлиси, ёшлар союзининг ҳар- бир ячейкаси, ҳарбир оммавий аппарат батамом пар- гнямнзиниг та^ири остида бўлар эди. Энди обаастьаардаги органлар ҳақида сўзлайман. ^тган йил шуни кўpсатдики, партия ва Марказий Ко- мигег областьларда қисман сайлов йўли блан^ қисман Тайинлаш йўли блан область ■ органлари ■ тузиб, тўғри 17 И. В. С т а л и н, том 5
250. - И. В. С Т А л и н иш - - кнлнкнлкр. Марказий Коонтет додоко ркйонокнь тириш мксклкснаи оуҳокaок килгандк, пкртнионон о^^ксть ткш■ктлчтоaринц тузиш ишидк КCTК-CPKФO ткйинлкш принципидан - скйоов нринципннк ўтиш ло- зим, дегкн хулоскгк кронко эди, Мкрккзий Коофтртl бундкй -киогкндк, шубҳксиз, партия чбомсть кооитрт- лари ктрофидк кулай ок’нквнй шароит ярктнокдн вк Мкрккзий Комитртнинг партиягк ркҳбарлик кнофшн енгнллкштирноaди, дргкн мдлвҳaзк блкн шундкй кил- гкн эди. 1 Пкртияаннг Мкрказий чргaнлкрнон - яхш^кш окoк- окoигк ўткмкн. Марказий Қоонтрт Секреткрнктноннг еaзнфклкрн Ткшкилчт бюроoн вк Снёoнй - бюро екзн- фклкридкн кйрно рквишдк бкткмоо рквшкн вк кник Кионб брогнлкниб кўйилиши тўғрисидк Мкрккзий Ко- оитетHнон таклифини ўкигкн бўлсангиз керкк. Бу омoaлa тўғриoтдa махсус изоҳ бериб ўтнрншонаг ҳожкти бўлмaoк - керак, адокн бу ўз-ўзидан мa,оуо<- Лекин бдндк- бир мксалк бор, у ҳкм бўлск Мкрккзий. Коонтртонон ўзини кенгкйтириш мкскоксиднр, бу мк-i скла - Мкрккзий Комнтетнннн ўзидк бирнеак мкртмг- мдҳоккок кнонннб, бир еaктлкр ккттк музокарагк скбкб бўлгкн эди. Марказий Қоонтетнион бк,зи к’зо- лкри Марккзий - Кооитет к’золарининг соонон кўпкй- тирокoдка, балки ҳктто ктoккртирмчк керак деб ўйокйдилaр. Мен доaрнннг дaоиолкрини бкён килиб тдрмкймкн: ўртчклкроинг ўзлкри - анкнб - фикрлкрини кйтсинлкр. Мен Мкрказий Коонтетнн кенгкйтириш зарўрлиги тўғрисидкги ■дкоиоокрни K^K^a бкён - ки- либ ўтКман.
РКП(б) XII '■ С’ЕЗДИ 251 а’зоси бор. Марказий Қомитет а’золари ҳар икки ойда бир марта йиғилишиб турадилар. Марказий Коми- тетнинг ўзида эса 10—15 кишидан иборат моя бўлиб, булар ташкилотларнмизнинг снёснй ва хўжалик иш- ларига раҳбарлик қилиш бобида шу қадар моҳир бўлиб кетганларки, бу йўл блан борганда улар раҳ- барлик ишининг пирлари бўлиб қолишлари мумкин. Шундай бўлиши, балки, яхшидир, лекин бу ишнинр жуда хавфли томони ҳам бор, бу ўртоқлар раҳбарлик қилиш соҳасида катта тажриба орттириб олганлари- дан кейин думоғлари шишиб, такаббур бўлиб кетиш- лари, ўз-ўзлари блан бўлиб, омма орасида ишлашдан четланиб қолишлари мумкин, Марказий Комитетнинр ба’зи а’золари ёки, айтайлик, 15 . кишидан иборат моя- си жуда катта тажриба орттириб ва • ишга моҳир бўлиб кетганликлари орқасида, уларнинг тузган йўл- йўриқларининг 9/w и хатосиз бўлар . экан, бу жуда яхши. Аммо бу. кишилар маҳаллардаги ишчилар блан маҳкам боғлиқ бўлган ва келажакда раҳбар бўлади- ган янги кншнларнн ўз атрофларига тўпламаган экан- лар, у вақтда малакаси юқори бўлган бу кишиларнинр қотиб қолишлари .ва оммадан ажралиб қолишлари турган ran.
252 И. В. С Т А Л И Н Қуйидан 2—3 одам оанб, уларни келажакда мамлакат- га чинакам раҳбарлик қилаоладиган кишилар қилиб етнштирншдаи кўра, ўртоқ Будёиинйнинт отлиқ аскар. лари ёрдами блан бирор мамлакатни қўлга кнрнгнш хийли осон. Демак, янги ўринбосарлар тгнцггнрнш тўғ-. рисида ўйлаш вақти кеагаи. Буиннт учун бир чора бор„ у ҳам бўлса, Марказий Комнгег ишига янги ходимлар-, ни жалб қилиш ва иш жараёнида уларни юқори кўтар- моқ, улар орасидаги мияси жойида бўлган энг лаё- қатли ва мустақил иш олиб борадиган кншнаарни■ юқори кўтармоқ керак. Kнтобдан ўргатиш йўли блан . раҳбарлар егишгирнб бўлмайди. Қитоб ўсиб, илгари- . лаб кетншта ёрдам беради-ю, аекии раҳбар тгншгириб беролмайди. Раҳбар ходимлар фақат иш жараёнида- ■ гина еташиб чиқади. Биз Марказий Комитегта янги. ўртоқаарин сайлаб қўйиш, уларнннг раҳбарлик ишла-'- рнннит барча оғнрантнин тотиб кўришига нмкои бе-; риш йўли блаигнна ҳозир бизга жуда ҳам зарур бўл-i ган ўринбосарлар етиштара оламиз. Шунинг учун ҳам| мен, агар с’езд Марказий Комигтгии, ҳеч бўлмаганда! 40 кишигача кентайгнрнш тўғрисида Марказий Коми-. гетиннт гакаифига рози бўлмаса, жуда катта хатога йўл қўйган бўлади деб ўйлайман.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 253
254 И. В. С Т А Л И Н орани бузишга йўл қўймади, ҳатто саросима ҳам Хўл- мади. Бу, партиямизнинг мисли кўрйлмаган даражада пухта, аҳл ва жуда ҳамжиҳат эканлигини кўрсатади. Бу, партиямизнинг ғалаба қозониб чиқишига ка- филдир.
ркп(б) хп с’езди 255 ўртоқлар, бу фактлариинт ҳаммаси бизинит партнямнз аҳвоанннит ёмоиаитнин эмас, балки душмаиларимнз- нииг аҳволи ёмоиантнии, душманларимиз ҳар гомоидаи бузилиб ктгаётгаиангинн, бизнииг партияййз эса, зўр бурулишга бардош берган аҳл ва ҳамжиҳат партия бўлиб оанб, байроқларинн кенг ёйиб илгарилаб бора- ёгганлнтнин кўрсатади. (Гулдурос ва давом^- л и қарсаклар.)
256 2. МАРКАЗИЙ КОМИТЕТНИНГ ТАШКИЛИИ ИШЛАР ТУҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТИ ЮЗАСИДАН ОХИРГИ СУЗ 19 апрель Уртокоaр! Охнрнн сўз икки киoмдко иборкт бўлкди: нотиқлкр Марказий Қооитртнннн тaшктоий ишлкрнон нкокид килгкнлари дадо, чхнргн сўзнинн бнрноан кис- мидк шу ҳакдк oўзлaнaди•, иккиоан кнсодк мен Мкр- ккзий Кооитетнинг ткшкиоий ишлкр устидк килгкн ткклифлкри хусусида сўзлaйокн. Нотиклар бу так- оифлкрни ткнкид килмадилкр; афтидан, с’езд бу так- онфокрнк кўшилганга ўхшкйди. Энг кввал Мкрказий- Қомитрт доклкдтот танкид килгкнлкр ҳакидк бирнечк сўз айтиб ўткоко.
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 257 пборат мунозара варақасибб чиқарилга^нини ва бу ва- рақада Марказий Комитетнинг ишлари қингғир-қий- шиқ, худди шундай қингғир-қийшиқ текширила ва муҳокама қилинаётганини Лутовинов билади. Лекин уЛутовинов, буларга қаноатланмайди. У—«ҳақиқий» демократизм бўлишини, ҳамма ёки, ҳеч бўлмаганда, энг муҳим масалалар пастдан юқоригача бутун ячей- каларда муҳокама қилинишини, ҳарбир масалада бутун партиянинг ҳаракатга келишини ва масалани муҳо- кама қилишда бутун партиянинг иштирок этишини истайди. Уртоқлар, ҳозирги вақтда, я’ни биз ҳукумат тепасида турган, камида 4С0 минг партия а’зомиз бўл- ган, камида 20 минг ячейкамиз. бўлган бир вақтда, бу хил тартибнинг оқибати, билмадим, нима бўлиб чи- қарди. Бу хил тартиб жорий қилинганда партиямиз фақат ran сотиб юрадиган ва ҳеч бир масалани ҳал қилoлмайдитанларнннт мунозара клубига айланиб кетар эди. Ҳолбуки, партиямиз биринчи галда ҳаракат қилиб амалий чоралар кўручи партия бўлмоғи керак, чунки биз ҳокимият тепасида турибмиз.
258 И. В. С Т А Л И Н
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 259 мкндк бўлиб кайтиб келар эдик. Агкр биз одҳно мк- oaлклaр нандк энг одҳно мaскок бўлгaо уруш ва сулҳ оaoaлaлaрион дксткввал кўчкгк- ооиб чшкккнимиздк, ҳчлиоцз ннок бўлур эди? — Такрор кйтамкнки, окск- дкокрон 20 онон ичейкaоног мдҳокaмaснгк кўйиш — окoклaлкрои кўчага оонб анкнш демакдир. У вкктдк ҳкш-нкш дегунча бизонон кврa-aсткрнмизон ағдкриб ткшлар эдилар. УртоIкокр, равшанки, Лдтовноов - кйт- ган демократизм тaшкнонй мдлоҳaзaлaр одкткн нкзк- ридкн ҳкм, oнёснй одлoҳaзкоaр одкткн назкридкн ҳкм хомхаёлдир, демократизм тўғрисида оконоовчк скф- сктк oотншднр. Бу демократизм oохтк, калбаки - вк хкефонкднр. Лутоеиоче блкн йўоиоиз бир эокo. Оoннскнйнк ўтaоaо. У орннон Марккзий Коон- тетни кеннaйтиргaндa, днннн соoтквигк шдодкй киши- окрон ўтказиш керккки, улар карам кишилкр бўоок- син деган сўзимга ённшнб чодн. Ҳк, шдодкй, Счрно, оycтaкно кишиокрни эмас, балки карам бўлмаган киIУилaрон ўтказмок керкк. Оoноскнй бу ндқтадк орои Осиоoкнй блкн, дрмчкрктик црнтрaлизо67 боко бир- оунчк якноокшдн, деб ўйокйдн. Ҳaкикaтaо мен Мкр- ккзий Коонтет соoтквнон каркм бўлмaнкн ўртоклар блан тўлдириш - зарур деб aйтгaо эдим. Нимкнa ка- рам бўомaнaолигнон aйтмaнaн эдим, адокц ҳкмма гaнон ндткда кйтиб -кўйиш яхши эмкс, бк’зи
260 И. В. С Т А Л И Н
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 261 аайдигаи цемеиг бўлиб хизмат қнлмоғи лозим. Марка- зпй Комнгег ичида вужудга келган эски градицнялар- даН холий бўлган ва бошқаларнинг та^ирига берил- .майдиган ўртоқлар керак, бизга Марказий Комигетга янги ва тетик эатментлар.ии кнрнтучи, Марказий Комитетин ■муcтаҳкамаайднгаи, Марказий Қомнгег ичида орани бузучи ҳарқандай сабабаарнинг оаднин оладиган кишилар керак. Мен қарам бўлмаган киши- лар гўғрисида ана шу ма’нода гапиргаи эдим. Уртоқлар, мен бунда Осннскийнннг аиновьев ҳа- қида айтган ножўя гаплари хусусида индамай ўтишим мумкин эмас. У ўртоқ Стааиннн махтади. Қаменевни махтади, аммо анновьевни бир тепиб олди-да, ҳозирча биттаснин четга суриш кифоя, кейни навбат бошқала- рига ҳам келади, деб ўйлади шекилли. Оснискнй Мар- казий Қомитет ичида иш жараёнида вужудга келгая мояинит орасини бузиш ва сўнгра аста-сткин ва би- рнн-кетни ҳаммасини бузиб ташлаш йўлига кирган. Агарда Осинскнй чиндан ҳам ўз олдига шуни мақсад килиб қўйган бўлса, Марказий Қомитетнмиз мояси- бирор а^осига қарши ҳақиқагаи шундай ҳужум кнлмокчн бўлган бўлса, у вақтда мен уни огоҳлантн- риб: эҳтиёт бўл, деворга урилиб, бошинг ёрилади, деб айтиб қўймоғим керак.
262 И. В. С Т А Л И Н реснублнкклaри биттк Респдбликкоaр Иттифокига бир. оaшмоклкрт керкк дегкн дчноан карор келкди, дрйдн.. Вдон у Марккзий Коонтетонон фикрида- кк'^' йўк деб откйди. Бу ran тўғриои? Йўк, ўртоклар, бунда ҳечккодaй• кaт’цятснзлик йўк, балки бунда бир oнo- тема бор. Муoтккио реoндблнкaлкр энг кввал хўжалик ксосидк бир-биpлaрннa якинлкшдилар. Бу 1921 йил- дкёк боoилнко кадам эди. Шундкн крйио, респдбоикк- окрнинн бир-бнринк икинлкшуви яхши нктижалар бр- риши - оa’одо бўлнка, янк бир кадам олғк боoнонб, федеркциинк бирлкшиоди. Айонкoк - Зккквккзье oно- гкри бир жойда оилоий кҳлонкни барпо кнлaдннкн мкхoдo орган тдзоaoдaн туриб иш кўриб бўоокйдн. - Зккквккзье шундкй бир мкмлакатки, ундк нчдшо дкврида тоторлкр блкн крманлар кнрғннн бўлган эди, мусоватчилкр, дашноклар ва оеньшеенклкр даврида урушлар бўлган эди,—бдон биокoиз. Бундай жкнжкл- - оaрнн битирмок учун онлонй кҳлоикни бкрпо кноaдн-. гкн орган керкк, ^ни сўзи ўткир члнй ҳокионят- тдзнлооғн керкк. Бундай онолнй аҳллик орнконон нрдзин - оилоктн вккиолкрининг иштирокидко ткшкари мутлако тузиб бўоокйдн. Шундкй кионб, хўжалик со- ҳасидаги ҳaрaкaтокр бнрлaштнрнлнкндaн крйин, ора- дан бирнрча ой ўтгач, янк бир кмдам олға боoнонб, ррoпдбликaлкр федрркцияoи тдзиодн. Шуодaо бир йил ўтгандан кейин эса, янк бир кадам олғк бчoнонб, Рес- пдблнкaлкр Иттнфокн тузиокдигaн бўл^д^г-, бу ррoндб- онккокрнн бирлкштириш йўлидк кўйнлнко энг oўOHHЦ- Кмдамдир. - Хўш, бундк бнроо кк^иятсизлик бчроц? - Бд—оноонй oиёoктнонз oнстеокoнднр. Мднекон, - гкрчй ўзнон- - эски бооьшеенк деб - ўйласк ҳкм, о.екно бнз0нор , совет oиёсктнонзонон - оо.ҳнитнои- нкйкaб - одмкбди.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 263 ? у бир қанча савол бериб, Закавказьедаги, айниқса ррузиядаги ишларнинг миллий томонига доир бўлган энг муҳим масалаларни Марказий Қомитет ҳал қил- дими, айрим шахслар ҳал қилдими, билиб бўлмайди, деб шама қилиб қўйди. Закавказьеда асосий масала— Закавказье федерацияси масаласидир. РҚП Марказий Қомитетннннт Закавказье федерацияси тўғрисидаги директивалари тарихини кўрсатучи кйчкина бир ҳуж- жатни ўқиб беришимга рухсат этинг. 1921 йил 28 ноябрьда ўртоқ . Ленин Закавказье республикалари федерациясини тузиш тўғрисида ўз таклнфинннг лойиҳасини менга юборди. Унда бундай дейилган: «1) Закавказье республнкаларинннт федерацияси принцнпнал жиҳатдан мутлақо тўғри ва албатта амалга ошнрнлншн керак деб топилсин, лекин бу фе- дерацияни амалий жиҳатдан дарҳол тузиш вақти ҳали эрта, я’ни бу масалани муҳокама қилиш, пропаганда қилиш ва уни пастдан кўтариб чиқиш учун бирнеча ҳафта вақт талаб қилинади деб ҳисоблансин. 2) Грузия, Арманистон, Озарбайжон марказий ко- митетларига шу қарорни амалга ошириш таклиф қи- ЛИНСИН». : . Мен ўртоқ Ленин блан . хат . ёзишиб, бу масалада шошилмаслик . керак, сабр қилмоқ керак, федерацияни амалга ошириш учун маҳаллий ходимларга бирмунча вақт бермоқ керак, деб таклиф қилдим. . Мен унга бундай деб . ёздим: ..
264 И. В. С Т А Л И Н ўрнига: «муҳокама қилиш учуу'ма’лум бир давр талаб киаииадн» деган сўзларни қўйиш керак, қоаганаарн■ ртзолюциядагича кета берсин. Масала шундаки, Гру. зияда федтрацняни «пастдан» «совет тартабида» «бир- неча ҳафта ичида» «амалга оширмоқ» мумкин эмас» чунки Грузияда Советлар эндигииа қурила бошлади. Улар ҳали курилнб битганича йўқ. Бир ойча бурун у ерда Советлар бутунлай йўқ эди, шунинг учун Гру- зияда «бирнеча ҳафта ичида» Советлар с^здини ча-. қириш мумкин эмас, аммо Грузнянннг иштирокидан ташқари гузнладнган аакавказье федерацияси эса қо-' ғоздаги қуруқ федерация бўлиб қолади. Фикримча, федерация ғояси Грузиядаги кенг омма орасида ғала- ба қозонмоғи учун 2—3 ой вақт ажратиш керак бўлур. Сгааии». Уртоқ Ленин: «Бу тузатишин қабул қиламаи» деб жавоб берди. Бир кун ўтгандан кейин бу таклиф Лтнин, Троц- кий, Қаменев, Молотов, Сталнииннг овоз бериши блан; қабул қиаинди. аниовьев йўқ эди, унинг ўрнига Моло-. тов иштирс^к қилди. Кўриб турнбсизки, бу қарор 1921 йил охирида Сиёсий бюро томонвдав бир оғнздаи қа- бул кнлинган. Мдивани бошлиқ бир группа грузии.. коммунистлари ана шу вақтдан бошлаб Марказий Комнгетиинт федерация гўғрисидатн диртктнваларнгa^ қарши курашиб келмоқда. Кўраснзкн, ўртоқлар, маса-. ла бу ерда Мднванн чиқиб тасвир килгаи тахлитда■ эмас. Мен бу ҳужжатни Мднванннннт бу ерда бир қанча ножўя пнчнит ва киноя тапларнга қарши далил кнанб ктлтирдим.
РКП(б) XII С’ЕЗДИ 265 чккириб оонннaолнгноинг ксл сабаби онок, бдонон бчиoн онок? Бунда икки кoоснй ва шу блан биргк рaoонй oaбaб бор. Мен бдон кйтиб ўтооғно лчзно, 1^0 бу ерда Марккзий Қоонтетгк ва кисокн оеонк бир канча тк’налкр кнонндн. Бнрноан сабкб шдкн, Мднвкнн нрдппкoнонон Грузии кчммуонcтлaр нaртиясидк обрўйи йўк. Грузни ком- нкртиисноинн ўзи бу грдппaгa карши. Грузни коопкр- тиясиоион икки с^зди бўлиб ўтди: 1922 йноонон бошларидк I с’езд бўлиб, 1923 йил бош.лкридк эск II с’езд бўлди. Иккклк с^здда ҳам Мдивaон нрунпкoн ва доион федераци1яга карши -фикри доиог ўз нaртняoн томоондко -каттиик зарбкгк даркди. 1-нчи с^здда у 122 чеоздко 18 тача овоз олган эди, шекнолн; нккноан с^здда эса у 144 овоздан 22 гк якин овоз оодн: доц Мкрккзий Кчоитет oоoтaвинa oкйоaшдaн кат,ий суркт- да бош тчртдилaр, доиог тутган йўлнон ҳкоaвккт ркд Килиб келдиоaр. Бнрннан марта биз 1922 йноонон бошларидк Марккзий Кчоитетдa Гpдзиlя компaртнясн- ни oикнб, Грдзия коопкртияcи■нинн хоҳишннa ккршичи- Киб, эски ўртокларни (албаттк, Мдивкни эoкн ўрток вк Мкхкрадзе ҳам эски ўрток) кабул кноншгa мажбур этдик, биз бундкй килгкнда кўнчилик ва озчилнкдaо иборат икки группк биргалашиб ишлаб кетар, деб ўй- окнко эдик. I с’езд блан II с’езд орасидк бир нечк мар- тк шаҳар ва доуонй Грдзня кчнференциялaри- бўлиб ўтди. Аооо бу квнферроциялaрдa ҳар сафкр Мднвкон - нрупнкoн ўз нaртиясидкн кклтак еб келди вк, ннҳчят, сўонгн с^здда Мдивани 140 овоздан зўрғк 18 овоз олиб коодн. Зккквккзье федерацияси факат Грузиягaгиоa эмас, бклки бутун Зккквккзьегк тaaлоукои ташкилотдир. 18 И. В. С т а л и н, том 5
266 И. В. С Т А Л И Н ■Одатда Грузия партия с’езди бўлиб ўтгандан кейиц умумий Закавказье с’езди бўлади. Бу с’ездда ҳам аҳ. вол шундай. Сўнгги умумий Закавказье с’ездида Мди- вани 244 овоздан 10 тача овоз олган, шекилли. Ҳақи- ^ат ҳол ана шундай. Модомики партия, модомики Грузия ташкнлотннинт ўзи Мдивани группасини ёқтир- ■мас экан, партия Марказий Комитети нима ҳам қила- •олар эди? Мен миллий масала тўғрисидаги сиёсати- мизни миллатларга ва миллий урф-одатларга ён бериш •сиёсати деб тушунаман. Бу сиёсат, шубҳасиз, тўғри ссисатдир. Аммо партнянн, я’ни ичида Мдивани груп- паси ҳам ишлаши лозим бўлган партияни ҳамиша тинмасдан мажбур қила бериш мумкинми, ахир? Ме- нимча, мумкин эмас. Аксинча, ўз ишларимизни Гру- зиядаги партнянннт хоҳиши блан мумкин қадар кели- шиб бажармоғимиз керак. Марказий Комитет ҳам бу труппанннг ма’лум а’золарннн ўз нхтнCрнта чақириб олиб шундай қилди.
ркп(6) xii С‘Еади 267 шиб кёатаиантйнн кўриб турибмиз. Уртоқ Дзер^инс- кПй комнссняси ҳам, Каменев — Қуйбишев комиссияси ҳам буни аниқлаб берди. Мдивани ҳатто ҳозир ҳам, март патиумнинит Грузия ҳақидаги қароридан ктйни хам, федерацияга қарши курашни давом эттирмокда. Хўш, бу — Ма.рказий Комигтг қарораарини масхара қплиш эмасми? Партия Марказий Комигегнин Мдиваинин чақириб оаншта мажбур қилган ҳоллар ана шулардир. Мдивани масалаин, мен ишдан чақириб оаннган бўлсам ҳам, ҳар ҳолда мен ғалаба қнаднм, деган тах- литда кўрсатмоқчи бўлади. Агар бу ғалаба бўлса, билмадим, мағлубият деб нимага айтилар экан? Зотап, ма^умки, раҳматлик Дон-Қихот ҳам шамол гегирмои- лари блан урушиб nешанаснни ёрганда, ўзини ғолиб деб ҳнсоблатаи эди. Фикримча, Совет тупроғининт Грузия деб оталучи бир бўлагида ишлаётган ба’зп ўртolклариииг болахонаси жойида бўлмаса керак. Энди ўртоқ Махарадзега ўтаман. У бу ерда чи- қпб, мен миллий масалада Ленни макгабндан га’анм олган эски большевикман, деди. Уртоқлар, бу ногўғрн. 1917 йил апрелцда бўлган конферрнциядаб8 мен ўртоқ Ленин блан биргалашиб ўртоқ Махарадзега қарши курашган эдим. Уша вақтда Махарадзе мнлаатлар- нинг ўз гакдирларини ўзлари ■бтлгилашларига, програм- мамизнннт асосларига, халқлариинг мустақил давлат бўлиб яшашларига қарши чиққан эди. У шу иуқгаи назарда туриб, партияга қарши курашган эди. Сўнгра ўз фикрнин ўзгартди (бу, албатта, жуда яхши нар- са), аекии ҳар ҳолда Махарадзе буларни уиутмасаитн керак эди. Демак, у миллий масалада эски большевик эмас, балки бир қадар ёш боаьшевикднр.
268 И. В. с Т А Л И Н Урток Махаркдзе оеонк - пaроaмеотчa сўрок бр~ риб, oнз ёки Мкрказий Коонтрт грузно коооунистлaр ткшкиоотнон ҳакикаткн ншоонш керкк бўогaо ташюь лот деб э,тироф -Kиокснзон, агкр э,тироф киосaнгиз, у вкктда Марказий Қоонтет бу ткшкилотнион ўз маск- оклaрион кўйишнк вк ўз таклифларини бкён киоишгк ҳакки бороннннк рознои? Агкр буларнинг ҳаммкси э,тироф кноннсa, у ҳолдк Марккзий Қоонтрт Грузнидк ўрнaтионaо режионн токкт килиб бўоокйднгко рржим деб ҳнсчблкоaйдимн? дейди. Мен бу парламентча сўрокКа жквоб берaмко. Албаттк, Мкрказий Kоонтет Грдзии кчонкртиясигк цшооaдн,— тағин киогк ншоонш одокнн, кхир! Гру- зия коопкртнисн грдзио хклкининг энг сара кишила- ридан ткшкил топгкн, улар бўомaoa, Грузиинн идорк Килиш одокио эмкс. Лекин ҳкр бир ткшкилот кўнан- лик вк озаноикдкн иборкт бўлади. Бизда кўпчионк вк чзчнонкдaо иборкт бўоокгaн биттк ҳам тaшкилчт йўк. Ҳккикктан биз Грузия кчмпaртнясноинн Марказий Қо- - митрти пaртни йўонон -кмконa ошнркётнкн кўнчнлнк- дкн ҳамда пaртни йўлнон ба^кн кмaогк ошнрокйдигaId чзчнликдaн иборат эккнлигини aоaодa кўриб тдрнб- миз. Афтидaо, бундк ran тaшкнлотоннг кўнаионннгa^ ишоонш устида бчрaётгaн бўлск керак. > Иккиоан савол: онооий Марказий кооитетлкрнингj тaшкббдo кўрoaтишнa, мкoaлкокрни ўртага кўйишга, ҳaкоaри борон, доaрнног таклифлкр кнргнзншгa ҳкк-j лари бчрои?—дрнaн сaвчо. J
РКП(в) XII С'ЕЗДИ 269 уларни муҳокама қнлднрншга йўл қўйилмаётган- лиги ҳақида нега бизга фактлар кўрсатмади? Мен бундай фактлар борлнтннн билмайман. Агар ўртоқ Махарадзеда умуман шундай фактлар бўлса, бу фактларни Марказий Комигегга топширар деб ўйлай- ман. Учинчи савол: Грузияда вужудга келган режимга йўл қўйиш мумкннмн? — деган савол. Афсуски, бу савол очиқ эмас,— қанақа режим тўғ- рисида ran боради? Arap ran Грузияда Совет ҳоки- мияти, сўнгги вақтларда дворянларни уясидан қувиб чнJқaраCттан, шунингдек меньшевиклар блан контрре- волюциoнepларнн ҳайдаётган режим устида .бораCттан бўлса, arap ran шу режим ҳақида бўлса, у ҳолда, ме- нимча, бу режимнинг ҳеч қандай ёмон томони йўқ. Бу бнзнннт Совет режнмнмнзднр. Агарда Закавказье ўлка комнтетн Грузия компартнясннннт тараққий қили- шига имкон бермайднтан шароит туғдирди дейишмоқ- чи бўлса, у вақтда менда бундай фактлар йўқ. Грузия компартиясининг сўнттн с’ездида 18 овозга қарши 110 овоз блан кўпчилик томонидан сайланган Грузия Марказий Комитети бундай масалаларни бнзнннт ол- димизга қўйгани йўқ. Грузия компартияси Марказий Қомнтетн партиямизнннт Закавказье ўлка комитетн блан иноқ бўлиб ишламоқда. Агар партия режимидан норози бўлган кнчкнна бир группа, оқим,,хулласки, ба’зи партия а’золари бор экан, у вақтда тегишли материалларни Марказий Қомитетга топширмоқ за- РУр. Грузияга шу хил шнкоятларнн текширмоқ учун икки комиссия: бири Дзержинский комиссияси ва нккннчн Каменев блан Куйбишев комнссияси бориб келди. Агар зарур бўлса, учннчнсннн ҳам тузиш мумкин.
270 И. В. С Т А Л И Н Шу блан мен Марказий Комнгтгинит бир йил ичи- да қнлгаи ташкилнй ишлари ҳакидагн охнртн сўзнмид тамомлайман. J Охирги сўзинит нккничн кнсмнта, Марказий Komi гетнинт с’езд қарамоғига тақдим қилииган гашкнаий масалалар' ҳақидаги таканфларга ўтаман. Бнаншнм- ча, нотиқлардан ҳеч бири Марказий Комнтег томоин- дан кнргизилган таклифаарнинг биггасинн ҳам ганкнд кнамадн. Мен бунинг сабабини Марказий Комитет таклифаарига тўла қўшиагаилнк аломати деб била- ман. Шундай бўлса ҳам, мен бир қанча тузатишлар киритаб, ёрдам бермокчиман. Мен бу тузатишларни, Марказий Комигег фикрига ■ кўра, тузиамоқчи бўлган ташкнлнй секцияга киргнзаман, секцияда партаяга доир асосий ишларни ўртоқ Молотов, советларга доир ншаарин ўртоқ Дзтр^^инский бошқаради. Биринчи тузатиш шуки, Марказий Комитетга кан- дидатлар соин 5 кншидан орггнриаиб, ҳеч бўлмаганда, 15 кишига етказилмоғн керак. Иккинчи тузатиш ҳисобот ва тақснмог органл^ рини юқорида ҳам, қуйида ҳам мустаҳкамлаш ва кен- гайтнрншга алоҳида э^ибор бериш масаласига доир- дир, чунки бу органлар ҳозир ғоят катта ва бирннчн даражали аҳамнягга эга бўлмоқда, чунки улар хўжа- лик алокаааринниг ҳаммасини ва Совег аппаратиля партия қўлида ушлаб туриш учун энг реаль воси» тадир. Учинчп тузатйш шуки, с’езд Марказий Қомитет ҳузурида уезд сткрттарьаарн гайёраайдиган мактаб очиш ҳақидаги такаифнн тасдиқ қилмоғи керак. Бу- нинғ натажасида губерна ■комнтеглари йил охирвда 200—300 уезд сткрттарьларига эга бўлмоқлари лозим.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 271 Тўртноан тдзaтиш, мктбуотнa дчнрдир. Бу маск- дкдк оеонон кник бир фнкрно- бўлмаса ҳам, -лекно оaтбдотон тегишинча юкори дкркжкгк кўткриш маса- дксинк 0,езднннн алоҳида диккaтннн тчртмчканоaн. Матбуот ўсиб, илгкрилаб бчроокдк, у кнчк илгари кетди, лекин ҳали кррaгиаa илгарилаб кетгкн эмас. Матбуот кун скйин эмас, балки сокт скйно ўсооғн керак, у — пкртиямизнинн энг ўткир вк энг кучли ку- рчоидир. Охирда шу с’езд ҳккида бир нечк сўз айтиб ўтк- мкн. Ўртоклкр! Мен бундай аҳл, ҳкмжиҳкт вк фикр- нвяoн бир бўлиб ғайркт блан ўтган с^здни кўпдкн бери кўрганим йўк. Бу ерда ўрток Леннннннг йўкон- гигк жудк aфoдсоaнaмaн. Агар бу ерда бўогкодa «мен 25 йил дaвчмидa партияни ткрбияокб, улуғ вк кдаон партия киоиб ртнштнрдио» деб айтгкн бўлар эди. (Дaечоот кaрoaкоa р.)
3. ПАРТИЯ BA ДАВЛАТ ҚУРУЛИШИДА МИЛЛИИ МОМЕНТЛАР ҲАҚИДА ДОКЛАД 23 апрель Ўртоқлар! Октябрь революциясидан буён биз мил- лий масалани учинчи марта муҳокама қилаётирмнз: бнрннчн марта — VIII с’ездда, нккинчн марта X с’езд- да, учннчн марта — XII с’ездда. Бу, бизнинг миллий масалага қарашимизда ба’зибир принципиал ўзгариш- лар бўлганлигининг аломати эмасмикин? Йўқ, бизнинг миллий масалага прннципиал қарашимиз Октябрьгача ҳам, ундан кейин ҳам қандай бўлган бўлса, шундай бўлиб қолди. Лекин X с’езддан буён халқаро вазият шу ма’нода ўзгард^ики, революциянинг ҳозир Шарқ мамлакатларидан иборат бўлган оғир резервларининг солмоғи кучайди. Бу — бир. Иккинчидан, X с’езддан буён партия янги иқтисодий сиёсат муносабати блан ички аҳволда ҳам ба’зибир ўзгаришлар бўлганлигини кўрди. Мана шу янги факторларнннг ҳаммасини ҳи- собга олиш, уларни якунлаш зарур. Миллий масала- нинг XII с’ездда янгидан қўйилиши ҳақида мана шу ма’нода сўзлаш мумкин.
РКП(б) XII С’ҒЗДИ 273 роит такозоси блан, ҳаммадан олдинга чиқиб олиб, умyмкaпиталистнк фроитнн бнрничн бўлиб ёриб ўгднк. Сизларга ма’лумки, биз олға босиб то Варшавагача бориб ттдик сўнгра орқага чекиндик, энг мустаҳкам ҳиcoблaигаи позицияларнмизда маҳкам ўрнашиб ол- дик. Мана шу моментдан бошлаб биз янги икгисоднй сиёсатга кўчдик ва шу моментдан боШлаб биз халқаро ртволюцнои ҳаракат сур’атииниг сусайишини ҳисобга оаднк, шу момеигдан бошлаб бизнинг сиёсагимиз ҳу- жум сиёсати эмас, мудофаа сиёсати бўлиб келди. Вар- шава ёнида муваффақиягсизаикка учраганлигимиздаи ктйин (ҳақиқатии яширмаймиз), биз олдинга қараб боролмас эдик, чунки мамлакат ичкарисндагн орқа гаяичимиздаи ажралиб колишнмиз хавфи бор эди, ор- қа гаянчимиз эса дтҳконлардан иборат эди ва, инҳоят> биз революциямизнинг шароит гақозоси блан вужудга калгаА резтрвларндан, Ғарб ва Шарқдаги резервлар- дан узилиб, жуда ҳам нлгарига кетиб қоаишимнз хавфи бор эди. Мана шунинг учун биз дам олиш, жаро- ҳагларимизии, илғор огряднииг, пролегариатнинг жа- рсҳатаариин даволаш, орқа томондаги деҳқоиаар блан аҳл бўлиш, биздан кейинда қолган резервлар ўртасида, Ғарб ва Шарқдаги ртзтрваар ўртасида,— жаҳон капитализмининг асосий орқа томони бўлган оғир резервлар ўртасида бундан кейин ҳам иш олиб бориш лозим, деган қарорга келиб, ички сиёсатимиз- Да нкгнсодий сиёсат гомоннга ва ташқи сиёсагн- мизда олға қараб қилаёггаи ҳаракатимизни секинлао Тиш том•оинта бурилдик. Миллий масалани муҳокама Қил.ганда, ran мана шу резервлар,— оғир ртзтрвлар Ҳақида, шу блан бирга жаҳон нмпериалпзмиииит орқа гаяичн бўлган резервлар ҳақида боради.
274 И. В. С Т А Л И Н Иккидко бири: ё биз ионеpнконзооиог энг ичкк. рисидк жойокшнaн орка тоочооц — Шаркдаги одcтaш лака - вк ирно муcтaолккa мaмлккктлaрон ҳарккатга кеотиркмиз, рееооюцичнлaштирконз вк шу блкн нонё^ риклизооинг ронрноншнон трзоaткмнз, ёки буни уд далкй члмкйонз вк бу блан имнериклизоон оуoткҳ кaооaнaн бўлкоиз вк бу блан ҳкракатимизнинг куч1^ ни oдoкйтиргко бўоaмнз. Мкoaоa ана шу ткхлитд; туради. ■ Мкoaок шундаки, бутун Шкрк бизоинн Ррснублй калкр Итннфчкимизон тажриба мкйдоон дрб ккрайди Е биз бу Иттифок дчнрксидк онллий масалани кмкЛ' дк татбик эгиб тўғри ҳал киламиз вк бу Иттифок доЛ рaoидa, хкококр ўртaoндa ҳккикий биродарлик оунч, oaбaтоaри, ҳккикий ҳaмкчрлик бaрнч килкмиз,— у вкктда бутун Шкрк бизнинн федрркцнимизнн ўзноншj чзодлнк бкйроғи, илғор отридн деб билади вк бу ию; ғор отряд изидко бчришои ўз вкзтфкoт ҳнсчбокйдН вк ' бу иопepиклизо ҳкочкктиоион бчшлaоншн бўокди? Еки биз бундк хатога йўл кўямиз, илгариги окзоyм^i хклклкрнинг Русия нpoлртaртaтинa ншчоанон бкрбоД беркмиз, Респдботкaокр Иттифокннн Шарк нкзкрида* жчзтбaдчр бир куч - бўлиб тдрншндaо мкҳрдо кила- миз,— у вкктда имнеpнклизм юткди, биз юнкизкоиз. Молонй окoклaнинг халккро кҳкмиитт кнк шундк,!
РКП(б) XII С‘Е?ДИ 275* назаридан энг муҳим жойларни ишғол қилиб турган- . лигида ҳам эмасдир, бунинг энг бнринчн сабаби шу- ки, биз шу икки йил ичида янги иқтисодий сиёсат- (нэп)ни жорий қилдик, шу муносабат блан улуғ русг миллатчилиги ўсабошлади, кучаябошлади, сменовех- чилик идеяси туғилди, Деникин муваффақ бўлолмаган. нарсани, я’ни «бўлинмас ва бир бутун Русия»ни тинч- дик йўли блан ўрнатиш нстакларн пайдо бўлди. Шундай қилиб, янги иқтисодий сиёсат муносабатш блан бизнинг . ички турмушнмнзда янги бир куч — ве~ ликорус шовинизми туғилмоқда, бу шовинизм бизнинр- идopaларнмнзга уя солмоқда, фақат совет идоралари- . гагина эмас, балки партия идораларига ҳам кириб> олмоқда, федерацнямнзнинг ҳамма жойларида орала& юрмоқда; агар биз бу янги кучга қат’ий зарба берма- • сак, агар биз уни илдизидан қўпориб ташламасак,— янги иқтисодий сиёсат шароити эса бу янтн кучни ўс- гнрмolқда,— у вақтда биз нлгарити ҳоким миллат- прoлeтариагн блан нлтарнти мазлум мнллагларнннг • деҳқонлари ўргасндатн алоқанинг узнлншига ду^ келиб қоламиз; бу ҳол эса, пролетариат днкгагурасн- . нинг илдизига болта уриш демакдир. Аммо янги иқтисодий сиёсат фақат рус шовиниз- минитнна кучайтирмасдан, маҳаллий шовинизмни ҳам,. айниқса бирнеча миллаг яшовчи реепубликаларда ма- ҳаллий шовинизмни ҳам кучайгиради. Мен Грузияни,. Озарбайжонни, Бухорони, қисман Туркнсгоннн кўзда. тутаман, бу жойларда бирнеча миллат яшайди ва бу мнллатларнннт илғор элементлари, эҳтимол, яқин фур- сатда бнрннчиликни олиш учун ўзаро конкуренция. бошлаб юборишлари мумкин. Албатта, бу маҳаллий шовинизм куч жнҳагндан великорус шовнннзмвда^i
276 И. В. С Т А Л И Н эсавфли эмасдир. Лекин маҳаллий шовинизм ҳар ҳол- да хавфаиднр, чунки у бизга ба’зи респубаикаларии миллий жанжаллар майдонига айлантирнш, бу рес- аубаикааарда иигeриационализм алокааарини узшц :xaвфнин туғдиради. / Халқаро ва ички аҳвол иуқтан назаридан мнллнЙ масаланинг умуман ва ҳозирги моментда хусусан би^ ринчи даражали муҳим аҳамиятга эга эканлигиии кўр4 о:aгучн асослар ана шулардир. '
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 277 крлнaо ишчомк■сликоинг ҳкмма колдикларини йўк ки- дкчоaдигaн aлчкaни бчғоaшнк эрншкчлoa, агар рус нpoлетaрнaтн, бундан ткшкари, ҳамфикрлик вк ўзкрм тўла ишчоншгк муваффкк бўлиб, факат рус пролета- риати блан рус деҳконоaрн ўртaoндaгиок эмас, бклк^^. рус прчоеткриaти блан ўзга оиллaтлaрнинг деҳкон- лкри ўртaoидa ҳам чинaкко нттнфок бчғоaшгa эри- шкооoк, у вактда вазифа бкжaрионaн бўлкди. Бднннlн учун прчорткриaт ҳокнонитн рус деҳкчнлaригa кандкй. икио ва кадрдон бўлск, ўзга оилоaтлaрнинг деҳкчо- окринa ҳкм шундкй якин ва кадрдон бўлочғн зкрур^ Совет ҳчкнмиятннинн ўзгк миллат деҳквнлaрнгa ҳам кадрдон бўлиши 'дадо бу деҳкчнлaрнa тушункрли бў- - оишн, днног ншоaрн шу деҳквнлкрнннг онк тилидк юргнзноншн, мкктaбокр вк ҳокноиит чргaнлaри шу хкокнинг тионон, урф-одатлкрини, хулкннн, тдрму-- шнон биогкн мaҳaлоий кишилардкн тузнлншн . зарур.. Бу мaмоaкaтоaрнинн ррспдбликaлкрндaгн идчpaоaр вк. ҳчкионит органлари она тилида нaплaшa вк иш юритк: бвшлкгкндa, фкккт шуодкгннa ва факат шдодкй бўл- гкндкгинк, то сўоггн вкктнaчa рус ҳокнонитн бўон& кеонко Совет ҳокнонятн фккат рус ҳокионятнгннк бў-- либ кчлмaсдaн, бклки шу блан биргк оиллктлaр ҳо- - кимиитнгa, иогaри эзилиб келгкн онолaтлaроион деҳ- - Kчноaрн учун кадрдон ҳокионятгк кйоaнaдн. Умуоко. онолнй оaoaоaниог aoчoокрндaо бири, ху-- oдcкн совет шaрчитидaнн aoooокрцдко бири ана шу-- Дир.
278 И. В. С Т А Л И Н халқлари ўртасида хўжалик соҳасида, ҳарбий соҳада, сиёсий соҳада ҳамжиҳат бўлиб ишлаш формасига кирди. Мен миллатлар ўргасндагн муносабатларни кўзда тутаман. Илгариги ҳоким миллат пролетариати блан ўзга миллат деҳқонлари ўртасида тўғри муноса-. бат ўрнатиш вазнфаларннн ўзига асос қилиб қўйган. миллий масала ҳозирги моментда алоҳида формага,. я’ни илгари бнр-бнрндан ажратилган, ҳозир эса бир. давлат доирасида бирлашаCтган халқларнинг ҳамжи- ҳат бўлиб ишлаши ва биродарларча биргалашиб яша- ши формасига кираётир. Миллий масаланинг 1923 йилда кирган формаси- даги моҳияти ана шудир. Республикалар Иттифоқи ана шу давлат бирлаш- масининг муайян формасидир, бу Иттифоқ тўғрисида биз ўтган йилнинг охирида Советлар с’ездида сўзлаб ўтган эдик ва ўша вақтда бу Итгифоқни барпо қил- ган эдик.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 279 £гганнм йўқ, бу ҳақда кейиироқ гапнрамаи^ чунки ил- гари кетган миллатлар блан орқада қолган миллат- дар ўргаснда ҳақиқий генгаик барпо қнлнш — бирқан- ча йилаарни талаб этадиган жуда мураккаб, жуда оғир бир ишдир. Мен бунда ҳуқуқий генглнк тўғриси- да гапираётарман. Бундаги гтиглик шундан иборатки, Итфоқ составига кирган барча ртспублнкааар, айни холда тўртта республика: Закавказье, Белорусия, Ук- раина ва РСФСР Итгифоқнинг ноз-не’матааридан бирхил даражада фойдааанаднлар ва шу блан бирга Иггифок фойдасини кўзлаб, ўзларинннг ба’зи муста- киллик ҳукукааридан бирхил даражада воз кечади- лар. Агар РСФСРда, ■ Украинада, Белорусияда, Закав- казье республикасида ташқи ишлар халқ комиссарли- ги бўлмас экан, у вақтда бундай ташқи ишлар халқ ксмиccapликларининт йўқ килиииши блан ва республи- калар Иггифоқи учун умумий бир ташқи ишлар халқ ксмиccaрлнгн ташкил қилинншн блан бу республика- аарииит мустatfкнлли^тн■ бирмунча чеклааншн аёндир ва? демак, Иттифоққа кирган барча ртспубликалариинг муcтақиааигн баббаравар чтклангандир. Равшанки, агар бу ртспубликааарнинг илгари ўз ташқи савдо ко- м^^^^^^рликлари бўлган ва ҳозир Респубаикааар Итгнфо- қида умумий бир ташқи савдо комнссарлиги тузиш учун РСФСРда ҳам, бошқа республикаларда ҳам бу ташқи савдо комиссарликлари йўқ қианнар экан, демак, бун- да ҳам илгари том ма^носида бўлган му•стакиллнк бир- мунча чекланади ва бу мустакиллик бутун Игтифок фойдасинн кўзлаб ■ қисқартириладн ва ҳоказо ва ҳока- зо. Ба,зилар нуқул бема^и саволлар бериб, хўш, рес- публикалар бираашганааридан кейин мустақил ҳам бўлиб қоладиларми? — деб сўрайдилар. Бу бемаЪи
280 И. В. С Т А Л И Н oквол. Улкроинн одoтккнооннн чекоaоaдн, адокн ҳар. Ккндай бирокшиш — бнроaшнaноaрнинг ногaрцнн ҳу. Kдклaрини б.цродоак чекокшдир. Лркин одcтккнооик. нинг коосий эормрнтоaрн, шдбҳкoфз) ҳкрбир HPондб- ^к^^инг ўз ихтиёридк ■кчлкдн, бу лоаҳал шуодaо ҳкм мa’одокн, ҳкр бир ррс■ндбоикк Итгифок о^с^^^видкн ў» хчҳншн блан афкнб кетиш ҳдкукнгк эгадир. ? Шундкй килиб, ҳчзнрнн очоеотдк бнзоннн вкзия- тимиздк онлонй оaсaоaнинн конкрет фороксн нкл^ окрнион хўжкоиксоҳaсидкги, ташки сиёскт счҳксндкнн вк ҳарбий счҳкдкни ҳкокороинннн бaрнч кноцш мкск» оaсндкн ^^орат бўлди. Биз бу реcнyблцкaлaрни манк шу йўллкр блкн, СССР деб чтклнaн ягчоa иттифоккк бнрокштиришноиз керак. Миллий оксaокнинг ҳозир- ги оооротдкнн конкрет фчроaлaрн оaнк шулкрдан иборкт бўлиб коодн. Лекно эртак кйтиш осооуJ иш кнонш кнйно. Гкп шдндккн, ҳознрнн вазиятда халкларнинг бир дквоктгк бнрлкшувоaринa фккат ёрдам кнлдан фaктчрлaргннк. эмкс, бклки бу бирлашувгк ооои’лнк кил^и бирккн-- чк фaктчроaр ҳам бор.
РКП(б) XII С*ЕЗДИ 281 ҳисобламоқ керак. Бу равшан. Совет ҳокимияти — иш- чилар ҳокнмнятн, пролетариат диктагурасндир, Итти- фоққа киручи республикалар ва халқларнинг меҳнат- каш элементларининг бир-бирига дўст бўлиши Совет ҳокимиятннинт асл табиатида 'бор. Бу равшан. Бир- лашувга ёрдам қиладиган учинчи фактор — империа- листик қуршовдир, Республикалар Итгифоқнга бу қуршов ичида ва шароитида иш қилишга тўғри ке- лади. Броқ, бу бирлашувга тўсқинлик қилаCгтан, бунга мони’ бўлаётган факторлар ҳам бор. Республикалар- нинг бир иттифоқ бўлиб бнрлашувларнта тўсқинлик қилучи асосий куч — мен боя гапириб ўгтаннмдек,— бизда янтн нқтнсодий сиёсат шаронгнда ўсиб бораёт- гав кучдир: у ҳам бўлса, великорус шовннизмиднр. Уртоқлар, совет чнновниклари ўртасида сменовехчи- ларнинг анча тарафдорлари борлиги сра тасодифий бир нарса эмас. Бу мутлақо тасодифий бир нарса • эмас. Сменовехчи жанобларнинг: сизлар большевизм ҳақида хоҳлаганингизча тапираберннг, ўзингнзнинт интepнaцноналистик тенденцияларннгиз ҳақида хоҳ- лаганингизча ran сотаберинг, биз эса, Деникин бажа- раолмаган нарсани сиз бажаражaгннтнзни, буюк Русия тўғрнсндатн ^^еяни сиз большевиклар ўрнига қўйтанлигннтизни, ёки ҳарҳолда, ўрнига қўйншннгнз’ нв биламиз, дегандай қилиб коммуннcт-бoльшeвнклар- ни махтаCттанликларн ҳам тасодифий бир нарса эмас. Буларнинг ҳечбири тасодифий эмас. Бу идеянинг ҳат- to ба'зи партия ндоpаларнмизга суқилиб кнртанлигн ҳам тасодифий эмас. Мен . февраль пленумида иккин- чн палата тўғрисндаги масала биринчи мартаба муҳо- камага қўйилган. вақтда, Марказий Қомитет а ’ золари-
282 И. В. С Т А Л И Н
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 233 ^акдк дзнлиш хквфи тдғилaди ва бу блан диктaтдрк- миз oиcтемaсндa раҳна оанш хквфи туғилкди, Уртоқлар, оодоонки биз бaйрокоaрноизни кенг рйиб Керрнскийгк карши борган вк Муваккат ҳуку- оaтон кғдариб- ткшокнкн эккомиз,. бунинг oaбкбокри- дкн бири шуки, рус нрoоеткртктиоиог озод кионшион■ кутиб турган шу мкзлум халклкр бизгк ншона бил- дириб, орка суянчимиз бўлиб- тдрдтлкр,— бдон эсин- гиздан аиккрмкнн. Мкзлум - хкококрдко иборкт бўлган ррзрpвлaрои эсдкн чикарманг, улкр хомуш турмокда- лар, лекно улар хооуш туриш блан ҳайбат бостириб, кўп окoaоко■крон . ҳкл киомчкдaлкр. Кўнтнчa бу срзил- окйди, лркин улкр, бу хaококр ишaмчкдкокр, улкр бор вк доaрни эсдан аиккриш иркмaйдт. Шуни эсдкн чи- ккрмкнгки, кгар Кчочaк, Деникин, Вркнгроь вм -Юде- ничнинг орка тооонидa хомуш туриб, рус нрчортaр- окринк хкйрихоҳлик билдирнко ва мкзкур грнepaлокр- ниог тоонринк болта урган «ғайри миолктлaр» вк- нонaрн эзиогкн хкококр бўлоaнaодa эди,кгкр бу хай- рихоҳлик бўомкнкодa эди, биз бу гpнррколкрнног бит- тксини ҳам тор-мор килоомaгaн бўлар эдик. Уртоклкр, бу бизнинг тaрaкктётимтздaни aочҳидк фкктордир,- хомуш туриб хaйртхчҳлик билдиришни ҳечкно кўр- мкйди вк - эшитмайди, лркин у ҳамма нкрскнй ҳал н^' окдт. Биз, генерaлокр устигк юриш бвшоaнaо- вакти-- миздк, докрнинг орка тчмчнидa тўпчлчн кўткрилди.- Нега? Чунки бу нроepaлокр ккзккокроион мдoткмоК’ качи эормротлкртнк, бу нроepaоокроног окзлдм- хклк- окрнн кpоaжккдa иокдa ккттикрок зулмгк дучор ки- отшоaрн бу хкоклaрнк ркешaо кўриниб тургкн эди,- шунинг дадо биз мазлум халкла^р^ни озод киоиш ши- °рн1ни майдонгк отишноиз блaочк мaзоум хклклкр
284 И. . В. С Т А Л И Н бнзнинг паноҳимизга снғннншта мажбур бўлдила^ Генералларнинг тақдирини шу нарса ҳал қилди, дЦ карларнмизнинт эришган муваффақиятлари орқасид;| кўзга кўринмасдан қолиб кетган, лекин аслда ҳаммз нарсани ҳал этган факторлар мажмуи ана шулардир., Буни эсдан чиқариш ярамайди. Шунинг учун биз, ян- ги шовинистлнк кайфиятларига қарши курашув боби- да ■ қат,ий бурулиш ясашимиз ва Октябрьда қўлг^ кнртизтан ютуқларимизни, я,ни илгари эзилган халқ- ларнинг биз учун қимматли бўлган ншончннн эслари.- j дан чиқарган ва идорала^мизда ишлаб турган чи-| новникларни ва ’ партияли ўртоқларни шарманда-к>| шармисор қнлншнмнз лозим. $ Шуни билмоқ керакки, рус шовинизми каби куО авж олиб, ёйилиб кетар экан, илтарнги мазлум халқ* ларнинг бизга ҳечқандай ишончи ҳам бўлмайди, бир иттифоқ ичида биз ҳечбир ҳамжиҳат бўлиб ишлай ҳац олмаймиз ва ҳечқандай Республикалар Иттифоқи ҳаа{ бўлмайди. , Халқларнинг ва республнкаларнннг бир нттифо^ бўлиб бирлашувларига мони’лик қиладиган биринч! ва энг хавфли фактор ана шудир. • Уртоқлар, илгари эзилган халқларнинг рус пролге^ тарнатн атрофида бирлашувга мон^лик қнладнтан иккинчи фактор чоризм давридан бизга мерос бўлиб қолган мнллагларнннт ҳақиқий Биз ҳуқуқий генгликнн э'лон га оширмоқдамиз, лекин совет ривожланиш тарихида, албатта, га эга бўлган ҳуқуқий тенглик генглнкдан жуда катта фарқ қилади. Федерацнямнзт? сосгавидатн илгари кетган барча миллатлар қандай. тентсизлигиднр. > қилдик ва уни амал-' республикаларининра жуда катта аҳамият^ ҳар ҳолда ҳақиқий^
РКП(б) XII СЕЗДИ 285 ҳуқуқларга эга бўлсалар, орқада қолган барча ■ мил- аагаар ва барча халқлар ҳам расмий жиҳатдан шун- дай ҳуқуқларга эгадирлар. Лекин фожиа шундаки, ба’аи миллагларнннг ўз пролетарлари йўқ, улар са- ноат гараққиётн даврини ўтмаганлар, ҳатто бу даврга киpмaгaиаар, маданий жиҳатдан жуда ҳам орқада коагaнлар ва революцняниит берган ҳукукларидаи фойдаланишга сра қодир эмаслар. Ўртоқлар, бу мак- таб масаласига қараганда хийли муҳимроқ масаладир. Бунда ба’зи ўргоқларимнз мактаблар ва тил масала- сини бнрничн ўринга қўйиш блан масалани ҳал қи- лиш мумкин деб ўйлайдилар. Уртоқлар, бу иогўғри, бунда масала мактабаар■ блаигнна ҳал бўлмайди. Мактаблар тараккий этмоқда, тил ҳам тараккий эт- моқда, аммо ҳакнкий генгсизаик ҳамма нoрознлнк ва жаижааларнииг асоси бўлиб келмоқда. Бунда мак- таблар ва тал ҳақида ran ■ сотиш блан кутнанб бўл- майди, бунда хўжалик ва маданий жиҳатдан ордада қолган миллатларнинг меҳнаткашлар оммасига биз- нинг ҳақи^й, донмнй, самимий, чинакам пролетарча ёрдамнмнз бўлиши керак. Рус пролегарнагн маданий жиҳaгдаи орқада қолгаи ўлкаларда, республикалар- да,— уааринит орқада қолншларига ўзлари эмас, балки уларга натарн хомаш’ё манбаи деб қараб ке- лнш сабаб бўлтаи>— тал ва макгабаар гўғриснда ғамхўрлик кнанш блан бирга, уларда саноат корхона- лари қуриш чораларини.ҳам кўриши зарур. Бу соҳада ба’зи ишлар кнлнидн. Грузия Москвадан бир фабри- Ка олди, бу фабрика яқин кунларда ишлай бошласа керак. Бухоро бир фабрика олдн, ҳолбуки тўртта Фабрика ҳам олиши мумкин эди. Туркнс'гон катта бир фабрика оладн, шувдай кнлнб, хўжалик жиҳатадан
286 И. - В. С Т А л и н оркадк кчонко вк нрчлеткрикти бўлмкгкн бу ррспуб. ликалкр, рус прооеткриктиоинн ёрдкон блкн, скнчaт корхонклкри курншокрн, ҳеч бўлмкса, кнакноaрчц корхооaлaр куришлкри лчзио: бу корхоналкрда рур прчоеткрнктн вк рус дрҳкоолкp.нон шу ррспдблнкка- лардаги меҳнаткашлар оооксн блан боғлаш учуц кочкк воситкси бўлкчлкднгкн оaҳкллнй нролртa> нруппклaриои вужддгa кеотнриш лозно. Бу соҳадк. бизга жиддий ишлашга тўғри крлади вк бундк фкккт мaктaбокр блкнгноa кдтнлнб бўлокйдн. ;
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 287 ўзини мудофаа қнлучн мнааатчнанк бўлганда эди, у ҳақда шовқнн-сурон кўтармаса ҳам бўлар эди. Кучли душман бўлган бу великорус шовииизми қанча тез йўк қиаинса, у блан бирга русларга қарши мналатчи- лик ҳам шунча тез йўқолиб кетади, чунки бу миллат- чилик, қайтариб айтаман, аслда великорус шовиниз- мига қарши реакция, унга жавоб, ма’лум даражадэ мудофаадир, деган умид блан ўз ншларимнзнннг, ўз курашимизнннг бутун кучнин великорус шовнннзмига қарши қарагншнмнз мумкин эди. Агар маҳалларда русларга қарши миааатчилик рус миллатчиангнга қарши реакция бўлишдан нарига ўтмаса эди, шундай қилиш мумкин бўларди. Броқ, фожиа шундаки, ба’зи ртспyбликaаарда бу мудофаа миалатчилиги ҳужум- кор мнааагчнанкка айланиб кттмоқда. Грузияни оаайлнк. Унда яшовчи аҳоаининг ЗО°/о дан кўпроғи грузин бўлмаган хаакларднр. Улар ичи- да: арманлар, абхазанаар, ожарлар, осетннаар, то- торлар бор. Бошда грузинлар туради. Грузин комму- ииcтларииниг бир қисмида: бу майда мнллатаар блан унчалик ҳисоблашмаса ҳам бўлади, улар бизга қара- ганда маданнятсиз, орқада колган мнллатаарднр, шунинг учун улар блан ҳисоблашмаса ҳам бўлади, деган фикр туғиагаи ва бу фикр кучайиб бормоқда. Бу — шовииизмдир, зарарли ва хавфли шовнинзмдир, чунки у кичкинагниа Грузия респубанкасинн жанжал- хархаша майдонига айаантнрнб юбориши мумкин. Зотан, уни ҳозир ҳам жанжал-хархаш^ майдонига айаангнриб қўйди.
288 И. В. С Т А Л И Н бор, улар, биз озарбайжонлилар туб-жой халқмиз, арманлар бўлса —келгннднлар, шунинг учун арманлар. ни бироз орқага суриб қўйиб, уларнннт манфаатлари блан ҳисоблашмаса ҳам бўла беради, дейдилар, бу тенденци-я ба’зан очиқ кўринади. Бу ҳам шовнннзм7 дир. Бу ҳол Совет ҳокимнятннннт асоси бўлгай мил* латлар тенглитинн . бузади. Бухоро. Бухорода уч хил миллат бор: . асосий мил- лат бўлган ўзбеклар бор, Бухоро шовинизми нуқтаи назаридан «аҳамияти кам» бўлган туркманлар бор, сўнгра қирғизлар бор. Бухорода улар оз, шунинг учун уларни «аҳамияти кам» миллатлар деб ҳисоблайдилар. Хоразмда ҳам худди шундай: туркманлар ва ўз- беклар бор, Узбеклар асосий миллат бўлиб, туркман- лар эса «аҳамията кам» миллат ҳнсобланадн. Буларнинг ҳаммаси жанжалларга сабаб бўлиб, Совет ҳокнмиятини кучснзлантнрадн. Бундай маҳал- лий шовнннзм тенденциясинн ҳам илдизи блан кесиб ташлаш керак. Албатта, миллий масаланинг умумий системасида бир бугуннннт тўртдан учини ташкил қи- лучи великорус шовинизмн хавфига қараганда ма- ҳаллий шовнннзмнннт хавфи унчалик эмас, лекин маҳаллий иш учун, маҳаллий кишилар учун, миллий республнкаларнннт тинч ва осойишта ривожланнши учун маҳаллий шовинизм жуда ҳам хавфлидир.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 289 биласиз. 1904 йнаиниг бошида ва 1905 йиаиннг охи- рида бўлган кнрғниаар ҳам сизга ма’лум. Мен бир каича райоиларин, масалан, Зангезурни кўрсатишим мумкин. Бу районларда аҳоаииннт аксариягнин таш- кил кнаган арманлар ундаги колтан тотор аҳолиси- нинг ҳаммасини қириб гашлаганлар. Яна бошқа бир вIlлоятан — Нахнчеваиии кўрсаташим мумкин. Унда тоторлар кўпчнанкин ташкил этадилар ва улар уидатн барча арманаарии қириб гашааганлар. Бу воқиалар худди Армаинсгои блан Грузияин империализм зулми- дан озод қилиш олдида рўй берди. (Ж ойдан овоз: «Миллнй масалани ўзларича ҳал қилибдилар-да».) Бу ҳам, албатта, мнаанй масалани ҳал кнаншииит ма’лум бир формаснднр. Броқ, бу форма масалани советча ҳал қилиш формаси эмас. Бу ўзаро кнлннаё'ггаи мил- лий инзо’ларга, аабатга, рус ншчнаарнннит ҳечқандай ааокасн йўқ, чунки тоторлар блан арманлар кураша- ди, бунга руслар аралашмайди. Закавказьеда мнллат• аарниит ўзаро муиоcабагларнин тартибга сола олади- ган махсус орган тузиш зарураигиинит боиси ҳам шудир. Илтарнтн ■ ҳоким миллат пролетарнагн блан бошқа барча миллат меҳнаткашлари ўртасидагн ўзаро муно- сабатлар бутун миааий масааанинг гўргдаи уч қис- мини ташкил қилади, деб каг’нй суратда айташ ■ мум- кин. Аммо бу масаланннг тўртдан бири нлгарн эзилгаи миллатлар ўртасидаги ўзаро мун<х:абатларга тааллукандир. Агар ана шундай бнр-бирнта ншонмасли■к шаронтн- Да Совтт ҳокнмнягн Закавказьеда жанжал ва низo’о■ ларни тартабга соладнтаи миллий аҳллик ортаннин бар°о қомаганда 3,^ у . вақтда биз яна . кайгнб
290 И. В. - С - Т А Л И Н а■орнзо давригк, ёки: дaшнчкоaр) мусчеaтаилaр, медй шевиклар- - дквригк кнрнaн бўлар эдик; aдколaр янк бир-бироaринн ўтгк тaшокр, бир-бнрокриои сўйи$ чквчкоaб юркр эдилкр. Мкнк шдоног дадо Марказш| Кчоитрт мнллaтлaрниог тинч яшкшини тк’минловч$ оргкн бўонaо Закквккзьр федерaциясиои oккокб коонш зкрдрлиннни уч мкрта тасдиклкди. <, Биздк Грдзиянинн Республикалар Иттиф'чкинК бирлкшувига карши анкмкй, бу бирокшдеоинн За- кквккзьр федрркцияси оркали - бўоувигк - карши анкдан- бир группк грузин кчооунистлaри - бор эди, улкр ҳкли ҳам бор. Улар Иттифокка якинрок бўлишни хоҳлйр эотшокр, лркин грдзинлaр блкн Респдблткaлкр Итти- фоки ўртксида Зккквккзьр фрдрркцтистдaн иборат бўлган воситкчининг, федрркциянинг бўлишини хоҳла- мас эоишлaр. Бу, гўё, жуда ррволюцион бир ҳкра- катдек бўлиб кўринкди.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 291 бу федерация ўзаро ■биродарликнинг ҳақиқий мевала- рини бергандан кейин, энди бу федерация алоқасини узиш нега керак бўлиб қолди? Хўш, ўртоқлар, ran нимада?
292 И. ■В. С Т А Л И Н тўғрисида ма’лум' дткртт қабул кнаниган эди-ку. Уртоқ Махарадзе бу дткртт. ҳақида сўзаагаида, у арманлар. та қарши қарагилган эмас. эди, деди. Тнфансда гру- зинларга қараганда арманларни йнлдаи-йиата камай. тириш учун кншнаарнн унча-мунча уёқ-буёққа кўчириш ва, шундай қнлнб, Тифаиснн трузииаариннг ҳакнкнй пойгахтнга айлаитириш кўзда тутнлтаи. Борниткн, улар кишиларни кўчириш тўғрисидаги декретин бекор ҳам кнлтан бўлcннлар. Аммо уларнинг кўанда кўп •имкониятлар бор, масалан, «шаҳарни оз-моз бўша- тиш» деган кўпгина қулай баҳоналар бор; улар шу баҳонааарни ишга солиб ва иитepиационализмга риоя |қилгавдай бўлиб, шундай бир иш қиладиларки, на- тижада Тнфаисдати арманларнинг соин камайиб қо- лади. Грузин оғмачиаариии федерацияга қарши кураш- га мажбур қилаётган нарса шуки, улар Грузняннит те<стpафнк жиҳатдан бундай қулай гомонаариии қўл- дан бергулари кеамайдн, сўнгра, арманларга инcбатаи грузинлар кам бўлган Тифаисинит ўзида грузнилар аҳвоаннннт иокулай бўлиши ҳам уларни федтрацияга қарши курашга мажбур қилмоқда. Меньшевиклар арман ва тот<срларин Тифансдаи тўғрндан-гўғрн кў- чириб юборардилар. Ҳозир Совет ҳо■кимиягн даврида эса кўчириб юбориш мумкин эмас, бунинг учун фе- дерациядан ажралиб чиқиш керак, у вақтда трузни- ларнинг қулай вазиятадан Озарбайжон ва Арманис- тонга қарши тўла фойдаланншга йўл қўяднтаи ба’зибир гадбирларни муcтакиа суратда амалга оши- ришга коиуинй нмконняг гуғиаади. Бу ишлар натижа- сида Закавказье ичйда трузннаар учун имгиёзлн вазият вужудга келар эди. Бутун хавф ана шунда.
РКП(б) ХП С‘ЕЗДИ 293. Биз, Зккaвкaзьедaни онолнй кҳлоик оaнфaктокринк- эдибор килокй, грузннлкрниог Армконстон - ва Озар- бкйжон республикаларигк онcбктко нотнёзлн ҳолда бўлишларига. нокон берадиган шкроитлaроинг вужуд- гк келншннк йўл кўяолкмнзмн? Йук. Биз бдонк йўд Kўичомкйоиз. Мнллктоaрнн идорк киоиш дадо эскичк окхсдс бир. снcтеок бор, бу систрмада буржуа ҳокнонитн бк’- зи миллктларни ўзигк иктолкшттркди, доaрнк имтиёз-. лар беркди, коогкн милоaтлaр блкн овора бўлиб Нл- тирншон иcтaоксдaо, улaрон хўрлкйди. Шундкй кноиб,. буржук ҳокнонитн бир милоктни ўзига икинлaшти-- ради, шу миллат оркали бошкк мтллaтлкрои эзкди.. Мaoaлaн, Австрияда шундкй идора килар эдиокр. Авс- трия ононстри Бейстоиог Венгрни оноистрион накир* тириб крлиб: «сен ўз гaлaлкртоготнг тизгнниои маҳ- ккм туткбер, мен эск ўз кўоиодкниоaрни уддклкйоaн»• - дрнкнлннн ҳамманинг эсидк, ^ни сен Врннриядкги- оиллктлкрингои сикиб эзкбер, мен бўлсам Австриядк-- ги ўз милоктокртоон сикиб эзкман. Сен блкн мрн. нотнёзли мнллaтлкрмтз, бошка миллaтлкрон эзкбера-- миз, дегкн. Австриядк ишовчн нчлякокрои- ҳам худди шуодaй. Kнлнкн эдноaр. Авoтрняоилкр н<влякоaрни ўзокрннк якиолaшттpднлaр, полякоaроинг Пчльшaдa Аестрни- - лилкроинн оквки’окриои одcтaҳкaмлaшгa ёрдкм ки- лишлкри учуо, улкр нoляклкрнa нотиёз бррдилкр' вк буонон эекзнгa ноляклкрнног Гконцияон бўғншннк. йўл кўйиб бррдилар. •
294 И. В. С Т А Л И Н усул—«иқтисод қилиб» идора . қилиш усулидир, чунки бундай қилганда фақат бир миллат блан овора бўлишга тўғри келади, холос; лекин сиёсий нуқтаи на- зардан бу усул—давлат учун муқаррар ўлимдир, чунки миллатлар тенглиги принципини бузиш ва бир миллат- нинг бир мунча нмтнёзли бўлишига йўл қўйиш — ўз миллий сиёсатингни ўлимга маҳкум қилиш демакдир. Ҳозир Англия ҳам Ҳинднстонни худди шундай идора қилмоқда. Бюрократия нуқтаи назаридан Ҳин* Днстондатн мнллагларнн ва қабнлаларнн осонроқ йўл блан эзиш учун, Англия Ҳннднстоннн Британия Ҳин- Днстоннта (240 000 000 аҳолиси бор) ва маҳаллий Ҳин- дистонга (72 000 000 аҳолиси бор) бўлиб ташлади. Нимага асосланиб шундай қилди? Шунга асосланибки, Англия бошқа миллатларни идора қилиш қулайроқ бўлсин учун, бир группа мнллагларнн ажратиб олиб, уларга имтиёзлар бермоқчи бўлди. Ҳннднстоннинг ўзи- да бирнеча юз миллат бор, шунинг учун Англия бу миллатлар блан овора бўлиб юрганимдан кўра, бир- йеча миллатни айириб олиб, уларга бирмунча имти- езлар бериб, улар орқали бошқа мнллагларнн идора қилишим тузукроқ деган қарорга келди, чунки, би- ринчидан, шундай қилганда бошқа миллатлар Ан- глиядан эмас, балки шу нмтиёзли миллатлардан но- рози бўладилар, иккинчидан эса, икки — уч миллат блан «овора» бўлиш арзонга тушади.
РКП(б) хц с ■рзди 295 дай, бу уСуЛ ҳам инглизча идора қнаиш ■ ва ииглнз ҳукмронлнтниииг муқаррар ажалидир. Оғмачи грузин ўртокларимнз ■ партняиннг ҳамма қснyнларнин бузиб, федтрацияга қарши курашаёгган эканлар, қулай вазия^ни сақлаб қолиш учун федера- циядан ажралиб чнқишни хоҳлар эканлар, демак, улар ҳам бизни худди шундай хафли йўлга итаради- лар. Грузин оғмачиаарн бизни Армаиистон ■ ва Озар- байжон ртспубаикааарн ҳисобидан Грузияга ба’зи имтиёзлар бериш йўлига нгармокдааар. Биз бу йўлга киролмаймиз, чунки бу бизнниг бутун сйёсатнмнз учун ва Кавказдаги Совет ҳокимиягн учун муқаррар ўлимдир. • . Грузиядаги ўргоқаарнмнзиннг бу хавфни пайқаб сагaиликлари тасодифий эмас. Ҳужумга киришган ва арманлар блан озар•байжоианаарга қарши ■ карагнао ган грузин шовнннзми Грузия компартияснии ҳая- жонга келтирди. Ошкора ишлай бошаагаиидаи буён. икки с’езд ўгказгаи Грузия компаргияен ҳар сафар ҳам оғмачи- ўргоқлариииг йўлини бирдамлик блан рад кнаганаигннинг сабаби тамоман равшан, чунки Закавказье федерациясн бўлмаса, ҳозирги шароитда Кавказда гинчаик еақлаб бўлмайди, гтнглик ўрнатиб бўамайдн. Бир миллагнииг бошқа мнлаагдан ортиқ бўаншнга йўл қўйиш мумкин эмас. Ургока'аримнз бу- ни тушундилар. Икки йиллик кураш давомида Мди* вани группасн Грузиянинг ўзида партия томонндан ха деб суриб чнкарнааётган кичкина тўдадан иборат бўлиб қолганаигииинг сабаби ҳам шудир.
29б И. В. С Т А Л И Н Кчонтртнонзоинн Зккквккзьрдк федерaцни бўоoфц уонон ўз Марккзий Ижроии Коонтетн вк ижро кцодаI^ ҳокнонятн бўлсно ва уоног ккрчрлaри барча ррсндб. лнкaоaр дадо окжбурий бўлсно, дрб уч мкртк карор Kилнкооинн ҳкм тасодифий эмас. Икккла кчонссни ҳкм, ^ни, ўрток - Дзрржинский коонсснисн ҳам, Ккмр- нев блан Кдйбншре коонссияси ҳкм Моcквaнa ккйтиб келгaодкн крйин, федеркция тузмасдкн бошка цоч»к йўк, денaолигн ҳкм тaсчдифий эмкс. Ниҳоят, • «Социкоистический Вecтник»дкниб9 ме^ь^» шеенклкроиог, оғокчн ўртоклкримиз федррациягк- Карши курашкётгкнлиги учун, уларни мкхтаб, кўклкр- гк кўткркётнкнлнклaри ҳкм тксчднфий эмас, ўхшат- мкй, учрaтокс. Энди мен бирлашувга тўскиооик килкётгко анк шу уч ксосий фкктчрои, ^ни ееоикчрус шовинизонон, онллaтлaрнннн ҳакикий теогспзлиннон вк мкҳaоонй онллктчиоикнн, кйникск шовинизмгк кйоaодчи мк- хaлоий мнлоaтчнлнкон бкртараф кнонш учун зкрур бўлган чораларни, йўоокрнн ткҳоио киоиб беришгк ўткман. Хкоклкрниог бирлaшувтнк тўсикоик килкёт- гкн бу эoкнлик колднғнон тезрок йўкотншнк ёрдам ктлкчоaднгкн аоpaлкрдкн уаткснон кўрсктиб ўткмкн.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 297 зарур- Фақат шундай қилганимиздатнна биз, рус- ларга хос бўлиб келган Совет ҳокимнятинн барча республикалардаги меҳнаткашлар оммасига, айниқса хўжалик. ва маданий жиҳатдан орқада қолган респуб- ликаларга яқин, тушунарли ва қадрдон бўлган мил- латаро ҳокимият қилиш имкониятига эга бўламиз. Чориэмдан ва буржуазиядан .мерос бўлиб қолган эскилик қолдиқларини тезроқ йўқ қилиш ишннн ентнл- лаштирадиган нккннчн чора шуки, Республикалар Иттифоқидаги коми^^сарликларни тузганда, уларнинг коллегиялари составида, ҳеч бўлмаганда, асосий мил- латларнинг вакиллари бўлишига имкон берадиган ва айрим реоп^^б^ликаларнинг талаб ва эҳтиёжлари албат- та қаноатлантнриладитан тартибда тузмоқ керак. Учннчн чора: Марказий юқори оpганларимнз сос- тавида истнсносиз барча республика ва миллатларнинг талаб ва эҳтнCжларинн акс эттирадиган орган бўли- ши зарур. Мен хусусан шу .сўнгги чорага сизнинг диққатин- тортмоқчиман. Агар биз Иттифоиқ Марказий Ижроия Қомнтетн составида тенг ҳуқуқли икки палата тузсак, бундан бирннчнсн, миллатлардан қат’ий назар, Советларнинг иттифоқ с’ездида сайланса, иккинчн палатага эса рес- публикалар ва миллий областьлар томонидан (респуб- ликалар томонидан баб-баравар ва миллий обба-стьлар томонидан ҳам баб-баравар) . сайланиб, яна шу Респуб- ликалар Иттифоқи Советларининг с’езди томонидан тасдиқланса, у вақтда биз олий идорамиз составида Ҳечбир нстнсноснз барча меҳнаткашларнинг синфий манфаатларинигина эмас, балки соф миллий талаб- ларини ҳам акс этдирган бўлар эдик деб ўйлайман. 20 И. В. С т а л и н, том 5
298 И. В. С Т А Л И Н Биз, Республикалар Игтнфокн гтррнторияенда яшов- чи миллагаар, халқлар ва қабиаааарнинт алоҳида манфаатаарнии акс этгнрадигаи органга эга бўлардик. Уртоқлар, Иттифоеда камида 140 м■иааиои халқ бир- лашган, булардан 65 мналнонн руслардан бошқа халқ. лардир,— бундай бир шаркиггда бу ерда, Москвада, юкорн органда шу миллагаарнниг вакиллари — барча nроатгараар учун умумий бўлган маифаагаарнитина эмас, балки айрим, махсус, ўзига хос миллий манфаат- ларни ҳам акс этгираднтан вакнааар бўлмаса, бундай бир даваагнн идора килнш мумlкни бўлмайди. Уртоқ- лар, бусиз идора қилиш мумкин эмас. Қўли^^зда шун- дай баромэтр бўлмаса ва айрим мнаааглариниг мах- сус ■эҳrгнёжаариии ифода қиладнтаи кшиилар бўлмаса, адора кнанш мумlкии эмас.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 299 бу шун.дкй бир идорк у^лики, у деҳкчолкр ўртксида ҳкм, миллктоaр ўртксида ҳкм, «ғкйри онооaт» деб отклнкн хклклар ўртксида ҳкм, руслкр ўртасида ҳкм рўй берaдннaо ўзгкришлкрон, бкрча ҳчлокрон чодно- дан кник рквшко пайккб тдрншнк нокчо беркди, юко- ри оpнкоокр системмсидк ҳкр кандай ўзгкришон олдко пкйккб оокдннко, боcоaанлкр ҳкрккатини70 ҳкм, бкн- дитлкр ҳкрккктнон ҳкм, Қронутадт вчкнкснон ҳкм, э\ти^^.л бўонко ҳар ккндкй коғок-дaлғок вк хквф-хк- тaрокрон ҳмм ҳисобгк оонб, доaрнн члдиодко хабкр кионб тдрaдннaо бцрккоак бaрооетрлкр бўоооғн керкк. Бу — соврт идорк -дсдофднр. Бу усул шуоног у’адо ҳкм соврт ҳокнонитн, халк ҳчкноиитц дрб откоaднкн, у хкокннон энг куйи ткбккклкригк суионб туриб, ҳкр- ккндкй ўзгаришлкрни ҳaоокдкн бдрдо нкйккйдн, тр- нишон чоралкр кўркди, кгкр тўғри йўл бузилск, доц ўз вактидк тдзaткдн, ўз-ўзнон ткокид кноaдн вк йўли- ни тузктиб оокдн. Бу идорк дсдон — соврт ..усуонднр вк бу усул ооий орнкнлaрнмнз сиcтeоксидк оноонй эҳтиёж вк тклк6лкрнц тўлк ккс эттцркднгaн чрнaнлaр- бўлишноц тклкб кнокди.
890 И. В. СТА Л И Н аммо у идора қнлншнн осонлаштиради ва бутуц идора ншларинн асл совет идора усулига айлантиради, Шунинг учун мен, с’езд Иттифоқ Марказий Ижроия Қомитети составида махсус ва мутлақо зарур орган бўлган нккинчн палата тузишни қабул қнлнши керак> деб ўйлайман. Мен, бу форма Иттифоқ халқлари ўртасидаги ҳам* корликни йўлга солишнннг энг мукаммал форкмасидир,, демайман, бу форма фаннинг энг сўнттн ютуғидир, демайман. Биз миллий масалани яна кўп мартаба му- ҳокамага қўямиз, чунки миллий ва халқаро шароитлар ўзгармоқда ва яна ўзгариши мумкин. Агар, тажрибц ба’зи комиссарликлар қўшилиб яхши натижа берма* ганлигини . кўрсатса, эҳтимол, ҳозир Республикалар Иттнфоқн составига қўшастган комнссарлнlклap■к]мнзнн кейинчалик ажрати,шнмнз ҳам лозим бўлиб қолар де-t йишдан ҳам қайтмайман. Лекин бир нарса равшании}, ҳозирги шароитда ва ҳозирги вазиятда бнзнннт ихтас* римизда бундан яхшироқ усул ва бундан мувофиқроқ. орган йўқдир. Айрим республикалар ншидатн ҳамма баланд-пастликлар ва барча ўзгаришларни акс эттира* оладиган орган барпо қилиш учун, бизда ҳозирча нккннчи палата ташкил этишдан бошқа яхшироқ чора ва йўл йўқ. •
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 301 халқ ва ртс■публнкалариннг галабларинн тўла акс эгтнрсни. Энди, ўргоқаар, хулоса Демак, халқаро аҳвоадагн янги вазият мнааий ма- еаааин муҳим масала килнб қўйди, . бу вазият револю- цнямизи■ннг оғир ртзервлари бўлган Шарвда намуна бўлиш ва шуинит блан уларнннг федтрациямизга ншоичнин мустаҳкамлаш, уаарнниг федерациямизга нитилншнин кучайгнрнш учун биз бунда, Русияда, фе- дтрациямизда мнааий масалани тўғри ва намунаан ҳал кнлишнмнзин тақозо кнлади. Ички аҳвол нукган ■ назаридан янги нкгнеодий сиё- сат шаронгн, кучайиб бораёггаи втлн•коруе шовиннзмн ва маҳаллий шовнн.изм ҳам бизни мналий маеаланннт ааоҳнда аҳамиятга эга эканангиии га’кндлаб ўтиши- мизни тақозо қилади. . Мен яна мнлаий маеаланинг мо'ҳнягн — илгариги ҳоким мнллаг пролтгариатн блан илгари ҳоким мил- лат бўлмагаилариииг дтҳқоиаарн ораенда тўғри муно- сабат ■ ўриатншдаи иборат, шу нукган назардан ҳозир- ги пайтда мнаанй , маеааанннг конкрет формаси хааклариннг Ртспубликааар Итгнфокида, бир давлат ичида ҳамжиҳат бўлиб и■шлашаариии йўлга ■ қўйиш йўллари ва ^юpаларнии қидириб т(спи■шдаднр, дедим.
*02 И. В. С Т А Л И Н ддшоaоноиздир, биз бу ддшокони мкҳв кноншц- миз оозно, адокн агар биз дон мкҳв килсак, кйрим республикалкрда саклкниб коонкн вк рнвoжлaоaётнaв оиооктаноиконон 9/10ни ҳкм мкҳв килгкн бўокоиз. Сўнгрк. Биз шундкй бир хквф оодндa турнбонзкн, бк’зи ўртоклар бнзон бнрхно мнллaтлaрнк имтиёз бр- риб, бошка мнлоaтоaрнн ккоснтнш йўлигк иткриш- лари одокно. Мен, биз бу йўлгк кирчоокймиз, аунки бу йўл оноонй аҳлликкк футур етказиши ва юиллатлкр оооксноиог Соврт ҳокиоиятинк ншооанон йўк кнлцшц одокно, дедим. Сўнгрк мен, бирлкшишга ооон’онк кноиб тургкн бу фккторлкрни безарар йўл блкн йўкотишга иокчо берк- ооaднгaо ксосий чорк — Марказий Ижроия Кoон'тртц состквида нккннан пклатк тузишдир, дрдим, бу тўғри- да мен Мкрказий Қоонтртннон февраль нородмндк очикрок гкнирнкн эдим; тезислардк эск бу ҳккдк бир одоак пардклирок кнонб гкннрнонко, окксмд, онллaтоaрнцнг мкнфaaтоaрнн.и ккс эттнрaднгко бун- дкн яхшир^ формк, бундкн мувофикрок чрнко ўйлкб тоннш дадо ўртоклкрнонзонон ўзлкригк .фокоо брриш эди. Хултсалар ана шдодкй. Фнкрнмак, биз манк шу йўлдк тургaннонздкгннк, мноонй оксaоaнц тўғри ҳкл этишгк одвaффкк бўлк- олaонз, биз шдннк эришкоизкн, нрчлрткр революцияси бкйроғиои крнг ёямиз ва рречлюцнионзнцнг оғир рр- зррвоaрн бўонко вк нроортaрнктоног кеонусндк нонр- рнконзо блан килкдигкн жкогоaрндк кат’ий роль ўйокйдннко Шкрк окооккaтокринннг хкйрнхоҳоинн вк цшооацон шу бкйрок ктрофннк тўноaйонз. (Қ к р- с к кл к р.)
303 4. ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР ҲАҚИДА ҚИЛИНГАН ДОҚЛАД ЮЗАСИДАН ОХИРГИ СУЗ 25 апрель Ўртоқлар! Миллий масала юзасидан тузилган сек- циянннт ишлари ^ақида ахборот беришга ўтишдан аввал, менинг докладим юзасидан икки асосий модда устида чиқиб .сўзлаган ўртоқларга қарши э’тироз бил- диришга рухсат этннгнз. Бу ҳаммаси бўлиб 20 минут вақт олади, холос. Бнрннчн масала — Бухарин ва Раковский бош бўлган бир группа ўртоқлар миллий масаланинг аҳа- миятннн жуда ҳам кўпиртириб, ошириб юборганлитн ва миллий масалани деб социал масалани, я’ни ншчн- лар сннфн ҳокнмиятн масаласини назардан қочириб қўйганлиги масалас^идир.
304 И. В. С Т А Л И Н бундан, веанкоруе проаетариатиин илгари эзилган миллатларга ииcбагаи тенг ҳуқуқли бўлмаган бир ҳод- га тушириб қўйиш керак, деган янги назариянн тўқиб чиқариш — нома’дул гапни айгншднр. Уртоқ Лтнин мақоласида жумла гузнаишнга гўғрн кеатирнб айтид- ган еўзларин Бухарин бутун бир шиорга айааигнрнб юборнбдн. Ваҳоааикн, пролетар днктатураениниг асо- си дтҳқонаар мамлакати бўлган чекка ўлкалар бўл- май, даставвал ва аеоеаи Марказий районлар, еаиоат райоиаарн эканлигн аниқ ва равшандир. Агар биз про- летар райоиларинн каментнб, бутун диқкатнмнзнн чек- ка ўлкалардаги деҳконларга қаратар экаимнз, у вақтда проаттар диктагураеи еистeмаеида раҳна очилиб қо- лиши мумкин. Бунинг хавфи бор, ўртоқлар. Сиёсатда камтуз қилиш ярамаганидай, шўр кнанб юбориш ҳам ярамайди.
РКП(б) XII С'ЕЗДИ 305 ^удофкк кнонш мaнфaктлaрннн кўзлкб, Вкршава устигк ҳужум кноиб бчришнк мкжбур бўлгкниоиздк, шундкй бўлгкн эди. Бу с’рзддк ба’зи ўртоклкримиз оиллктлaргк ҳкр- ккндкй ва^алкр брриб, оиллктлкрнинн вккиолaрн олдидк хдшоокднўйонк килдилкр, ҳообдкн бнзннон ҳчзнрнн накн ва ташки шкроитимизда онлонй маса- дкоион тк’сир доираси вк доннг, ауочоан, ҳукук аeгaрксц, бкрча мксклкокр нандк ксосий масала бўлгкн «ишчилкр оaсклксноног» тк’сир вк ҳукук аeгapксцдко чртгк чикоaйдн, шуон эсда тдтоок керкк. Бунда кўп кишилар Влкдиоир Ильнаоион хат вк оaколкокрнон дклил киоиб келтирдилкр. Мрн ўз ус- тчзно ўрток Леоно оaколaлaрндaн цитата - олнио кел- майди, адокн бу ерда уннон ўзи йўк, - бклки мен ундкн цитaткон оотўғрн ва ўрноснз кеотириб кўярокн, деб KЎpIKКоко. Шундкй бўлса ҳкм, ўртоқлкрдк оноонй мк- сaлконон кандкй ўрин тдтншн тўғрисида шубҳк кооокс- линн дадо, кник ҳакиккт бўлган, ҳеаккодкй оонокшнл- оoвчилнк тдғднрмКйдинaн бир жумлкни цитата киоиб крлтиришгк окжбурмaн. Ўрток Ленин ўз тaкднрнон ўзи брлгноaш тўғрисидaни мaкчоaсидa Мкрксоион онлонй мксклк ҳaкндaни хктнон тaҳонл киларкан, бундкй хуооск аикaрaди: «Миоонй оксaоaоннн «ншанлкр оaсaоксн»нa тоби’ эккнли- нцнк Мкркс шубҳа киооaйди»71. Бу икки сктрдан иборат бўлск ҳкм, оркно ҳкоок окрскон ҳал кнокдн. Броa’оц- ҳаракат килaётгaо ба’зи ўртчкокрионз 6дон кдлококригa куйиб ооишокрн крркк.
306 И. В. С Т А Л И Н
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 307 мига қарши курашни фақат рус коммуниегларн ўз усгларнга олиб охиригача ттказаоладнаар. Маҳаллий шовииизмта қарши курашишни таклиф* килншдаи мурод нима? Бундан мурод маҳаллий ком- мyни(сглaрииит вазифаларинн, рус бўлмаган комму- ииcтларинит ўз шовинизмнга қарши кураш соҳас^и- даги вазифаларини кўрсатиб беришдир. Русларга қарши шовнинзм оғмачиаиги бораигиии никор бўладими, ахир? Маҳаллий шовииизм, грузин, бош- ■ қирд ва бошқа шовинизмлар борлигини, унга қарши курашув аозимлигнни бутун с’езд ўз кўзи блан кўрди- ■ ку, ахир? Рус коммуниетларн тотор, грузин, бошқирд. шовиинзмнта қарши курашолмайднлар, чунки рус ком- муинегн тотор ёки грузин шовннизмита қарши кура- шув каби оғир вазифани ўз зиммасига олар экан, у вақтда уинит бу курашига веанкоруе шовиниегинннг’ тотор ёки грузинларга қарши кураши деб баҳо бера- дилар. Бу ҳамма ишни чатоклаштнриб юборади. Тоторг грузин ва бошқа шовниизмга қарши фақат тотор, гру- зин ва бошқа коммуиистларгина курашаоладилар. фақат грузин коммуниетларигниа ўзларидаги грузин миллатчнаигн ёки шовииизмига қарши муваффакият-■ ли кураш олиб бораоладилар. Рус бўлмаган комму- ниcтларинит вазифалари ана шу. Шунинг учун ҳам ттзнсларда рус коммуниегларинннг (мен уаарнннг ве- ликорус шовинизмига қарши курашини кўзда тутаман) ва рус бўлмаган коммунистларнинг (мен буларнинг' арманларга, тоторларга, русларга қарши кaPaтиагa^о■ шовнинзм блан курашишларини ■ кўзда тутаман) ик- ки томонлама вазифаларини кўрсатаб ўтмоқ керак. Йўқса, гезислар биртарафлама бўлиб чиқади, йўқсаг Давлат кУрилишида ҳам, партия куриаишида ҳам
308 И. В. С Т А Л И Н ҳечкандай интернкционализмни вужудга келтириб бўлокйди. « Агар биз фкккт веоикчрдс шовинизмигагина кар. ши кураш ооиб борскк, у ҳолда - бу куркш мкҳкллкрдк ўсиб бчрaётгaн вк кйникск ҳозир, ингн нктисчдий сиё- скт шaрчитидa хавфли бўлгкн тотор ва бошкк шови- онстлaронон кдрaшинн хаспўшлаб кўяди- Биз икки фронтда кураш олиб боришноиз кррак, адокн факат икки фронтда,— бир тчмчндaн, куриоиш ншиоиздa ксосий хавф бўлган великорус шчвинизмигк карши ва, нккноан тчоондкн, оaҳaллий шчвинизмгa карши куркш ооиб бчргaоимиздкгинa мувкффккият козоон- шимиз одокин бўлкди, адокн кна шундай икки ткркф- окок кураш оонб бчрмaoдaн туриб, рус ншан ва деҳ- Конлари блкн бошка оиллaтлaроиог ншан ва деҳкон- лари ўртасида ҳрчкандкй бироик вужудга крлоaйди. Акс ҳолда, маҳаллий шовнонзонн куаaйтнрнш, мк- - ҳаллий шчвннизогa дклда бериш сиёскти юз бериб- цооншн одокннкн, биз бундкй ҳолгк йўл кўячоокймих Бу ўринда ҳам мрнга ўрток Лроиндкн онсоо кроти*'- ришга рухсат этнон. Мен бу ншон килмасам ҳам бўла^ эди, брок, o,рздимиздa кўп ўртоклар ўртоқ ЛениЮ кoкрокридко кингғир-кийшцк кўчириб, доног фигкрнни бдзкётнкоокpн ўрток Ленцннцнг ҳам'магк ок’од® бўлган мaкчлкoидaо бирнрча сўз ўкиб -брришга pyxcal .этинг: i «Прчлеткрнкт «ўз» онолктнннон жкбру-зулми чстндa ётгкн - одoткмлккк вк онлоaтокргa сиёсий жиҳктдкн кжралишгк эркнн- лик бернлншнон талаб кцлншн керкк. Акс ҳчодк, нрвлеткрнкт- винг нотерокцнооaлнзмн нда вк - курук сўз бўлиб коокдн; у вкктда лl^кзлдо мнлокт блан ҳокно миллкт ишчилкри ўртксидк ишош! ҳкм, йинфий бнрдaолнк ҳкм бўлмкйди»72.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 309» Бу, чунончи, ҳукмрон Ски илгари ҳукмрон бўлган- миллат пролетарларининг вазифасидир. Шундан кейин. у, илгар.и эзилган миллатларнинг пролетарлари Ски ком•мyнистларннннг вазифалари ҳақида сўзлаб, бун- дай дейди: «Иккннчн томондан, эзилган мнллатларнннт соцналистлари. эзилган миллат ншчнларннннт ҳукмрон миллат ншчнларн блан. тамсман ва мутлақо бир бўлишннн, шу жумладан ташкилнй .. жиҳатдан ҳам бир бўлишини айниқса қаттиқ туриб ҳимоя қилиш- лари ва амалга ошнрншларн лозим. Шундай бўлмаса, буржуазия- ҳарқандай ва ҳар хил ҳийла-найранглар, хоинликлар ва мутта- ҳамликлар қилиб турган бир вақтда, пролетарнатнинг мустақил' снCсатннн ва унннт бошқа мамлакатлардаги прoлегарнаг блан 0^^«! бнрдамлнгннн сақлаб қолиш мумкин эмас. Чунки эзилган миллатларнинг буржуазияси миллий озодлик шнорннн доимсо шпlчилaрнн алдаш қуролига айлантнрнб келмоқдадир». Қўрасизки, агар биз ўртоқ Лениннинг изидан борар - эканмиз,— бунда эса ба'зи ўртақлар унинг номннн - тилга олиб қасам,ёд қилдилар,— у . вақтда, ҳам вели- корус шовиннзмита қарши кураш ҳаlқидагн, ҳам ма- ҳаллий шовинизмга қарши кураш ҳақидаги ҳар иккала тезнснн, бир ҳодисанинг икки хил кўрннншн деб, уму-- ман, шовиниямга .қарши кураш ҳақидаги тезислар, деб - резолюцияда қолдириш зарур. Мен бу ерда чиқиб сўзлаган . ўртоқларга қарши- э’тировнмнн шу блан тамом -қиламан. Энди менга миллий масала юзасидан тузилган ■ секциянннт ишлари ҳақида ахборот беришга рухсат ' этанг. Секция асосан Марказий Қомитет тезисларини Қабул қилди. Секция бу тезисларнинг олти модда- - сиш: 1, 2, 3, 4, 5 ва 6 моддалаиННИ ҳечбир ўзгариш-- сиз ўз ҳолича қолдирди. Секцияда энг аввал автоном республжалар ва Закавказьедаги респгублккаларкинг*
.310 И. В. С Т А Л И Н мyстикна равишда Реепубликааар Итгифо'кнта кнрнтц. лари учун бу авгоиом ртепyблнкааарин дастлаб РСФСй сосгавидаи ажрагнб чнкарнш, сўн^ра Закавказьедап$ муcтакиа ртспубликилирнн Закавказье федер^ц^1^(^1Ц^ дан ажратиб чиқариш керакмн-йўқмн деган маеал;K>■ устида торташ бўлди. Бу гаканфин трузни коммуинет»■ ларннинт бир қисмн кнрнттан эди, малумки, бу такч .лнфнн Грузия, Арманистои ва Озарбайжои вакн.алa]р$ ма^ул гопмаднаар. Секция бу масалани муҳокама қи*= либ, унинг жуда кўпчнлитн тезнеда айтнлгаи фикр4 .аарнн ўз ҳолича кoлднрншиlн, я’ни РСФСР ҳоз^ир^гй^: яханг ҳолича ва Закавказье фтдтрицнlсн ҳам ҳозирги ■ лхлит Ҳ'оанча к'олнб, шу ҳолда Ртспуба■нкaлaр Итти-г фоқига кириши аознманлнин ёқлади. Груэин ўртоқлаар^ линг бу хусусдаги гаклнфларинииг ҳаммаси овозга1 .IKўй.идмадн, чунки бу таклнфларнй кнрнттан кишилар- ўз гаклифаарнинит ма’қул топнамаелигнин биагач^ў қайтариб оаднаар. Бу масала усти.да кaгтик торти^ .шув бўлди. Ц Тортишувга сабаб бўлган нккничн масала палатани қай тарзда тузиш маеиаиен эди. УртоқаарЯ инит бир кнемн (озчиаигги), нккничн палата реепублнкалар, м.илаaглир ва обаиетьлириннг ҳаммаа| сидан вакналир кнpмиедин, ба^си нккннчн палатаиЛ тўрт республнки: РСФСР, Закавказье фед|ериц.нясн■ Белоруеня ва Укринии ртспyблнкиаирн вики^.лиридиД .нбориг кнлнб тузмоқ керак, деб қилди. Ky^ чилик бу тиканфии қабул қиамидн> сткци1 ҳам бу‘!'; қарши ч.идиб, нккничн палатани барча рес* публнкaлардан ('мy<етикна ва ивтоном ртспублнкалир-■ дан) ҳамда барча мналнй обаастьлардан баб-баравар вакил олмб тузиш мувофнқднр, деган карорги кеадн.
РКП(б) XII С-ЕЗДИ 311 бу тўғрндкнн дaоиллкрнн кйтиб ўтирокйоко, чун- ки озчнонконон вaкнлн бўлган Ркковский секциядк ўт- мaгко ткклнфнон нoбот килочк дадо бу ердк сўзгк чикск крркк. Раковский ўз фикрини кйтнaцдaн крйин Мен ҳкм ўз ■мдооҳaзклкриооц кйтиб 6«^^^. Янк бир оксaлк дстндк aочaгиоa каттик тчртншде бўлди, у ҳам бўлск, бу трзтслaрнк онолнй оaoaлaнн ҳал кцогкодк фкккт Шкркни кўзда тутмксдко, бклки Faр6оц ҳкм кўзда тутмок зарур дегкн тузктиш кир- гизиш кррккои-йўкон дрнaо оaoaлк эди. Секция бу тдзктншон овозгк кўйди. Бу чзчиоик тооооидко — Ркковский тчочондкн кирнтилнaн тдзaтнш эди. Сркция уни ркд кнодн. Бу мксклкда Ркковский аикн6 ўз фик- рноц кйтнaндaн крйин мен ҳкм сўзлaймко. Мен кабул киоиннко тузaтишокроц ўқиб 6еркм.ко.' Олти моддк сўзсиз Kк6до килфмди. 7-нан ооддквцнн 2-оан кбзкцидк «Шу скбабдан ееоикчрдс шчвнонзоц- нион кчлдикокринa карши -кат’ий курмш ооц6 бориш» дргкн сўзлкр олдидкн кеокд'инко даинац oaтрдко кр- йин куйидагилар кўшиокдн: «Бир канчк оноонй республикклкрда (Укрaноa, Брлордoни, Озарбайжон вк Тдркиoтчодк) Совет ҳоки- о■ня'тцофон ксюсий ткяочн 6ўлнaо -ишчилар сннфцнннн кўнгцок кцo■мн веонкчруo оиллaтндко 6ўонкнлини учун аҳвол одрaккa6лaшlмчкдaдир. Бу ўокaлкрдк нкртця вк соврг оргa■нокридa вр^корус шовио■иэоикинг кол- днкокрн 6ороинн шаҳкр блкн K'H|1■ШO(ЯIK ўртксидк, ншан- лар снофн блкн деҳконлар ўртaoндк aочкконнн мус- тaҳкколкоишфгк каттик тўскнооик кцооo^.дa. Бундай бир шкроитдк рус мaдaннитнонон кфзкооннн тўғрнoн- ла сўзлкш вк энг юкори дкражкдк турган рус мкдк- оиятионон энг колок халклкр окдконити - (украин,
312 И. В. С Т А Л И Н озарбайжон, ўзбек, қирғиз ва бошқалар маданиятиу устидан ғалаба қилиши муқаррардир деган фикрни илгари суриш великорус миллатининг ҳукмронлигина мустаҳкамлашга уринишдан бошқа нарса эмас». Бу тузатиш тезисларни мукаммалла1штирга'ни учув мен уни қабул .қилдим. Иккинчи тузатиш ҳам 7-нчи моддага оид. «Шундай қилганда бир давлат иттифоқи доираоида» деб бош- ланган жумла олдидан қуйвдаги қўшимча кнрнтнладн: «Биринчи галда бу ёрдам илгари эзилиб келгаи миллагларнннг республнкалаанда саноат корхоналари қуриш ва уларга маҳаллий аҳолидан жуда кўп кнlш,и-; лар жалб «қ^.лиш учун бир қанча амалий чора ва тад-- бирлар кўришдан иборат бўлмоғи лозим. Ниҳоят, бу ёрдам, X с'езд резолюциясига мувофиқ, нэп муноса- бата блан кучаяётган маҳаллий ва келгивнди эксплу- ататорлаа'нннг юкқ^^ри қатламларига қарши м'eҳ'нaт1кань. лар оммасининг ўз ижтимоий мавқи,ларини мустаҳ- камлаш учун кураши блан бирга бормоғи лозим. Бу аеспублlнкaл^аа асосан қишлоқ хўжалик районлари бўл- ганларидан, уларнинг ўзида ўтказнладиган ижтимомй тадбирлар, эиг аввал бекор Стган давлат фонди ҳисо- бадан м-еннткашлар оммacиlнн ер блан га,м•инлIaадaв ибюрат бўлмоғи лозим». Яна ўша 7-нчи моддадаги 2-нчи абзацнинг ўрта- сида грузин, озарбайжон ва ҳоказолар шовнннзмн тўғ- рисида сўзланган ўринда «арман шовиннзмн ва ҳока- золар» деб қўшмоқ керак. Арман ўртоқлар арманлаанн хафа қилмаслик учун улардаги шовннизмнн ҳам эсла- тиб ўтишни сўрадилар. Сўнгра гезисларнинг 8-нчи моддасида ««Бўлинмас бир бутун Русия» тузишнинг бошланиши деб билади-
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 313 лар» деб тaооо бўлган жуооaдкн крйин кдйидкнн- оaрон кирнтоок крркк: «РСФСРдаги ба’зи ндоркокрнИнг квтоноо ррспуб- оцкaлкрдa■нн одcтккил кчонсcaрлнкоaрнн ўзокрнгк 6ўйcдндцрцшгк ва бу квтчочм ррсну6оикклкрои йўц кноцш дадо йўл чан6 члишн•к друоншлкртон ҳкм эски- дан коонко мррос оaтнжaoц деб ҳцoч6лкмчк керкк». Сўнгрк, 8-оан моддагк lқyй^шaннлкрои кнрннзочд керкк: «вк оноонй респдблнкaлкрнннн яшаши ва иоaДк ткрккквй кноиши жуда зарур эккоонннин ҳкм элсн килкди». Сўнгрк 9-наи моддк. - Бу очддaон мен ккндай ўки' oaо, шундкй бошлкмок керкк: «Айрно ррoпубли■кaлaрдкнн цшан ва деҳк•чнлaрнтнн тротлфнц вк эркнолинн ксчсфдк тдзногaн Ррспд6ликa- лар Иттифоки нрчлрткриaтннон оустккио оaмлaккт- окроион хкокaрч одооcк6ктокриои тартибга счотш ишидк 6нрннан ткжрн6aoи ва крлкжккдк бутун жаҳон меҳнкт Совет реснд6оиккoн тдзншнк ккрата 6чснонко 6ириоан кадамидир». 10-оац ооддкоинн «а»банди бор, бу оодно KУйндкнн «к» 6кодн кирнтнокдн: «к) Иттифокоион окркaзнй чрнaнлaрнои тдзгaндк, кйрим ррспу6ликaокрнинн- ўзаро мунocaбктлкртдaгт, шунингдрк Иттифок оaрккзнй ҳокимиятинa нис6ктко баб-баравар ҳукукка ва окж6уриятлaргк эгк эккнлик- лкри кўрсaтиоооғн оозио», Шдодко кейин аввкл «к» бкнди дрйилгкн бкнд «б» 6кодн бўлиб, куйидкниак ўз ҳчоидк колади: «б) Иттнфоконон юкори орнколкри систеоксндa иcтнcочoнз ҳкоок онлонй ррoпублнкaлaр вк офоонй
314 И. В. С Т А Л И Н сблиетьаариинг вакнлларидан иборат бўлган ва гтито ликка асослангаи михсус орган ■ гузилеин ва бу рес- публнкааар еоетивита кнргии ҳамма миллитлардаи вакиллар олиш ҳам мумкин қадар назарда тушл- син». Уйдан сўнг нлгариги «б» банди «в» банди бўлиб, куйндитича бўлади: «в) Иттафоқнниг ижро кнаучи органлари реепублlт. калар вакналирни'ннт бу оргинлирди ҳиқйкатаи ншгн- рок килишларинн ги’миилийдигии ва Игтифокдигн хаакларнииг эҳтиёж ва тилабаарини■ қониктиридитии иеоеда гузнлсни^н». Кейин «г» бавди кўшнмча к,илин,aдн: <г) р■еслубликaлiapги даваат-ма’мурнй, маданий ва хўжалик соҳасвда ўз гашаббусаа^р^uин к■ўреитнш н.мко- инlгнин га’минлийднтин молия ва қисмии бюджет жиҳатидан етарлн даражада кенг ҳуқуқлар берил- ени». . Бундан кейин «в» банди «д» бўлиб, қуйндагнча ёзиаадн: «д) мналнй реепублнкааар ва ■ облаетьларииит ор- гаиаарн иеое этнбориаа, гетишлн халқаарнниг гнли- ни, турмушнин ва расм-одатлирнии бнладнган ма- ҳаллий кишилирдин гузиаенн». Сўнгра 2-нчи бавд кўшиадн. Бу банд «е» бўлади: «е) маҳаллий ва мналий иҳолиги ҳамда майда мил- |^^^^^рга хизмат кнладигин барча диваиг оргииларнди ва барча муассаiеааарда она тилида и-ш юрнгншин та’- мннлийднга•и махсус қоиунаир мналий ҳукукаирни ва ийинқеа майда миллатлириниг ҳукуқлири•ии бузучи- аирн■нlит ҳаммаси'н'и ртвоаюциои йўл блан каттнк та’- қиб киаидитан,■ жаиолийдиган конунлао чикарилсин».
РКП(б) XII С-ЕЗДИ 315 Сўнгра қўшимча гарнқасида «ж» банди келади: «ж) Қизил Армия.да Иттифоқ халқлааининг биро- дарлитн ва аҳллиги идеясннн оннтднриш руҳида тар- бия ишлари кучайтирилснн ҳамда аeспублнкалаанннт мудофаа қобнлнятини тўла та^инлаш зааурлитита риоя қилинтанн ҳолда, миллий ҳарбий қисмлар тузиш учун амалий чора ва тадбирлар кўрилснн». СЗжцияда қабул қнлинган қўlшнмчаларнннт ҳамма- ся шу бўлиб, буларга қарши менинг э’тнаознм йўқ, чуяки бу қўшимчалар тезисларни яна аниқроқ қилади. Иккннчн бўлимга келганда, бу бўлимга . бнаон жид- дийроқ тузатишлар кнантнлмадн. У, қадар катта аҳа- миятга эга бўлмаган ба’зи туза^тшларни секцияда мнллнй масала юзасидан тузилган к^миссия бўлажак Марказий Қомитетга топшнаишта қарор қилди. Шундай қилиб, иккинчн бўлим босиб беанлтан ма- териалларда қандай бўлса, шу ҳолича қолади.
316 Б. РЕЗОЛЮЦИЯГА ДОИР ТУЗАТИШЛАРГА ЖАВОБ 25 апрель Гкран Раковский секцияда -ткклиф киогaн резолю- ццяoннн уч марта ўзгкртиб, тўрт бкравар кискартир- гкн бўлск ҳам, мен унннн тузктишига ккт’нин карши- мкн ва 6уо■ин'г скбкби куйидaнтокрдтр. Мнолнй маск- лагк доир тезислкримиз шдндкй тузионкоки, бунда биз Шкркда ғафлкт дйкиoидa ётган оғир рeзррвлкртмтзои назкрда тутиб, шу Шкркка юз ўнирaмиз. Биз онлонй мaoкоaнннн 6утуо■иснон Ильич оккооaoтгa оуечфнк Kнон6 кўйдик, Ильич Ғарб тўғриoтдa бир оғиз ҳкм сўз aйтмкгко, адокн онолнй окoкоaоинг оaркaзи Ғарбдк эмас, балки Шкркдкги одo'тaмоaкк ва ярим мустaмок- калкрдкдир. Раковский бизни Шаркка ҳкм, шу блан 6ирнк Ғарбга ҳам юз ўннртнрмокчи. Лекио, ўртоклар, бундай килиш одокно эмкс вк ғкйри ткбиийдир, адо- ки одколкр доумкн юзокрнон фккат ё у тоооннк, ё бу тоочогк ўгиркдтокр, бир вактдк ҳам у тчоloнгк, ҳам бу тчочонк юз ўгириб 6ўомкйди. Биз тезнслкротнг- доуонй йўлини, Шкрк<кк KКрКTЦЛГКl^ЛHHИH■И ўзгкртирк- ооокйfонз вк ўзгартмаслигимиз оозно. Шдннон учун мрн, Рккчвскийоцон тузктиши ркд цноинооғн OЮЗФ'M» деб ўйокймaн.
РКП(б) XII С‘ЕЗДИ 317 « * * Мен буни иҳамняти жиҳигидан бутунлай бошқача гузатнш деб ҳ^^о6лиймин. Агар с’езд бу тузитншии қа- бул кнлcи, у вақтда мен шуни ийтишим керакки, те- зислар оегни-уегни бўлиб кетади. Риковекнй, нккничн пaлигиин тузганда, унга давааг бирлишмаларннинг ва- килаирн киридигин тарзда тузмоқ керак, деб гаканф килидн. фикрича, Укриини — давлат 6ирлишми- си бўлиб, Бошқирднстон эса дивааг бнраашмаси эмас эмиш. Нега? Ахир, биз реепyбликалардаги халқ комис- сарлар еоветаирнин йўқ киамиймиз-ку?! Ахир, Бош- кирднетои Марказий Ижроия Комиттти дивааг муиееи- сиен эмасми? Хўш, нега Бошкнрднегон диваиг эмас экан? Ажабо, Укринии Игтифокқа кнргиидан кейин давлиганкдан чиқиб колидими? Даваиг фегншизми Риковскийнинг мнlснии ийнити6 қўйибди. Модомики миллатлар ҳуқуқда тенг экан, модомики уларнннг ўз тнлн, хуак-агворн, турмуши-миншати, урф-одагн бор экан, модомики бу мнллaглир Марказий Ижроия Ко- мнтегн ва Халқ Комиссарлар Совттларндаи иборат ўз давлат мyасеисааарнин тузган экииаир, бас бу мналнй гузумлиринит ҳаммиен дивааг бираашмиларн экиилнгн равшан эмисми, ахир? Фикримча, нккиичн nиаигади ртспyбликaаар ва мнллигаариннт, айинкса Шаркдигн мнллигаирнинг тенг бўаншларн нуктан низиридин чет- га чlиқ■олмаймнз.
318 И. В. С Т А Л И Н таклиф қиламанки, бизда синфий вакиллик (бу —. Советлаанннт умумнттнфоқ с'ездида сайланадиган би- аннчн палата) бўлиши - блан бир қаторда, тенглик асо- сида тузиладиган миллатлар вакнллнтн ҳам бўлсин. Хитой, Ҳннднстон блан ва бу мамлакатларнинг тил- лари, дннлаан, урф-одатлари ва ҳоказолари блан узвий равишда боғланган Шарқ халқлари аввало ре- волюция учун муҳимдирлар. Бу кичик-кичнк халқлар- нннт солмоғи Украинанинг солмоғига қараганда хийли ортиқдир.
РКП(б) XII С- ЕЗДИ 319 ревчлюцни дадо фчйдкои бир иш бўлар эди, дрб ўйлкй- мки. Бцздкгн кетчочм ррспубликалкр 8 та, одстaкил реcпyбликaокр ҳам 8 та, Русия Иттифокка ўзи бир республикк бўлиб киркди, бизда областьлар 14 тК, кна шдлaроннн ҳaомaси йнғнонб нккннчн пaоктк тузкди- лкр вк бу пклатк миллатларнинг ҳкоок талаб вк эҳтиёжокрнон ифодк килади ҳамда бундкй каттк бир окмоaкaтон идорк кионш ншнон рогнлоaштнркдн. Мкнк шдонон дадо мен Ркковскийниог тузктишини рмд ^^k крркк дрб ўйлайман.
320 6. МИЛЛИЙ МАСАЛА КОМИССИЯСИНИНГ ДОҚЛАДИГА ҚУШИМЧА 25 апрель Уртоқлар, мен сизгк оилонй оaсaлa секциясйоинг ишлкри ҳакида доклад килгaниодк, янк икки кичк^юа Kўшноак тўғрис•ндa сўзлаб ўтишни дндтн6окн. Бу Kўшиочклaр тўғрисидк сўзлaокй ўтиш одокно эмас. 10-оаи моддадкги, нoтнсооoнз бкрчк онолнй ррoну6- ликалар вк онооцй облaстьлкрнннн тенг ҳукдклноиги ксосидк окхсдс вaкилонк оргкн тдзилооғи керак дейногaн «б» 6aодигa: «бу республикалар счстквннa кнрнко ҳамма оилоaтлкр одокно кадар назкрдк ту- тноoно» деб кўшмок керкк, адокн цккноан пклкткга ўз вакиллкрини юборкдиган ба’зи республикаларда бир нрча миллат бор. Мaoaоaн, Туркистондк шундкй. У ердК ўзбеклкрдан бошка тдркмкноaр, кирғизлкр ва бошка халклар ҳкм бор, шдонон учун бу хaлклкрдко ҳкм вaкнолaр 6ўоншн зкрур. Иккноан кўшноак, 2-оан 6ўоионннн энг охнрннк Kўшиокдн. Бу кўшноак кдйндкгноaрдкн н6чркт:
РКП(б) XII С-ЕЗДИ 321 блан алоқиеннн амалга ошнрнш) ғоят китги иҳими- ятги эга 6ўлгинлиги учун, с^зд Марказий Комигттти бундай ходнмлирин жуда диккит блан териб олишга илоҳвди э^ибор бтрншин гопшнрадн, токи бу ходим- лиринит еоетивн партнlиииг миллий мисили ҳақидаги ^арораирнин ҳиқнқитан турмушга ошнрншии тўла ра- вишда та’мни кнлаоаидиган бўлени». Сўнгра, Радекнинг ўз сўзвди айтиб ўтгин бир му- аоҳазисн хусусиди бнр-нккн сўз айтиб ўтай. Арман ўртоқлар буни меидаи сўримоқдааар. Мтнимчи, Ри- декинит мулоҳазаеи ҳақиқатги гўғрн кеамийдн. Радек бу ерда чиқиб, ирминлир Озарбайжонда озарбайжон- аилирин эзидилир ёки эзишлари мумкин ва, иксинчи, озарбайжонлилар Армаиистоиди арминларии эзншларн мумкин, дейди. Мен шуни айтаб ўгмоғнм керакки, умуман табнагда бундай ҳоллар бўамийдн, бўлганда ҳам худди буинит гтекарнсн бўаидн. Озир6ийжонди ^^а^ба^^онли.лар кўпчилик бўлтанларн учун арманаар- ни эзадилар ва чавақаайднлар, Нахичтванди шундай бўлгии эди, унда арманларнннг ҳиммаеннн деярлик сўйнб, чивиқли6 тишлигин эдилар, арманаир бўл- са, Арминнстонди деярлик ҳамма тоторларни еўйиб, чaваклаб тишлимоқдилир. Зингнзурда шундай бўатаи эди. Лекни бировларнииг даваитнди озчнаикнннp кўпчнлнкин эзиш каби ғийри-табний ҳоллар ҳеч зақт бўлгии эмас.
322 МЛТБУОТ КОЛЛЕКТИВ ТАШКИЛОТЧИДИР Ингулов ўзининг «Илдизигача» деган мақоласи^^ («Правда»нинг 98-нчи сонига қаралсин) матбуо<т^ нннт давлат ва партия учун аҳамияти тўғрнсвдaгJаг муҳим масалага тўхтаб ўтди. У, ўз фнканнн қувват^ лаш учун бўлса керак, Марказий Қомнтетнннт лий ҳнсобннн далил қилиб кўрсатади; бу қарорда шундай дейилган: «Матбуот партия блан ншчилар.- сннфн ўртасида кўзга кўринмас бир алоқани йўлга қўяди, бу алоқанинг кучи ҳар қандай алоқа воситаси бўлган оммавий аппаратга баравар келади, мат-. буот — энг кучли бир қурол бўлиб, партия унннт. ёрдамила ҳар кун, ҳар соат ншчнлар синфи блан га* пиришиб туради»*. | Броқ, Ингулов масалани ҳал қилишга уруни^ иккита хатога йўл қўйган: ^^нчида^ у Маркази^ Қомитег ҳисоботидан олинган цитатанинг ма,носинй бузган; иккинчидан, у матбуотнинг энг . муҳим бўлган] ташкилий ролини назаридан қочирган. Масаланинг; * Ушбу томнинг 232 — 233 беглааига қааалснн. Ред.
МАТБУОТ КОЛЛЕКТИВ ТАШКИЛОТЧИДИР 323 муҳим бўлтиин учун бу хитолир гўғрнеида бир-нккн оғ из сўз айтаб ■ ўташ керак деб ўйлиймаи. 1. Ҳиеоботдии, гўё пиргнlииит роли ишчилар еиио фи блан гапириш вазифаеи блан■чекланади, ҳолбуки партия ишчилар еиифи блан фақат гипиришн эмасг балки гаплашиши керак, деган ма^о асло. чнқмайди. «Гапнрнш» иборисиии «гиплашнш» ибораеити қара- мa-'қаршн қўйиш фикаг найpингбозлнкдан 6ош1қи иaреи эмис. Амалда бу иборалирнинг ҳар иккилисн хам ўқучи блан ёзучи ўргиенди, парта1 блан ишчилар еннфн ўргаенда, давлат блан меҳнагкишаар 'оммаси ўртисиди 6ўлидигин доимий муомиаиин ифoдилайднгаи ажраамас бир бутун нирсидир. Бу ҳол оммивий проле- тар пиртнlеи бино 6ўлгиндин бери, эекн «Искра» зимонндии бери давом қилиб келмоқда. Бундай ўзаро муомала ишчилир ■ еннфн Русияда ҳокнмнlгин қўлга олгииндии бнритчи йил ўггандан еўиг бошаинДн деб' ўйлиlшнди Иитуаов ҳақли эмас. Марказий Комигет \исо6отидин оаннгин цититииннт ма’иоен «гапаашнш» да эмае, балки шундаки, матбуот «партия блан ишчи- лар еиифн ўртасида илоқаин йўлга кўlди», бу алоқа- инит «кучи ҳиркаидай алоқа восигиеи бўлган оммавий иппaрагга баравар келади». Цитатанинг ми’иоен — митбуогинит гашкнанй аҳимиятидадир. Худди ана шунинг учун ҳам матбуот партая блан ишчилар ени-■ фи ўргаеидати алоқа военгаларидан бири сифагнди Миркизий Комитегнинг ташкилий ҳнеобогиги кнрн- гнлгин. Иигуаов цигатага тушунмапта ва, демак, унинг ма’иоенин бузипта. 2. Ингулов ■ митбуотиииг агнтатораик, фош қил^- чианк ролини кўрсатиб ўтиб, вақтлн мигбуотинир вазнфиеи шу блан тамом бўлади, деб ўйлийди.
324 И. В. С Т А Л И Н У окооaкaтноиздкгн бир кaоак oдц нсте’ооллaрон ми- сол килиб олади вк мкт6дчтнннн фош килиш соҳкси- дкги иши, окт6дот орккон кгнтaцни юрнизиш—мкскла- оног «нлднзндко» н6чрaт деб кўрсаткди. Ҳолбуки, мкт6уотннон aгнтaцни соҳксидкги 'роононон кҳкоияти жудк ккттк 6ўоншц блкн 6нрнк, донон ткшкилий рчон кйон замонда кдрионш ншнонзонон энг одҳно тчочон ■ экaолигн рaвшaоднр. Гап факат нaзетaоннг aнитaцни Килишида вк фош кионшидк эмкс, ran энг чодио шдн- даки, гкзета мaмлaкaтноизнинг ҳаммк жойидк, барча oaнчaт вк деҳкчоанонк пунктлкридк, ҳаммк дезд вк во- овoтьлaрдa кўп ходиlолaргa, кгентоaр ва мдх6иpлaрнa эга 6ўлсно, алока ннн партиядкн гкзетк орккли ишанлaр ва дрҳконлар ишaйднгaн ркйчнлaроиог нoтнсочoнз • ҳaмокoнгк бориб ртoно, бир томоодaо, нaртни блкн дкеокт, цккночн тчоондaо, санокт вк деҳконаноик ркйоолaрн ўртксидаги ўзаро aлчкa тўла 6ўлoно. Агкр, кйткйлик, «Брднотк»73 ккби ооок6оH газетк фикр олоошиш вк тажрибк ўрнкоиш учдн мaмоaкaтноиз- онон турли жойокридкгн ўзноиог кoоснй aгротлa- .рнонон кчоференцняоaрини вакт-вккти 6оaо аaкири6 тдргкнда эди, бд aгрнтлaроннг ҳкрбири эск, ўз навба- тида, ўз рaйоолaрн, пднктлкрн ва волчстьлкридa шд оaкoaд • блкн ўз оух6ирокрнонон конфррроциялaрнон аaктриб турганидк эди — пaртни блкн ишчилкр снофн ўртксида, дквлкт блан мaмоккaтимнзнинг энг узок бурчaкоaрн ўртасидк ткшкноий клоккни йўлгк кўйиш <«oчҳaидaгнок эмкс, балки оaт6уотонон ўзнон яхши- лаш ва жчоокотириш, вкктли окт6дотноиз хчднооa- бутдн состквнон яхшиокш вк жчнокотириш соҳксидк ҳам 6нрноан катта кадам кўйтлгко бўлкр эди. Меоноак бундкй конфррроциялкр ва кенгашлкр
МАТБУОТ КОЛЛЕКТИВ ТАШКИЛОТЧИДИР 325 журналистларнинг «бутунрусия» ва бошқа хил с'езд- ларидан кўра кўпроқ реаль аҳамиятга эгадир. Газета партия ва Совет ҳокимнятн қўлидаги коллектав таш- килотчндиа, газета мамлакатимиз меҳнаткашлари блан алоқа боғлаш ва уларни партия ва Совет ҳокнмнятн гевааагнга тўплаш воснтасидир,— матбу- отнннт навбатдаги вазифаси ҳозир ана шундан. иборат. Уртоқ Лениннннт (1901 йилда ёзилган) «Нимадан бошламоқ керак?» деган мақоласидан партиямиз ҳаС- тида вақтли матбуотнинг ташкилий роли тўғрисидатн бир неча сатаннн ўқучинннт эсига солиб ўтсак ортиқ- ча бўлмас: «Броқ, тазетгнннт роли ндеяян тарқатиш блантнна, снёснft гарбня блангина ва сиёсий игтифоқчилар йиғиш блангина чек- ланмайди. Газета — коллекгнв пропаганцист ва коллекгнв аги- гатоатина эмас, балки шунингдек коллекгнв ташкнлэтчи ҳамдир. Бу жиҳатдан уни қуанладнтан бино агаофнда бойланаднган, бннонн шаклга киргнзиб қўядиган, айрим бинокорлар ўртасидг-- алоқани осонлаштиааднган, улар ўагаснда ншнинт тақсимланн- шига ва уюштнрилтан меҳнат орқасида эришнлтан умумий нати- жаларни кўздан кечириб боришга ёрдам қнладнган ҳовэзаларга-=. ўхшатиш мумкин. Газета ёрдами блан ва унигг туфзйлй, фақат маҳаллий иш блан эмас, балки ўз а’золгаинн сиёсий воқналганн диққат блан кузатиб боришга, бу воқиалаанинт гҳгмиятигг ва- аҳолинннг турли тоифгларита кўасггадитгн - га’сиаогита баҳо берншга, бу воқналаатг революцион пгагнянннт га’сна кўрсатиши- учун мақбул усуллгрни ишлгбчнқишга ўрггтгдитан мунгазам■■ умумий иш блан ҳам шуғулланучи доимий таш-килот ўз-ўзидан - келиб чнқадн. Ггзеггнинг мггеаиаллаа блан тўғри ^4™ қили- нншннн ва 7^^ тўғри таақатнлишнни гг,мннлаш каби амалий ишяинг ўзи бир 6ўлггн пгргнянннг маҳаллий атенглгрннн, бир- бирлгрн блан бевосита алоқада бўлиб тургднган, нцпнннт умумий- аҳволидан хабардор бўлган, умумрусияга хос ншлганннт кичик- кичик вазнфалааннн мунтазам бажариб боаншта одат
326 И. В. С Т А Л И Н қандай бўлсада бирон революцнои ишни уюшгнрншда ўз кучла. рини енниб кўраднгаи агтнглар гормоғнин ташкил кнаншти маж. бур кнлади. Атеитлариинг бундай гормоғн худди бизга керақ бўлгаи гашкилотнннт: бутун мамлакатда иш олиб бориш учуд 'жуда кагги бўлган; вазифаларии ва битифенл гакенмааш учун жуда кенг ва ҳиргирафаима бўлгии; ҳирқиидай шаронгди, ҳарқиидий «бурулншлир» ва фавқулодда ҳоллар рўй бертаида нккиаанмай ўз ншнин давом этднрабнанш учун жуда еибоган ■ бўлган; бир томоидин, ўзииннг бутун кучини бир ерга ^8^ ва кучи кўп бўлган душман блан очиқ майдоида урушмаеанк. учун ва, иккинчи гомондан эса, бу душмининиг эпишангаш' идан фойдилиинш ва унга кутилмагаи жойда ва кугилмигаи вактди ҳужум киаабилиш учун жуда эпчил бўлтии тишкилотнннг исосн бўаадн»74. Ургок Ленин ўша вақтда газета тўғрнеида гипир- ганда, уни паргнямизни қуриш қуроли деб ги,рифаиO ган эди. Броқ, ўртоқ Ленин ийтгин гапаирнинг ҳозирги бизиинг партия ва давлат қурнлишнмнз широитиги ҳам тўла равишда мувофиқ келишига шубҳа қилиш учун асос йўқ. Ингулов ўз миколаеида вақгаи мигбуогиииг мана шу муҳим гашкилий роаинн иазирдаи кочиргии. Унинг энг асосий хатоен ана шунда. Кандай бўлдики, матбуотимизнинг иеоеий ходим- аирндии бири бу муҳим визнфаин сезмай қолди? Ке- ча ўргокаардан бири менга Ингулов, афгидиия матбуот гўғри•еидатн миеааанн ҳал қилиш визнфаен- дан гишқарн, ўз олдига яна бошқа, қўшимча вази- фани: «кимгадир ништар уриш ва кнмиинтднр кнгн- ғига тегиш» вазнфиеиин ҳам қўйган 6ўлси керак, деди. Мен ўзим бу гапни тасдиқлашни зиммимги олмиймин ва кимиинг бўлмасин, иеоеий вазифааар• дан ташқари, ўз олдига ■ қўшимча вазифаларии ҳам
МАТБУОТ КОЛЛЕКТИВ ТАШКИЛОТЧИДИР 327 кўйишгк ҳккки боронннон ксло ишкор кноокйоaо. .^(^(кин кўшиочк екзнфклкр 6нзоион нкртни ва дав- дкт кдрноншн ншноиздa окт6дотонон ткшкноий ро- дини конкокш ккби кoоснй вкзнфaон ҳкттоки бир оннyтгк бўлск ҳам тўсиб кўйншннк йўл кўйиб бўл- окйдн. * jlpaeda* № 99, 1923 йил, 6 май '1мзо; И, С т а л ц н
328 ГАПНИ КОВЛАСАНГ ЧИҚА БЕРАД1И., * Мен «Правда»нинг 99-нчи сонида* босилган, мат- буотнннт ташкилий роли гўғансндатн мақоламда Ингуловнинг матбуот ҳақидаги масалада қилггн икки хатосннн кўрсатиб ўтган эдим. Ингулов жавоб мақо- ласида («Правда»нинг 101-нчи сонига қаралсин), мен хато қилганим йўқ, балки «‘онглашилмовчилик» бў- лнптн, деб важ кўрсагади. Мен Ингуловнинг хатола- аннн «онглашилмовчилик» деб оташга розиман. Броц бало шундаки, Ингулов ўзининг жавоб мақоласидэ учта янги хатога, Ски, агар нстасангиз, учта янги <<онтлашнл!мolвчиликка>> йўл қўйганки, матбуотнинг алоҳида аҳамняги борлитндан, булар ҳгқида инда- масдан ўтишнннт, афсуски, ҳеч иложи йўқ. 1. Ингулов мен ўзимнинг бнаннчн мгқоламда мат- буотнинг ташкилий роли тўғрисидаги масалага кўпроқ диққат қилншнн зарур топмадим, «бизнннг партиявий газегамизни кимлар чиқараёгтанлити» тўғрисидатн «жуз’ий вазифа»ни мақсад қилиб олган эдим, деб бизни шунга ишонтиамоқчн бўлади. Шундай ҳам бўл- син. Хўш, ундай бўлса, нега Ингулов ўз мақоласига. Марказий Қомитетнинг ташкилий ҳнсоботндан олинган * Ушбу . томшшг 322— 327 беглаанга қааалснн. Ред.
ГАПНИ КОВЛАСАНГ ЧИҚА БЕРАДИ... 329 Бк вактли мкт6уоттмизнион ндкдл ткшктотй роли ҳа- кндaнн цитктaои oкрокеҳк килиб члкди? Иккндaо бнри,— ё Ингулов циткткнтнн ок’ноoигк . тдшуомaгaо, рки ўзининг мaкчлкoини бошдан оёк Мкрказий ■Кчои- тртнион мaт6дчтоинг тaшкноий аҳамияти тўғрисидаги ткшкилий ҳиoоботидaн члиогко цнтктaнинн кник ма'- нocинк ккркок-ккрши ва тескари килиб кўйган. Ҳкр пкки ҳолда • ҳам . Ингуловнинг хктоси кўзга тaшокотб туринтн. ' 2. Ингулов бундан «икки—уч йил илгари мпз омма блкн 6чғлaогaо эмас эди», «партияни д блкн боғламагкн эди», умумaо матбдот блан оммк ўрта- oидк клокк «йўк • эди» деб дк’во килкди. Ионуоовнион бд дк’восининг ткмчмaо нотўғрилигини, ндалигини, хккикий тдрмушдан йироклигини тушуниш учдн дон диккат блкн .ўкиб чикишнинг ўзи кифоядир. Дкрҳаки- кат, кгкр бизнинг нкрття оaт6учттмиз, унинг орккли икртиянинг ўзи бундан «икки— дч йил илгкри» ншаи- лкр омокси блкн «6чғлкнмкнaо» 6ўлнкноaридк эди, нкртиямнзоннг ревчлюциянион иакн вк ташки душ- окноaртгк карши турчлмaсоини, унинг «ҳкш-нaш» дoгунчa ҳалок бўоиши, .йўкотиб ю6чрнлтши мукарркр- оигн ркешко эмaoмн! Ўйлкб каранг^: гркждкоокр урдши кизиб кртгкнда, нaртия бирканча ажойиб мд- екффкктитлкрнк эришиб, душмaноaрнннн зарбасини дкф’ килмокда эди, нaртии матбуот чркaот ишай ва дрҳконлкрни счциaонсттк еaтaоои оудчфaк килишгк чакирди, ўн отнглaб, юз минглаб орҳоктккшокр оммаси нкртии аaкириғинк юзлкб ррзооюцтиокр блкн жквоб брриб, ўз жонларини кимкй фрчотгa 6чрдилaр, энди эса Ингулче 6уоaрнинн ҳaммкoиои била туриб, бдн- Дкн «икки — дч йил тогaрн мктбучтимиз оммк блан ^2 И. В. С т к л и н тоо, 5
330 И. В. С Т А Л И Н 6оғлингин эмас эди, демак, пиртнlнн у блан боғлама- ган эди» деб да’во кнаишин ўринли деб топиди. Ахир, бу куатнаи эмисми? «Омма блан боғаинматин» пар- тнlинит оммивий мит6уот военгиен ила ўн мннглирча ва юз минг.ларча ишчи ва деҳқоилирии ҳирикитги кел- тнртиианти қаерда эшитнагин? Шунга қиримий, пар- тия ўн м:ииглирча ва юз мннгларчи меҳиигкаш оммини ҳарикигти кеагнргии экан, бунда оммавий пиргнlиниг мигбуог воентиеиеиз иш кўрншн сра мўмкни 6ўлмигин- антн равшан эмасми? Дирҳақнқит, кнмннитдир омма блан илоқаин йўқотгиилитн рост, лекнн бизнннг пиртия ва унинг мит6уоти эмас, балки аллакимдир, бошқа биров йўкогнб кўйгии. Магбуотга туҳмат қилиш яра- мийди! Гап шундаки, пиртияинит ўз матбуоти орқили омма блан алоқасн шубҳасиз бор эди ва «икки — уч йил бундан илгири» алоқасн бўлмаганлиГн мумкин эмас эди, лекин бу алоқа, пиртнlмнзинит XI с’тзди бу ҳақда тўғри кўреитиб ўттииндек, бирмунча бўш эдч. Энди вазифа бу илоқаии кеигийтнрншдан, уни ҳирқиндий йўллар блан мустаҳкамлашдан, уии lиада кучанрок ва мунтaзамрок қнаншдан иборат. Ҳамма ran шунда. . 3. Ингулов яна да'во қилиб, бундан «икки—уч йил натарн матбуот орқили пиргиl блан ншчнаир еиифи ўргиенда алоқа бўлмагаи» дейди. Нима учун? Шунинг учун эканки, ўша виктда■«бизнннг митбуогимиз кун- дан-кун курашга чикнриб турар эди, Совтт ҳокимия- тниииг кўраёгтан чоралари ҳақида, пиртнlиинт қа- рорлари гўғриенда сўзлаб берар эди, лекин тизегхон ншчнлирннит жавоби йўқ эди». Айнии шундай дейил- гин: «гизттхон ншчилирннит жавоби йўқ эди», дейил- ган.
ГАПНИ КОВЛАСАНГ ЧИҚА БЕРАДИ... 331 Бу ишониб бўлмайдиган, даҳшатли туҳмат, лекин факт. Ҳаммага . ма’лумки, . партия матбуот орқали: «Ҳамма транспортга» деб чақириқ қилганда, омма якдиллик блан жавоб берган эди, ўзннинт хайрихоҳ- лиги тўғансида, транспоатнн ҳимоя қилишга тайёр эканлнтн тўғанснда матбуотга юзлаб резолюциялар юборди ва ўзннинт ўн мингларча фарзандларинн ^№^^3 Срдам беаншта юбоадн. Броқ, Ингулов буни газетхон ншчнлаанинт жавоби деб ҳнcoблашта рози эмас, у буни партия блан ншчнлар синфи ўрта- сида матбуот орқали бўлган. ўзаро ҳамкорлик деб оташга рози эмас, чунки бу ўзаро ҳамкорлик мухбир- лгр воснтасндан кўра кўпроқ бевосита партия блан ншчилаа синфи ўртасида бўлган, албаттг, матбуот йўли блан бўлган. Ҳаммага мг’лумки, партия: «Очаачилнкка қарши курашга» чақ'ирганда, омма паатнянннг чақирнғнта якднллнк блан жавоб бериб, партия матбуотига сон- саноқснз резолюциялар юборди ва ўзннннт ўн минг- ларча фарзандларини қулоққа қарши курашга сафар- бар қилди. Шунга қарамай, Ингулов буни газетхон ишчиларнннт жавоби ва партия блан ишчилар . сннфн ўатаснда матбуот воснтаси орқали бўлган ўзаро ҳам- корлик деб ҳисоблашга р°зи эмас, чунки бу ўзаро ҳамкоалнк «қовдага мувофиқ» бўлмаган, бг’зи мух- бирлар четда қолдирилган ва ҳоказо.
332 И. В. С Т А Л и Н жквоб олинoa, бу нaртти блкн ишчилкр снофи ўртксгь дкги ҳакикий вк аинaккм ўзкро ҳaмкчрлик бўлкди. Янк бд нaртии мктбуотининг ткшктлтй • роонни 6еонт- лаш эоиш! Худодкн кўркинг, Ингулов, ўзаро ҳкмкор- оикоион марксистик тк’рифи блан ркoотитатокр тк’~ рифиои крaлaшттрт6 юбормкнг. Ҳолбуки, нaртии блкн ишчилкр синфи ўртксида мктбуоТ оркали бўокдннко■ ўзаро ҳкмкоротккк рксми- ятчи кўзи блан эмас, окркснoт кўзи блкн ккркскк, бд ўзкро ҳкмкорлик ҳaоишк, «икки — дч йил бундкн ионкрт ҳкм», .ундан олдин ҳкм 6ўлгaо, 6ўлмкoоинт ҳкм мумкто эмас эди, акс ҳолдк, нкртии тшаиокр oиофигк ркҳ6aрлнкот ўз кўлидк oккок6 кчлооокгко бўлкр эди, ншаилкр синфи эск ҳокимтигни ўз кўлида oккок6 кооооокнaн бўлкр эди. Афтидкн, эндиги вкзи- фк шундко иборктки, бу ўзаро ҳкокороткнт • оунтaзaо ва оустaҳкaо киоиш крркк. Ионулче окт6учтнион ташкилий aҳконяттон кaоснтнбгнок коооксдко, 6уоинг уoттнa у, нaртии блан ншаилкр синфи ўртксидк мкт- буот чркaлт 6ўлкдннко ўзкро ҳкокорликон окркснoт- окрак тушуниш ўротгк ркoмиятатлкрак, тўрaлaрак тушуниб, унтнн бу кҳaоиитиои бузиб кўрсатди. Янк буни д «чонлaшилооваилик» деб отайди... Иннулоенинн «кўшнмак екзтфкокртнк» келганда, нaран д бундай екзтфкокр • кўйгкнини ккт,ий инкор Килск ҳам, кйтиб ўтишим крракки, бу тўғрида менион 6уодaо олдионн оккчокдк 6тодтрнaн шу6ҳклкртоои днтон иккинан оaкчлксн бкрткркф килмкди. „Правда" № 102, 1923 йал, 10 май Имзо: И. С т а л и н
333 РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАР ВА ОБЛАСТЬЛАРНИНГ МАС'УЛ ХОДИМЛАРИ БЛАН ЎТКАЗГАН ТЎРТИНЧИ КЕНГАШИ75 1923 йил 9 —12 июнь РКП(б) Марказий Комитетининг миллий республакалар ва областьларнанг маСул ходимлари блан ўтказган тўртинчи кенгаши. Стенография Ҳисоботи. М., 1923
335 1. МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН IV ҚЕНГАШГА АТАБ ЕЗИЛГАН ВА МАРКАЗИЙ КОМИТЕТ СИЕСИЙ БЮРОСИ МАҚУЛЛАГАН ПЛАТФОРМА ЛОЙИҲАСИ™ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ПАРТИЯ ИШЛАРИНИНГ УМУМИЙ ЙУЛИ Мнллнй масаладг XII партая с’ездннннт позицня- ларидан . четга чнқншта қарши курашда партия ишла- рида тутиладиган йўл шу с’езднннт миллий масалг ҳақида чиқарган аезолюцнясинннт тетншли моддала- рига, я’ни аезолюцнянннг бнаннчи бобндатн 7 модда ва нккннчн бобидаги 1, 2 ва 3 моддаларга қараб бел- гнланншн лозим. Партиянинг энг асосий вазифаларидан бири — ма- ҳаллий аҳолннннг пролегаа ва ярим пролетар эле- ментлаандан миллий республика ва областьларда янги коммунистик ташкилотлар етнштнанш ва рнвожлантн- риш, шу ташкилотларнннт оёққа босншита, чинакам коммунизм руҳида тарбия олншита ҳартарафлгма ёрдам бериш, дастлаб кўп бўлмаса-да, лекин ҳақиқа- тан ннтepнацноналнзм руҳидаги коммунист кадрларни уюштнаншдна. Республика ва областьларда ҳақиқа- тан жиддий коммуннстнк ташкилотлар мустаҳкамлан- ган тақдирдагина уларда Совет ҳокимияти мустаҳкам. бўлади.
336 И. В. С Т А Л и Н Лекни республика ва обаасгьаардагн коммуннет- аарнниг ўзлари шуни эсда тутмоқларн ■ керакки, аҳо- аинниг ижтнмоий соегавн бошқача бўлгиилнгн туфай- ли, у ерлардаги вазнят Респубанкалар Иттифоқинииг еаиоит мирказлирндагн визиятдин жуда катта фарқ қилиди, шунинг учун чекка обаасгьаирда кўпинча бошқача иш усуллирини қўлааниш зарур. Жумаидаи, бундай жойларда маҳаллнй аҳоли меҳиаткашлирннииг ёрдамига сазовор бўлмоқ учун революцион-демокра- тик эаемеитаарги ва ҳатто совет ҳокимнягиги иисба- тан холис туручи кншнларга, марказий облисгьаирди’ гидан кўра кўпроқ хайрихоҳанк блан қарамоқ зарур. Реепубанка ва обаастьаардигн маҳиллнй интеллигеит- лариниг роли Республнкааар Иттнфоқннйнг марказий обласгьларндагн интелантеитлириннг ролига қараган- да кўп жнҳагдаи бошкачаднр. Чекка оба•асгьлирда маҳаланй ингеааигтнг ходимлар шу қадар камки, уларнннг ҳир6ирини барча чоралар блан Совет ҳоки- мнягн томониги тортмоқ керак. Чекка обаиетьаардигн ҳарйир коммунист: мен — коммуннстман, шунинг учун, мазкур шароигга муво- фиқ ишлашим ва совет системаси доирасида ишлашни иетаган ва холис туриб ишлай олиднгаи маҳаалнй миллат кншиларига ёнберишим лозим, деган фикрни ҳамивикт ■ эсда тутмоғн керак. Бу — марксизм прнн- циплири учун ва мнлаатчнлнк томон оғишга қарши чин интернационализм учун ғоявий жнҳигдан доимий кураш олиб боришни инкор қилмайди, балки шундай кураш олиб борншин тақозо қилади. Фақат шу йўл баингини маҳалаий мнллатчианкни муваффақнятли равишда ■ бнгирнш ва маҳаллнй иҳолининг кенг таба- I^aлapнин Совет ҳокимнlгн томонига тортиш мумкин.
IV КЕНГАШ 337 ИТТИФОҚ МАРКАЗИЙ ИЖРОИЯ КОМИТЕТИНИНГ ИККИНЧИ ПАЛАТАСИНИ ТУЗИШГА ВА РЕСПУБЛИКАЛАР ИТТИФОҚИ ХАЛҚ КОМИССАРЛИКЛАРИНИ ТУЗИШГА АЛОҚАДОР МАСАЛАЛАР Ҳали тўлк бўлмкгкн ок’оумчтокрнк кўрк, бундкй окoaлкокр ҳаммкси бўоиб рттита: к) Иккинчи палатанинг состави ҳақида. Бу нaлктa кетоноо ва муoтaкил ррсну6ликклкро■ион • екктлокрт- дкн (ҳарбиридкн тўртткдкн ёки кўпрок) вк оиолтй ч6лaoтьлкрниог вкктлокртдaн (ҳкр6иртдaо биттадкн бўлск кифоя) и6чрaт бўлиши керак. Яхшиси ишни шу тахлитда кўйиш керккки, биринчи нкоктк к’золкри, умуокн • айтгкнда, иккинчи нкокткнк ҳкм к’зо бўлма- oнолaр. Ррсну6онкк ва о6окoть вкктлокрини Респуб- откaоaр Иттифчки Счветионнг с’езди тaoднкокши лозно. Бнрннаи • нaоaтaот Иттифок Совети, нккннчнст- ни — Миооaтлaр Совети, деб аткш керак.
338 И. В. С Т А Л И Н бош-қатдгн овозга қўйилади, мабода жанжалга сабаб бўлган ва шу йўл блан гузггнлган қонун лойиҳасинц иккала палатанинг кўпчнлитн мг’қулламасаэ бу иш Республикалар Иттифоқи Советининг шошилинч ёки нгвбатдаги с’езди қарамоғнга топшиаиладн. в) Иккинчи палатанинг ҳуқуқлари ҳақида. Иккин- чи палатанинг (бнаннчн палата каби) қарамоғига СССР Конституциясининг бнаннчи моддасида кўрса- тилган масалглар киради. Иттифоқ Марказий Ижроия Комнтетн Президиумининг ҳамдг Иттифоқ Халқ Ко- миссгрлар Советининг қонун чиқариш соҳасидаг» вазифалари ўз кучннн сақлаб қолади. г) Республикалар Иттифоқи Марказий Ижроия Қомитетининг Президиуми ҳақида. Марказий Ижроия Комитетннннт Президиуми битта бўлншн керак. Уни Марказий Ижроия Комитетннннт . ҳар икки палатаси сайлаши, глбатта унда мнллатларнинт, ҳеч бўлмаган- да, энг катта миллатларнинг вакиллари бўлншннн тг’~ мин этмоқ лозим. Украинларнинг МГрказий Ижроия Комнтетннннт ягона Презндиуми ўаннта, Марказий' Ижроия Қомнтетннинт нккн пглатасига мувофиқ қи- либ қонун чиқариш функцияларига эга бўлган икки президиум тузилсин, деган таклифлари номақбул тгк- лифДиа. Президиум Иттифоқнинг сессиядан сессияга- ча доимий суратда, узлуксиз ишлаб турадиган олий: ҳокимиятидир. Қонун чиқариш функцнялааи бўлади- ган икки президиум тузиш олий ҳокимнятни иккнга- бўлиш демакдир, бундай қилинганда ишда кўп қнйнн- чнлнклар туғилиши турган ran. Пглатгл^^нинг ўз- паезндиумларн бўлншн керак, лекин бу президиум- лгрнннт қонун чиқазиш функцияси бўлмаслитн ло- зим.
IV КЕНГАШ 339 д) Қўшма комиссарликларнинг сони ҳақида. Мар- казий Комнтттинит илгариги паеlумлирн чнқиргаи ^popJ^^ кўра, қўшма комиccaрлнклир бешта бў- дцши лозим (Ташқи ишлар комиccирлнти, Ташқи савдо комиееираити, Ҳарбий ишлар халқ комнсеараи- гп, Йўл ишлари халқ комиcсираитн ва Почги-гтаетраф халқ комиссарлиги), директива берадиган комнееир- ликлир ҳам бешта бўлиши лозим (Молия халқ комне- еарлнтн, Халқ хўжилнти олий еовеги, Озик-овқаг халқ комиееиранти, Мтҳнит халқ комисcираити, Ишчи- дтҳқон ииcпeкцияcи), колгин комиссарликлар батамом автоиом халқ комнсcaрлнклирн бўлиши лозим. Укра- инлар Ташқи ишлар ва Ташқи савдо халқ комнссир- аикаириин қўшма халқ комнccaрлнкаарн қатори- дан чиқариб, дирекгива беручи халқ комнccaрлнкларн киторнти кнригишии, i^ Иттнфок Ташқи ишлар ва Тишқи савдо халқ комиеcaраикаири блан бир қаторда ре^^^(^,;^1^1^^.ларда ҳам бу комнccaрлнкларин коаднрнб> улирни Иттнфок халқ комиccaраикларн дирекгивила- рига бўйеундирншнн гаклиф қиладиаар. Модомики, биз ■ гишкн дун’ё олдида бир бутун бўлиб иш кўради- ган чнииким ягоиа Иттнфок давлатиии тузар экиимнзh бу таклиф ^^мақбулдир. Қонцтсеня шаргномааарн■ ҳиқиди ҳам шуни айтмоқ лозим, концеееня шартаома- лари тузиш ишлири Реепубликааир Итгифоки қўлиди тўплинмоғи лозим. е) Республикалар Иттифоқи Халқ Комиссарликлари- нинг тузилиши ҳақида. Бу халқ комиccaрликаарниниг коллегияларн еоставнга . энг китги ва муҳим мнллиг- ларнниг вакиалирини кнрнт•нб, уни ктнтийгирнш керак. ж) Республикаларнинг бюджет соҳасидаги ҳуқуқ- лари ҳаққда. Респубаикаларннцг бюджет соҳисндитн
340 И. В. С Т А Л И Н мустaкилликоaрини улкргк тегишли ҳисск дчнрaoидк кенгайтириш кррак, ррспубликкларнинг бюджет ҳио ■oлapнниог кaттa-кичикоиги окoклкoи эса aочҳтдa кў. рилиши оозим. y МАҲАЛЛИЙ АҲОЛИ ЎРТАСИДАГИ МЕҲНАТКАШ | ЭЛЕМЕНТЛАРНИ ПАРТИЯ BA СОВЕТ ҚУРИЛИШИГА 4 ЖАЛБ ЭТИШ ТАДБИРЛАРИ | Тўла бўлмагкн оa’лyоотлaргa кўрк, ҳозирок тўр^ ткдбирни таклиф килмчк оумкнн: ; а) Дкеокт ва нaрття aннaрктлкртот милоaтчO• унсypлкрдко тозклкш крркк (кеекоч улуғ рус шови- нистлари, шунингдек руслкргк карши миллктчилар) вк бошка онллaтчтлaр кўздк тутилкди). Тчзaлaш эҳти- ётлик блкн, тркштриогко мктрриклокр асосидк, пкр- тия Марказий Комитрти■нинн нaзчркти остидк ўтккзи* -ЛИШИ лозио. б) Ррoну6ликa вк ч6оaoтьокрдa идчрa ишларини оaҳaлоий ттлокрдa юргизишга oекнн-aстa кўчиш дчдн. дкеоaт ва партия муксoксклкрион ккдкм-6кккдко вК' оғишоaй миоонйоaштирa бориш керкк, окo’уо хчдио-- лкр маҳкллий тилоaрои ко6кттк ўргкниб ооишлкриi очзим. J в) Мaҳaооий интеллигентоaр орaoтдкги бир кадКй холис кишиларни ткоокш ҳкмдк дларни совет муaссaИ oклкригк жклб этиш блан бирга, респу6оикa вя ч6лaстьлaрдкги мас^л ходиолaримиз партия к^ол^ ридкн совет ва пaртии ккдрокрт етиштириш йўлидК иш олиб 6чришлaрн оозио.
IV КЕНГАШ 341 ман мас’ул. пгртия ходимлари Совет ҳокнмнятининг энг муҳим гадбирлгри ҳгқидг доклгдлгр қилиб ту- рр1шлари 'лозим. МАҲАЛЛИЙ АҲОЛИНИНГ МАДАНИЙ АҲВОЛИНИ ЯХШИЛАШ ТАДБИРЛАРИ Тахминан қуйндагн гадбналгрнн кўриш згрур: а) маҳаллий гнллаадг иш олиб боааднтан клублар- (пгргняснзлар клублари) ва бошқг маданий маориф* мyacсасалган гашкнл қилиш; б) мгҳгллий тиллгрдг бгрчг босқичдагн мактаб- ~арни кўпайтириш; в) ерли аҳолидгн бўлган ва холис туриб ишлайди- ггн хглқ ўқнтучиларини мгктаб ншлгрэига жглб қи- ,чиш; г) маҳаллий гнллгадг сгвод . жгмняглган тузиш; д) нашрнёг ншларинн йўлга қўйиш. МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКА ВА ОБЛАСТЬЛАРДА УЛАРНИНГ МИЛЛИЙ-МАИШИЙ ХУСУСИЯТЛАРИНИ НАЗАРДА ТУТИБ • ҚИЛИНАДИГАН ХЎЖАЛИК ҚУРИЛИШИ Тахмингн қуйидаги гадбналганн кўрмоқ згрур: а) гҳолининг кўчиб юришини ггагнбтг солиш, ке- ргк бўлган жойлгрдг эса батамом гўхгггнш; б) мгҳгллий меҳнаткаш гҳoлннн дгвлгт ер . фонди ҳисобидан мумкин бўлган қгдгр ер блан та^минлаш; в) маҳаллий гҳолигг енгил шгртлгр .блан қишлоқ. хўжглик креднги бернш; г) нррнггцня ншлгрннн . кучайтириш; д) коопергциягг, жумлгдгн, ҳунармгндлгр коопе- агцняснгг (ҳунгамгндлганн жалб этиш мгқсадидаХ ^ааггагфлгмг ёрдам бериш;
342 И. В. С Т А Л Й Н т) фабрика ва зиводлирни керакли хомаш’ёлар строб бўлган реепyбликaларта қўчнрнш; ж) маҳаллий иҳоли учун ҳунар ва техника мақ. ти6лири очиш; з) миҳиллий аҳоли учун қишлок-хўжалик куреаи- ри очиш. ‘ МИЛЛИЙ ҚЎШИН ҚИСМЛАРИ ТУЗИШ УЧУН КЎРИЛАДИГАН АМАЛИЙ ЧОРАЛАР ҲАҚИДА ■ 1 Ма’лум муддат ичида маҳаллий кншнлaрдаи . ко- маидирлир етказиш учун респубанки ва обааегьларда ҳарбий микти6лир очишги ҳозиpдииок кнрншмок кт- рак, бу командирлар кейничианк гузиаидитан мнаанй Kўшни қнемлирн учун моя бўлиб -хизмат киаиди. Албагга, бунда мнланй қнемаирниит, ийинкси комин- днраириниг паргнlвнй ва нжгимонй еоегиви кўитна- дагидек бўлиши ги’мни кнлнинши лозим; Миҳааанй кншнлардан эски ҳарбий кадрлари бўлган жойларда (Тоториетоиди, кисмии Бошкирдисгонда) ҳознрдиёк мнаанй мнанцнl полкаарн гузнш мумкин. Грузияда, Армиинетоиди ва Озир6ийжонди ҳозир биттaдии диви- зия бор, шткилли. Укриини ва Белоруеияда (ийинкеи Украинада) ҳозирдаёқ биттидаи миаиция днвнзияcи. тузиш мумкин.
IV КЕНГАШ 343 кҳвчон оукткн оaзaртдкн кандай аҳамиятгк эга экaоонгион исбот кнонш учун ҳожат йўк. Шд оуоо- скбат блан aрмцимиздкни кншнокр соон■он ткх'минан 20—25 оног ошнри-шнк тўғри келади, деб ўйлаш керак. ПАРТИЯВИЙ-ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРНИНГ ҚЎЙИЛИШИ Тахминан куйидаги тадбирларни кўриш зарур: к) онк тнондa oнёoнй сaечд мкктк6оaри оанш; б) онк тилидк оaрксистик кдабиёт яратиш; в) онк тилидк ихшн йўлга кўйиогкн вактли мкт- бучтнк эга 6ўонш; г) мкрказда ва окҳкоокрдa Шкрк халклкри дни- еерoнтртнонон фколиятннн кенгкйтириш вк бд уонвер- ситртон оодднй жиҳатдан тк,оннокш; д) Шарк хaоклaри уоиверoнтртн ҳузурида пкртия дцскуссци код6ц тузиб, унгк • Марказий Қоонтетнинн Москвкдк турдчи к’зчлкрнои жалб" кнонш; р) реснублнкк ва обоaoтьлкрдaги ёшлкр oоюзндa ва хотнн-Iкизокр орасида олиб 6ортлaдтгaо ишни ку- чкйтириш. XII СЕЗДНИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ЧИҚАРГАН РЕЗОЛЮЦИЯЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШ НУҚТАИ НАЗАРИДАН ПАРТИЯ BA СОВЕТ ХОДИМЛАРИ ТАНЛАШ Мкрказий Қомнтртниог ҳиoо6от-ткксимот, aniTan^ ва нропкгкндк, тaшкиоот, хотно-кизлaр бўлимларига вк иоcтpyкторлик кнпкрaттнa мкҳколий миллат киши- лкридан мк,луо микдордк (иккитк ёки учткдкн) Жклб Kиоиш керак, улар Мкрккзий Комитртнинг чекка
344 ’ и. В. С Т А л и н облгстьлгрдг олиб бораётггн кундглик партиявий ншлг■рини енгнллаштнришгг ва партия ҳгмдг совет ходимларини республика ва облгстьлгргг РКП XII с’ездининг миллий мгсглг юзасидан белгилаб берган йўлини та^инлгш учун тўғри тақсим қилиб туришга Срдгм бергдилгр.
345 2. МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКА ВА ОБЛАСТЬЛАРДАГИ УНГЛАР ВА «СУЛЛАР» ТУҒРИСИДА Кенгаш рўзномасининг биринчи моддаси — „Султон-Ғалиев иша“ юзасидан 10 июньда сўзланган нутц Мен бу ерда сўзга чиккан ўргоқларнннг иутклари ҳақида бирнеча изоҳ бтриб ўташ учун сўз олдим. Султои-Ғиантв иши муносибатн блан кўгариаган ма- еилаинит прниципииа томониги келсак, мтн ун.и иккии- чи модди юзасидан ки•аидигин докаиднмда очиб бе- ришга ҳаракат кнламии. Аввало кентишнинт ўзи ■ ҳақида. Бу ерда кимдир (ким эканлиги эсимда йўқ) бу кенгаш одагдагидин гашқарн бир ҳодиса деди. Бу нотўғри. Бундай кен- гашлар бизниит паргнямиз учун янги бир ҳодиса эмас. Бу ■ ктнгиш еои жиҳагидин Совет ■ҳокими1та ўрнатии^ гаидаи бтрли ■ ўгкизилаёгган гўртинчи кенгашдир. 1919 йнлинит бошигача уч марта кенгаш ўгказнлдн. У вактди вазият шундай кентишларни чакнрнб гурншн- , мизга нмкои берар эди. Кейинчианк, 1919 йилдин кейни, 1920—1921 йилларда, i^ биз бутунлай граж- данлар уруши блан овора бўлиб қолгаи вақтда ■ бун- Дай кеигашларин чақириб туриш учун вақтимиз йўқ эди. Фақат эиднликда, биз гриждинлир урушини та- мом қилиб, хўжилик куриаиши соҳаеидати ишларимц.з чуқур илдиз отгач, пиргиlвнй ншааримнзнннт ўзи, 23 И. В. С т а л и н, том 5
346 И. В. С Т А Л И И айниқса . миллий область ва республикалардаги парти- явий ншлариMнз яна ҳам конкретлашгандан сўнг, биз яна шундай кенташнн чақириш нмкониятнта эга бўл- дик. Маҳалларда сиСсатни амалга ошираётган киши- лар блан шу сиСсатни белгилгб берадиган кншнлаа биа-бналарннннт фнкрларини тўла онглаб олйшлари учун Маркгзий Комитет бундай кенгашлгрни ҳали кўп марталар чақнргдн деб ўйлайман. Менинг фнканмча, барча республика ва областьларнннт вакиллари ҳат- нашадиган шундай кенггшлгр чақнрнш блан кифоя- ланмай, яна ҳам' конкрет қарорлар чиқармоқ учун айрим республика ва областьлар бўйича ҳгм шундай кенгашлар чақириб туриш керак. Масала шу тарзда қўйилгандагинг Марказий Қомнтетнн ва маҳаллар- даги ходимларни қаноаглгнтнанш мумкин.
(V КЕНГАШ 347
348 И. В. С Т А ■ Л И Н гашлаб, миркеист бўлиб қолади деган ўмид блан унга риҳимдиааик киласан, деб менга ти^и қнлган эдилар. Дирҳакнқит) виқти-еоити келгунча мтн уни ёкаишни ўз бурчим деб билар эдим. Шарқдаги республнки ва областьларда нигеллигентлар, мутафаккир кишилар, ҳитто умуман саводли кишилир ҳам шу қадар камки, уларни бармоқ блан еанамоқ мумкин,— ■модомикн аҳвол шундай экан, бу кишилирни қадрламай бўла- дими? Шарқдан чиққин ва ктракли бўлган кншнаар- йинг айниб ■ кетишнти йўл бермас^ик учун ва уларни партия ■ сафида сақлаб қолиш учун барча чорилирни кўрмаелик жниояг бўлар эди. Лекин ҳарбир ншииит чтгараен бўлади. Сулгои-Ғианев коммуинстлир лаге- ридин 6осмичилир аигернга ўтаб, шу чегарадаи гашқари чнкнб кттди. У шу пайгдин бошлаб пиртия учун иомуноенб киши бўлиб қолди. Шу сабабдии Сул- гои-Ғиантв Туркия элчнсиин пиртнямиз Марказий Комнтетидии мақул кўрди. Шамиғулов ҳам мендан гина қилиб, мтн бир зар- ба бтриб Валидовни тамом қилиш керак деб талаб қилсам, стн уни пиртня сафида сақаиб қолншга гиришдиит, дтди. Мтн, ҳақнқатин ҳам Валидов ■. туза- либ кетади деган умид баии, уни ёқлагаи эдим. Булар- дан баттарроқ кишилар ҳам тузалиб кетганлар, биз буни еиёснй партиялар тарихидии 6илимиз. Мтн Ша- миғулов мисалата жуда юзаки қара1пти, деб ўйладнм. Мтн уинит мислиҳитиги уиимиднм. Тўғри, оридин бир йил ўтгач ШиMиғуаовииит айттиилири тўғри бўлиб чнкдн, Вилидов гузалмадн, у босмичнаир гомоинти ўтиб ■ ктгдн. Лекин Виандовннит пaргиядан кегншнин бир йил о.рқага чўзншимнз нагижаеиди ҳарҳолда пар- тнlмнз ■ ютиб ■ чикдн. ■ ■ Агар биз 1918 йилда ■ Виандовин
349 IV КЕНГАШ ■ * • ҳайдаган бўлсак эди, Муагазнн, Адҳамов, Холиқов каби ўртоқлар паргнямиз сафида қолмаган бўлар эднлар. " (Овоз: «Холиқов қолар эди>.) Эҳтимол Холиқов қолар эди, лекин биз блан бир сафда туриб ишлаётган ўртоқлаанннт бутун бир группаси • Валидов блан бирга кетар эди. Биз сабрли бўлиши- миз ва эҳтиёгкорлигнмиз натижасида ана шунга эрншднк. Мен Рисқуловнннт нутқннн эшитдим ва шуни айти- шим керакки, унинг нутқи унчалик самнмнят блан сўзланган нутқ эмас, ярим дипломатак нутқ бўлди (овоз: «Тўғри») ва умуман унинг нутқи кишида оғир таассурот қолдиради. Мен унинг жуда ҳам самимият блан аниқ нутқ сўзлашини кугган эдим. Рисқулов нима деса десин, лекин шу нарса равшанки, унинг уйида Султон-Ғалневдан келган ва ҳечкимга кўрсатнлмаган иккита яширнн хат Стипти, унинг Султон-Ғалиев . блан ғоявий жиҳатдан боғлиқ эканлиги мг'лум. Рисқулов- нннг, боcмачнлaрта бориб қўшилиш йўлида Султон-Ға- лнев блан боғлиқ эмасман деб, Султон-Ғалневнинт жннонй ишидан ўзини четга тортиши беҳуда ran. Кенгашдг ran бу ҳақда бўлаётгани йўқ. Гап султон- ғалневчнлик блан ғоявий, мафкуравий жиҳатдан боғ- ланйш устида бораётир. Броқ, Рнсқуловнинг Султон- Ғалиев. блан бундай алоқада бўлтанлитн равшан, ўртоқлар, буни Рисқуловнинг ўзи ҳам ннкоа қилаол- майди. Лекин бу ердг, мана шу минбарда туриб, ниҳоят, султон-ғалиевчилнк блан алоқани қгт^й су- ратда ва узил-кесил узиш вақти келмадими, ахир? Мана шу жиҳатдгн Рисқуловнинг сўзи ярим дипло- матик тарздг айтилган ва кншинн қониқтнрмайднтан нутқдир.
350 И. В. . С Т А Л • И Н : • - - Ео60ёв . ҳкм ркМимиятсизлик блкн дтплчмaтнк ндтк oўзлкдн• . Ео6орв вк тотор хчдиlолкрндкн бир грдпнмoн, улар ғоявий .жиҳатдкн беккрор 6ўосклaр ҳкм, мрн уокрои жудк яхши амалий ходимлкр деб ҳнoо6окй- око,— анк . Шулар . Сдотчо-Ғaлиев ккмaлгaодaн крйин донон дарҳол озод кионоишнон талкб киои6, Сдлтон- Ғалиевгк. .6aткооо ккфил бўлиб, Суотоо-Ғконрвдкн чононaн ҳужжктлар сохта деб Мкрккзий Кооитртнк мурожккт .кионкноaрц факт эмaсои, ахир? Бу фккт эоксон, . кхир? . Хўш, тркшириш натижасида ниюалкр мк^ум . ' бўлди? Ҳкмюа ҳужжктлкротнн ксл ндсхк эккооигн ма^дм бўлди. Булкрнинг асл нусхк эккоот- нфон Сдотон-Ғконевонон ўзи икрор килди, шд блкв биргк д ўз нуноҳлкрц тўғрисидк ҳужжатлкрдк кйтил- гкондaн кўрк кўпрок нaннри6 бррди, ўз кй6окрнон 6кткочо 6ўйоннк блди ва .6ўйоинк чонш боко биргк товбк кноди. Мкнк шулaронон ҳкоокстдaн крй»и. Ео6орвонон ўз хктолaрнон ккт’ий сурктда ва узно-кe- oно икрор кноншн ва Сдлтоо-Ғклнев блан aооккия дзиши кррaконнн равшкн эокoон, кхир? Брок Енбоев бундкй кнлоaдн. ' У «oўоокр»он оaсхкрa кноочк учдн фурскт тчндц, . OPKHO у, кфтидко, ДИHO0MКTHИ кутккзиб Kчоaдн дегкн хкёлгк бориб, cyлтон-ғaлнрванлнк блкн aлчKкон Kart^ ва кчоодоиcтлaраa дзишни, Суотоо- Ғкоиев оон6 6орaётгaо жар ёкксидан ккйтишни истк- окдн. • Фнрдквoнннг нутки 6чшдко-оёк нукул динломaтти- дан иборкт 6ўодн. Ғоивнй . жнҳaтдко кио-кионк ркҳ- 6кронк кнонко: Сдотоо-Ғконев Фнрдквoгкон . ёки Фирдавс Суотчн-Ғaлнeвгaон— мрн бу мaсaокнн . чанк Kчлднрaоaо. Лекно, ғчявий жиҳатдкн Суотоо-Ғaлнрв Фиpдaвoгa эмас, O^ra кўпрок Фирдавс Суотоо-Ғкон-
IV КЕНГАШ 351 евга риҳ6ирлик қилган, деб ў&лиймин. Мен Суагои- Ғианевинит иазарнй мaшқлариин у қадар китти бир гуноҳ деб ҳнеобламиймаи. Агар ■ Султои-Ғианевиниг »ши пиитуркизм ва паниеаомнзм ■ .мафкураеи блан чек- аиигаиди эди,— бу нарса унчилик катта гуноҳ бўлмас эди, бу мафкура миалнй мисааи юзасидан пиргиlннит X с^зди чиқиргин резолюцияда тиқикаингаи бўлса ҳам, унга чидаш мумкин бўлар эди ва бу мафкурани пиртнlмиз қигораариди ганкид қилиш блан чекаиинш мумкин эди, десам бўаидн. Аммо мафкуравий мишқ- лар боемичнаариннг бошлиқлари блан, Валидов ва бошқалар блан иаоқа боғлашгача бориб еггаи экан, бу трда боемачнаик ^иракатини, Фирдавс окаишга уруитииидек, ми^умони мафкура блан окламоқ асло мумкни эмас. Суатои-Ғиаиевииит фиоанlтнин бундай оқлиш блан ҳечкимин алдай оамийенз. Бу йўл блаи нмпeрнианзмии ■ ҳам, чорнзмин ҳам оқлаб юбориш мумкин, чунки уаарнниг ■ ҳам, ба’зан юзаки қиригаиди, ма^умона бўлиб кўрннадитии ўз мафкуралари бор. Бундай мулоҳаза қнамоқ ярамайди. Сиз бу ерда три- бунал олдиди эмас, балки мас’ул ходимлар ктитиши олдида гурнбенз, улар еиздии днпломагиl талаб қил- мийднаар, балки гўғрилик ва еамнмнlт талаб киаа- дилар.
352 И. В. . С Т А Л И Н дейишди. Уртоқлар, гггр бу сўзлар анчайин айтилиб кетган сўзлар бўлмаса, агар бу сўзлгр ўйлаб айтилган ва батамом онгли равишда гйтилган сўзлар бўлса, шуни айтмоқ керакки, у ҳолда босмачилар ҳақли эканлгр, биз ноҳақ эканмиз. Агар Туркистон ҳгқиқг- тан ҳам чоризм вақгндггндек мустамлака экан, у ҳолда босмачилар ҳгқли, Султон-Ғалиевни биз эмас, балки, аксинча, у бизларни, Совет ҳокимияти вақтида мустамлгка бўлишига йўл қўйиб келаётган кишилар, деб суд қилиши лозим. Аитган ггпларннтнз тўғри экан, нима учун сизлг.р босмачилар томонига ўтиб кегмгднларингиз? Мен шуни тушунаолмайман. Афти- дан, Хўжанов ва Икромов ўз ■ нутқларининг шу жойи- ни мулоҳаза қилиб кўрмаган бўлсглгр кергк, чунки улгр ҳозирги совет Туркистони блан чор Туркистони *ўртасида кгттг фгрқ борлнгини бнлмгслнклаан мум- кин эмас. Мен бу ўагоқлаанннг нутқлгандггн ана шу хира жойини кўрсатиб ўтдим, токи улар бу тўғрида ўйлаб кўриб, ўз хатоларини гузгтншга ҳаракат қил- синлар.
IV КЕНГАШ 353 ерлилаштирилган эмкс. Маданият умдмкн нкoт. Бу- ларнинг ҳаммаси тўғри. А-^мо Мкрказий Қоонтет ёки умумкн пкртия бир — икки йил ообкйнндa Тдркистон окдкниятини ривожлантирйб юборади дрб жиддий умид боғлкш оуокинои, кхир? Ҳaммaонз, рус мада- ннитн, Ррoпу6ликaоaр Иттнфокидaни бошка хaокоaрнa кaрaнaодк анча маданий бўлган рус халкининг мадк- онятн нaoт деб шовкин солкмиз вк зчроaоaмиз. Иоьич, бизда мкдaиият паст дкркжкда, рус окдaниятини ик- ки>—уч ва ҳатто ўн йно нандa oезилкрли даражадк юк- склтириш учун иокоонит йўк, деб кайта-кайтк кйтгкн эди. Рус окдaниятини икки — дч вк ҳатто ўн йилдк се- зтоaрот дкркжкда юксaотири■ш оуокно эмкс экан, рус 6ўлмaгaо, хклки колок, чкла савод бўонкн . об- лaoтьокрдa мкданиятни тез сур’ат блкн юкскотирнш- ни кандай килиб тклкб киои6 бўлади? Равшкнки, бунда «айбнинг» ўндан тўккиз кнсон шкрчитгк, к°- лчклнккa тушади, бу блкн ҳтooблкшмaслтккa ночж йўК. «Сўллар» ва ўнглар ҳакида. О6лaoть вк респу6ликaоaрдaги кооодотстнк таш- килотоaрдa «oўоокр» ва ўотоaр б'орми? Албатта, бор. Буни инкор килиб бўомaйди. .
354 И. В. С Т А Л И Н қарши ■ курашда ншоичан ■ таянч бўлмагаилнкларини равшан кўрсагадн.
IV КЕНГАШ 355 6ўлколaдиокр; бд онллaтчтлик кaйфиятлaринтог зўр брриб киркётнкнонннгa oaбк6 шдки, буржукзии жон- лaноокдa, ионн нктнсоднй oиёoкт риеожлкнмокдк, оилоктанонк ўoочкдк, улуғ рус .. шчвнннзоннннг кол- дикокрн мквжуд, длар ҳкм маҳаллий миллатчилик- ни кучкйтнрмolкдaоaр, миллaтчиотккк ҳаркандай йўл блкн мадкд брриб туруан aжокбий дквлатларнинг та’- oирн давом этоокдa. Республика вк облaoтьлкрдк мил- лaтаиоиккк карши кдркшиш дкври шундкй бир давр- дирки, оноонй республикалардаги тaшкнлотоaрноиз чиоaкко окркoнoтик ташкилот 6ўои6 мустaҳккмоa- оцшон тcтacaокр, шд даврни бмсиб ўтмоклари керак. Бошккчк бир йўл йўк. Бд куркшдк ҳам ўнглар ожиз- днроaр. Ожнзднрокр, адокн улкр пкртияга шу6ҳaоaнт6 Ккркш касалига нрнфтор бўлгкнлар ва дарҳол онллaт- чилик та^иригк 6ррнои6 . кетадилкр. Респдбоикк вк ч6лкстьоaроион кчоодоистнк ташкилотларидаги ўиг Kкнчтоног кйби ана шундадир.
356 И. В. С Т А Л И Н
IV КЕНГАШ 357 шу муракк-аб вазифаа.арннннг биринчи дирижиан аҳа- мнlтта эга экинаигини гушуимайдилар. Агар ўнглар ■ миллагчилнк га’сирига берилиб ке- тишлири блан чекка ўлкиаардагн коммуниег кадрла- римизнинг ўсишига мони,лнк қилиш хавфини туғдир- салар, «сўллар» хом-xатиаи ва чиллики «коммунизм» ларига кизикиб кттиб, паргнямнзни деҳқонлардан ва маҳиллнй аҳоаинииг кенг гибикааарндии ажратпб- қўйиш хавфини туғдирадилар. Бу хавфларнинг кайсибири кўпроқ хавфли? Агар «сўлга» бурилган ўртоқлар бундан ■ буён ҳам маҳал- ларда аҳолини сун^й равишда габикааарга бўлиш енёсигиин давом этдирмоқчи бўлсалар,— бу еиёсиг' Чичтн ва Еқут обаастьларидагина эмас, Туркнетонг■ дагина эмас, балки ■ бошқа жойларда ҳам имилги оши- рилиб келди... (И б р о ҳ и м о в: «Бу днференциацня■ гиктикаеи».) Энди Иброҳимов гибикааирга бўлиш^ гакгикисн ўрнига диференциация тактикасиии ўйлаб- чиқарибди, лекин бунинг нагижаснди ҳечнарса ўзгар- мади,— агар, дейман, улар бундан буён ҳам юқорндан■. туриб гибикиаарги бўлиш еиёсатини имилги оширмоқ- ■ чи бўасалар; агар урф-одагга ва конкрет шароигги э'тибор бермай, рус мадиииятинн специфик миллчй широигги тўғридан-тўғри кўчирмоқ мумкин деб хаёл кнлсааар; агар улар мнллагчнлнкка қарши кураш ■ олиб ■ бориш блан бирга миллий нирсааарнннг ҳамма- ■ енин бир чеккага уаоқгириб ташлаш мумкин деб ўйла- ■ салар; хуллас, агарда чекка ўлкалардагн «сўл» ком- мунистлар тузалмай қолабернш хаёлида бўлсалар,— у вақтда шуни айтишим керакки, ■ бу икки хавфнинг бири бўлган «сўл» хавф энг хатараи хавф бўлиб чи- қиши мумкин.
358 И. В. С Т А Л И Н «Сўллар» блкн ўнглкр ҳккидаги мкcaок юзкси- дан кйтмокан бўлгкнлкрим ана шдлар эди. Мен бироз илгкрига ўтиб кртдим, оекин 6уонон сабаби шуодккн, бдтдн кенгкш ҳкм нккноан мaсaокнннн муҳокамасидан чодиннa ўтиб кетди. Уоноaрни мкҳколий кнштлaрдко ано коомуонoтик кадрлар тaйёрокшдк онолaтчнлнккa ккрши курашгк мажбур киооок, уоaрни шд куркшга ўргатмок учун Kaочилкб кўймок керак. Шу блан 6ирнк «сўооaриои эпчилликкк ўрнктоок дчдн, кенг кҳоои ооокoнон ўз тчоонноизгк ағдкриб оонш йўлида ооҳироик блан мк- нрвр килабилишга ўргaтмчк учун уокрон ҳам ккочн- лкб кўйиш оозио. Мана шундай киоочк кррак, ауокн ҳккикат «ўртада», я^и Хўжанов тўғри кйтиб ўтгaон- дрк, ўнноaр 6око «сўллар» ўртaoидaдир.
359 3. ПАРТИЯ XII СЕЗДИНИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ЧИҚАРГАН РЕЗОЛЮЦИЯСИНИ БАЖАРИШ УЧУН КУРИЛАДИГАН АМАЛИЙ ТАДБИРЛАР Рўзномананг иккинчи моддаси юзасидан 10 июнъда цилинган ■ доклад Уртоқлар! Сизлар мнллнй мгсалг юзасидан Map- казий Қомитет Снёснй бюаосннинг плагформаси лойи- ҳасннн* олган бўлсаларннтиз керак. . (Овозлар: «Ҳамма олган эмгс».) Бу платформа кун гартибининт иккинчи моддгсига кирган ҳаммг бандларига алоқа- доадна. Қенгашнинг кун таагнбини, Марказий Коми- тетнинг шифродепешаси тариқгсндг, ҳар ҳолда, ҳгм- мглааингнз олгансизлар. СиСсий бюро тгклифлгринн уч группага тгқсимлаш мумкин. Бнаинчи группагг республика ва облгсгьлардг ма- ҳаллий кишнлаадан чиққан коммуннсг кгдрлгрни мустаҳкамлашга оид масглалгр киради. Иккинчи группага миллий мгсалг юзасидан XII с'езд чиқарган конкрет қароаларнн гмалга оширишга глоқадор бўлган ҳамма мгсглглар, я,ни: мгҳгллий аҳолининг меҳнаткаш элементларини пгртия ва совст қурилишнта жглб этиш тўғрисидагн мгсглглгр; ма- ҳаллий аҳолининг мгданий ■ сгвняснни ошнанш учун * Шу томнинг 335 344 бегnаангг қгралсин. Ред.
360 И. В. С Т А Л И Н зарур бўлган тадбирлар ҳиқндаги мисиаиаар; респуб- лика ва обласгьаар турмушннинт специфик хусуси- ягаирнга мувофиқ иш кўриб, уларнинг хўжилик аҳ- воллариии яхшилаш гўғрисидагн мисааиаар; ниҳояг, обаасгь ҳамда реепyбликaаардагн кооперицняаар ҳақи- даги, заводларни кўчириш, саиоит ўчоқаарн вужудга келтириш ва ҳоказолар ҳақндаги масиаиаир киради. Бу группадаги масилиаир область ва республика- ларннит маҳаллнй широнтга кўра хўжалик, мада- ният ва дивлит соҳиаирндаги визнфиаарнга гаиллуқ- лидир. Учинчи группага умуман Реепубанкааар Игтифокн Қонституциlснга оид масиаалар ва хусусан Республи- калар Иггифокн Марказий Ижроия Kомнгтгн.иииг. иккиичн палагаеиии ги,еие этиш муноеабити „ блан шу Қонстигуциlга ўзгаргншлар киритиш ҳақндагн маса- ла киради. Ма’лумки, сўнггн группага кнртаи масала- лар Республнкааар Иттифоки Марказий Ижроия Ко- ■ мнгегииинт чиқири.^^жик еессиlси блан боғлиқднр.
IV КЕНГАШ 3S1 оaонши дчун шу ўокaокрдa мавжуд 6ўогкн хдсдoнит- оaрнн оннлaш йўонон тонaроиз деб ўйоaймaн. Пaртиямизнннн, уоног рус кнсмининн дкoтлк6ки ривожланиш давридаги ксосий еaзифa ккдрлКр, марк- систик кадрлар вужудга келтнришдaо иборкт эди. Улар, бу мaрксиoтик кадрлар, меньшрвизмга карши курашда вужудга кродилaр, чиникдилар. Бу кадрлар- 11^ ўша вактдаг^и, ўша даврдаги вaзтфкoи,— мен большевиклар нкрттиoтгa ксос счлингaн даврдан тчртн6 орнь•шeвизонннн энг уччига чи^^дкн оaмоиндa- лкри 6ўонaо ликвидaтчрлaрои нaртиядaо ҳкйдкб юбчргкн пaйтгaаa ўгган дaерои оокмaо,— уокротнн кoчснй вазифаси — ншчнлaр синфиоцнг энг фкол, энг ҳaооо ва энг нуфузли эороентлaртои 6чоьшевткокр твоо■оцгa тортиш, кадрлар етнштнриш, квконкрд ^ҳо- зирлаш эди. Бу соҳада биринан оaв6aтдa кaдроaрон уюштиpншнa, улкрни бир бутдн килиб, нaртияоинг кoоoнй очиoн этиб уюштиришнa хкокктт 6ернaо бур- жук хкрактрридаги чкимлaргa, айникса мPоьцIрензоIHк карши кураш оои6 6орнодн. Ишчилар снофн ва мрҳ- наткаш дрҳконоaроинг миоои<чолaрак оммaoн блкн кенг aлчкa 6чғлaш вкзифaсф, бд чммaои ўз тоочои- м^^га каратиб оонш вазифаси, окооккктдк кўпаилик- ни ўз тчмчоимизнa каратиб олиш еaзифaoт ҳали д вкктда партия члдидa окв6aтдaги ва дaрҳво ҳал эти- лиши лозим бўлган вазифк 6ўои6 турмас эди. Пкртия ҳали бд дкркжкгк ртмaгaо эди. Факат пaртияоиз ртвчжининг крйинги 6чoктчтдк, унног нк■кннчн дaвртдaгинa, мазкур ккдрлар ўсгкч, улар партиямизнинг aсчснй очяси 6ўоиб ртишнaа, иш- аиокр синфидаги энг яхши кишиларнинг хайрихоҳли- гигк эришилгач ёки эрц■шнлдн дриротк 6ўлнaа,—
362 И. В. С Т А Л И Н фақат шундан кейннтина. миллионларча оммани ўз гомоннмизта қаратиб олиш вазифаси, партия кадрла- рини ҳгқиқатан оммавий ншчилаа партиясига айланти- риш . вазифаси партия олдига .навбатдаги ва дарҳол ҳал этнлишн лозим бўлган вазифа қилиб қўйнлдн. Паагнямнзнннт мояси бу даврда меньшевизмга қар- ши курашдан кўра, пгртиямиздгги «сўл» унсурларга, ҳархил «отзовистлгр»™ қарши кўпроқ курашди, бу унсурлар 1905 йилдан кейннтн янтн шароит хусусият- лааинн жиддий ўрганиш ўрнига революцион сафсата- бозлик блан шуғулландилар, ўзларининг бгчкгнглаш- ган «революцион» тактакалари блан партиямиз кгдрла- аннн чинакам оммавий партияга айлантиришгг хала- қит бердилар, ўз ишлари блан паатиянн кенг ншчIнnаа оммасидан ажратиб қўйиш хавфини туғднрднлаа. Шу «сўл» хавфга қарши қат’ий кураш олиб бормай, уни йўқотмай туриб, партия мнллнонлаача меҳнаткашлар оммасини ўз томонига оғдириб ололмас эдики, буни исбот қилиб ўлтнаншнинт ҳожати бўлмаса керак. Икки фронтда, унглгрга, я'ни меньшевикларга ва «сўллгр»га қарши олиб боанлтан кураш манзараси, паатиямнзнннт асосий, рус қисминннт ривожланиш мгнзараси тахминан анг шундай.
rv КЕНҒАШ 363 рнмнз ва коммуинегнк пиргнялиримиз ҳам худди шун- дай рнвожаиинш йўаиин боенб ■ ўтиёгираир, дтмоғи- миз ктрак. Броқ, шуни айтаб ўгаш ктрикки, пиртнlиииг ўгмишда ўз бошндии кечнргии аҳволи блан чткка ўлкилардатн пирто1 гишкиаогаирнмнзинит ҳозир кт- чиpaёттии иҳволи 6ир-6ирлириги ўхшaеилир ҳам, пар- тиlмнзинит мнаанй реепубанки ва об.аиегълирди ри- вожаинишиди ҳар ҳолда бнрмуичи муҳим хуеуенlтдир бор, биз бу хуеуенlтаирин аабитги низирги олмоғимиз керак ва агар биз бу хусуеиlгаирин назарга олмаеик, чекка ўлкилирди миҳиллий кишилaрдии мирксиетнк кадрлар тгншгнрнш визнфиаарини белгилаш вақтида бнркаича қўпол хитолирги йўл кўйншнмнз мумкин. Шу хуеуеиlгаирин кўриб чнкишти ўтимиз.
364 И. В. СТА Л'И Н сра бундкй килолоaймиз, чднки ҳозир ■ партиямиз ҳо- кимият’ тепасида тдрипти, ҳчкимиит ■ трнaoндa турган нaртти эса чекка ўоккокрдк окҳклоий aҳолндaо чик- Кан ва шу блан бирнa кенг aҳчли оооaси блан боғ- лик бўлган ишончли мaрксиoт кадрларга муҳтож. Ҳозир ■ биз, иогaри нaртии тарихидк бўлганидрк, «сўл- лар» ёрдами блан■ квеaов ўоноaр хавфига, сўнгра ўнглар ёрдами блан «oўлоaр» хaефигa зарба 6ероо- маймиз,—■ энди биз ҳар икки фронтда бир вақтда кураш олиб бориб, ҳкр икки хквфга зкрба беришнa тиришмоғимиз ва 6уоинн оaттжaoндa чеккк ўлкалар- да ■ мaҳaлотй кишилкрдaо оммк блан 6чғоик бўлгкн ҳамда оaркoистик руҳда ткйёроконaо ккдрокргк эга 6ўоншионз керкк. Илгариги вкктдк ҳали кенг оммк блан боғоик 6ўооaгко ва ривoжоaоишоиог кейинги дКврида омма блан aлчкк бчғлaшт лчзим бўогaн кадрлар ҳккидк гапириш оуокин эди,— энди бу ҳак- да ҳктто Haнтриш ҳам кулнилидир, ауокн Соврт ҳоки- мнити екктидa кенг омма блан 6ироо aлчкaoф бўлиа- га н марксистик ккдрлкр бўлиши оуокин эмас. Булар на мкрксикм ва на чмоaвий партия блан ҳракa•ндaй aовкaoт бўомaнaо ккдрлкр бўлар эди. Булaроинг ҳaммaoт ншои анча мураккаблаштиради ва чекка ўоккокрдaнт нaртия тaшкиочтоaртотз ■чодигa ўнглар блкн ҳам, «сўллкр» блан ҳам бкб-бкрквар кдраш олиб бориш зaруриитинт кўяди. Партиямизнинг ҳар икки оғокчиликкa карши икки фронтда баб-барквар кураш олиб 6чрнш йўлнои тдтишига oa6a6 ҳам анк шудир.
IV КЕНГАШ 365 аивожланнб бораётганй ' йўқ, улар паатйямизниHг фа- қат йгрксист кадалганн вужудга ке^тириш ншидатина эмас, балки бу кадалганн кенг гҳоли оммаси блан боғлгш ишида, Совет ҳоким'ияти учун курашда рево- люцион маневр қилиш • ишида ҳам синалган асосий моясининг бевосита га’сиан остидг анвожланнб бор- моқдадналга. Бу жйҳатдан чекка ўлкглгрдгги аҳвол- нннг хусусияти шундан нбораткн, бу ўлкалгрдгги партия гашкнлотлаанмиз, у ерлгрдг Совет ҳокимнятн- нинг анвожланиш шароигига қараб, кенг аҳоли оммаси ■ блан алоқани мустаҳкгмлгмоқ учун ўз куч- ларини маневр қилдириб туришларн мумкин ва ло- зим, бунинг учун улар партиямизнннг ўтмиш дгвр- даги бюй тгжрибасидан фойдалгнмоқлари керак. РҚП Маркгзий Комитети то сўнгтн вақтггча, одатда, чек- ка ўлкалгрдг маневр қнлтгнида, у ерлардаги комму- ннстнк гашкилотлга орқали эмас, балки тўғридан- тўғри, бг'зан ҳатто уларни четлаб ўтиб маневр қилди ҳамда бир қгдар холис туриб ишлайоладиган ҳамма ва ҳарқандгй миллий элементларни совет қурилиши соҳасндаГи умумий ишга жглб қилиб келди. Энди бу ншнн чекка ўлкалгрдгги партия ташкилотларннннт ўзлари қилншлари керак. Улар буни қнлаоладнлгр ва қнлишлари лозим. Улар шуни эсда тутишлари ке- ракки, бу йўл—маҳаллий кншилаадан чи^қан марк- систик кгдрлгрни мгмлакатда аҳолннннг кўпчнлнтнни ўз кетидан эргаштириб боришга қобилиятлн бўлган ҳақиқий ■ оммавий пгагияга айлантириш учун ' энр яхши воситадир.
366 И. В. С Т А Л И Н гутншн ■ керикантнин бтлгнлигин виқтди илоҳиди э’™- бор бтрнлншн лозим бўлтии икки хуеуснlг ана шудир. Иккничн группиги киргин мисилилирги ўтаман. Плитформи аойнҳиснин ҳамма ўртоклиримиз олма- ганликаарн учун, мен уни ўқиб ва гушунтирнб бера- ман. Бнрннчндаи, «пролттар ва ярим пролтгир эаемеит- ларни партая ва совег курнлншити жалб этиш тад- бираирн». Бу ними учун керак? Паргия иппаратннн, ийникси совег иппирагнин иҳолнги lкинлашгирмок учун керак. ■ Бу иппириглир ктнг аҳоли оммиси тушу- ниднгаи тиааарди иш олиб борншаирн зарур, акс ҳол- да, уаирин иҳоанти lқниаишгнрнб бўамийдн. Модо-■ мнкн, пиртнlмизиниг вазнфаен Совег ҳокимнlтни» омма учун жонажон ҳокнмнlтги ийлиигнрнш экан, бу ҳокнмиlгииит нима экииаитнин омма гушуитии тақ- дирдагнни мазкур визнфанн бажариш мумкин. Дав- лаг мyaеcаcалириги б^шлиқ бўлиб ўлтирган ўртокаир, шуннигдтк мyасcиеаларнинг ўзлари ҳам иҳо>ан тушу- ииднгии тилда иш ■ олиб боришлирн лозим. Реепубан- калар Иттнфокнинит хиақаири ўртиеидагн дўстликва ■ бирдимаикии бузиднтан шовиииет унсурлирин муас- ■ еисилардии ■ ■ ҳайдаб чнкирнш, Москвада ҳам, ртспуб- лнкиларда ■ ҳам муиееаеиларнмнзин бундай унсурлар-- дан тозилиш ва республикалардаги ■ ^^а^^^саларга иҳоаииннт ■ тили ва ■ урф-одитлирини бнлиднгаи маҳал- лий кншнаирин ■ бошлиқ қилиб қўйиш керак.
IV КЕНГАШ 367 дкги aлокaой мустаҳкамлашда ■ жуда кўп кнйночнлнк- лар туғдтргко эди. Шуонон учдн ҳкм, нкртняоног ткокбн 6лко ҚнрFнзиoтчо ресну6онккoн Халк Коонс- скрлар Совртига кирғиз раис килиб кўйилди. Бундан ташккри, ўтгкн йил 6чшкирдистчоли ўр- тчклaртмиздaо бир груннaсн Бошкирднoтоо Хклк Коонccaрлaр Соврти раислигига бир рдс ўртокни тав- oни кнлнaоликлaри ҳкм- эснодa. Партия бу ткклифни кaт’нио рад кнон6, бд вкзифага бошкирдни ткйинлаш- ни талаб кнодн. Вазифа — шд йўоон ва уоуоaо ҳукумат оуaссaск- лкрнон секио-кстa оилоийлaштнрнш йўлнон барча онлонй реoнд6лнкк вк облaoтьокрдa, 6нрночн навбат- да Укркинкдек одҳно ррснy6лнккдa aмaонa ошириш- дкн ■ и6чрaтднр. Иккноандко, «маҳкллий иотeллннентлaр чрксидaгн бир кадкр хчонo кншнлaрои танлаш ҳамда oчеeт мyaсoксклaринa жалб этиш блан 6ирнa, нaртня к,зо- окрндaн соврт ккдрлари ртиштириш». Бу тўғрида кочҳндa изоҳлар 6ррншнног ҳчжктн йўк. Эодиликдa, кҳчононог кўнаиоигнон ўз ■aтрчфинa жипслaштйрнкв ншчилкр снофн ҳокиоиятнa ■ бош 6ўон6 турган бир нaйтдк, бир одочк хчлис туриб ишлaйдинко кишилкр- ни, ■ ҳктто oч6ик «октябристларни» ҳкм счвет кдри- оцшнгк тчртишдaн чўаиш дчун ксос йўк. Аксинчк, бу эороеотлaрнног ҳaооaсион иш дaвчмндк ■ ткр6тиоaш вк ■ oOвртоaштнрйш■ дчдн ўлкрон онолнй облКсть ва ррспубликалкрда албаттк ишгк ■ тчртоок 'керак.
368 И. В. С Т А Л И Н масглгн, Қирғнзистон республикаси хглқ комис- сарла^р^^^^нг, маҳгллгргг боришни, деҳқонларнинг мгжлнслаандг иштирок этишни, мнтингларда нутқ сўзлгшни, партия ва Совет ҳокимиятининг айниқсг деҳқонлар учун қилаёгтан муҳим ишлари блан кенг оммани таништирншнн нстамаслнкларннн биламан. Бундгй аҳволга барҳгм бериш кергк. Паатняснз ишчи ва деҳқонларнинг конференцияларннн глбаттг чақи- риб туриш ва улгрдг оммани Совет ҳокимнятининт фаолияти блан таннштириб туриш згрур. Бундгй қи- линмгс экан, дгвлгт аппарат^ини хглққг яқннлашгн- риш тўғрисида хаёл қилмоқ ҳам мумкин эмас. Яна: «мгҳаллий аҳолининг маданий аҳволини ях- шилаш гадбиаларн». Бирмунча тгдбналаа тавсия этилди, бу тадбналганн тўлг-тўкис деб бўлгмайди,. ал- баттг. Бу гадбналаа: а) «маҳаллий гнллаада иш олиб борадиган клублар (пгргияснзлаа клублари) ва бошқа маданий маориф муассасалари ташкил қи- лиш»; б) «маҳаллий тиллгрдг барчг босқичдаги мак- табларни кўпайтириш»; в) «холис туриб ишлайднтан халқ ўқитучиларини жглб этиш»; г) «маҳаллий тил- ларда савод жгмняглааи тузиш»; • д) «нашриёт иш- ларини йўлга қўйиш». Бу тадбнрларни•нг ҳаммаси равшан ва тушунарли. Шу сабабли бу тадбирлар ҳгқида алоҳида изоҳлар беаишнинт ҳожати йўқ.
IV кЕнгаш 369 тр блан ги’миилаш»;■ в) «маҳааанй иҳолиги мумкин бўлган ■ микдорда қншаоқ хўжианк кредити бериш»; г) «иррнгацня ишларннн кучайтнрнш»; д) «фабрика ва заводаарин керакан хомапГёлар сероб бўлган ртс- публнкааарга кўчириш»; е)«ҳунар витехинка мактаб- лари очиш»; ж) «қншаоқ хўжалик курслири очиш» ва, ниҳоят, з) «коопeрацнlга, жумладан ҳунарманд- лар коопepацнясига (ҳуиармаидаарин жалб этиш мақ- садида) ҳаргирафаама ёрдам бериш».
370 И. В. С Т А Л И Н курашда давлат тчоонндко мадкд чоaётнко ■ ҳам- ма тдрдкги кочпepaциялaрнк дюштириш йўлидкн,. кншлокдaнн мнллнчнлкрчк майдк хўжaйннлaрои коо- перациялкр чркaлн oчцнклистнк курнлншнк кстa-oе- кин тортиш йўлидан, мкйда хўжaйнолaрниог хўжалик aҳвоонон aoтк-oекно ихшилaш йўондaо (уоaрон каш- шоқликкк oчлнш йўли блан эмкс) ■бориши крркк. Анк шд оa’оодк бу жойоaрдa, aсчoaо дрҳкчочионк оaмлк- кaтокрндкн н6чpaт чекка ўокaлaрдa, «кчoпepaциянк ҳартарафлама ёрдам брриш» Реoнубонкaокр Итти- фокионнн кеонусндa хўжклик жиҳктидан ривчжлкнн- ши дчдн 6нрночц дaркжaои кҳкоиитгк эгкдир.
IV КЕНГАШ 371 сабат блан бизга қўшинларнмизнннг сонннн 20—25 минг кншита ошнаиш керак бўлади, лекин буни бартараф қнлнб бўлмайдиган бир тўсқинлик деб бўлмайди. Бошқа моддалар устида (платформа лойиҳасига қаранг) •тўхталиб ўлтирмайман, чунки улар ўз-ўзи- дгн ма'лум ва улаанн тушунгирнб ўлтнаишнннт ҳо- жати йўқ. Учннчн группага кнатан масалалар — Иттафоқ Марказий Ижроия Комнтетинннг нккннчн палатасини. тузиш ва Республикалар Иттифоқи халқ комиссар- лнклааннн ташкил этиш блан боғлик масалалгрдир.. Бу ерда асосий масалалар, я^и ҳаммадан кўрг кўп- роқ кўзга ташланиб турган масалалар ажратаб кўр- сагнлтан, лекин бу мгсалаларнинг рўйхата ҳамма масалаларни ўз ичига олган деб бўлмайди, албатта.
372 И. В. С Т А Л И Н викнааирин Реепубанкилар Игтнфоқниннг Советаир ■■c’ездн гасдиқаайди. Биринчи пааитага ннcбатан нккннчи■ пилитаиииГ ҳукукаарнга кеаганда, биз ҳар икки палага тенг ҳу- эга бўаенн ■ деган приицнпин қабул килднк. Ҳар икки палатанниг ҳам президиуми бўлади, лекин бу президиумларнииг қонун чиқариш функциlсн бўлмай- ди. Икки палага тўпланнб умумий Президиум сайлай- ди, бу Президиум Марказий Ижроия Kомиттгииинг стccняаари ўргаендагн даврда олий ҳокимнят ҳнсобаа’- нади. Пиаигалардаи '6ири-ги кнрнтилгая ■қонун лойиҳаеи ҳар икки палатадан ўтмай туриб қонун кучини олмай- ди, я^и ҳар икки паааги ҳам батамом тенг бўлади. Сўнгра, Марказий Ижроия Комиттгинииг Прези- диуми ҳақида. Мен бу гўғрида андак гапириб ўтгин ЭДИ1М. Снёеий ■бюро, қонун чнlқapaднтaи икки президиум бўаншнга йўл қўйиш мумкин эмас, деб билади. Мо- домнкн, Президиум олий ҳокимнят экан, демак, унй иккиги ёки янада кўпроқ қнсмлирга бўлиб бўлмайди, олий ҳокимият ягоиа бўлиши керак. Шунга кўра, СССР Марказий Ижроия Комитетииинг умумий Прт- зндиумини■ бнрничи ва нккничн паааталирнннг прези- диумидай ва яна ҳар икки палатанинг умумий йиғи- лишида, l,ин Марказий Ижроия Kомитетинннг ялпи мажанснда сайаинаднгаи ■ бир-^^^^^а кишидин тузиш ма,қул деб топилади.
IV КЕНГАШ 373 тчпширнлнaн, бчшкк брш кчмиccкроик директивк бе- ручи комн€caроиклaрдтр, и’о•ц Халк хўжaонни оонй■ совети, Озик-чвкaт хклк кооиссaрлиги, Молия кооиссaронни, Меҳнат халк кчоиooaрлнгн ва Ишчи- Деҳкон ннснекцииси икки томонгк итчкт ктоaднлaрғ кчогaн члтн кчмиссaрлик оуcтaкиодироaр. Бу лчйиҳa- ни укрaтолaрнинг бир ки-^ми, Рaкч>вoки■й, Скрипоик вк 6чш^aлaр танкид килган эдиоaр. Лекин Сиёсий бюро укрaнноaрнинг Ташки ишоaр ■халк квмиcoaроиги блкн. Ташки oaвдч халк кчоиooaрлигнни кўшма кoмц€oaр-■ отклaр кaтчридaо чикариб, директива беручи хклк. кчмиccaрли]кокри ■ кaтчригa киритиш тўғрисидаги так- оифокринн рад килди ■ ва Қооституциянинг кoосий кои- дкларини ўтган йионн ккрчрлaр руҳидк кабул килди. Умуман айтгандк, нлaтфчрмa очйиҳaсини ■ ишокш■ екктидa Сиёсий бюро э’тиборга олган мулвҳaзкокр■ ана шулардир. Кенгаш Ррoпу6оиккокр Иттифоки Кооституциисц■ тўғрисидаги вк иккинчи нaоaтa тўғрисидкги окoклк юзкoтдaн ктскaаa муҳокама блан чрклкнар деб ўйлкй- мкн, чднки бу мaoaлa Марказий Комитет плеоуои кооиoсииoидa ишланиб аи]ктлмч]кдa77. Менимча, XII с,рздоннг кaророaриои aоaонa ошириш юзaсидaо кў- риладиган амалий тaд6ироaр ҳакида мукaммaорчк тўхтаб ўтишгк тўғри келкди. Маҳаллий кишилардкн анккaн мкрксистик кaдроaрни мустаҳкамлаш оaoкок- oигк келганда эса, музчкaрaоиог кўпрЧк кнсоион шу оaсaокгк 6aғишоaшнa тўғри келкди. Музчкaрaлaрни бошлашдкн олдин, республика вк ч6оaoтьоaрдaн крлган ўртокоaрнинг мaҳклоaрдaо кел- тирнкн материаллари кoоoидк киоaдигaо дококдоa- рнон ■ эшитиш мaк6улрчк бўлар эди дрб ўйлaймaо.
374 4. ОХИРГИ СУЗ 12 июнь Мен, аввало, ўртоқлаанмизният доклгдлгри ҳақида вг тақдим э™лган шу докладларга биноан кенгаш- нннт умумий характери тўғаисида биа-нккн оғиз гапи- риб ўтмоқчиман. Бу кенгаш Совет ҳокимияти ўанатнл- 'гандан буСн ўтказ^^л^^^ган тўатннчи кенгаш бўлса ҳам, лекин илтарн ўтказилгаи кенташлаанннг ҳамма- ■с^ииан ҳам тўла бўлган ва республика ҳамда область- лар бирмунча тўла ва асосли докладлар қилган бир- дан-бир кенташдна. Облгсть ва респyбликaлaрдагн коммунист кадрларнинг ўстанлнтн, мустақил ишлашга ўртанаCттанлити докладлардан кўанннб туаиптн. Бу ерда ўатоқларимнзнннт келтирган жуда бой матери- аллари, ўатоқлаанмнз бу ерда очиб берган область ва республикалардати иш тажрнбаларн шу кенгаш про- токоллгрида қайд қилинди, булардан бутун паатнямнз албгтта фойдаланмоғи лозим, деб ўйлайман. Қншилаа ўсдилар ва олға босмоқдалар, улар ндоаа қнлншнн ўрганмоқдалгр,— докладлардан чиқаднтан бнаннчн хулоса, бнаннчн таассурот ана шудир.
IV КЕНГАШ 375 киаириинт докладлирнта ва халқ республикилири, я’нн ғайри еоцнилнетик реепyблнкилириннг (Бухоро, Хо- разм) докладаирита бўлмоқ мумкин. Бнрничн труппидигн док^адларни кўриб чнкийлнк. Доклидлирдин кўрнннб туриптикн, партия иппиритиин ва ийннкси давлат иппаратиии хиақиинг тили ва тур- мушига lқинааштнрнш жиҳитидин олгинди, энг тирак- қий топган ва илғор республика деб Грузнlин ҳисоб- ламоқ керақ. Грузиядан ктйиитн ўринди Армиииетон туради. Улардан ктйиити ўрниди Kолгин ртепубаика ва облиетьлир турадилар. Мтинмчи, шак-шубҳасиз ху- лоса ана шудир. Бу ҳодиеиинит еибабн Грузия блан Армаинетониинт кўпроқ мадиниlтаи экаиликлариднр. Грузияда саводлн кншнлир процтитн жуда кўп, l’ин 80% га ттади, Армиинетонди эса — 40% дан кам эмас. Шу икки мимлакатнинг бошқа республикилардан олдниди ■турншаарниииг сири . ана шунда. Демак, мам- ликит, реепублика ва область ииқадар еаводаи ■ бўаеи, иикидар мидиинятлн бўлса, партия ва совтт иппирити халқка, унинг тилига ва турмушига шу қадар яқин 6ўлиди. Ал6игти, бошқа хил ширт-широиглир бир хил- да бўлгии тиқдирдагина шундай бўлади. Бу равшан бир нирси ва бу хулосада ҳечкандий яитилик йўқ, бунда худди шу lитнанк йўкантн учун ҳам бу хулоса кўпинчи унутиб юборилидн ва маданий коаоклнкни, демак, даваат коаlоклнтиии кўпннчи пиртнl еиёеи- тидаги «хатолар» иатнжаеи, н-изо’лар оқи6ити ва ҳо- қазо деб тушуитнрншти урунадилар, виҳолинки бунинг ҳиммиснинит еибаби еиводиинт егншмиеантиди ва маданиlтсизликдадир. Стн ўз мимликитинтиинг давлат иIшлириин баланд кўтариб, уни илғор мимликитғи ийаиитнрмокчи экаиеаи, иҳолининг сиводиии ошир, ўз
376 И. В. С Т А Л И Н оaмлaкктингниог мaдaонятини юксалтир — колгaо ишлар ўз оaроми блан битиб кртабрркди. Агкр окoкоaнк шундкй ккрaоoa ва кйрим ррспубт ликaокрдaги aҳвоогa ктлиогaн дчкоaдоaр нуктки нк- зaртдaо баҳо берилск, д вкктдк шуни э’тироф кионш керакки, Туркистчндaги aҳвчл жуда ҳкм пачава, д ерда ҳозир аҳвол ҳaммaдaо кўра кўпрок хaвфоидир. У ерда ■кҳвол шундайки, д маданий жтҳaтдaо оркмда туркди, сквчдои кишилар проценти ниҳчят дкркжкда оз, дквлкт amapara Туркистон хaоклaриоиог тил вк турмушларидкн узилиб квогкн, pйввжоaоиш сур^ти жуда ҳам суст. Ҳчл6уки Шаркни pрвчоюцтчноaшттpиш жиҳктидкн Туpкиoтоноинг барчк oчвет pрoну6ликкокpи ичида энг муҳим ■ pеoну6ликa эккооиги pквшко, бунгк скбкб Туpкиoтчн Шарк блан кўпрок 6вғлaонaо миолaт- ■ лкр тўноконко жой бўогaооигинцнa эмкс, 6aоки ўз гео- гркфик ҳолигк кўра, жуда каттик экoноуaткции килина- ётган ва имнepиaлнзмгa карши куpкшмчк учдн кўпрок пчpчх тўноaгaо Шкркнинг худди юрагида жчйокшгкн- отгидкдтp. Шунинг учун ҳам ҳозирги Туркистон Со- вет ҳокиоиятинннн энг заиф тооонидиp. Вазифк — Туpктстонон нкмуокои pесну6ликaгa, Шаркни ррволю- ционлаштиручи илғор постгк aйлaоттpншдко иборат. Шуоинг учун ҳам оммaнтог мкдaоияттнн юксалтирилк дквлкт кппкрктини миллийлкштириш вк ҳчкaзчокp жиҳктидко Туркистонга кўпрок э,тнбчp бермок керак. Биз кданонзои аямкй, ҳкpккодкй куpбчнлap 6еpцшдaо ҳам ккйтмкй, бу вкзтфкои ҳаркандай килиб бўлск ҳкм бaжкpншноиз керак.
IV КЕНГАШ 377 кнcтoндaтидек, Ски қарийб Туакистондатндек. Туркис- тонда давлат аппарати халқ тнлнга ва халқ турмуши- га қанчалик кам яқннлашгиаилтан бўлса, бу ерда ҳам худди шундай. Ҳолбуки, Туакистон Шарқ халқлари учун қгндай гҳамиятга эга бўлса, Укранна ҳам Ғарб халқлари учун шундай аҳамиятга эга. Украинадаги гҳвол мамлакатнинг саноат тараққиётидаги ба^и ху- сусиятлар туфайли яна мушкуллашади. Гап шундакн, Украинада асосий саногт тормоқларн бўлган кўмир ва металлургия саноати пастдан, хглқ хўжалнтннйнт та- биий анвожлгнншн туфайли пайдо бўлган эмас, бал- ки юқbандан, ташқаридгн киантнш, сун'ий равишдг ўрнатнш йўли блан пайдо бўлган. Бинобарин, бу са- ноат тоамоқлгридатн паолетaрнат маҳаллий кншнлаа- дан эмас, укаанн тилида тапираднган кншнлгадан эмас. Бу ҳол шунга олиб боаадикн, пролетариат блан деҳқонлаанннт миллий состави бу тариқа ҳаахи>л бўл- танлитн учун шаҳаанннт қишлоққа маданий жиҳатдгн гг’сна • кўрсагишн ва ншчилаа блан деҳқонлар нттн- фоқи масалгси анча қийинлашади. Укааинанн наму- нали аеспyблнката айлантианш устида ишлаганда шу ҳoллаанннг ҳаммасини ҳисобга олмоқ керак. Украина Ғарб халқлари учун жуда катта аҳгмиятга эга бўл- танлитндан, уни албатта намунали аеспyбликага гйлантармоқ керак. Хоразм ва Бухоро ҳақидаги докладларга ўтаман. Хоразм вакнлн бўлматанлнти учун Хоразм ҳақида га- пирмайман: Марказий Комитет нхтиёандатн материал- ларгагина асосланиб туриб, Хоразм коммунис^.лар паатиясинн ва Хоразм ҳукуматининг ишлааинн танқид ' қилиш яхши бўлмайди. Баойдонннт бу ерда Хоразм тўғрнсида айтган гаплари Харазмнинг ўтмншнта оид 25 И. В. С т а л и н, том 5
378 И. ВСТА ЛИ II гаплардир. Бу гапаарнниг Хоpивмнннг ҳозирги аҳво- лига ■ таиалукн кам. У паргия ҳақида гипнриб, пиргия сифндагиаарнинг 500/о и бойлар ва ҳоказолар, дейдц. Эҳтнмоа, илгари шундай бўлтинднр, лткин ҳозирги вакгда у ерда тозалаш ўтказнааётнр, Хоразмга «ягона партня билеrгн»ди'и ҳали бирон дона ҳам бернатини йўқ, исаинн айттаида, ҳали у ерда партия йўқ, у ердаги пар. гия ҳақида тозааашдан кейин гапнрнш мумкин. У трда бирнеча минг партнl и’зосн бор, дейишади. Менимчя, пирпи еафларй гозиаингандин кейин Хоразмда пиргия и’зоаириинит еоин юзлардан ортмайди. Утган йил Бу- хорода ҳам аҳвол шундай эди, у ерда 16 минг пиртия и’зоен бор деб ҳиоo■блииар эди, тозалашдан ктйни эса партияда колганлариннг еони минтдии ошмади.
IV КЕНГАШ 379 дквчокш воoиткокpнои тчпнш учун тўнлкнгкоонз. Фа- кат шундкй килгaннмнздкгннк олға 6осaоокмнз. Шу ндктки оaзapдaи каркгкнда, Бухоро ҳккидкнн доклкд ҳакикктга хночф 6ўонши 6око 6чшқк доклaдлкpдко фкрк кнокдн. Мрн бу ердК Бухородкги Нознpоap Шў- pоoноног oоoтквн тўғрисидк доклкдчигк ■бекоргк oквол 6рpнконо йўк. Нозирлкр Шўpоoн — Хклк. Комиссарлкр Соврти деоккдтp. Нозтpокp Шўроси счстквтдк деҳцон- лкр 6оpон? Дококдан жквоб 6еpокдн. Лекин мендк бу ҳакда оa,оуочтлкp бор вк 6дон каркнгки, Бухоро ҳукумкти составидк биттк ҳкм деҳкон йўк эккн. 9 ёки 11 кншфдкн н6чpкт ҳукумкт к’зчлкpи чpксидк бой сквдогкpнног ўғли, сквдогкр, интеллннрот, мулоч, скв- догкр, нотелоннрнт> янк oквдогкp бор, кммо лекин би- pчотк ҳкм деҳкон йўк. Ҳоо6дкн, Бухоро, ок’оуокн, нукдл дрҳконлкр мкмлккктнднp. Бд мкскок Бухоро ҳдкуоктннннн юргизкётгкн сиё- сктигк тўғpидко-тўғpн клоккдор окскокдиp. Кооод- нистлкр 6ошоик 6ўон6 тургкн бу ҳукумктнинн oнёсктн кандкй, бд ҳукумкт деҳкчолкpнинг окнфкктлкpт, ■ўз дрҳкоолкpноног мкнфкктокpи блкн ҳиcoблкшкднон? Мрн коооуниcтлкp 6чшоик O^^iiO тургкн Бухоро ҳуку- октцонон снёcктнон кўрсатадиган фккат икки фактни келтириб' ўточкаиокн. Мксклкн, жудк мкo’уонитон ўртоклкр вк эски нкpтня к’зчлкpт кўл кўйгкн бир ҳужжктдкн шу нкрск кўринкдики, Бухоро '6коки ткш- кил киононкоидкн бррли ўтгкн вккт наидк хуoуoнй oквдонкpокpгк 75%, дрҳконлар кччпepкцняснгк эск — 2% ккрз 6еpгко. СўмгК ■ чакиб ҳнcoблaнкодк бундкй бў- либ ацккдн: oaвдонapоapнa чOтнн блкн 7 оноончн сўм, др\Kчнокpгк оотнн блан 220 оннн сўм 6еpилнaн. Сўнг- рк: Бухородк рр ҳкли ҳам ■конфисккция ■ килинмагак.
380 И. В. С Т А Л И Н Лекин у ерда амирга қарашли ҳайвонлар... деҳқонлгр фойдасига конфискация қилннтан. Хўш, натнжа-чн? Ўша ҳужжатга қараганда, деҳқонлар учун нккн минг- га яқин чорва , конфнскацня қнлннтан-у, ҳгқиқатдг деҳқонларга ҳаммаси бўлиб 200 тага етар-етмас чорва теккан, қолгани соталган, шунда ҳам дгвлатманд ки- шнларта сотилган, албатта. Яна бу ҳукумат совет ҳукумати, халқ ҳукумати эмиш! Бухоро ҳукумагинннг мгна шу фаолиятида халқ ҳукуматадан ҳам, совет ҳукуматидан ҳам асар йўқлнгннн исбот қилиб ўлтиаишнинт ҳожати бўлмаса керак. Докладчи Бухоро халқи РСФСР дан вг Республи- калгр Игтифо■қндан жудг хурсанд деб айтиб ўтди. Бу масалани ҳам сип-силлиқ қилиб кўрсатди. Бухорорес- публикаси Иттифоққа кирмоқчи эмиш. Докладчи, гфтидан, Республикалар Игтнфоқита киаишта■ истак бўлса бас, шу блан дгрҳол унинг дгрвозглари катта очнладн деб ўйласа керак. йўқ, ўртоқлар, Иттифоққа осон иш эмас. Аввало сўраш керакки, Респуб- ликалар Иттифоқнта қабул қилгдилгрми? Иттифоққг кнрнш имконнятнта эга бўлмоқ учун дгставвал Иттифоқ халқлари кўз олдида Иттифоққа кириш ҳуқуқига са- аовоа бўлмоқ, шундай ҳуқуққа эришмоқ керак. Мен бухоролн ўртоқларга шуни эслатиб ўтишим керакки, Республикалар Иттифоқнни ҳамма нарсани олиб келиб тўкгберадиган жой деб қараш ярамайди.
'IV КЕНГАШ 331
382 И. В. С Т А Л И Н м(свчилнклириннт 9/10 ига сабаб маҳаалий кишилирдин чиккан ходимларнииг етишмиеантидир. Бундан чиқи- днтии хулоса битта: маҳаллий кишилардаи совтт ва пиргнl кадрлари ттиштнрншии партия олдига энг му- ҳим вазифа қилиб қўйиш лозим. Докаидаир ҳиқидитн гипимнн гамомлаб, иутқларта ўтаман. Шуни айтншим керакки, ўргоқлар, Снёенй бюро гақдим этган платформа аойиҳисинниг прници- пиил кисмнин ҳтчким, нотиқлардан бироитиен ҳам танқид кнлмиди. (0 в о з: «Тинқидги муҳгож эмас».) Мтн буни nлагформаиииг принципииа киемиди ктлти- рнатаи ■ қои,да^арга конференция рози, уларга конфт- ренция қўшилади, деб биламан. (О в о з л а р: «Тўғри».)
IV КЕНГАШ 383 чиқармоқ учун бирмунча дглил бўлгди. Лекин• бу хилда талқин қилиш катта хато. СиСсий бюро тгқдим қилггн плагформгнннг нккин- чи қисми Республикглгр И'ггнфоқннннг харакгерн гўғрисидатн ва нккннчн пглата та^ис қилиниши муно- сабати блан Республикглгр Иттифоқи Конституция- сига . ба’зи ўзггаишлгр киритиш ҳақидаги мгсглг- лгргг онддна. Бу мгсглгдг СиСсий бюро блан украин ўртоқлар ўртасида бирмунча ихтилофлар борлигини айтиб ўтишим керак. Сиёсий бюро тақдим этган плат- форма лойиҳасида баён қнлинтан фикрларни СиСсий бюро бир оғиздан қабул қилган. Лекин Раковский ба’зи моддгларгг э,тироз билдирмоқда. Бу 'ҳол, маса- лан, Марказий Комитет пленуми тузган комнссиянинг ишида сезилди. Эҳтимол, бу тўғридг ггпнрмаслнк ке- ааaкдна, чунки бу мгсалг бу ерда ҳал қилинмайди. Мен платформанинг шу қисми ҳгқидг доклгд қилггммдг, бу мгсалг Маркгзий Комигет пленуми тузггн комис- сияда ҳгмдг Иттифоқ Марказий Ижроия Комнтетн- нинг Президиуми тузггн комиссиядг™ қгралМоқда деб гйтган эдим. Лекин бу мгсглг устида тўхтаб ўтган- лиқлгри учун, мен ҳгм бу ҳгқдг индгмай ўтолмайман.
384 И, В, С Т А Л И Н Ткшки савдо халК кчонooapоннцон ҳкм, Ткшки ишлкр хклк коонooкpонннон ҳкм кўшмк комисcapонк кил- 10■кoдко, 6aокц диррктива брручи хклк кчо;нocкpоикокpн Kктчpнгк кнpннзиш тўғрисида таклиф ■ кнpнтншокpн, кхир, тксодифий бир окpскми? Ҳкрбир pеoну6оиккоион ўз Ткшки ишлар хклк комисoкpоини ва Ташки oквдч хклк кооиccкpлинн бўлск, хўш, бу ҳолдк кандкй килиб иноок иттифок дквлати^ 6ўоншн оуокно? Укркинлкр ўзлари такдим этгкн оойиҳaдa Марказий Ижpоии Қо- митрти Пpезидиуоиоиог ҳчкионитннн икки пклатмнинг икки нpрзндиуон ўртасидк тaкoим кцоц6, шу ҳокимият- ни йўкка чикариб юборганлкри тксодифий бир нкрскми? Раковский киpнтнкн бд тдзктншлapнннн ҳкмоксн ёзиб члнодн. Марказий Kоонтет нороуон тузгкн коонсoия уокpоц текшириб чикди ва рад кнодн. Хўш, шундай эккн, шулкpои бд ердк янк тккрорлашнинг оноa ҳо- жати бор? Мен, бк’зи укркин ўpтчкл•кpниог бу кадкр ўжарлик килишларидан мaкoaдоapн — Иттнфчкоион Хapaктрpнон кчофедеpкция блкн фрдррация ўртасидаги бир нкрскгк, кўпрок кчофeдepкциинк ўхшатиб бел- нилкшнa эpишоокдиp, др6 билкмкн. Ҳолбуки, биз рес- ну6ликaлкp конфрдерацияси эмкс, 6коки pеoпдOон- калкр федеркцияси, ҳарбий ишлкр, ташки ишлар, ткшки сквдо ва бошка ишокpни бирлаштиркдигкн Иттифв■к дквоктн, ўзининг оaвжудоиги ■ блан кйрим pеснубоикaокpнинг ■ суврpролнннон камситмайдигкн бир дквлат тузоокаиоиз.
IV КЕНГАШ 385 ташқи дун'ё олдиди ягоии даваат тарн■каеиди бош кўтариб чнкншн мумкин бўлмай колеи керак, чунки иккндин бири бўаидн: ё биз бу аппаратаарни бнраиш- тириб, ташқи душман олдида ягони бир Иттифок бў- либ майдонга чикимнз, ё бу аппаритларии 6ирлиштир- май Игтнфоқ давлати эмас, балки респуб.ликалар куримаенин тузамиз, у ҳолда ҳарбир реепубаики ўз пиралаель иппaритига эга бўлади. М-енимча, бу миси- лада Раковский блан Скрипинк эмас, балки ўртоқ Минуиаьекнй ҳақдир.
386 И. В. С Т А Л И Н унутилган ва бундай унуталган мгсглглгрнинг жуда кўп бўлиши мумкин. Шунинг учун ўз гашкилотларининг аҳволи ҳгқидг кўпроқ тапнрнб, конкрет таклиф кири- тиш учун камроқ урунган амалиётчи ўргоқларнмнзга бу ҳгқда ўйлаб кўриб, згрур конкрет қўшимчалар, ту- зггншлгр ва бошқглгрни Мгрказий Қомитетга топшп- ришлгрини тгклиф қилгмгн, Маркгзий Kомитег эсг, бу тгклиф ва қўшимчаларни тўплгб, керакли моддг- ларгг киригади ва тгшкнлоглгатг юборади. Гринько киригган ггклнфлгадгн бири ҳақида га- пирмай ўтишим мумкин эмгс, унинг бу таклифидг, маданияти камроқ ва ҳатто у қгдар пролетар бўлмг- ган миллатлгрдгн чиққан мгҳгллий кишиларнинг пар- тиягг кирншларнни вг партия раҳбарлик орггнлгрига кўтарилишларини осонлаштирадиган бирмунча имти- ёзли шароит туғднрнб беанш керак, дейилгди. Бу так- лиф тўғри ва уни, менимча, қабул қилиш керак. Мен охирги . сўзимни қуйидаги тгклиф блан тгмом- лгймгн: миллий мгсглг юзасидан Сиёсий бюро тақдим этган платформг лойиҳгси асосан қабул қилинсин вэ шу блгн бирга Троцкий киритган ўзгартиш ҳам ҳи- собга олннснн. Марказий Комитетга кнритилтан ва киритилиши мумкин бўлган амалий ўзггртишларни сгрглгш ва плггфоамгнннг тегишли моддаларига ки- ритиш ггклнф қилинсин. Мгрказий КомнГегга плат- формг лойиҳасини, протоколларни, резолюцияни, док- ладчилар қолдирган энг муҳим ҳужжагларнн бир ҳгфта ичида босиб чиқариш ва тгшкилотлгрга юбо- риш таклиф қилинснн. Плгтформа лойиҳаси махсус комиссия гузнлмасдгн • қабул қилннснн.
IV КЕНГАШ 387 лкр, бундай тaшкилчт тузишниог оккoкдгк оувофнк-■ онгнгa Oиpмунаa шубҳкм бор, чунки, биринчидаНк шубҳасизки, pеспуOоикa ва ч6лaстьоap бу иш учдн бизга катта ходимокpни бррмайдилар. Буонa оеонм.■ ишчоаио кооно. Иккинаидaн, область кчмитетлapи в.к оиоонй марказий кчоитетлap ходимларни тaкoимлaш■ вкктида ўз ҳукукокpтнтог бир кнсоинн Марккзий Ко- митет кошидaни кчмиссиинa беришга рози Oўлмaйдо- ■ лар, дрб ўйлaймaо. Биз ҳозир хчдимоap тaкoимлaокёт- ■ ган вкктда одатда оOлaoть кч•митетоapи ва онолий мкр- ■ казий кооитетлapниог фнкpнон чоaмиз. Ккмиoсии бўл- ганда aсчoнй иш, шуOҳaoнз, шу кчоиcсиягa ўтиб кетади. Милонй окoaок юзaoидaн тузиокдтнaн к■оои■ccни блан. кoвнepкция мaoaоaлapи кчоиoсияoини ёки дрҳкчолap■ оpкoидa ишлаш кчонooняoнни тaккчoоa6 Oўомaйди.■ Қишлчкдa ишлаш кчонсoниoи ва кччпepaции кооцooня- си одатда умумий йўо-йўpикоap ишлаб ■ чикади. Миллий мкoкоa юзасидкн эса умумий йўл-йўриклар эмас, бал- ки Кйpио республика ва оOлaстьокp бўйича aокотй тадбирлар Oелгилaочк керак, бу ншон умумий кооис-■ сия киоaчлоaйди. Ҳечкандай ккмнooни, окoaо•aн, Укра- ина республикаси уадо, ҳракaндaй карор ишлаб чика- олмкйди ва дни кабул килaоомaйдт: Украинадан кел- - ган икки ёки дч кншн Укpaиоa К(б)П Марказий Ко- ■ оитетноцнг ўpонни Oоoaоомaйди. Мана шунинг учун^ч комтсoни Oиpоо оуҳио оaтижaлap бермайди деб ўйлаймкн. Бу ерда aйтилгaо таклиф, я^и Мкрказий Қоонтетнннг aoоoий бўлимларига мaҳaолий миллкт'. кншфоapидaн киритиш тўғpнсидaни таклиф ҳозирча жу- ■ да етарли деб ўйоaймaн. Агар ярим йилдан кейин кўз- гк кўpин.aдинaн мувкффакиятлкргк эpтшмaoaк, д вакт- да махсус кооиссия тузиш мaoaоaoини кўйиш мумкио-
5. МУЗОКАРАЛАРГА ЖАВОБ 12 июнь Менга ҳужум- қилгинаари учун (кулги), «бўани- а<с бир бутун» ҳақида жавоб бериб ўтишга рухсат бе- рннтнз. Миалнй масала ҳақндагн рeзолюциlнннг 7 мод- .дисиди сбўлним■ие бир бутуи»н>нит шармандаеннн чи- каргаи бошқа бирон киши эмас, балки бўлди. Гап «бўаинмие» устида эмас, биакн фтдерация уегнда ■ўлса керак, ҳолбуки украннлар бизга зўр бериб конфе- дерициlин таклиф килмоIкдалар. Бу бнрничн мисили.
IV КЕНГАШ 38& дерализм фнкан бор деб бнлишимнинг яна бир сабаби шуки, у I с’езд қгбул қилган Констигуциянинт ма’лу?« моддасидаги Паезндиумнннт «сессиялар орасидагн. вгқт ичида олий ҳокимиятлнк қнлнш» тўғрнсндaги- сўзларни олиб ташлаб, ҳокимиятни нккн палата ўрта- сида тақсим қилади, я’ни Иттифоқ ҳокнмнятннн йўққа. чиқариб қўяди. У нега бундай қнлдн? Чунки, у ^4*1- фоқ давлгти тузиш идеясига қаашн, ҳақиқий нттнфоқ. ҳокнмиягнта қарши. Бу нккн. Учннчнсн — украинлар лойнҳаснда Ташқи иш- лар халқ комиссарлнтн ҳам, Ташқи савдо хглқ комис- саалнтн ҳам қўшма комнсcaа<лик бўлмайди, бглки қўшма комнccaаликлаа қатоандан днаектива беручи комиccapлнюlаа қаторига кўчнанладн. Мана шу уч далилга кўрг, мен Ра^о^вск^ийнинг так*- лифларида кoнфeдeрацнячнлик фикри •бор деб била- ман. делетацняси ҳам қабул қилггн • Қонс~ тнтуцня текстнта қарши бўлган бу фнканн қаердан олдннтнз? (Раковский: «XII с’езд бўлди-ку».) Kечираснз. XII с’езд сиз кианттан тузатишлгрнн рад қилди ва «аеспyблнкалганн бир иттифоқ давлагтa. бналаштиаиш»нн қабул қилди. Бг’знбнр украин ўртоқлар Республикалар Иттифсо қннинг I с’ездидан то паатнянинт XII с’ездиггча ва. ҳознатн кенгашгачг ўтган давр ичида федерализм,даа конфедеaалнзм томон бирмунча оғиб кетганл^р^^!^^ сезиб турибман. Лекин мен федерация тааафдори.ман> я’ни конфедeаацнятг қаршиман, я’ни Раковский блаа ,Cкpнпнн.книнт таклифига қаршқман.
390 ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ 391 кетгии бўлмаеи, агарда уларнинг кўпчилиги капитал армняси бўлиб турган бўлса, у вақгда пролетириит- инит ҳокимиlтии кўлга олиш ҳақида ҳагто жиддий суратда хаёл килнши ҳам мумкин эмас. Шу сабаб- дан, ўрга табиқааарин, деҳқонаирии пролетарнит го- мониги қарагиб олнш учун кураш олиб борнаиди, биз- инит ■ ревоаюцнlмиз 1905 йилдан бошлаб 11917 йилгача бошдан-оёқ ана шундай кураш блан ўтди; бу кураш ҳали асло тўхтаган эмас ва у келажакда ҳам олиб борнаадн. < Францияда 1848 йнатн ревоаюцнlиннт енгиаишнга сабаб, жумладан, шу эдики, француз деҳконлари бу революциlги хайрихоҳ.лик билднрмадн. Париж Ком- муниеининг йикнаишнти ■ сабаб, жумладан, шу эдики, у ўрга гибакилирниит, ■ даставвал деҳқоиларнниг қар- шнлигити дуч ктлди. 1905 йилги рус ревоаюцнlен ҳа- ^ида ҳам 'худди ана шундай дтйиш керак.
392 И. В. С Т •' А Л И Н ана шу хулосага асосланиб, бизга Русиядаги Октябрь революцнясн ҳглок бўлади, деб башорат беаднлap> бунга улгр Русияда паолетгриатнннг озчнлнкни • таш- кил эти<шинн дглил •қилиб келтириб, Русия—деҳқонлар мамлакатидир, шунга кўра Русияда ғолибона ишчилар революциясининг бўлиши мумкин эмас, дедилгр. Шуннсн хграктерлики, Маркснинг ўзи ўрта тгбг- қглгрга ва дгставвал деҳқонларга бутунлай бошқгча бгҳо берган эди. Вульгар маркснсглар деҳқонлгрдгн қўл силтаб, уларни тамоман капнгалнннт сиёсий амри- га топшнри,б қўйиб, ўзларининг «пpинци•пнал нзчнл- ликлари»ни рўкач қилиб ва шовқнн-суаон кўгаанб гердайиб юрган бир вақтдг,— барчг марксистлардан прннципиaльаоқ маакснст бўлган Маркс коммуннcтлга пгргиясига, деҳқонларни назардан қочирмаслик керак, уларни пролегариаг томонига қаратиб олмоқ керак ва келгуси пролетар революциясига уларнинг ёрдам бе- аншннн та’минлаб қўймоқ керак, деб ҳамиша мас- лгҳат бериб келган эди. Мг’лумки, 50-нчи йилларда Франция • ва Германияда Февраль ае•волюцнясн енгил- гандан кейин, Маркс • - Энге^ьсга ва Энтельс’ оақалн . Германия к•омпгатия€ига: «Гермгнияда деҳқонлар уруши қгндгйдир бир агвншда яна бир такаорланнб, пр<слегар аеволюциясига ёрдам беааднмн-йўқ- • ми — бутун . ran ана шунда»79, деб ёзггн эди.
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ 393 ёрдкм бериш жиҳатидан 1917йилдаги Руoиядaнигa ка- раганда камрок оойно эди. Шубҳасизки, Октябрь pеволюцияoи «дрҳко^^ар урдши» блан «пролетар революцияси»нинг муваффа- киитлн суратда кўшиоишидaн иOчpaт бўлиб, Маркс, барча «нpинцнпнкл» вaйoaкиокpнк карамкй, анк шун- дай кўшилиш ҳакида ёзган эди. Октябрь pевооюцияoн бу хил кўшилишнинг мумкинлигини вк юзага чика- олншннн исбот кионO бррди. Октябрь pрвчоюцияси;. кгкрда пpчлетapиaт ўрта тaбккaокpон ва дкoтaввко деҳконларни кaпитaлиoтлap синфидан кжрата 6тлoa, кгарда д бд тa6■a•кaоapон ■кaнитaо pрзрpвоapтдaн про- ортapиaт pрзрpвокpигa aйлaнтиpaбнлoa, нpолетapтaт- ннон ҳокнонитнн кўлга ооншн ва oaкоaб колиши мум- киоонгион исбот килиб бррди. Хдооaс: Октябрь pеволюцнисн дуо’ёдaги барча рр- ечлюццялap орасида Oнpн•оан бўлиб ўрта ткбaккокp ва дaoтaввaл деҳконлар масаласини Oнpноан ўpиогa Кўйди ва II Интрpоaцичнaл кaҳpaмоолapининн барча «назариялари» ва йиғн-сиғнлapинa кapaоaoдaн, 6у мaсaоaни ғолиOоок суратда ҳал кноди. Айон ҳолда, Октябрь революциясининг хизоaтоapн тўғpнсндa нкпиpиш доуоaн оуокин бўлск, доног 6и- pноан хнзокти ана шундан иборат. , Лекию ran шд Oоaнгинa тaмчм бўлиб колмади. Октябрь ррвчлюцияси мaзоуо миллатларни пpчлртapи- мгг aтpчфйдa жинсоaштиpиш ниятида яна олға ■кетди. Мазлум милоaтоapниог ўндан тўккиз кнсон дрҳкон- лар ва 'шaҳapоapдaги майда орҳнaткaш кншнлapдaн нOчpaт экaооигн юкчpндa айтиб ўтилган эди. Ле- кин «мазлум ■онолaт» деган ■ тушунчaнинн мк^оси шд Oоaнгинa тунaмaйдн. Мазлум ■мфооaтоap одатда 26 И. В. С т к л и о, том 5
394 И. В. СТА ЛИН деҳкoнаар ва шаҳар меҳнаткаш кишилари тирнкаснда эзилиш блан бирга, миллаг тариқаеиди ҳам, l,ин му-^ айян бир диBаит, гил, миданняг, гурмуш, хулқ, ■ одаг намояндааари бўлган меҳиагкашаар тарнқасиди ҳам эзнладнлир. Мазлум мнааагаарнниг икки искиижа ораснди эзнлншлирн улариннг меҳиагкашлар оммаси- ни ревоаюцнонаашгнрмасдаи қоамийдн, уларни исосий эзучи кучга қарши — капнгиаги қарши курашга отлангнрмасдан қоамайдн. Бу ҳол шундай бир замин хизматини адо қилднкн, пролетариаг ана шу замин исосиди «пролегар революцияси»йи «деҳкоилар уру- ши» блангнна эмас, балки «миланй уруш» блан ҳам қўшишга муваффақ бўлди. Буларнниг ҳаммаси проле- гар ревоаюцнясннинг ҳаракаг мийдонини Русия чега- раларндан хийли нарига ■ сурди, капнгаанииг энг кагга резтрваарини зарба осгига қўйди. Ма'лум ҳукмрон мналагнниг ўрта табақ'аларини пролетирнат томонига карагиб олиш учун олиб борнaаднган кураш капнтал- н•ннг энг резервларнин пролетарнаг гомонига қа-
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ 395 ликалар Иттифоқимнзнннг қудрати ўсаборган сари, Ғгрбдг пролетар революцияси • анвожланабортан сари бу кураш ҳам қгдгм-бгқгдгм авж олиб боради. Хуллас: Октябрь революцияси пролегаанатнинг тў- лг ҳуқуққа эгг бўлмгган ва эзилган мамлакгглгрнинг халқ оммаси ичидан чиққан ҳамда кгпиғглгг қграшли бўлган энг каттг резервларнн ўз томонига қааагнб олиш йўлндати курашига гмглдг асос солди. Октябрь революцияси бу аезервлаанн паолетаанаг томонига қгаагнб олиш йўлидаги кураш байроғини биаинчн бўлиб кўтарди. Октябрь революциясннинт иккинчи хизмати ана шундан иборат. Бизда деҳқонларни ўз томоннмнзтг қаратиб олиш иши социализм байроғи остида ўтди. Паолеггангт қў- лидан ер олггн, пролетгрнаг ёрдами блан помешчик- ларни енгган ва паолетганаг раҳбаалнгн остида ҳо- кимиягта эришган деҳқонлар ўзларини озодликка чиқариш иши пролетарнаг байроғи остидг, пролетари- агнннт қизил байроғи остида борганини ва яна бора- жагини сезмгсдан ва • тушунмасдан қололмгс эди. Бу ҳол илгарнти вақтларда деҳқонларни чўчитиб келган социализм байроғини энднлнкда деҳқонларнннт диқ- қатйни торгадиган • ва уларнинг хўрлик, қгшшоқлик ва зулмдан озод • бўлишини енгнллаштнраднган • байроққа айлантирмай қолмас эди.
396 И. В. С Т А Л И Н фкктлкр блан мусткҳккмоaогaо 6у шиоpон Октябрь pеволюцииoидa енгиб чиккан кишилар Oиpноан OўонO майдонгк чтдноap. Илгкриги екктокpдa мкзлум оно- оaтоapоион кўзцга зулм Oaйpчғн бўлиб кўpтннко Ру- сиянинг эндиликдк, социалистик дквлкт ■ бўлганидан кейин чзодоик Oaйpчғигк кйоaнгaниот тксчдифий бир нарск деб бўлмайди. Октябрь революциясининг йўл- 6чшанси ўрток Лениннинг ноон ҳозирги вкктда тўла ҳукукка эгк Oўлокгaо ва оуoтaмлaкa мaмоaкaтлкpи- даги хўpлaогaо ва эзногaо дрҳкоолapниог ҳамда рр- вооюцнон интрллигенцтянинн ттоидa энг срвноон ном бўлиб колганлиги ҳам тaoодифтй бир нарса эмас. Илгариги екктокpдк жуда кенг Рим имнеpиясндaги эзилгaо ва хўpлaонaо куллар ўртксида хpистнко днон нкжот йўли дрб ҳтoоблaонкн экан, эндиливда нонеpи- aоизмнинн жудк кенг мустамлака дквоaтокpидкни оиолнчн-миоличн омма учун oчциaоизмоиог чзодонк Oaйpчғн хизматини кнлншн одокно (ва ҳозир шундкй хизмкт килaOчшлaди ҳам!),— иш ана шу тооонгк Каркб кетаётир. Бу ҳол счциaлтзмгa карши хурофот- ■ лар блан курашишни кнча осонлаштирди ва окзоум мaмоaкaтлapнинг энг узок бурчакларида соцнконзо идряларига йўл оанO берди,— бунгк шуOҳaоaниш мдм- кин эмас. Илгариги вaктокpдa мазлум ёки эзучи мам- лaкaтлapоион пpчлетap Оў^.маган ўрта табк1қалкри ора- сида счциaлиoтнинг ўз фнкpинн очикдaн-чанк кйтиб Oрpншн кнйно Oўогaн экан, эндиликда д мазкур табк- Калкр ўртасида, оеоног сўзимгк кулок солкpоap, Oaоки, сўзимга ҳам киpapоap, деган умид блан счцнконзо ндеяоapини чанкдaо-чаик пpчнaнaндa кноиO анlқкoлaдн, адокн у Октябрь pевчлюцияoи каби куаон дaлнонa era. Бу ҳам Октябрь pрвчлюцнясн|нног натижксидир.
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ 397 Хуллас: Октябрь революцияси еоцнааизм идеяла- рнинит барча мнллатлар ва қабилааариинг ўрта, про- легар бўамагаи, дтҳқон габақааирн орасида ёйилиши учун йўл очиб берди. Октябрь ревоаюцияси социилизм бийроғнии улар учун гиииғаиқ байроққа айлантирди. Октябрь ревоаюцнlсиииит учинчи хизмити ини шун- дан ибораг. „Прсида" № 253, 1923 йил 7 ноябрь Имзо; И. С т а л и н
998 ИШЧИ ВА ДЕҲҚОН ХОТИН-ҚИЗЛАРИ БИРИНЧИ СЕЗДИНИНГ БЕШ ЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН80 Паргнямнз Марказий Комитегн бундан беш йил илгари Москвада ишчи ва деҳқон хотин-қизаарииинг бнрничн Бугунрусия ■ с^здини чақиргаи эди. С'ездга бир мнллионги яқин меҳнаткаш хотии-қизаар вакнлн бўлган мингдан оргиқ деаегиг йиғилгаи эди. Бу с’езд ■ пиргиямнзиниг меҳиаткаш хогни-кнзлар ўргаеида иш олиб боришида бурулиш бўлди. Бу е’ездиннг бебаҳо хизмати шундан иборагки, у реепубанкамнздигн ишчи ва деҳқон хотин-қизларга снёснй м^рифаг бериш ншинн ташкил қилиш учун пойдевор қурди. Ба'зилар, бунда ийгиранк ҳечнарса йўқ, паргия. оммани, шу жумаадии, хогии-қнзаирин ҳам снёенй жи- ҳагдан ма’рнфатаи қилиш блан доим шуғуллаииб ктл- ган, модомики бизда ишчи ва деҳқоилирдаи чнқкаи уюшган кадрлар бор экан, хотни-кнзаарии сиёенй жи- ҳатдан ми'рнфагли қилишнннг жиддий аҳамняти қол- майди, деб ўйаашларн мумкин. Бундай ўйлаш гамоми- ла нотўғри. Ҳозир, l’ин ҳокимияг ишчилар ва деҳкoиаир кўанги ўтгаидаи кейин, мeҳиигкаш хотин-қнзларнн снёснй ми'рнфагаи ■кианш биринчи дарижиан аҳа- миягга эгадир.
ХОТИН-ҚИЗЛАР С‘ЕЗДИНИНГ БЕШЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН 399 Бунинг сгбаби мана бу. Бнзнннт мамлакагимнзда 140 миллион аҳоли бор.» хотнн-қизлар шунинг ярмидан кам эмас, уларнннт кўпчилигн орқада қолган, онтн етарли бўлмаггн, но- дон ишчи ва деҳқон хогнн-қизлгридан иборат. Мо- домики, мгмлакагнмнз янгича совет турмуши • қури^ғц ишнта жиддий киришган экан, бу мгмлгкат аҳолиси- нинг •яамнни ташкил қилгдиган хотин-қизлар бундан кейин ҳгм орқгдг қолиб кетгбе^^глгр, тнтсизлнкла’ рича, н(одoнликларнча қолиб кегабeа^глаа, ҳарбир олға қгргб ҳгагкгг қнлганимизда оёққа боғлгнггн тош бўлишларн • равшан эмасми? Ишчи хотин-қиз эрка-к ишчи блгн ёнмг-ён тургди. У ишчи блан бирга саноатимизни қуриш каби умумий иш.ни бгжгрмовдг. Агар у онгли бўлса, ггар • сиёсий жиҳатдан • мг’рифатли бўлса, • умумий ишга ёрдам бе- ааоладн. Броқ, аггр у орқадг қолган, нодон бўлса, умумий ншнн барбод бериши мумкин, алб^ттг, нияти ёмон бўлганидан эмас, балки нодонлнгидан бгрбод бериши мумкин. - Деҳқон хотин-қиз эркгк • дёҳқон блан ёнма-ён тура- ди. У деҳқон блан бналнкда қишлоқ хўжалнтнмнзнн юксглгириш, уни мувгффгқняг блан ривожлангирнш, уни туллггнб юбориш ишини олға сурмоқда. Агар у нодонликдгн ва жгҳолгтдгн қугнлсг, бу ишда жудг кгттг фойда келгнрншн мумкин. Аксинча; гггр у • бун- дгн кейин ҳам жгҳолгт гсири бўлиб •қолаберсг, ҳам- мг ишга тўғоноқ бўлиши мумкин.
400 И. В. С Т А Л И Н лар. Агар ишан вк деҳкон хчттн--кизлapоингстёcнйчнг- лкри очилгкн бўлск, улар счвртоapнмизнц вк кчонрpк- Tнвоapнмизни яхшилaйчоaдилap. Агар ншан вк дрҳ- Кон хотио-кизлap оодчо ва жчҳил бўлсклар, улкр советларимизга ва кооперативларимизга зарба рткк- задилар вк улapон кучсизлaнтнpaдноap. Ниҳчят, ншан ва деҳкчо■ хотин-Қизлкр мкмлаккти- мнзонон кроaжaги Oўогaн ёшлapноизоиог чоклapт, тap6нячилapидиpлap. Улар Oчлaнног калОини ё 6у- зншоapи, ёки бизга мк'млккaттмнзои олға эотa■чокдт- гкн, руҳи соғооо ёшоapон етказиб Oеpишоapн оуокно, бу эса 6члaот aёонинн соврт тузумига хкйpихоxлннн- гк, ёки унног нчпнa, кдлчккa> Оуржуазиягк Оанди 6ў- оншннa Oоғлнкднp. Мана шуоног учун ншац вк деҳкон ‘5<чтио-кнзлap- ни сиёсий жиҳктдан мк’рифктли кионш эодтлткдa, ншан вк дрҳконлар иннн ҳкёт куришга киpншгaо 6ир вактда, 6нpиочи дapaжaои аҳкмиятгк эга Oўлгaо иш- дир, Oуpжуaзни устндaо чиоaкко ғaоaбa кчзчоншдa энг оуҳно ишдир. ' Манк шуоног учдн мрҳн.аткаш хчтно--кизоapои сиёсий жиҳатдан ма’рифктли кнлншон йўлгк кўйишга ксос счлнaн ншан вк дрҳкон хчтио-к,нзлap 6нpиоан с’рздионнн aҳaоиитн ҳккикаткн ҳам 6рOaҳчднp. '
ХОТИН-ҚИЗЛАР С‘ЕЗДИНИНГ БЕШЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН 401 керак 6ўлгин ишлар кўп бўлса ҳам, лекин бтш йил бадаанда бу бобда озмунча иш килинмади. ф Эндиликди паргнlнинг навбатдагн вазнфаси мил- лноиларча деҳқон хотин-қизларни совет турмуши қу“ риш соҳисидиги умумий ишга торгншдаи иборатдир. Бтш йнланк иш натнжаенда ҳозироқ де^қон хогии-қнз- лар сафидан бирқанча раҳбар хoгин-қнзаар егишди. Раҳбар дтҳқон хотин-кизларнннг сафнии янги чиқ- қан онгли деҳқон хотин-қизлар тўаднрадн деб умид киламнз. Партия бу вазнфаии ҳам бижаридн деб умид ҳнлимнз. 1923 йил 10 ноябрь „Коммунистка* журнали Jfa 11, 1923 йил ноябрь .Имзо: И. С т а л и н
402 # ҲАРБИЙ АКАДЕМИЯНИНГ ТАНТАНАЛИ МАЖЛИСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 1923 йил 17 ноябръ (Газетада босилган. қисца ҳасобот) Отлиқ Қизил қўшиннмизнинт тўрт йиллик бгйрг- мида Отлиқ грмияни гузтгн ва унинг фгхрий қизил аскари ўртоқ Сталин сўзга чи.қди. Уртоқ Сталин, бўлгжгк Отлиқ армнянннт куртгги бўлган отлиқ қўшнннинг асосий моясини га.шкнл қнлаётггн вақтда, унинг илҳомчилгри умуман оглнқ қўшинни ггшкнл қилиш згауалити.ни инкор қилггн раҳбгр ҳгрбий донрглганннт ва ҳарбий мутгхассис- лгрнннг нотўғри фнкалгрнта дуч келтгнлитннн қайд қилиб ўтди. . Отлиқ армия гганхнда энг хгргкгеалн сгҳифа шуки, 1919 йил ёзида • бизда кгвглерия жудг кўп от- лиқ гскгрлгр блан жуда • кўп пулемётлар қўшилмаси- • га айланди. Машҳур «тачгнка» бу қўшилма наму- пасидир. Бнзнинг отлиқ қўшинимиз ҳгрқгнчг каттг бўл- масин, аггр у ўз ҳгагкгглгандг от кучини пулемёт ва артиллеаия кучи блан биpлгшгнаголмгсг, у жид- дий куч бўлмай қолади.
ҲАРБИЙ АКАДЕМИЯНИНГ МАЖЛИСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 40$ бизиинг огаиқ ^yшинимизнииг 12 полки яксон қил- ганда ёзилган эди. Ҳақиқитда отлиқ корпуснииг Ог- лиқ армияга ийааниши ана шу вакгдаи бошлиндн. Бу даврнннг харакгерли хусусияги lшуидикн, биз- нинг оганқ қўшии•нмнз шу боекичда я-ии бир янги хоенlг 'Ортдирд-и, l’ин у ба’зи пиёд.а lқи•cмлирин ўзига ■ қўшиб олди, одагда у бу lIки,cмаарии иравиаарги солиб- олиб юрар ва ниф^с^юини росглаб олиш, куч йиғиб, ■ душманга яигидаи зарба бтриип учун уаирдин душ- ■ минги қарши гўсин гирнкаснди фaйдиааиар эди, бу ■ нир^-си Деникин■нниг огаиқ аекирлари уегндаи ғиаиба■■ козониш■га имкон б-^е^.ди. Бу — оганқ аскираириниг ■ ёрдамчи куч бўлган пиёда аекираир блан ■кўшилиlшн- ■ дир. Бундай кўшнаиш, бу янга бир хуеуеияг, бизнинг ■ огли1қ аекарааримизни душманга даҳшаг солучи, ҳа-- кнҳаган гез ҳаракат uкнлучн кучга айааигирди. Уртоқ Сталин ўз иугкини бундай деб тамом қи- лади: Урго’клар, мен ншқнбоз одам эмасман, лекин апу- ■ ни айгиб ўтноннм ктракки, агар бнзиниг ■ Оглиқ ар- ■ мнямнзда бу янги енфагаир еакаиинб кoлеи, оглик, қўшиинмнз ва унинг йўабошчнеи ■ўрт(и$ Будённий. еигнамас бўаиднлир. „Известия" № 265, 1923 йил 20 ноябрь
404 Г1АРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА РКП(б) Красная Пресня район комитетининг группа ташкилотчилари, мунозара клуба ва ячейка бюро а’золари иштироки блан бўлган кенгайтирилган мажлисида 1923 йил 2 декабрьда қилинган доклад Уртоклар! Авеaло шдон кйтиб ўтншно крракки, зирн 6д ерда партия Марказий Қоонтетн оомидaн эмкс, бклки шахсан ўз ооонодкн дчкоaд киламан. Агар оaжоиo шдндай двкоaднн тннгоaочкчи Oўоoa,— мец хизоaтингнзгa тайёр. («Сўраймиз» деган ов о з - лар). Бу, орнно■г шд оксaокдaни фикpнонцнг Map* казий Кчонтет фикридкн фарки бор, дрмак эмас,—- ^кслч ундай эмас. Меонон ўз ооонодaн сўзга анкишно- оинг oaбa6и шуки, Марказий Кооитетнннг пapтии /ички aҳвчлнни81 яхшилаш^ тадОирларини ишлаб чи- ,?^иш кчонсснисн тез кунларда ўз ншноног октижaоa- pнон Марказий Коонтетгa такдим килооғи керкк; 6у оaтижaокp ҳали тавдим килинган эмас, шунннн учун МКрказий Кооитет очондaн сўзга анкишгa оеннон расман ҳакким йўк, шундай бўлса ҳам, ҳозир мен сизоapгк кйточ'Kан 6ўонO тдрган фикpоapнинг aoчскO■ Мкрказий Комнтетоннн шд мaoaлaдaги мaвки,нои ффчдк килишига ншчнкоaц
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 405 МУНОЗАРА—ПАРТИЯ КУЧИНИНГ АЛОМАТИДИР Мен бу ерда •қўймоқчи бўлганим бнаннчн маса- ла — матбуотда вг ячейкалгрдг бораСтган мунозара- нннт мг’носн масаласндиа. Бу мунозгра нимани кўр- сатади ва . у ниманннт нишонаси? Бу паатнянннт тинЧ' ҳаётига бостирнб кирган бўрон эмасмикин, бу муно- зара, бг’зилгр айтгандек, паатиянинг бузилиб кетаёт- • ганлитининг, унинг тарқалиб кетаёгтанлитинннт ало- мати, Ски, бошқа бнаовлга айтаСтгандек, паргиянннг айниёттанлитинннг аломата эмасмнкнн. Мен ўйлайман, ўртоқлгр, бу аломатларнинг на-. уннсн, на буннсн бор: на айниш бор, на бузнлнш. Гап' шундаки, кейинги вгқтда паатня ўсди, у кера^с^и^- юклардан етарли дгргжгдг тозаланди, у анча проле- тарлашди. Биласизки, икки йил бундан илтаан бизда. партия г’золари 700 000 дан кам эмгс эди, биласиз- ки, бирнёча минг партия а’золари партиядан чиқиб» кетди Ски чиқаанб ташланди. Сўнгра, саноат юкса- лншн муносабати блан ишчнлаа сннфининт модди/и аҳволн яхш■нлантанлнтн, малакали эски ншч.илаа қиш- лоқдан қайтиб келтанлнгн, саногт ншчиларн ўртаси- да маданий ншларнинт янтндан жуда авж олаСтган- лиги туфайли партнянннт состави яхшиланди ва си~ фати кўтаанлдн. Хуллас, мана шулаанннт ҳаммаси туфайли паагнят ўсди, унинг снфатн яхшнландн, унинг эҳтиёжлаан ошди^ у серталаб бўлиб қолди, у ҳозиргача билганидгн кўра -кўпрок. билишни хоҳлайди ва у қозиргача бажариб» келггнидан кўра купрақ ншнн бгжаришни хоҳлайди.
406 И. В. С Т А Л И Н баакн партиянинг кучли■экинлигннннг иломиги, мус- гиҳкамангниннг аломати, паргия сосгавининг сифат жнҳатндаи lхшилинганаигининг иаомити, унинг ак- 'гнваигн ошганаигининт иломагнднр. МУНОЗАРАНИНГ САБАБЛАРИ Бизиииг оаднмизда гургаи иккинчи масала,— нима учун худди шу викгда, худди шу йнлиииг кузи- да паргиянинг ички снёеиги масаласн кеекнн гус олди? Бунинг сабаби нима? Боиси қаерда? — деган маеаладир. Мен, ўртоқлар, бунда икки сабаб бор деб ' ўйаайман. Бириичи сабаб — шу йил ивгуст ойида республнки- иннт ба’зи районларнда иш ҳақи устида кўгарнаган ғаааёи ва ишташлашаар тўаки•нндир. Гап шундаки, бу ишташлишаар тўлқини гишкнаотааримнзнниг кам- ■ччллклapнин, ба’зи ■ ташкилотларимнзиниг — ҳам пар- гия, ҳам союз гашкиаотларимизиниг — корхонилир* да^г^и ■воқиалардаи узилиб қолганликаарини очиб берди, бу ишташаашлар тўлқини партиямиз ичида пиртияни бузишга ҳаракаг қилучи, ислиди коммуиисг- аарги қарши ба’зи бир lширнн гишкил-отлир борли- ғини ошкора қилди. Шу ншташлашлар гўлқини муно- си6иги блан ошкора бўлган бу кимчиаикаарнннг ҳаммаси ярқ этиб паргияиинг кўзини очиб, уни шу ■қадар ҳуш’ёр қилиб кўйднки, у паргияда ички ■ ўзга- рншлар қилиш ■ зирураигини сезди.
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 407 лкpотнг бўлиши, кобaтTк■, таОиий бир нарса, брок жудк кўпайиб кетгaооннтдaн зкечдокpдк худди шд ғклaёо Oвшоaогaн вактда партия ҳaётннннн анча бўшашиб кчлишннa скбаб бўлди, бу эса йиғионO кол- ган кaмчиоикоapнтнн худди шу пайтда, шу йилнинг кузида оанлишннт жуда . рогиллaштиpди. ПАРТИЯ ИЧҚИ ҲАЕТИДАГИ КАМЧИЛИКЛАР Мрн пapтиимнз ■ ҳaётндaнц шу йил кузда вшкчpa 6ўогaн ва пapтняотнн накц ҳаётини яхшиоaш окoкоa- сини ўртага кўйган кaматоикоap тўғри-сидк нaпиpдн•о. Пapтцимиз ички ҳaётионнг 6у кaмаилткоapи нимадан нOчpaт? Бк’зи ўртоклкр ўйоaнкоидек, пкpтии йўли но- тўғри Oўлнaнмиди, ёки нapтня йўли тўғри эди-ю, лекно коклдк бд тўғри йўлдан четга анккaнмиди, оa,лдо суб’ектив ва оО’рктив шароитга ■ кўра 6у йўл бузцо- гкнмиди? Менимак, пapтиимизои'нг ■ накн ҳаётидаги асосий кaматлик шуодко цOоpкткн, o’PЗДокpноIИЗ■нннн карор- ларида ифодaоaннaо йўли тўғри Oўогaни ҳолда, мк- ҳaллapдaни (ҳ;^ммк ерда эмас, клОатта, бк’зи район- лардк) aмaоий иш нотўғри бўлди. ■ Пapтиимизоион нpолртap-дрмчкpaтцк йўли тўғри Оўлгани ҳ-о^^дк, мaҳaолкpдaги ■ aмaоий ишда бу йўоои Oюpчкpaтоapаa 6узиш фактлари содир бўлди. Асчснй кaмаиоик ана шунда. Пapтиинтон (X, XI, XII) o,рздлapт Oрогнлaб берган ксосий йўл блан мaҳaооapдa тaшкилчтлapимизнннг бу йўлон амалга чшиpишдaги амалий ишлари ўртасида кapaоa-ккpши- лик бор,— нapтии ички ҳаётидаги ҳамма кaмчиликоap- онон aoчсн ■ анк шунда.
408 И. В. С Т А Л И Н Паагня йўли, партиямиз ншннннг энг муҳим ма- сглглгаинн, глбгттг, тез ҳал қилишни талаб қилади- ггнлгрндгн Ски ҳарбий ва дипломатия сиlрн деб ҳисоб- лгнгднтгнлгрндан бошқа мгсалгларини партия мгж- ли^гридг глбгттг муҳокама •қилиш керак, дейди. Партия йўли шундай дейди. Маҳгллгрдаги пгртия тгжрнбгси эса, глбгттг, ҳамма ерда бўлмаса ҳам, ле- кин партиянинг ички ишларига оид бирқанча мгсглг- лгрнннг партия мгжлисларнда муҳокама унчалик згрур эмас, чунки бу масглгларни Мгрказий Комигет ва бошқа ргҳбгр ташкилотларнинг ўзлгри ҳгл қ^^урлар, деб ҳисоблар эди. Пгртия йўли, паргн•я•мнзнинг вазифгдор кишилган глбаттг сайлгнишлгри керак, чунки партия стгжи ва ҳоказолгр каби енгиб бўлмайдиггн тўсқннлнклар йўқ, дейди. Партия уставига кўра губерна комитети сек- ретгри учун Окгя■баьдан олдинги, уезд комитета сек- ретгри учун уч йиллик, ячейка секаегари учун — бир йиллик стгж кеааклнгини сиз • биласиз. Лекин кўп вгқт партия тажрибаси, модомнкн стгж керак экан» демгк, чинакам сайловлар керак эмас, деб ҳисоблгр эди.
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 409 конгрольлик кнамаеааар ҳам йўа-йўpиIклир ■амалга ошнрнаи беради, деб ҳнсoблиди. Партия йўли, ншиинг турли соҳаларидити мас’ул ■ ходимлар, хоҳ ■партия ходнмаарн, хоҳ хўжалик ходим- аар.и, хоҳ касаба ходнмаари, хоҳ ҳарбий ходимлар бўлсни, барибир, ўз ишларида ҳарканча нхгнеое орт- диргин бўлеиаар ҳам, ҳар ҳолда бир-бирлари блан боғаанган, бугун бир нирсининг ижрилмис кнcмлирн- дан нбopагдирлар, чунки улариннг ҳаммиаири проле- тарнитииит ■ ■ мийдили6 бўлмайдиган яхлиг бир ншнин бажаради, дтйди. Паргия гажрибаси эса, модомики иш^^ар ■ ■ иxтиоo<слaрГи бўаинтин экан, иш нуқул паргия иши, хўжилнк ншн, ҳарбий иш ва ҳоказо ишлирги бўанигин экан, партая х■одимларн хўжалик ходнмаарн учун жавобгар эмас, хўжалик х■однмлири пиргня хо- днмларн учун жавобгар эмас ва умуман улар ўртаси- даги иаоқанииг еусийншн ва ҳаггакн йўкюаншн му- каррардир, дтб ҳнсобаайди. Уртоқлар, Хс’тзддин бошлаб XII с^здгача бўлган с’ездларнмиз чиқарган қарорларда қайд қилиб ўгил- ган партнl йўли блан партия тижри6иси ўртаендаги қирама-каршиаикаар, умуман, мана шулардан иборат. Мен миҳиллий гашкилотларни пиргия йўлнин бу хил бузишда ■ий6лимоқчи эмасман, чунки сурншгириб кирасик, бу, иелн.ни айтганда, маҳаалий гашқнлогла- римнзиннт айбаиридин кўра кўпроқ уаирииит фожиа- ларидир. Улирнинг бу фожиилири ним^дан иборат ва ишлирииит нега бундай тус олиб кегтинлигиии мтн қуйнроқди ийгимаи, лекин мен бу ■кирама-қиршилик- инит сабибаирини гушуигнрнш учун ва сўнгри ншин яхшилаш ■ чораларнин кўреитнш учун ■ бу фикгни ■қайд кнанб ўгмокчн бўлдим. 27 И. В. С т а л и н. том 5
410 И. В. С Т А Л И Н Шуоногдек, мен Марказий Kоонтетноизнн Oрнуооҳ др> ҳнсоOлaмчкчи ҳам эмасман. Бошка идора ва таш- киоотоap ккби, уоног ҳам айОлари бор,— бундк ҳам бир оз кй6 ва бир оз фюжиа бор, бир оз кйб, ҳрч бўл- мaнaодa, шундан иОоратки, Марказий Kчмнтрт кандай бўлсада бк’зи сaOaOоapгa кўра, 6у етншмовчнлтклap- ни ўз екктидa чаИO ташламади ва уларни барткркф Kнонш аоpaсннн кўpоaди. Лекин энди ran бунда эмас. Энди ■ ran мрн ҳчзнp- гинк кйтиб ўтгкн етншочвчиликлapнинг сaOaOокpинн онгоaб чоишдa. Дарҳакиккт, 6у етншооtвеаликлap ка- ррдан пайдо Oўодн вк улкрни қандай килиб бартараф Килмок кррак? ЕТИШМОВЧИЛИҚЛАРНИНГ САБАБЛАРИ
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 411 вақтлардан бизгг мерос бўлиб қолган фнкаднр. Мен, қачон бўлмасин, бу фнканинт равшан ифода этнлтан- лнтнни эслай олмайман, лекин бу фикрнинг, ёки бу фикр элементлгрннинг ишимизда ҳали ҳам гг’снан бор. Уртоқлар, биз бу фикрлгрга қарши бор кучимнз блан қзрши куаашмоғнмиз лозим, чунки бу фикрлгр паагнямнзнннт аслдг тўғри бўлган йўлинннт амалда бузнлишн учун яхши шароит гуғднpадиган энг реаль хавфлардан бнаидна.
412 И. В. CT А Л И Н вазияги,—мтиимчи, муҳити,—шундайки, у бнзнннг пиргия ходнмларнмизиинг, партия ташкнлогларнмиз- инит■ 6юрокитлишувини енгнллаштириди. Етншмовчнлнкларнинг учничи сабаби, ўргоқаар> ба'зи ячейкиаирнмизнииг етаран актив эмаеангндан, қолокангндаи, б^зан ҳагго, айни.қса чекка ўакиаирда, ялпи саводеизаитидин иборагднр. Бу рийоиаардаги ячейк.аларнинг иктивлиги суст, еиёеий ва маданий жи- ҳатдан қолоқднрлар. Бу ҳол ҳам, шубҳасиз, паргия йўаинн бузиш учун қулай шароит гуғднради.
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРЙ ҲАҚИДА 413 йўононзонон aоaлдa бузилиши учун " кулай шкpчнт тдғдиpуаи oaOaOлapдaн Oнpнднp. Ниҳоят, 6ршноан скбкО — aхOчpотнион 6ўшонгнднp. Ахборот Oеpншиоиз ёмон,— ҳаммкдан ооднн Марка- зий Кооитртдa ёмчо) Oунног сабаби, бклки, уннон иш блкн ҳаддан ташкари бандлигидир. Бизгк мкҳколкp- дкн яхшилаО aхOчpот юOopоIaйдиоap. Бунгк хбтимк бермок керак. Бу ҳам бизда нкpтия наидк ртишмов- аилнклap кўнaйиO кетнaнлигининн жиддий oaOaOокpн- дан биридир. ПАРТИЯ ИЧКИ ҲАЕТИДАГИ ЕТИШМОВЧИЛ ИКЛАРНИ ҚАНДАЙ БАРТАРАФ ҚИЛМОҚ КЕРАҚ? Бу етишочеаиликлapои бкрткркф кномок учун за- рур Oўлнaн чоралкр кандай Oўомчғн керак? Бнpноат екзнфa — нapтииоиздa уруш давридкн Kчонaн сapкттоap вк чдaтоapнa карши, Oизнннн пкр- тнимиз нpчлртapиaтотог актив фикр кноучн, ташаб- Oускчp, кизғин ҳаёт кечиручи, эскиоикнн Oдзуан ва ионилнкои бун^д кнлуан жкогчеap нapтия эмас, Oaоки идорклар систрмкси дрган нчтўғpи фикрга карши ҳар томчнлaмa ва ҳчpоaсдaо кураш олиб бчpмчк керак.
414 И. В. С Т А Л И Н омманннт 0^^, хўжалик ва мгданий гажрибалгрин•и ошнанш мумкин, чунки фақгт мгна шу йўл блангина паагияли омманинг пастдан қадгм-бақгдгм янги актив ходимлар, янги раҳбгрлар етиштнрнб чиқариши учун зарур шароит ҳозирлаш мумкнн бўлади. Учинчидан, партия стажи йўқлиги ва шу каби бгр- тгргф қилиб бўлмгйдиггн сгбгблгр йўқ экан, барча партия ташкилогларини ва вазифадорларни сгйлана- диган қилмоқ • керак. Уртоқларни паргнядг мгс'ул ўанн- лгргг кўгарнш вақтидг кўпчилик иаодасини э,тиборга олмгслик каби одгтлгргг бгрҳам бермоқ керак, сай- лов гсосининт гмглгг оширилишита эришмоқ керак. Тўргинчндан, Мгакгзнй Комитет ҳузурида, губер- на комитетлари вг область комитетлари ҳузурида ҳам- ма иш соҳаларида ишлайдиган мгс'ул ходимлгр- нннг — хўжалик, пгртия, кгсаба, ҳарбий ходимларнинг доимо кенггшлари бўлиб туриши зарур; кенггшлгр доимо • ўгкгзнлнб гурснн, кенгашлгрдг унинг ўзи лозим топган мгсалглгр қўйилсин; ҳамма соҳа ходимлари ўргасндагн алоқа узилиб қолмасин, бу ходимларнннт ҳаммгси ўзларини ҳаммг учун умумий бўлган бир ишгг, гжрглмгс пролетгриат ишига хизмат қилучи бир партия оиласининг а,зоси деб билсинлар; Мгркг- зий Kомигег гтрофида, шунингдек мгҳаллий тгшки- логлга агрофндг• шундай вазият вужудгг келтирил- синкн, паагиянинт ҳгмма иш соҳалгрндатн мгс'ул ходнмлгримизнинг тажанбглгаинн тўплгб ва текши- риб боришгг имкон берсин.
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛЛРИ ҲАҚИДА 415 онон корхоналаримиз ва Oтpлaшоaокpиоиздкни бчш-■ каручи оpнaнлapниог ишоapидaн хaOкpдчp OўонO тур- синлар, улар бд ишларга тк,сир кила чосинлap. Сиз, ячейкaоapнинг вакиллари, ншоaOчтккpишдaни ячейка- лapнмизнинн кчpхчнaдaни ишоapонон Oчpишн учун партиясизлар оомaсн оодидaгт ок’нaвий жaечOгкp- оиги нккадар катта экaноинини Оиласизлар. Ячейка- онон зaвчддaгн пapтияoтзоap чммaсинa раҳОкрлик кила олиши вк дни ўзига эргаштириб олиб бора Oнон- ши учун, коpхонaдaни ишларга жaечOнкp эканлигини сезиши учун,— пapтиистзлap чмоaсн оодидa ячейка коpхооaннон камчиликлари учун ок’нaвий жиҳатдан шак-шубҳасиз жaечOгapдтp,— д 6у ишлардан хабар- дор бўлиб туpооғи керак, д бу ишларга Oнpоо йўсин- да тк,сир килиш имкониятига эга Oўлооғн керак. Шу- оион учун ячейкaоap кчpхонaлap блан боғлик бўлган хўжалик мкcaлaокpини муҳчкaмa киоишгa жклб кили- нншлapн лозио, тррстдаги ишоap блан Oоғоик бўлган мaoaлaоapни муҳокама килиш учун вакт-вакти блал трест составига кирадиган коpхчнaлapоннг ячрйкала- ри вакилларининг хўжалик конференциялари чакири- либ туpсно. Бу партияли омманинг хўжалик соҳаси- даги тажриОкларини чшцpиш учун ҳам, шунингдрк пaстдко коотpооь килиб туриш дчун ҳам зкрур Oўлгaо■ энг тўғри йўллардан биридир. Олтинчндко, пapтни ячейкаларимиз состaвионнн сифктннн яхшиокмок кррак. Зинчвьевнин•г мaколaoидa, бк’зи жойларда партия ячейкaоapимиз сифат жиҳати- дан атрофдаги партиясизлар оммасидан оркада кол- ган, деб кўрсатиб ўтилган эди.
416 И. В. СТА ■ Л И Н
ПАРТИЯНИНГ ВЛЗИФЛЛАРИ ҲАҚИДА 417 ^нги а'зо бўлиб киришларини •енгиллаштириш учун уюштирилггн бир кампгния очмоғи лозим. Еттинчидан, партиясиз ишчилар ўргасндг ишлаш- ни кучайтармоқ зарур. Бу ҳам пгртия ички гҳволини яхшнлайоладиггн, партияли омманинг фаолл.игини ошнрголаднтгн воситалардгн биаидиа. Мен шуни ай- тишим керакки, бизнинг ггшкнлоглгримнз паргнясиз ншчилгрни совет оаганлаангг жалб ^илиш ишйга ҳали ҳам кам э’тибор • бергдилгр. Ҳеч бўлмгггнда, ҳо- зир • Москвг Советига бўлгётган сгйловларни олайлик. Мен, бу сгйловлгрнннг каттг кгмчиликларидан бири пгатняснзлаанинг жудг кам ўггёгггнлиги, деб ҳисоб- ' лгймгн. Ташкнлотларнннг қааоалгаи бор, уларгг кўра, ҳеч бўлмгганда, пгртияснзлаа фалон микдор, фглончг процент ўтказнлншн керак, дейднлга. Броқ менинг нгзгримда, ҳгқнқагдг улгрдан жудг кгм ўтгётяр. Омма ҳгяжонга келган вг нуқул коммунистларни сай- лашни хоҳлайди, дейднлгр. Уртоқлгр, бунда менннт шубҳгм бор. Мен ўйлайман, агар биз пгатняснзлаатг бирмунчг ишонч билднамгсгк, бунга жгвобан •парти- ясизлгр бизнинг ггшкнлоглганмнзгг катта ишончсиз- лик блгн қааашлаан мумкин. Уагоҳлар, партиясиз- лгрга ишонч блан қгргш мутлақо згрур. Коммунист- лгрни ўз номзодларини қайтоб олишга мажбур қилиш згрур- Фгқгт коxммунистлаанн сайлаш кераклиги тўғ- аисндг нутқлар сўзлгш кергк эмгс, партияснзлгани аағбаглгнгнрнш керак, улгрни дгвлат ишига тортмоқ кергк. Бунинг бгдалигг биз яхши нагнжглаа оламиз ва бунинг бгдглигг пгагнясизлганинг тгшкнлогла• римизга ишонч кўзи • блан қааашлаангг эришамиз. Москвадгги сгйловлгр — бизнинг ташкилотларнмиз- нннт паргиясизларни тобора ўз • атрофига тўплгб, ўз
418 И. В. С Т А Л И Н фaчлият доирасини кеннaйтнpиO бориш ўрнига, ўзи- ннон партия кобиғи нчинa накадар OнкиоиO Oчpaётгa0- оиннни кўpoaтaдтгaн мисоллардан Oнpнднp. Сaккизинандaн, дрҳконлар ўртасидаги ишон кучкй- тирмск керак. Нега Oнзнннг бк’зи жвйлкpдa зкифла- шаётган, чдaмокpц кччиO кеткётган, деҳкчооap чpaсидк чOpўсн Оўлмаган (буни икрор киоочк xepajt) кцшочк иЧрйкaлкpимтв, мaсaлaо, икки амалий еaзифaни: 6и- pинчидaо, дрҳкчнокp ҳаётига aлчкaдчp бўлган соврт Kчнунлapиои тушунтиручи ва ёючи бўлиш, н■ккц•очн- дкн, энг чддий кнp•o]нoоии 'Oионоинн, ҳрч бўоокнкодк, ррни ўз вактида ҳайдаш, уpуғлнкон тчзaокш ва ҳока- зчлapои тарғиб киоучн ва таркатучи Oўоиш " вазифк- сннн ўз водиоapтнa Kўичоокгaноapинa мен ҳaйpчомaн. Бтоaoизоapми, ўpтчкокp, кгар ҳарбир дрҳкон уруғ- оикни тозaокш учун озниоa меҳнат сарф килишдaо Kчамaсa, ҳрчкандай оеоиоpaцнясиз ва ионн оaшннa- лкрсиз ҳкр десятиокоинг ■ ҳчснонон 10 пуд чшнpнш муокин? Ҳарбир десятинанинг ҳчсноион 10 пуд чшн- риш оноa дрган сўз? Бу ҳар йил илпи ҳоснонн бир миллиард пуд чшнpнш дрмакдир. Бунга эpишоок дчдн кўп иш килишнинн ҳам кераги йўк. Нима дадо киш- лок ячрйкaоapимиз шу ишоap блан шуғулланаолмай- диоap? Ноҳотки, 6д Керзон снёсктн тўғрисида ran сотишдан кўра aҳaмиятсизpчк бўлса? Бу ишлар ки- оингкн тккдирда, коммуOистлapнинг КУРУК ran сотиш- дан тўхтaнкоонклapиои, улapоион ишга тутингaнотк- оapиои мужик тушунган бўлар эди ва ана шундкгипк бизнинг кишоок ячрйкалкримиз дрҳконлар ўртасидк катта обрў козонгaо бўлар эдиоap. Мен ҳали нapтця ҳаётини яхшилаш ва жвноaнти- риш учун, иннн-яогн кадрлар бериб турадигкн ■ ёшлар
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 419> ўртаенди, Қизил Армияди, хотни-ўнз деаегаглари ўрта- сида ва умуман ҳарқандай партнясизлар ўргиенди■ партиявий-тарбиявий ҳамда енёсий тарбия ншларнин кучийтнриш канчалик зарур экинлиги устида тўхтаб* ўлтирмиймин ҳам. Шуииигдек, боя айтиб ўтганимдек, ахборот ишла- рнин кучайтириш — юқоридан пастгача ва писгдин юқоригичи ахборот ишларини кучайтириш биз учун нақадар зарур экаилиги тўғрненда ҳам сўзлаб ўлгир- майман. Уртоқлир, Марказий Комитет партня ички демок- рития^ини яхшилаш учун шу йил ееигябрь ойидаё!^ мўлжаааагаи ва пасгдаи юқорнгача амалга оширнли- ■ ши ■ лозим бўлган чоралар, беагиааиган йўл шундав! ибораг. Энди мтн «Правда»да мунозара тирзнда боенатaи? 6и’зи маколачааарда ишчи демокригнlси масаааеида рўй берган нккн хил ҳаддан ошишлар, икки хил майл* устида тўхгаб ўтмокчи бўламан.
420 И. В. С Т А Л И Н ;aIЙннма унсурлар ҳаёт ва макгот масглгси олдидг тур- ган партиянинт умумий йўлидан боришга мажбур бўлггн эдилар. Энди бундай ҳглқглгр бизда йўқ чун^ ки уруш йўқ, энди биздг нэп бор, биз капитaнзЗлМга (йўл қўйдик, буржуазия жонланмоқда. Тўғри, булар ҳаммаси партиянинт гозгланншнга, унинг мустаҳкам- .ланишнта сабаб бўлади, лекин, нккннчн ёқдан, бизяи туғилиб келаётган ва ўсгётган, ҳали унча кучли бўл- масадг, лекин ички савдо ишлгридг бизнинг ба’зи ’коопеаагнвларнмиздгн ва савдо ггшкнлотлаанмнзДан ўтиб кетган буржуазия муҳити ўргб олмоқда. Биноба- (рин, партия худди шу нэпдан кейин тозглгш ўткгзиб, 'пгргнянинг сбнини унннт ярмиси мнқдорита егказдн;' ппартия худди шу нэпдан кейин, ггшкнлотлганмнзнн нэп офатидан сгқлаш учун, мгсглгн, пролетгр бўлма- тгн унсурлгрнинг паргнягг•кнрувларини қийннлаштн- урнш зарур, пгагиядг вгзнфгдоалга учун партия •стажи 'белгилаш зарур ва ҳоказолар деган қгаортг келди. Партия «кентайтнаилтан» демокаггиягг чек қўядиган эҳтиёт чоралгрини кўриб тўғри иш қнлднми? Мен, ғтўғри иш қилди, деб ўйлаймгн. Мана шунинг учун ;мен, демокргтия керак, сгйлаш керак, броқ XI ва XII ^’ездлар қгбул қилган чекловчи чоралгр ҳам, ҳеч бўлмаггндг, уларнинг асослари, ҳали ўз кучннн• са^- лгши керак, деб ҳисоблайман.
ПАРТИЯНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ҲАҚИДА 42Ғ
422 И. В. С Т А Л И Н муиозаранниг чегараеи — пролегириагнннг жаиговар ютряди бўлган партняни муи(сзира клу6иги ийааниб кегишдан еақааб коаучн чeгараеи ҳам бўлиши ктрак, .деб ўйлайман. Уртоқлар, доклидимни тамом қилиб, сизларни бу шкки хил ҳаддан ошншлардаи эҳтиёт қилншим керак. Мен ўйлиймин, агар биз бу икки хил ҳаддан ошиш- лирин рад қнлсак ва Марказнй Комитетиинг шу йил стнтябрьда партия ички демокрагняен еоҳасиди белгилаган йўлинн ҳалол ва қагЪй амааги ошнрсакt биз аабагга паргня ишнмизиииг яхшиааиншига эри- ■шамиз. (Қapеакаа р.) ^Правда" № 277. Л923 йил 6 декабръ
423 МУНОЗАРА ҲАҚИДА, РАФАИЛ ҲАҚИДА, ПРЕОБРАЖЕНСКИЙ ВА САПРОНОВЛАРНИНГ МАҚОЛАЛАРИ ҲАҚИДА ВА ТРОЦКИЙНИНГ ХАТИ ҲАҚИДА МУНОЗАРА ҲАҚИДА Партияиинг ички аҳволи тўғриснда бундан бирнеча ҳафта ^^гари бошлангаи муно:зара, агар Москва ва Петроградни низирги ол-сик, тамом бўлаётганга ўх- шайди. Ма,лумки, Пегроград партня йўанин қувваг- лаб чнкдн. Моекванннг исоеий рийонлири ҳам Марка- зий Қомитетнинг йўаиии қуввагладнаир. Москва таш- килогидагн актив ходимлирнинг 11 декабрьда 6ўлгин умумшаҳар мижлиси партия Маркизнй Қомигегиниит гашкианй ва енёенй йўанин тамомнаа ма^уллади. Москва тишкнаотииинг яқнида бўлажак умумпартия конференциlсининт ҳам ўз рийонлири изидин 6оришиги шубҳаланиш учун исос йўқ. «Сўл» коммунистлардаи бир кисмининг (Преображенский, Стуков, Пягаков ва бошқалирнинг) демократнк центpалиетлир деб ити- лучилир (Рафаил, Сапронов ва бошқалар) баантузна- ган нттнфоқидии ибораг оппозициянннг мажағи чнўдп. Муи(сзираиииг қаидай борганл'иги ва муиозара даврида оппозициlнинг қандай ўзгариб тургаилигн мироқлидир.
424 И. В. С Т А Л И Н ва ички сиёсаги соҳасида гугган асосий йўлини қгйта *қуриб чиқишни талгб қнлншдгн бошлади. Оппознцня X с’езднинг паргнядггн ички демократия ҳгқвдгги ре- золюциясинн гўла-гўкис гмглгг оширишни талаб қи- лиш блан бирга, партнянинг X, XI ва XII с’ездлари тэ- монидан қабул қнлинггн чеклашларни (гуруҳбозликни гақнқлгш, пгртстгж ва ҳоказолганн) бекор қилишни талгб қйлди. Лекин оппозиция бу блан ҳам кифоялан- мади. Оппозиция, пгртия ҳгқиқатдг грмия тнпидатн гашкилотгг, партия ннтнзоми эса ҳарбий инт^^омга гйланиб кетди, деггн да’вони қилиб, пгртйя гппгагги- нинг бутун сосгавнян юқоридан пастгача бир • силки- тиб қоқиб олишни, асосий ходимларни вгзнфглгандгн олиб ташлгш ва ҳоказолганн тглгб қилди. Маакгзнй Комитет ша^ига қгггнқ сўзлгр ва ҳақоааглар каму- кўстсиз айтилди. «Пргвдг» Мгркгзий Комнтетнн дун'ёдгги ҳамма айблар блгн гйблгйдиггн мақолалгр ва мақолачнлартг тўлиб кетди. Фгқгт уни япон зил- зиласидг айблаш камлик қилди, холсс. Марказий Комитет умуман шу дгвр ичида «Пргв- да» сгҳнфглгаидг бўлггн мунозаргга грглгшмгсдгн, партия а’золгаитг • тўлг ггнқнд эркинлнти берди. У ҳатто, партия а,золаан муҳокама қнлинаёттгн масгла- ларни мусгақнл равишдг ҳал қилиш учун егаали дгргжгдг онтлндналаа деб ҳисоблгб, ганқидчилaр да’во қнЛгёгггн бема^и гйбларгг ҳам раддия бериш- ни лозим топмади. Бу дгвр — мунозаргнинг биринчи даври эди.
МУНОЗАРА ҲАҚИДА 425 Марказий Комитет ҳамда Марказий Кчнтpчль Kоонс- oиисноннг нapтня курилиши тўғpиoидкги ррзолюцияси киоинншн блан Oчшлкндт82. Марказий Кчои■трт вктиOpь ■ пленумининг8з партия нчидaгн демократия oчҳaoидa тутилган йўоон оa’куооaнaн кapчpинa ксос- ланиб, Маркавий Коонтртнцнг Сиёсий 'б^юр^си ва Мар- казий Қонтpчль Комнссняoиниог Президиуми пкртпя иаидaгн демчкpaтняои aоконa ошириш шартлкрини белгилаО берган машҳур pезолюцияои тузиб чткднлap. Шд блан мунозаранинг боришида бурулиш искодт. Энди уоуоaн танкид килиш блкн чекоaниш оуокно эмас эди. Марказий Комитет ва Марказий Коотpчль Қчонссияси такдим килган конкррт план опнозициядкн ё 6у планни кабул килишни, ёки шу поaогa тенг кр- оaдтнко, нapтия нчидaгн дрмчкpaтияни aоaонa чшн- риш ҳакида шундкй конкрет килиб тузиогaн бошка нокоон такдим этишни талаО килди. Ана шунда чнно- зиция партия тaшктлчтлapтниог ткокбокpтгa жaевO Oеpaчлaдигaн ўз планини Марккзий Комитетоннг плк- оннк карши кўячлмaслиги оa’луо Oўодн. Онпозн- ция аекинк Oошоaди. Онпчзицияниог крйинги икки йил ичида партиянинг ўз накн курилиши OчOидa тутган асосий йўоннн бекор килиш ҳакидаги ткокOт чтпнaккa чикиб кетди. Оппозициянинг пapтияниог X, XI ва XII с^здлари кабул килган дрмокpaттиот чеклашни бр- кор киоиш тўғрисидаги тaоaOи ҳам айяиб, ўзгкриб кетди. Аннapaтни юкоридан пaoтгaчa oилкитнO кокиб чоиш тўғрисидаги тaокOои ҳам чpккгк суpдиоap вк Оўшаштирдилар. Опнозиция бу ткоaOоapоннн ҳамма? снон «фpaкцииокp тўғpисидaни мaoaоaои ■ аник тк’риф* лаш», «илгари тaйиооaнгaн Оарча партия ташкилот- оapини кaйтaдко сайлаш», «снстеоa ҳукминa кирган 28 И. В. С т к л и н, том 5
426 И. В. С Т А Л И Н гийиилишлирнн йўқ қилиш» ва ҳоказоаар зарур деган таканфаар блан олмоштиришни зарур топди. Шуииеи характеранднрkн, Марказнй Комитет ва Марказшй Контроль Комиесиlсинииг резолюциlснни кўпчнлик овоз блан ми,куааигаи Краеиая Пресня ҳамда Зимос- квортчье тишкиаогларн оппозициянинг ана шу, бнриеча карра бўшаштирнлгаи тиаабаарнни ҳам чнппакка чи- кириб ташлади. Бу давр — муиозиранниг нккннчи даври эди. Ҳозир биз учинчи даврга кирдик. Бу дивриниг характерлн хусусияти шуки, оппозиция яна чекиимоқ- да,— менимча: гартибснзлик блан чекинмоўди. Оппо- знциlнннг ҳатто айниган ва бириечи карра бўшаштн- рилгин гааабаарн ҳам бу гал унинг резоаюцнясидаи тугпиб қоадн. Преображенекнйнинт Москва гашки- аотииииг (1000 кишидан оргнқ) иктив ходнмаирн мажлисига тақдим қилииган охирги резоаюциясиди (учинчи резолюция шекиллик) бундай дейнаган: «Cнёенй бюроиинг резолюциlснии ттзлик, аҳллик ва сами- мият блан имилги ошнрнш, ўнемаи кийгадаи еайловлар ўтказиш йўли блан партняиннг ички аппиратнин яигнлиш партнямнзиниг беташвиш ва ички курашенз lн■гн йўлга ўтишнин га’мни кнлнши ҳамда пиртнl ўаторлирининг чниакам жнпеаишувинн ва бнрангн- ни кучайтнрншн мумкни». Мажлис оппозициянинг ҳатто бу • мутлақо зарар- сиз бўлган таклифнни ҳам рад қилиб ташаади,— бу- ни тасодифий бир ҳол деб бўлмайди. Мажлиснннг кўпчилнк овоз блан «Миркизнй Комигегнинг снёсий ва тишкилий йўлини ма’қуллаш» гўғрисидаги резо- люциlнн қабул қнлгинлиги 'ҳам тасодифнй бир ҳол эмас.
МУНОЗАРА ҲАҚИДА 427 РАФАИЛ ҲАҚИДА Мен ўйлaйококн, Рaфaио ҳознpнн оппознцняннон, коикpок кноцO айтгандк, чннознцниннон ҳчзнpнн нттнфокноцон энг нзчно ва ккоооигa етган вaкноидиp. Мунозкра мaжонoлapидкн бирида Рафаил, бизнинр пкpтнионз, aсонон aйтгaодк, армйя ткшкилотига кй- ланиб кетди, унда армия нотнзчот ўpнктнлгко, шу- онон дадо чинaкaо нapтня руҳигк ёт Oўлгко ва яра- оaйдннкн 6утун нapтня aннapaтнни юкоридан пастга- чк силкиб кокиб олиш керак, дрди. Меононак, Оундай ёки Oдонк ўхшкш фикрлар ҳчзнpнн оннчзнцичоepлap- оног миялкрида бор, лркин улар, турли мдлоҳазк- лкргк кўра, бу фцкpлapон айтишга жур’ат кноол- мaянтиоap. Шуни э’тироф килмок керакки, Рaфaио 6у жиҳктдкн чпнчзициядaни шepиклapидaо кўрк дaдноpчк 6ўонO анкдн• Шундай бўлса ҳкм, Рафаил ҳечбир ҳакли эмас. У факкт paсмaонинa эмас, Oaокн, энг оодно, асл мо- ҳияти жнҳaтндaо ҳам ҳккли эмкс. Чднки 6нзоноp нapтиямнз ҳакикатан apоня тaшкнлоттнк кйлангкн ёки ҳатто кйлкнкOошлaнaн бўлск эди, 6изда ано ма'- очсн■ блан нapтни ҳам, пpчлетapнкт диктктураси ҳам, pрвооюцни ҳам бўлмас эди,— 6у рквшкн эоaсон, кхир? Аpоци онок?
428 И. В. С Т А Л И Н грмия ннтизомн ана шунгг асосланади ва бу интн- зомни бузучнлгртг нисбатан ўзига хос олий жазо — отиш жазоси қўлланилади. Шгабнннт ўз сгратетня плгнлгрнтг мувофиқ, армияни истгган томонига ва истаган вақтидг олиб кета олишининг сгбаби ҳам ана шунда. Пгртия нимг? Пгртия пролегарнггнннт илғор отряди бўлиб, их- тиСрий гсосдг пастдан тузилади. Паагиянннт ҳам ўз штаби бор, лекин у юқоридан гайннланмайдн, уни пастдан бутун партия сайлаб қўяди. Партияни штаб тузмайди, аксинча, партия ўз штабини тузади. Пар- тиянинг ўзи ҳам нхтиCаий асосда тузилади. Пгр- тия штаби блан умуман пгртия ўртгсидг, юқорида армия тўғрнсида гйтилггн, моддий қарамлик ҳам йўқ. Паатиянинт штаби партияни га’мннлгмгйди> боқмайди ва кийинтирмайди. Пгртия шгабннннт партия сгфлгрини ўз билганича, хоҳлгган ерига ва хоҳлаган вақгндг юбoраолмаслнтн, партия шгабинннт умуман партияга, шу пгртия қайси синфнинг бир бў- лгги бўлса, фгқгт ўша синфнннт нқтнсоднй ва снёсий манфггтлгрини кўзлаб раҳбарлик қилаолишининт сабаби ҳам, жумладан, ана шудна. Асосан ншонтн- риш усулигг негизлгнган партия интизомининг асосан мгжбур қилиш усулига негизланган армия ннтнзомн- дгн тафовут қилгдиган алоҳидг хусусияти ҳам гна шундан келиб чиқади. Пгртиядгги олий жазо (партия- дан ўчириш) блан грмиядаги олий жгзо (отиш) ўрта- сидаги асосий фгрқ ҳам ана шундгн келиб чиқади. Рафаилнинг хгтоси нгқгдгр мудҳиш эканлнгннн тушунмоқ учун ана шу икки га’аифни тгққослгш ки- фоядир.
МУНОЗАРА ҲАКЙДА 429 У, пapтии армия ташкилотига aйоaниO кетди, дейди. Ахир, партия ўз " штaOинa моддий жиҳатдан Ккрам Oўомксa, д нхтиёpнй aсчсдк нaстдaн курилса, д ўз штабини ўзи тузса, кандай кноиO уни армия тaшкилчтинa айлантириш одокно? Ундкй бўлса, иш- аилapнинг пкртия сафига киpaётгкноининa, партия- оног пapтиисизоap оммаси ўртасида тк^ири кучайиб бчpaётгaолинтгa, уонон бутун дун'ё меҳнаткаш та- бaкaокpт ўртасида э,тибор кчзчнaётгaнигa сабкб оноa? Иккидан бири: Е партия ниҳч>ят дкркжкдк пассив ва индамкс пкртиядир,— д ҳолда шундай нaсснв ва индамас пар- тияонон ддн’ёда энг pевчлюцнчн пpoоетapиaтни эр- гаштириб Oвpaётнaоотнинк ва 6ир неча йтодко брри дун’ёда энг pевчлюцичн оaмоaкaтни OчшкapиO тур- гколигннa сабаб онмa? Е пapтии кктив ва тaшaббускчp нapтиядиp,— д ҳводa, ■ тушунaчлмaдик, ўз ичида ҳарбий рржим ҳакикаткн ҳам мквжуд бўлса, нега шундкй кктив вк тaшaOOускчp нapтия шу вккт ичидк бу рр- жимни ағдариО тaшоaоaди? Уч марта pеволюции ктонaн, Кчочaк ва Деникин- ни тчp-ооp келтиpгaо ва ҳозирги вактдк жкҳон им- ■ пepиaоизмиоинг aсчслapини окpзкнк келтираётткн нapтиимтз,— ана шу пapтии r^a^ рнгиотaклик ва тутуpукснзотк кион,O кйтaётнaн ҳарбий рржимгк вк буйpукбвзоик тузуоигк бир ҳафтк ҳам чидаб турол- мас эди, бундай рржим ва тузумни дapҳчо яксон ки- лиО ташлар ва Рaфaтооинн аaкиpиғини кутмaсдaо, инни режимни Oapпч килар эди,— 6у paешaо эмaсонt кхир? '
430 И. В. С Т А Л И Н Броқ, гуш қўркинчай бўлса ҳам, худо раҳмдил- дир. Бнрничндан, ran шундики, Рафаил пиртия блан армнlии ва ирмия блан паргияин иралаштириб юбор- ган, чунки, у, афгндан, партиянн ҳам, ирмиlин ҳам яхши билмайди. Иккинчидан, ran шундики, Рафаил, афтидан, ўз кашфнётларнги ўзи ишоимайди,—унга, пиртиядагн тузум буйруқ гузуми, деган «диҳшигли» сўзлар ҳознрги оппознцнянниг аеоенй шиорлари бўл- гин: и) фрикциячи группилирги эркинлнк бериш ва б) партиянниг раҳбар эаементаарини юкорндан пист- гача визнфасндии тушириш шнораарини асослаб бе- риш учун керак. АФтидин, Рифина бу шиораирни «даҳшатли» сўз- аарснз ўгказиш мумкин эмаеаигннн сезса ктрак. Ҳамма ran ана шунда. ПРЕОБРАЖЕНСКИИ МАҚОЛАСИ ҲАҚИДА Преобриженекнй, партиlнинг ички ҳаётидиги кам- чиаикаириинг исосий сабаби пиртия қурулишида пар- тнlнннг тутгин асоснй йўлиииит иогўғрнлнтнднр, деб билади. Преобрижеиский, «партия нккн йнадин бери ўзинииг ички снёеатиди асоеин иотўғрн йўл тугмок- да», «нэп даврида партиянинг ички қурнаншн ҳамда ички еиёеагиди партиянинг тутгин исоенй йўли» но- тўғри бўлиб чиқди, деб да’во қилиди.
МУНОЗАРА ҲАҚИДА 431 тақиқлаши блан демокаатнянн жудг ҳам чеклаб қўйди. Партия шундай чеклаш блан тўғри иш қилди- ми? Преображенский, партия нотўғрн иш қилди, деб ўйлайди, чунки бундай чек қўйиш, унинг фикрича, мустақил паргиявнй фикрни бўғиб қўяр эмиш. Пгр- тия XI с'езддг муайян пгртия стажи ва бошқалгр тўғаиснда қарор қабул қилиб, демокаггияни янгдг чеклаб қўйди. Пгагнянннт XII с’езди бу чеклашларни фгқгт гасднқлгдн, холос. Пгагня нэп шароитида майда буржуа тенденциялгрнгг қгрши чора бўлггн бундай чеклгшлгрни қгбул қилиб, тўғри иш қилдими? Преображенский, партия ногўғри иш қилди, деб ўй- лайди, чунки бу чеклгшлгр, унинг фнкрнча, пгртия гашкнлоглганнннг тгшгббускоалигнни бўғиб қўйган эмиш. Хулоса равшгн: Преобагженскнй паргиянинг X ва XI с,ездлари нэп шароитида қабул қилган бу соҳадаги асосий йўлини бекор қилйшни таклиф қи- лади. Броқ, партаянинг X ва XI с,ездлган ўртоқ Ленин- нинг бевосита раҳбаалигн остида ўтди. Гуруҳбозлик- ни гақнқлаш тўғрнсидагн резолюцнянн (бирлик тўғ- ансидагн резолюцияни) X с’ездгг ўртоқ Ленин кнртиз- ди ва ўткгзди. Мугйян партия стажи белгилаш ва бошқглар йўли блан демокра'гнянн янадг чеклаш ҳа- қидаги резолюция ҳам XI с’езд томонидан ўртоқ Лениннинг яқиндгн иштирок қилиши блгн қгбул қилинди. Преобагженскнй, ҳақнқггдг, нэп шгронгнда паргнянинт ленинизм блгн узвий ргвишда боғлиқ бўлган йўлннн бекор қилишни таклиф қнлгёгггнлнгн- ни фгҳмлгмаёгтанмикин? Преображенский, нэп ша- аоитида партия қурилиши соҳасндгти партнянинг^ асосий йўлини бекор қилиш тўғр■исидагн таклнфн
432 Й. ■ ■ В. СТА лИ Н” ҳакикатда, ■ороинизонн ррвизия киоишнн талаб ■килган мкшҳур " «Oеиозо плaтфчpмa»ниог84 бк’зи таклифлкри- ни тaкpчpлкшдaо иOчpaт экaнлинннн тушуна Oчшок- мaётнaHмикин? • Партиянинг ПpрчOpaженсктйгa эргашмаслигини тушуноок дчун мана шундай сaечллapои ўртага кў- йиш кифои. Хўш, ПpрвOpaжроский онокон таклиф килади? У, бори-йўғи, нapтия ҳaётннн «1917—1918 йилоapдaги каби» кноиO кайткдкн тикоaшни таклиф килади. Бу жиҳaтдaо 1917—1918 йнллapоинг ху■сусиитн ниоaдaн иOчpкт? Шундан иОоратки, д мкҳкодa партиямизда гpуппaоap ва фpaкцияоap 6ор эди, д вкктда группа- окpнион чаик кураши 6ор эди, д мкҳaодa партиянинг aҳеоли жуда оғир эди, ran унинг ҳаёт-мамот масала- си устида кеткётган эди. ПpрчOpaжряский X с'езд 6е- i"op килнaн ана шу тapтиOон партияда, ҳеч Оўлмаган- дк, «к■исоaн» тиклашни талаб кноaди. Пкртия шу йўл- га ктpaчлaдтIои? Йўк, киролмайди. Биpинаидaн, шу- оц.нн учднки, 1917 — 1918 йиллардаги, нэп Oўомaнaн дкврдкги партия ҳаётини тикоaш 1923 йнонн, нэп дaеpидaги шароитда партия тaоaбоapинa жaечO бер- оaйдн ва жавсб ■Oepчомaйди. Икки.нчидaо, шунинг даункн, ўтиб кетган фракциячилик кураши ткртиОла- pнон тикоaш, айникса ҳозир, ўрток Леоин йўконнндк, пкpтиидaги Oнpликон мукаррар рквишда бузишга ск- баб бўлар эди.
мунозара ҳақида 433 внкаир ўргасида пиргня нчидаги кураш ҳечвақт ана my даврдагндек, Брест сулҳи даврндагндек, каттнқ бўамаган бўлса керак. Маеалан, ма^умки, ўша викт-l да ийрим фракциядан иборат бўлган «сўл» комму- инсглар шу дирижиги бориб етган эднларки, ўша виқгди мавжуд бўлган Халқ Комиссарлар Советп ўрннга «сўл» коммунистлар фракцияснга мансуб бўлган одамлирдаи янги Халқ Комнсcaрлар Совети гузиш тўғриснди жиддий гапирибошаагаи эдилар. Ҳозирги оппознциячиларнинг бир қнеми — Преобра- женский, Пятаков, Стуков ва бошкааар — ўша вақтда «сўл» коммунистлар фракцняен состивиги кирар эднаар. Преображенскнй партнямиздa.аиа шу эски «идеал» г'аргибларнн «тикламоқчи» бўлидимн? Ҳар ҳолда шу иарса равшанкн, пиргнl бундай «тиклаш»га рози бўлмайди. САПРОНОВНИНГ МАҚОЛАСИ ҲАҚИДА
434 И. В. С Т А Л И Н жуда ҳам қалтис ва демототняга асосланган фикрлар- ни иебот қилинган фикрлар деб да'во қилар экан,». марксистнинт оддий иборглар блан кнфояланнб қо- лолмасли1^ини, аввало, табнагдг ҳгқиқатаа ҳам мгв- жуд бўлган ҳодисаларни онглаб олмоғи ва кейин аҳволни чинакам яхшилаш чораларини кўрмоқ учун бу ҳодисаларнинт сабабини тушунтнанб бермоғи ке- раклитинн унутиб қўйган. Афтидан, Сгпроновнинг марксизм блан ҳечқандай иши йўқ. Унинг учун энг муҳими, ҳарқандай қилиб бўлса ҳам, партия гппгра- тини ҳгқораглашднр,— ундан у Сғи ўз-ўзидан бўлабе- ради. Сапроновнинг фнкрнча, партиямизнинт ички ҳаётидаги камчнликлаанннг сабаби — «партия педант- лари»нинг ёмон ннятлариднр. Згб тўғри сгбгб топип- ти — нима ҳам дер эдик. Фақат тушуниб бўлмаган жойи шуки: 1) Бу «отнн ойимлар» ва «партия педангларн» дун,ёдаги энг революцион пролетгрнагга раҳбгрлик- ни қгндай қилиб ўз қўлларидг сгқлгб қолаолди- лар? 2) «Отин ойнмлар»нинт таабияснтг берилган «пгатнялн шогирдларимиз» дун^даги энг революцион мгмлгкгтгг раҳбааликни қандгй қилиб ўз қўлларида сақлгб қолголднлаа? Ҳар ҳолда шуниси равшанки, бнзнинг пгртия ап- пграгимнзнинт буюк фгзнлгтларинн тушуаиш ва унгг баҳо беришдан кўра «партия педанглари» тўғрисида! валдираш оеондна.
мунозара ҳақида 435 ходимлирни вазнфааарндан олиб ташлаш керак эмиш,— Сапроновнинг дорнеи ана шу. Унинг фикри- • ча, партия ичиди демократияни амалга ошириш учун исосий гарав ана шу эмиш. Мтн демократизм нуктаи-• назаридан ўткизиаадигаи қайга сайловларнинг пар- тиямиз нчкн ҳаёгини яхшилашда иҳимияти борлигини; асло инкор қнлмоқчн эмасман. Лекин исосий гарав шунда дтб билиш — партиянинг ички ҳиётиин ҳамг уиниг камчианкаарини ҳам тушунмаелик демакдир.. Оппознцнl сафида, масалан, қўйидиги кншнаар бор: Белобородов — уиниг «демокрагизми» Ростов ишчи- ларинннг эсаарндаи ҳали ҳам чи-едан эмас; Розенго- льц — бунинг «демокритизми» дасгидан бизнииг сув- чилиримиз ва темирйўлчиларимиз нт кунларни кўрма- дилар; Пягаков — бунинг «демократизми» да^т^ид^а^ге. бугун Донбасе кичқирдитииа эмас, балки дод-вой сол- ди; Альский — бунинг «демократизми» эса ҳаммага ма’лум; Бьж — бунинг «демокритизми»дии Хоразм- ҳали ҳам фар’ёд қилмоқда. Сапронов, агар ҳозирги «паргня педантаирн» ўриити юқорнда ио-млaрн гнага олнитин «ҳурматли ўргоқаар» ўтсалар, партия нчндa• демокрагия тангана қилиди, деб ўйлайдими? Қечира- сиз, ундай бўлганида демократнянинг тантана қиаио шига бирмунча шубҳаланаман.
436 И. В. С Т А Л И Н .демчкpктизмни каттик кўллик блан aмaонa оширади. Лркин нapтия мазкур нop■чзиоик Oнлднpуан пapтиили тўpaоapоинн «деооKpaтиз■ои»ни, ^ни пapтии наидaнн ’аинaкaо ишчи дрочкpaтиист блан ҳрч кандай ало- ^аси Oўлмaгaо «деоокpaтизми»он улчктиpиO таш- оIaйдн. Биринчидан, партия ичида демокpaттини тк’оно- лаш учун бизнинг " бк’зи хчдимоapимизнинн миялари- .даги ҳарбий давр сapкитоapт ва чдaтоapинн йўкотмок крракки, бу OKp^^aF туфайли партияга мустaкио иш кўручи бир чpнaнизм дрб эмас, Oaоки оуaсcacaлкp ■систмаси дрб карашади. Брок, бу сapкитокpот киска муддат нчндa йўк килиб Оўлмайди. Иккинчидaо, партия ичида демчкpaтияни тк’оно- лаш учун, бир милличнгa якин хизматчиси бўлган" •бюрократик дкеоaт aннapaтимиз ходимларининг 20— 30 мингдaо ошмайдиган партия аппаратини си- Kншннн бкртараф килмок керак. Брок, бу катта .кппаратнинг сиктшннн Оартараф кионш " ва 6у ап- паратни бўйсундириш кисКК муддат ичида оуокто эмас. Учиочндaо, пapгти иаидa дрмвкpктнянн тк,оинлaш учун, бизнинг Oиpоунчa кчлчк ■иаейкaлapимизотон мк- даний сaеиисини чшнpишнa ҳамда актив хчдимоap- ни " Итттфчкнннг бутун теppитчpиясигa тўғри таксим- лашга эришмок керакки, бунга ҳам ■ киска муддкт' нчндa эришиш оумкно эмас. Кўриб туриб-сизки- агкр дрочкpaттзм деб, aобaттa, Сaпpчочвнинг■КУРУК"ва paсоий дрмчкpкттзот эмкс, •6^^ ҳакикий, анок-кaо, ншаи деочкpктнзми тушу- оцосa, тўлК дроoкpaтнинт та’минлкш Сaпpоочв ўйла- Гандек осчн иш эмас.
МУНОЗАРЛ ҲАҚИДА 437“ Равшгнки, партия. ичида чинакгм демократиян-' га’мннлгш ва гмглгг ошнрнш учун пгстдан юқорига- • ча бутун партнянинг иродгеинн егфгабаа қилмоқ ке- ра.к. ТРОЦКИЙНИНГ ХАТИ ҲАҚИДА Мгакгзнй Комитет ва Мгакгзнй Контроль Комис- снясинннт 7 декгбрьдг э'лон қилинмиш партия ичи- дгги демокргтия ҳақидгги ре^олюцияси бир оғиздгн қабул қилинган. Троцкий бу резолюцияни ёқлгб овоз берган эди. Шу сабгбдгн, Мгакгзнй Комитет а'зола- ри, шу жумлгдгн Троцкий ҳам, ҳгмжиҳат бўлиб,. Маркгзий Қомитетни вг унинг резолюциясини якдил- лик блан қуввгтлгшгг партия а’золгрини да’ват қи- либ чиқурлар деб ўйлаш мумкин эди. Лекин, ҳақи- қгтда ўйлгтгндгй бўлиб чиқмади. Яқинда Троцкий пгртия кентгшлаантг мурожаат • қилиб хгт ёзди, бу хатни партия а^оларининг Маркгзий Kомитегнн ва унинг тутггн йўлини бир тан, бир жон бўлиб қувват- лгш йўлидгги ҳаагкгглганнн • сусайгианшга уриниш- дгн бошқача нарса деб бўлмайди. Ўзннгнз ўйлгб қаранг. Троцкий партия аппгрг'гннннг бюрократизмннн ва« кекса твардиянинг, я,ни партиямизнинт асосий мояси бўлган ленннчнлгрнинг айниб • кетиш хгвфини тилгф олиб, бундай деб ёзади:
438 И. В. С Т А Л И Н €у йўлбошчнлириниг ҳиммилирй—биравлари ўнемии, бошқа биров- лари бутунлай,— ийни6 оппортунизмга томон оғиб ктгдилар».» «Биз,— бошқа бнровлир эмис, биз, «ктксиаар»,— шуни ийгншнмнз керакки, борди-ю, паргнl ёш ивлодни тарбнlга муҳтож пиеснв нагтриаага ийлаигнраднгии ва иппаратдан оммиин, кексалардан <шларин мyўаррар ривишди четлатаднгаи аппаратчн-бюрoкратлар еиёсатн уеуаларнинит бундан кейин ҳам кучайпшн ва мустиҳким- ланишига • йўл кўяднган бўлса, партняда тибинй суратда ра^ҳ^(1ар- лик роании ўйновчн биз кекса авлодда пролетар ва ртвоаЮцнои фуҳнниг секин-исти ва еезилмае • даражада занфлашнб кттншндан имин кнла оладнгаи ҳечкиидай куч йўқ»... «Партнlиниг энг гўғри ‘барометрн бўлгаи ёшлар пиртнlдагн бюрокригнзмнн ҳаммадан кўра кучлнроқ етзадн»... «Ёшлар ревоаюцнои формулиаирин □канг блан қўлга кнрнгншаири керак...». Бириичндин, мен туғнлиши мумкин бўлган бир <)нглашнамовчилнкнннг олднии олишим керак. Троц- /кнйинит хитидин кўрниншича, у ўзини кекса • больше- виклир гварднясн қиториги қўшаяптн ва шу блан у, кекса гвардня ҳақнқагаи айниб кегган гиқднрда, бу •твардиянинг устига гушидигин ий6лирни ўз устига юлишга тайёр эканлигини билдиради. ТроцкнйиниР ўзини бундай фидо кианшга гайёрлигинн, шубҳасиз, юлий жаноб бир хислат деб э'гироф қнлмоқ керак. Броқ, мтн Троцкийни Троцкийдаи ҳимоя кнаишнм «ерак, чунки, кекса большевнкаар гварднясидаги исо- <ий кадрлар айниб кетган тақднрда, бунинг • учун "Tpon^^ ма'лум сабабаарга кўра, жавобгар 6ўлиол- майди ви бўлмаелнгн керак. Фидокорлнк, албитга, •яхши нарса, лекин у кекса больштвнкларга керакми? -Мтн, керак эмас, деб ўйлиймин.
МУНОЗАРА ҲАҚИДА 439 шгргф блан куаашгднган кекса большевиклар гвар- диясини Бернштейн, Адлер, Каутский, Гед вг бошқа- лгр блан қандай қилиб тенглаштнрнш мумкинлитита тушунаолмадик. Агар кекса гвгрдияни ҳимоя қилиш мақсадини асло кўзда тутмайдиган қандгйдир бошқа мулоҳазалгр бўлмгсг, балки партия мгнфггглган кўзда тугилеа, бундай чалкгштнриш ва бундай гра- лаштиришнинг сабаби нима ва ундай қилишнинт кимга кераги бор? Оппортунизмга қарши курашда етнштан кекса большевикларнинт оппоатунизмн тўғри- сидатн бу кинояларни • нима деб тушунмоқ кергк? Учннчндан, масглан, биз зилзилгдан мутлақо амин- миз, деб айтишга асосим бўлмагани каби, кекса боль- шевиклар айниш хавфидгн мутлақо аминдирлар, деб қам сра ўйламайман. Бундай хавфнинг бўлиши эҳти- мол деб ўйлаш мумкин ва лозим. Лекин бундан, бундай хавф реаль ва мавжуд, деган мг’но чиқадими? Мен ўй- лайманки, бундай ма’но чиқмайди. Троцкийнинг ўзи ҳам айниш хавф.ининг реаль хгвф эканлигини кўрса- тадиган ҳечқандгй далиллгр келтирмгди. Ҳолбуки, биз- нинг пгртиямиз ичида бирқанчг унсурлар борки, улар партнямнзнинт бг’зи бир қаторларннн айннгиш хав- фини туғднришлари мумкин. Мен бизнинг паргнямнз- га ноилож кирган ва ҳали ҳам эски оппоагуни<сглнк одатларини йўқотмаган меньшевикларнинг бир қис- мннн кўзда тутаяпман. Уртоқ Ленин бу меньшевик- лар тўғрисида ва бу хавф тўғриенда партиямнзни тозглгш давридг бундай деб ёзган эди: «Ҳарқиндай оппортунистнинт хусусиягн мослгнишдан ибоагг-• дир... меньшевиклар ҳам, оппортуннст бўлтгнларн учун, мгсалгн, ншчилга ўатгсндг ҳукм • суручи оқимгг «паннцнп жнҳгтндан> мосланишгдилар, қуён қишдг оқариб кетганидгй, мeньшeвнклаа
440 И. В. С Т А Л И Н ҳам туслкpнон ўзгapтaдиокp. Меньшрвикоapнинн 6у хусусиитокpи- ни Oилоок ва ҳнсчOгa ооочк керкк. Уни ҳисобгк олочк эск—1918 йиодaн кейин, я*ни бэоьшреикокpоннн ғклабкси aееко эҳтнмоо, сўнгрк шубҳасиз Oўлкбчшокнкч, РКПгк киpгaо мрньшевнкокpнион ҳкооксноиог, тaхоноaн, юздан тўксон тўккизидкн пкpтняоц тоза- лкш кррак демккдир» (XXVII том, 13 бетга ккpкосин). Нима бўлдики, Троцкий мавжуд бўлган бундай ва Оунга ўхшаш хaвфоapни кўрмай, эҳтнOчо тдтионaн хaвфон, кекса Oчльшевиклap гвардиясининг кйниб ке- тиш хавфини Oнpиоан ўринга кўйди? Агар кекса боль- шевиклар нвapдиясинион pкҳбкpоик килучи мчистдкн тOчpaт Oўонко Мкрказий Комитет кўпанонгннинг об- рўсини тўкиш кўзда туттлмaсa, Oaоки партия ман- фкaтокpи кўзда тутилса, д ҳолда, оaскоaо, рекль бўооaгaо, рўй бериши эҳтиочл тутионaо хавфни 6и- pночн ўpионa кўйиб, рекль хавфдан кандкй килиб кўз юмиш оумкнн? Бундкй «ккpaшокp» факат оппчзиции тегиpоонинa сув куйиши мумкин,— бу нкрск рквшкн эоaсми, ахир?
МУНОЗАРА ҲАҚИДА 441 олиб, бу ёриқни кентайтирн‘б юбориш учун кекса гвар- дияни бу хилда • беҳурмат қилишга ва •ёшларнн демг- гогларча қўзғагишта уриниш қгердгн келиб чиқди? Агар оппозиция фойдасини кўзлаб, паагня биалнтннн бузишга ҳгракат қилинмаса, балки партия манфгат- лари, унинг бнрлнти нгзгрда тутилса, буларнинг ҳаммаси кимга керак? Мгаказнй Kомитегнн ва унинг паатня. нчндагн демократия ҳақндати резолюциясини, айни замондг бир оғиздан қабул қилинган резолюцнясини шундай ҳи- моя қнладилармн, ахир? Зотан, Троцкий партия кентгшлганга хат ёзгани- да, афтидан, ўз олдига ундай вазифгни қўймаган бўлса керак. • Афтидан, бунда унинт ннятн бошқача бўлган, чунончи: Марказий Қомнтет резолюциясини ҳимоя қилиш • ннқобн остида днпломаглнк қилиб, пар- тия Мгрказий Kомитегита қарши курашда оппози- цнянн қувватламоқчи бўлган бўлса керак. Аслда, Таоцкнйнинт хатндатн. нккнюзламачнлнк- нинг сгбаби ҳам шунда. Троцкий демократик централисглар блан ва «сўл» коммуниcтларнинт бир қнсмн блан игтнфоқ бўлиб олган — Троцкий хагининг снCснй мг’ноен ана шун- дгдир. .Правда" № 285, 1923 йил 15 декабрь Имзо: И, С т а л и н 29 И. В. Ст ал и н, тоиб
442 ЗАРУР МУЛОҲАЗА (Рафапл ҳақида) Мен ўзимиинг «Правда»да (№ 285) боснлгии «Мунозара ҳакида, Ра^-^^аил ва боIшқ•ааар ҳ•акида» дт- ган мақоаимда, Рафаианинг Пртснядаги мажаисда ийтгин гапнга кўра, «бизиннг партиямиз, • ислини ийг- ганда, армия тишкилотнги айааниб кттди, унда ар- мия нитизомн ўрнитилгин, шунинг учун чиниким партнl руҳ.иги ёг бўлган ва lрамайднган бутун пар- тия аппаратини юкоридан пастгача силкиб қоқиб олиш керак» эмиш^деб ёзган эдим. Рафаил «Прав- да»да б■оенлган мақоааснда бу гўғрида айгадики, гўё. мтн Рафаиаиииг фикрларинн иотўғрн баён қиагин эмишман, улирни «мунозарага кизншнб кётиб» «сод-^ далаштирган» эмишмин, ва ҳоказо. Рафаил, партия блан армияни фақаг аиалогня қнлгаимин (ўхшатгаи- ман), аналогия килнш — бирдай дейиш эмас, дтйди. «Паргнянн бошкариш еистемиен армняни бошкириш еиетемасига ўхшайди,— дейди у,— лекин бу ийнин • иусхаен демак эмас, балки • фа1қаг гак■қоелашд■ир». Рафаил ҳаклими? Йўқ, ҳакаи эмас. Бунинг сабаби мана бу.
ЗАРУР МУЛОҲАЗА 443 ap^^a фккат ўхшктиш 6окогиок кифоялкнмксдки, ксонон кйтгкндк, партия кpоня блкн бирдай, пкртия apони тннндк тузномчкдк, дргкн эди. Менинг ооднодa Ркфаил сўзлкгкн оуткинннг стенонpкомксн турипти, 6у- ни " Ркфкнонинг ўзи кўриб чнккaо. Ундк: «Бнзнион 6дтун пкртиямиз нaстдaо юкчpинaак кpмни типидк тузнонкн» дейногкн. Бундк ■ КУРУК кнклогия киоинмкй- ди, O^ra пapтииоион тузилиши крмия тдзулишигк теонлaштиpилкдн, уокpниог тузилиши бирдкй дейноa- ди,— бдон нокчp кнонб бўооaйдн. Бизнион нкpтнимнз apоия тнпндк тузтлгко деб дк’во кионш одмкннои? Рквшкнки, мумкно эмас: адокн нкpтня ўзи скйлкб кўйгкн штабга жи- ҳктдан карам Oўоокгкн ҳчлдк, ихтиёрий ■ aсчсдa пкст- дкн тузилкди; крмия эск, мк’лдмки, ҳрчким скйлк- мaнaо, юкчpндкн ткйиолкнгко штабгк очдднй жиҳкт- дкн 6кткмчм карам бўлнaо ҳолда, мажбдрий ксосдк юкчpндко тузилади. Вк ҳоказо, вк ҳоккзо. Иккинчидан. Рaфкио пкртияни бошкариш систе- оксннн кpоииои бошкариш систрмкси блкн шунчкки ткккосламкйди, Оалки биpноанснон иккточнснгк трнг- окштнpкдт, «ортикчк сўз»сиз, уоapои бирдкй ки- либ кўидн. Ркфкил ўз мккчлксидк мана бундай дрб ёзкди: «Биз кaодaйднp ҳaвчий му.^<^:^!^;заларга ксоcоa- ниб эмкс, Оалки пкpтиидкгт ■кҳвоонн об’ектив рквиш- дк ткҳлил кнонш ксчсндк, нкpтнини бошкариш систе- оксц apоняон 6чшккpнш снcтроксн блкн бирдай, дегкн хулосага келкоиз», дейди. Бундк Ркфкцо нкpтниот бошккриш блан apоняои 6чшкapишни фкккт кнaочния қилиш 6лконннк чеклaон6 колмкйди,— ауокц, у, «ор- тиқча сўз»сиз уокpон «фккат» бирдкй K^nO қўяди,— буни нокчp кионб Oўоокйди.
444 И. В. С Т А Л И Н Бошқааишнинт бу нккн системасини бирдай дейиш мумкннмн? Йўқ, мумкин эмас: чунки армияни бош- қариш еистемасн, система снфагида, партнянннг мо- ҳиятига ҳам, унннт ўз а^олгрига, шунингдек партия- сиз оммага гг’ена қилиш уеуллааитг ҳам сра тўғри келмайди. .
зарур мулоҳаза 445 инит энг кўп қиемн Марказий Комигетиннг ҳнеобот ва таксимот бўлими оркили ўтмагаи • ва ўташи мум- кин эмас. Афгидин, Рафаил гничанк вДқтвди Марка- зий Қомитет одатда факат мас’ул ходимларнигини тиўснмаишини, Марказий Қомиттт ҳисобот ва гақен- мот бўлнмн ҳозир 400 000 дан кўп бўлган партия а’золаринннг ҳаммасига «ойлик» белгнаимаелнтнни, белтнлийоамислнтнин ва белгнааши керак эмасаитинн унугиб кўйгии бўлса керак. Бас, Рифаилга бундай кулгили муболаға қилишиннг нима кераги бор эди? Бу иареа пиргнlии 6ошқириш снеттмаеи блан армия- ни бошкириш енстемиенииит «бирдий»литнин «факт- лар» блан кўрситиш учун керак бўлгаига ўхшайди. Фиктлир ана шундай. Мана шунинг учун мтн, Рафаил •«паргияни l ҳим, армиlии ҳам яхши билмайди» деб ўйлагии эдим ва ҳозир ҳам шувдай деб ўйлийм■аи. X с’ездиниг карорларидан Рафаил • кеатнртии ци- гатааарга келтаида, шуни айтиш керакки, ушбу ҳол- да улириннг иҳимияти ўз-ўзидан йўкдаиди, • чунки улар «партияни бошқарнш системисн блан армнянн 6ошқириш систтШсининг бирдийлнтн» ги тааааукаи бўлмасдан, балки партиямизда ҳарбий даврдан қол- ган саркитлирта тааллуқлидир. Рафана, хаголарни тузагмоқ керак, хатоаарга ўийеарлик блан ёпишиб олиш ярамайдн, деб ҳақ гап- ни гипиридн. Мен нақ шунинг учун ҳам, Рафаил ўз хигоаириии ихири тузатар, деб умид қнлимии. „Правда* Кя 294, 1923 йил, 28 декабрь Имзо: И. С т а л и н
446 „КОММУНИСТ" ГАЗЕТАСИГА ТАБРИКНОМА8® «Коооуннст» гкзеткснои ононноан Cчон чикйши оуооскбктн 6лкн ано кўогонодко ткбpнклкймко. Уонон Шкркдкги мрҳнатккшлкр оооaсннa кооодонзм- онон тўлк ткнткнксннк бориш йўоцоц кўрсктдчв ншчоаон моек 6ўоншнон тнлaйоaо. РҚП Мкрккзий Кчоитртн Сркрртари Сталин „Бакинскай Рабочий" № 294 (1022), 1923 йм 30 декабрь
447 ИЛОВАЛАР Илова № 1 COBET СОЦИАЛИСТИҚ РЕСПУБЛИҚАЛАР ИТТИФОҚИНИ ТУЗИШ ТЎҒРИСИДА ДЕКЛАРАЦИЯ Совег республикалари тузиатаи вактдаи бошлаб, дуи’ёдатн даваагаар нккн лагерьга: капнтализм лагери ва еоцналнзм ла- гернга бўаннднаар. У трда, капнтализм аагернда,—миалнй душмаианк ва генг- снзлнк, муетамлакачилнк куллнгн ва шовнинзм, миллнй зулм ви погромлар, импepиалиетик йирткичлнк ва урушлар ҳукм сур- моқди. Бу ерда, социалнзм лагернда — ўзаро ишонч ва тничанк, миллий озодлик ва тенглнк, хиагқаaрйнит аҳл бўлиб тинч яша- ши ва биродарларча ҳамкорлнгн ҳукм еурмокди. Капнгилнетнк дун’ёиинг бирнеча ўн йналардаи бэри киши- нинг киши томонндии эксплуатация ўнлниншн еистемаеига халқ- аариниг эркин тарақкнй ўианшинн қўшиш йўли блан мил- литлир мaеиаисннн ҳал кнаншта урииншларидан ҳечқандай на- гижа чнўмидн. Акенича, мнллий зндднlглар чигиан 6оргин сари чнтиааа•IIгнб, кипнталнзм ҳиётниднг ўзнин таҳлика оетнди кол- дирмоқда Буржуазия . хаақаар ҳамкорлигнни йўлга кўйишга ожизлик қнлдн. Фақат Советлар лагернда, аҳоаннинг кўпчнлнтнии ўз атро- фида бйрааштнргаи проаетарнат днктатурасн шаронтидагниа мналнй зулмни таг-туги блан йўқ килнш, хаакларнинг бир- бнрнти ншоиншн • учун шароит туғдириш ви хаакларнннг биродар- ларча ҳамкорлик ўилншн учун • аеое солиш мумкин бўлди. Фикит ана шу ҳоллар туфайли совег республнкалари бутун ду.ч’ё импepнaлнетларииинг, ички ва ташқи импepиaлчег• ларнинг ҳужумини ўайтаришга муваффақ бўадиаар.
448 ИЛОВАЛАР Фгқгт гна шу ҳоллар туфайли созет аeспубликалаан тргждгнлга урушини мувгффгқият блан тутатншта, ўз ҳгётлгри- ни га’мннлашта ва тинч хўжалик •қурнлншнгг кирншнштг мувгф- фгқ бўлдилар. Лекин уруш йиллган ўз нзннн қолдирмгй кетмади. Урушлгр нггнжгснда дглалгрнинт хароб бўлганлити, заводлгр- нннт• тўхтгб қолганлиги, ншлгбчиқарнш кучлгрининт вайрон бўлганлнги, хўжалик аесурсларннинг жудг камгйиб қолггнлнтн еабаблн айрим аеспублнкаларнннт хўжглик қуанлншн соҳгсида айрим ҳгргкгт қилншлгри кгмлик қилиб қолди. Республикглгр алоҳидг-алоҳидг яшггандг халқ хўжалитинн тиклгш мумкин бўл- майдиган бўлиб қолди. Иккинчи томондан, хглқгро аҳволнннт бе■қ;lapopлнтн ва янги ҳужумлар бўлннт хавфи совет аeспубликаларнн■.ннт капнгглнстнк қуршовга қарши бнрлгштгн фронт тузишлгаинн муқаррар қилиб қўйди. > Ниҳоят, ўз еннфнй моҳияти жнҳатидан ннтернгционгл руҳда бўлган Совет ҳокнмиятн тузумннинг ўзи совет республнкглгрн- нинг меҳнаткгшлар оммасннн бир соцналисгик оила бўлиб б!ир- лашиш йўлига кнанштг ундайди. Бу ҳоллаанинг ҳаммаси совет республнкглари■нн ташқи хавф- дан амин қнлаолгднггн, ички нқгнсоднй қурилиш мувгффақняг- ларннн ва хглқлгрнинг мнллнй тграққнёг эакинлнтннн гг,мнн этаоладиган бир нттнфоқ дгвлгтгг бналаштнрншнн қаттиқ тал.чб қилад^и.
иловалар 449 окpдкгц оеҳоктккшлкpнннн жкҳон Совет Счциклнстнк РеснуOли- кксига бтpлкшншокpн йўлидк кўйилгкн ионн кат,ий кадкм бўлкди. Социклистик соврт pеспу6оикaлкpноннг дрлрнктокpи бyлгко бизлкр кна шулкpонон ҳaомaсион бутдн дун^гк Оилдириш вк 6нзлapон вккил кнлгaо соцнклнстнк совет pеснублнкклкpннног кчнституциялкpндк нфодклкогкн Совет ҳокноцити оегнзокpноног 6кpккpоpлцгннн TKOTKOKЛH рквишдк э’000 килиш блкн 6иргк, ўзнофзгa бррилгкн вкквлктнк 6нноко, <Совет Счцнклистнк Рес- нублнкклкp Иттифокини» тузиш тўғpнсндaнц шкртномкгк кўл Кўйишгк ккрор ■ килкмиз.
450 Илова № 2 СОВЕТ СОЦИАЛИСТИҚ РЕСПУБЛИҚАЛАР ИТТИФОҚИНИ ТУЗИШ ТЎҒРИСИДА ШАРТНОМА Русия Совет Соцнконстик Федератив Ррспдбликкси (РСФСР), Укркинк Совет Соцнклнстнк РрспуOонккси (УССР), Белорусия Совет Счцнклистнк Ррспубоикксн (БССР) вк Зккквккзьр Соврт Счцнконстнк Федеpктие РеспуОликкси (ЗСФСР — Грузия, Озар- бойжон вк Аpмкоистоо) 6ир иттифэк дкелктгк — «Совгт Счцнк- оцстнк Респубоикклкp Иттифчкн»гк 6нpоaшнш тўғрисидк куйи- дкги ксослкрдк ушбу иттифок шкpтоомaсннн тузкдилкр: 1. Совет СчцикоистИк РеснуOонкклкp Иттифоки ўзнонон ©лий чpгкнлкpт оpккои куйидкги ишлкрни бошккркди: а) хклккpч муооcкбктлкpдк Иттифок нчондко вккилофк ки- лиш; б) Иттифокнинг ткшки аегкpклкpннц ўзгкртириш; в) Иттифэк счсткенгк яонн pеснублнкклкp кабул килиш тўғрисидк шкpтоомaокp тузиш; г) друш э’ооо кнонш вк сулҳ тузиш; д) ткшки дквлкт зкёоокpи ҳккидк бцтно тузиш; р) хклккpч шapточококpои pктнфнккцня ■ ■ кнонш; ж) ташки вк накн сквдо снстемклкpион белгилкш; з) Иттифвк хклк хўжклигининг ксослкрини ва доуонй плкоц- ни брлгилкш ҳкмдк кооцессня шкpтнчокоapн тузиш; и) тpкоспоpт вк нoчтa-телргpaф ншокpнон ткртибгк солиш; к) Соврт Социклистик Ррспубоикклкp Иттнфокноног куpчлли кдчлкpнон ткшкил кнонш aсчслapнон белгилкш;
ИЛОВАЛАР 45i снетемaеннн белтнлгш, шунингдек • умумиттифоқ, республика вз маҳаллий солнқлаа системгеннн белтнлаш; м) Игтнфоқнинг ҳгммг геариторияснда ер тузнлнши вг ердан- фойдалгниш ҳамда ер остч бойликлаандгн, ўрмонлгрдан ва сув- лгрдгн фойдгланиш гўғаисндгги умумий асосларни белгилаш; н) бир жойдан иккннчн жойгг кўчнрнш гўғансидг умумит- тифоқ қонунлари чиқаанш; о) суд тузнлиши ва суд ишлааннн юагнзиш геоелганнн бел- тнлаш; шунингдек Иггнфоқ мнlқ’ёснда граждан ва жиноят • қонун- лари чиқарнш; п) меҳнгт тўғрисидг гсосий қонунлар чнқарнш; р) хглқ маорнфннннт умумий асослгрннн белгилгш; с) хглқ еоғлнтннн сгқлгш соҳасида умумий тадбирлар белтн-• йгш; • • т) ўлчов ва тоаознлгр енсгемгсннн бтлтнлгш; у) умумнттнфоқ етгтисгнкгсннн тгшкил қилиш; ф) иттифоқ тргжданлнгн еоҳгснда ажйабнйлааннHт ҳуқуқлг- рига доир асосий қонунлар чнқарнш; х) гфв умумий беанш ҳуқуқи; ц) нттнфоқдош республнкглаанннг Совет Сездлари, Маркг- зий Ижроия Комигеглари ва Халқ Комиесгалаа Советлгрининг Иттифоқ шгатномгсини бузгдиггн қгрорлганнн бекор қнлнш. 2. Совет Соцналисгнк Республикалгр Ит•гифоқинннт олий^ ҳокимият оатгни—Совет Соцнглнстнк Республикалар Иггнфоқи- нннт Совстлгр с’ездндна, с'ездлар ўагаеидагн даврлардг эсг— Совет Социалисгнк Республикглгр ИтгнфоқнI•Iннт Маркгзий Иж- роия Комнтетндна. 3. Совет Соцнглистнк Республикглгр Иттифоқинннт Совет- лгр с’езди шаҳар Советлгрннинт 25 000 сайловчига 1 депутат ҳнеобндан сайлаб юбораднтан вгкнллгандан ва губерна Советлг- ри • е’ездлгрннннг 125 000 кншнта 1 депутгт ҳнеобидан сгйлаб юбоааднтан вакнллаандгн нбоагт бўлади. 4. Совет Социглнсгик РеепублнкаЛгр Иттнфоқннннт Советлар с'ездига юборнладнтан делетгглга губерна Советлааннинт с'езд- лгридг еайланадн.
-452 ИЛОВАЛАР ^фавқулодда е’евдларИн Совет Соцнаанстнк Реепубликалир Итти- фокниннг Марказий Ижроия Комнтегн ўз қарори блан ёки ка- 34иди нккн нттифоўдош реепубликанниг тааабн блан чакнридн. 6. Совет Соцнаанстнк Респубаикааар Иттифокнннит •Совеглар <’езди Марказий Ижронl Қомнтетнин нттнфокдош реепублнка- ларинит вакнлаарндаи, буааринит ҳарбнрндагн аҳоли расимаднга >^араб, 371 а’зодан нборит кнлнб сайлайди. . 7. Сов^г Соцналнстнк Респубаикалар Иттнфоқи Марказий чИжронl Комнтетнннит галдаги сессняаарн йилиги уч марта ча- *;ириладн. Фавқулодда сессиялар Иг^т^и^ф^с-қ Марказий Ижроия :Комнтегн Пртзнднумнннит ўарорн блан ёки Совет Соцналнстнк sРеспублнкилар Иттнфо'кн Халқ Қомнсеарлари Советннннг, шу- яингдек нттнфокдош реепубликалардан бнрнинит Марказий Иж- .poнl Комнтетннниг талаби блан чаўирнладн. 8. Совет Социилнстнк Реепубаикалар Игтифокн Советаарн- инит с’ездлари ва Марказий Ижроия Комнгетннниг сесеняаари ■Совтг Соцналисгнк республикалар Иттифоқи Марказий Ижроия Комнтетниннг Презнднумн белгнлатан тиргнбда нггнфоўдош' ,..реепубликиларнинг пойтахтларида чакнрнладн. 9. Совет Соцналистнк Республикилар Иттнфоўннниг Марказий _Ижроня Комитети Президиум сайлайди ва бу Презнднум Итти- фоқ Марказий Ижроия Қомнтетннннг еесеняларн ўргаеидагн даврларда Итгнфэкиииг олий ҳокнмнlт оргаш1 бўлади. 10. Совет Соцналнсгнк Республикалар Иттифскн Миркизий Л^^кроия Қомитетниниг Презнднумн 19 а’зодан и6орит кнанб сай- ланади ва булардии Иттнфсқ Марказий Ижроия Комнтегн, итгл; , фоқдош республнкаларнинг еоинга мувофнк, Игтнфок Маркизнй -Ижроя Комнтетниниг тўрт раненин еийлайдн. 11. Иттифоқ Марказий Ижроия Комнтетниннг нжронl орг^Дн ■£овет Социалиетнк Республикалар Итт^нфоқипниг Халқ Қрмис- ■с^И^.лир Совети (Иттифоҳ Совнаркомн) бўлиб, уни Итгнфок Марказий Ижроя Қомнтeгн ўзига бернлтаи ваколат муддати та- jmom бўаадигаи виқтгичи куйидагн сосгавда еайаайдн: Иттифоқ Халқ Комиссарлар Советннннг ранен, Раис ўрнибосараарн, Ташки ншаар халқ комнсеарн, Ҳарбий • ва денгиз ншаарн халқ комиееирн, Ташқи савдо хаак комисеари,
ИЛОВАЛАР 453 Йўоокp хклк комисскри, Почтк вк "Tеоенpкф хклк кчонсскpн, Ишаи-дрҳкчо фнспекцнисн хклк ■ кчонссapн, Хклк Хўжалиги Олий Советноннн ркиси, Мрҳнкт хклк коонсскpн, Озик-оеккт хклк кчонссapн, Моони хклк кчонсскpн. 12. Совет Счцнклнстцк Ррснубликкокp Иттифоки тупpчғндж■ коотppевчлюцнягк ккрши куркшмрк учун нттнфчкдош pеснуб-■ онкклкpонпн куанои Оирлкштириш вк pевчлюцичо кооуочнонкнф• оусткҳккмоaш мккскдидк Соврт Счцнклнстнк Ррспу0оикклкp ■ Иттцфчкинннг Мкрккзий Ижpчня Kчмитртн ҳузуридк Олий суд. ткшкно кнлнокди вк унгк чоий суд нкзвpктн вгзифкокpн юкоктн-■ дкди, Иттифоҳ Хклк Комисскрлкр Счвртн ҳузуридк эск 6нpокшгaн; Дкеокт Сиёсий Идчpксн чpнкон ткшкил. килнонб, доног ркиси ■ Маслаҳкт овчзн ҳукуки блкн Иттифчк Хклк Комисскрлкр тига киркди. 13. Совет Счциконстик РрспуOоиккокp Иттнфчкн Хклк Қо- ■ мисскрлкр Счветнонон декррт ва ккрорлкри бйрча иттифокдош; pрспубликкокp дчдн окжбуpнй бўлиб, Иттифокнинг бдтун тер- ■ риториясидк бевоситк ижро этилкди. 14. Иттифчк Мкрккзий Ижpчия Кчонтетн блан Хклк Кчонс- ■ скрлкр Советионог декрет ва карорлкри нттнфокдош ррспубликк- ■ лкрдк дмдм гaпнpкдннко тиллкрдк (рус, дкpкио, белорус, нpузио,. apоко вк турк тиллкридк) 6чснлкдф. 15. Иттифчкдчш pеспублнкклкpонон Мкрккзий Ижpчня Коон- - т-етлкри Иттнфчк Хклк Коонсскpлкp Сбветнонон дркрет вк карор- лкpндко OOpOЗH бўлсклкр, бу тўғридк, уокpиннг ижро ЭTHЛИШИУT' тўхтктмксдкн, Совет Соцнклнстнк Респубонккокp Иттифоки Map." ккзий Ижpчии Коонтетфоног Пpрзнднуоннк очpчзнлнк Оилдирк- ■■ дилкр. 16. Совет Счцнклистнк РрспуOоикклкp Иттнфчкн Хклк Ко- ■. онсскpлкp ■Советиоиог карор ва фкpоойншокpнон Совет Счцнк- листик Р.еспублцккокp Иттнфчкннннг Мкрккзий Ижpчни Kооитр-■ ■ ти ва донон Пpезндндон бекор кнлкчокдн; Соврт Счциконстцк- РеспуOлнккокp ИттИфокноннн айрим хклк комисскрлкри брргаиз? фapочйншлкpон эск, Совет Соцнконстнк РрспуОликклкр Иттц[фч-h
454 ИЛОВАЛАР қннинт Мгркгзий Ижроия Комитети, унннт Паезндиуми ва Итти- фоқ Хглқ Комиссаалга Совети • бекор қилголади. * 17. Совет Соцнглнетик Республнкглгр Игтифоқн хглқ ко- мисегрлгаининт фгрмойншлааннн нгтнфоқдош реепубликглгрнинг Маркгзий Ижроия Комнгетлари ёки улаанннт Паезиднумлари ай- рим ҳоллардггина, фгқат ўша фармойншлаа Совет Соцналнегик Республикалгр Иггифоқн Халқ Комиссарлар < • Советннннг Ски Мгрказий Ижроия Kомнгетннинт қароалгаига очиқдан-очиқ ному- вофиқ бўлгандагина гўхгггиб қўяолгдилар. Фгрмойншнннт тўхтг- тиб қўйилтанн тўғрисидг итгифоқдош ргепубликалаанннт Мар- кгзий Ижроия Комнгеглааи ёки улгрнинт Презнднумларн Совет Социглисгик Республикглар Иггифоқининг Хглқ Комиссгалга -Советигг ва Совет Социалисгнк Республикалгр Игтнфоқиннпт тегншлн халқ комнссаантг тезлик блгн хабар қиладилар. 18. Иггифоқдош аеспубликгларнинг Хглқ Қомиссарлгр Co- вети соегавига қуйидггнлга кнрадн: Хглқ Комнссгрлаа Советинннт раиен, Ргис ўаннбосарларн, Хглқ Хўжглиги Олий Советннннг аанен, Ер ишлари халқ комнссаан, Озиқ-овқгт халқ комнсеари, Молия хглқ комиееарн, Меҳнат халқ комнссааи, Ички ишлгр хглқ комнссарн, Юстнцня хглқ комнесгрн, Ишчи-деҳқон инcпeкцняен хглқ комиееааи, Мгориф хглқ комнееарн, Соғлнқнн сақлаш хглқ ' комнccapи, Ижтнмонй тг’мннот хглқ комнссаан, Миллий ишлар халқ комнееган, Шунингдек мгслгҳгт овози ҳуқуқи блгн Иттифоқ ташқи иш- лар, ҳарбий ва денгиз ишлаан, ташқи савдо, йў-ллар-, почта - ва телеграф халқ комнссаалнклгрннннг вакнллаан.
ИЛОВАЛАР 455 лиетнк Респубаикааар Иттнфоқннинт тегишли халқ комнееир- лири бтрган фармойншларги амал кнаадиаар. 20. Иттнфоў составига кнргаи респубаикаларнннт ўз бюд-. жетлари бўлади, бу бюджетлар умумиттнфзў бюджегииниIГ таркибнй ўнемн бўлади ва умумнттнфоў бюджттнин Иггифоқ Маркизнй Ижроия Комнтетн тасднк кнладн. Ртспубаикааардати бюджетаарин, уаариниг даромад ва ҳаражат ўисмларнин Игти- фоқ Марказий Ижроия Қомнгетн белтнлайди. Итгифзўдош рео пубаикааарнииг бюджттаарндаги дарсмадлар рўйхити ви даро- мадлардан игтифсқдош реепубликаларнниг бюджетларнга ажра- тнладнган пуллариннг микдори Иттнфэк Марказий Ижроия Комнтетн томонидии беагилаиади. 21. Иттнфоқдош респубанкааарнниг гражданаарн учун -битта нтгнфок гриждананги белгнааиади. 22. Совет Социилистик Респубанкалар Игтифоўинниг ўз бийроғн, гтрби ва давлаг ггчати бўлади. 23. Совет Соцналнетик Реепубанкалар Итгнфоўниннг пой- тахги Москва шаҳрнднр. ‘ 24. Иттнфокдош реепубаикалар ушбу ширгиомаги мувофиқ ўз коистнтуцнlларнга ўзгаришаар кнргнзаднлар. 25. Иттифок шаргиомаснин Совет Соцнаанстнк Реепублика- лар Итгнфоўниннг Советлар с’тзднтина таедик ўила, ўзгарта ва т^ў^д^^раюлад^и. 26. Иттнфоқдош ртспублнкалариинт ҳар бнрн Иттифэўдии эркин суратда чнўнб кетишга ҳицлнднр.
456 ЙЗОҲЛАР J РКП(б) Мкрккзий Кчонтрти чккнpнaо, РСфСРдкги турк хклклкри кчмодонстлкpноннг крнгаши 1921 йил, 1—2 ян- вкрьдк Мчсквкдк бўлиб ўтди. Крогкшдк Озкpбкйжчн, Бопр кнpднстоо, Туpкнстоо, Тотористон, Доғнстчн, Терек обокстц,■ ҚнpғнЗнстоо вк Қрим нapтни ходнолкpн нштнpчк кнодн. Қенгкш Шкрк хклклари кчмоуонст ткшкиостокpн Мкрккзий 6юpоснннон доклкди, ткшкилий окскок ва бчшкa мкскоклкp- ни одҳоккок килди. 2 иовкpьдк И. В. Стконо ткшкноцй мксклк ЮЗKCHДKO доклкд килди (дчкокд стеоснpкфни килин- . окгкн). Кеонкш И. В. Стконо дчклкдн юзксндко «РСФСР дкги турк хклклкри ўртксцдк ншокш. ■ Марказий бюроси тўғ- pнсндкгн оцзчм»ин кабул килди. Бу «Ннзчогa» одечфнк, 1918 йнлдaо 6рри дквом килиб крлгкн Шарк хклклкри ком- оуонст ткшкнлотлкpноннн Мкрккзий бюроси РСФСРдкгн турк хклкоapн ўртксидк кгиткция ва пpчнaнaодa юргизиш Мкрккзий бюpчсц кнлцб ккйткдкн тузилди. ■- 3. J2 Пкpтнионнн VIII с’езди ккбул кнлнaо РКП(б) нpонpкооксн• оцон «Иктнсчднй соҳкдк» дегкн 6ўоцмн ҳкмдк РҚП(б) IX с’PЗДHHHOГ «Қкскбк союзлкри вк уокpон ткшкил килиш окскоклкpн тўғрисидк» ацккpгaо pрзолюцнисц нкзкрдк ту- тилади («В'КП(б) с’езд, коофеpроцни вк Мкрккзий Кчофтет цленуолкpноцог ррзолюция вк ккрорлкрида», 1 кисм, 1941 .289—291_ 337—340 Oртокpгк 5кра^л<^и^н^^. _
ИЗОҲЛАР 457 3 РКП(б)нинг VIII с’езди ҳамда унинг ҳарбий ва бошқа ма- салалар юзасндан чнўаргаи карорлари гўғрненда «ВКП(б) тарнхн. Қнеўа курс»иннг 294—299 бетларига ҳамда <ВҚП(б) с’езд, коиференция ва Марказий Комитет плеиумларниниг резоаюцнl ва қарорларнда», 1 кнем, 1941, 280—313 бетларга ўарааени. И. В. Стаани РКП(б) VIII с’ездида ҳарбий масала юзасндан нугқ еўзладн (Асарлар, 4 том, 265—266 бетларга қаралеии) ва ҳарбий масала юзаендаи резолюция тузиб чи- қиш учун с’ездда тузнлгаи ҳарбий комнеенlда ншгнрок қилди — 9. 4 Совегаариииг VIII с^зди, ВЦСПС ва МГСПСдаги РКП(б) фракциlларининг 1920 йил 30 декабрьда бўлган бнраашгаи мажлнси назарда тугиаадн. — 16. $ «Миллий масала еоҳасида партнlнниг навбатдаги вазнфаларн тўғрисида»™ тезислар РҚП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроенинит 1921 йил 5 февральда бўлган мажлнсида муҳо- кама ўнлнидн. Ттзисларнн узнл-кесиа таҳрир қнаиб чнўнш учун В. И. Ленин ва И. В. Сталин бошчилнгида комнсенl тузилдн. Тезислар 10 февральда «Правда» газетасннинг 29-ичн еоинда боенлди ва 1921 йилда иаоҳнда брошюра кнлиб чикарилдн. — 19. « 6 Паиисломнзм — днннй-снёснй мафкура бўлиб, бу мафкура муеулмои динида бўлган халклариниг ҳиммиенин бнрааштн- ришни тарғиб кнладн. Бу мафкура XIX аернниг охнрларида Шарқ мамлакатааридагн экспауататор сннфлар ўргаеида кенг ёйнлгаи эди; Туркия бутун дун’ёдаги муеулмонларни «барча мусуамонаарннит халифасн» бўлган Туркия еуатоин- га итоат килднриш учун бу мафкурадан фойдалиииб келди. В. И. Ленин паниеломнзмин «Оврупо ва Америка имптрна- лнзмнги қарши қарагилтаи озодлик ҳаракагиин хонлар, по- мешчиклар, мулаааар ва шу кабнларннит мавқи’нин мустаҳ- камлаш блан бнрлаштнрнш»ти урниучн оўимаардии бири деб га’рнфлатан эди (Асарлар, XXV гом, 3-нчи нашр, 289 бттга караленн). Пиитуркнзм Болўои урушлари виқтиди (1912 — 1913 йил- ларда) пайдо бўлган, уинит мақсади барча • гурк хаақлариин 30 И. В. С т и л и н, гом 5
458 ИЗОҲЛАР Туркия ҳукмронлнгнтг бўйсундианшдир. 1914—1918 йил- лардгги уруш вақтида • пантуакнзм жудг ҳаддан ошиб, тажо- вузкорлик ва шовнниетлнк• мафкурасига гйланиб кегдн. Русиядг Октябрь социалистнк аеволюцнясндан кейин контр- революцнон элементлгр панисломизм ва пгнтуркизмдгн совет ҳокнмиятнтг қарши кургш учун фойдглгниб келди- лар. — 33.
ИЗОҲЛАР 459 сия ■скйлкди. И. В. Стклно кчоиссии ншлкpноног октнжклкpи ҳккидк с,ездоцон 15 мкртдк ■ бўлган крчки мажлисидк кхбоpчт 6ерди. Кчоцссни ооондко И. В. Стконо тккдим килган pезооюцнион с’езд бир оғнздко кабул ■ килди. ■ " С'езд Oфолий оaсaокдк пкртиягк карши чиккан чғмканликлкp- ни, ■ ■ чуочнан, улуғ дкеоктчнлнк (ерлнкоpус) шовнннзмноц ва мкҳкллий мнллктчноикни, кчооуонзо вк нpоорткp интер- HKЦHOOKЛHЗOH дчун зкркрли вк хквфои ■0ғоканлнк, дрб кора- лкди. С'езд ксосий зкрбкни каттк хквф бўлгкн улуғ дкелкт- анлнк шовнонзоннк карши карктди. (РҚП(б) X ■с’езди ҳаки- дк «ВКП(б) ткрихи. Қискк куpс»оног 32-—327 бPтоKpнгк Kap^t!™. С’езд pезолюцнялкpнои «ВКП(б) с'езд, конфр- pрпцни ва Мкрккзий Комитрт плрндмокpионнг pрзчоюцни вк карорлкридк», 1 кнсоf 1941, 356 — 395■ бртлкргк ккрал- син). — 35. 8 «РФФСРи" олктpокуш Уyтяни— орктpолуш «К^г^лк^тр Коонсснясноног Советлкpннон 8-0чн с’рздигк дчкокдн» денко тўпоко 1920 йил деккбрь ойидк Хклк Хўжконк " Олий Ровртн нлонй Трхникк бУOHOH TOMOOHДKO нкшр KHЛHHHкO. — 56. • «Эюономическая Жизнь» — куодклик гкзетк 6ўоиб, ■ РСФСР ва СССР нктисчднй ва оооия хклк комтcскpонкOкpи ва мукс- скскоIKpннннг (Хклк Хўжкоиги Олий Ровртн, Меҳнкт вк Мудо- фкк Совети, Дкеокт План Кчмнссииси, Дкеокт 6^0, Молни Хклк Коонсскpлнгн вк шу ккбилкр) чpгкон бўлиб, 1918 йил ноябpьдко 1937 йил очябpьскак чикиб турди. ~ 57.
460 ИЗОҲЛАР коммуннеглаанннт ншчнлар оммген орасида ўсиб бораётган гг,снанта қгрши кураш учун фойдаланишга ҳаракат қилиб келдилгр. 1923 йилдг ПИ Интеанацнонал II Интернацнонгл блан яна қўшилиб кегдн.— 59. п «Шгрқ хглқларининг ҳаракгт ва пропзганда кенгаши» 1920 йил, сентябрьдг Бокуда бўлган Шарқ хглқлгри I с^зди- нннт қароанта мувофиқ тузилган эди. Кенгаш Шгрқдаги озодлик ^3X3^3 Срдам беанш ва бу ҳаракагнн бналаш- тнаншнн ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди; кенгаш бир йилча дгвом қилди.— 63. 12 Тоғли Совет Соцналнстнк Республикг меҳнаткгш хотшв- қнзлааннннт I с’езди 1921 йил, 15—18 июньда Владикав- кгзда бўлиб ўтди. С'езддг узоқ тоғ қишлоқлгридгн келггн чечен, осетнн, тотор, кабардин, болқор ва бошқа хотин- қизлардгн 152 делеггт нштнрок қилди. С’езддг: Шгрқ хо- тнн-қнзларннннт илтарн ва ҳозир иқтисоднй-ҳуқуқнй аҳво- лннннт қгндгйлнгн, ҳунгрмандчилик саноатн ва унда тоғли хотнн-қизлаанннг нштиаокн, хглқ маоанфн ва Шарқ хогнн- қнзлгаи масалалгрини, онглик ва болалнкнн муҳофаза қнлнш тўғрисидаги доклгд ва бошқг масалалгрнн муҳокамг қилди. И. В. Стглнннинг телегааммгси с^зднинг 18 июньда бўлган кечки мгжлисидг э’лон қнлнндн. С’езд И. В. Стглинга табрик гелетраммгси юбоадн. — 68. 13 Автоном Тоғли Совет Социалистик Республикаси Бутун- русия Мгрказий Ижроия Комитетннннт 1921 йил 20 янвгрьда чнқаатан декретига мувофиқ тузилггн эди. Тоғли АССРгг дгстлаб Чечен, Назран, Влгдикгвкгз, Қгбгрда, Болқор ва Қоргча окрутлгаи кирган эди. 1921—1924 йилларда Тоғли АССР еоегавидан бнрнн-кетнн бирмунча автоном мнллнй об- лаегьлга ажралиб чнқабошладн. Бугунруеня Мгрказий Иж- роия Комнтетннинт 1924 йил, 7 июльдг чнқааган декретига мувофиқ Тоғли АССР бнтнанлдн. — 68.
ИЗОҲЛАР 461 1920 йил, 6 августда бўагии II коигрессида тасднқлаиган эди.— 74. <5 В. И. Лтинииниг «Ҳознргн ревоаюцнlда проаетирнатнииг вазнфаларн тўғрненда» дегии Апртль гезисларн кўзда тутнладн (Асарлар, XX гом, 3-нчи наШр, 87—90 бегларга ўарилени). — 75. <6 Сўз 1921 йил март ойида Кронштадтда бўлган коитррево- люцнои ис’ён устида боради («ВҚП(б) гарнхн. Қисқа курс», 316—317 бетларга каралснн).— 75. *7 В. И. Леини. «Демократик революцняда еоциал-демокра- • тнlнниг нккн тактикаен» (Асарлар, VIII гом, 3-нчи нашр, 27—126 бетларга карааснн). — 76. <8 В. И. Ленин, Асарлар, 3-нчи нишр, VII томнти ва 4-нчи нашр, 8 томига қаралеии.— 77. <9 В. И. Леинн. «Кадетлар ғалабаси ва ишчи партиlениниг вазнфаларн» (Аеарлар, IX том, 3-нчи нашр, 79—143 бег- ларга карааснн).— 77. 20 В. И. Ленин. Асарлар, XXII том, 3-нчи нашр, 13—23 бег- ларга қаралснн.— 78. 21 В. И. Леинниниг «Совет ҳокнмнlтниниг навбaтдагн визифи-* лири» деган брошюриен назарда тутнлади (Асарлар, XXII гом, 3-нчи нашр, 435—468 бетлар). — 78. 22 Кредо („credo") — «экоиомнетлар» группаеннниг маинфеетн. (Қредо тўғрненди В. И. Леини. «Русия соцнал-демокритаи- рниннт иорознлнтн», Аеараар, II гом, 3-нчи нашр, 473—486 бетлар ҳамда 4 гом, 4-нчи нашр, 149—163 бетаирта кариа- син).— 80. 23 в. И. Ленин. «Коммуинзмда болаларча «еўалнк» каеалн» (Аеараар, XXV том, 3-нчи нишр, 165—250 бетларга кариа- син).— 84.
462 ИЗОҲЛАР 24 Демокрктик кенгкш 1917 йно, 14—22 сеотибpьдк Петро- гркддк бўлиб ўтди. Ишчи вк счодкт депутктлкри советлк- pноннн Бутунpусии мкрказий нжpони коонтртноннг ҳкмдк дрҳкон дрнутктокpт соеетлкpининг нжpоии коонтетннннн меньшевик-эсер Oчшоикокpн томонндaо■ аккнpнлнкн 6у крнгкш соцнклистнк пкртиялкр, муросачи Советлкр, кксабк союзокpи, земстечокp, скедч-скнчкт доирклкри вк ҳкрбий Kнсолкpоинг вккнлокpи кенгкши эди. К^нгкш Мувкккат ҳукумкт ҳузуридк мксокҳкт оргкни Оўлгкн Пpедпкpлкоротон (республикк Мувкккат крнгкшнон) тузди. Муpчсaчнокp Пpедпкpлкорнт ёрдкми блко pеечлюциинн тўхтктишни вк мк]олккктнн Соврт pеволюцнясн йўоидкн чикариб, буржук кчостнтуцняанлик ткраккиёти йўоннк сооншнн ўйлкгкн эднокp.— 86. 25 В. И. Ленцо. «Пpчорткp pреооюцняси вк ренегкт Қкутский» (Аскрлкр, XXIII тчо, 3-очн оaшp, 331—412 бетлкргк карал- сно). — 92. 56 ■ В. И. Леоиооног «taa кнлмчк керак?» дргкн кскри нкзкр- дк тутилкди (Аскрлкр, IV том, 3-очц pкшp, 359—508 бет- лкр ҳкмда 5 том, 4-оан окшp, 319—494 бетлкргк карал- сно). — 92. м К. Мкркс ва Ф. Энгрльс «Қчоодонcтлкp нк■pтписцоног мк- оифестн», 1948, 76 бетгк ккрклсин—92.
ИЗОҲЛАР 463 гилгб берди ва оғмгчи мнллггчнлгртг қа^ий згрба берди. Пленум Згкгвкгзье совет аеспубликалгрининт хўжглик co- ҳгсидагн фаолнятларннн биалгштирнш юзгсидан комнсеия тгшкил қнлнш тўғансндг қгрор чнқардн, Згкгвкгзье •Tемна- йўлннннт аҳволи тўғриенда, Закгвкгзье совет республика- лганда пулларнннт ўтншн тўғрнсида, Тоғли Қграбах Авто- номняен тўғрнсида, Ожористон тўғрисида, Абхазиядгги аҳвол ва ҳоказолгр тўғаиендггн масалгларни муҳокгма қилди. Тнфлнс пгртия ташкилотннннг 6 июльда бўлган умумий йнғнлишнда И. В. Стглин «Грузия ва Згкгвкгзьедг комму- ннзмнннг нгвбагдагн вазнфалаан тўғриснда» доклгд қнлдн. Доклгд «Пргвда Грузии» тазетгеннннг 13 июльдг чиққгн 108 еонндг э'лон қнлннггн ва РКП(б) Мгрказий Комйтети Қгвкгз бюроен томонидан 1921 йилда глоҳидг брошюра қилиб чнқгрнлггн. — 101. 29 Мусоватчнлаа — «Мусовгт» пгртиясн — Озгрбайжон буржу- гзияси ва помeшчнклгринннт миллатчи паргнясн; 1912 йил- дг пгйдо бўлди. Октябрь Революцияси вг гргжданлгр уруши даврида бу пгртия Озгрбгйжондг асосий контрре- волюцион куч эди. Мусоватчилгр турк ннтеавенцнячилгри ва кейннчглнк ннглиз ннтеав•eнциячнларн ёрдами блан Озгрбгйжондг ҳукумгт тепасига чиқиб олиб, 1918 йил сентябрьдгн 1920 йил апрельггча ҳукм суаднлга. 1920 йил апрель ойидг Боку ншчнлган, Озарбгйжон деҳқонлгри ва уларгг ёрдгм бериш учун келггн Қизил Армнянннт бирла- шиб ҳгргкгт қнлиши нгтижгсидг • мусовгтчилар ҳукумгти ағдариб ташлгнди. —110. •о Дгшноқлгр—«Дашноқцутюн» пгртиясн — арман буржуг • мил- лгтчи партияси; XIX асрнннт 90-нчи йиллгрида пайдо бўл- ган. 1918—1920 йиллардг дашноқлгр Ааманнстондагн бур- жуг мнллагчн ҳукуматгг бош бўлиб, Аамгннстоннн ннтлнз интеавенцнячнлааннннт Совет Русиясигг қарши кургши учун таянч пунктига айлангиадилар. Дашноқлгр ҳукумати 1920 йил ноябрь ойида Қизил Армиядан мгдад олган Арма- нисгон меҳнгткгшлгрннннт кураши нггижгсндг гғдариб • таш- ланди.—110. * _
464 ИЗОҲЛАР 31 1904 йилда Англнl блан Фраицня ўртасида тузиагаи ҳар- бий сиёенй битим назарда тутнлади; бу битим Антантапинг (Англнl, Фраицня ва чор Русняеииинг нмпeрналнетнк итти- фоқниниг) тузнлишнга аеое бўлди. — 112. 32 «Искра» — маркеистаариниг бнриичн умумрусия lшнрни га- зегаси, бу газегани 1900-йилда В. И. Ленин гашкил кнлгал («Искра^инг аҳамнятн ва роан тўғрисида «ВКП(б) тарнхн. Қисқа куре»иниг 38—49 бетларига каралсин). — 116. 33 Н. Ленин. «Коммунизмда боаааарча «сўллик» касали». П, 1920 (В. И. Ленин. Асарлар, XXV гом, 3-нчи нашр, 165—250 бегларга карaлcин))—118. 34 В. И. Леини. Асарлар. XXIII гом, 3-нчи нашр, 385 бетга қаралснн. — 122. 35 Бунда қуролларнн киеўартнрнш ҳамда Тинч океан ва Узоқ Шарқ масалалари юзасидан чиқнрилгаи конференцня кўзда тутнладн; бу конференцн| 1921 йил 12 ноябрьдан 1922 йил 6 февральгача Вашннггоида бўлиб ўтди. Конфереицнlда Америка Қўшма Шгатлирн, Аиглнl ва унинг домиииоиаарн, Япоинl, Францня, Италия, Хитой, Бельгия, Голааидия ва Португалия иштирок килдн. Совет ҳукумати гомонндаи қиаииган норозианкка карамий, Совет Русияси коифереици- яга чиқирнлмагаи эди. Вишнигтон ко.нфepeнцнlен урушдан кейин дун^ни кайтидаи тацсимлаш ншнин тyгаааади ва Тинч Океанда нмпepнaлистнк кучлариниг янги ииебатннн ўрнитншга уринди. Вашниттонда имзо ўнанигии бнгнмаарда нмпeрнaанетнк даваатларнниг денгиздаги қурол-асааҳалари- инит мнқдорн, бу нмт’тpиaлиcтнк даваатларнннг Тинч Оке- иидагн ороааарта эга бўлиш ҳуқуқаари белгнлаигаи эди ва Хигойги кнрадиган «эшнкларин очиб ўўйнш» енёеатн, я’^ «барча мнллатларнннг савдо ва саноат учун Хнтойдаги нмко!Iиятаа.рдан баббаравар фсйдалиинш» сиёсатн прницнпн жорий кнанндн. Вашнигтои коиференцнlсн нмпeрнaлистнк давлатлар ўртасндагн зндднятин баргараф киамадн, иксни- ча, уни кучайтирди. — 138.
ИЗОҲЛАР 465 36 «Звездк» — болЬшевнклкpоннг ошкорк гкзеткси; 1910 йцо, 16 дрккбрьдкн 1912 йил, 22 кпрельгачк Петербургдк анкнб турди (дкстлкб ҳкфткдк 6ир марта, сўнгра ҳкфткдк икки ва дч мкртк ацкнб турди). Гкзеткгк В. И. Леонн ғоивнй жи- ҳктдкн ркҳбкрлик кнодн; В. И. Леоно гкзрткгк чртэлдкн доимо мкколклкр юбчpн6 тдркр эди. В. М. Молчтое, М. С. Ооьоннскнй, Н. Г. Полеткев, Н. Н. Бктурин, К. С. Еремерв ва бчшкклкp «Зерздк»оног эог фкол хчдтолкpн эдилкр. A. М. Горький ҳкм гкзрткгк кктокшнб туркр эди. И. В. Стклин 1912 йно бкҳоридк Петррбургдк турганидк гкзе- тк ишлкригк бевоситк ркҳбкрлик кноди вк дндк ўзнонон биpккнак оккчлкокpннн бостириб анккpди (Аскрлкр, 2 том, 261—287 бетлкргк карклсин). Гкзетконнг кйрим сонокpннног тиркжи 50—60 ононнк ртгкн эди. «Зврздк» кундклик бчоь- шреиклкp гкзрткси «Пpквдк»оног аикншннн ткйёрлкди. 1912 йно 22 кпрельдк чор ҳукумкти «Звездк»ни ённ6 кўйдя. 1912 йил октябрь ойигача анкнб турган «Невская Звездк» «Звездк»оннг дквоон эди. — 150. 37 И. В. Стклнноног 1912 йно, 22 кпрельдк «Пpквдк»ннон 6нpцоан соондa 6|оснлнко «Бнзннон оккскднонз» дргкн мк- Kчлксндко цитктк олиогaо (Аскpоap, 2 тчо, 288 бртгк ка- pкосно). — 151. 38 и. р. Стклно, Аскрлкр, 2 том, 289—290 6етокpгк карал- сцо. — 152. 39 Эсррлкр суди ■ 1922 йил 8 цюоьдкн 7 кегустгкчк Москвкдк 6ўлди. Олий pевооюцнчн тpнбуоко тоооондaо суд жквоб- гкpлнгннк тоpтнлнко 34 айбдордкн 11 ткси счцнклнст-pевч- люционрpокp нкpтнисн Мкрккзий Қчонтетнниог к’зоси эди. •Суддк Октябрь Роцнклнстнк Срволюциисн бошлкнгко кун- .лкpдкочк эсеpокp нapтнясн Совет ҳокнмнятннк карши кура- кииб келгколинн, куpчлон кўзғолчнлкp ва фитнклкр ткшкно Kнлнкнлнгн, нотеpвенциячнлкpгк ёрдкм 6ериб туpгколнгн, бчоьшрвнклкp нapтцясн ва Совет ҳукуоктноног раҳОкрларига трррор йўли боко суикксд кнлгaоонгн aннклкодн.— 156.
466 ИЗОҲЛАР нқтнеодий конференция нгзгрдг тугнлгди. Генуядгги конфе- аенцня кгпнгглистнк мамлакгтлгр блан Совет Русияен ўаггендагн муноегбгтнн аниқлаш учун чақирилггн эди. Кон- ференцнядг, бир томондан, Англия, Фаа•нцня, Итглия, Япо- ния ва бошқа қапнталистик давлгтлгр, иккинчи томондан, Совет Русняси қгтнашди. Кгпнталнстик мамлaкгглганннт вгкнллгрн • Совет • делеггцияси олдигг шундай тглгблгр қўйднларкн, бу талгблгр бгжарилгандг Совет мамлакгтв,, Ғаабнй Оврупо капнталининг мусггмлгкгсита айлгниб кет-; ган бўлар эди (бу тглаблгр уруш вгқтидгги ва урушда» бурунтн қгрзлгрнинг ҳаммаеннн тўлашч давлат мулкнпт гйлантиаилтан четэл кгпигглиеглгри мулкларинн эталганта қгйггрнб бериш ва ҳокгзолгрдан иборат эди). Совет деле- ггцнясн четэл капиталисгларинннг талгблгрнни ргд қнлдн. Бу. мaсалгнн муҳокамг қилиш Гггггдг тўплгнган эксперт- лар конференциясига топпгиpнлдн. Икки томоннннт фикри бна-O^pига тамоман зид бўлганлнгн нгтижасида Ггггг кон- ференцняси ҳам бир бнгнмта келолмади. — 156. <1 И. В. Стглин РҚП(б) Марказий Комнтетн пленуми томонн- дгн РСФСР, УССР, Згкавкгзье федергцияси вг БССРни Совет Социглиетнк Республикглгр Иттнфоқига бналашгн- риш тўғрисида қонун лойнҳгеинн ишлаб чиқиш учун 1922 йил, 6 октябрьдг • тузилган комнсснята бошчилнк қилди. Бу комнссня СССР Советлааннннт• I с,ездитг кўрилгднтан бутун ггйёрггрлик ншлганта раҳбарлик қилди. — 160. 42 Бундг 1922 йил 22 февргльдг Москвадг Озарбгйжон, Арма- ннстон, Грузия, Белорусия, Укаанна, Хоразм, Бухоро, Узоқ. Шгрқ мусггқнл аeспублнкглгаи ҳгмдг РСФСР мухтор ва- кнллгрн томонидан РСФСРга Генуядг бўлгдш'гн Умум- . оврупо нқтнсодий конференцияснда юқорида кўасагилгг» республ^^глар номидан вгкнллнк қнлнш ҳуқуқини бершя тўғанснда тузилтан бнтнм кўздг тугнлгдн. — 163.
ИЗОҲЛАР 467 Приморье, Қамчатка ва Сахианинниг шнмолнй ўнсмн кирга» эди. — 163. 44 Закавказье Федерацияси — Закавказье Совет Социалистик Федтрагив Респубаикааар Игтифоқн — 1922 йил 12 март- да Грузия, Озарбайжон ва Армиинетон марказий ижроня• комитетларннинг вакиааари иштнрокн блан бўлган тўла ҲУҚУҚли коифереицияда тузнаган эди. Федератив Иттифоў 1922 йил декабрь ойида Закавказье Совет Социааисгик Федератив Респубаикаси (ЗСФСР) қилиб қайтадан гузилди. Закавказье Федерациlеи 1936 йилгача давом эгди. ССР- Иттифокннинг 1936 йнатн Конетитуцияенга мувофиқ Арма- инетои, Озарбайжон ва Грузия Совет Социалнстнк Респуб- * ликалари СССРга иттнфокдош респубаикааар бўлиб кнрдн- лар (Закавказье Федерацнlеи тўғрисида шу томнниг 261— 267, 288—296 бетаарига каралсни.) —165. 45 Бухоро ва Хоразм халқ совет реепублнкааари 1920 йилда - нлгарнгн Бухоро ва Хива хонлнкаари террнторияснда бўл- ган ғолнбона халқ қўзғолоиаари иатнжаеида тузилгаи эди. 1924 йнлннит охнрнда ва 1925 йнлинит бошларида Ўртд Осиёда мнаанй беагнларга қараб ўтказнаган давлат чега- ралаши муносабати блан Бухоро ва Хоразм геррнторнlларн■ ўша вақтда lигндаи тузнлгаи Туркманистон ва Узбекистон иттнфоқдош Совет Соцнааиетнк Респубаикалари, Тожикис- тон Автоном Совет Социилистнк Р■еспубаи■каеи ва Қорақал- поқ автоном области еоставига киргин эдилар. — 1 65. *6 Бутуируеиl Совттларнииит X с’езди 1922 йил 23—27 де- кабрьда Москвада бўлиб ўгди. С’ездда 2 215 делегаг қат- нашди, шу жумладан шартнома тузган ЗСФСР, УССР ва - БССР дан 488 делегат ншгнрок килди, бу деаегатаар СССР - Совттлариннит I е,eзднда нштнрок қнанш учун Москвага ктлган эдилар ва Бугуируснl X Сездига фахрий меҳмон- лар тарнқаенда чақнрилган эдилар. Бугунрусия Советаарн- инит X с’тзди - Бутуирусия Марказий Ижроия Комитети ва Халқ Комиееарлар Советниниг реепубликанннг ички ва ташқи сиёсати ҳакидити ҳнеоботнин, саноатнннг аҳвол»
468 ИЗОҲЛАР тўғpнсндкгн дчклкдцнн, Ер ишлкри хклк комнсскpлннн док- лaднон (деҳкон хўжклнгион юксклтириш ншлкpннног икдни тўғpнсидк), Хклк окчpнф кчмнсскpлннн дококднон, Мчофи хклк кчонсскpоигн доклкдннн, шкpтнчок тузгкн Совет рес- нублнкклкpннннн Счвет Роциклнстнк Ррснублнкклкp Иттифэ- Кини тузиш тўнpцсндaгн ткконфинн оуҳоккмк кнодн. Совет pрспублнкклкpтpн 6нpокштнpнш ҳккидк И. В. Стклин 26 де- ккбрьдк доклкд килди. И. В. Рткоио тчооондко тккдим Kнлннгко резолюцияни с’езд 6ир оғиздкн ккбул килди. И. В. Стконо дококдндкн кейин Укpкнок, Озкpбкйжвн, Грузия, Аpоконстоо вк Брлчpуeия вккнлокpн сўзгк анкнб, улкр ўз хкоклкpи ноондкн Совет Срспубонкклкpноннн бир фттнфчк дкеоктнк — СРРРгк бирлкшувлкрини ткбpцкокдн- лкр. — 168. 47 Рчвет ҳукумктннног Урол вк Қчзчғнстчндкгн фойдкли мк'- дкнлкpон казиш учун концессия шкpточоксн тузиш тўғри- сидк ноглиз скооктчнсн Урккрт блко олиб 6чpгкн оузчкк- pкокpн OKЗKpДK тутилкди. Урккрт TЧOOHHДaO ткконф кнлно- гкн шкртлкр жудк оғир 6ўлгкнлнгн, шунингдек ннгонз кчнсрpвктнв ҳукдмктноног С^вет Сустисннк онсбктaо душ- окоокpчк сиёскт юpннзнколнгн скбкбли Халк Квонссapлкp Роветн 1922 йно 6 октябрьдк шкpтоомк очйнҳксцнн ркд Kнодн. ■ Счеет ҳдкуоктннннг Урккрт Oоко шкpтоомк тузиш- дкн бош тортиши бдржукзия окт6уотндк счеетоapнк карши кaмпaниянног кучкйиб кетишигк 6ир бкҳона бўлди. —171.
ИЗОҲЛАР 46» (Босфор, Дгрдгнел) масаласини муҳокгма қилиш учунгина чгқнрнлтан эди. Конференцияда, бўғозлар комисснясида> Совет делетацняси хоҳ тннчлнк вақтидг бўленн, хоҳ уруш- вақтидг бўлсин, бўғозларни ҳарбий кемалгр учун очиб қў- йиш лойнҳаснта қарши чиқди ва Туркиядгн бошқа барча давлатларнинт ҳарбий кемалгри учун бўғозларни тамоман. бекнтнб қўйишни таклиф қилучи ўз лойнҳгенни ўртага таш- лгди. Қомнссня совет делегацнясинннг лойнҳаеннн рад қнЛдн. — 172. 49 СССР Советларининт I с’езди 1922 йил 30 декгбрьдг Москва- . ‘ дг бўлиб ўтди. С'езддг РСФСР дан 1727 делегаг, УССР дан* 364 делегат, Згкавказье Федеагцнясндан 91 делегат ва- БССРдгн 33 делеггт қгтнашди. С’дзд И. В. Стaлнннннғ• Совет Социалнстик Республикглар Игтнфоқинн тузшп тўғри- сндатн доклгдннн муҳокама қилд^и, СССРни тузиш тўғри- сндгтн Деклгргцияни ва Иттифоқ Шартномасннн таеднқ;. қнлдн ҳамдг ССР Иттнфоқн Мгркгзий Ижроия Қомитетини» сайлади. — 180. 50 РСФСР, УССР, БССР ва ЗСФСР мухтор вакнллгринннг • конференциясн 1922 йил 29 декгбрьдг бўлиб ўтди. Конфе- ренция Совет Социалнстик Республикалар Иттифоқ^ни^ тузиш тўғрисидаги Декларгция ва Шартномани қаргб чиқд!* ва қгбул қилди. И. В. Сталин конференциядг СССР Со- веглган I е’ездннннт иш тартнбн тўғрнсидг ахборот берди. Конференция И. В. Сгглннта СССРни тузиш мгсалгси юза- сидгн с'езддг доклгд қнлншнн тоmпнрдн. 30 декгбрь- эрта блан мухтор вгкиллгр СССР тузиш тўғанендaни• Деклгргция ва Шаатномгга қўл қўйдилгр. — 183. 51 И. В. Сталиннннг «Рус коммунисглгрининт сгаггегия ва* гактнкаси мaсалгснта доир» деган мгқоласи 1923 йил 14 мгрт-
470 ИЗОҲЛАР 1923 йил 1 апрельда чнккаи 7 (46)-нчи соннда боенадн. Кейиироқ бу мақоладан олнигин ба’зи парчааир «Октябрь революцияеи ва рус коммуинетлирниннг стратетнlси» дтган ном блан И. Сгалнинниг «Октябрь ртволюцнlсн гўғриснда» деган кнтобнда боеилдн. М., 1932. — 184. $2 Свердлов уииверентетн — Я. М. Свердлов иомидагн Ишчи- Деҳқон ' Коммуннcглар уинверентети. Я. М. Свердлов ташаббуси блан 1918 йилда Бутуирусиl Марказий Ижроия Комитети ҳузурида қисқа муддатли аги- тацйя-пpoпaгaида куреаари - ташкна ' қилиниб, бу курсларга 1919 йил январь ойида Совтт ’ ншаари мактаби деган ном берилгаи эди. РКП(б) VIII с’езди карорига мувофнк, шу макгаб асосида Совет ва партнl ишлари Марказий мактаби тузиагаи эди. 1919 йнанниг иккинчи ярмида Совет ва пар- тия ишлари Марказий ’ микги6и Я. М. Свердлов иомндатн Ишчи-Деҳкон Коммуниетаар уннвтренгеги қилиб қайтадаи тузилди. — 184. • ■>з «Меҳнат Озодлиги» группаси — бнрничн рус маркеистаар труппаен; бу группаин Г. В. Плеханов 1883 йилда Жанвада ташкил қнлган. (Бу группаиниг ишлари ва уинит тирнхнй роли тўpрнсида «ВҚП(б) тарихи. ■Қнеқа куронивг 12—20 бетларига қаралени.). — 197. S4 1917. йил 20—21 апрельда Петроградда бўлган оммавнй-ен- ёсий иамойнш вақтнда боаьшевикаар партнlеи Петроград комнтетн а’золаридаи бир группаен (Багдатьев ва бошқа- лар) боаьшевиклар Марказий Комитетинннг иамойншии тинчлик блан ўтказиш тўғрнсидагн .дирекгивасига қара- май, Муваққат ҳукуматни дарҳол ағдариб ташлаш шио- рнин майдонга гашаагаи эди . Партия Марказий Комптеги бу «сўл» авантюрнстаарнииг қнамишларнии кораладн (В. И. Ленин. Асарлар, XX . . гом, 3-нчи нашр, 224—225 бет- ларга қараасин).— 198. 65 в. И. Лтнин. «Демократик революцияда ’ социал-демократня- инит шкки тактикасиг» (Асарлар, VIII том, 3-нчи нашр, 27—126 бетларга қаралсии). — 202.
ИЗОҲЛАР 471 «Қонтккт комиссияси» — ишчи вк свлдкт депутктокpн Пртpчнpкд Рчветноног мрньшевик-эсррлкр кўлидк бўлгкн Ижроия Қоонтетн тоооондкн 1917 йил 7 мартдк Муваккат ҳукумкт 6око ■ кчнтккт тузиш, унга «та’сир кўрсктиш» вк унинг ншлкpн устидк■н «контроль килиш» дчдн Чхридзр, Ртркоче, Суханов, Фнлнппчвскнй ■ ,вк Ркчброрвдко (крйинрок унгк Чеpочв блко Цррртрли ҳкм кнpгко эди) нOчpкт тузил- гкн коонссни. «Контккт кооисснясн» коклдк Муваккат ҳуку- октнног буржук сиёсктини кмклгк чшнpцшнк ёрдкм Оериб кроди ва иш'чнокp оооaсннн ҳкмма ҳокимнятоинг Счветлкp Kўоннк ўтиши дчун кктив pевооюцноо куркш олиб 6чpц- шигк тўскинлик килди. «Қонтккт комнсснясн» 1917 йил мкй ойигкча, и’оц мрньшевиклкр блко эсеpокp ■вккиоокpт Мдвкк- Ккт ҳукумкт состкеигк киpгкнлкpинкак дaеоо ктоди•—203. «7 в. И. Лрнно «Ҳознpнн pречоюциядк нpoлетapнктнинн вкзи- фклкри тўғрисидк» (Аскрлкр, XX тчо, 3-нчи нашр, 87 — 90 бртлкргк каралсин). — 204. *8 Пкртиянинг XII с’ездигк кткб ёзилган онолнй мксклк тўғри- сидкги трзисокp лойнҳксн 1923 йно 21 фрвркльдк РҚП(б) Мкрккзий Комитети пленумидк оуҳоккмк кнлнодн. Трзислкрни таҳрир килиш учдн *И. В. Сталин бошлик комиссия тузилди. РҚП(б) Мкрккзий ■ Комитети Рцёснй бюроси 22 мкртдк трзислкрни караб анкнб тксдикокди, 24 мартДа 6у трзнсокp сПрквда» нкзетксннног 65-оан сонида э*лон кнлнндн. — 208, 59 Ророоееханлнк — буржук сиёсий окцон Оўлиб, 1921 йилдк четэлдкги рус чкнвкpдняаилкpи ўртксидк пкйдч бўлгко эди. Бу чкимгк Н. Устpилов, Ю. Клюаннкчв вк 6чнгқaлкp груп- нксн бошанлик килди, бу гpуппкнион «РоPок Вех» дегко жуpнкон чиккр эди (дкстлкб шу очо 6око 6ир тўплкм чик- Ккн эди). Смеоовехчфоцк оaфкуpaси счеет ҳокнонятинк кар- ши оанк куролли куркшдкн бош тоpтнко буpжукзияоннг фикр- окpини нфчдa килар эди. Смеооеехчнлкp Совет Русиисиннон иогн иктисодий сиёсктгк ўтиши оунчсaбкти 6лко Совет тд- зуми кстк-сркно буржук демчкpктияси тчочоннк ўткди деб умид килгкн эдилкр. — 215.
472 ИЗОҲЛАР 60 РКП(б) X с^здининг «Миллий мгсала соҳгсидг паатнянннг нгвбггдагн вазифалгри тўғаиеида» чнқаатан аeзолюцняен «ВКП(б) с’езд, конференция ва Мгркгзий Комнтет пленум- ларининг резолюция ва қарорлгридг» деган китобда, I қисм, 1941, 386 бетдгн қаралсин. — 216. 61 РҚП(б) XII сезди 1923 йил 17—25 гпрельда бўлиб ўтди. Бу с’езд Октябрь социалиегнк революцняси ғглгба қозонгандая кейин В. И. Ленин нштнаок қилолмаган бнаннчи с’езд эди. С’езд Марказий Комнтетнинг, Мгркгзий Контроль Комнс- енясн•нинг ҳисоботларнни, Коминтерн Ижроия Комнтетндагн рус вгкиллигининг ҳисоботнни ҳамдг: сгногт тўғрнсндг, пгртия ва давлгт қуаилншндг миллий моментлгр тўғрнсидг, қишлоқдаги солиқ сиёсаги гўғанснда, районлгштианш ва бош- қглар гўғрисидгги доклгдлгрни муҳокама қилди. С'езд ўз қароалгрнда В. И. Леннннннг сўнггн мақолг ва хгтлгрндг■ берггн йўл-йўрнқларннинг ҳаммасннн нгзарда тутди. РКП(б) XII с’езди янги нқтисоднй сиёеагяинт икки йнлнта якун ясгди ва янги нқгисодий сиёсатни соцнглизм мгвқ^идан че- кнннш деб гушунтгн Троцкий, Бухарин ва улгрнннт тгргф- доалганта • қгтқ згрба берди. С'езд ташкилий ва миллий масглгларга э’тибор берди. 17 апрельда бўлган кечки
ИЗОҲДЛР 473 ни миллий масаладаги оғмачиликларга — великорус шовиниз- мига ва маҳаллий буржуа миллатчилигига қарши қаттиқ ку- раш олиб боришга чақирди. (РҚП(б)нинг XII с’езди тўғри- сида «В'КП(б) тарихи. Қисқа курсянинг 331 — 334 бетларига қаралсин. С'езд резолюциясини <ВҚП(б) с’езд, конференция ва Марказий Комитет пленумларинипг резолюция ва қарор- ларида» дегая китобдан, 1 . қисм, 1941, 472—524 бетларга қа> ралсин.). — 223. 62 «Русия Қоммунист (большевик)лар Партияси Марказий Ко- митетининг Ахбороти»—информацион журнал бўлиб,, РҚП(б) VIII с'езди қарорига мувофиқ ташкил қилинган эди, 1919 йил 28 майдан 1929 йил 10 октябрьгача чиқиб турди (аввал- ги 20 сони «Правда» газетасига қўшимча бўлиб чиқди). «Мар- казий Қомитет Ахбороти» информацион бюллетенликдан ас- та-секин марказий партия журналига айлана борди ва 1929 йилда «Партийное Строительство» журнали қилиб қайтадан тузилди. «Партия XII с’ездига РҚП(б) Марказий Комитетн- нинг ■ ҳисоботи» ■ «Марказий Қомитет Ахбороти»нинг 1923 йил апрельда чиққан 4(1525 сонида босилган эди, — 225. 63 И. ■ В. Сталин «Қандай қилиб Рабкринни қайтадан тузмоғи- миз керак» ва «Оз бўлсин-у, соз ■ бўлсин» деган мақолаларни назарда тутади (В. И. Ленин. Асарлар, XXVII. том, 3-нчи нашр, 402 — 418 бетларга қаралсин). —236. 64 И. В. Сталин «Бизнинг саноат комсоставимиз. (РҚГ! ■ Марка- зий Қомитети Ҳисобот-Тақсимот Бўлимининг материаллари асосида тузилган)» деган брошюрани назарда тутади. М., 1923. — 242. 65 Эсерлар партияси оддий а’золарининг Бутунрусия с’езди 1923 йил 18 — 20 мартда Москвада бўлиб ўтди. С'езд, эсерлар партияси тамоман бузилиб кетди ва унинг четэлда бўлгаи раҳбар органларининг амалда мавжуд бўлмаган пар- тия номидан сўзлашга ҳаққи йўқ, деб топди. — 254. 66 Мунозара варақаси РКП(б) XII ■ с'езди олдидан «Правда» газетасида «С’езд олди мунозара варақаси» деган ^ном ■ блан 31 И. В. С т а л и н, том 5
474 ' ИЗОҲЛАР 6чснон6 чиккан эди. 5 счоц чикди, 6додкн 4 счон с’езддкн бурдн ■ вк 6ир счон с’езд ■ вкктидк чикди («Пpквдa»оцон 46, 65, 75, 82, 86 сонлкри; 1923 йил 1, 24 март, 5, 15 вк 20 кпрель). — 257. 67 И ■ В ■ Сталта партияга қарши бўлган «демократик Iрнтpaa- онзо» гpуннксноц окзкpДк туткди. (Бу гpуннк тўғрисидк «ВҚП(6) ткрихи. Қискк кдpс»оног 304, 320 бетокpнгк карал- сно.) — 259. . 66 РРДPПбб)нинг Нутунрусия VII (Апррль) конферешиияси нкзкрдк тутнокдн, 6у кчнфрpрнцня 1917 йил 24 — 29 кпрр- льдк бўлиб ўтган эди. И. В. Ртaонн квофеpроцнядк оцооий оксклк тўғpнсндк двкокд килди; двкокд юзксидкн резолю- ция лойнҳкснон В. И. Лрнно ёзгкн эди. (КчpфеpгOцни резо- люцниснон «ВКП(б) с'езд, конференция вк Мкрккзий Қчмц• тет нленуолкpноног pрзчлюцня вк карорларида» дегкн ки- тобдан, 1 кцсо, 1941, 225—239 бетлкрдкн каралсин.). — 267, 69 «Рчцнaлистнческнй Вестник» — оеоьшрвцк ок оуҳожнpлкp- оног оpгкон 6ўли6, 1921 йш1 феврклидк Мкртов тчочондaо ткшкил кионннко; 1933 йил мкрт ойинкаa Беpлиодк, 1933 йил мкй ойндко 1940 йил " июнь ойигкчк Пкриждк, кейиоpок Аоеpнккдк анкнб турди. «РоцнaонстнчPскнй Врстонк» эон pеккцноо цопepнклнстнк дчнpклкpнфнг жкpаиснднp. — 296 70 Босокчнлик ҳкркккти — 1918 — 1924 йиллкрдк Уртк Осиё (Туpкнстчо, Бухоро вк Хчpкзм)дкнн кчотppевчоюцнчо офо- лктчилик ҳкркккти 6ўли6, 6у ҳкркккт ччфкдко-чанк сиёсий бчскннанлнк шккоидa окйдоpгк чикди; уонa бчйоap ва мдл- лкл^ бошанлнк килди; >у ҳкpккктнног оaкскди ўрта Осиё pеспублнкaлкpнои Совет Сусиясидкн кжрктиб члнш вк экс- нлуктктоp снофлкp ҳчкнонитнон ккйткдан тиклкш эди. Уртк Оснеон ўз одстaмокккснгк aйлкотиpншгa дpнонко цогонз им- неpнклнстокpн 6осоканлнк ҳкрккктигк кктив ёрдкм 6рриб туpдцокp. — 299. ч 71 В. И. Лроцо. «МнооЗтлapоцон ўз ткKдйpИРн ўзи 6еоннOкш ҳЖУКи тўғрисида» (Аскрлкр, XVII том» 3-оан окшpl 460 6ет- га ккpкосно.) — 305. .
ИЗОҲЛАР 475 73 В. И. Ленин. «Социалнсгнк революцня ва миллаглаанннг ўз гақднринн ўзи белтнлаш ҳуқуқи» (Асгалар, XIX том, 3-нчя нашр, 41 бетга қаралсин). —308. 73 «Беднота» — кундглик тазега, ВКП(б) Марказий Комнтеги оатанн. 1918 йил мартидан 1931 йил январнтгчг чнқиб тур- ди. — 324. 7* В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, IV том, 111 — 112 бет- лар ва 4-нчи нашанl 5 том, 10—11 беглаа. —526. 73 РҚП(б) • Марказий Қомнтетинннг мнллнй республ^алар ва обласгьлаанннг мас'ул ходнмларн блан ўтказган тўатинчи кентгшн И. В. Сталин ташаббуси блан чақнанлнб, 1923 йил 9—12 июньда Москвгдг бўлиб ўтган эди. Қенгашдг, РКП(б) Маркгзий Комнтетн а,золаан ва кандндгглаандан бошқг, миллий республнка ва облгсгьлгрдан 58 • вгкил қгтнашди. Кенгаш рўзномаеита қўймлган аеоенй масала И. В. Сталиннинг «1^^ XII с'ездннннг мнллнй масала юзасидан чнқарган резолюцияеннн бажаанш учун кўанладнтгн амалий тадбир- лар> гўғрнсндагн доклгди эди. Жойлгрдгги аҳвол тўғри- сидг миллий аеспублика ва облаетьлганннт • 20 партия таш- кнлотндгн келган вакнллга доклгд қилди. Кенгашда Султон- Fалневнннт пгртнята қаашн, советлгрга қарши фаолняти гўғанеида Мгрказий Конгаоль Комиееняеннннг доклади ҳам кўрнлднL (Қенгаш аезолюциялгаинн «ВКП(б) с’езд, конференция ва Маркгзий Комитет пленумлааннннт резэ- люция ва қааоаларндг» кигобндан, 1 қисм, 1941, 525 — 630 бетларга қарглсин • ). —333. 7« Мнллнй масглгдгги плгтформг лойнҳаеннн IV кенггшнп тгйёрлаш муносгбатн, блан И. В • Сталин 1923 йил май охнанда ёзган ва уни 4 июньдг РКП(б) Марказий Коми- тети Снёенй бюаоен тасдиқ қилган. Лойнҳанн кенгаш И. В. Сталнннннт «Пгртия XII с,ездинннг миллий масала юзаендан чнқаатан аезолюциясннн бажариш учун кўрнлгдн- . ган амалий тадбнрлгр» тўғанендатн доклади юзаендан резо- люция ўрнида қабул қнлтан эди. — 335.
41% ИЗОҲЛАР 77 СССР тўғрисида амалий таклифлар ишлаб чиқиш учун РКП(б) Марказий Қомитети пленумининг комиссияси РКП(б) Марказий Комитети пленумининг 1923 йил 24 февраль қа- рори блан тузилган эди. Комиссияга И. В’. . Сталин бошчи- чилик қилди, бу комиссия составига ҳамма иттифоқчи рес- публикалар партия ташкилотларининг вакиллари кирган эди. Қомиссия СССР Конституцияси лойиҳасини тайёрлаш ишига раҳбарлик қилди. — 373. 78 СССР Марказий ’Ижроия Комитети Президиумининг СССР Конституциясини ишлаб чиқиш учун тузган комиссияси иттифоқчи республикаларнинг 25 вакилидан иборат эди. И. В. Сталин комиссияга РСФСРдан вакил бўлиб кирган эди. Конституция лойиҳасини муҳокама қилган комиссия- нинг пленум мажлислари 1923 йил 8—16 июньда бўлган эди. — 383. 79 И. В. Сталин К. Маркснинг Ф. Энгелсьга 1856 ййл 16 ап- рельда ёзган хатини қуйидаги китобдан цитата қилиб кел- тиради: К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Хатлар». Москва, 1922 (К. Маркс, Ф. Энгельс. Асарлар, XXII том, 139 бетга қа- ралсин). — 392. 80 Ишчи ва деҳқон хотин-қизларининг биринчи Бутунрусия с’езди 1918 йили 16—21 ноябрьда Москвада бўлиб ўтган эди. С’ездда 1 147 делегат иштирок этган эди. 19 ноябрьда с’ездда В. И. Леяин нутқ сўзлади. С'езд партия комитег- лари ҳузурида хотин-қизлар ўртасида иш олиб борадиган махсус органлар тузиш тўғрисида тилак билдирди. С’езд- дан кейин РКП(б) Марказий Комитетининг қарори блан партия комитетлари ҳузурида хотин-қизлар ўртасида про* паганда ва агитация олиб бориш комиссиялари, РКП(б) Марказий Комитети ҳузурида эса Марказий Комиссия таш- кил қилинган эди. — 398. 81 Гап РКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроси ■ ва 1923 йил 23—25 сентябрьда бўлган пленуми ■ қарорига мувофиқ ташкил қилинган ■ комиссия тўғрисида боради. — 404.
ИЗОҲЛАР 417 82 Пкpтци кУРнлцшн ҳккндкнц pезооюцни РҚП(б) Марккзий Кчонтетн Сиёсий 6юpчсноион ҳкмдк Мкрккзий Қчотpвль Қчонсснясн нлеоуоининн кўшмк мкжонсндк 1923 йил 5 де- ккбрьда кабул кноногaо вк «Прквдк» гкзрткстнннг 1923 йил 7 деккбрьдкги 278-очн счнидк э’ооо кнлингко. — 425. 83 РҚП(б) Мкрккзий Кчмитетн ва Мкрказий Контpчль Комис- сцясцннон 1923 йил 25—27 октябридк ўнта' пкpтии ткшки- лоти вккиллкpноннн иштироки 6лкн бирликдк бўлиб ўтткц Кўшма нлроумн кўздк тутнокдн. (Плрнум pезчоюцниснни <ВКП(б) с’рзд, конфеpроции ва Мкрккзий КвMитет плрнуо' лкринш1г pрзчлюцни вк ккрорлкридк» дргкн кнтчOдкн, 1 кисм, 1941 йно, 531—532 бртокpдкн ккpкосио). — 425. 34 РҚП(б) XII с’рзди кркфксидк ўзипи «Ишан гpунпксн» деб кткган ишиpцо кчотppрвчоюцноp нpунпa тчочондко чика- pилгко брцозо плктфоpок кўздк тутнлкдн. («Ишчи груп- паси» 1923 йилд^ Мчсквкдк пкpтиидкн анккpнлнко Мясонкчв вк Кузоецчв дргaнокp тоооондaо ткшкил килинган 6ўоцб, д озгнок кшнион бнpлкштнpнкн эди, 1923 йцо кузидк тугк- тилди). — 432. 85 И. В. Стклно «РКП(б) Мкрказий Қоюитрти Ах6оpчтн» жур- нкононон 1923 йил кнpрльдкнн 4 (52)-pан сонидк э^он қилцогaо «РКП(б) Мкрккзий Кчмнтетноннн пкртия XII с’ез- дигк ҳнсоботн»нц кўздк туткди.— 444. 86 «Кооодонст» — кдодклнк гкзртк 6ўонб, Озapбкйжво ком- муонст (большевцк)лкp нapтнисн Мкрккзий Қомитети ҳкмдк Боку Коонтетинног чpнкpн, Озкp6кйжчн тилидк чнкKpнокдн. Биpночн сооц Озкpбкйжчн большевиклар ткшкилоти томо- нндко ишнpцо йўл блко 1919 йил 29 квгустдк чнккpногко эди, бнpцочф соpн чнкккндкp кейин 6у гкзеткои оусчвкт- чи^кр ҳукумкти ёнц6 кўйгкн эди. Озкpбкйжоодк Соврт ҳо- кноиитц ўpоктцоишн блкн бу гкзетк 1920 йил 30 кнpельдко янк афккpцок6чшокди. И. В. Ртклиоpиpн ткбpикочмксн «Кчоодpнст» гКзетксидк 1923 йцо 29 дрккбрьдк озкpOкйжчн тилидк вк «Бккиоскнй Скбоанй>> гкзетасидк 1923 йил 30 де- ккбрьдк ҳамда «Зкря Востокк» гкЗетксидк 1924 йил 3 ян* вкрьдк рус тилидк босноиб аиlэдко эдц. — 446.
479 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА'ЛУМОТЛАР (1921 —1923) 1921 1 — 2 январь. И. В. Сталин РСФСРдаги турк ■ халқлари ком- мунистларининг кенгашига раҳбарлик қилди; кенгаш очилишида нутқ сўзлади ва ташкилий масала юзасидан доклад қилди. 5 январь. И. В. Сталин «Бизнинг ихтилофларимиз» деган мақоласини ёзди, бу мақола «Правда» газета- сининг ■ 1921 йил 19 январьдаги 12-нчи сонида босилиб чиқди. 14 январь. И. В. Сталин Биринчи денгиз қирғоғи отряди (Петроград) театридаги митингда ҳозирги аҳвол ҳақида доклад қилди. 17 январь. И. В*. Сталин РҚП(б) Москва Комитетинияг кенгайтирилган мажлисида касаба союзлари- нинг ишлабчиқаришдаги роли ҳақида, Троцкий ва Бухариннинг тезисларига қарши, ленинчи «10-лар платформаси»ни ёқлаб нутқ сўзлади. 18 январь. И. В. Сталин РКП(б) Москва Комитетининг кенгайтирилган мажлисида армияни милиция системасига ўтказшп ҳақидаги таклифга қарши нутқ сўзлаб, мунтазам армияни кучайтириш ва цустаҳкамлашни қаттиқ туриб ёқлади.
480 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 19 январь. 5 февраль. 7 февраль. 10 февраль. 12 Февраль. 15 февраль. 16 февраль. И. В. Сталин Миллий ншлаа халқ комнсеаалн- тннннт Миллатлгр кенгаши мажлисидг аанелнк қилди ва Мнллатлар кенташн ҳақндагн низом лойнҳгсннн шдлаб чиқиш комисеняснгг сай- лгнди. И. В. Сталиннинг «Паатнянннг мнллнй масгла еоҳгсндаги навбагдати вазнфглари> деггн тезислаан РКП(б) Маркгзий Комигетннннт Сиё- сий бюаосн мажлисида муҳокама қнлнндн; те- зисларнн узил-кеснл ггҳрна қилиш учун В. И. Ленин вг И. В. Сталин • бошлиқ комис- сия гузнлдн. И. В. Сталин ва В. И. Ленин койнеснянинг бошқа а’зoлаан блан бната РКП(б) нннт X сЪздига тақдим қнлнш учун миллий масгла тўғрнсндатн тезнслаанн таҳрир қилишдн. И. В. Сталнннннт «Паатнянннг миллий масалг соҳаендати навбатдага вгзнфаларн» деган те- зислаан «Правда» газетасннннг 29-нчи еонндг боснлнб чиҳди. И. В. Сталин Доғнетон АССР вакиллаан блгн суҳбат қнлдн. И. В. Сталин Бокудг бўлггн Г. К. Оржони- кидзега РКП(б) Мгркгзий Қомнтетннннг XI ар- мия Революцион ҳарбий еоветнгг днаекти• ваеннн гелетраф орқгли юбоадн ва ундан Кавкгздгги воқналга ҳақида ҳар куни хабар бервб туришнн дўргди. И. В. Сталин Г. К. Оажоникндзедгн Грузия, Ааманнетон ва Озаабгйжоядгги ншлаанннт аҳ- воли ҳақида ахборот сўради.
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 481 28 фрвраль. И. В. Стaоцp В. И. Леоннгa Бчтуоон турклкр- дкн оудчфкк қилиш зapуpонгн ҳккнда хкт ёзди. 3 мкрт. И. В. Ртклио В. И. Леононтнг гpузно комму- нистлкригк ткбpнкноокснон вк диpектнвксиpн пpиоой провод чpккон кйтди. 5 мкрт. И. В. Ртaлио Миллий ишлкр хклк комисскр- оигн кчшидкгн Милоктокp кенгкши мкжлнсндк Мнлоктлкp кеогaшн тўғрисидкги онзооон иш- лабчикиш кчонссиисниннг иш октижкокpо ҳа- Кидк дчкокд килди. 1 8—16 мкрт. И. В. Ртклио РҚП(б) X е’езди ишлкридк иш- тирок этди. 8 мкрт. РКП(б) X с’рзди И. В. Стaононн с’рзд нpезц- днуоцгк скйокдн. ' 9 мкрт. И. В. Стклно Совет ҳукдоктноног Туркия ва- кнлокpн блкн музчккpксндк иштирок этди. 10 март. И. В. Стклин РКП(б) X с’рздидк «0^'™!!!!^ миллий мксклк соҳксидкги pквбктдкгн вазифк- лкри» тўғрисидк двкокд киодн. 13 мкрт. В'. И. Леоно И. В. Ртконннк РҚП(б) X р’езди деленктлкpион Кpоpшткдт ффгоaсннн бостириш учун ю6чpцш TўғpФCФДK хкт ёзди. 14 мкрт. РКП(б) X с’езди И. В'. Стклфнон РҚП(б) Мкр- каэий Қоонтетн a’зчофннгк скйлкди. 15 мкрт. И. В. Ртконн РҚП(б) X с’ездидк онллнй мк- сКлк юзксцдко pрзооюцни ишлкб анкиш коонсснясн pчондap aхбчpот бррди.
482 I ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 16 март. РҚП(б) Марказий Қомитети пленуми И. В. Сталинни партия Марказий Комитети Сиёсий бюроси ва Ташкилот бюроси а'золигига сайлади. Март. И. В. Сталин В\ И. Ленинга Русияни электр - лаш плани ҳақида хат ёзди. 16 апрель. И. В. Сталин В. И. Ленинга Главтоп (Бош ёқилғи идораси) тўғрисидаги низом лойиҳасига ўз мулоҳазаларини юборди. х 19 апрель. И. В. Сталин Халқ Комиссарлари Совети маж- лисида иштирок этди. Озарбайжон нефть комитети зиммасидаги вазифаларни кенгайти- риш тўғрисида қарор лойиҳаси ишлаб чиқиш комиссияси составига киритилди. 22 апрель. И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Комитети Президиумига Қоми автоном облас- тини тузиш тўғрисида Миллий ишлар халқ комиссарлигининг лойиҳаси текстини тақдим этди. 25 апрель. И. В. Сталин Миллий ишлар - халқ комиссар- лиги қошидаги Миллатлар кенгаши мажлисида Бутунрусия Марказий Ижроия Комитети Прё- зидиумининг «Миллатлар кенгаши ҳақида ни- зом>га киритган тузатишлари тўғрисида док- лад қилди ва Қоми автоном области тузиш масаласи юзасидан музокарага чиқди. 2 май. И. В. Сталин «Миллий масаланинг қўйилишига доир» деган мақоласини ёзди, бу мақола «Правда» газетасининг 1921 йил 8 майдаги 98-нчи сонида босилиб чиқди. 6 май. И. - В. Сталин Миллий ишлар халқ комиссар- днги коллегиясида бир декрет лойиҳаси ҳа^ида
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА'ЛУМОТЛАР 483 10 май. 16 май. 16—25 май. 18 май. 19 май. Май охнан. 12 шонь. ахборот беадн, бу декретгг бнноан барча халқ комнccаалнклгрн туалн миллаглгага гагллуқлн қонун лойиҳалааи ва қароаларни Мнллнй иш- лар хглқ комнсеаалнти муҳокамасига топши- рншларн кергк эди. , И. В. Стглин Халқ Қомиссаалга Совети маж- лнендг маҳаллгрдаги ншчи-деҳқон ннcпeкцияен масаласи юзасидан сўзгг чиқди. И. В. Сгалнн Мнллнй ишлгр хглқ ко.миссарли- ги коллегняси мгжлнсидг аaнслнк қилди. Қол- летня автоном Еқут облгстини тузиш масала- еннн муҳокама қнлнш учун ■ёқ^ут меҳнаткашла- аининт ^ездини чгқнрнш тўғрисида қарор қабул қилди. И. В. Сталин РКП(б) Марказий •Қомнтегннинт касгбг союзлари IV Бутунауеня с^здига тай- ёрлик кўриш ва ўтказиш комнсеняеннннт иш- лаанда нштнаок этди. И. В • Ст£лин РКП(б) Маркгзай Қомитети топшнанғн блан касабг еоюзлаан IV Бутун- русия е’ездннннт коммуннcтлар фаакцияеидг ВЦСПС паезнднумннинт с'ездгг ҳнеоботн юза- сидан анархо-енндикглнстнк труппанннг резо- люция лойнҳгснтг қгрши нутқ сўзлгди. И. В. Сталин касабг еоюзлааннннт IV Бутун- русия с’ездидг Томекнйнинг паагнята қгрши чнқншнни текшнанш учув РҚП(б) Марказий Қомнтеги пленуми тузган комнсенянннг ишла- рида шптнрок этди И. В. Сталин даволаншп учун Нальчик шгҳ- анта жўнгб кетдн, И. В. Сталмн Қабарда округи Советлаашшвд IV с’езднта табанкнQма юборди.
484 ТАРЖИМАИ ҲОЛГЛ ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 17 июнь. И. В. Рткоцо тоғди XЧTOO-KИЗЛKpOHOГ I с’рзди- гк ткбрик теоргpкомксн юборди. Июнь охири. И. В’. Стклцо РҚП(б) Мкрккзий Кчонтртцнцон Қквккз - 6юpчсц пленуон ишлкрида иштирок этиш учун Нкоьаикдкн Тифонсгк кродн. 2—7 ' июль. И. В. Стклин РҚП(б) Мкрккзий Қомнтртноннг Кквккз бюроси нлеоумн ншокpндк нштнpчк этди. 4 июль. В. И. Лрнно Г. К. Оpжвоцктдзргк трлрнpкомк юбчpн6> И. В. Стклноонон дкм олцшдaо кет- ГKHЛHHЦ скОкбини сўркб, И. В. СTKOФРOHРГ счғлинн ҳакидк вpкчлкpоиpг фнкpннц юбчpншон ЦЛTHOOC кнодн. 6 июль. И. В. Рткоцо Тнфонс нapтня тктIкилoттpинн умуонй омжлисндк «Грузия ва Зккквккзьрдк KЧMOуOФЗOOЦOГ оквбктдкгн вкзнфкокpц тўғри- сидк» двкокд КилдЖ Двкокд «Прквдк Грузии» нкзеткснpннг 1921 йил 13 нюоьдкгн 108-pан счнндк босилиб анкдн. 7, 8, 14 июль. И. В. Стaлно Грузия К(б)П Мкрказий Қомйте- ти ноеоуои ншокpндк нштцpок этди. ’ Пленум И. В. РткоlHI■IHнон ткконфц блко хклк хўжкли- гнpц тиклкш вк Совет ҳокнмцятноц мусткҳ^* ккоокш ш-иида Грузия кчомунистлкp нкpтняси• онон сиёскти ҳакидкги оксклкон одҳчккмк Килди. 25 июль. В. И. Леоин Г. К. Оpжоонкндзрдкн И. В. Ртклно- оног дам ооншноц неча кунгк тўхтктгко- лнгнон сўркб, И. В'. - Стконннц дквчокёттaн дчктоpлкpоцон фaононясц вк aдpеснон юбо- pишоц нотночс KЦOДФ
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 485 8 август. 18 авгусь 22 август. 28 август. 6—8 сентябрь. 22 сентябрь. 27 сентябрь. 3 ноябрь. И. В. Сталин Нальчикдан Москвага жўнаб кетди. В. И. Ленин Давлат план комиссиясига барча иқтисодий материаллар, хусусан олтин саноати ва Боку нефть саноати материаллари блан та- нишишда И. В'. Сталинга ёрдам бершпни бу- юрди. РКП(б) Марказий Комитети партия Марказий Комитетининг агитация ва - пропаганда бўлими ишларига умумий раҳбарликни И. В. Сталинга топширди. И. В. Сталиннинг «Партия ҳокимиятни - қўлга олганга қадар ва қўлга олгандан сўнг» деган мақоласи «Правда» газетасининг 190-нчи сони- да босилиб чиқди. И. В. Сталин темирйўл транспорти марказий аппаратининг ишларини яхшилаш юзасидан РҚП(б) Марказий Қомитетининг комиссиясида иштирок этди. И. В. Сталин БуТунрусия Марказий Ижроия Комитети Президиуми мажлисида тоғли халқ (чечен)лар блан казаклар ўртасида ер тақсим қилиш масаласини кўрадиган комиссияга сай- лннди. И. В'. Сталин В. И. Лениннинг «Рабкрин ва- зифалари, уларни тушуниш- ва бажариш маса- ласига доир» хатини олди ва В. И. Ленинга «Инспекция ҳақида жавоб»ни ёзди. И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитети Президиуми мажлисида Советлар- нинг IX Бутунрусия с’ездига тайёрлик кўриш комиссиясига сайланди.
486 ТЛРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 5 ноябрь. И. В. «Октябрь революцняен ва рус коммуннетлааннннг мнллнй снёеати» деган мгқолгси «Жизнь Нацнональноегей» деган тазетанинг 24-нчи (122) сонида боенлнб чиқди^. 13 ноябрь. И. В. Сталин Кргснгя Пресня район пгртия • ко- мнтетннннг клубидг «Қоммуннcтлгрнннт енёеий егаатетня ва такгнкаеи ҳамда янги нқтнеоднй сиёсат тўғанснда» лекция ўқиди. 17 ноябрь. И. В. Сталин Бугунруеия Марказий Ижроия Комнтетн Презндиумн мaжлнсндг нштнаок этди; бу мгжлисдг қишлоқ хўжалик коллек- гнв-коммуналаан, артельлгр вг ерни жамоат бўлиб ишлаш шиpкггларн гўғансидаги масалг муҳокамг қнлнндн. 18 ноябрк • Партия Марказий Қомитети И. В. Сгалиннн РКП(б) Мгрказий Комнтегннннт «Веегннк атнтгцнн и пропатандн» («Атнгация ва пропа- гандг хабарлари») журналннинт муҳаранрла- ридан бири қилиб ггеднқлгди. 28 ноябрь. И. В1. Сталин В. И. Лениндан Закгвкгзье рес- публнкалаан федеаацняснни тузиш ҳгқида гаклнф лойнҳаеннн олди ва лойиҳагг ўз муло- ҳазаси ва тузагншлааннн ёзди. В. И. Ленин И. В. Сталнннннт тузгтншлIгринн қабул қилди. 29 ноябрь . РКП(б) Марказий Комигетн Снёенй бюаосн В. И. Ленин вг И. В'. Сталнннннт Закавкаай® аеспублнкалаан ' федеаациясн тўғаисидати золюцняеннн қгбул қилд^и^. 18 декабрь. И. В. Стглнннннт «Келажакдаги ншлга» деган мақоласи сПргвдг» газетасининт 286-нчи comma боснлиб чиқди.
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР 487 20 декабрь. 23 декабрь. 28 декабрь. 29 декабрь. Декабрь. 9 январь. 14 январь. И. В. Ртклфо Хклк Қоонсскpокp Рчветцоцон бошка к'звлкpи бо■кн биргк ССФСРон электр- лаш покон тўғрисидк Хклк Қоонсскpлкp Рчветн ккрор лойиҳксцгк кўл кўйци. И. В'. Ртaлнppц Рчветлкpнног IX Бутунрусия с'езди пpезндндмнк скйокдн. И. В. Стконоон Счвртокpнннн IX Бутуоpусия е*дзди Бутунрусия Мкрккзий Ижpчня Кчонте• ти к,золннннк скйлкди. ' И. В. Стaлнонн Бутунрусия Мкрккзий Ижроия Комнтетиниог IX чакирик бнpцочн сессияси Бутуоpусия Мкрккзий Ижроия Қоонтетн Пре-. зидиуми к,зоонгнгк скйокдн вк онллий ншоap хклк комисскри ҳкмдк ншчц-деҳкоо носпек- цияси хклк комиссари (ИДИХК) килиб тас- диклкд^и^. И. В. Стaлио РКП(б) Мкрккзий Коонтетноннн Kиш•лчкдaги ишлкр коонсснясидк иштирок этди. 1922 И. В. Стклин Мнлонй цшокp хклк кчмнсскp- оннн KЧOЛPHHЯCИ мкжлисидк pкнсоик кнлдн ва Қчpкчк-Чрpккс оОлкстини тузиш оксклкст устидк сўзгк чикди- И. В. Ртклио В. М. Молотовгк РКП(б) Map- ккзий Комнтетнонон Туркистон коопкpтцясннк циркуляр мкктуби лойнҳкснон юборди. И. В. Стклно РКП(б) Мкрккзий Kооитетн Рнёсцй бюро мкжлисидк Грнуя коофеpеоцнясн■ га 6нpнкокшн6 вккил ю6чpцш ҳакидаги маск- 16 январь.
488 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА'ЛУМОТЛАР лани муҳокама қилиш учун мустақил респуб- ликаларнинг Марказий Ижроия Қомитетлари раислари конференциясини чақиришни таклиф қилиб чиқди. ч 21 январь. - И. В. Сталин Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ комиссарлиги коллегияси мажлисида раислик қилди ва 1922 йил бюджетини қайтадан кўриб чиқтгш масаласи устида сўзга - чиҳди. 27 январь. И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг IX чақириқ фавқулодда иккиячи сессияси мажлисида иштирок этди. Бу сессия Генуя конференциясига вакил юбориш масала- - сини муҳокама қилган эди. 28 январь. И. В. Сталин «Қекса большевиклар жамияти»- нинг та'сис мажлисида жамиятнинг устави ҳа- қидаги масала юзасидан сўзга чиқди. И. В. Сталин Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ комиссарлиги коллегияси мажлисида раислик қилди ва Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ Ко- миссарлигининг область вакиллари тўғрисидаги низомга инструкция тузиш ҳақида сўзга чиқдн. 14 февраль. 22 февраль. И. В'. Сталин ва А. Д. Цюрупа бир тўда профессорларни — олий техника ўқув юртлари вакилларини қабул қилдилар. И. В. Сталин грузин коммунистларга В. И. Лении- нинг Грузия Қизил Армиясини кучайтириш тўғ- рисидаги кўрсатмаларини бажариш учун амалий чпралар кўриш зарурлиги ҳақида хат ёзди. И. В. Сталин В. И. Лениндан Ишчи-деҳқон инс- пекцияси халқ комиссарлигида ишчи-деҳқон инс- пекциясининг хусусий бирлашмалар ва корхона- 28 февраль.
Та^ЖИМАЙ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛА^ 489 лар устидан назорат қилиши тўғрисида лойиҳа тайёрлаш ҳақида хат олди. 21 марп И. В: Сталин Ишчи-деҳқон инспекцияси халқ комиссарлиги ходимларидан қарорларнинг иж- росини текшириш ишида Халқ Комиссарлар Совети аппаратига ёрдам бериш учун ■ фойда- ланиш ҳақида В. И. Лениндан хат олди. 27 март • — 2 апрель. И. В. Сталин РҚП(б) XI с’езди ишларида қатнашди. 27 март. РКП(б) XI с’езди И. В. Сталинни с*езд пргзи- диумига сайлади. 28 март. И. В. Сталин РКП(б) XI с’ездида 22 лар (co- биқ «ишчи оппозицияси» группаси) иши юза- сидан тузилган комиссияга сайланди. 29 — 30 март. И. В'. Сталин РКП(б) XI с’ездининг 22 лар (собиқ «ишчи оппозицияси» группаси) иши юзасидан тузилган комиссия ишларида қат- нашди. 31 март. РКП(б) XI с’езди И. В. Сталинни партиянинг молия сиёсати ҳақидаги резолюцияни узил- кесил таҳрир қилиш комиссиясига сайлади. 2 апрель. РКП(б) XI с'езди И. В. Сталинни партия Map- казий Комитети а’золигига сайлади. 3 апрель. РҚП(б) Марказий Комитети пленуми И. В. Сталинни В. И. Ленин таклифи блан партия Марказий Комитетининг генераль сек- ретари қилиб сайладц. 32 И. В. С т а л и н, том 5
490 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР. 28 ацрель. И. В. Сталин деҳқонларни уруғлик блан та’мин этиш тартибини ўзгартириш ҳақида В. И. Лениига хат ёзди. 4 май. И. В. Сталин. ««Правда»нинг ўн йиллигига- (Хотира)» деган мақоласини ёзди, бу мақола «Правда» газетасининг 1922 йил 5-нчи майдаги 98-нчи сонида босилиб чиқди. 5 май. И. В. Сталиннинг «Правда»нинг ўн йиллик юбилейи муносабати блан «Правда»га юборган табрикномаси «Правда» газетасининг 98-нчи _ сонида босилиб чиқди. 12 — 17 май. И. В. Сталин Украина ССР ' ва РСФСР мар-' . казий органларининг ўзаро муносабатлари ҳа- қида низомнома ишлаб чиқиш учун РКП(б) Марказий Қомитети тузган комиссияда ишти- рок этди. 19 май. РКП(б) Марказий Комитетининг бирлашган $ронт тактикаси тўғрисида Қоминтерн Ижроия 'Комитетига ёзган ва И. В. Сталин қўл қўйган хати «Правда» газетасининг 110-нчи сонида босилиб чиқди. 7 июнь. И. ■ В’. Сталин Коминтерн Ижроия Комитетининг II кенгайтирилган пленуми мажлисида иш- тирок этди. 15 июнь. РКП(б) ■ Марказий Қомитетининг Қирғизистон Республикаси коммунистларига ёзган ва ' И. В. Сталин қўл қўйган хати «Жизнь Наци- ональностей» журналининг 12(147)-нчи сонидз босилиб чиқди. 9 июль. РҚП(б) Марказий Комитетининг барча губком- ларга, обкомларга, Марказий Қомитетнинг мил-
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР 491 13 июль. 14 июль. 3 август. 4 — 7 август. 4 август. 5 август. лий ва область бюроларига озиқ-овқат солиғи кампаниясини ўтказиш ҳақида И. В. Сталин қўл қўйган хати «Правда» газетасининг 151- нчи сонида босилиб чиқди. И. В. Сталин В. И. Ленинни - кўрмоқ учун Горки қишлоғига- борди. И. В. Сталин Г. Қ. Оржоникидзега телеграф орқали В. И. Лениннинг соғлиги ҳақида хабар берди. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети пле- нумининг XII партконференция ишлари юзаси- дан тузилган - ташкилий комиссияси мажлисида раислик қилди., И. В. Сталин РКП(б) XII Бутунэусия конфе- ренцияси ишларида қатнашди. РКП(б) XII конференцияси И. В. Сталинни президиумга сайлади. В. И. Ленин И. В. Сталинни Горкига чақириб, унга XII Бутунрусия партия конференциясини табрик қилишни топширди. 11 август. 15 сентябрь. И. В. Сталин кечки мажлисда конференцияга В. И. Лениннинг табригини топширди. Партия Марказий Комитети -РКП(б) Марказий Комитети пленумига РСФСР, УССР, БССР на Закавказье федерацияси ўрталаридаги ўзаро муносабатлар ҳақидаги масалани ишлабчиқиш учун И. В. Сталин бошлиқ комиссия тузди. И. В. Сталин Горкига бориб В. И. Лениннн кўргани ҳақидагд дабарини ёзди.
492 ТАРЖИМАИ ХОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 23—24 сентябрь. 27 сентябрь. 6 октябрь. 16 октябрь. 30 октябрь. Б ноябрь. 18 яоябрь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитетининг РСФСР, УССР, БССР ва Закавказье федера- цияси ўрталаридаги ўзаро муносабат масаласн юзасидан тузилган комиссияси ишларида қат- яашди. И. В. Сталин совет республикаларини иттифоқ давлатга бирлаштириш тўғрисидаги масала устида В. И. Ленин блан суҳбатлашди. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети пле- нумида РСФСР, УССР, БССР ва Закавказье Федерацияси ўрталаридаги ўзаро муносабатлар тўғрисида доклад қилди. Пленум совет рес- публикаларини ягона иттифоқ давлатга бир- лаштириш юзасидан тайёрлиқ ишларини олиб боришга раҳбарлик қилиш учун И. В. Сталин бошлиқ комиссия тузди. И. В. Сталин Грузия Компартия Марказий Комитетига РКП(б) Марказий Қомитети плену- мининг Закавказье федерациясини сақлаб қо- лиш ва уни РСФСР, УССР ҳамда БССР блан бирга Совет Социалистик Республикалар Итти- фоқига бирлаштириш ҳақидаги қарорини ма’- лум қилди. Партия Марказий Комитети И. В. Сталинни Коминтерннинг IV Конгрессига делегаг қилиб тасдиқлади. И. В. Сталиннинг Октябрь бешйиллиги муноса- бати блан Петроградга юборган табриги «Пет- роградская Правдаэ газетасининг 251-нчи со« нида босилиб чиқдк. И. В. Сталиннинг мустақил миллий республи- каларнинг бирлашувлари ^а^идаги масала юза-
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР 493 сидан «Правда» мухбири блан қилган суҳбати «Правда» газетасининг 261-нчи сонида босилиб чиқди. 21 — . 28 ноябрь. 30 ноябрь. РҚП(б) Марказий Комитетининг И. В. Сталин раҳбарлигидаги комиссияси «Совет Социалис- тик Республикалар Иттифоқи Қонституцияси- нинг асосий моддалари»ни ишлаб чиқди. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети Сиё- сий бюросининг мажлисида Республикалар Иттифоқи ҳақида доклад ^илди. Сиёсий бюро И. В. Сталин доклади юзасидан «Совет Социа- листик Республикалар Иттифоқи Конституция- сининг асосий моддалари»ни тасдиқлади. 5 деКабрь. И. В’. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети пле- нуми ком-иссияси мажлисида Республикалар Иттифоқи Конституцияси ва Декларация текс- тини ишлабчиқиш учун тузилган кичик компс- сияга сайланди. 5 декабрь блан 16 де- кабрь ўртасида 16 декабрь. И. В. Сталин «Совет Социалистик Республи- калар Иттифоқини тузиш тўғрисидаги Дек- ларация» лойиҳасини ёзди. РКП(б) Марказий Комитети пленумининг ко- миссияси И. В. Сталин раислигида СССР ту- зиш тўғрисида И. ■ В. Сталин тақдим этган Шартнома лойиҳасини ва Декларация лойи- ҳасини қабул' қилди. ' 18 декабрь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Қомитетининг пленумида Совет республикалари ўртасида > тузиладиган Иттифоқ Шартномасининг лойиҳаси тўғрисида доклад қилди. Пленум СССР Совет- ларининг I с’ездига тайёргарлик кўриш учун И. В. Сталин бошлиқ комиссия тайинлади.
494 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА'ЛУМОТЛАР 20 декабрь. И. В. Сталин СССР Советларининг I с'ездига тайёргарлик кўручи комиссия мажлисига раҳ* барлик қилди. 23 — 27 декабрь. И. В. Сталин Бутунрусия Советларининг X с’езди ишларида қатнашди. 23 декабрь. Бутунрусия Советларининг X с’езди И. В. Сталин- ни президиумга сайлади. 26 декабрь. И. В. Сталин Бутунрусия СоЪетларининг X с’ездида совет республикаларини бирлаштирид; тўғрисида доклад қилди. ' И. В. Сталин Бутунрусия Советларининг X с’ездининг коммунистлар фракцияси мажли- сида Сов-ет Социалистик Республикалар Итти - фоқи тўғрисидаги масала юзасидаи нутқ сўз- лади. 27 декабрь. Бутунрусия Советларининг, -X с’езди И. В. Сталин ни Бутунрусия Марказий Ижроия Комитети нинг а’зоси қилиб ва РСФСРдан СССР Совет- ' ларининг I с’ездига делегат қилиб сайлади. 28 декабрь. Бутунрусия Марказий Ижроия Комитегининг X чақириқ биринчи сессияси И. В. Сталинни Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитети Пре- зидиумига а’зо қилиб сайлади ва миллий ишлар халқ комиссари қилиб тасдиқлади. 29 декаЦрь. И. В. Сталин РСФСР, УССР, ЗСФСР ва БССР мухтор вакиллари конференциясида СССР Советлари I с’ездининг иш тартиби тўғрисида нутқ сўзлади. Қонференция с’ездда Совет Социалистик Республикалар Иттифоқини тузиш тўғрисида доклад қилишни И. В. Сталинга толширди.
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МАТГУМОТЛАР 495 30 декабрь. Совет Социалистик Республикалар Иттифоқи Советларининг I с’езди И. В. Сталинни с'езд президиумига сайлади. . И. В. Сталин Совет Социалистик Рёспублика- лар Иттифоқи Советларининг I с’еддида ССР Иттифоқини тузиш тўғрисида доклад қилди. С'езд И. В. Сталишш СССР Марказий Ижроия Комитети азолигига сайлади. И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Коми- тетининг 1-нчи чақириқ биринчи сессияси маж- лисида нутқ сўзлади ва Марказий Ижроия Қомитети Президиумига сайланди. 31 декабрь. И. В. Сталиннинг 1923 йилга тилаги «Известия» газетасининг 1-нчи сонида босилиб чиқди. 1923 2 январь. И. В. Сталин Миллий ишлар халқ комиссарли- гининг Бурят-Мўғул АССРни тузиш масаласи юзасидан тузилган комиссияси мажлисида иш- тирок этди. 10 январь. СССР Марказий Ижроия Комитетининг Пре- зидиуми И. В. Сталинни СССР халқ комис- сарликларининг тузилиши тўғрисида лойиҳа тузиш комиссиясига сайладн. 23 январь. И. В. Сталин Я. М. Свердлов номидаги Қом- мунистлар университетида «Партиянинг стра- тегия ва тактикаси тўғрисида» лекция ўқиди. 4 февраль. И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Ко- митети составида иккинчн палатани — СССР даги барча халқларнинг манфаатини ифода
496 ТАРЖИМАЙ ҲОЛГА ОИД МА'ЛУМОТЛа£ қилучи орган тузиш ҳақида РКП(б) Марказнй Қомитети Сиёсий бюросига таклиф киритди. 21 — 24 февраль. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитети пленуми ишларида қатнашди. 21 февраль. РҚП(б) Марказий • Комитетининг пленуми И. В. Сталиннинг миллий масала юзасидан партиянинг XII с'ездига тақдим қилинади- ган тезислари лойиҳасини муҳокама қилди. Тезисларни узил-кесил таҳрир қилиш учун И. В. Сталин бошлиқ комиссия тузилди. РКП(б) Марказий Қомитетининг пленуми И. В. Сталинни РҚП(б) Марказий Комитети- нинг ташкилий масала юзасидан партиянинг XII с'ездига тақдим қиладиган тезисларини бата- мом ишлаб чиқучи комиссияга сайлади. 24 февраль. РҚП(б) Марказий Комитетининг пленуми СССР Конституцияси лойиҳасини ишлабчиқишга раҳ- барлик қилиш учун И. . В. Сталин раислиги- даги комиссияни тасдиқ қилди. 11 — 12 март. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитети Сиёсий бюросииинг тошпириғи блан В. И. Лениннинг соғлиги ҳақида барча губкомларга, обкомларга, миллий компартияларнинг Марказий Комитет- ларига ва Марказий Комитетнинг а’золарига телеграмма юборди. 14 март. И. В. Сталиннинг «Рус коммунистларининг стратегия ва тактикаси масаласига доир» деган мақоласи «Правда» газетасининг РКП(б) 25 йиллигига бағишланган 56-нчи сонида боси- либ чиқди. ' 22. март. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитети Сиё- сий . бюросининг мажлисида миллий масала
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР 497 24 март. 3 апрель. 17 — 25 апрель. 17 апрель. 19 апрель. 23 апрель. 24 апрель. 25 апрель. юзасидан партиянинг XII с’ездига тақдим қи- линадиган тезислар блан сўзга чиқди. Сиёсий бюро тезисларни РҚП(б) Марказий Комитети ма’қуллаган ҳисоблаб, бостириб чиқарншга қарор қилди. И. В. Сталиннинг «Партия ва давлат қурили- шида миллий моментлар» номли тезислари «Правда» газетасининг 65-нчи сонида босилиб чиқди. X Москва губерна партия конференцияси И. В. Сталинни РҚП(б) XII с’ездига делегат қилиб сайлади. И. В. Сталин РҚП(б) XII с’езди ишларида қатнашди. РҚП(б) XII с’езди И. В‘. Сталинни с’езд пре- зидиумига сайлади. И. В. Сталин РҚП(б) XII с’ездида РКП(б) Марказий Комитетининг ташкилий ҳисоботини берди. ' И. В. Сталин РКП(б) XII с’ездида РҚП(б) Марказий Комитетининг ташкилий ҳисобогц юзасидан охирги сўзга чиқди. И. В. Сталин РКП(б) XII с’ездида «Партия ва давлат қурилишида миллий моментлар ҳақида» доклад қилди. РКП(б) XII с’езди И. В. Сталинни партия Марказий Қомитетининг а’золигига сайлади. И. В. Сталин РКП(б) XII с’ездининг миллий секцияси ишларига раҳбарлик қилди, секцияда СССР Қонституцияси масаласи юзасидан сўзга чиқди. - - -
ТАРЖИМАИ ҳОлГА оид МА’ЛўМ6тЛаР 25 апрель. И. В. Сталин РҚП(б) XII с’ездида «Пар- тия ва давлат қурилишида миллий момепт- лар ҳақида»ги доклади юзасидан охирги сўзга чиқди. 26 апрель. РКП(б) Марказий Комитетининг пленумь И. В’. Сталинни Сиёсий бюро ва Ташкилий бю • рога а’зо қилиб, Марказий Контроль Комиссия- сига вакил қилиб сайлади ва партия Марка- зий Комитетининг генераль секретари қилиб тасдиқлади. 6 май И. В. Сталиннинг «Матбуот—коллектив ташки- лотчидир» деган мақоласи «Правда» газетаси- нинг 99-нчи сонида босилиб чиқди. 10 май. И. В. Сталиннинг «Гапни ковласанг чиқа бера- ди...» деган мақоласи «Правда» газетасининғ 102-нчи сонида босилиб чиқди. 24 май. РКП(б) Марказий Комитетининг Сиёсий бюро- си И. В. Сталинни ССР Иттифоқи Марказий Ижроия Комитети Президиумининг СССР Конституциясини ишлаб чиқадиган кенгайти- рилган комиссиясига РСФСРдан а’зо қилиб тасдиқлади. Май — июнь. И. В. 'Сталин СССР Марказий Ижроия Қоми- тети Президиумининг Конституцияни ишлаб чиқадиган кенгайтирилган комиссияси ишла- рига қатнашди. 4 июнь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети Сиё- сий бюросининг мажлисида РКП(б) Марказий Комитетининг миллий республика ва область- ларнинг мас’ул ходимлари блан бўладиган IV кенгашига тайёргарлик ҳақида • ахборот берди. Сиёсий бюро миллий масала юзасидан
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА‘ЛУМОТЛАР «99 И. В. Сталин тақдим этган платформа лойи^а- сини тасдиқ қилди. 9 — 12 июнь. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитетинипг миллий республика ва областьларнинг мас’ул ходимлари блан бўлган IV кенгаши ишларига раҳбарлик қилди. 10 июнь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Қомптетинипг миллий республика ва областьларнипг мас'ул ходимлари блан бўлган IV кенгашида респуб- лика ва областьлардаги ўнглар ва «сўллар» ҳақида нутқ сўзлади ҳамда РКП(б) XII с'ез- дининг миллий масала юзасидан чиқарган резо- люциясини бажариш учун кўриладиган амалий тадбирлар ҳақида доклад қилди. 12 июнь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитетининг миллий республика . ва областьларнинг мас’ул ходимлари блан бўлган IV кенгашида доклад юзасидан охирги сўзга чиқди. 14 июнь. И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Комй- тети Президиумининг Қонституцияни ишлаб чиқадиган кенгайтирилган комиссияси мажли- сида ягона иттифоқ гражданлиги масаласи юзасидан сўзга чиқди. ' 22 — 23 июнь. И. В'. Сталин РКП(б) Марказий Контроль Қо- миссияси пленумининг ишларида қатнашди. 26 июнь. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитетининг пленумида СССР Конституцияси тўғриспда доклад қилди. 8 июль. РҚП(б) Марказий Қомитетининг В. И. Ленив ёзган ҳа^мма ёзувлар, • хатлар, хабарлар ва бошқа материалларни Москвада ташкил .^илинаётган
500 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР 14 июль. 23 — 25 сен- тябрь. 25 — 27 ок- тябрь. 7 ноябрь. 10 ноябрь. 17 ноябрь. 2 декабрь. В. И. Ленин номидаги Институтга топшириш тўғрисида И. В. Сталин қўл қўйган мурожаати «Правда» газетасининг 151-нчи сонида босилиб чиқди. Марказий Ижроия Комитети сессиясининг СССР Конституциясини тасдиқлаши муносаба- ти блан И. В. Сталин ва Марказий Ижроия Қомитети Президиумининг бошқа а*золари қўл қўйган «Дун^нинг барча халқлари ва ҳукумат- ларига» деган мурожаатнома «Правда» газета- сининг 156-нчи сонида босилиб чиқди. И. В. Сталин РКП(б) ‘ Марказий Комитети пле- нуми ишларига раҳбарлик қилди. И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Коматета ва Марказий Контроль Комассаясанинг ўнга партия ташкилотананг вакиллари иштирок эт- ган қўшма пленум ишларига раҳбарлик қилди. И. В. Сталаннинг «Октябрь революцаяси ва ўрта табақалар масаласи» деган мақоласи «Правда» газетасининг 253-нчи сонида босилаб чақда. И. В. Сталин «Ишчи ва деҳқон хотин-қизлари балинча с’ездининг бешйиллига муносабати блан» деган мақоласини ёзди, «Коммунистка» журналанинг 1923 йил ноябрь ойидаги 11-нчи сонида босалаб чиқди. И. В. Сталин Ҳарбий Академиянинг Отлиқ ар- маянанг тўрт йаллагага бағишланган тантанали мажлисида нутқ сўзлади. И. В. Сталин РКП(б) Красная Пресня район ко- матетанинг кенгайтилилган мажлисида «Палтая• нинг вазафалала» ҳақида доклад қилдц.
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ОИД МА’ЛУМОТЛАР ' 501 5 декабрь- гача. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети- нинг партия қурилиши ҳақида резолюция лойи- ҳасини ишлаб чиқадиган кичик комиссияси ишларига қатнашди. Резолюция РҚП(б) Мар- казий Комитети Сиёсий бюроси ва Марказий Контроль Комиссияси Президиумининг 5 де- кабрьдаги қўшма мажлисида қабул қилинди ва «Правда> газетасининг 7 декабрьдаги 278- дчн сонида босилиб чиқди. 15 декабрь. И. В. Сталиннинг «Мунозара ҳақида, Рафаил ҳақида, Преображенский ва Сапроновларнинг мақолалари ҳақида ҳамда Троцкийнинг хаги ҳақида» деган мақоласи ва РКП(б) Марказий Комитетининг партия ички аҳволи тўғрисида мунозара муносабати блан РКП(б)нинг барча ташкилотларига қаратиб ёзган ва И. В. Сталин қўл қўйган мурожаати «Правда» газетасининг 285-нчи сонида босилиб чиқди. 28 декабрь. И. В. Сталиннинг <3арур мулоҳаза (Рафаил ҳа- қида)> деган мақоласи «Правда» газетасиниаг 294-нчи сонида босилиб чиқди.
503 МУНДАРИЖА Бет Сўзбоиги . . . . . . - VII 1921 РСФСРДАГИ ТУРК ХАЛҚЛАРИ КОММУНИСТЛАРИНИНГ КЕН- ГАШИНИ ОЧИШ ВАҚТИДА СЎЗЛАНГАН . НУТҚ. 1921 йил 1 январь. (Протокол тарзида ёзиб олин?ан) ... 3 БИЗНИНГ ИХТИЛОФЛАРИМИЗ 6—18 I. Ишчилар оммасига муносабатшшг икки методи 7 II. Онгли демократизм ва мажбурий „демокра- тизм“ 11 МИЛЛИЙ МАСАЛА СОҲАСИДА ЛАРТИЯШПН НЛВЬАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ туррисидА. Партия Марказий Коми- тети томонидан тасдицланиб, РКП(б)нинг X Сез- дига тақдим қилинган тезисмр 19-34 1. Капиталистик тузум ва миллий зулм ... 19 П. Совет тузуми ва миллий озодлик 23 III. РКПнинг навбатдаги вазифалари . 28 РКП(б) X С‘Езди. 1921 йил, 8—16 марм 35—55 1. Миллий масала соҳасида партиянинг навиатдаги вазифалари ҳақида доклад. 10 март 37 2. Охирги сўз. 10 март ............ 50 В. И. ленинга хат ... ... .■ • 56 МИЛЛИЙ МАСАЛАНИНГ ҚЎЙИЛИШМГА ДОИР W
504 мундарижа ТОҒЛИ ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ БИРИНЧИ С'ЕЗДИГА ТАБРИК- НОМА 68 РУС КОММУНИСТЛАРИНИНГ СИЁСИЙ СТРАТЕГИЯСИ BA ТАК- тикаси ТЎҒРИСИДА. Брошюранинг хомаки плани . 70—100 I. Терминларнинг та'рифи ва текширилаётган ' мавзу' 71 II. Русия тараққиётидаги тарихий бурулишлар • 76 III. Мacaлалаp 82 ГРУЗИЯ ВА ЗАКАВКАЗЬЕДА КОММУНИЗМНИНГ НАВБАТДАГИ вазифалари тўғрисида. Грузия коммунистлар партияси Тифлис ташкилотининг умумий маж- лисида, 1921 йил, 6 июльда цилинган доклад . . 101 ПАРТИЯ ҲОКИМИЯТНИ ҚЎЛГА ОЛГАНГА ҚАДАР ВА ОЛГАН- ДАН СЎНГ 1 1 6 ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА РУС КОММУНИСТЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ СИЕССТИ 1 11 КЕЛАЖАКДАГИ ИШЛЛР 1 11 1922 „ПРАВДА“ ГА 148 ,ПРАВДА“ НИНГ ЎНЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН (Хоти- ралар) 1 149—154 1. Лена кунллри 1 49 2. „Правда^нинг ташкил этилиши 1 10 3. вПравда“нинг ташкилий рҳрмияти ..... 152 ЎРТОҚ ЛЕНИН ДАМ ОЛИШ ВАҚТИДА. ХОТИРАЛАР .... 155 ПЕТРОГРТДГА ТАБРИКНОМА. ДЕПУТАТЛАР СОВЕТИГА . . . 159 МУСТАҚИЛ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШ масаласи. „Правда* газетасининг мухбири блан• суҳбат . ....... . .... ; ...... . 160 СОВЕТ РЕСПУБЛИКАЛАРИНИ БИРЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА Бутунрусия Советларининг X с'ездида 1922 йил, 26 декабрьда қилинган доклад . ; . . ..... . 168 СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАЛАР ИТТИФОҚИНИ ТУ- зиш тўғрисида. СССР Советларининг I с'ездида 1922 йил, 30 декабръда қилинган доклад . . . . . 180
МУНДАРИЖА 505 1923 РУС КОММУНИСТЛАРИНИНГ СТРАТЕГИЯ ВА ТАКТИКАСИ МАСАЛАСИГА ДОИР ..... 184—207 I. Дастлабки тушунчалал . . 144—199 1. Ишчилар ҳалакатананг иикитомоғт 1 84 2. Малксазм назараяса ва пpогламмоcи 1 86 3. Стоaтeоия 1 87 4. Тaкиика .. 1 91 5. Кураш форрмлала 1 9 4 6. Ташиалот форрмалри ....■ 1 85 7. Шиор. Дареиоива 1 86 II. Солаоегия плани . . . . . . . 199—207 1. Талахай булулашлал. Стлатегая планллар 199 2. Русиядаги баланча талахай бурулиш ва буржуадемо- илатаи ^волюцияга томрн йўл тутиш 201 3. Русиядаги акканча талахай бурулиш ва пролетариао даитатyрасага томон йўл оyтоа 203 4. Учинчи талахий бурулиш ва Оврупода плолеоал рево- люцаясага ормрн йўл тутиш 20э ПАРТИЯ ВА ДАВЛАТ ҚУРИЛИШИДА МИЛЛИЙ МОМЕНТЛАР. Партия Марказий Комитети томонидан мацул- ланиб, РКП(б) XII с'ездига тақдим қилинган те- зислар 208—222 I 208 11. .... ■... 220 РКП(б) XII С‘ЕЗДИ. 1923 йил, 17—25 апрель ....;. 223—321 1. РКП(б) Марказий Крмаоеоананг ташкилий иш- лар тўғлисидаги ҳасрброа. 17 апрель ; . . . 225 2. Марказий Крмаоеонинг оашкалий•ишлар тўғ- лисидаги ҳасрброа юзасидан охирги сўз. 19ап- рель 256 3. Палоия ва давлат қулалашада миллий момент- лар ҳақида доклад. 23 апрель . . . . . . . . 272 4. Палоия ва давлат қулилашада миллий мрмено- лар ҳақида қаланган доклад юзасидан охалга сўз. 25 апрель . . 303 5. Резолюцияга доир оузаоишлалга жавоб. 25 ап- рель 1 9 9 316 33 И. В. Cоалонl том Б
506 МУНДАРИЖА 6. Миллий масала крмиссаясининг докладига қў- шимча. 25 апрель. ............ 320 МАТБУОТ—КОЛЛЕКТИВ ТAШKИЛOTЧЧДИР 322 ГАПНИ КОВЛАСАНГ ЧИҚ-^ГИЕР^А^И 328 РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ МИЛЛИЙ РЕСПУБЛИКА- ЛАР ВА ОБЛАСТЬЛАРНИНГ МАС‘УЛ ХОДИМЛАРИ БЛАН ЎткАЗГАН тўртинчи кенгаши. 1923 йил, 9—12 июнь 333—389 1. Миллий масала юзасидан IV кенгашга атаб ёзилган ва Малиазай Комиоео Сиёсий бюроси ма’қуллаган платформа лойиҳаси ..... . 335 Миллий масала юзасидап партия ишлалинанг умумий йўли 335 Иттифоқ Марказий Ижлоая Крмитетананг акианчи пала- тасана тузишга ва Республикалар Иттафоқи халқ комассаллаклалана тузишга алрқадои масалалар . . . 337 Маҳаллнй аҳоли ўлоасадага меҳнаткаш элементлални партия ва совет қулилпшага жалб этиш тадбаллала. . 340 Маҳаллий аҳрлананг маданий аҳврлана яхшилаш тад- бирлари о 341 Миллий лeспублака ва рбласоьлаида улалнанг миллий- маашай хусусаятлалана назарда тутиб қиланадаган хў- жалик қypиалшa - 34^1 Миллий қўшин қисмлала тузиш учун кўлаладиган амалий чолалал ҳақвда 342 Палоиявай-талбаявай ашлалнаиг қўйалаша • 343 XII с‘е8днанг миллий масала юзасидан чақалган резо- люцаялалана амалга ошалаш нуқтаи назаридан палтая ва совет хрдамлала танлаш 343 2. Маллай леспублииа ва рбласгьлалдаги ўнглар ва „сўллар оўғиасида. Кенгаш рўзномасининг биринчи моддаси — „Султон-Ғалиев шии* юза- сидан 10 июньда сўзланган нугт 345 3. Палоая XII с’ездининг маллай масала юзасидан чиқарган лезолюцаясани бажалаш учун кўри- ладиган амалий оадбиилаи. Рўзноманинг ик- ’ кинча моддаси юзасидан 10 июнъда қилинган доклад . . . . , 359 4. Охирги сўз. 12 иююн 374 5. Музокаралаига жавоб. 12 иююн 388 ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА ЎРТА ТАБАҚАЛАР МАСАЛАСИ. 390 ИШЧИ ВА ДЕҲҚОН ХОТИН-ҚИЗЛАРИ БИРИНЧИ С'£ЗДИНИНГ БЕШ ЙИЛЛИГИ МУНОСАБАТИ БЛАН - • . . 398
МўнДарижА бб/ ҲАРБИЙ АКАДЕМИЯНИНГ ТАНТАНАЛИ МАЖЛИСИДА СЎЗ- ланган нутқ. 1923 йил, 17 ноябрь. (Газетада босил- ган қисқа ҳисобот.) . 402 ПАРТИЯНИНГ вазифалари ҳақида. РКП(б) Красная Пресня район комитетининг группа ташкилот- чилари, мунозара клуби ва ячейка бюро а'золари иштироки блан бўлган кенгайтирилган мажлисда 1923 йил, 2 декабрьда қилинган доклад .... 404 Мунозара — партия кучининг аломатидир . . . ; 405 Мунозаранинг сабабарри . ... s .... г . . 406 Партия ички ҳаётидаги камчиаикаар ...... 407 Етишмовчиаикаарнинг сабабаари 410 Партия ички ҳаётидаги етишмовчиаикаарни қан- дай бартараф қилмоқ кераа? 413 МУНОЗАРА ҲАҚИДА, РАФАИЛ ҲАҚИДА, ПРЕОБРАЖЕНСКИЙ ВА САПРОНОВЛАРНИНГ МАҚОЛАЛАРИ ҲАҚИДА ВА ТРОЦКИЙНИНГ ХАТИ ҲАҚИДА . • - 423—441 Мунозара ҳақида .. . 423 Рафаил ҳақида 427 Преображенский мақоласи 440 Сапроновнинг мақоласи ҳақида ....... . 433 Троцкийнинг хати ҳақида 437 ЗАРУР МУЛОҲАЗА (Рафаил ҳақида) . . ; . ... . . 442 „КОММУНИСТ- ГАЗЕТАСИГА ТАБРИКНОМА 446 И .*,... 447—455 Илова № 1. Совет Социааистик Респубаикраар Иттифоқини тузиш тўғрисида Декааррция . . 447 Илова № 2. Совет Социааистик Респубаикрарр Итгифоқини тузиш тўғрисида Шартнома . . 450 Изоҳлар . 456 Таржимаи ҳолга оид ма'лумотлар (1921—1923) , . . 479
Тершига берилди 2711-1949 й. Босишга pyxcam этилди. 10)11-1949 й. Р 01175. Печ. л. 3&4i. Тиражи 20000 Баҳоси 6 с. ' ° '' ' * * * Тошкенпг. '1-нчи босмахона 1949. Зркрз ЛР 58.