I - ТАРАУ
КӨРУ МУШЕСІНІҢ АНАТОМИЯСЫ
МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ
1.1.	КӨРУ МҮШЕСІНІҢ эволюциясы
Көру мүшесі басқа да қалған сезім мүшелерімен бірге филогенетакалық
дамуда күрделі эволюцияга үшыраган. Бүл эволюция көру мушесінің
қоршапін сырткы дүниені кдбылдауға жақсы бейімделу бағытъшда жүрген.
Жарыққа жауап беру реакциясын корудің ең кдрапайым түрі деп
есептеуге болады. Тірі жандылардың бәра дерлік жарык, сезгіш Өсімдіктерде
жарық сезу реакшіясы гелиотропизм (күн сәулесіяе әуестік) түріңце
байкдлады (осімдік жапырақтары күн сэулесіне перпендикуляр орналасады,
гүлдеген күнбағысгың басы күні бойы күкге бағытталады)^
Кейбір жануарлардың (минога) көру мүшесі іпоғырланбаған. олардащ
жамылғысы жарыққа жаппай тітіркенуге қабілетгі болады. Жарык, және
оның бағытын ажырата алаггын жшдермисте бөлек орналаскдн жарық
сезгіш клеткалары жауын қүртының қарапайым көру мүшесі болып саналады
(1, а сурет).
Жалпақ қүртгыц жарық сезгіш клетхалары таяқшалардын үштарымен
көмкерілген неретік өсіндіге ие. Сүліктің “көру клеткалары” 5-6 клеткадан
топтасып. іш жағынан пигментті кдбатпен шектеліп, оның белгілі жерлерінде
шоғырланган (1, б сурет),
Теңіз жүлдызынын козінде нэйрозгаителидін, алғашқы құрылысы табылған
(Қ в сурст). Онын, жарық қабылдайтын үшы жярыққа бағытгалған да
нерв талшықтары кең. болбыр тәжіге, қарапайым неретерге жыйылған.
Кәздің сыргқы жағы жоғарысынан эпителимен төселген ойық форма-
га ие.
Иірілмелі буылтық ҚЦрт көзі одан да курделірек (1, г сурет). Ол мөлдір
массамен, озіне тан шыны төрізді денемен толған дөңгелек қуыс түріңе ие.
17
/ - сурет. Көз филогонезі
а - жауын қүртьіның көру клеткалары; б - сулік. көзі; з - теніз жүлдызының көзй
г - иірілмелі буылтық қурт көзі; д - моллюска кезі; е - шаян көзі; ж - үлу
көзі; з - оыырткалылар казі
Сезгіш клеткалар арасында пигмеипік эиителий клеткалары бар, жоғарғы
сатыдағы жануарлар тор қабый|р>ің тіректік глий тканіне үқсас ендірме
клеткалары пайда болады. ҚарапЭйьім көздер тек қана жарыққа және
оның қарқын өзгерісіне жауап беретін болса, ал жетілген көздер бейне
жасауға қабілетгі.
Дамудың төменгі сатысындағы моллюсканың көзі жоғарғы сатыдагы
жануарлар к&зін еске түсіреді (1. д сурет). Нэйроэпителий клеткалары
жарыққа, көздін. ортасына кдраиай, керісінше жарықтан кері бағытталған.
Жоғарғы сатыдағы жануарларға тэн аударылған тор кңбық түрі пайда
боладьі. Моллюска көзінде шыны төріздес зат бар. Фоторецепторлары
бейнелерді сезу қабілетін төмендететін кушті жарықтан қорғайтын
ойықшаларда жасырынып бой тасалап түрады. Біртіндеп көздін қорғаныс
аппараты жетіле бастайды.
Күрделі қүрылған көздер қарапайым милы организмдерде жиі үшьірасады.
Кейбір бунақ аяқтылардыц (шыбын-шіркей. қүрт-қүмырасаларда) мыңнан
18
ртық фасеткалардан туратын күрделі фасеткалы квздері бар. бүндай
өздер қозғалысіың арнайы дедекторлары болады,
Адамның көздері қүрылысы жөнінен омыртқалылар коздерінден, бірак
іаңызды функциялық айырмашылығы бар.
1.2.	АДАМ КӨЗІШҢ ДАМУЫ
Жоғарғы сатыдағы жануарлардыц көздері әртурлі тканъдерден өсіп
кетіледі. Тор қабық пен квру нервісі орталык нерв жүйесінін, эктоневралъді
іастамасынан дамиды. Эмбриондық (үрықтық) өмірдің 2-ші аптасында, ми
гүтікшесі түйықталмас бурын медуляр пласгинканың аркд жонында екі
эйықша-коз ойықшалары паида болады. Оларға қалташа бетінде шығыжы
жер тура келеда. Ми түтікше түйықталғанда іпуқыршалар орын ауыстырып
5уйір бағытын алады. Бүл кезең алгашқы көз көпіршік қабы деп аталады
(2, а сурет). Көздін. осы даму кезеңінде ми қуысы кедергісіз көздің алгашқы
капіршік-қабының қуысына өтеді. Көздің көпіршік-қаптарының төбелері
эктодермаға эте жақын келеді, оларды тек жіңішке мезодерма қабаты
б&ліп т\рады. Ұрықтың үзындығы 3 мм болатын 3-ші аптада да осындай
кдтынас байқалады. Дамудың 4-ші аптасының соңында буршақ пайда
болады (2. б сурет).
2-сурет. Адам квзінің онгогенезі
а - алғашқы көз кәтрмгігі; б - алғаіжы көз кәггіршігі үспндегі эктодерма
қалындап бүршактың пайда бола бастауы; в - екініш көз кәпіршігі
Алғашында бірінші көз көпіршік-кабы екінші көз көпіршік-қабына
айнала бастаған жерде бүршак бүркейтін эктодерманың қалындаған түріне
ие болады. Алғашқы көпіршік-кдбы біркелкІ өспейді; артқы және бүйір
қабырғаларының жылдам всуі байқалады, алдынғы жөне төменгі
кабыргаларыиың өсуі кешеуілдейді. Жылдам өсуші артқы және бүйір
жақтары алдыңғы жөне төменгі беліктерін қүрайды. Бір қабатты қуыс
сабақшалы алғашқы көздің көпіршік-қабы екі қабаттан түратын екінші
көпіршік-қабына-квд бокалына айпалады (2, в-сурет). Көз бокалы пайда
болу кезінде мезодермамен толған үрықтық сандау пайда болады. Бүрниқтьщ
бастамасы мен бокалдың ішкі қабырғасы арасында кейінірек атғашкы
19
шыны төрізді дене қүрайтын азғана мезенхималық клеткалар кдлады (3,
а-сурет).
Дамудың осы кезенінде бүршақ кэз алмасыыың барлық дерлік куысын
3-сурет. Адам көзінів, дамуы
а - алгашқы шыны тәрізді дене бастамасы; б - керу нервісінің дифференциялануы;
а. һуаіоісіеа- нът пайда болуы; в - көз қабықтарының дцфференциялануы
иелейді. Бүршақ копірішгІнің ішкі кңбырғасына төселетін клеткалар
қарқынды өсіп көбееді. Олар жәйлап созылып барлық қап қуысын
толтырады. Көз бокалының шеті төмен жағынан бүралып ішіне айнала
бастайды, екінші үрықтық саңлау қүрайды. Осы саңлау арқылы көптеген
үрықтық данекер ткані (мезенхима) кіреді де шыны тәрізді дененің бай
қантамырлар торын қүрайды. Бүршақты айнала тамырлы капсула қурылады
Алты апталық шақта көз бен нерв үрықтық саңдауы жабылады, кнздіц
бокал сабақшасы айқьшдала бастайды, бүршақ пен шыны іәрізді денені
қоректендіретін а.һусйоійеа қантамыры паңда болады (3, б-сурет).
Бокалдың сыртқы қабығы кейІнірек тор қабықтың пигментті кңбатына
айналады, оның ішкІ қабыгынан тор кдбықтың өзі дамиды. Көз бокалының
шеті буршақтың алдына қарай өсіп, тор қабықшң нурлы қабықтық жөне
кірпіктік боліктерін қурайды. Көз бокалының сабақціасы созылады. одан
нерв талшықтары отеді, саңлауын жоғалтады да көру нервісіне айналады,
Көз бокалын қоршап түргаи мезодермадан (урықтың ортаңғы қабығы)
тамырлы қабық пен ақ қабық (склера) өте ерте айқындала ’ басгайды.
Эктодерма мен бүршақ арасына енген мезенхимада санлау-алдынры камера
пайда болады. Саңлау алдында жатқан мезенхима тері эпителиімец бірге
мөлдір қасаң қабыққа, ал арткы жағында жатқан мезенхима нүрлы кңбыққа
айналады. Осы кезеңде шыны тәрізді деневдң қантамырлары жәйлап
қансызданып босай бастайды. Буршақтың тамырлы кдбығы семеді.
Бүршақтың ішінде тығыз ядро (үрықтық ядро) пайда болады, бүршақ
көлемі кішірейеді. Шыны тәрІздІ дене мөлдірленеді (3, в-сурет).
Қабақтар тері бүктесінінен дамида. Олар көз бокалының үсті мен
астынан басталады да бір-біріне қарама-қарсы өседі, өзінің эпителий
жамылғысымен бір-бірімен жабысып бірігеді. Жабысқан жері дамудаң 7-
айлығында жоғалып кетеді,
Жас безі дамудаң 3-айлығында пайда болады. Жас каналы дамудың
айьщда мүрын куысына ашылады. Туу уақытына жақын қалған
кезде де коздің курделі осіп-даму ңиклы олі толық бітпеген болады.
Бүршақ пен шыпы тарізді дененің тамырларьшың жәш? қарашықтың үрықтық
жүқа қабығының жогалу күбылысы туғаннан кейін алғашқы апталарда
да жүрш жатады
1.3.	КӨРУ МҮШЕСІНІҢ ЖАЛПЫ ҚҮРЫЛЫСЫ
Көз алмасы, оның қосалқы аппараты мен көру жолдары шеткі кору
анализаторы деп аталады. ШегкІ көру анализаторы мен бас мидагы керінген
бейнелерді кдбылдау орггалығы көру мүшесін немесе кнру анализаторын
қурайдьь
5-сурет. Қасақ қабық қабаггары
I - қасаң қабықтың алдынғы эпителиі;
2 - алдыңгы шекаралық пластинка; 3 -
меншІкті заты; 4 - артқы шекаралық
пласгинка; 5 - қасаң қабықтың арткы
эпителиі;
1.4.	КӨЗ АЛМАСЫ
Көз алмасы (ЬиІЬия осиіІ, 4-сурет) - бүл жүп м^тпе бас сүйектегі көзге
арналған ойықтар - көз шараларында (орбиталарда) орналасқан. Көз
алмасы шарға жуық формаға ие. Жаңа туған баланьш, козінің орташа
білік узындығы 16,2мм-ге, 7 жаста -21,1мц-ге, П жаста - 22мм-ге, 15
жаста - 23мм~ге, а;? 20-25 жаста - 24мм-ге дейін өседі.
Жана гугак бала көзінің салмағы Згр., 1 жаста - 4,5гр., 7 жаста - 7гр.,
11 жаста - 8гр., яғни ересек адам көзінің салмағымен бірдей. Көз алмаоының
бетін уйреиіп білу үшіін шар бетінде кездесетін терминдер қолданылада.
Малдір касаң қабықтың дәл ортасында көздің алдынгы үйегі (полюсі),
оның қарама-кңрсы жағында артқы үйегі орналасқан. Оларды жалғайтын
сызық коздің геометриялық білігі (осі) деп аталады. Геометриялық білік
пен кору біліктері үнемі бір-біріне үйлесе бермейді. Көз алмасының шеңбері
бойынша екі үйект; жалғайтын сызықтар мерндиандар деп аталады. Көз
алмасын алдыңғы жөне арткы жартыға тең бөлетін жазықтық экваторлық
жазық деп аталады.
21
Көру анализаторының шеткі бөлігі - көз алуан турлі күрделі қызметгер
атқарады. Ол атқаратын күрделі қызметіне қарамастан оте қарапайым
анатомиялық қүрылысқа ие.
Көз алмасы сыртқы немесе фиброз, ортащы немесе тамырлы, ішкІ
немесе тор деп алатын үш қабықтан түрады. Бүл қабықтар көздің ішкі
мөлдір қүрылыстарын қоршап түрады.
1.5.	КӨЗДІҢ СЫРТҚЫ ҚАБЫҒЫ
Көздін. сыртқы қабығы фиброздық қабық деп аталады (іішіса Ғіһго.ча
Ьиіһі). Бүл жүқа (0,3-1 мм) да мықіы тығыз кдбық. Ол қүрлысымен
мидьщ кдтты қабығына үқсас жөне қорпаныстық ролін атқарады. Ол
ютздщ формасы, көлемі мен қасымының түрақтыльнын қамтамасыз етеді.
Фиброздық қабық кәзді қозғайтын бүлшықеттер жабысып бірігегін қанқа,
оны тамырлар мен нервтер, олардың қатарында, көру нервіа де тесіп
шығады. Фиброздық қабық к&лемі тең емес мөлдір қасаң жөне ақ қабық
болып екіге бөлінеді.
Қасаң (мүйізгек) қабық (сотеа)_- фиброзды кдбықтың алдыщы алтыдан
бір балігіне тең. Жаңа туған баланың көзіяің қасаң қабыгының орташа
ені 9 мм-ге тең. Бір жаста ол 1 мм-ге, 2-3 жаста тағы 1 мм-ге үлкееді. Бес
жаста қасаң қабықтың көлденең диаметрі 11 мм-ге тең, ал П жаста - 11,5
мм-ге, ягни ересек адамдардың қасаң қабық өлшеміне сәйкес болады.
Қасаң қабықтың өсуі оның созылуы мен жуқалануы нетижесшде жүзеге
асады. Қасаң қабықтың ортадяғы бөлігіищ қалындығы 1,5 мм ден 0,6-0,4
мм-гс дейін жүқарады. Бүл оның алдыяғы және артқы бетінің өртүрлі
сфералық радиус кдсықтығын қдмтамасыз етеді. Жаңа тутан балада қасаң
қабықгың алдьщғы бетінің орташа радиус қисықтығы 7 мм, жастың үлкеюіне
байланысты ол жазыла гүседі. 11 жаскд келгенде ол ересек адамдардын.
қас§ң кдбыгының радиус қисықтығымен бірдей (7,8 мм) болады.
\ Қасаң кдбық мөлдір, тегіс, айнадай жарқыраған, сфералы, тамырсыз,
аса сезгіш, оптикалық біртектілігімен (гомогендігімен) ерекшеленеді. Кдсаң
қабық сыртқы қабыққа тон қызметтермен қатар козге енетін жарық
са\ лелерін сындыруга да кдтысады^Оның сьшдыру күшІ жаскд байланысты
радиус қисықтыгына кері прогюрционал өзгереді де I жастагы балада 45
диоптрияға, 6-8 жаста - 43,3 дптр., 14-20 жаста - 43 дгпр., 60 жаста -
43,9 дптр., 70 жаста 43,7 даоптрияға тең болады- Қасаң қабық көздегі өте
күшті оптикалық орта. Оның орташа сындыру күші 40 диоптрияға тең
Тік меридианньпі сындыру күші көлденең меридианға қарағанда үнемі
дерлік шамалы күштІрек болады да физиологиялық астигматизмді
қамтамасыз етеді. Өзінің біршама откІзгіШтігі арқасыңда ол көз ішІне
әртүрлі қоректік заттар мен дәрілерді өткізіп түруды да қамтамасыз
егеді.
Қасаң кдбықтың ақ қабыкқа отетін шекара жері алдынан артына
карай қигаш болып өтеді. Осыган байланысты қасаң қабықты қүрсаута
22
фндырылған сағат шынысымен салыстырута болады. Қасан. қабықтың ақ
щбыққа өтетін күнгірт ені I мм-дей жиегін лимб деп атайды. Ақ қабықтың
шкі бегінде лимбке түспа-түс келетін шеңбер бойлай жүретін сала бар.
Микроспопнялық зергеу кдсаң қабықта бес қабатгы ажыратады; 1-
ілдынңы эпителий; 2-алдыңғы шекаралық Боумеп пластиикасы; 3-меншікті
иты; 4-артҚЫ шекаралық Десцемет пластинкасы; 5-артқы эпителий
эндотелий) (5-сурет), (5а-сурет).
Қасаң кдбықтың алдыңгы ең беткейлік эпителий қабаты көздід дөнекер
ңібығьшың (конъюяктивасының) жалғасы. Оның клеткалары 5-6 қатар
Золып орналасады. ЭпителидІң үстіңгі қатары көп жақгы жазық
^үиізденбеген клеткалардан турады. НегІзгі клеткалары пилиндрлік формаға
де. Қасаң қабықтың мүкістігі беткейлі кдтар клеткаларының өсіп көбеюі
нәтижесінде керемет жылдамдықпен қалпына келеді. Тіпті барлық дерлік
зпителий түсіп қалса да 1-3 күнде қаита қалпына келеді. Бүл қабат
зақымданғанда дақ қалдырмай .жақсы да жылдам қалпына келе алады.
Эпителилер қорганыс қызметін аақарумен қатар қдсаң қабықтағы су
мөлніерій реттеп түрады. Кдсаң қабық эпителилері өз кезегінде қабық
алдындагы ылгалмен сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғаулы.
Эпителий қабатының астында қүрылыссыз алдынры шекапалык мембрана
Оапііпа іітііапз агйегіог) орналаскдн. Ол қурылыссыз, созылмайтын, біркелкі,
тегіс, зат алмасуы төменгі дәрежедегі мембрана, закымданганда қайта
кдлпына келе алмайды және де жарақаттан кейін онда дақ қалады.
Кдсаң қабықтың меншікті заты фпһкіапііа ргоргіа согпеае) оның ең
қалың бөлігі (0,5мм). Ол өзара дүрыс кезекпен орналасқдн сәуле сындырз^
көрсеткііцтері бірдей дәнекер тканьді жүқа пластинкалар мен қасаң
кдбықтық денешелерден түрады- Пластинкалар қасаң қабық бетіна
параллель орналасқан. Пластинкалардьщ кдйіа қалпына келу қабілеті
жоқ Пластинкалардың өсіндерінің көптеген өте жіңішке талшықтары
(фнбрилл) бар. Қүрамыңда меншікгі заттың м^лдірлігін -қамтамасыз ететін
сульфогиалурон қышкылыньің күкіртгік түзы бар желІмдеутні мукоид
талшықтарды бір-бірімен біріктіріп цементтеуші қызметін атқарады. Кдсаң
қабықтың менппкті затының үстінгі үштен бір бөлІпнің қүрылысы астыңгы
кдбатгарға қарағанда өте күрделі, мығым және қабаттық (ламеллярлық)
қурылысқа ие. Осы жағдайдың өзі қасаң қабықтың артқы кдбаттарының
іапуГе бейімділігін түсіндіретін тсрізді. Касаң кдбықта мүйіз клеткаларышш
басқд фибробластар тарізді бірен-саран жылжыма (кезеген) клеткалар
мен лимфоидтық элементгер де кездеседі. Олар кератобластар сияқты
қасаң қдбық жарақатгаяғанда қорғаушы ролін атқарады.
Кдсаң қабықтың меншІкті заты іш жағынан жүкд (0.05 мм) (ЬатІпа
Іітііагв розіегіог), өте тыгыз, созылғыш артқы шекаралық пластинкамен
Шектелген. Пластинка тылшықтары коллаген тектес затгардан қүрылғая.
Лртқы шекаралық пластинкаға тәп ерекшеліктер төмендегілерден түрады:
1-ол химиялық реактивтерғе кдрсы түра алады; 2-бактерияларДЫҢ енуі
мек капиллярлардын. всіп-енуіне қорғаныш кедергі бола алады; 3-қасац
кдбықтың жараларында болатын ірінді экссудаттың ерітіп жіберуіне қарсы
23
шеңберлік сақина лимб деп аталады. Осы манда ақ қабықтың үстінгі
қабаттары қасаң қабыққа жылжып еніңкіреген де ішкі қабаттары
қалыңқырагаи, сондыктан қасац қабык. “қүрсауга кигізілген1’ сағат шыпысы
сияқты орналаскдн.
Ақ қабыктың артқы жағыңда жука кереге көзді пластипка сыяқты
жері бар (ІатІпа сгіЬгоза). Осы жерден кяру нервісінің талптықтары мен тор
қабықтың кантамырлары өтеді, Осы жерде оньщ қалыңдығының үштен екі
бөлігі көру нервісінің қабыгына айпалады да қалған ішкі үштен бір бөлігі
кереге көз пластинканы қүрайды, Кереге көз пластинка ақ қдбықтың ең
әлсв жері. Ол жер көздің кетеріңкі ішкі кңіоымы әсерінен, немесе трофиканың
бузылуыная шуқырша болып созылуы мумкін. Осы шүқырша көру нерві
дискісінің экскавациясы, немесе шығыңқылыгы (эктазиясы), түртиюі
(стафилома) деп аталады. Көру нервісі өтетін жерде ақ қабықтың кдлыңдығы
1,1 мм, ол алға қарай жуқалана түседі де экватор маңында түзу бүлшықетгер
астында оның қалындыгы 0,3 мм-ге жетеді. Түзу бүлшықеттердің
тарамыстары жабысып біріккен жерлерінде 0,6 м.м-ге дейін қалыңдайды.
Жаңа туган балаларда ересектерге қарағанда ақ қабық созылгыштау
жөне жүқарақ (0,4 мм) болғандықтан ішкі пигментті қабықтың түсі оны
көгілдірлеу етіп көрсетеді. Өсс келе ол қалыңдап, созылғыштығы азаяды.
“Көгілдір қабық” белгісІ ересек балаларда байқалатын болса, онда ол
сүйек тканьдерінІң кенегген сынғыштық ауруының қатерлі белгісі болады.
Кексе жастапя адамдарда ақ қабьік созылмаитын болады жөне де липидтер
жиналудан сарғыштау тартады. Ақ қабықтыц сары түсі кейбір аурулардың
алғашқы белгілерінің бірі (Боткин ауруы, улану т.б.).
Шынында ақ қабыкдың өзінің қантамырлары аз, бірақта тамырлы қабық
қантамырлары осы склера арқылы өтеді. Ақ қабықтың алдынгы бөлігін
тесіп өтетін қантамырлар тамырлы қабықтың алдыңгы бөлігіне бағыт
алады. Ақ қабықтың артқы бөлігі қантамырларға байырақ. Артқы үйек
маңында оны артқы кысқа жэне узын кірпІктік артериялар тесіп өтеді.
Экватор маңында ақ қабықтан 4 6 тамырлы қабықтың иірімді (ү.ұогГІсозае)
веналары шығады. Ақ қабыктың барлық үш қабатында да оның
қантамырлары өзара жалғасып байланыскдн.
ҮшкІл нервтің көздік тармағьшың кірпіктік талшықтары ақ қабықтын
сезгіштігін қамтамасыз етеді. Симпатиялық талшыктарды ол мойынның
жоғарғы симпатикалық түйінінен алады. КірпІкті дене мен қасаң-ақ
қабықтық шарбакдіаларда (трабекулаларда) ертүрлі нервтердің үштары
өте көп.
К.өз алмасының жан-жаққа қозгалуын камтамасыз етеггін сыртқы 4
гүзү жөне 2 қисық бүлшықеттердің тарамыстары ақ қабыққа жабысып
бірігедІ.
Көз алмасы шараның алдыңғы бөлігінде орналасады да шараның қалган
бөлігінен шелдік (фасция) пластинкамен бөлінген болады. Бүл пластинка
көз алмасының қынабына (садіпа ЬпІЬі), немесе Тенон кипсуласы.ча,
бүлшықеттер мен кнру первісінің шелді қабықтарына жалғасады. Қыиап
қосқыштар арқылы ақ қабықпен байланысады жоне ш, кабықтың үстіндегі
Тенон қуысын шектейді (зраііпт ерізсіегаіе).
1.6.	КӨЗДІҢ ОРТАҢТЫ ҚАБЫҒЫ
Кяз алмасының ортануы қабығы тамырлы қабық (шпіса ^азсиіоза ЬцІЬі,
цуеа) деп аталады. Ол эмбриогенетикалық мидың жүмсақ қабыгына сәйкес
келеді жэне де негізІнен қантамырлардың шоғырлануынан түрады. Ол
нүрлы қабык (ігіз), цилиарлык, немесе кірпікті дене (соіриз сіііаге) және
мешиікті тамырлы қабықтар (сһогіайеа) болып үш бөлімге бөлінеді. Тамырлы
қабық көздің ең басты қоректендіру коллекторы; кнздің ішіндеті зат алмасу
қүбылыстарында оның атқаратын ролі басым болады. Сонымен қатар
тамырлы қабыктың әр бөлігІ өздеріне төн анатомпялық жже физиологиялық
қызметтер атқарады.
Нүрлы қабық (шатырашты қабық) (ігіқ 6-сурет) тамырлы қабықтың
алдыңгы жақсы көрІніп түрған бөлігі. Ол мөлдір қаса.ч. кдбық пен бүршақ
аралығында орналасқдн түсті дөңгелек перде (пластинка) тәрізді. Нүрлы
қабық пен қасаң кдбық аралығында сүйықтыққа толы кеңІстІк қдлады.
Ол кеңісгікті алдынғы камера деп атайды (сатега аліегіог). Қасаң қабық
пен алдыңгы камерадагы сүйықтық мөлдір болғандықтан ңүрлы кабық
жөй көзбен көруге қолайлы. Оның күнгірт лимбпен жабылган ең шалғай
шеті ғана жәй көзге көрІнбейда Кңбықтың осы шалгай шетін арнаулы
аспап гонископпен ғана көріп зерггеуге болады,
Нүрлы қабықтың көлденең диаметрі 12.5 мм, тік диаметрі І2мм дөңгелек
жуқа перде. Оның ортасында көз Ішіне енетін жарық сәулелер мөлшерін
реттеп түратын дәңгелек тесік-қарашық (рцріііа) бар. КөздІң ішіне енетін
сауле-нүрлар будасының күшіне қарай оның кеңдігі үнемі I м.м деп 8 мм-
ге дейін өзгеріп түрады. Қарашықіың орташа кеңщгі 3 мм-ге тең. Кдрашық
жиегінен нүрлы кдбықтың аргқы түсті қабаты бурме-шашақ (бахрома)
турінде шығып түрады. Қантамырлар мен дөнекер ткань сабақшалары
өзара тығыз шырмалып радиальді орналасуынан оның беті өзіне тән кедір-
бүдырлы әриектІ сипатқа ие болады (б сурет). Оның беткейлік жапырақша
қабаты зндотелий клеткаларынан, аргкңі кеуекті жүмсақ тірегі (стромасы).
узын өскенді меланин пигментті дөнекер ткань клеткаларынан түрады.
Одан кейін негізгі мембрана, ал содан соң торлы қабық пен оның түсті
эпителиінің жалгасы артқы түсті қабат орналасады. І Іүрлы қабық тканнінің
кеуектігінен онда алдыңғы бетіпе ашылатын көптеген лимфалық шуқьгрша-
ойықтар (крипталар) пайда болады.
Нурлы қабңқтың алдыңгы бөлігінде көп өсіндІ пигментті хроматофор
клеткалары мен алтын торіздес пигментті ксантофорлар және күміс төріздес
пигментгі гуанофорлар бар. Нүрлы кабықтың артқы бөлігі фусцинге бай
пигментті клеткалары бар болғандықтан кара түсті болады.
Жаңа тугап балаларда нүрлы қабықтың алдыңғы мезодермалы
жапыракщасында пигмент жоқтың қасы болғандықтан арткы түсті пласганка
27
26
6-сурет.. Нүрлы қабықтың
алдыңғы беіі
көкшілдеу болып байқалып турады. 10-12 жастағы балаларда нүрлы қабық
түракты түске ие болады. Пигмептгер бІрнеше жерде өртүрлі молшерде
және әртүрлі формада шоғырланса “секпіл” (веснушка) пайда болады.
Склероз жөне қоректепу
қүбылыстарының бүзылуынан кексе
адамдарда нүрлы қабыкдың пигмеіггі азая
түседі де оның тусі солғындау тартады.
Кдра торы адамдарда пигмент көп болады,
ал альбиностарда ,мүлдем жоқ.
Нүрлы қабықта екі бүлшыкет бар.
Қарашықты тарылтатьш (т.ьрһіпсіег ри-
ріііае) бүлшықет жалпақ шеңбер тәрізді
тегіс талшықтардан түрады және епі 1,5
мм-дей қарашыкдьіқ белдікте әрналасады.
Бүл бүлшықет парасимгіатикалық көз-
қимыл нервІсімен козғалысқа келеді.
Кдрашықты кеңейтетІя бүлшықет (т. Эі-
Іаіаюг риріііае) тусті тегіс талшықтардан
турады және нүрлы қабықтьщ арткы қабытында радиус бойынша жайғаскдн.
Ол симпатикдлық нервпен қозғалысқа келеді. Нәресгелерде нурлы кдбықтын,
булшықеттері нашар дамыған, қарашьпсты кеңейтетін бүлшықет тіпті жүмыс
жасамайды.
Нүрлы қабықтың кірпіктік белінің ені 4 мм-ге дейін болады. Екі бел
аралығында 3-5 жасар балаларда “кыстыр.ма жаға” тәрізді бүрме (брыжейка)
қалыптасады. Онда нүрлы қдбықтың кіші артериялық шеңбері орналасқан.
Ол үлкен артериалық шеңбердің бір-бірімен жалғасқан тармақтарынан
түрады, жөне нүрлы қабықтың қарашықтық белдігін қанмен қамтамасыз
етеді.
Артқы үзын кірпіктік жөне алдыңғы кірпіктік артериялардың өзара
жалғасқан тармактарынан үлкен артериялық шеңбер пайда болады. Ол
нүрлы қабық пен кірпікті дене аралығында орналасқан жөне де меншікті
тамьгрлы қабық бәліғіне қарай кері қайтатын тармақтар береді.
Нүрлы қабық қантамырлар жүтйесі арткы үзын кірпіктік және алдынуы
кірпіктік артериялардан қуралады. Ал веналары санымен де тармақталу
түрімен де артерияларына сәйкес емес. Нүрлы қабықта лимфатикаль$қ
тамырлар жоқ, ал бірақта артернялар мен веналар жанында қуъісгар бар.
Нүрды қабық сезгіш (п. Орһіһаіпіісиз) көз-қимыл (п Осиіотаіогіиз)
және симпатиқалық нерв тармақтарымен қамтамасыз етілген.
Нүрлы қабық хал-жайы мен қарашық арасында тығыз үндесті
әрекеттестік барын анатомо-физиология лық зерттеулер анық көрсеткен.
Кдрашық диаметрІнің өзгеруі арқылы көз Ішіне енетін сәуле-нүрлар мөдшері
реттеліп түрады. Қарашықтың кеңеюі мен тарылуын неі^ізінен
парасимпатикалық (көз-кңмыл) және симпатиялық нервтер жүзеге асырады.
Симпатикалық жолдар сақталып парасимпатикалық жолдар закымданса
Қарашықтың жарық сәулеге, конвергенциялық және аккомодациялық
28
жауаптары мүлде болмайды. Жаңа тутан балаларда қарашық тар (2 мм)
және жарыкқа нашар жауап береді. жеткіліксіз кеңейеді, ал жастық кез
бен жас өспірімдерде кенірек (4 мм). Кдртайған шақта нүрлы қабыктың
созылғыштық касиеті күрт томендейді де қарашықтар кіщірееді, олардыц
жарықка берер жауаптары нашарлайды. Қарашық организмдегі орталық
нерв жүйесініц физиологиялық және патологнялық жағдайларын түсінуге
керекті көптеген кәрсеткіштерғе ие. Бүл таңғажайып сезгіш аппарат
организмдегі әртурлі психоэмоционалдық (рухаии сезім, күй) өзгерістерге
(қуаныш пен қорқыныш), нерв жүйелерінің аурулары (қатерлі ісіктер, туа
болған мерез), ішкі органдардын аурулары, улану (интоксикация, ботулизм),
балалардын жүқпалы аурулары (дифтерия) кезінде жылдам жауап береді.
/Пүрлы қабықтың физиологиялық мәні оның диафрата дәрізді әртурлі
жағдайда көз Ішіне енетін сәулелерді реттеп түруында, Қарашьіқтын кеңдігІ
3 мм болса көрудің ең жоғары жітілігін қамтамасыз ететін оптималь
жяғпай жасалады. Бүдан басқа,нүрлы қабық көздің ішкі сүиықтыіының
пайда болуы мен оның көзден шығып кетуіне қатысады жөне де
кднтамырларыны.ң кеңдігінің өзгеріп түруы нәтажесінде аз ткані мен алдынры
камерадағы сүықтық температурасын турақты сақтап түрута қатысады.
Кірпіктік немесе ңилиарлық дене (согриз сШаге) - нүрлы кабық пеп
менпгікгі тамырлы қабық аралығындағы орташа калыңдығы 0.5 мм, ені 6-
8 мм түйық шеңбер (7-сурет). Оның мүрын жақтағы ені самай жағьшан
еназдеу. Ол қүралсыз көзге көрінбендІ. Оның қүрылысымен арнаулы
аспап-гониоскоппен зерттеп танысуға болады (8-сурет). Нурлы қабықпен
қосылған алдын)ЕЫ жағының қалыидыгы 1 мм-ден артығырақ, ал меншікті
тамырлы кңбықка ететін жағының кдльшдьны 0.2 мм ден аспайды. Кірпіктік
дененің артқы шек-жиегі ирек сызык. (ога зегаіа) арқылы өтеді және ол ақ
қабықкд тузу бүлшықетгердІң бірігетін жеріне түспа гүс келеді. Ішкі
бегінде асінділері бар кірпіктік дененің алдыңғы бөлігін кірпікті таж (со-
юпа сіііагіз), арггқы өсіндісіз бөлігін кірпіктІ жалпақша шеңбер (огһісиіиз
сііагіз) немесе тегіс бөлігі (рагз ріала) деп атайды. Кірпікті дененІң артқы
шегі ирек сызықта бігеді де осы арадан меншікті тамырлы кабық басталадңЬ
Осы арада тор кабықтың оптикалық Іскер бөлігі бітеді-. Кірцікті дене
қүрылысында, нурлы .қабық сияқты. көптеген пигментті клеткалар-
хромотофорлар бар. Біракта кірпіктік өсіндІлерде бүл клеткалар болмайды.
Кірпікті дененің алдынңы Ішкі кедір-бүдырлы бетінде өте кең жайылған
тамырлар торына ие дәнекер тканді тірегі (сдромасы) бар. Бүл бнлімде
көптеген (70-тен артық) өсінділер (ргосеяяіз сіііагез) болғандықтан оның
беті кедір-бүдыр болады (8-сурст). Артқы жағына қарай өсіндердің саны
азайып, олар кішкене бүктесін - қатпарларға айналады. Әрбір кірпіктік
нсіндер тамырлар торы мен нервтерге (сезгіш, қозғаныш, трофикалық)
бай сыртынан екі кдбатты эпителимен (түсті жөне түссіз) қанталған
тіректерден (стромалардан) түрады. Өсіңдер негізіътері мен аралықтағылары
болып екіге бөлінеді. НегІзгі ^сіндердің екІ жақ буйірлеріне буршақты өз
орнында устап түратын жалғамалардың немесе кірпіктік белдіктің
талшықтары (ҒіЬгае /оніііагеч) бірігеді (9-сурет). Бірақта бул өсіндерге
29
галшьіқтардың бірігуі тек арт.тык қана бірігу Талшықтардын, басым көпшілігі
бүршақтың алдыңғы және артқы бетінен артқа қарай багыт алып кірпікті
дененін ирек сызыкқа дейінгі өн бойына бірігеді. Белдік бөлек-бөлек
талшықтар арқылы кірпікті денеге гапа емес. тіпті шыны тәрізді денеиін,
алдыңгы бетіие де бІрІгедІ.
Кірпікті дене де, нүрлы қабық сияқты, бүлшықет пен дөиекер
тканьдерден түратын тамырларга бай хориоидеяныи. мезодермалық жөне
тор қабык.тьш, екі кдтар эпилеиінің жалғасы нейроэктодермалық (тор
қабықтык) баліктерінеи түрады,
Мезодермалық бөлігіне 4 кдбат КІреді: 1-супрахориоидея (тамырлы
қабықтыц үстінгі қабаты), 2-бүлшықетті қабат, 3-өз өсіндерімен тамырлы
қабық, 4-негізгі пластинка. Тор қабықтық бөлігіне түсті-пигментгі жэне
түссіз-пигментсіз екі қатар эпителий кіреді.
Кірпікті дене ақ қабықтың топпіысына (шгіора) біріккен. Қалган
жерлерінде ақ қабық пев кірпікті деиені тамырлы қабық үстіпдегі қуыс
ажыратып түрады. Осы куыс арқылы ақ қабықіаи кірпІкті денеге қарай
қиғащ багыгга хориоидея пластинкалары этеді.
7-сурет.. Кіршкгі дененің калде-
нең кесілгендегісі
/-дәнекер қабық (конъюнктива); 2-ак. қабық;
3-ак қабыктың эеналық сияусы; 4-касаң кабық
5-алдыңғы камера бүрышъг, б-нүрлы қабық;
7-квз бүрізағы; 5-кірпіктік белдік, немесе циннов
байламы;9-кірпікті дене.
8-суретп, Кірпікті дененің
ішкі беті
Кірпікті дене қүрылысында кірпіктіқ немеое аккомодаднялық (бейімделші)
бүлшықет бар. Ол меридиандық (Брюкке), радиалдык (Иванов), айналма
(Мюллер) бағыттарда жүретім тегіс бүлшықет талшықтарьшан түрады.
Меридиандық талшықтар жиырылғанда меншікті тамырлы қабықты алға
гартатындықтан ол тамырлы қабыкгы қатайтатын бүлшықет (іепяог
сһогіоібеае) деп те аталады. Радиальдық бөлігі ақ қабықтын, топшасынан
кірпіктік өсіндер мен кірпікті дененің тегіс бөлігіне қарай кетеді. Айналма
талшықтары тығыз бүлшықет массасын жасамай б&лек-бөлек будалар
түріяде өтеді.
зо
9-сурет. Кірпіктік байлам г
талшықтары (Ғіһгае топпіагег;)
Кірпіктік бүлшықеттің барлық
ілшықтарының бірлесіп жиырлуы көздің
угүрлі қашықтықтағы заттарды көруге
ейІмделу (аккомодациялық) қызметін
дмтамасыз етедІ.
Бүлшықет қабатынан соң оның
амырлы қабаты орналасқан, Ол
іурамьшда көптеген тамырлар, созылғыш
галшықтар жөне түсті-пигментті
клеткалар бар іркІлдек дәнекер тканнен
турады.
Кірпіктік узын артернялардың
тармақтары тамырлы кабык үстіндегі
қуысынан кірпікгі денеге енеді. КіріЙКті
денешң алдынғы бетінде нүрлы кдбық
түбінде осы тамырлар алдыңғы кірпіктік -
аргериялармен жалғасып нүрлы кдбықтың улкен артериялық шеңберін
қүрайды. Котдіц ішкі сүйықтығын сүзіп шығаруда (фльтрафильтрацияда)
иаңызды роль атқаратын кірпІкті депе өсіпдері тамырларға өте-мете бай.
Сонымен, кірпІкті дененің жүмысЫ екі 'түрлі: опың бүлшықеттері
аккомодацияны қамтамаоыз ететін болса, ал эпителилері көздің ішкІ
гүйықтыгын сүзіп шығарады. Көздің Ішкі сүйықтыгы көз алмасынын,
кднтамырсыз қурылымдарын (қасаң кдбық, бүршав; шыны тәрізді дене)
(.оректендіруді қдмтамасыз етеді. Сонымен кдтар кірпікті дене сүйықтықтың
көзден сыртка ағып шығуына да қагысады. Тамырлы кдбаттың ішкі бетінде
жукд қүрылыссыз негізгі пластинка болады. Оған түсті-пигментті зпителий
жене одан соң түа:із-пигментсіз цилиндрлік эпителий қабатгары жабысады.
Бүл екі қабат тор кдбықтың эпителиінің жалғасы болады.
Кірпіктік нервтер кірпІкті денеде бІр-бірімен түтасып калың өрім
(сплетепие) жасайды. Сезгіш нервтері үшкіл нервтің бірІнші тармағы-
көздік нервтен (аорһіһаһпісну, тамырларды қозғайтын нервтері симпатикалық
нервгік бірігудеп. кірпіктІк бүлшықетгі қозғайтын нервтерІ көз-қймьіл
нервісінен (порһіһаітісш) пайда болады.
Жаңа тутан бөбектерде кірпікгі дене кңнағаттанарлы түрдс жетіһмеген.
Кірпіктік бүлшықеті өте жүқа. Екі жаскд дейін едөуір эседі және көздің
барлық бүлшықеттерінің бірлесіп жиырылуының нәтижесінде көз
аккомодациялық қаблетке ие болады. Кірпікті деңенің өсуімен қатар нерв
жүйелері де жетіледо. Балалар өмірінің алгаіпқы жылдарында қозғайтыи
және трофикалық нервтерге кдрағанда сезгІш нервтері әбден жетІлмеген,
сойдықтан да кірпІкті денедегі кабыну мен жарақаттық қубылыстарда
балалық шақта ауру сезімІ болмайды. Жеті жасар балалардың кірпіктІ
ЖнесінІң морфологиялық қүрылысы, көлемІ мен кызметгік қарым-катнастары
ересек адамдардікімен бірдей.
Меншікті тамырлы қабық (СһогіоИеа) - бүл ирек сызыкган кәру нервісіне
ДйаінгІ тамырлы клбықтың арткы ең көлемді бөлігі. Ол тамырлы қабықтъш,
31
үштен екі бөлігін күрайды. Оның к.алындығы алдынғы жағындз 0.1 мм де
арткы үйек жанылда. 0.4 мм. Тамырлы қабық пен ақ қабық арасында
Іркілдек дәиекер ткяньта.-фй^қтары мел 2 жасқя дейінгі балаларда пигменті
вте аз хромотофорлары бар, қоңыр иластинкалы (Іапііпа ігиаса) хориоидея
үстілік кецістік болады. Жана туған бәбектерде тамырлы қабық үстімдегі
қ\ыс жоқгың қасы және ол жарты жастан бастап пайда болады. Алғашында
қуыс кірпікті дене түсыиап бастап ашылацы.
Хориоидея көп қабатты қурылысқа ие. Коныр пластинкадан кейін
оның сырткы дабаты ірі тамырлар (Гзллер) қибаты (іашіпа сачсиіо.ча) келеді.
Бүл қабаттағы тамырлар аралыгында хромотофорлы клеткаларга ие іркілдек
дән^кер тқань бар және де осы хромотофорлы клеткалардың саны мен
тусіве тайьгрлы қабықтың түсІ байланысты болады. Әдетге тамырлы қабық
хромотофорлар сань! адам денесінің жайпы тусіне лайықты жөне балаларда
ол онша көп емес. Түсті пигмент арқасында тамырлы қдбық өзіндік
қарадғы-обскура камерасын жасайды. Ол қарашықтан енген жарық
сәулелерін шағылыстырмай тор қабықта айқьпі бейнелердің пайда болуын
қамтамасыз етеді. Егер тамырлы қабықта пигмент аз (көбіне сары шашты
адамдарда) немесе мүлдем жоқ болса, онда көз түбі қызыл (альбиносгық)
түске ие болады. Бұндай жағдайларда көздің қызметі едәуір тнмендсйді.
Осы ірі тамырлы қабатта 4-6 иірімді веналар (слогіісозае) жайғасқан.
Олар арқылы көбіне көз алмасынын. артқы белігінен веналық қан ағып
шыгады.
Одан кейін орта тамырлар (Затглер) кдбаты келеді. Бүл қабатта дәнекер
ткапдер мен хромотофәрлар аз және артерияларға қарағанда веналар көп
болады. Осы қабагтың асгыңда уақ тамырлар қабаты орналасқан. Уақ
тамырлар кабатынан ішкі хориокапиллярлық қабатқа (Іалііпа сһогіосаріМагіз)
тамыр тармақтары кетеді. Осы қабатгағы капиллярлар ерекше қүрылыска
ие және де нздері арқылы одеттегідей қан денешесінің біреуін гана емес,
ал қатарынан бірнешеуін өткІзеді. Аудан бірлігіндегі капиллярлар саны
мен олардын диаметрі жёнінен осы қабат басқа кабатгарға қарагандэ өте
қалың. Тамырлы қабыктьщ ең ішкі қабаты шыны тәрізді пласгинка (Брух
мембранасы), тор кабыктьш. гпнментгі эпителиІмен шекара болып есептеледі.
Бірақ тор қабықтың пигмеитгі эпителиі тамыр.ть; қабықпен іштей тыгыз
байланысты. Меншікті тамырлы қабықтың артқы бөлігіндегі сары дақ
маңында тамырлар торының өте қалың, ал көру иервісі шыгатын жер мен
иректелген жнек манында аз екенін айта кету керек. Артқы қысқа кІрпіктік
артериялар (6-8) көру нервісіңің маңында ақ қабықтан өтіп тамырлы
қабықтыи үсгіндегі куысына енеді де коптеген тармақтарға бедініл меншікті
тамырлы қабықгы қүрайды- Тамырлы қабық қантамырлары өзінің алдыңгы
жағында нүрлы қабықтың үлкен артериялық шеңбер тамырларымеи, аргқы
белігівде көру нервісінің айналасында хориокапилляр қабатының
тамырларымен жөне тор кабықтың негізгі артериясынан шығатын көру
нервісінің артериялық капидлярларымен жалғасады.
Тамырлы кабықта, әдетте, бірдей мөлшерде (4 тамшыга дейін) кдн
болады. Қан мөлшері бір гана тамшыға көбейсе көздін, ішкі қысымын
сынап бағанасы бойынша 30 мм-ден артық дәрежеге дейін көтеруі мүм-
кін.
Мевшікті тамырлы қабықтағы квптегея қан тамырлары толассыз
фотохимиялық қүбылыстар жүріп жататын тор қабықтың пигментті
эпителиішң үздіксіз қоректепуін қамтамасыз етеді. Бүл оның негізгі қызмепі.
Тамырлы кабық өзіңің көптеген пигментгері арқасыида қарашық арқылы
көз ішіпе енген жарық сәулелерін шағылыстырмай айқын-анық бейнелер
қабылдауға қолайлы кдраңғы обскура жасайды. Бүдан басқд мепшікті
тамырлы кдбық көздің ішкі сүйықтыгыя жасауга және оның сыртқа ағып
шығуына да қатысады; тамырлар қабыргаларьшдагы хемо- жөңе
барорецепторлар арқылы көзфң, қысымын (офгалъмотонусты) реітеуте де
қатысады.
Меншікті тамырлы қабық негізінен трофиктік нервгермен нерэтенеді.
Онда сезгіш нерв талшықтары болмағандықтан оның кабынуы, жарақаты
мен кдтерлі ісіктері ауру сезімінсіз өтеді.
1.7.	КӨЗ АЛМАСЫНЫҢ ІШКІ ҚАБЫҒЫ
Көз алмасының ішкі қабығы - тор қабық (Кеііпа) - көру анализаторының
шеткі қабылдау (рецепторлык) бөлік родін аткдрады да ол өзіндік “ми
терезесі” болып есептеледі. Ол көздің түбіне, тамырлы кдбықтың ішкі
бетше төселген ең ішкі қабык болып саналады. Тор қабық алдынуы ми
қабының. (көпіршігінің) қабьірғасының томпағынан пайда болады. Бүл
оиы, Ілгері шығарылган, шын мәніндегі ми ткані деп қарауға негіз бола
ала.ды. Қүрылысы мен функциясына сәйкес тор қдбықты екі бөлімге
ажыратады. Артқы үштен екі бөлігі жоғары дифференциалы ми ткані -
тор қабықтың көретін бөлігі (рагә орііса гегіпа). Ол көру нервісінен ирелең
сызыкқа дейінгі аралықта жайылып жатыр. Одан өрі кірпіктік және нүрлы
қабықтық соқыр бөлігі (раге саеса гегіпа) жалгасады. Ол қартшық шеңберіндо
түстІ жиек қүрайды. Бүл жерде тор қабық тек қана екі қатардан түрады.
Тор кдбықтың көру нервісіне жақьда маңының қалыңдығы 0.4 мм-ге
жуық, ал ирелең сызықка кдрай 0.15 мм-ге дейін жүқарады. Тор қабықгың
ең маңызды жөне өте жуқа (0.1 мм) жері сары дақ (тасиіа Іиіеа) және
онын орталық шүқьіршасы (0.05-0.1 мм) (Тосеа сепПаігі), ал шүкңіршаның
диаметрі 0.075 мм. Осы жер оның бейнелерді өте жаксы қабылдайтын
жері болып табылады. Ол адам көзінде көру нервіеінің 3-4 мм-дей самай
жағыңда жөне одан сөл жоғарылау орналасқан.
' Тор қабықтың көретін бөлігі ирелең сызық пен кнру нервісі маңында
• астындағы тамырлы қабықпен бірігеді де қалған жерлеріңде шыны тарізді
дене қысымымен өз орнында үсталып түрады және де таяқшалар меи
сауытшалардын, пигментті қабат клеткаларының өсінділерімен іштей
х байланыста болу нәтижесінде өз орнында түрады. Бүл байланыс
патологиялық жагдайларда опдй үзіледі де тор қабық .ірнынан ажырайды.
Тор қабықтан көру нервісінің шығатын жері, көру нервісінің басталатын
гжері оның дискісі (үрпішесі) атанады. Көру нерв дискісінен 4 мм-дей
32
33
Алтыншы, ішкі түйіршікті-ядролық қабат көлденең амакриндік және
биполярлык. клеткалар меи мюллер тіректІк талшықтарының ядроларынан
қуралады. Үлкен-гигант биополярлар таякшалармен, ал уақтары
сауытшалармен жалгасады. Үлкен биполярларда ганглиялық клеткалармен
жалғасатын жоғары жүретін өсінділер мен сыртқы торлы (плексиформды)
қабатга бІтетін төмен жүретін всінділер бар. Биополярлар 1-ден 30-ға
дейін сауътналарды иемесе 200-500 таяқшалар.ды біріктіреді. Орталық
шуқыршада орпаласқан әрбір сауытшаның өз биполяры бар. Биполярлық
клеткалар қабатында тор қабықтын, бІріншІ иейроны бітеді де екінші
нейроны басгалады.
Жетінші, немесе ішкІ торлы (плексиформдық) қабат ішкі түйіршікті
қабат кЛеткалары мен талшықтарынан қүралған. Бүлардан басқа онда
бірен-саран биполяр, амакриндік және көлденең клеткалар да кездеседі.
Осы қабаттан тамырлар мен мюллер талшықтары отеді. Осы кңбатқа
гапглиялық клеткалардын, өсінділері еңеді және осында тор қабықтың
еКіншІ нейроны бітеді.
Сегізінші, ганглиялық (мультиполярлык) қабаты бір-бірінен мюллер
талшыктарымен бөлІнген ірі ганглиялық клеткалардан қурылған. Осы
клеткалардын, ІшкІ торлы кдбаткд енетін көигеген өсінділері бар. Таякщалар
мен сауьгппалар шоғы (500-ге дейін) бІр биполяр клеткасымен жалгасады.
Бірнеше биполярлы клеткалар өз кезегінде бір гангиялық клеткамен
жалғасады. Орталық шуқырша сауытшалармен жалғасатын өрбір
биполярдың өзінін, ганглиялық клеткасы бар. Мультиполярлық клетка тор
қабықтың үшінші нейроиы.
Тоғызыншы кдбат ганглиялық клегкалардан шықкдн миелинсіз (улпасыз)
нерв талшықтарынан турады. Тор кңбықтың шүкыршасындапя ганглиялық
клеткалардан шыққан нерв талшықтары дкскі-дақіық (папилло-макулярлык)
первгік будага жиналада. Ганглиялық клеткалардың біліктік цилиндрлері
жыйыла келе көру нервісін қүрайда. Осы кабатта тІректік мюллер
талшықтары, нейроглии элементгері және тамырлар бар.
Онынпіы қабат, ішкі шекаралық мембрана тор қабықты шыны тәрізді
денеден бөліп түрады. Ол мюллер талшықтарының қосылуынан пайда
болады және жүқа мөлдір пластинка түрінде көэ түбі мен тамырлы қабықщң
алдынцы бөлІгін жауып түрады, ол тек кәру нерв дискІсі маңыңда жоғалады.
Тор кабықтың клеткалары мен талшықтар қурылыстарының арасында
уақ дисперсті коллоидгық аралық зат бар. Осы аралық зат жарақат
кезІнде, инфекциялық, гипертониялық ауруларда жылдам мөлдірлігін
жоғалтады (В.Н.Архангельский, 1958).
Тәр кдбық архитектоникасы бас мимен үқсас. Тор кдбық элементтерінін,
жалғасу қатнасы орталық шүкыршаның эте жоғары көру жггыігіи, ал
сары дак.тан шетке кдрай қашықтаган сайын кәру жітілігінің күрт төмендеуін
көрсетеді.
Тор қабық сары дақ маңында өзгеріске ұшьірайды Орталық шүқыршаға
(ТоУеа сепігаііу жақындаған сайын алдымен нерв талшықтар қабаты, содан
кейін оіггико-ганглиялы клеткалар мен ішкі торлы қабаттар, ең соңында
ішкІ туйіршікті қзбат ядролары мен сыртқы торлы кдбатгар жоғалып
кетеді. Тор қабықтың орталық шүкырша тубінде тек қана сауытша
клеткалары болады. Басқа элементтер дақтың шетіне қарай ығысқан.
Осьіндай қурылыс жоғары дәрежелі орталық көру жітілІгін қамтамасыз
етеді-
Нейрондар бір-бірімен жалғасып-түиілісіп синапстар қүрайды (бірінщі
нейрон екінші нейронмен, екінші нейрон үшінші нейронмен). Нервтік
импульстердін бір нейроннан екінші нейронға өтуінде синапстарда жиналған
химиялық заттар-медиаторлар (оның ішінде ацетилхолин) елеуді роль
атқарады. Нейроглилер, шекаралық мембраналар мсн аралықцаттар тіректік
тканьді қүрайды. Олар зат алмасу қүбылысында елеулі ролъге ие болады.
Тор қабықга жарық энергиясының өзгеруі (трансформациялануы) витамин
А жөне басқа да заттардаҢ қатысуымеи жүретін фотореагенттердің
(хромопротеидтердің) ыдырауы мен қайта қалпына келуі күрделі
фогохимиялық қүбылыстарының арқасында жүзеге асады.
Клеткалардағы зат алмасу қүбылыстары тор қабық қозғалысын,
физикалық, физико-химиялық және химиялық реакцияларды қамтиды.
Зат шімлсудан пайда болғаіі заттар ионның қүрамын өзгертеді, тор қабықшң
Ішкі және сыртқы қабаттарының арасыпда улкен потенциальдар айырмасы
пайда болады, соның нотижесіиде кэру ивформациясын орталық нерв
жүйесіне жеткізетін қозу пайда болады. Көру анализаторындағы кері
байланыс арқасында организм қажетіне сәйкес фоторетиналық
қүбылыстәрдың нервтік редтелуі үнемі кңмтамасыз етіледі. Тор қабықтың
түсті .хіителиініц үздІксіз актив түрде жасап шығару функциясы тор
қабықтың көптеген тамырлар жүйесімен жүзеге асырылады
(В.Н.Архангельский, 1964; Г.Г.Демирчоглян, 1964).
1.8.	КӨЗДІҢ ШІКІ ЯДРОСЫ
Коздііі, ішкі я;іросы оның ішкі мөлдір сә\-ле сындырғыш қурылыстарынан
түрады. Оларға көз камераларьшдағы суйықтық, көз буршағы, шыны
тәріздІ дене жатады.
Алдъщгы камера (сшпега апіегіог) - бүл алдыңғы қабырғасын қасаң
кдбық, артқы қабьфғасын нүрлы қабьгқ, қарашық түсында бүршақтың
алдыщы капсуласы қураған кеңістік. Қасаң қабықтың ақ қабықкд жөне
нүрлы қабықтың кірпікті денеге отер жерің алдьщғы камера бүрышы деп
атаиды. Алдынғы камера бүрышының төбесінде қасаң-ақ қабықтық
шароақшалары (трабекулалары), камера бұрыінының тірегі орналасқан.
Шарбакшаларды (трабекулаларда) қүруға қасаң кабық, нүрлы қабық
пен кірпікті дене элементтері қатысады. Шарбақшалар (трабекулалар) өз
кезегінде ақ қабықтың веналык күысының (Шлеммов каналының) ішкі
Қабырғасын қурайды. Бурыь:і тІрегі мең ақ қабық веналық қуысы көздің
шнндегі суйыктықтьің айналымында оте маңызды магнаға ие болады. Бүл
көздің ішіндегі сүйықтықтыц ең басты ағып шыгу жолы. Алдыңгы камера
т^эеңдігі взгермелі болады. Оның ең терең жері қарашық түсында - 3-3,5
36
37
мм тең. Қүрсак ішіндегі кезеіще алдыңғы камера бүрышы мезодермалық
тканьмен жабылған, бірақта тууга жақын ол ткань едәуір мөлшерде
сорылады. Мезодерманың сорылуындағы кедергі бала туылмас бүрын көздің
ішкі қысымын көтеріп гидрофтальмнің пайда болуыпа үшыратуы мүмкін.
Туу мерзіміне жакьиі алдынғы камера морфологиялы қалылтасқан, бірақта
оның формасы меп колемі ересектердікінен едоуір өзгеше. Ол көздін.
осініц қысқалығы және бүршақтың алдыңгы бетіпің шар тәрізділігімен
түсіндіріледі. Жанд туған балада алдынғы камеранын орта жерінің терепдігі
2 мм, бурышы үшкір, жІңішке, бір жасқа жақын 2,5 мм-гс. ущ жасқд
қелгенде 3 мж-ге дейін терендейді, бүрышы ашық болады.
Алдыңғы камераның бүрыш жағдайын арнаулы аспап-гониоскоппен
(Красновтың, Бойнингеннің, Гольдманның, модельдері) және де
гониолинзалардың көмегімен зертгеп байқаймыз. Камераның терендігі мен
біркелкілігі, әсіресе оның бүрыш жағдайы патолоіия кезінде диагностикалық
- айкындау мағнасына ие болады.
Артқы камера (сатега роМегіог) - бүлалдынан нүрлы қабықтын. артқы
бетімен жәпе кірпікті денемен, кірпіктіх бел талшықтарымен, бүршақтың
алдыңғы капсуласының қарашық маңьшан өзге түсымен, ал артынан
бүршақтың артқы капсуласымең, шыны тәрізді дене мембранасымен
щектелген әртурлі терендіктегі (0,01-1мм) қуыс - кещстік. Артқы камерада
б\ршақты кірпікті денемен қосатьш, оны ілулі қалпьшда үстап түратын
кірпіктік бел талшықтары өтіп жатады. Артқы камерадан көздің ішкі
сүйықтығы қарашық арқылы ағып шығып алдыңғы камераға өтеді де
одан әрі оның бүрышы арқылы көз алмасынан шығыті көз шарасының
веналар жүйесіне қосылады.
Каздің ішкі сүйықшғы (һшпог аңцохиф - кңнтамырлар мен нервтер
мащяндағы, меншікті тамырлы қабық үстіндегі жоне бүршак. артындағы
кеңістіктерде болады, бірақта оның көп мөлшерде жиналған жері квздін
алдыщъг жөне артқы камерилары болады. Оның қүрамында 99 процент
су, өте аз мөлшерде белоктар (балалар мен жастарда белоктардың
альбуминдер фракциялары басымдау), глюкоза жөне оның ыдырауынаи
пайда болған заттар, В В. С витаминдері. гиалурон қһппқылы, протеаза
ферментгері, отгегі, N3, К, Са, М&, 2Һ, Си, Р, СІ ж.б. микроэлемештер
бар. Көздің ішкі суйықтығының қвлемі жас балаларда 0,2см3 аспай ды, ал
ересектерде 0,45см3 -ке жетеді. Көздің ішкі сріықтығы түссіз мөлдір,
тығыздығы 1,005-1,007, сәуле сындыру коэффициенті (көрссткішІ) қасан,
қабықтың сындыру коэффициентІмен бірдей (1,33) болғандықтан көздің
ішІне енген жарық сәулелерін ол сындырмастан ары эткІзеді. Кнздін Ішкі
сүйыктыіы көз алмасының қантамырсыз қурылымдарының, (бүршақ, шыны
тәріздІ дене және қасаң қабык) тіршілік әрекетін қамтамасыз етеді. Осы
суйь қтьғк коздің ішінен арнайы жолмен сыртқа үздіксіз ағып шығып
жатады. Бүл жолдарға нурлы-қасаң қабықтық бүрыш (ап^піш ігібосотеаІІз),
тамырлар мен нервтер маңындағы кеңістіктер жатады. Нүрлы-қасаң
кңбықтық бүрыпі ақ кабықтың қуыс жүйесімен (8Ігш5 ^епозиз зсіегае,
Шлеммов канал) жәие нсрлы қабықтың тамырлар маңы кещстіктері мен
гканъдердің көптеген лимфалық жүйе саңлаз-лары сүиықтықтың алдыңғы
5асты ағып піығу магистралі болады. Олар арқылы сүйықтық алдыңғы
арпіктік веііаларга, аз .мөлшерде болсада иірімді веналарға да кетеді.
йрпікті дене, меншікті тамырлы қабық пен көру нервісі тамырлары мен
^ервтерінін маңындағы сандаулар, одан әрі хориоидея устпідегі қуыс,
іірімді веналар жүйесі сүйықтықтың артқы ағып шығу жолы болады.
Сутіьіқтьіқтьт. қурылысы мен мөлшері кдадің тамырсыз тканъдерінін тіршілік
зрекетіи қамтамасыз етумен қатар көздің ішкі қысымьшың бірқалыпты
гурақты болуъша ықпал етеді. Мысалы, қүрамындағы ацетилхолиннің
аздаған өзгерісІ көздің қысымының жоғарылауына немесе төмендеуіне
ушыратады, ал суйықтықтың ағып шығуындағы кедергі немесе оның мол
мөлшерде жасяиуы көздІң Ішкі к.ысымының едәуір котерілуіне себепші
болады. КоздІң ішкі сүйықтығыньщ негізгі бөлігі су негізінен алдыңғы
камерадан нүрлы-қасаң қабықтық бүрыш арқылы ағып шығатын
болғандықтан көздің осы маңының топографиясын білу қажет болады.
Бүршақ (Бепв сгіяЫЕпа). Бүршақ - көздің ең, маңызды оптикалык
ортасы, онын. үлесіне көздің барлық сыңдыру күшінің үштен бірі (ІЗдптр.)
тиеді. Бүршактың екі жағы дөңес, (чечевица) жасмық тәрізді, мөлдір,
тырыз-майысқақ-серпімді, тамырсыз дене. Ол нұрлы қабық пен шыяы
тәрізді деңе аралығында орналасқан. Бүршақтың бүлай орналасуы оның
арнайы байламдық аппаратының (хопиіа Тдппіі), шыны тэрізді дененің
алдыщы бетіндегі өзіне арналған ойық (Іозяа раіеііаііх) пен байламның
0і£.һуа1оі<іеа) және де нурлы қабықтың арқасында жүзеге асады. Кірпікті
дененің жазық бвлігі мен өсіндерінің аралығындағы терендеу жерінен
басталатын көгггеген мықты тегіс қүрылыссыз, біршама серпімді талшықтар
Цинн байламын қүрайды. Осы талшықтар бүршаққа жақыңдай.-келе бір-
бірімен айқасып барып оның экваторының маңыяда капсуласына жабысып
бірігедІ.
Буршак та тырнақ пен шаш тәрізді эктодермадан дамиды және де өмір
бойы өседі. БІрақта, ескірген элементері кобіне жоғалмайды, ол тек қана
бүршақтың формасын , колемін жөне қасиетін ғана өзгертеді.
Бүршақтың беті шыны тәрізді, қүрылыссыз, оте тығыз, серпімді, жарык
сөулелерін күшті сындырғыш капсуламен (саркоіа, Іепііз) қапталған.
Ьуршақтың экваторы, алдыщы жоне арткы екі полюсі бар (11-сурет).
Экватор буршақты шартты турде алдыңгы және артқы екІ бөлікке бнледі.
Алдыщы және артқы полюстерді қосатын сызық оның білігі деп аталады.
Алдыңғы капсуланың ішкі бетіне бірқатар куб тарізді эгштелилер төселген.
Оньің клеткалары алты бурышты формаға ие. Экватор маңында клеткалар
созылыңқы түрге еніп буршақггың талшықтарынй (ҒіЬгае Іепііз) айналадьі.
Талшықтар өмір бойы пайда бола бередІ де бурШақтың көлемін улғайтады.
Орталықтағы бүрынгы ескі талшықтары сусызданып, жіңіпікерін қатаяды
Және жөйлап олардың ортасына қарай ығысып, бүршақтың түтас ядросын
Күрадьі. Сондықтан да буршяктың көлемі аса көп үлкеймейді. Бул қатаюды
физиологиялық қүбылыс деп бағалау керек. Осы күбылыс буршақтыц
МВДдірлігін төмендетпей, тек онын бейімде?;у (аккомодация) колемінін,
39
38
азаюына соқтырады. Сонымен, бүршақ капсуладан, капсуланың эпителиі
мен талшықтардан түра.ды. Ол жастық шақта жүмсақ копсистиніщялы,
жас үлғая келе оның орталық бөлігшін, тығыздығы артады да түтас ядро
пайда болады. Сондықтаи да бүршақтын, ядросы мен қыртысын ажыратады.
Бүршақ каисуласының арткы болігі алдынғы бөлІгінен жука жөне
эпителиі жоқ. Осу қүбылысыңда қартайған талшықтары ортаға қарай
ығысып сырылып, пияз қабаты тэрізді, бірінің үстіне бірі қабаттасады
(2300 қабат-пластинка) және мандарин бөліктері сияқты радиус бойынша
орналасады.
Бүршақ көздің басқа қабықтарынан капсуламен оқшауланған, онда
нерв талшықтары, тамырлар және басқа да мезодермалы клеткалар
болмайды. Сондықтан да бүршақта қабыну кубылыстары пайда болмайды,
Жаңа туған нәрестелерде бүршақ шар формалы, оның кдлындығы
шамамен 4мм, диаметрі бмм, алдыңғы және артқы бетгерінің радиус
қисықтығы 5,5мм. Жасы толысқандар мен кексе жастағылардын
бүршақтарының қалындығы 4,6мм, диаметрі Юмм, алдыңғы бетІнің радиус
қисықтығы ІОмм, артқы бетінін, радиус қисықтығы 9мм-ге жетеді.
Нәрестелердің бүршағының массасы 82мг, көлемі 71мм3, ал олар 15 жасқа
келгенде үштен бірге көбееді. Зонулярлық талшықтар қалыңдайды.
сүрғылттау тартады, түрпаиыланады, осал бола бастайды.
Балалар бүршақтарында 65 процентке жуық су, 30 процентке жуык
белоктар мен 5 процентке жуық органикалық емес қосындылар (калий.
кальций, фосфор), витаминдер (С,В2), глютатион, ферменттер (а-және В-
протеаза), липоидтер (холестерин ж.б.) бар.
Бүршақтың орталығындиіы қабагтарында үш фракциядан (а,В,у) түратығ
суда жақсы еритін белоктар басым. Алъфа-кристаллин 27 процент, бета-
кристаллин - 57 процент, гамма кристаллин 16 процентін қүрайды. Бү;
белоктық фракциялардьн әркайсысы әртүрлі қасиетгі және әртүрлі антигенд
бірнеше компоненттерге ие болады.
Жастардың бүршағыңда суда жақсы еритін белоктар көбірек. Ось
белоктардың тотығу-қайта қалпына келу қубылыстарында қүрамынд;
сульфгидрильдік группалар (БН) бар цистеин басгы роль атқарады. Цистеиі
тотыққаннан кейін ерімейтін цистинге айпалады.
Ерімейтін белоктар- альбуминоидтарда цистеин болмайды, олардг
ерімейтін амнн қышқылдары (лейцин, глицин, тирозин, цистин) басш
болады.
Жиырма жасқа келгенде бүршақтың белоктық қүрылысь
кристаллиндердің азайып, альбуминоидтардын, ерімейтін фракцияларыньд
көбею жағына бІртіндеп өзгереді. Осыған байлаыысты осы жаста бүршақт;
тығыз ядро пайда бола бастайды. Жастың үлғаюымен ядро үлкейеді жән<
буршяк. өзінің серпімділігін мүлдем жоғалтады. Тирозиннің жыйылуынаі
бүршақ сарғыш тартады және оның жарық спектрінің көк бөлігін көбіреі
сіңіре бастағаны байқалады. Оның қүрамында жәйлап холестерин жинал
бастайды да витамиіг С мен В тобы азаяды. Буршақтың иондыі
күрылысының өзгеруі, ерімейтін шлактар мен липоидтардың көбеюі ондап
11-сурет. Көз бұршағы
I - экватор;
2	- алдыцғы иолюс,
3	- артқы іһътк.с;
4	- капсула;
5	эпителий
судың мөлшерінің азаюына соқтырады. Жастық шақта қоректік затгарды
бұршақтыц ішііте жақсы өткізіп түратын капсуласының алдыңғы, әсіресе
ңугқы бөлігінін. өткізгіштігі жас улғая келе 2 есеге жуық пашарлайды.
Бүршактағы биохимиялық өзгерулер көздёгі қантамырлардын. откізгіштігінің
эзгерулерімен тығыз байланысты екенін айта кету керек. Тамырлардың
эткізгіштІгі нерв жүйесінің ретгеу ықпалында болады. Орталық нерв
жүйесіпін ретгеу ролінің нашарлауының нэтижесінде өткізгіштікті түрақты
денгейде устап түратын медиаторлар симпатин мен ацетилхолиннің
мөлшерлік қатынасы өзгереді. Соның салдарынан бүршақтың
антермедиарлык зат алмасуъшың шыры бузылуы жөне оның қарауытуы -
катаракта пайда болуы мүмкін, аккомадация нашарлайды.
Бүфшақ кірпіктік белдІкпен бірге кірпікті-бүршақтық диафрагманы
қүрайды. Бүл диафрагма көз қуысьШ тең емес : кіпіі-а.ідыңғы және
үлкен-артқы бөліктерге бөледһ
Сонымен, бүрщақ ең күшті оптикалық орта,. оның орташа сындыру
күші 18 диоптрия. Кірпіктік булшықет жиырылғанда зонуляр талшықтары
босаңсыйды да бүршақ өзінің алдьщғы бетінің қисықтығьш ангомапы
түрде өзгертеді де көзді әртүрлі қашыктықта орналаскан заттарды айқьш
көруге бейімдейді. Сөйтіп буршак көздін сыидыру күшін өзгертуте катысып
бсйімделу (аккомодация) қызметія де атқарады.
ІПывы торізді дене (согрия ұіігеит). Шыны төрізді дене көздің оптикалық
ортасының бір болігі. Ол б\ршақтьш артыпда көз алмасының қалған
кдъісыяда орналасқан. Шыны торізді дене көздің ішіндегі заттардың 65
процентін қүрайды жепе оның массасы көздің массасының жаріысына
*УЖ (4гр.). Ол тығьи қаңқа мен сүйықтыктан түрады. Шыны төрізді
Дененің барлық қүрылысында 99 процент су, өте аз мөлшерде белоктар
түздар бар. Дегенмен шыны тәрізді дененің жабысқақтығы судың
^быскңқтығьшан бірнеше оидағаи есе жоғары. Оньщ қацқасындағы ерекше
оелоктар (витрозин, муцин-кілегей белогі) шыны тәрізді дененің
^ябысқақтығын қамтамасыз етеді. Мукопротеидтермен біріккен гиалурон
Кищқңлы көз тургорын слқтауда маңызды роль атқарады. Шыны тәрізді
ДёНенің химиялық қүрылысы камералық суйықтық пен ми-жулын
сүйһйчтығына оте уқсас.
40
41
12-сурет. Шыны төрізді
деие (схема)
7 - непзі; 2 - бірінші шыны
тәрізді дене
Шыны тәрізді дененің құрылыс ерекшеліктері мен оның патологиялық
өзгерістерін түсіиу ушін оның өсу кезеңдерінен хабардар болған жөн.
Бірінші шыны торіздІ дене мезодермадан пайда болған. Екінші шыны
тәрІзді дене мезодерма .мен эктодермадан түрады. Осы кезеңде тор қабық
пен кірпікті денеден оның қанқасы пайда бола бастайды. Қалыптасып
жетілген шыны тәрізді дене (ушІнші кезең) коздің түрақты ортасы болып
қалады. Шьшы гәрізді дененің жогалғап бөлігі қайта кдлпына келмейді
жоне ол тек қана көздің іщкі сүйықтығымен ауыстырылады.
Шыны торізді дене қоршаған көздің
бөліктеріие бірнеше жерде бірігеді. Басты
біріккен жерін шьшы тәрізді денепің негізі
цемесе базисі деп атайды (12 сурет). Оның
базисі шенбер сақина түрінде иректілген
жиектен сәл шығыңқы орналасқан. Базнс
маңывда иіьшы тәрізді дене кірпіктік
эгштелимен мықты біріккен. Шыны тәрізді
дененің мықтылығы жөнінен екінші орындағы
гиалоид-бурціақтық жалғамамен буршықтың
артқы капсуласына бірігуі зор клиникалық
маңызға ие болады. Үшінші бірігу орны көру
нерв дискісінің маңы және оның мөлшелері
дискі ауданына сәйкес. Бүл біріккен жер үш
бірігудің ең осалы. Шыны тәрізді дененің
экватор маңында және де өте әлсіз түрде
бірігетін жері бар.
Кәптеген зерітеуші ғалымдар шыиы тарізді денеде ерекше щекаралық
капсула жоқ деп есептейдІ. Шыны тәрізді дене улкендігІ 25нм-те жуық
талшықты қурылысқа ие. Гиалоидық, немесе Кләкетов капал топографиясы
жеткілікті зерттелмеген. Осы канал арқылы эмбриондык, кезенде көру
лерв дискІсінен бүршақтың артқы капсуласына карай шыны тәрізді дененің
артериясы (аһуаіоібеа) етіп турған. Туарға жақын бүл артерия жоғалады
да гиалоиды канал жіңішке түтщ турінде сақтәлады. Канал 8-тәрізді
иілген бағытқа ие. Шыны төрізді дененіп, орталығында гиалоидтық канал
денесі жоғары көтеріледі де артқы балігінде көлденең жайғасу тенденциясьша
ие болады.
Шыны тәрізді дене мөлдір, түссіз, шар тәрізді (радиус қисықтығы 9мм),
іркілдек, серпімді және онда қантамырлар мен нервтер жоқ. Шыны
тәрізді дененің турақтылығы мен тіршілік әрекеті коздіц ішкі сүйықтьшынан
қоректік заттардың шыны тәрізді мембрана арқылы осмосты және
дпффузиялы сінуімен қамтамасыз етіледі.
Шыны тәрізді дене көз алмасының тіректік ткані болады. Ол көздін
ішкі суйықтығы, бүршағы, қасаң қабықтарымен бірге тор қабықта анық-
айқып бейнені қамтамасыз ететін кез алмасының сындыру ортасын қүрайды
Шыны тәрізді депе көздін ішкі 'суйыктығымен бірге көз алмасыныі
қабырғаларына белгілі молшерде қысым жасап коздің ішкі қысымын
(іегвіо осиіі) қамтамасыз етеді.
1.9.	КӨРУ ЖОЛДАРЫ
Кору жолдары көз алмасының ішкі тор қабығын бас мимен жалғайды.
Ол көп есінділі клеткалардың аксондарыиан қүралған жане узілместен
сырткы иінді денеге жегеді. Оның қүрамында ортальіқтан шетке қарай
хүрстін кері байланысгық элемент талшықтары да бар. Көру жолдары
бес болікке бөлінеді; 1-көру нервісі; 2-көру айқаспасы; 3-көру даңгыл
жолы; 4-сыртқы иіпді дене; 5-көру бейнелерді қабылдап айқындаушы
орталығы (13-сурет).
Квру нервІсі (ііоріісцл). Кору первісі бас ми нервтерінің 2-пгі жубы. Ол
огпикалык ганглиялық клеткалардың орталык, цилиндрлері-аксондарынан
қүралған. Тор қабықтын. барлық жерінен аксондары дискіге жиналып
болек буда қүрап ақ қабықтағы кереге көз тесіктен көз алмасынын.
ішінен шығады. Тор қабықтың орталық шүқаршасынан шыққан нерв
талшықтары үрпіше - дақ будасын қүрап квру нерв дискісінің самай жақ
жартысына бағыт алып, оның көбісін иеленеді. Тор қабықтын, м\"рын
жақтағы жартысынан шыққан нерв талшықтары дискінің мурын жақ
жартысына келеді. Тор қабықтың сыртқы бөліктерінен шықкдн талшықтар
дискідегі үрпіше-дақ беда талшықтарының үсті мен асіына жыйналады.
Талшықтардың осындай қатнаста орналасуы көру нервісшің шаралық
бөлІгінің алдыңғы жағында сақталады. Көзден сәл қашықтауди үрпіше-
дақтық буда ортаға ығысады да тор қабықтың самай бөліктерінің
талшықтары нервтің самайлық жартысын түгел алып үрпіше-дақтық
буданьщ сырт жағын қоршап жатады.
Одан орі көру нервісі жумыр бау түрінде көз пьарасының төбесіне
қарай бағыт алып көру каналы арқылы орталық ми шүңкырына отеді.
Көз шарасында нерв “8” - тәрізді иіледі, ал бүл иілу көз алмасы
К.озғ4лганда, ісіктер мен қабынуларда кәру нервісінін. созылуынан сақтайды.
Сонымен қатар кнру нервісінІң канал ішіндегі бөлігін сүйектік канал
тығыз орап алып оған қолаисыз жагдай туғызады. Көру нервіонің тор
сүйек пен түп сүйектер қуыстарына жақын өтуі осы куысдардың қабынуь:
наіижесінде нервгің қысылып калу, немесе кзбынып қалу қаупііі тутызады.
Көру нервісі каналдан өтіп ми сауытына енеді
Көру нервісін көз алмасынын ішіндегі, шара ішіндегІ (Зсм), канал
‘шіндегі (Ісм) жөне бас сүмек ішіндегі (1,5см) бөліктерге оөлуте болады.
Ьфесек адамның көру нервісінің үзындығы 4,4-4,5см. Көз шарасынын, ішіндегі
бөлігініц үзындығы 3,5см. Көру нервісінде шамамен 800 мыңга жуык
рецепторлық аяға сәйкес келетін 1 миллионға жуык галшықтар бар. Көру
нервісінін үш қабығы бар, аяар ми кабықтарының жалғасы.
Көру айқаспасы (сһіамиа орбсшп). Көру айқаспасында көру нерв
талшьтқгдры шарбыланып жарым-жартылай айқасадьт Тор кдбықтың ііпкі
'Картысыііа.н шығып келе жатқан талшықтар айқасады. А я оның самай
43
42
жақ жартысынан шығып келе жатқан талшықтары айқаспаның сыртқы
жағында орналасады, Көр\ айқаспасъінан көру даңғыл жолы (тракт)
басталады.
Көру даңрыл жолы (тракты). Кору даңғыл жолы көру айкаспасының
артқы бетінен басталып сыртқы иінді дене мен ортаңғы мидағы 4 (төрт)
төмпешіктің жогаргы қос төмпешігінде орналаскдн сезгіш қыртыс астылык
көру орталығымен жалғасадьі- Он, жақтағы көру даңгылына сщ көзден
шыққан айқаспаган талшықтар мен сол кнзден шыққан айқаскдн талшықтар
енеді. Сол жақтығы көру дартыл жолындағы талшықтар да жоғарыдағыдай
болып орналасқан.
Сиртқы иінді деиеде (согриз £спіси1яШт Іаіегаіе) шеткі нейрон бітеді де
кару жолының орталық нейроны бастау алады. Ол сыртқы иінді денеден
шығысымен сәулелі таж (гаФаііо орііса, Грациол будасы) турінде шашыраііды
нерв талшықтары бас мидын, шуйделік бнлігікің ішкі бетіндегі қүс топшысы
(тепкіші) атты салаларда (зиісия саісагіпиз) орналасқан қыртыстық
айқындаушы кару орталығъша бағыт алады.
1.10.	КӨЗДІҢ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ КӨМЕКИП АППАРАТЫ.
Көз алмасының қалыпты қызметі, турақты орны, жылжымалығы мен
қорғанысы көз шарасыныц өзіндік қүрылысымен жә.че көптеген көмекші
аппараттармен қамтамасыз етіледі.
1.11,	Квз шарасы (үясы, огһйа) - көз алмасы меп оның аппаратына
арналған бас сүйегіндегі қуыс орын. Көз шарасы көз алмасы мен онын,
басгы көмекші мүшелерінің (тамырлар, нервтер, бүлшықеттер, майлы дене,
фасциялар, жас бездері, дәнекер қабық пен жас жолдары) сүйекгік
қорғанысы болады. Көз шарасы тәрт қырлы пирамида формалы, өзінің
негізімен алға және сырткдрырақ қараған, ал төбеамен артқа және ішкерірек
қараған. Көз шарасының кіреберістегі биіктігі 3,5см, ені 4см. тереңцігі
(сагитальді өлшемі) 4-5см (14-сурет),
14-сурет. Көз піарасы
/-үстінгі жак сүйегінің шаралық бүгагы; 2-торлы
сүйектің шнралық пластинкасы; гі-көру мерисің тесіи;
Ұ-сына тарізді сүйектің кіші канаты; 5-маңдей сүйегінін
шаралық бөлігі; 6-жоғарғы шаралық саңлау; 7-бет
сүйегі; 5-төменіі шаралық саңлаү 9-сына тәрізді
сүйсктің үлкен қанаты; ЯҚжоғарғы жақ сүйегінің
шаралық безі; /7-жас сүйегі; 72-жас қалташасына
арналган шүқырша; 23-мүрын сүйегі.
Көз шарасының ішкі, жоғарғы, сыртқы және төменгі төрт қдбырғасы
бар. Ііикі қабыргасы ең курделІ және жуқа болады. Оны жоғарғы жақ
сүйегінің мақдайлық бугағы, жас сүйегі (оз Іасгіпіаіе), тор сүйектің шаралық
44
пластинкасы (Іатіпа огЬііаІіз О88із еіһтобаігһ, сына торізді сүйек денесінің
сырткы беті қурайды. Мүрынныц жарақатгарында тор сүйектін пласгинкасы
сынып кетіп щаралық немесе қабақтық. эмфиземаға (ауа кеулеуге)
ушыратуы мүмкін. Жогарғы жақ сүйектін, мандаіілық бутағындағы алдьщғы
жастық қыр мен жас сүйегіндегі артқЫ жастық қыр аралығында жас
сүйегінің бетІнде жас қалташасына арналған шүнқыр бар. Осы шүнқырдан
жас-мүрьшдық өзек (канал) басталады да ол төменгі мүрын қуысына
барЫп ашылады. Көз шарасьшың ішкі қабырғасы шараны тор сүйегініц
қуысынан бөліп түрады. Гор 'сүйегіпің. шаралық плаетинкасы мсн мандай
сүйегінің, араЛығынДа алдыіңы және артқы торлық тесікТер бар. Осы
тесіктер а]іқыһы көз шарасынан мурын қуысына аттас артериялар
(аа.с1һтоМа1І8 апі.еі рол ) әтеді, ал мурын Қуысынан көа шарасына аттас
веналар (у.еіһтокіаій апһеі ро8і)’өтеді.
Көз шарасыньщ, жоеаргы қабыргасы маңдяй сүйегішң шаралық балігі
мен сына тёрізді сүйектің кіші кднатынан қүралған. Көз шарасынын ішкі-
жоғарғы бүрышында мандай сүйёгінде мандайлық қуыс бар. Көз шарасының
жоғарғы қырйнда орталық жерінен сәл ішкеріректе орналасқан жоғарғы
ійаралық тесік, немесе тілік бар. Өсы тесік арқылы өзі аттас артерия мен
нерв шығады (аеі пяіргаогіяіаІІ?). Тіліктен'5 мм-Дей кейіиіректе шеміршекті-
сүйекгік шығыршЫқ-тесік (ігосһіеа) орналасқан. Жоғарғы сыртқы шетінде
жас безіне арналған шунқыр (Ғоязһ діапсіиіас (1асгіта1І8) бар.
Көз шарасының сыртк^ы ^абыргасыи бет сүйегінің мандайлық бөлігі,
мандай сүйегінін, бет сүйектік бүтағы, сына тәрізді сүйектің үлкен қанаты
қүрайды.
Көз шарасынын, гпөменгі крібыргасын жогарғы жақ сүйегі, бет сүйегі мен
тандай сүйегінің шаралық бүтаіы курайды. Оз көз шарасын үсгіңгі жақ қуысынан
(Ні^ітого) бөліп түрады. Төменгі қабыргасында төменгі шаралық канал бар.
осы канал аркылы атгас тамыр мен нерв (а.е( п іпҒгаогЬйаІіз) өтеді Бул канал
үстіңгі жақ сүйегінін. бетіне тесік бслып ашылады.
Сонымен көз шарасы үш жағынан мурын қуыстарымен шектеседі.
Олардан патолоіиялық қубылыстар көз шарасына тарайды,
Көз шарасынын. түкпірінде жоғарғы және сырткы қабырғалар аралығында
жоғаргы шаралық саңлау (Яяшга огһііаіія яірегіог) бар. Ол сына тәрізді
сүйектін. үлкен ж$не кіші қанатгарьшың аралығында орналасқам. Жоғаріы
шаралық саңлау арқылы барлық козді қозғағыш нернгер (посиіотоіогіиқ
аЬсіисепқ ігосһіеагіз), үшкіл нервтің бірінші тармағы - каздік нерв
(п-орһіһаітісиз) шараға еведі де жоғарғы көздік вена (у.орһіһаһпіса міре-
гіог) шарадан шыгып кетеді.
Көз шарасынын, артқы-төменгі бурышында еына тәрізді сүйектін. үлкен
қанаты мен жоғарғы жақ сүтіек аралығында төменгі шаралық сандау
орналасқан. Ол шараны қанат-тавдайлық шүнқырмен (Ғозяа ріегу^ораіаііпае)
жалғастырадьі. Бүл саңдау уақ тегіс бүлшықеі талшықтары бар фиброзды
жаргақпен жабылған. Осы сандау арқылы шараға төменгі шаралық нерв
(гипгіаогЬйаІік) енеді де томенгі шаралық вена (у.іпҒгаоі-Ьііаііх) одан шығып
кетеді, Көз шарасының төбесінде сына тәрізді суйект?’; кіші қанатында
45
көру нервісіне арналған канал бар. Осы канал арқылы көз шарасынан
көру нервісі (портісиз) шығады да көздік артерия (а.орһіһаІтІса) енеді. Бүл
канал көз шарасын бас суйектін ортаңғы шүңқырымен қосады.
Көз шарасынын, жиектік шеті қабырғаларына қараганда мықтырақ Ол
қорғаныс қызметін атқарады. Көз шарасьшың кабырналары сүйек қабышмен
(регіогЬііа) жабылған. Суйек кабығы шаранын. түкпіріндегі көру тесігінің
тоңерегінде және жиек шетінде гана сүйек серге мықты жабысып біріккен,
ал қалған жерінде тек қана бос төселген. Сондықтан да паталогиялық
жағдайларда орнынан оңай ажырайды, Көз шарасының кіреберісі шеміршекіі
аралық шандырмен (фасциямен) ферШт огЬііаІе. /азсіа іагчо-огЬіІаІі.ү
жабылған. Ол шараның жиектік шеті мен қабақтар шеміршегіне бірігеді.
Осы фасция артындағы қурыльртцар ғана шараның ішінде жайғасқандарға
жатады. Жас кдлташасы фасция алдында орналасқандықтаң шараның
ішінен тысқары қурылымдарға жатады. Жас қалташасы мен қабөқтардағы
қабыну қубылысіарының шараның Ішіне тарлауына фасция кедергі болады.
Шарлық фасция шара жиегіне жақын маңда көз алмасын қоршап түрған
жүқа дөнекер тканьді жаргақпен (тадяй ЬиІЬі) тыгыз байланыста болады.
Осы жарғақ алдына қарай коньюнктива астылық тканьге қосылып кетеді
де кәз шарасын алдынғы жөне артқы екі бөлікке бөліп түрған тәрізді
болады. Алдыңғы бөлІкте көз алмасы мен фасция қьш тәрізді қоршаған
булшықетгердің ушы жатады. Коз шарасының артқы бөлігінде кнру нервісі
булшықеттер. тамырлы-нервтік қурылымдар мен майлы дене орналасқап.
Фясция мен көз алмасы арасында ткань аралық сүйыктьпы бар капиллярлық
сандау қалады. Осы жағдай көз алмасының бос жан-жаққа айнала
қозғалуына еркіндік береді және көз алмасы домалақ буын торізді қозғалады.
Көз шарасында аталған фасциялардан басқа дөнеқер тканьді жалғама-
байламдар жуйелері бар. Олар көз алмасын ілулі турған қалпында үстап
турады (гамактағы-“аспалы тор’;-т<»різді).
Жаңа туғандардың көз шарасының взіяе төн ерекшеліктері бар: оның
көлденең өлшемі тігінен үзын, онша терең емес, үшқырлы пирамида
формалы болады. Шарапың тек жоғарғы қабырғасы ғана жақсы жетілген.
Жоғарғы және төменгі сандаулары біршама үлкендеу болғандьжтан қанат-
тандай шүңқыры және бас суйек куысымен кең түрде қатнасады. Көз
шарасыиың төмегі жиегіне а ц тістерінің урығы (бастамасы) жақын жатады.
Өсу қүбылысында негізінен түп сүтіектің үлкен қанатының улғаюынан
маңдай мен жоғарғы жақ қуыстарьшың өсуінен көздің шарасы тереңдеп,
төрт қырлы пирамида түріне ие болады. Оның білігі (осі) конвергентгік
жағдайдан дивергентгікке нтіп каздің қарашық аралығы үлғаяды. 8-10
жасқа келгенде оның формасы мен өлшемдері ересектер көз шарасындай
болады. Жастын үлғаюымеиен майлы дене де үлғаяды, ал қартайғаңда
ол семеді.
1.12.	КӨЗДІ ҚОЗҒАҒЫШ БҮЛШЫҚЕТТЕР
Көздің сьгртқы бүлшықетгері квз алмасынын барлық бағытта жақсы
қозғалуын қамтамасыз етеді, Көзді қозғайтын бүлшықетгерге төрт түзу:
жоғарғы (гп.гесШ» зирегіог), томенгі (т.гесіш іпГегіог), сыртқы (гп.гесіиз
46
Ізіегаііз), ішкІ (т.гесііғ; техііаііз) жөне екі қисык: жоіарғы (т.оЫІццціі яире-
ііоі), төменгі (иі.оЫіашк іЫегіог) бүлшықегтері жатады. Төменгі қисық
булшықетген басқасының бәрі көру нервісі каналынын, айналасыпдағы
суйек қабығымен біріккен сіңірлІ сақинадан басталады. Олар алга қарай
щашыраңқы багытта, бүлшықетгік қуыс (воронка) жасап. көз алмасыныи.
қьінабын (Тенон капсуласын) тесіп өтіп; ішкі түзу булшықет қасаң қабықтын
шетіиен (лимбтен) 5.5мм қашықтықта, төменгі тү-зу булшықет - 6,5мм,
сыртқы түзу бүлшықет - 7мм, жоғаргы түзу булшықет 8мм қашықтықта
ак қабыққа жабысып бірігеді. ІшкІ жөне сыртқы түзу бүлшықеттердің
тарамыстарынын. бірігу сызығы лимбке параллель жүреді де таза көлденең
қозғалысгы қамтамасыз етеді. Ішкі түзу бүлшықет көз алмасын ішке
қарай, ал сыртқы түзу бүлшықет сыртҚа қарай бүрады. Жоғарғы жөне
тнменгі түзу бүлшықеттердің тарамыстарының бірігу сызығы қигаш
орналасқан: самаіілық үщы мүрындық үшынан лимбтен алысырақ біріккен,
Булай бірігу жоғары жөне тнмен бурумен бірге ішке ка|іай бүруды да
қамтамасыз етеді (15-сурет).
Сонымен, жоғарғы түзу булшықет көз алмасының жоғары Жөйе ішке
қарай, төменғі түзу бүлшықет оның төмен жө-не ішке қарай бүрыл^тян
жүзеге асырады. Жоғарғы қисық бүлшықет те сіңірлі сақинадав .басталыл
жоғары және ішке қарай бағыт алып, шараның сүйекті-інеміриіекті тесік
шығыршыгыпан асырылып арткд бу-рылып көз алмасына багытгалып
жоғарғы түзу бүлшықетгің астымен өтіп экватордан ары, лимбтеп 17
18мм-дей жерде тарамьіетары желпуіш (веер) тәрізді болып ақ қабыққа
бірігеді. Сүйтіп жоғарғы қисык. бүлшықет жиырылғаңда көз алмасьш
төмен жөне сыртка қарай бүрады. Төменгі қисық бүлшықет көз шарасының
төменгі-ішкі шетіндегі сүйек қабығынан бастау алып, артқы-сыртқа қарай
бағытталып, төменгі түзу бүлшықетгің астымен өтіп эква гордан ары, лимбтен
Іб-17мм-дей жерде сыртқы жөне томенгі түзу бүлшықетгер аралығында
ақ қабыққа бірігеді. Осы бүлшықет жиырылғанда қоз алмасын жоғары
және сыртқа қарай бүрады.
Сонымен, көз алмасының жоғары қарай қозғалуын жогарғы түзу жөне
төменгі қисық бүлшықеттер, ал оның томен қарай қозғалуын төменгі түзу
және жоғарғы кжық бүлшықеттер іске асырады. Көз алмасының сыріқа
(абдуқция) бүрылу функцяясын сыргқы түзу (латералъдық), жоғаргы және
төменгі қисық бүлшықеттері, ішке бүрылу (а.ддукция) функциясын ішкі
түзу (медиальдық), жоғарғы жөне теменгі түзу бүлшықетгері атқарады.
Коздін бүлшықеттерія көз-қимыл (аосиіотоіогіиз), шыгыршықтық
(п.ігосһ1еагіз) және әкеткіш (паіхііііхгь,) нервтердің талшықтары неркгендіріп
түрады. Жоғаргы қисық буліііықеггі шығыршықтык, нерв, сыртқы түзу
бүлшықетті өкеткіш нерв, ал қалған бүлшықеттерді көз - қимыл нерві
нервгеңдіреді. Кәзді қозғайтын бүлшықеттер к&з артерңясыньш. (аорһіһаішіса)
^үлшықеттік тармақтарымен қоректендіріледі, Қантамырлар бүлшықетгердің
соңына жакын олардың ортасында орналасады. Нервтер де. қантамырлар
сияқты, бүлшықеттердің соңына жакңш оларва енеді. Бүлшықетгер туғаннан
°астап қызмет атқара ба стағанымен олар 2-3 жасқа келгенде жақсы
47
жетіледі. Көз алмасынын бұлшықеттерінің күрделі функциялық карым
қатыяасы екі көздің бір-біріне байланысты бірлескен (ассопиалық
қозғалысында аса зор маңызға ие болады.
1.13.	ҚАБАҚТАРДЫҢ АНАТОМИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ.
ІҚабақтар (раІреЬгае яірегіог еі іпіегіоғ) жылжымалы жапқыштар торізді
з алмасының алдынғы бетіп жауып түрады да оны сырткы зиянды
әсерлерден қоргайды. Кірпікті қағу кезінде олар көз алмааыиың алдымен
жылжи қозғалып, коздің. жасын біркелкі таратады жөие касаң қабық пен
донекер қабықтардың қажеггі ылғалдануына, көз алмасының қасан. қабыгы
мен дәнекер қабық беттеріне түскен уақ бөгде затгарды жуып, олардың
шығып кетуіне мүмкіңдік туғызады.}
Әдетге дағдылы кірпік қағу \йықтамаған кезде рефлекторлы жүзеге
асады. Қагаң қабық эпителиінің сәл гана кебе бастауы оның көптеген
нерв талшықтарын тітіркендіреді, ал бүған жауап ретінде көзде кірпік
қагу болады. Күшті сәуле жарқылында, улы бу мен газды атмосферада
болтанда, кірпіктерге сәл гана тигенде немесе кенетген жарақаттану қаупі
пайда бола қалган жағдайда да кд&яқтардың рефлекторлы тьйыз қосылуы
болады да көз жүмылады. Бүл қоргану рефлексі ауыз, мүрын шырышты
кабықтары тггіркеніп түршіккенде де, ащы немесе қышқыл тагамдык
азықгарды қолданғанда да, түршіктіретін затгарды иіскегенде де пайда
болады Үйықтаған кезде қабақтардың тығыз қаіісырылуы қасаң қабықтын
кебуіне жол бермейді және көзді ластанудан сақтайды.
[^Қабақгардьщ шеттерінің сыртқы жөне ішкі үштары бір-бірімен бірігіп,
миндальдің дәні т-эрізді көздің саңлауын қурайды. Көздің гаіглауыныл
сырткы бурьшіы сүйір, ішкі бүрышы таға тәріэді бүгіліспен дағалдашзн.
Осы иіліс жас көлпйгі (Іасиз Іасгішаііз) деп аталатын кеңісгікті шектейді.
Онда қызғылт түсті кішкене томпешік - көз жасының бүртігі (согцпсиІа
Іасгітаііз) бар. Одан сыртырақ жарым ай тәрізді қалыңдаған дәнекер
қабық бүктесіні (рііса кетіінпагіз) бар, Осы қүрылымдар үшінші қабақтыв
қалдықтары (рудименттері) болып саналады.
Ересек адамдардың көзінің саңлау үзындығы 3()мм-ге жуық, кеңдігі
8мм ден 15мм-ге дейін болады. Тура алдына жәй қараған кезде жоғарғь
қабақ қасаң қабықтың жоғарғы сегментін сәл ғана жауып, ал төменг
қабақ лимбке 1-2мм-дей жетпей түграды.
Әдетте коз саңлауынын түрі мен кеңдігі әртүрлі көңіл-күйге (күлкІ
ашу, қайғы ж.т.с.с.і. жел мен күшті жарьж, әсеріне байланысты өзгеріг
түрады. Көз саңлауының тарылуы мен іү рівін өзгеруі көздің алмасы меі
оның кәмекші мүшелерінің әртүрлі ауру-сырқауларын қостай жүреді.
Кдбақтың бос шетіюң кңлындығы 2мм-ге жуык, қабақтар қапсырылғанда
бір -біріне тығыз жанасады. Қабақтың тегістеу кірпіктер өскен алдыіць
және көз алмасына тығыз жанасатын сүтіірлеу келген артқы қырларь
бар. Алдыңғы жәңе артқы қырлар аралығында кыр аралық кеңдстік деГ
аталатын тегіс жолақша бар (16-сурет).
48
Кабақ терісі өте жуқа жэне оцай әжімделеді. ТерІде яәзік түктер. тер
мен май бездері бар. Шел клеткасы өте болбыр жоне онда май тіпті
жоқтыц қасы. Согып алғапда, қабақтың қабыну қүбылыстарында, журек-
қантамырлар жуйесініц, бүйректіц және басқа да жалпы оргапизм
ауруларында қдбақтың онай ісінуі осы жағдаймен түсіндіріледі.
Кәз сандауы ашылганда жоғарғы қабақ терісі қастың үстіңгі догасынан
төмендеуде теріге бірігетін қабақты көтеретін бүлшықег талшықтарымен
ідіке тартылады, соныц нетнжесіне терең жогарғы шара-қабақтық бүктесін
пайда болады. Сәл ғана білінетін көлденең бүктесін көз піарасының төменгі
қырына сәйкес төменгі қабақта да бар. Кексе адамдарда астыңғы
тканьдермен нәзік біріккен әжімді тері жоғарғы қабақтың сыртқы бүрышы
маңында көбіне кэз саңлауынын үстіне қиғаш бүктесін түрінде салбырап,
көзге қартайгандыққа тән белгі беріп турадьғ]
16~сурет. Қабақгар мев көздің алдыңғы
бөлігінін, ТІК кесіпдісі.
/-маңдай қуысы; 2-жоғарғы қабақты кәтеретін
бүліпыкет; 3-денекер кабыктың жоғарғы кумбезц
Ұ-дәнекер қабыктағы жас бездері;- 5-жоғаргы
кабақтың дәнекер кабығы; 6-төменгі кабактың
денекер қабығы; 7-дшекер кдбықтың тйіменгі күмбезі;
5-кездін айналма бүлшықетінің талшықтары;
9-төменгі қабақтың мейбомий бездері; /(9-қабяқтын.
май бездер^ //-жоғярга қабақтың төменгі артериялык
доғасы; /2-жоғарғы қабактың мейбомий бездері; 13-
жоғарга қабақ шеміршегі; /Тжоғарга қабақгың
жоғарғы артериялық допасы; /5-көздің айналма
булшықетінің шаралык бөлігінің талшықтары; 16-
шеміршекті-шаралық фасция; /7-қабақ терісі.
Тері астында кездің эйналма бүлшықеті (пкогЬісиІагё осиіі) жайғасқан.
(рагл раІреЬгаІіз) деп екі
1	2
Оны шаралық (раге огһйаііз) және қаоақтық
бөлікке ажыратады (17~сурет). .•
Бүлшықеттің шаралық бөліктерінің
талшықтары шараның ішкі қабырғасындағы
жоғарғы жақ сүйегінің мандайлық бүгағынан
басгалып шара жиегімеи голық айиалып келіп
басталған жеріяе бірігеді Бүлшықеттің қабақіық
бөлік талшықтары доға тәрізді қабөқтардып,
ипкі жабысып біріккеп жерінен басталып сырткы
Жабысып біріккен жеріне бірігеді. Олардың
Жиырылуы кІрпі.к қақтырады және уйықтағанда
Қабақтарды бір-бірімен жанастырады. Көзді
Катты қысқанда бүлшықеттің екі бөлігІде
^киырылады.
Ішкі байлам жоғарғы жақ сүйегінің
^ідайлық бутаіындагы жас қырьшың алдынры
17-сурет. КездІң айналма
бүлшыкеті-; 7-қабақтардың
ішкі біріккен жері; 2-шаралык
бөлііі; 2-,5-қабақтық бөліктері;
^-кд&кгаря-н сыргкы йріккен
жері.
49
бетінен тығыз буда болып басталып коз саңлауының ішкі бүрышына
бағыт алып, екіге бөліиіп екі қабақтың шеміршектерінің іінкі шетіке
жабысып бірігеді. Осы байламның артқы фиброз талшықтары ішкі бүрыштан
артқа бүрылып артқы жас қырына бірігеді. Сонымен, кдбақтардың ішкі
байламының алдьодғы және арткы иіндері мен жас сүйегінің аралығыпда
фиброзды кеңістік пайда болады. Оеы жерде жас қалташасы орпаласады.
Көздің айпалма булшықетінің қабақтық бөлік талшықтарыпың ішкі
байламның артқы иінінен басталып жас қалташасының үсгімен өтіп суйекке
бірігетін жерІн (Горнер) жас бүлшықеті деп атайды. Кдбақ қақкңнда бүл
бүлшықет жас қалташасының қабыргасын созып жас көлшігінен жас
өзекшелері арқылы жас сүйықтығын сорып тартып алатын влкуум жасайды.
КірпікТердің түптерімен шеміршек бездеріиің (Мейбомий) шығарғыш
өзеқшелерінің аралықтармен қабақ қырын болай журетін қабақтық
бүлшықет талшықтарьш кірпіктік булпіықет (Риолан бүлшықеті) деп атайды.
Осы бүлшықет керілгенде қабақтардьің артқы қырлары коздің алмасына
тығыз жанасады.
Көздің айналма бүлшықетінің кабақтық бөліктерінің артында тығыз
дәнекер тканьді пластинкалар-қабақтардың шеміршектері (іагвдя) бар.
Шеміріпек деп аталғанымен онда шеміршектік клеткалар болмайды.
Шеміршектер қабақтардың қанкдсы және өзінің шамалы дөңестіпмен
қабақтардың дөңестеу формасын калыптастырады. Екі қабақ піеміршектері
шара қырымен тығыз көздік жаргақ перде арқылы жалғаскан. Осы шеміршек
пен перде көз шарасынын, топографиялық шегі болып есептеледі. Көздің
шарасьшың ішіпдегілер деп осы перденің артында жайғаскдн тканьдері
айтады.
Шеміршекте қабақтардың қырына перпевдикуляр орналасқан майлы
зат шығаратын бездер (Мейбомий) бар. Олардың шығарғыш өзекшелерінід
тесіктсрі қабақтың қырларының арасындағы кеңістікке ашылады. Ол 'гесіктер
кдбақтардың артқы қырларын болай қатар тізіп орналасады. Вүл бездер
қабақтар кырларында кірпіктік бүлшықет талшықтарымен шырмалған.
Сүтітіп бүл бүлшыкет бездердін, майлы затын шығару қүбылысына қатысады.
Осы майлану көздің жасының қабақтар қырынан асырылып кетуіве қедергі
болады және жас сүйыктығьш ішкі бүрыштағы жас көлшігіне бағыттайды.
Ол теріні малшылаиудан сақтайды, уақ бөгде затгарды үстап қалады,
қабақтарды тығыз жанастырып сандауды толық герметикалы жабады.
Осы майлы зат қасаң қабық бетіндегі жас сүтіықтығының капиллярлы
қабатын жүқа қабыкдіа түрінде жабады да оның булан^ъш кідіртеді.
Қабақтын. алдынғы қырында 2-3 катар болып кірпіктер (сШа) әседі.
Жогарғы қабақтардағы кірпіктер әдетге темеигі қабақгардагы кірпіктерден
узындау және саны жөнінен көптеу. Әрбір кірпіктің түбінің маңында май
мен өзгерген тер бездері орналаскдн және де олардың шығарғыш өзекшелері
кірпіктердің қалташаларына ашылады.
Ішкі бүрышқа жақын қабақтардың Ішкі шеті бүгіліп кішкене
томпеішкгер-жас бүртіктерін жасайды. Олардың төбелерінде кішкене жас
әзекшелерінін басталатын жері-жас тесікшедері ашылып турады.
50
Жогарғы қабақ шеміршегінің жогаіжы шаралық іпетіне қабақты көтеретія
бүлшықет бірігеді. Ол көру тесігі маңындағы сіңірлі сақииадан бастальш.
піараның жогаргьі кңбырғасын бойлай алға жүріп шара шетіне жақындағанда
жалпақ тарамысқа айналады. Осы тарамыстың алдынңы талшықтары кездің
айпалма булшықетінің қабақтық будасы мен қабақ терісіне багытталады.
Оның орта бөлік талшықтары шеміршектіц жоғарғы щетіне, ал артқы
бөлік талшықтары дөнекер қабықтын, өзегіне күмбез маңыида бірігеді.
Орталық бөлігі уақ тегіс ерекше булшықет талшықтарынан түрады. Осы
бүлшықет талшықтары кдбақты көтеретін булшықеттің алдыңғы шетінде
орналасқан жәпе онымен тығыз байланыскзн. Бүл бүлшықеггің тарамысыньщ
бөлініп бірігуі үстіңгі қабақтың барлық қабатгарының: тері} шеміріпек,
жоғарғы күмбездік дәнекер қабыгыньщ бІрге бірдей көтерілуін қамтамасыз
етеді. Осы бү ішықеттіи алдыңгы, артқы бөліктері көз - қимыл первісімен,
ортаңғы бөлігі симпатикалық нервісімен нервтенеді. Симпатикалық нерв
сал болғанда жоғарғы қабақтың сәл төмен түсуі байқалса, квз - қимыл
неры сал бслса қабақтың толық түсуіне-птозға үшыратады. Көздің айналма
бүлшықеті бет нервісіменен нервтеледі. Бет нерві сал болғанда қабақтар
қапсырылмай көз саңтауы түрақты түрде жабылмайды да  лагофтальм
байқалады.
I Қабақтардың алдыщы қырында 2-3 қатар болып кірпіктер (сіііа) өседі.
ЖхіЬарғы қабақта олар 150 де төменгі қабақта 70-ке жуық. Балалар мен
әиелдерде ерлерге қарағанда кірпіктер көптеу. Кірпіктердің өмірішн. үзақтығы
6 айға жуық.
Қдбақгардың қоректенуі көз артериясының (а.орһгһаітіса) сыртқы
тармақтары (а.ра1реЬга1І8 Іаіегаііз), ішкі тармақтары (а.раіреһгаііз тефаііз),
жас артериясы (аЛасгітаІіз), алдыңғы тор артериясы (аейітоійаіій апіегіог)
арқылы жүзеге асады.
Қдбақтар үшкіл нервгің біріңші және екінші тармактарымен, бет жөне
симпатикалық ңервтермен нервтенеді. Жоғарғы кдбақ терісі шара үсгілік
(пяіргаогЬіІаІів), маңдай нерғ.і (пйопіаііз), үстіңгі және астынгы шығыршықтық
(пп-яірга-еі іпГгаІгосһІеагія) жэне жас (п-іасгітаііз) нервтерімен. ал төменгі
кабақ терісі шара астылық (п.іпҒгаогЬйа1І8) нервісімен нервтенеді. Көздш.
айналма бүлшықеті бет нервісіменен, жоғарғы кабақгы көтерегін бүлшықеті
(леватор) көз - қимыл нервісіменен, шеміршектік бүлшықегі симпатикалық
н£2Впен нервтеледі^
/^ПҚабақтар рефлекторлы кірпік қағу (1 минупэ 12рет) арқылы кез
йлмасынын, біркелкі және түрақты ьілғалдануына, коньюнктивалық куыстан
бөгде затгардың шығып кетуіне мүмкшдік туғызады. Жзаңа туған балаларда
кірпік қағу 2-3 есе аз болады. Ол бас ми нервтерінің функцияларының
Жетілуімея 2-4 айлық шамасында көбееді. Бір жаскң дейІнгі балаларда
кабақтың барлық бөліктерінің жетілмегендігінен үйықтағанда көз саңлауы
көбіне ашық қалады. Жанд геған балаларда көз саңлауы тар болады.
Алгашқы 2-3 жылда көз саңлауъі үлкееді. Қабақтардьің бөліктері мен көз
сацлауы 8-10 жәсқа келгенде турақты түрде жетіледі^
51
1.14.	ДӘНЕКЕР ҚАБЫҚ
Донекер қйбык., шырышты қабык (коньюпкгива-соп/лпсііуа) қабақтардың
артқы беттері мен көз алмасыпыи. алдыңгы жақ бетіп қасан қабыққа
дейІн жаі-ып турған жүқа эпителилі қабық Кдсаң қабыктың мөлдір эпителиі
мен алдьшгьі шекаралық пласппікасы генетикалы допекер кабықкд жатады.
Көз жүмылғанда дәнекер қабық кдбақ пен көз алмасы аралыгында жіңішке
саңлау - кеністік - данекер қабықтық, қуыс қалта жасайды. Қабақтың
артқы бетін жауып түрған донекер қабықтың бөлігін қабақтық, көз
алмасының алдыңғы сегментін жауып турған бо-тігін к&з алмасьмың данекер
қабығы, немесе ақ қабыктьің дэнекер қабығы деп атайды. Кдбақтық
дөнекер қабыктьш, күмбез болып ақ қабықтық бөлігіне өтетін жерін ~
өтетін бүтІлме. яемесе күмбездік дәнекер қабық деп атайды. Дөнекер
қабыққа тағыда коз сандауьшың ішкі бүрышы маңында көз алмасыи
жауыл туратын жарты ай бүктесіні (үшінші қабяқ рудимеят-қалдығы)
мен қурылысы жәншен теріге жақын көз жасынын, бүртігі (согцпсиіа
Іасгіпзаііх) жатады.
Кдбақтык дәнекер қабық шеміршекке тығыз жабысқан. Бүл жерде
оның эпителиі көп қатарлы цялиндр формалы, олардың аралығында
орналасқан шырыш шығаратын көптеген бокал тәрізді - клеткалар бар.
гЖәй қарағанда дәнекер қабық солшн қызғылт, тегіс, жылтыр қабық.
Қалыпты жагдайда оның астьшдагы шеміршекте қабақтың қырына
перпендикуляр орналасқан сарғыш тартқан бсздер же/іісі көрініп турады.
Тек қабақтардың сыртқы және ішкі бірігегін жеріне жақын жерде дәиекер
қабық шамалы қызылдау және бүртіктерге байланысты барқыт тәрізді
кәрінеді. Патологиялық жағдайларда (қабыну, тітіркеніп-тхршігу.) бүртіктер
үлгаяды, эпителилер түрпайыланып, дәнекер қабық бүдырмақты болып,
сырқат адамдар көздеріне бөгде зат түскен, көздері қүрғаған тәрізді
сезінеді.
Күмбездік донекер қабық астындағы тканьдермен бос байланысқан} ол
осы түста молырақ болғандықтаи көз алмасының қозгалысына кедергі
келтірмейді. Осы маңда дәнекер кабықтың эпителиі коп қатарлы жалпак,
олардын, аралығыңда бокал тәрізді қлеткалар аз бгілады. Эпіпелидтң
астындагы ткань осы жерде аденоидтық элементтер мен лимфоидтық
илеткалар шоғырына-фолликулаларга бай. Тітіркеніп - түршігу мен
қабынуда аденоңдты қабат клеткалардың өрескел үлғаюымен және
фолликулалзрдың кэбеюімен жауап береді. Жоғарғы күмбездік дәнекер
қабықта көптеген жас безшелері бар.
Нәзік дөнекер қабықтың эписклерамен бос байланысқңн кэз алмасының
а-тдынды сегментІи жауьш түрған жері сезгіш жапқыш этгтелий жүмысыи
атқарады. Дәнекер қабықтың осы бөлііінің коп қатарлы жалпақ эиителиі
шекарасыз қасаң қабыққа өтеді және калыпты жағдайда ешқашан мүйізге
айналмайды.
Кәз алмасының дэнекер қабыгыньшьш, шет жагында аздаған аденоидты
ткапь кездеседі, ал лимб маңында ол мулдем жок.
52
Донекер қабық манызды физиологиялық қызмет атқарады. Жоғары
дәрежелі сезгіш нервпен вервтелгеидіктең қорғау ролін қамтамасыз етеді:
йте усақ қиқым түскенде ол бөгде затгы сезеді де жас шығаруды удете
түседі. кабак қағу да жиілейді де нәтижесінде бөгде зат донекер қабық
куысынан шығарылып тасталады. Дөнекер қабық бездері шығарғад заттары
көз алмасынын алдынгы бетін үдайы ылгалдап, майлап, онын
козғалысындағы үйкелісті азайтып отырады. Бүдан бі&қа осы заттар қдсан
қабықты қоректендіру (трофикалық) қызметін де,- атқарады. Д&некер
қабықтың адеғюидтық тканьдеріндегі көптеген лимфоидтық элементгер
дәнекер қабықтың кедергілік-барьерлік қызметін ңжарады.
Донекер қабык балалық шақта біршама қүргақтау, жүқа, нңзік. онда
алі жас пен шырыш бездері аз және жетілмеген. Дөнекер қабық асгьшдагы
ткаиь өте аз және онда фолликулалар мен бүттгіктер жоқ. Дәнекер қабык
алі жоғары сезгіштікке ие емес.
ІДанекер қабықты сыртқы және Ішкі қабақтық артериялар мен алдыңғы
кірпіктік артериялар қоректендіреді. Алдынуы жаде артқы артериялар
өзара кең, кэлемде байланысып жалғасулар (анасгамоздар) жасайды^Бүл
анастамоздар әсіресе кумбездік дәнекер кабық маңында өте көп. Осы
кйптеген анастамоздардың арқасында дөнекер қабықтың қоректенуі бүзылған
жагдайда ол тез қалпьша келе алады. Дәнекер қабықтан қан беттік және
алдыңғы кірпіктік веналар арқылы кайтып ағып кетёді. Дәнекер қабықта
жайылған лимфа тамырлар жуиесі бар. Олар лимб маңынан қүлақтың
алдындағы жөне жақтың асгьшдағы лимфалық түиіндерге барады.
(Цөнекер қабық үпікіл нервтің бірінші және екінші тармаҚтарыменен
нервтеледі.
1.15.	ЖАС МҮШЕЛЕРІНЩ АНАТОМИЯСЫ МЕН
ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Аяатомо-топографиялық орналасуы мен аткдратын кызметіңе баиланысгы
жас мушелері жас сүйьіқтығын өндіретін жөне оны 'агызып алып кеТетін
аппараттарі-а бөлінеді. Жас сүйык,тыгын жасап шығаратын аппараткд
жас безі мен күмбездік дәнекер қабық тканінде шашыранкы орпаласқан
Қосымша безшелер жагады (18-сурет).
Жас безі (^ІапйцІа Іасгітаіів) - коз шарасыпыц сыртқы-жоғарғы шетінде
өзі аттас ойықта әрналасқан. Коздің шаралық фасциясы жас безін улкен
Иаралық және кіші қабақтық бөліктерге бөледі. Шаралық бөлігі маңцай
оүйегінін, салбыраңқы көз үсгілік қырымен жасырынып, жас шүңқырына
батып турады да сыйпауға келмеиді. Ол тек паталогиятык өзгерренде
ғана сыйпауга байқалады. Кабақтық бвлігін қабақты эударып, коз алмасын
ішке және төмен бүрғанда көруге болады. Осы жағдайда ол көз алмасынын
Үстіңгі сырт жағыңда күмбездік дөнекер қабықтың астында шамалы
бүдырмактаньш, сярғыш түсті болып көрінеді.
Жас безінін шаралык бөлігІнің шығарғыш өзекшелері қабақтык
белікшелер арасымен отіп, оның өзекшелерімен бірге (барлыгы 15-20)
53
7	2
18-сурет. Жас мүшелері
7-кад алмасы; 2-жоғарғы жас азекшесі; 3-
жас қалташасы; -Ақабақтардын ішкі біріккен
жері; .5-жас бүргігі; 6-төменгі жас өзекпіесі;
7-туменіі жас тесігі; <?-мүрын - жас өзегі;
9-мурын - жас өзегінің тесігі; /О-жақ
сүйегінін қуысы; 7/-қабақтардың сыртқы
бірікксн жері; 12-ж.а.с безінің қабақтық баліп;
/3-шаралык жапқыш; /Ұ-жас безінш
шаралық бөліи.
кішкентай тесіктермен дөнекер қабықтың күмбездік бөлігінің сырткңі
жартысына ашылады. Жас безін көз артериясының (а.орһіһа1тіса) бүгағы
жас артернясы (а.Іаспгоа1і.<> қднмен камтамасыз егсді. Жас безінің неретенуі
күрделі: сезгіштігін үцікіл нервгін, бірінші тармағынан шығатын жас нервісі
(п іасіітаііго қамгамасыз етеді, бүдан басқа, без парасимпатикалық және
спмпатикалық нерв таршықтарымен де нервтеледі. Жас шығару орталығы
басқа орталықтармен де өзара қарым-қатнаста болады жөне де әртүрлі
рецепторлық зоналардан келген сигналдарга жауап береді.
Көздін жасы мөлдф сүйықтық, сәл сілтілі реакциялы, тығыздығы 1,008,
оның қүрамында 97,8 процент су, 1,8 процент түздар, белоктар, липидтер,
мукополисахаридтер, гистамин активті затгар, аскорбин қышқылы жөне
басқада орғаникалық компоненттер бар. Адамдарда тәулігіне 0,4-1мл жас
сүйықтығы бөлінеді, ал күиггі жылағанда 2 шәй қасықтай бнлінуі мүмкін.
Жас суйықтығының қүрамында бактерия жойғыш әсеріне ие фермент
лизоңим бар.
Жас мүшелері маңызды қорғау қызметін атқарады. Кездің жас
сүйықтығы қасаң қабықты үздіксіз ылғалдап оның оггтикалық қабілетін
арттыруға, көзге түскен тозандарды жуыл шығарып түруға қажетті. Ог
қасаң қабық үшін трофикалық та қызмет атқарады.
Қалыпты жағдайда көз алмасын ылғалдап туру үшін шамалы ғана,
тоулігіне 0,4-1 мл, жас сүйықтығы керек болады, ал ол қосымша жас
бездерімен жасалып шығады. Жас безі болса ерекіпе жағдайларда ғанг
іске қосьшады: козге үсақ бвгде затгар түскенде, қоздырғыш газдармеі
жанасқанда, көзге күшті жарық әсер еткенде, онын, кебуі күшейгенд*
(оттың қасы, күшті жел), мүрын мен ауыз данекер қабығы іүрішккенд*
(мүсәтір, саирт, қыша), қатты ауру мен эмоциялық сезім биле]
жағдайларында (куаныш, қайғы) жас безі көп мөлшерде жас суйықтығьп
жасап шығарады.
ТөменгІ қабақтың ішкі қыры мен көз алмасының арасындағы кеніств
- жас жылғашасы (гіүа ІасгітаІІз) арқылы жас суйықтығы жас көлшігін
карай агады. Жас сүйықтығы дәнекер кабық қуысы.чың көз саңлауыиыі
ішкі бурыш мацындағы терецде}' жеріне - жас көлшігіне жиыалады. Осі
арадан жас сүйықтығы жасты әкеіу жолдары арқылы мүрын қі<ысыя
54
ағьш кетеді. Жасты ағызып алып кету жолдарына жас тесіктері, жас
езекшелері, жас қалташасы және мурын-жас өзеғі жатады.
Жас тесікгері (рипсіиш Іасгітаіе) - әрбір кдбақта бір-бірден, қабақтардын.
ішкі бүрышқа жақын жеріндегі қыр аралық кеңісгіктін. артқы қырына
жақын орналасқан жас бүртігініц төбесінде жайғасқан. Олар көз алмасына
қарай бүрылып, жас кәлшігі манында көз алмасымен тыгыз жанасқан.
Жас тесіктері тік-вертикалъ (1,5-2мм), көлденең (6-8мм) иіндері бар жас
өзекшелеріне айналадьт. Өзекшелердің үзындығы 8-ІОмм. Өзекшелердің
көлденең баліктері қабақтардың ішкі жабысқан байламының артымен
жүріп отырып жас қалташасының сырт бетіне келіп оған қосылады. Жас
қалташасынын. үзыңдығы 10-12мм, диамерті 3-4мм үсті жағынан жабылған
цилиндр тэрізді қуыс. Ол жас шүңқырыңда орналасқан. Жас шуңқыры
жоғарғы жақ сүйехтің маңдайлық бутағы мен жас сүйегінің қосылған
жерінде орналасып, алдынан жоғарғы жақ сүйегіндегі алдыңғы жас кырымен.
артынан жас сүйегіндегі артқы жас қырымен шеқтелген. Твменге қарай
шүңқыр жас-мүрьш өзегіне этеді. Жас қалташасы фасциядан (шандырдан)
пайда болған үшбүрышты кеңістікте “жабылып" гүрадьі. Оның алдынғы
қабырғасын қабақтардың ішкі байламының кең пластинкасының алдьіңғы
бөлігІ мен айналма бүлшықеттің тереңдегі шандьіры (фасция), артқы
кабыргасын шаралық фасция мен ішкі байламның артқы пластинкасы
және айналма булшықет бөлігі, ІшкІ қабырғасын - жас шүнқырының
сүйек қабығы қүрайды. Топографо-анатомиялық ерекшеліктері жас
қалташасына операция жасағанда ескерІлуі қажет. Ііпкі қабақтық байлам
маңызды белгі больш есептеледі. Патологиялық өзгерістердің байламнан
жоғары не төмен орналасуы диагностикалык анықтау мағнасына ие. Ісік
тәрізді томпайып шығып түру, қабыну инфильтраты немесе жылан-көз
тесік Ішкі байламнан төмен болса, онда олар әрдайым жас қалташасыңдағы
патолоіиялық взгерістерден пайда болады. Соңдай өзгерістер байламнан
жогары орналасса, овда олар мавдай немесе тор сүйек қлъістарының
ауруларына тән болады.
Жас қалгаіплсы (.часси.ч Іасгітаіія) - т&мен қарай жас-м^ын өзегіне
(сііісі.118 пазо-ІасгітаІЬ) өтеді де мурынық томенгі қуысына ашылады. Онын
үзындығы 14-20мм, кеңдігі 2-2,5мм болады. Қалташа мен өзек іш жағынан
шырыш шығаратын бокалша клеткалары бар цилнндр эпителилі шырьштгы
қабықпен іөселген. Шырышты қабатгың асгы аденоиды тканьдерге бай.
Сыртқы қабаттары тьныз аізылгъіш талшықты дәнекер тканьдерден түрады.
Жас қалташасының алдыңғы қабырғасының төменгі бөліктерінде созылғыш
тканьдер өте аз болады. Осы жер жас қалташасының қабырғасының
кдрсылығының ең аз жері болады. Дакриоциститт^эде (жас кдлташасының
кдбынуъі) дәл осы жерде оның қабырғасы созылады да томпайып шығады.
Жас қалташасының флегмонасы кезінде дө.і осы жердем кескен орынды
болады.. Жас өзекшелері, жас қалташасы және мурьш-жас өзектер бойында
бугілістер, тарылулар мен қақпақты қатпарлар бар. Олар озеқшелер
а}Ъіздарывда, жас қалташасының мурын-жас озегіне өтетін жері мен осы
язектердің шығатын жерлеріиде снемі болады. Аталғэн жерлерде жиі
55
кездесетін тарылу мен бітелулер жоғарыда айтылған жағдайлармея
түсіндірілерді-
Көз жасының ағып шығу механизміпде бірнеше фактоларға маңыз
беріледі. Олардьш. ен, бастысы қабыргаларында бүлщықет талшықтары
бар өзекшелердің актив түрде сору қабілеті болады. Бүдан басқа, жас
шығару жүйесінің сифондық әрекеті. дәнекер қабық қуысы жабылғанда
қысылған веналардың көз жасына түсіретін қысымы, капиллярлық к^тіггер,
мүрынмен дем алудыц сору әрекеті, айпалма бүлшықет жиырьілғаида жас
қалташасы қуысының өзгеруі және басқада факторлар роль атқарады.
Туу мерзімі жеткен кезде жас безі әлі толық есіп жетілмегендігінен
жас сүйықтығын мүлдем дерлік жасап шығармайтыньш айта кету керек.
Тек екі айға келген кезде нервтенулерінІң өсуімен актив түрде жас
сүиықтығын жасап шығара бастайды. Осы уақьггкң дейін балалар көбіне
"жас шығармай жылайды”. 5 процентке жуық балалар мүрын-жас озегінің
сүйектік бөлігінің гесігі жабық күйінде туылады. Тек кейінірек тесікті
жауып түрған желатинді қабық жас сүйықтығының әсерімен сорылып
кетіп, жас сүйықтығының қалыпты ағып шығып кетуі басталады.
1.16.	КӨЗ АЛМАСЫ МЕН ОНЫҢ ҚОСЫМША
МҮШЕЛЕРШ ҚОРЕКТЕНдаРУ
Ішкі үйқы артериясының (а.сагоіг, іпіета) бір тармағы - к«з артериясы
(ашрһіһаітіса) көз алмасы мен оның қосымша мүшелерін коректендірудіц
негізгі коллекторы болады. Көздің арггериясы көру нервісінш, каналы арқылы
көз шарасына еніп, көру нервісі мен сыртқы түзу бүлшықет аралығында
жатады. Содан соң ішке бүрылып көру нервісінің үсгімен, кейде астымен,
доға жасап өтеді. Көз шарасының ішкІ қабырғасына жақын өзінің ақырғы
тармақтарына бөлінеді. Ол тармақтар көздің шаралық пердесін тесіп өтіп
сыртқа шығады.
Көз алмасының қоректенуін көз артериясынының төмендегі тармақтары
қамтамасыз етедй 1-тор қабықтың орталық артериясы (а.сепігаііз геііпае),
2-артқы үзьш жөие қысқа кірпіктік артериялары (аа.сі1Іагез ройегіогез
Іоп^ае еі Ьгеуез); 3-бүлшықет артерияларының соңғы \титары-алдыңғы
кірпіктік артериялары (аасіііагез апіегіогез).
Тор кабықтың орталық артернясы коз артериясының догасынан болініп
шығып кору* нервісі бойымен жүреді. Көз алмасынан Ю-12мм-дей жерде
ол нерв қабығын тесіп оның ішіне енеді де ортасымен жүріп отырып көз
алмасына көру нерв дискісінің (үрпішесі) ортасымен енеді. Дискіде артерия
жоғарғы және төменгі болып екі тармаққа бөлінеді. Олар өз кезегінде
мүрын және самай тармақтарына ажыраиды (19-сурет).
Самай жакқа баратын артериялар сары дақты доға тэрізді оралып
өтеді. Орталық артерия бағандары нерв талшықтары қабатымен жүреді.
Уақ тармакіпалары мен капиллярлары сыртқы торлы қабатқа дейін
тарамданады, Тор қабықты коректевдіретін орталық артериясы ең соңғы
артериялар жүйесіне жататыңдықтан коршілес тнрмақтармен байланыспайдьі.
56
КөрУ нервісінің шаралык, бәлігі екі топқа жататын артериялардан
юректепеді.
КөрУ нервісінің артқьг жартысында көз артериясынан 6 дан 12-ге дейін
;ішкене тамыршалар бөлініп шығып нервтін қатгы ми қабьіғынан өтіп
күмсақ қабығыіи барады. БіріншІ топтық тамырлар бірнеше тармақшалардан
ұрады. Ол тармақшалар тор қабықтын, орталық артериясынан нервке
йер жерінен бөлініп шығады. ОлардьЩ ең ірісі орталық артериямеп бірге
күріп торлы пластиякаға барады. Көру нерысін бойлай уақ артериялық
ңрмақшалары әзара кен, түрде байланыс жасайды.. Осы жағдай кейбір
амырлар бітеліп қалған жағдайларда нервті ошақтық былжыраудан
актайды.
Дртқы үзын және қысқа кірпіктік артериялар көз артериясының,
іағиныиан бөлініп шығып көз алмасынық артқы бөлігінде көру нервісінін.
юңында ак қабықгағы тесіктер арқылы квз алмасының ішіпе енедІ (20-
.урет). Осы арада 6 12 кысқа кірпІктік артериялар меншікті тамырлы
шбықты қүрайды. Артқы 2 үзын кірпіктік артериялар меншікті тамырлы
фбықтың үстіндегі кеңістіктін, мүрын жәие самай жағымен алға қарай
күреді. КІрпікті дененің алдынғы беті жанында олардың әрқайсысы екі
гармаққа бвлініп, дота тарізді иіліп, шеңбер бойлай жүріп бір-бірімен
калғысып нүрлы қабықтың улкен артериялық шеңберін қүрайды (21-
:урет). Нүрлы қабықтың улкен артериялық шеңберің қүруға бүлшықет
іргерияларыпьгң соңгы ушы-алдынқы кірпіктік артериялар да қатысады,
Улкен шеңбер артериясының тараулары кірпікті дене мен нүрлы қабықты
<ңнмен қамтамасыз етеді. Нүрлы қабыкдағы тармақтар қарашықгың шегіне
іейін радиусты бағытқа ие болады.
Алдынғы кірпіктік артериялар мен артқы узын кІрпіктік артериялар
эзара жалғаспай түрғанда олардан кері жүретіп тармақтар бөліыеді де
іртқа бағытталып артқы қысқа кірпіктік артериялармен байланысады.
Сонымен, меншікті тамырлы қабық (хориоидея) артқы қысқа кірпіктік
іртериялармен, ал нүрлы қабық пен кірпікті дене алдыңғы кірпікгік және
артқы үзын кірпіктік артериялармен қоректенеді.
Тамырлы қабықтың алдынқы (нүрлы қдбық, кірпікті дене) және артқы
(менщікті тамырлы қабык) бөліктерінің бөлек-бөлек қан аиналысы олардың
жеке-жеке закымға үіпьцэауын түсіндіреді (иридоциклит, хориодит). Сонымен
оірге кері жүретін тармақтардың болуы тамырлы қабықтың барлық
бөліктерінің бір мезгілде бірден қабынуып (панувеиттер) да жоққа
Шьгғармайды.
Артқы үзын жөне қысқа кірпіктік артериялар мен алдынғы кірпіктік
аргериялар тамырлы қабықпен қоса ақ қабықты да қоректендіретінін
а*™ кету қажет. Артқы кірпіктік артерия тармақтары көз алмасының
артқы полюсінде өзара және де тор қабықтың орталық артериясымен де
Хапғасыц кәру нервісі маңында таж қүрайды, ал одан шыққан тармақтар
КвРУ нервісінің көз алмасына жакын бнл ігі мен айналасыпдағы ақ қабықты
Қоректендіреді.
Бүлшықет артериялары бүлшықет ішіне енеді. Түзу бүлшықетгер ақ
57
қабыққа біріккеігнен кейін артериялар бүлшықетгерден шығып, алдыңгы
кірпіктік артериялары болып атанып лимб мапңінда коздіц ішіне енеді де
нүрлы қабықтыц үлкен қан айналыс шеңберін қүруға қатысады.
Алдыңғы кірпіктік аріеринлар лимбке, эписклераға және лимб маңыпдагы
дәнекер қабыкқа да қантамырлар береді. Лимбтін, тамырлары беткейлік
және терең орналаскдн екі қабатгы шеткі жиектік әрімделген тор жасайды,
БеткейлІк қабат эписклера мен дәнекер қабықты, терең к.абаты ақ кдбықтң
қоректендіреді. Екі қабатгағы тамырлар қасаң қабықтың тиІсті өздеріне
сәйкес кдбатгарын қоректендіруге де қатысады.
Көө алмасын қоректендіруге қатыспайтын козден тысқары артерияларға
көз артериясының ақырғы тармақтары (шығыршық үстілік артерия
мурынның сыртқы артериясы, көз жасы безінің артериясы, шара устілц
артериялары, алдыңғы және артқы торлық артериялар) жатады.
Шығыршық үстілік артерия шығыршықтық нервпен бірге журіп мандаі
терісіне шығады да мандай терісі мен мандай бүлшықетінің ішкі жағыі
қоректендіреді. Осы артерияның тармақтары қарсы жағының аттас артерш
тармақтарымен жалғасады. Мүрынньщ, сыртқы артериясы көз шарасынаі
шыға бере қабақтардыд ішкі байламының астына еніп жас қалташась
мен мүрын сыртына тармақтар береді. Осы жерде ол бүрыштық артернямеі
(а.апёіііагіз) байланысып ішкі жөне сыртқы үйқы артерияларыз
жалғастьірадьк
Шара үстілік артерия жоғарғы қабақгы көтергіш бүлшықет пен шараныі
төбесінің аралығымен жүріп шараның үстіңгі қырындағы тілік аркылі
иіліп мандай терісіне бағытталады жоне коздің айналма бүлшықетін
тармақша береді.
Көздің жас безінің артериясы көз артериясынъщ доғасы басталға
жерінен бөлініп шыгады, сыртқы және жоғарғы түзу бүлшықеттерді
арасымен жүреді де жас безіне, жоғарғы, төменгі қабақтардың сыртқі
бөліктеріне тармақшалар беріп оларды қоректендіреді. Жоғарғы жән
төменгі қабақтардың ішкі бөліктерш торлық артериясының тармақтар
қоректендіреді.
Сонымен, қабақтардың самай жағы жас безінің артериясынан шыққа
тармақшаларымеп, ал мүрын жағы торлық артерия тармақшаларыме
қоректендіріледі. Олар бір-біріне қарсы қабақ шетін бойлаи жүріп қабақты
терісінің астында артериалық доға жасайды. Дәнеқер қабық т
қантамырларға бай. Жоғаргы және төменгі қабақтардың артериалы
доғаларынан қабақтық және күмбездік дәнекер қабық боліктерІ
қоректеңдіретін тармақпіалар шығады. Олар одан әрі көз алмасының дәнеке
қабығына өтіп оның беткейлік тамырларын қүрайды. Склералық дәнеке
қабығының лпмбгік бәлігі бүлшықетгер артериаларының жалғасы болать’
алдыяңы кірпіктік артерияларымен қоректендіріледі. Осы жуйеден қаса
қабықты айнала эписклерада орналасқан қдлыц жиектік капиллярла
торы қурылады. Қасаң қабықты осы капиллярлар торы қоректендіреді.
Веналық қан айлалысы екі көздік веналармен (у.орһіһаіпііса зпрегіог
у.орһіһакпіса іггіегіог) іске асырылады’ (22~сурет). Нүрлы қабық пен кірпік
58
депеден ьеналық -қап Негізінен
алдьщғы кірпіктік веііаларға
ауьіп қайта қүйылады. Меншікті
тамыр лы қа б ықі а н ве на лы қ
қаннын. ағып шыгуы иірімді
веналар арқылы жузеге асады.
ИірімД’ вепалар таң қаларлық
жүйе жасап неғізгі
бағаидарымен бітеді. Олар
склерадағы қисық каналдар
арқылы экватордан кейінірек тік
(вертикаль) мерищіанның екі
жағынан көз алмасынан
шығады. Иірімді (ұ.уолісовае)
веналар төртеу, кейде олардьш,
саны алтыға жетеді.
Артерияларға серіктес
веналардын,, тор қабықтыц
орталық венасының, алдыңғы
22-сурст. Көз щарасының веналары.
/-қуысталған қойнау 2-жогарғы көз аенасы;
5-жас венасЫ; Ұ-мүрын-мандайлық зенқ _5-
бүрыштық вена; б-жақ қуысы; 7-төменгі жак
зенасы; 5-қанат-тандайлық әрім.
кірпіктік веналардың, эписклералық веналардың, жоғарғы екі иірімді
веналардың барлығыныц қосылуынан жоғарғы көз венасы пайда болады
(ү.орһіһаішіса яірегіог). Жоғарғы көз венасы бүрыштық вена арқылы беттің
терілік веналарымен жалғасады, ол көз шарасынан жоғарғы шаралық
саңлау арқылы шығып, қанды бас куысына әкетеді де вевалық қуысталган
қойнауына қүйылады. 'Гоме.нгі көз венасы томенгі екі иірімді веналар мен
кейбір алдыіцы кірпіктік веналардың қосылуынан пайда болады. Төмеңгі
көз венасы көбіне жоғарғы көз венасымен бір бағанға бірігеді. Кейбірде ол
төменгі шара саңпауъі арқылы шығып беттің терендегі веиасына қүйылады
(у.ҒасіаІік ргоГигкІа). Коз алмаоыиын веналарыида қақпақтар болмайды.
Көз шарасының веналары меп бет, мурын қуъістарьі және таңцай-кднатгық
піунқырлар веналарынын. арасындағы веналық байланысгар (анастамрздар),
оларда қақпақтар болмағандықтан қанның үш бағытқа карай: қуысталған
уңгір.ті қойнаута, тандай-канаттық шүңқырға жөне беттік веналарға ағып
кетуіне жағдай жасайдьі. Бүл жағдай бет терісінен, мүрын куыстарынан
шіфекцияньш, (жүқпалы ауру микроорганизмдерінің) көздің шарасына және
қуысталган қойнауға таралуына мүмкіндік туғызады.
Лимфалық тамырлар бет терісі мен дәнекер қабықтың астында
жайғасқан. .Жоғарғы қабақтан лимфа қүлактың алдындағы лимфа
түйіндеріне, ал төменгі қабақтан жақтын, астыңцағы лимфа түйіндеріне
ағып кетеді. Қабақтардьш. қабыну қүбылыстарында тиісті лимфа түйіндері
ісінеді және ауырады.
59
1.17.	КӨЗ ШАРАСЫ МЕН КӨЗДЩ НЕРВТЕНУЛЕРІ
Көздің және шара тканьдерінін, сезгіштік нервтенуін үшкіл нервтің
(п.ігі£етіпц8) бірійшід-армағы-коздік нерв (порһіһаіпгісив) жүзеге асырады.
Көздік нерв Лөз шйрасына жоғарғы шаралық саңлау аркнлы енеді де
озінің көз жастық (піасгішаій), мүрын-кірпіктік (ппазосШалз) жэде мандайлық
(п-ігопіаііз) үш тармағына бөлінеді (23-сурет).
23-сурет. Көз және оныи,
қосалқы мүпіелсрінің сезгііп
НерВТегрі. /-үіікіл нерв; 2-көздік
нерв; 3-жас нерві; 4-маңдаЙ нерн;
5-мүрыя-кІрпіктік нерв; 6-кору
? нерві.
24-сурет. Кірпіктік түйін,
7-көз артериясы; 2-кірпіктік түйін;
З-кІрпіктік нервтер.
КоздІң жастық нерві жас
безін, көз алмасы мен қабақтық дэдекер қабығының сыртқы самайлық
бйліктерш, қабақтың сыртқы бүрьпшан жоғарғы жерінің терісін нервгендіреді.
Мүрын-кІрпіктік нерв кірпіктік түйінге тармақша, көз алмасына 3-4 үзын
кірпіктік тармақшалар береді де мүрын қуысына бақыт алады. Үзын
кірпіктік нерв тармақшалары (3-4) көз алмасының артқы бөлігІне келіп ақ
қабықты тесіп өтеді- Олар меншікті тамырлы қабық үсгіндегі кеңістікте
кірпікті дене жанында қалын өрім жасайды, осы өрім тармақшалары
қасаң қабыққа еніп, оның орталық бөлігінің сезгіштігін қамтамасыз етеді.
Мандайлық нерв шара үстілік жөне шығыршық үстілік болып екі
тармақдіаларга бөлінеді.
Барлық тармақшалар өзара байланысып жоғарғы қабақ терісінІң орта
және ішкі бөліктерін нервгендіреді. Кірпіктік, немесе цилиарлық, түйін
(&ап£Ііоп сіііаге) шеткі нервтік түйін болады. Ол көру нервісінің сырт
жағында көз алмасының артқы полюанен 10-12мм-дей жерде көз шарасында
орналасқан. Кейбірде 3-4 түйін болып көру нервісінің айналасында
орналасады (24-сурет).
Кірпіктік түйін қүрамына мүрын-кірпіктік нервтің сезгіш талшықтары,
көзді қозғайтын нервтің парасимпатикалык талшықтары, ішкі үйқы
артериялық өрімінІң симпатикалық талшықтары енеді. Кірпіктік түйіннен
4-6 қысқа кірпіктік нервтер піыгып. көз алмасының ақ қабағының артқы
бөлігінен көздің ішіне енеді де көз тканьдерін сезгіш, парасимпатикалық
және симпатикалық талшықтармен қамтамасыз етеді. Парасимпатикалық
талшықтар қарашықты тарылтатын жөне кірпіктік бүлшықеттерді
нервтендіреді. Симпатикалық талшықтары қарашықты кеңейтетін
бүлшықетке барады.
Қозғағыш нервтерге көз-қимыл (п.осиіотагогінз), шығыршықтық
(аігосһіеат), сыртқа әкеткіш (л.аЬбисепз), бет (піасіаііз) нервтері жатады.
Хоғарыда айтылғандай көз-қимыл нерві көздщ жогарғы, Ішкі, төменгі
^узу бүлшыкеттерін, төмепгі қисық бүлшықетгі, жоғарғы қабақты көтеретін
буліпықеггі, қарашықты тарылатын бүдшықетті, кірпіктік бүлшықетті
НервгендіреДІ- Қабақтың айнадма бүлшықетін бет нервісінІң талшықтары
нервіендіреді, жоғаргы қисық бүлщықетгі шығыршықтық нерв нервтендіреді.
II- ТАРАУ
КӨРУ МҮШЕСІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Ауру адамды тексеріп зертгеу сол адамның офтальмолог кабинетінің
есігінен кірген бойдан басталады. Сырқаттың жүріс-түрыс бағытына,
козғалысына, басын үстау жағдайы мен қарау бағытына зер салу керек
брлады. Көру қабілетінен жақында ғана айырылғандар байкдп төселмеген
жүріспен жүрсе, ал одан әлдеқашан айырылған адамдар батыл да
дағдыланғаы жүріспен жүреді.
Қез қарыққанда сырқаттар жарыққа қарамауға тырысады. Керісінше,
жарық сезу аппаратының ауыруы нәтижесІнде соқыр болғаңдар болса
жарьіқ бағытын іздеп, көздерін кең ашып түрады.. Олар көбіне бастарын
жогары кэтеріп ұстайды. Асыра сілтеушілер (аірайанттар) мен жалғаншылар
(симулянтгар), піамалы көру қабілеті сақта-тғанда, айналып өтетія заттарға
барып соқтығады. Көз алмасының жоқтығы, көздің ағы, қылилық,
жарақаттан болған қанталаулар, жоғарғы қабықтың салбырап төмен түсуі
және сол сияқты көзге көрінІп турған өзгерістер алыстан-ақ байқалады.
Жәй көз жүгіртіи қараудан алынғав мағлумат-деректер зуруды сүрап,
іексергенде пайдалы болады.
Сырқат адамды отырғызып болғаннан соң дәрігер ол адамның
шағымдарын білуге кіріссді. Кейбір шағымдар белгілі бір ауруларға тэд
болады да жорамал диагноз қоюға мүмкіндік береді. Мысалы. қабақтардың
Щеті қызарып, қышүы қабақтардың шетінің қабынүъін (блефаритгерді)
Дә-іелдейді. КөздІң ластануын сезу, көзге қүм түскендей сезіңу, қабақтардын
аУЫрлауын сезіну созылмалы коньюнктивиттерді дөлелдесе, таңертең
^бақтардың өзара жабысьш қалуы, көру дәрежесі төмёндемей көздің
^заруы жедел басталгаи коньюнктивитгерді дөлелдейді.
Сырқаттың шагымдары дәрігерді қүбылыстың орналасқан жеріне
багііптауы мүмкін. Жарықтан қорқу, қабақтардьщ тырысып түйілуі, жас
кдсаң қабық пен тамырлы қабықтардың зақымдануларына тән. Кеиетген
61
60
пайда болған сокырлық көздін жарық қабылдау болігіпіқ зақымдануып
дәлелдейді. Бірақта тек қана шағымдармен аурулар сипатын айқындауға
болмайды.
Кейбір шағымдардың көздері ауырған адамдармен қатар жалпы организм
ауруларында да болатынын естен шығарамаған жөн. Мысалы, коздің
қараеьпу ьгн катаракта, глахжома, тор қабық пен көру нервіанің ауруларьша
шалдыкқандар да, гипертония, диабет, мидын. ісіктері және сол сияқты
иуртларға үшырағандар да айтады. Осындай жағдайларда дәрігердің дүрыс
бағыт алуына мақсатгы сүраулар комектеседі.
Анамнезді айқындауды екі кезеңді жургізу керек. Алфудың басталуьша
зер салу өте маңызды Көптеген созылмалы қүбылыстарда сырқаттар
көру кдбідетінің нашарлауын сезген күнді аурудың басталған күні деп
атайды. Бүрында сондай ауру белгілері болғаи не болмағанын мүқияі
сүрам білуге тырысу керек. Мысалы, жабық бүрышты созылмалы түрде
жүретін глаукомада көру қызметі төмендемей түрып мезгіл-мезгіл кнздіі;
бүлдырауы, кемпір қосақтың пайда болуы, бастың ауруы болуы мүмкін.
Аурудың басталу сипаты да маңызға ие болады Аурудың бірдея немесе
ақырындап басталғанын, таңертең. кундіз, қыста немесе жазда білінгенін,
аурар алдыңда химиялық, термиялық немесе физикалық әсерлер болғаь
не болмағанын (контузия, рентген сәулелершің, үшнитротолуол әсері) білл
қажет. Аурудың басталу сипатын білгеннен кейін оньщ агым
ерекшелікгперін, жалпы ауруларымен байланысын анықтау керек.
Ауруды сүрағанда оның турмыс жағдайына (түрмыс қалпы, тамақтану
күн тәртібі, үйықтау ережесі т.ас.) көңіл аудару кджет. Түрмыстағь
қолайсыз жағдайлар орйнизмшң кез келген мүшесінің, соның ішінде көр\
мүшесінің де. ауруына себеп болуы мүмкін,
Аурумен сүхбат кезінде оның мІнез-қүлқын, вегетативтік жауаптарын
бетт.имылын, ымдауын. аурудың пайда болу мен оның нәтижесінде маңыздь
ролъ атқаратын сырқатгың психикалық жағдайьш үнемі бақылап отырады
Анамнезді анықтаудың екінші кезеңін сырқатты тексеріп болып, жорамаі
диагноз қойғаннан кейін жүргізген дүрыс. Қосымша сүрақтар сырқа'
әмірі мев ауру' тарихындағы маңызды жағдайларды анықтап, аурудьп
себептері мен қодданған емніп сипатьні анықтаута мүмкіндік береді. А^рудыі
туқым қуалау сипаты жорамалданса, онда жан үялық анамкез қаже
болады. Анамнездің бүл бөлігін анықтауда іштең туған және түқы?
қуалайтын аурулардын өзгешеліктерін ескеру қажет.
2.1. БАЙКАУ
Ауру адамды сыртқы байкүіу жақсы күңдізгі табиғи немесе жасанді
жарықты қоЛДаііу арқылы жүргізіледі. Сырқатты бетін жарыққа қаратЫ
отырғызады. ДөрІгер ауруга қарама-қарсы отырады.
Апдынғы кезекте көздш, шарасын қоршаган беттің бөліктерін қара
шығадьі. Содан соң қабақтардың орны мен олардың жағдайларын, жа
безі мен жас қалташасының маңын, шарадағы кәз алмасынын, орнын, еге
62
ол ыгысқан болса, онда ығысу дәрежесін, каз саңлауының кеңдігін жәпе
санлау түсында көрініп түрған коз алмасының қабықтарьпіың жагдайларын
анықтайды. Қажетті болса сипау әдісін қолданады.
Барлық уақыт алдымен сау содап сон, ауру көзді қарап шығады.
Қабақтарды қараганда онын. терісінің түсіне, оның шетінің орналасуы мең
қалыадығына, кірпіктердің осу багытына, қырларынын. аралығындаіъі
қеңістіктің еніце, қабақтардың алдыңғы және артқы қырларының
жағдайларына, жас тесігінін, орналасуы мем жаглаяьша назар аударады.
Көздін, дөнекер қабығының барлық бөліктерін қарап байқау үшін
қабақтарды теріс айналдыру қәжет болады. Төменгі қабақ оңңй теріс
айналады. Ол үшін сырқатқа жоғары қарауды өтінеді де оң немесе сол
қолдың бас бармагын оның төбесі қабактардың шстіне келетіндей етіп
қабмқтардын бетіне орналастырып, бармақпен қабақ терісін төмеи тартады.
Кңбактың ішкі және сырткы бүрыштарын тарта отырып қабақтық жөне
күмбездік дәнекер қабықты қарайды. Жбғарғы қабақты теріс айпалдыру
мол тәжрибені қажет етеді. Жогарғы қабақты екі қол саусақтарымен
теріс айналдырута болады. Сонымен кдтар шыны таяқща немесе қабақ
көэерғішті колданып та жоғаргы қабақты теріс айналдыруға да болады.
Олардың көмегімен жоғаргы күмбездік дәнекер кабықты жақсы қарауға
болады. Жогарғы қабақтың дәнекер кдбығын қарау үшін сыркдтқа төмен
қарауды өтінеді де сол қолдың бас бармағымен қабақты жоғары көтеріп,
сөл алдыға тартады (25-сурет). Оң қолдың бас бармагы және сүк
саусақтарымеп қабақтьщ кірпіктік қырынан үстайды. Сол колды босатады
да оң қолмен қабақты төмен және алдыға тартады. Содан кейін сол
қолдың бас бармағымен тері бүктесінін жасацды, ал ол буктесін қабақтың
шеміршегінің жоғаргы шетін басады, осы сәтге оң қолмен қабақтың төменгі
шетін жоғарғы қарай көтеріп бүрады, қабақ теріс айна пады. Сол қолдың
бас бармағы кңбақты үстап түрады да оң қол өрекет жасау үшін бос
кңлады. Сол қолдың бас бармағының орнына рычаг ретіаде шыны таякіпяны
қолдануға да болады (26-с\-рс'і). Жогарғы кумбездік дәнекер қабықты
жақсы қарау үшін төменгІ қабақ арқылы көз алмасын жоғарғы қарай сөл
басып ығыстырады. Осы мақсатта қабақ көтергішті қолдану оданда Жақсы.
Қабақ көтергіштің шетін шамалы төмен тартылған қдбақтың шешіршегінія
жоғарғы түсьшдағы қабақ терісіне қояды. Осы жағдайда қабақ көтергіпггің
сабы твмеп қарай тусірІлген. Васкң қолмен қабақтың кірпіктік қырынан
үстап, тартыңкыряп, қабақ көтергіштің сабын жәй.дап жоғарғы қарай
бүрады да қабақгы теріс айналдырадьі (27-сурет) . 
Коз алмасыиың қабыкңарындағы патологиялық қүбылыстарда қабақтарды
теріс айналдыру, әсіресе жогарғы қабақты, аса сақтықпен жүргізілуі тиіс.
Дәнекер қабық қалыпты жағдайда солғын-қызғылт түсті, тегіс, м&лдір,
ылгалды болады. Тамырлар торы жақсы к^ініп түрады, шеміршектегІ
бездер де мөлдір дөнекер тканның астьшан көрініп турадьі- Олар кдбақ
шетіпе перпсндикуляр орналасқан және жол-жол саргыш-сур түсті болып
көрінеді. Көз алмасының дәнекер қабығы мәлдір. оадағы оірен-саран
қантамырлары көрінеді.
63
25-сурет. Жогарғы қабақты геріс
,айналдыру ксзеңдсрі. Түсіндіру
гёксте берілген.
26 сурет. Жоғаргы қабак, пен
жоғаргы күмбез дөнекер қабығын
птмны таяқшамеи зерттеу.
27-сурет. Жоғарты қабақ пен жоғарғы күмбез дннекер қабығын Демарр
қабақ көтергіпгімен зерттеу.
Кабынудан немесе тіктіркеніп-түршвден паида болган көз
беткейлік немесе дөнекер қабыктық (коньюнктивалық) кызар\ын терен,
немесе касан кабыч манайынын йирикорпеалывпО кызарүъшан ажырата
б™ Хг ^ады да-сурет). Буларды
диагностикалық манызга ие болады. Беткеилис Я-зарУ Да
паиекеп кабығы ашық-кызыл түсп оолады да қасаң қабыкқа жакындаган
гайын каХ кызарүы азаяды. Канга толы донекер қабыктын тамырлары
бөлек-балек жақсы корініп түрады. Егер саусакпен ше™ 'Хга™
қабықты ығыстырса. онда онымеи қоса тамырлар торы да оірге ыгысады.
ТереҢ касаң, қабық мандйының (перикорнеальдық) қызаруында қасаң
абык™ айнала сакина тәрізді ілмектелген тор жасайтын алдынқы кірпіктік
^йЫрлар мен олардан шығатын эписклералық тармақшалар кеңееді. Ол
зк қасаң қабық жиегінде ғана байқалады. Оның тамырлары бөлек-бөлек
эдып көрінбейді. Олар күңгірт эписклералық ткань астында жасырын
дткандықтан қасаң қабықты айнала ақшыл-көк немесе күлгін-көк тусті
эулелІ жиек (ореол) болып көрІнедІ. Осыдан барып оның аты қасаң
абық маңайлық (перикорңеальдық) қызару деп аталады. Күмбезге қарай
ул қызару азаяды.
Беткейлік қызару дәнекер қабықтың ауруларына, терендік қызару қасаң
абықтыя, пүрлы қабықтың жөне кірпікті дене ауруларына серіктес жүреді.
Жас безі мен жас жолдарының ауруларына тиісті шағымдар мен
бъективті белгілер болмаса арнайы зерттеулер жасалмайды. Қажетгі
ағдайларда байқау, сипау жөие функциялық сынаулар жасалады. Сипау
рқылы жас безіиің шаралық бөлІгІнің орналасуын, ,оның консистенциясын,
Ішкентай да болса ісігін, ауру сезімін байқайды.
Жас безінің қызметін зерттеу үшін төмендегі сынау әдісін жүзеге
сырады. ҮзынДығы 3 см, ені 0,5 см тілім сорғыш қағазын алады. Тілім
ағаздың бір үшын 0,5 см жерінен бүгеді де төменгі донекер қабық
умбезіне салып қояды. Бос үшы бетке салбырап түрады. Кдлыпты жағдайда
минутге қагаздың 1,5 см ылғалданады, ал гипофункция жағдайында 1,5
и - ден аз мөлшерде ылгалдапады. Осы өдіспен жас безінің жеткіліксіз
ызметін жақсы анықтауға болады.
Жас сүйықтығьшың ағып шыгуының кедергі-бүзылуында түсті жас-
үрындық сынауды, жуып сынауды, рентген контрасты сүйықтықпен жас
:олдарын толтырып рентген суретке алуды қолданады. “Жас мүшелерІнің
урулары” туралы тарауда әдістер толығымен жазылған,
Көз алмасьш зерттеу опы қараудан басгалады. Бүл жағдайда көз
лмасының көлеміне назар аударады. Көз көлемі рефракңияға байланысты
згеріп түрады. Жоғары дәріжелі алыстан көрмейгін, жақыннан кбргіш
ефракциясында көздің ал.масы әдетте үлкеелі. Кейде экватор маңының
егістеліп жалпақтануын кәр\те болады. Гиперметропиялық рефракцияда
өз мөлшері үлкен болмайды. Көз алмасының үлкеюі мен кішіреюіне ауру
үбылыстары да себепші болуы мүмкін. Ондай жағдайда екі көздің үлкендІк
івдшерін салыстыру маңызды болады. Көз алмасының шарадағы орны да
згеріске үшырағыш келе;іі. Организмшң өте күпггі арықтауында көз алмасы
атыңқы, ал семіз адамдарда ткандердің тургорының жоғарылауынан кез
-Тмасы алга шығыңкдлау орналасады.
Көздің шарасындағы патологиялык қүбылыстарда (ретробулбарлық
ематома, шаралық эмфязема, ісіктер ж.б.) көз шарасынан көз алмасы
Дәуір шығып түрады. Көз алмасының алға қарай шығып түруы бадырақ
03 (экзофтальм) деп, ал батыңқы орналасуы шүщрек көз (энофтальм)
егі аталады. Бүлардың екеуінде де көз алмасының шығыңқылық және
іатЫңқылық дәрежелерін анықтау қажет болады. Осы мақсатта
^зофтальмометр аспабын қолданады. Зерттеу әдіа экзофтальмометрия
аталады ( 29-сурет).
65
64
29-сурет. Экзофгальмометрмеи экзофталъмометрия жасау
Экзофтальмометр - бүл екі жақ шетінде шағіялдырғьші бұрьгшы 45° -
тық айналы призмалары бар көлденең жүқа тақтайша. Аспапты екі көздің
шарасының сыртқы доғасына тығыз такдп қояды. Призманың алдыңғы
бетінен көз алмасының алдыңғы бөлігі жанынан және тиіп түрған нүктеден
қасаң қабықтьш төбесінің қанша шығып түрғанын көрсететін шкала көрініг
түрады. Екі көздің шарасының сыртқы қырларының өлшеу жүргізілгеь
алғашқы ара қашықтығы созсіз ескеріледі. Оны білу қайталагі өлшег
зергтегенде өте маңызды болады.
2 2. ЖАНЫНАН ЖАРЫҚ ТҮСІРУ ӘДІСІ
Байқаудан кейін жаиынаи жарық түсіру, немесе жарықты шоғыр-
ландырып түсіру әдісін қолданады. Бүл әдіс ақ қабықтың, қасаң кдбықтың
алдыіңы камерадағы, нүрлы қабықтың өте үсақ өзгерістерін байқауғг
мүмкіндік береді (30-сурет).
30-сурет. Жанмнаі
жарық түсіру әдісі
Кдрау үшІн үстел шамы мен 13 диоптриялық лупа керек боладн
Шамды сырқаттың сол жақ алдынан 50-60 см-дей жерге оның көзіні’
түсына орналастырады. Дәрігер сырқатка қарсы, өз тізелерін онга. а
сырқаттың тізелерін солға бүрып отырады. Сырқаттың бетін жарыққа
қаратып, басып шамалы бүрады. Лупаны оң қолмен квзден 7-8 ем-дей
қашықтықта жарық сөулелеріне перпендикуляр үстайды. Сонымен,
сөулелердІ көз алмасының қабықтарының қарау керек жеріне лупамен
фокус жасап шоғырландырады. Шоғырланған күшті жарық түскеи кішкене
бөлікше мен көршілес жарық түспеген көз бөліктерінің айырмашылығы
(контрасты) нөтижесінде әзгерістср оңай байқалады. Бинокуляр лупаны,
немесе қосымша 20 диоптриялық лупаны қолдану өте үсақ, майда-шүйде
бөлшіктерін көруге мүмкіндік береді.
Ақ қабықты зерттеп тексергенде оның түсіне және тамырларының
қанга толылығы мен олардың жүрісіне назар аударады. Кдлыпты жағдайда
ақ қабық атынан көрініп түрғанындай, ақ түсті болады. Қасаң қабық
маңайлық қантамырлар торы корінбейді Ақ қабыққа жылтырлық беріп
түратын дөнекер қабықтың бірен-саран қантамырлары ғана көрініп түрады.
Қасаң қабықты қарағанда оның мөлшерін, формасын, мөлдірлігІн,
дөңестігің бетінің айнадай жылтыр тегістігін анықтайды. Қальяпы жағдайда
қасаң қабық жанынан жарық түсіргенде өзінІң мөлдірлігіне қарамастан
сүрғылттау болып көрінеді. Оның беті жалтыраған тегіс болады. Кдсаң
қабықтың жоғарғы жағында лимб кеңірек болады.
Кдсаң қабықтан оның арткы жагындағы көздің алдынғы камерасы
анық көрІнеда. Жанынан жарық түсіру одісімсн камераның терендігі мен
оның іпііндегісін анықтайды. Камераның терендігі қасаң қабық пён нүрлы
қабықтағы жарық рефлекстерінің ара қашықтығымен аяықталады.
Камераның терендігін жанынан қарап анықтау қолайлы. Оның орташа
тереңдігі 3-3,5 мм. Қдлыпты жағдайда онын ііпіндегі сүйықтығыяың
мөлдірлігінен ол бос сыяқты болып кбрінеді.
Нүрлы қабққты зерттеп тексергенде оның түсін, бет суретің шоиярланган
пигменпердіц бар жоғын, пигментгі жиектік шаіиақ жағдайын, карашықіың
кендігі мен қозғалысын байқайды. Нүрлы қабықтың түсі акшыл-көктен
қара-крңырга дейін ортүрлі болады. Оның түсі оңцағы пигмент мәлшеріне
байланысты болады. Трабекулалары (шарбақшалары) мен лакуналары
(шүқыршалары) нүрлы қабыққа жүқа селдІр түр береді. Трабекулалар
радиус бойынша жүредІ. Лакуналардың терендігі мен кеңдігі әрбір жеке
адамдардың өзіне тән болады. Нүрлы кдбықта кдрашықтық және кірпіктік
зоналар анық бйтініп түрадьі. КірпІктік зонасында шеңбер бойлай жүретін
салаларды байқауға болады. Кдрашық шетінде қоныр жиектік шашак
бар. Ол нүрлы қабықтын пигментті қабатының алдыңғы бетіне шыққан
бөлігі. Кдрашықтың жиектік шашаіының жағдайы қартгық және патоло-
гиялық дистрофиялардың жақсы белгісі. (индикаторы) болады.
Кдрашық маңы жанынан жарық түсіргенде кдра болып көрінеді.
Карашықтың формасы, кеңдігі мен жарыққа беретін жауабын (реакциясын)
анықтау өте манңады-
Бүршақ жанынан жарық тусіріп қарағанда тек ол қарауытқанда ғана
көрінедІ.
67
66
2.3.	ЖАРЫҚ ЕНГІЗШ ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ
Көздін. мөлдір қүрылысты бөліктерін: қасан. қабықты, алдынгы камера
сүйықтығын, буршақты, шыны төрізді деиені, көздің Ішіне жарык енгізіп
зерттейді. Бірақта қасаң қабық пен алдығңы камераңы жанынан жарық
түгіру арқылы зерттеуге болатындықтан жарықты .көздің Ішіне енгізу
яегізінен бүршақ пен шыны тәрізді денені зерттеуде колданылады.
Зертғеуді қараңғы бөлмеде жүргізеді. Жарық көзін сырқаттың сол жақ
артында көздің деңгейіне орналастырады. Дәрігер оң көзінің алдына
офгальмоскопты оң қолымен устап сырқатқа қарсы отырады және
офтальмоскоп айнасымен сәуле шогырын алдын ала көзінің қарашығы
кеңейтілген тексерілетін адамның көзіне бағытгайды (31-сурет). Сәуле
шоғыры көздің мөлдір денелерінен өтіп, көздің түбіпен шагылысып қайтады.
Шағылысқан сөулелердің бір бәлігі офтальмоскоптың тесігі арқылы
дәрігердің көзіңе түседі. Сырқатгьпі, қарашағы осы сеттё қызыл түсті
болып қызарып “жанады”. Карашықтың жарқырауы кездесетін фокустар
заңыңа негізделген. Қызыл түсгі қанға толы тамырлы кдбық тор қабықгың
пигментті қабаты қамтамасыз етеді.
Тексерілушінің көз түбіне.ч шағылы-
сып қайта шыкқан сәуле шоғырынын
жолында кдрауытулар қездессе, онда
олар формасы мен тығыздығьіна қарай
сәулелердің бірқанша бөлігін үстап
өткізбейді де қарашықтың қызыл түсті
фонында қара, жолақ немесе аралас
дақтар пайда болады.
Қасаң қабық пен алдыңғы камерада
қарауһггулар болмаса, олардың жоқ-
тығын жанынан жарық түсірумен оңай
баиқауға болады, онда ол көленқелердің
пайда болуына буршақтағы немесе
шыны тәрізді денедегі қарауытулар се-
бепші болады. Буршақтағы қарауытулар
қозғалмайды, кәз алмасы қозғалса олар да онымен бірге жылжидьі- Шыны
тәрізді денедегі қарауытулар көз алмасы шамалы ғана қозғалса болды
олар қарашықтың қызыл түсті фонында біресе пайда болып, біресе жоқ
болып жүзіп жүреді.
Жарық енгізіп зерттеу арқылы қараүтйту^лардың қандай терендікте
екенін параллакспен анықтаута болады. Параллакс дегеніміз белгілі бір
нүктемен салыстырғанда екінті бір нүктенің біршама қозғалғаң тәрізді
байқалуы болады. Көзде қарашықтың орталық зонасын бағыт үстәған
қолайлы. Егер қарахыту қарашық жазықтығынан ілгері орналасқан болса
(мысалы, қасаң қабықта), о.чда көз жылжығзнда қарауытуда сол бағытта
жылжиды. Карауыту бүршақтың алдыңғы қабатында болса, ол қарашык
жазықтығымен бірдей жазықтықта жатқаңдықтан көз жылжығанда ол
31-сурет. Жарық енгізіп зерт-
теу әдісі.
68
қозғалмайды. Бүршақтың терен, бөліктері меы іпыны тәрізді денеде
орналасқдн каразъпулар коз қозғалғанда кері бағытта қозғалады. Карауыту
неғүрлым теренде орналасса, онда онын қозғалыс амплитудасы да соншама
үлкен болады.
2.4.	ОФТАЛЬМОСКОППЕН ҚАРАУ
Жарық енгізіп зерттеу көздің түбінен жарықтың шағылуыи ғана
қабылдауға мүмкіндік береді Тор қабықтың, кору яервісі мен меншікті
тамырлы қабықтың егжей-тегжейін қарап көріп зерттеу үшін
офталъмрскоппен кері немесе зура офтальмоскопия жасау әдістерія қолдану
керек.
Кері офгальмоскопия жасау әдісі қарангы бөлмеде офтальмоскоп
айиасьшың, күші 13 даоптриялы лупаның және жарық көзінің көмегімен
жүргізіледі (32-сурет). Жүмысіы жаңадан басгап істеуге кіріскен дәрігерлер
ақ дақтарды аз беретін 100 вт күнгірт электр шамын қолданғаны жақсы
болады.
32-сурет Офтальмоскоп
33-сурет. Кері офтальмоскопия
жасау ндісі.
Жарық көзін жарық енгізіп зерттеудегідей сырқаттың сол жағында
және оныц артында оның көзіңің деңгейіңде орналастырады. Зертгеуші
сырқатқа қарсы 50-60 см қашықТықта отырады. Ол оң қолымен
офтальмоскоп айнасын оң көзінің алдына таяп үстайды. Офтальмоскоптын
айнасы қозғалмас. үшін көз шарасыиың жоғарғы қырына шамалы тіреп
үстаған дүрыс болады. Дарігер сол қолына 13 даоптриялық лупаны алады.
Зерттелуші көзіне сәуле шоғырын багыттап. қарашықтьш. қызыл түсті
болып “жанғанына” көз жеткен кезде дәрігер лупаны 7-8 см-деи қашыктықта
сырқат көзінің алдына офтальмоскоптан шыққан жарық сәулелеріне
перпендикуляр етіп үстайды. Ол үшін лупаньщ түткдсьінан сол қолдың
бас бармақ және сүқ саусағымен үсгап, шынашақпен сырқаттың кастан
Жоғырырақ жерінде маңдайына тіреп түрады (33-сурет) Сырқазтың көзіиен
Шыққан сәулелер лдтіадан өтіп, лупа мен офгальмоскоп аралығында лупадан
69
7-8 см-дей жерде жиылады. Көздің түбІнің жарық сәулелері щағыльісыгі
қайтып шықкдп бөліктерінің үлкейген кері бейнесі ауада ілулі түрған
тәрізді көрінедь ЗерттеушІ офгальмоскоп тесігінен қарап лупаның алдынданя
осы бейнені көруі керек, Жаңа бастап үйренушілерге бүл бірден көрініп
байкалмайды, үйткені олар көз түбінің бейнесін лупаның артынан көруге
тырысады. Көздің түбі кері бейне түрінде көрІнеді. Сондықтан бейненің
жоғарғы бөліктері көздің түбінің кәрінІп түрған жеріігің төменгі бөліктерІне,
ішкі боліктері көздің түбІнің сыртқы боліктеріне тура келедІ.
Соңғы жылдары көздің түбін көлемді кнруте мүмкіндік беретін
бинокулярлы офталъмоскоппеп қарау өдісі клиникаға ене бастады (34-
сурет), Бүл офтальмоскоптағы оңшынылар жиытығы (15,20,30 дптр) көздің
түбін түгел, немесе оның бөліктерін бірнеше есе үлкейтіп көруге мүмкіндік
береді, Бинокулярлы офтальмоскоппен қарау өдісі емханалық тексеруде,
операция жасау арқылы емдеудің. (әсіресе тор қабықтың ажыралуын
операциямен емдеуде) дүрыстығын тексеруде де қолданылады.
Көздің түбін тура толық кору үпгін офталъмоскоппен тура
офтальмоскопия жасау әдісіи қолданады. Бүл тексеру одісін затгарды
үлкейтетін шыны арқылы қараумен салыстыруға болады. Үлкейтетін шыны
ролін көздің қасаң қабығы мен бүршағы атқарады. Офталъмоскоппен
тура қарау әдісін қол электрлі офтальмоскобымен жүргізеді. Оның үсгагыш
сабында жарық көзі ретінде кішкене электр шамы ориатылған. ЗерттеушІ
офтальмоскоппен бірге сыркдт көзіне өте жақындап көздің түбін қарашык.
арқылы қарайды. Әрине көздің түбін кеңейтілген қарашық арқылы қараған
жақсы болады. Сырқаттың оң көзін дәрігер өзінің оң көзімен. ал сырқатіың
сол көзін сол көзімен қарайды (35-сурет).
34-сурет. Бинокулярлы офталъмос-
коішен кері офтальмоскопик жасау
ТӨСІЛІ.
35~сурет. Тура офтальмос-
копия жасау төсілі
Электроофтальмоскоп сындыру күші әртүрлІ оң және теріс шынылар
жиынтығы бар дискілі револьвермен жабдыкталған. Офтальмоскоппен тура
қарау өдісінде көз түбінің бейнесі шамамен 13-16 есе үлғайтылады.
70
Офгальмоскоппен караудың екі өдісі бІрін бірі толықтырады: кері қарау
одісі көз түбінің жалпы жағдайымен хабардар етсе, тура қарау өдісі
йзгерісгердің бүге шігесіне дейін көруге көмектеседі. Көздің түбІн фундус-
щыныны қолданып саңлаулы ніаммен (36-сурет) жөне үлкең рефлекссіз
офтальмоскоппен де тура қарауға болады. Қос көзбен қарайтын қондырғы
көз түбінін бейнесін кадемді көруге мүмкіндік береді (37-сурет).
36-сурепі. Көз гүбін қарауга арвал-
ған фундус-шыны көмегімен көз
гүбін тура Қарау әдісі
37-сурет. Үлкен рефлекссіз
офгальмоскоп квмепмен зерггеу.
Офгальмохрсімсюкопия - көздің түбін әртүрлі спектр жарығымен зерггеуге
мүмкіндік беретіп әдіс. Бүл әдісті А.М. Водовозов зертгеп енгізді.
Офтальмохромоскоп кемегімен көздің түбін қан қызыл, көк,сары, жасыл,
қызғылт сары түсті етіп көруге болады. (38-сурет).
38-сурет. Водовозокгың элсктрлі кол офгальмохромоскоды, ортүрлі
қол офтальмоскотггары
Офтальмохромоскоппен зерттеу офгальмоскоппен тура қарау әдісімен
бірдей. Бул әдіс көздің түбін зерттеудің ауруларды ажыратып айқындау
Мүмкіндігін кеңейте түседІ.
Көздің түбіи карау әдістеріне байланыссыз көз түбін зертгегенде оны
белгілі бір жүйемен жүргізген дүрыс болады: алдымен көру нерасінің
Дйскісін, содан соң сары дақ маңын, содан кейін тор кдбықтың шетге
^атқан шалғай бөлектерін тексеріп қарайды.
71
Кері офгальмоскопия жасау әдісінде оң көздің көру нерв дңскісін кору
утпін тексерілуші адам дәрігердің оң қүлағынан сәл сыртқары кңрауы
керек, зл оның сол көзінің көру нерв дискісін көру үшін ол адам дәрігердің
сол қүлағына қарауы керек болады.
Калыпты жағдайда көру нерв дискісі дөңғелек немесе сәл сопақтау
формаға ие болады. Оның түсі сарғыш-қызғылт, шегі айқын жөне ішкі
жартысының ту-сі кднмен молырақ камтамасыз етілгендңсгең қоюлау болады.
Дискінің ортасында көру нерв талшықтарының тор қабықтан ақ
кдбықтағы кереге көз п.тастинкага отердегі бүгілкен жері-шүқыры болады.
Осы шүқырды физиологиялық ойық (экскаваңия) деп атайды.
Көру нерв дискісінің ортасынан тор қабықгың оргалық аргериясы көздің
ішіне енеді де орталық венасы шыгып кетеді. Артериянад негізгі баганы
дискіге жеткенде жоғарғы және төмеигі болып екі тармақкд бадінеді.
Олардың әркдйсысы өз кезегінде самайлық және мүрындық болып тағы
екіге бөлінеді. Әрбір артерияға офгалъмосксиі айнасын қснғағанда жоғалатын
жарық сөулелер шағылыс-рефлекстері ере жүреді. Веналар болса
артериялардың журісін қайталайды. Аргериялар меи веңалардьш, мөлшерлік
(калибрлік) қатнасы 2:3 тең болады. Веиалар әрқашанда артериялардан
кең де қоңырлау келеді. Квру нервісіиен сәл төмендеу және оның самай
жағында дискінің 2 диаметрлік (3-4мм) кдшықтыгыпдай жерде сары дақ
орналасқдн. Зерттеуші ол дақты сыркдт адам офтальмоскоп айнасына
тура қарағанда гана көреді. Дақ қоныр түсті. к&лденең орналаскдн сопақтау
формалы келеді. Жастарда бүл маңай жарық жиекпен-дақтық рефлекспея
көмкерілген болады. Ен, қоныр орталық ойық-шүқыршаға шүқыршалық
(фовеальдық) жарық сәуле рефлексі сәйкес келедІ. Әртүрлі адамдарда
көздің түбі әртүрлі түске және әртүрлі бейнеге ие болады. Оның түсі мен
бейнесі тор қабықтың пигментгі эпителиішң және де меншікті тамырлы
қабықтын меланинді клеткаларынын пигментке кдяықтығына байланысты
болады.
2.5.	БИОМИКРОСКОППЕН ТЕКСЕРШ ЗЕРТТЕУ
Көздің алдынры жөие артқы бөліктерін зерттеу үшін санлаулы інамдьі
немесе биомикроскопты қолданады. Саңлаулы шам күшті жарық кэзінй
және бинокулярлы микроскоптая түрады (39-сурет).
Жәй жанынан жарық тусіру эдісінен көрі биомикроскоппен қараганді
жарықтандыру дәрежеа мен үлкейтуді 5 тен 60 есеге дейін өзгертуп
болады. Жарықтандыру әдісш 4 түрге бөледі: 1-жарықты тура шоғырлаңцыр!
арқылы биологиялық обьектініи, жалпы мөлдірлік дөрежесін және опгикальй
кесінде қүрылысының біркелкілігін анықтауга болады; 2-жарықты қигаіі
шошрландыру арқылы жарықгандырылған жерге жакып зонаны зертгейД
3-тура диафоноскжиялық жарықтандыру арқылы ткандер қүрылысЫ'
шағылысып қайтқан шашыраңқы жарықпен зерттейді.
39-суреғп. ФЩ сандаулы шам квмегі
мен зерттеу.
Обьект жарық фонда
көрінеді. сондықтан “мөлдір”
жөне “'к^шгірт” бөліктері тура
жарықтандырута қарама-қарсы
болып көрінеді; 4-қиғащ диафо-
носкопиялық жарықтандыру
арқылы жарықтың шағылысып
шыққдн жерін қарайды.
,Осы жарықтандырулардың
қайсысын қолданса да 2 түрлі
тәсілді пайданалады: І-жылжы-
малы сәулелермен зерттеу
бетінің тегІс немесе тегіс емес
екенін (қасаң кабық ойықтарын-
фасеткаларын, инфильтратга-
рын) байқауға мүмкіндІк жасайды; 2-аинадай кеңістікте зерттеумен де
бетінің тегістігін тексеруге көмектеседі, бірақ бүл тәсілде ндамалы ғана
кедір-бүдырлық анықталады.
Саңлаулы шаммен зерттегенде аурудың басын арнайы тутырға иегі
мен маңдайын тіреп отыратындай етіп орналасгырады. Жарық тусіргіш,
микроскоп және ауру көзі бірдей деңгейде орналас™ керёк. Жарық
тусіргіштегі арнайы диафрагма жарық саңлауының енін өзгертуте мүмкіндік
береді. Жарық саңлауын қарауга керекті тканьге шопярландарады. Жіңішке
өте күшті' жарық іиоғы маддір және жартылай мөлдір ткандерге оптикалық
кесІшгі жасаута мүмкіндік береді. Осы кезде олардың қүрылысындағы
болар-болмас өзгерістер де байкдлады. Мысалы, қасйң қабықтың оптикалық
кесіндісі оның кдлыңдығын, әртурлі қабатының оптикалық тығыздығының
біркелкі еместігін, нерв талшықтарының түрі мен жүрісіп, артқы бетіндегі
уақ шөгінділерді көруте мүмкіндік береді. Қасаң қабықтың маңайлық
тамырлар торы мен дәнекер кдбықТың^тамырларыи зертгегенде олардағы
қанның ағысын байкдута болады. Ьурпіақтың эртүр.ті зоналары анық
көрінеді. Оның патологиялық өзгерістерінде, мысалы, бүршақ
талшықтарының шарбыланып-ажырауын (пластинкалық диссоциациясын)
көруге болады. Офга^ьмобиомикроскопиялық тексеруде көз түбінің уақ
нәзік өзгерістері анықталады. Бүршақты,шыны тәрізді денені, көздің түбін
кеңейтілген қарашық арқылы зертгеу қолайлы болады. Ол үшін алсіздеу
мидриатиктерді (кдрашықты кеңейтуші дәрілер) қолдану усынылады.
2.6.	ГОПИОСКОППЕН ЗЕРТТЕУ
Гониоскопия - алдынты камераның бүрыпіын қарап зертгеу одісі.
Гониоскоп қасаң қабықтың к ү-ігірт шетінің артындағы бүрыппы зертгеуте
арналған арнайы аснап Алдыңгы камера бүрышын зертгеу әдісін гониоскоп
жене саңлаулы шам көмектерімен жүзеге асырады (4Осурет). Гониоскоптың
әртүрлі моделдерІ белгІлі: үш айналы Гольдмг-н гониошынысы, Ван-
73
72
40-сурет. Гоняоскоппен зерггеу тосілі
Бойнингеі-і. Краснов, Зарубин
жөне де басқалардың нониоскоп-
тары белгілі (41 сурет),
Айналар жүйесінен түратын
гониоскоп көмегІмен алдыңғы
камеранын, қүрылыс өзгешелік-
терін көруге болады: нурлы
қабықтың түбін, кірпІкті дененІң
алдыңғы бетін, кірпікті дененің
бірігетін ақ қабықтың топшы-
сын, қасаң-ақ қабықтық тра-
бекулаларын, ақ қабықтың вена-
лық қуысын, немесе Шлеммов
каналын, бурыштың ашықтық
дөрежесін көруге болады. Осы
қүрылыстарды зертгеу глаукома ауруының түрлерін анықтауға аса маңызды
болады. Содан кейін патологиялық кіріспелерді: бөгде зат, экзогенді нигмент,
қанды, даму мүкістіктерін, нүрлы қабық пен кірпікті дененің ісіктерін
анықтап табу мүмкін болады.
41-сурет. Гониоскоптар моделдері
/-үш айнаЛы Гольдман шынысы; 2-Ван-Бойнднген гонжхжобы; З-Краснов гониоскобы.
Жасанды және іштен туған колобомалар арқылы гониоскоппен кірпікті
дене осіндерін жәііе оның тегіс бөлігін, кірпіктік бел талшықтарын,
тор қабықтың офтальмоскоппен көрінбейтін кыйыр шетін көрлте мүмкін
болады.
2.7.	АҚ ҚАБЫҚ АРҚЫЛЫ ЖАРЫҚ ЕНГІЗУ, НЕМЕСЕ
ДИАФОНОСКОППЕН ЗЕРТТЕУ
Ауруды офтальмоскоппен тексергеңце жарық шоғырын көздің қарашыгы
фКЭілы көздің ішіңе бағыттайды. Жарық пюғырын көздің ішіне ақ қабық
фкңілы да бағыттауға болады. Ол үшін ақ қабықтық шамды, немесе
^афоноскопты қолданады '(42-43 суреттер).
42-сурет. Диафаноскоп, ақ
іабыққа арна.пан шам.
43-сурет. Талшықты оптикалы диа-
фаноскои
Дцафоноскоп күіші шоғырланган жарық береді. Егер диафаноскоптың
конусының үшын ақ қабыққа тақап үстаса сәулелер көздің ІшІне енеді де
карашық қызыл түсгі болып жаркырайды. Зертгеуді қараңғы бөлмеде
каранрыға бірнеше минут бейімделгеннен кейін жүргізеді. Тексерілетін
адамның көзін 0,25 процентті дикаин ертіндісімен жансыздандырады,
Диафоноскопиялық зертгеуді тамырлы қабықтың ісіктерін анықтау үшін
Қолданады. Диафаиоскоптың ушы Ісіктің тусына келген сәтте оның жарық
сөулелері ісіктік тканьге сіңіп көздің ішіне енбейді де кдрашық
Карқырамайды. Диафоноскопты ақ қабықтың үстімен жылжыта отырып
'икіің щекарасын анықтауға болады, Шыны тәрізді денеде қан кеп жиылса
Да (гемофтальмде) қарашық жаркырамайды, ал катаракта диафоноскопіың
жарығына кедергі болмайды.
2.8.	КӨЗЩІІ ШГКІ ҚЫСЫМЫН ЗЕРТГЕУ
КөздІң ішкі қысымын шамамен сипау әдісімен зерггеуте болады. Ол
сырқатқа төмен қарау, үсынылады- Гжі қолдың сүқ саусақтарын
*°ғарғы қабақтың үстінен көз алмасына орналастырып қойып, коздш,
а^и^сын кезекпе—кезек саусақтармен басады. Көздің іщю қысым
^НҒейі ақ қабықтың көнгіштігімен жорамалданады. Көз алм
^тгыльнынын төрт дөрежесін ажырытады: Т -қатыпты қысым; хі
^асы шамалы қаттыла^ү Т+,-көз алмасы өте қатты; Т+3-квз
тәрізді қатгы болады. Көздің ішкі қысымынын төмендеушш.
75
74
дәрежесін ажыратады: Т^-көз алмасы жүмсағырақ, Т 2-көз алмасы жуисақ
Т3-көз алмасы өте жумсақ, саусақтар тіптІ қарсылық сезбейді.
ҚазІргі уақытта саусақтармен анықтау одісін аспаптармен зертгеулерді
қолдащта болмайтын жағдайларда (қасаң қабықтын жарақаты, көзге
операция жасалганда ж.т.б.) ғана қолданады. Қалған жағдайлардың борінде
де аспаппен өлшеу-тонометрия әдісін қолданады.
БІзде 1884 жылы Маклаков усынған тонометр қолданылады. Ол биіктіг
4см қуыс металл цилиндр, оның массасы 10 грамм, цилиндрдің табань
кең тегІс диаметрі 1 см “сүттей” ақ шынымен жабдықталған. Кәсеу-
үстағышпен цилиндрді тік жағдайда үстап түрута болады- Өлшеу алдьшдг
табая алаңын спиртпен, содан кейін стерильді күрғақ тампонмен суртед
де оган арнайы дайындалған бояу-дәріні жүқа.іап тегіс етіп жагады.
Ауруды бетін жоғары қаратып кушеткіге жатқызады да көзіне арась
2-3 минуттен 2 рет 0,25 процентті дикаин ертіндісІн тамызады. Тонометі
қасаң қабықтың оргасына дәл қойылатын болу ушін ауру адам қозғалмайтыі
бір нуктеге тігіліп қарауы керек. Зерттеуші бір қолымен қабақтарыі
ашып устап, еқінші қолымен көсеу-үстағышпен тонометрді қасаң қабықтьп
дәл ортасына қояды (44-сур^т). Қдсаң қабық салмақ әсерімен жалпаі
түрге енеді, Тонометр табан-алаңының қасаң қабыкцен жанасқан жеріндег
бояу жас суиықтығымен жуылып кетеді де бояусыз диск қалады (45-
сурет).
45-сурет. Қасаң
қабықтын. тоно-
метр бетімен ба-
сылуы (схема).
Түсініктеме гексте
берілген.
Нзнеінітеяьноя линеика
попяха Зпе
четырех. тиюметраі маеланоба
(мм рг. ст)
46 сурет, Тоно-
метр із таңбасын
өлшеу.
Тонометрдегі кдлғаі
таңбаны спиртмен ша
малы ылғандалған қа
ғазға көшіреді. Диск
диаметрінің өлшемін*
қарап көздің ішкі қысы»
деңгейін болжаиды. Диа
кіші болған сайын қы
сым қөбее түседі, кері
сінше, диск диаметр
үлкейген саЙын кпздіі
қысымы төмендей ,түсед
Үзындық өлшемдерІі
сынап бағаналық милли
метрге айналдыру үшІі
С.С. Головин арнаш
таблица усьшды. Кейі
нірек Б.ЛПоляк С. С
Головиннің есеп айыра
тын мөліметгерін пай
даланып, оларды сынаі
бағаналық миллиметр
мен бірден жауап алатьи
өлшеу сызгышына кө
76
шірді(46 сурет). Кдльшты жағдайда көздің ішкІ қысымы сынап бағанасы
бойынша 18 бен 26мм аралығында болады.
Эластотонометриялық өдісті НП.Филатов пен С.Ф.Калъфа екеуі усынды.
Олар Маклаков тономедрінін. принципін негіз етіп алып көздің ішкі қысымын
Ізбе-Із 5г, 7,5г. 10г, 15г массалы салмақтармен өлшеуді усьшды (47сурег).Осы
салмақтармен влшегеннен алынғап тонометриялық мәліметтерді координат
тор сызығына түсіредг абсңңс сызығына-тонбметр салмақ массалары, ординат
сызығына-оларга сәйкес көздің ішкі қысымы түсіріледі.
Төрт салмақты қолданып алынған көрсеікіштерді қосатын сызықты
эластотонометриялық қисық сызығы деп атайды.
Қисық сызықтын турі әртүрлі салмақтарға көздің жеке жауабын
көрсетедІ. Қалыпты жагдайда бүл қисық сызық белгілі бір түрлерге ие
болады, ал кейбір патологиялық жағдайларда күшті өзгереді, Кдлыпты
жағдайда эластотонометриялық қисықтың басталуы сынап бағанының 21
мм-не тең, соңы 30 мм-ден аспайды. Олардың айырмасы мен қисықтығы
да еске алынады (48-сурет).
48-сурегп. Қалшггы жатдайдағы жоне
коздің ішкі кысымышщ патологиясын-
дағы эластотонометриялық қисық
сызықтың түряері.
/-қалыпты жагдайдағы коздін қисық сызығы;
2-қисық сызықтың қысқарған түрі; 3-жоғары
басТалгав қисық сызық 4-қисық сызықтың
үзарған түрі; 5-қисық сызықтың сынықты
түрі.
47-суретп. Филатов-Кальфа
эласготонометрі.
Көздің ішкі қысымын әлшеу мен жазып алу үшіи тонографтар
қолданылады.Тонограф көмегімен көздің ішкі суйықтығының пайда
болуының жөне ағып шығуының мвлпіерлік сцпатын білуге боладьі-
Трнографпен жазу кезІнде оның салмақ-үшын зерттейтін көздің қасаң
қабыгьша қояды жоне сол қалпында оны 4 минут үстап түрады. Кдбақтар
қосылмас үшін өртүрлі қабақ кеңейткіцггерді қолданады- 4 минут яиінде
салмақіың көздің ішкі сүйықтығын ығыстырып шыгару салдарынан көздің
ішкі қысымы жойлап тәмендейді. Көздің кңісымының өзгерісгерін адектронДы
тонограф тіркеп жазып алады (49-сурет).
77
49-сурет. Электронды тонограф
пеи зерттеу.
Графикалық тіркеу иегізінде корсеткіштерін есептейді. Басты екі
көрсеткіптгі.- ағып шығу коэффициенті (С) мен сүйықтықтың минуттық
көлемін (Ғ) табады. *Т“ 1 минутта вайда болған ішкі ехііықтықтың мөлшерін,
“С“ 1 минутта сынап бағанының Імм-лік қысымында қанша мм3
сүйьіқтықтың ағып шыққан көлемін корсетеді.
ДенІ сау адамдарға ағып шығу коэффициенті Імм сынап бағанында
0,14 тен 0,6 мм3/мин (орташа 0,28-0,33 мм3/мин) дейінгі мөлшерде болады.
Суйықтықтъщ минуггық көлемі орташа 1,9-2,2 ммҮмнн жөне де қалыпты
жағдайда 4-4,5 мм3/мнн-тен аспайды.
2.9.	ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ СЕЗГІШТІГІН ТЕКСЕРУ
Қасаң қабық кұшті сезгіштікке ие. Әртүрлі патолопіялық жағдайларда
оның сезгіппігі төмендеуі немесе мүлдем жогалуы мумкін. Кдсаң қабықгың
сезиштігін шамамен тексеру үшін стерильді ылғал мақта тампонынан
жасалған өте жіңішке сабақты қолданады. Сырқат көзін кең ашып түрады.
Мақта сабақпен аддомеи қасаң қабақтың орталық бөлігіне, содан кейІн
шеткі жағының төрт нүктесіне тиеді. Осы одіспен онын, сезгіштігінің өрескел
бүзылуын анықтап біледі. Сезгіштіктің әте аз дәрежедегі бүзылуыв байқап
зертгеу үшін адам шашыман жасалған аспап-қүралдар (алгезиметрлер)
қолданылады.
2.10.	ЭХООФТАЛЬМОГРАФПЕН ТЕКСЕРУ
Қазіргі уақытта офтальмологиялық жүмыста ультра-дыбыстық
диагностика әдісі габысты қолданылуда. Бүл әдісгін, енуіне радиоэлектрокика
мен акустика жетістіктері әсер етгі. Улътра дыбыс коздің ауруларын
анықтауда, әсіресе онын. оптикалық жүйелері қарауытқан жағдайларда,
баға жетпес көмек көрсетеді.
Көптеген көз ауруларында пайда балатын көздін, оптикалық ортасының
қарауытулары жарық саулелер қасиетін пайдаланута негізделгеи өдістердін.
78
дықтау қүндылығын едәуір төмендетеді. Көздің шарасында
(рналасқандардық көпшілігі рентген контрасты болмағандықтан
фтальмологтарды рентгенмен тексеру арқылы алынған мәліметтер де
днағаттандырмайды.
Улътра дыбыс тербелІсгері биологиялық ткандерге олардын оптикалық
цпатына қарамастан оте оңай енеді және әртүрлі акустикалық сипаттағы
аггардың шекарасында геометриялық оптика заңы бойынша сынады,
дагылысады және де шашырайды, сіңеді. Улътра дыбыстың осы қасиетгері
>ңы диагноз анықтау үшін қолдануға мүмкіндік береді.
Кдзіргі уақытта ультра дыбыс тербелісін пайдаланып диагноз анықтаудың
ібптеген әдістері бар. Офтальмологияда ЭОМ-24 эхоофтальмометрмен
касалатын улътра-дыбыстық эхографиялық А-эдісі кең көлемде тарагап
50-сурет).
Осы тексеруді жүргізгенде көз алмасына жіңішке сәуле түрінде қысқа
.дыра-дыбыс импулъсі жіберіледі. Ультра-дыбыс қасаң қабықтың беттері,
іүршақтың капсуласы, тор қабық, тамырлы қабық, көз алмасының
іргындағы қүрылымдардың элементгері сияқты кедергілерге кездесіп жарым-
картылай олардан шағылысып қайтады. Шағылысып кдйтқаи толқындар
аппараттың дыбыс шығарып-кдбылдаушы зондымен қабылданады да
электронды-сәуле түтік экранында эхограмма (зерттелетін органның
мағылыстыру қаспеті мен зонд пен оның ара кдшықтығына байланысты)
график пайда болады.
Пайда болған ісіктер, ішкі қабықтардың ажыралуы, гемофтальм,
буршақтың патологиясы, бегде заттар және де басқалар сияқты көз алмасы
мен көз шарасының аурулары кңлыпты эхограммада өздеріне тж өзгерістерді
пайда қылады. Бүл оларды аньақтап білуге мүмкіндік береді.
50 сурет. ЭОМ-24 эхоофгалъмомегрі
79
А-әдісінің қүидылығына кездің ішіндегі кашықтықты □нын. дәл өлшеу
мүмкіндігі жатады. Осы мүмкіндік көздін, ішіндегі ісіктердіц өсуің көз
алмасының семуін динамикалық бакылауда ажыратытгайқындау маңызына
ие болады және де көздін, ішіне қондырылатын жасанды бүршақтың
оптикалық күтнін есетеугс керекті мәліметтерді жинауда да маңызды
роль атқарады.
Эхографиянын. В-әдасі өте күрделі әдіс, ол патологиялық ошақтың
түрін, мнлшер-колемш, топографиясын анықтауға мүмкіндік береді. В-
эхографиялық аппаратгарда импульстік эхоблокаторы бар, олар дыбыс
сәулесІнің кеңістіктегі жагдаиын автоматты немесе қолмен өзгертетін
тетіктермен жабдықталған. Электронды-сәуле түтік экранында зертгелетін
органның радиалдық кесІнді бейнесі пайда болады да орган элементгерінің
шағылдырғыш ңасиеттерінің информациясы экранның әртүрлІ ашықтықпен
жарқырауы арқылы беріледі.
Көз ауруларын анықтауда ультрадыбыстық зерггеу одістершен тағы да
доплерографияны қолданады. Бүл әдіс ірі және орташа т&^дярлардың
қанға толылығын, қанның ағыс жылдамдығын, тамырлардың соғу мөлшерін
анықтап бітугс мүмкіндік береді
Офтальмологияда қолданылатын барлық улътрадыбыстық диагности-
калық әдістер техникалық орындалуы жөнінен қарапайым, жогары инфор-
мацияльқ а\^руларга қауіпсіз болғандықтан дәрігерлердің өздеріне керек
кезде бірнеше рет қолдануына мүмкіндік береді.
2.11.	ЭЛЕКТРОРЕТИНОГРАФИЯ
Электроретинография-бүл әдіс потенциалдарды графика түрінде жазу,
тор қдбықтың әртүрлі ауруларын анықтап диагноз қоюда косымша өдіс
ретіңце қолданылады. Тор қабықты импулъсті жарықтандырудан кейін
потенциалдарды тіркеу электродтар арқылы арнайы аппаратпен жүзеге
асырылуы мүмкін. Электродтар жанама шыныларға дәнекерленген. Жанама
шыны көзге кигізіледі де күшті жарық беретін импульсті шаммен өте
қысқа мерзімді жарқ еткізіп жарық беріледІ.
Потенңиалдарды жазу тор қабықтың сауьишалары, таяқшалары мен
пигментті эпителилерінің қызметтік жағдайын бейнелейді.
2.1.2.	ОФТАЛЬМОДИНАМОМЕТРИЯ
Офальмодидамометрия-бүл арнайы зертгеу әдісі. Осы ңфс тор қабықтын
орталық артериясының қысымын анықтауга мүмкіндік береді. Орталық
артерия қысымы әртүрлі жергілікті және жалпы тамырлар патологиясын
анықтап диагноз қою ушін маңызды. Әдіс тор қабықтың орталық
артериясынын соғуын пайца қылуға керекті коз алмасын басып-сыту
(компрессия) күшін өлшеу принципіне негізделген.
Тор қабықтын орталық артериясының соғуы көздің ішкі қысымы мен
артериялық қысым теңескеп кезде пайда болады. Осы согудагы көздің
80
қысым денгейІ тамырдың диастола
кысымына сәйкес болады. Көздің
қысымы одан әрі жоғарылағанда
артерияның соғуы тоқталады (сис-
тола қысым ден,гейі). Офтальмоди-
намометриялық өлшеу үшін офгаль-
модинамометр аспабын қолданады
(51-сурет). Көздін, алмасын сыртқы
түзу бүлшықеттің бірІгетін түсыиан
аспаптың өтгізгіш-датчігімен басып
көздің Ішкі қысымын көтереді.
51-сурет. Офтальмодйнамометр.
2.13.	ФЛЮОРЕСЦЕНТТІК АНГИОГРАФИЯ
ФлюоресценттІк ангиография- көздІң түбіндегІ тамырлардың
флюоресцентгік контрастын (түстердің карама-кдрсылығын) обьективгі түрде
суретке алып тіркеу әдісі. Тор кдбықтың тамырларын контрастау үшін
шынтақ венасына стерильді пирогенсіз флюоресцеиннің нитрий түзы
ертіндісін жібереді. Бояу кан айналысымеп барлық организмге жайылып,
9-10 секундтен кейін квзге келіп енеді. Флюоресценция қубылысын байқау
және тіркеу үпгін арнайы аппарат-ретинофот (52-сурет) қолданылады.
Ретинофот қыскд уақыт ішінде көз түбінің көптеген жоғары сапалы
фото-суретін алуға мүмкіндік береді.
Сау адамдарда тамырлы кдбыктың тамырларындағы флюоресцеищ
аиналысын пигментгі эпителий мен меланинді клеткалардан байқауға
м\мкіңдік болмайды. Ал тор кдбықтың тамырларының жәйлап флкюресцеин-
мен толуындағы артериялық, капиллярлық және веналық фазаларьш 2-4
минаттық уақьп’ ішінде ажыратуға болады (53-сурет).
52-сурет. Ретинофот.
53-сурет. Қалыпгы жағдайдағы
кез түбінің флюорограммасы
(артерия.тық фаза).
81
Флюоресцентмк ангиография көздің ішкі жоне ортаңғы қабықтары
яен көру нервісінің ауруларын зерттеуде бағалы айкымдау диапюсгикалық
?діс болып' табылады.
2.14.	БАЛАЛАРДЫҢ КӨЗДЕРШ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Балалардың козін қарауды, әсіресе қабақтардың түйілуі кездесетін
ауруларда, дағдылы әдіспен жүзеге асыру қиын болады. Соңдықтан келесі
әдісті қолданады. Медбике баланы өз тізесіне алады да дөрігерге қарсы
огырады. Баланын, басын дорігер тізелерімен қысып үстайтындай етіп
баланы медбике өзінің тізелерінің үстіне бетін жоғары қаратып арқасына
жатқызады. Медбике бір қолымен баланың аяқтарын қысып үстайды да
екінші қолымен қолдарын тартып үстап отырады. Жас балалардың
қабақтарын айналдыру оңай. Ол үшін қабақтарға сәл ғана басып,
тарқынқырап, екі қабақты бір-біріне жақындатса жеткілікті болады. Көз
алмасынын, алдыңғы бөлігін тексеру үшін қабақтарды қабақ көтергіштермен
ажыратады. Одан әрі теқсеруді жоғарыда жазылған әдістермен жүргізеді.
Жас балалардың көз алмасының терендегі бөліктерін тексеруді электрлі
офтальмоскоптын, көмегімен жүзеге асыру қолайлы болады.
2.15.	КӨЗ АУРУЛАРЫМЕІІ АУЫРҒАН АДАМДАРДЫ ТЕКСЕРИІ
ЗЕРТТЕУДІҢ ЖОСПАР ЖҮЙЕСІ
I Қүжатгық анықтамалдр.
П. Ауру адамның басты шағымдары.
Ш. Ауру туралы мәліметтер (анамнез).
IV,	Ауру адамның өмірі туралы мэліметгер.
V.	Кдзіргі халі, күй-жағдайы (ДаШз ргаеаегв) (организм жүйелері
бойынша).
VI.	Көру мүшесінің хал-жагдайы (кіаіш Іосаііз) (өрбір көз үшін жеке-
жеке толық жазылады жже де белгілі жоспар-жүйе бойынша толтырылады):
I.	көру жітілігі және рефракциясы;
2:	түстерді ажырату қабілеті;
3.	көз алмасының шарадағы орналасу жагдайы, олардың қозғалу қаблеті;
4.	к<пдің саңлауы; кдбақтардың жағдайы мен орналасулары, қабақтардың
шеті, кірпіктердің өсуі, қабақтардың артқы кырының түрі мен орналасу
жағдайы;
5.	жас суйықгығьшың ағып іііығу аппараты: жас тесіктері- олардың
мөлшері, орналасу жағдайы, жас қалташасының жағдайы;
6.	кабақтың дөнекер қабығы-түсі. бетіыің тегістігі, қалындығы, бөліністері,
көз алмасынын дөнекер қабығы-мөлдірлігі, жарты ай төрізді бүктесін, жас
бүртігі;	"
7.	ак қабық, оның тусі, көздің қызарулары-беткейлік, қасаң қабық
маңаңдық, ара.тас;
82
& қасаң кабык-формасы, өлшемі, мөлдірлігі, тегістігі, жылтырлығы.
гзгіиггігі;
9. алдыңғы камера- терендігі, сүйықтығының мөлдірлігі;
іО. нурлы қабық-түсі, бет суреті, қарашық жагдайы-формасы, мөлшері
(еЯ оның қозгалысы;
ц. кірпіктІ дене және сипағаіідағы көэ алмасынын, сезгіштігі;
12.	көз буршағы- орналасу жағдайы, мөлдірлігі;
13.	шыны тәрізді дене-мөлдірлігі,;
14.	көздаң түбі (кнру нерв дискісі, оның түсі, шегі, қантамырларьшың
оірдаиы, сары дақ, тор қабықтың шалгай шет жагының жағдайы);
15.	коздін ішкі қысымы;
16.	көздің көру кеңістігі;
17.	көздің қарандыға бейімделуі (адаптация) (диагнозды анықтауға керек
іолса зерттеледа).
Тексеріп болғаннан кейін алғашқы жобалык диагноз қойылады.Содан
•эн ажыратып анықтау (дифференциалдық) жүргігіледі де ең соңында
(рртынды диагноз қойылып қолдануға керек емдер көрсетіледі.
Ш ТАРАУ
КӨРУ МҮШЕСІНЩ ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЗЕРТТЕП ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ
Адамның кору анализаторы жарықтық тітіркенуді қабылдау мен анализ
жасауға арналган күрделі нервгі-рецепторлық жүйе болады. И.П.Павлов
ілімене сәйкес, бүл жүйе де басқа анализаторлар сыяқты,
рецеторлықшткізіп-жеткізхтлі және ми қыртыс астылық пен қыртыстық
басты үш бөліктен турадьь Шеткі рецепгорларда-коңіердің тор қабыктарында
жарықты кдбылдау және көру сезімін алғышқы анализ жасау болады.
ФгкІзІп-жеткізуші бөлікке көру жолы мен көз алмасын қозғайтын нервггер
жатады, ,Анализатордың ми қыртыстық бнлігі бас мидың желкелік болігіндеп
^Үсаякдіасьшың топшысы атты салада орналасқан. Оган тор қабықтағы
рецепторлардан, көз алмасының сыртқы бүлшықеттері мен нурлы қабық
Г1ен кірпікті дене бүлшықеттердегІ рецепторлардан импульстер келеді.Бүдан
баска, оның басқа да аналиэаторлық жүйелермен ой-түйактік (ассоциатингік)
байланысы бар.
Кәру мутиесінде пайда болатын жарық эііерлиясының нернгік қүбылысқа
аЙналуы көру анализаторының әрекет көзі болады.
83
Көру мүпіесі үшін барабар (адекваттық) тітіркендіруші жарық энергиясу
болады. Адамның кезі үзындығы 380-760 нм толқынды жарыкты қабылдайды,
Бірақта арнайы жағдай жасалғанда бүл диапозон спектрдін, инфрақызыл
бөлігінде 950нм-ге, ультракүлгін бөлігінде 290нм-ге дейін кеңиді. Кәздів
бүл- жарық сезу диапозоны оның фоторецепторларының күн сәулесі спектріне
бейімделіп қалыптасуымен кдмтамасыз етіледі. Жердің атмосфералық қабать
теңіз деңгейіне дейін 290 нм-ден қысқа ультракүлгін сәулелерін толык
сіңіреді, олардың 360 нм дейІнгі бөлігін касаң қабық пен бүршақ сІңіріг
үстап кала.ды.
Үзын толқынды инфрақызыл сәулеленуді қабылдаудың шектелуі көздіі-
ішкі қабықтарының өздері де спектрдің инфрақызыл бөлігінде шоғырланғаі
энергиялы сәулелер таратуына байланысты болады. Бүл сәулелерді көздіі
сезуі оның өзінің қабықтары шығарған сәулелермен жарықтану нэтижесінде
тор қабықта затгардың бейнелерінің анықтығының нашарлауына үшырата|
еда.
Көру актісі, өлі кәгттеген бүте-шігесІ анықталмаған, күрделі нейро-
физиологиялық қүбылыс. Ол төрт басты кезеңдерден турады.
1.	Көздің оіггикалық қүрылымдарының (қасаң қабық, бүршақ) көмегімеі
сыртқы дүниедіге заттардың тор кдбық'гың фоторецепгорларында аударылыг
түскен (іггеіыіь) шын бейнелері пайда болады.
2.	Жарық энергиясының әсерінен фоторецепторларда (сауыгшалар
таяқшалар) көру пигменттерінің ыдырауы мен олардың витамин А жән<
басқа заттардың қатысуымен қайтадап қалпына келуіне әкелетін күрдел
фотохимиялык қүбылыстар пайда болады. Осы фотохимиялық қүбылыстаі
жарық энергиясының, нервтік импульстерге айналуына мүмкіндік жасайды
Кәру пигментінің (пурпурдьпО фоторецепторлардың тітіркеңуіне кңлайш
қатысатыны әлі күнге анық емес. Заттардын, бейнелерІнің ақ. қара жөш
түсті бөліктері тор қабықіың фоторецепторларын әртүрлі тітіркендіріі
жарықты, түстерді/формасын және сыртқы ортадағы заттардың көлемдЬ
катнастырын қабылдаута мүмкіндік жасайды.
3.	Фоторецепторларда пайда болған импульстерді бас ми қыртысындаіъ
көру орталығына нерв талшықтары өткізіп жеткізеді.
4.	Кыртыстық кәру оргалығында нервпік импульстер энергиясыныі
кәру сезіміне айналуы және кңбылдау пайда болады. Бірақта осы өзгерістіі
қалайша пайда болатыны әлі күнге белгісіз.
Сонымен, көз сыртқы дүние затгарымен тікелей жанасып, олар тураль
мол мәлімет беретін ара қашықтық - (дистанттық) реңептор болады. Кор)
мүшесінің басқа анализаторлар жүйелерімен байланысы тек соі
анализаторлардың (дәм сезу, иіс сезу, дене түисігімен сезу) қабылдаі
алатын заттардың қасиетгері туралы көрудің көмегімен алыстан елео
түсінік алуға мүмкіндік береді. Мысалы, лимон мен кңнт түрлері қышкь^'
мен тэтті елесін, гүлдің түрі-оның иісІн, кар мен жалынды от-олардьй
температурасын ж.т.с.с. елестерді береді. Әртүрлі рецепторлық жүйелерди
өзара жөне бІрлескен байланысының бір жиынтығы дербес даму қубы
лысында пайда боладьі
84
Көру сезімінің дистанттық сипаты организмнің тамақ табуын жеңілдетіп
оган қатер туралы дер кезінде хабарлап, оның қоршаған жағдайда еркін
бейімделІп өсуіпе, организмнің табиғи сүрыпталу қүбылысына маңызды
әсер етіп отырады. Эволюция қүбылысында көру қызметгері жетіле түсті
жөне олар сыртқы дүние жөніндегі информациялардын манңізды көзіне
айналды.
Барлық көру қызметтерінің негізі көздіті жарықты сезуі болады. Тор
қабықтың қызмет қаблеті оның барлық жерінде бірдей емес. Оның қызметі
дақ маңында, әсіресе орталық шүқыршада, өте жоғары. Осы жерде тор
қабық тек нейроэпителилер мен жогары ерекшеленген сауытшалардан
түрады. Кез келген затгарды қараранда көздер олардын. бейнелері үнемі
орталық шуқыршаға түсетіндей (проекцияланатындай) болып орпаласады.
Тор қабықтың басқа қалған бөліктерінде аздау ерекшеленген фото-
рецепторлар-таяқшалар басым болады. Заттардың бейнелері орталықтан
қаншама алыс проекцияланса, соншама олар күнгірт-көмескі қабылданады.
Түнде түрмыс жүргізетін жануарлардың тор қабығы толықтай дерлік
таяқшалардан, ал күндіз түрмыс жүргізетін жануарлардың тор қабыгы
тек сауытшалардан түратынына негізделіп М.Шультце 1868 жылы көрудің
табигаты екі жакты деген жорамал айтқан болатын. Ол жорамал бойынша
күндізгі көру сауытшалармен, ал түнде көру таяқшалармен жүзеге
асырылады. Таяқшалы аппарат жоғары жарық сезгіштікке ие, бірақ түстер
сезімін алып беру қабилеті жоқ, ал сауытшалар түстерді коріи ажыратуды
қамтамасыз егеді, бірақ жарық сезгіштігі өте аз болғандықтан олар тек
күіпті де жақсы жарықта қызмет жасайды.
Жарықтандыру дәрежесіне байланысты көздің жүмыстық қдбілетінің
үш түрін ажыратуға болады.
1.	КүндІз көру (фотопиялық көру-рһоіоз-жарық жөне орйіз-көру деген
грек сөздерінен шыкқан) күндгігі жарықта көздің сауытшалы аппаратымен
жүзеге асырылады. Ол эте жоғары көру жітілігімен жөне түстерді жақсы
ажыратып қабылдау қабілстімен сипатталады.
2.	Ымыртта көру (мезопиялық көру-шезоя-орташа, аралық жөне оряз,
көру дегеп грек саздерінен шыққан) әлсіз дәрежелі жарықтануда (0,1-
0,Злк) кәздің даяқшалық аппартымен жүзеге асырылады. Ол өте төмен
көру жігілігімен және заттарды түссіз кабылдаумен сипатталады. Әлсіз
жарықта түстерді қабылдаудың жоқтығы мына “түнде барлық мысық
сүр" деген мақал сезде жақсы айтылған.
3.	Түнде көру (скотопиялық көру-^оіоз-қараңғы жөне оркіз-көру деген
грек сөзінен шыққан) шектік (порогтық) жөне одан сәл жоғарырақ
жарықтануда таяқшалармен жүзеге асырылады. Ол тек жарықты сёзуге
саяды.
Сонымен. көрудің екі жақты табиғаты көру қызметтерш бағалауға
ажырата (дифференциялы түрғыда) қарау керектігІн кажет егеді. Орталық
Және шеткі көрулерді ажырату керек болады.
Орталық көрг тор қабықтың сауытшалы аппаратымеи жүзеге асады.
Ол жоғары көру жітілігімен және түстерді ажыратып кабылдаумен
85
сипатталады. Затгардың бөыпектерін көріп ажьтратып қабылдау орталық
көрудің басты маңызды ерекіпелік белгісі болады. Формалык көруді жүзеге
асыруда шешуші роль көру анализаторыныц қыртыстык бөлігіне тиеді.
Мысалы, адамның көзі қыртыстық ассоциациялар нөтижесінде нүктелер
қатарларынан үпібурыштар турлеріи, көлбеу сызыктарды оцай курай алады
(54-сурет).
• •«••••••
• •••*••••
• ••••••••
54-сурет.. Көру анализаторының қыргыстық бөлігінІң заггардьщ фор-
масын қдбылдауға қатысуын көрсететін графикалнқ модель.
Формальіқ кәруді жүзеге асыруда бас ми қыртысының маңызын мидын
желкелік белігі жарақаттаяғанда, немесе зақымданғанда адамдардың
затгардың формасы ажыратыіі тану кабІлетінІң жойылуы да дәлелдейда.
Шеткі таяқшалық көру кеңістікте бағдарлы бейімделу ушін қызмет
атқарадьі және ымырт пен түнгі көруді қамтамасыз етеді.
3.1. ОРТАЛЫҚ КӨРУ
3.2. КӨРУ ЖІТІЛІП
Сы ртқы дүниедегі заттарды айырып тану үшін оларды тек қана
ашықтығы немесе түсіңе қарай өздерін коршаған фоннан ажырату ғана
емес, сонымен қоса олардың бөлшектерін, егжей-гегжейін айырып танып
білу де қажет болады. Көз қаншама уақ бөлшектерді қдбылдай алса,
оның көру қырағылығы-жітілігі, (үідиз) де соншама жоғары болады. Көзден
қашықта және бір-біріне өте жақын орналасқдн екі нуктені көздің жеке-
жеке қабылдап айқын көруін көздің көру қырағылығы, жітілІгі (ұіаиз) деп
атайды.
Ашық фондағы қара нүктелерді кдрағанда олардың тор қабықтағы
бейнелері фоторецепторларды қоршаған фон қоздыруынан мөлшері жөнінен
айырықша қоздыру пайда қылады. Осыған байланысты нүктелер мен
олардың арасьшдағы ашық аралыктар әр түрлі болады жөне нүктелер
бөлек-бөлек қабылданады. Тор қабықтағы нуктелер бейнелерінің арасының
қашықтық мөлшері олардың экрандағы арасының қашықтығына жөне де
олардың көзден алыстығына байланысты болады. Оган кітапты көзден
кашықтату арқылы көзді жеткізуте болады. Алдымен әріп бөліктерінің
өте уақ аралықтары жойылап, олар танылмайтын болады, ақырында
кдтарлар жалпы фонға қосылып кетеді.
Днық көрінетін заттын. мөлшері мен оның көзден қашықтығының озара
ійданысын сол затгың көзге көріну бүрышы сипаттайды (55-сурет) Анык
фінген затгың ең шеткі нүктелері мен көздің тораптық нүктесінен
ійда болгав бүрышты көру бүрышы деп атайды. Көру жітілігі көру
крышьша кері пропорциялы болады: көру бүрышы қаншама кіші болса.
эру жітілігі соншама жоғары болады. Екі нүктені бөлек қабылдауға
умкіндік беретін ең кіші бүрыш зертгелетін көздің көру жітілігін сипатгайды.
5м
55-сурет. Егерде зат жоне ояың белшектері бір көру бүрыпшмен
көрінсе, онда олардың йртүрлі мөлшері мен коздеи вртүрлі қашық-
тығына қарамастаи тор қабықта бірдей бейне жасайды.
Адамның қалыпты жағдайдағы көзінің ең кіші "бүрышьгн анықтаудың
ЮО жылдық тарихы бар. Гук 1674 жылы жай көздің бөлек-бөлек қабылдай
ілатын екі жүлдыздын ең жақын ара қашықтығы 1 бурыигтық минутқа
гең болатынын телескоп көмегімен анықтаған болатынды. Одаи 200 жылдай
кейін Г.Снеллен 1862 жылы осы өлшемді, физиологиялык қалЫпты кору
эүрышьш 1 минутқа тең деп алып, кору жітілігін анықтауга арналған
габлицаны жасауда қолданған. 1909 жылы Неапол қаласында
офтальмологтардың Иіггернационалъдық конгресінде I минутқа тең кору
бүрышы біржола халықаралық оталон ретінде бекітІлді. Бірақта керу
жІтілігін бурыш өлшемімен емес, ал оны салыстырмалы шамамен өлшеу
қолайлы болады. Калыпты көру жітілігі бірге тең (укц5=1,0) деп 1 минутқа
тең көру бүрышының кері молшерін қабылдайды. Егерде осы бурыш
үлкен болса (мысалы, 5’), онда көру жІтілігі төмендейді (1:5-0,2), егерде ол
кіші (мысалы 0,5) болса. онда көру жітілігі (екі есе) жоғарылайды (уіяі8=2,0)
1.0 тең кору жігілігі қалыпты көрудің ец төменгі шегін сипатгацды. Кәру
жітілігі 1.5; 10; 3.0 жиіе одан да жогары бірлікке тең адамдар да кездеседі.
Көздің ажырату қабілетінің шегі дактагы фоторецепторлардың
анатомиялық өлшемімен қамтамасыз етілген.. 1 мияутқа тең көру бүрышы
ТоР қабақта 0,004 мм узындық өлшеміне сәйкес, немесе бір сауытша
Ййаметріне тең Нүктелердің ара қашыкпығы одан қыскд болғанда олардың
бейнелері бір немесе көрцплес екі сауьгшіаларға түседі де нүктелер қосылып
кдбылданады. Екі коздырылған сауытшалар арсында бір қозбаган сауытша
ҚДлғап жагдайда ғана нүктелерді бөлек-бөлек қабылдаү’ мүмкін болады.
Тор қабықта сауытшалардың біркелкі орналаспауының нәтижесінде
°Ньің әртүрлі жерінің көру жітілігі әртурлі болады. Көрудін, ең жоғары
*ігілігі сары дактың шүқыршасы маңыяда, ал одан каіпыктаган сайын
Ө7
86
ол «те жылдам төмендейді, Орталық шуқыршадан 10 градус С қашықтықта
квру жітІлігі 0,2-ге тең болады және де одан шетхерілеген сайын төмендей
түседі. Сондықтан, жалпы көру жітІлігі демей орталық көру жітілігі деп
айтқанымыз дүрыс болады.
Орталық көру жітілігі өмірдін, өртүрлі кезеңдерінде өзгеріп түрады.
Сонымен жанд туган бөбектерде ол өте төмен дәрежеде болады. Балаларда
форманы көру оргалық тігіліп қдрау түрақтанғаннан кейін паида болады.
4 айлық ніақта көру жітілігі 0,01 ден шамалы аздау, I жасқа келгенде
0,1-0,3 ке жетеді. Көру жітілігі 5-15 жасқа келгенде қалыпты боладыЗ
Көру жітілігін тексеру үшін оптотиптер деп аталатын таңдап алынган
арнайы белгілердің біриеше 0тардан түратьш таблицаларын қолданады.
Оптотиптер ретінде өріптер, цифрлар, ілмектер, жолақтар, суретгер жөне
с.с. қолдаяылады. Г.Снеллен 1862 жылы-ақ белгі толығымеи 5 минупық
көру бүрышымен, ал оның бөлшектері I минуттық бүрышпен көрінетіндей
етіп оптотиптерді сызуды үсынған болатынды. Белгі болшектері деп
оптотиптерді қүрайтын сызықтардың жуаидығы, ені мен олардың
аралықтарыи түсіну керек. 56-суретге көрсетілгеңдей Е оптотипін к*үрайтын
сызықтар мен олардың аралықтары әріптің өз мөлшерінен 5 есе кіші.
Әріптерді болжап білу элементгерш болдырмас ушін таблицадағы барлық
белгілер танылуы жөнінен пара пар жөне әртүрлі улттың сауатты, сауатсыз
адамдарын тексеруге бірдей қолайлы етіп жасалады. Ландольт оптотиптер
ретІнде өртүрлІ өлшемді түиықталмаған дөцгелектерді үсынған болатын.
Белгілі бір кдшықтықта түгел бір оптотип 5 минутқа тең көру бүрышымен,
ал дөңгелектің сызық кдлыңдық-ені жөне сызықтын еніие тең үзілген
жері 1 минупық бүрышпен көрІнеді. Тексерілуші дөңгелектің үзілген жері
қай жағында орналасқаннын анықтауы керек болады.
56 - сурет. Снеллен оптотишн жасау принципі
1909 жылы 11 Халықарылық офтальмологтар коигресінде Ландольт
дөңгелектері халықаралық оптотип ретінде қабылданды.
БІздің Казақстанда, сол сияқты барлық ТМД республикаларындя
Сивцев таблицасы кең тараған. Бүл таблица да Ланьдольт дөңгелектері
мен әрІптік оптотиптерден түрады (57-сурет), Ондағы әріптер олардын;
мөлшері мен бөліктерінің бүрыштық мөлшерлерін есептеуге негізделіп
таңдап алынған.
88
-Ы	М	Б	Ш
Ы	Н	К
н	ш	м
И	ҺІ	И К	Б
И	Н	в К	Ы	гчр
лчлн	Н Ш	м	Ы Б	И імл
3-5>5в	Н Ш	М	И Ы	Н
Л-5,0 МНИВМШЫВ
ІҺЗДЗа м и н м и М в ¥-1*5
3-г,5 иммхммми ¥‘1,0
0 о о с
о о о с о
Л-10,0 ©
В=8,38 О
Э-7.И 9
и-кл с
В‘5,55 О
В‘5.0 С
В-ЗДЗ э
л-г,з »
о о о
С О О С
0 9 0 0
э О О с с
о о с о :
э о э а С
о о с о о
0 У-Ц5
о У-Ж
। 9 и-а;
э о
э о и-д»
О О ¥-1,0
о п ¥-1,5
р
57 сурет. Көру жііітігін апықтауга арналған табшщалар.
Әрбір таблица 10-12 қатар оптотиптерден түрады . Әрбір кдтардағы
оптотиптердің өлшемі бірдей, бірақ жоғарғы қатардан төменгі қатарға
кдрай біртіндеп кішірейеді. Әрбір қатардағы өптотиіперфң бөліктерінің 1
минугкд теқ көру бүрышымен көрінетін қашықтығы көрсетІлген. Квру
жітілігін Снеллен формуласы бойынша есептеп шығарады: Уізил-й/Д,
бүндағы б-адамның белгілерді анық көре алатьш ең қашық аралық Д-
сол оптотиптердің 1 минутқа тең көру бүрышымен қалыпты көрінетін ара
қашықтық.
Мысалы, тексерілуші 5м қашықіықтан 1-щі қатар оптотиптерш окыды
Делік. Кдлыпты көз бул қатардағы белгілерді 50м-ден оқи алады. Сонда,
Уі&із = -^0-= 0,1
Оптотиптердің мелшерінің взгеруІ ондық жүйесінде арифметикалык,
регрессиямен орындалған. 5м қашықтықтаи тексергенде жогарыдан төмен
Қарай әрбір келесі қатарды оқу көру жпілігінІн. оннан бірге аргуын корсетедЁ
'Коғарғы қатар - 0,1, екінші - 0,2, ж.т.с.с. 1,0 тең 10-шы қатарға дейІн. Бүл
принцип тек соңгы 2 қатарда сақталмағак П-ші қагарды өқу көру жһілігінің
1,5ға, ал Г2-ші қатарды оқу оның 2,0 тен екенін көрсетеді. Әрбір қңтарды
5м-ден оқыгандағы көру жітілігі қатар сонында намесе оптотинтердщ, оң
^Кағында көрсетілген.
89
Мектеп жасына дейінгі жастагы балалардың көр>' жітілігін тексеру
үшін оптотиптері суретгерден түратын таблица&іарды қолданады (58-сурет).
Кейде көру жітілігінің мәнІп жәй белшектермен көрсетеді, мысалы, 5/
50, 5/25, бүндңйы бөДшектін. алымындағы сан қанща қашықтықтан
тексергеңді көрсетеді, ал беліміядегі сан осы қатардағы оптоіиптёрді кдлыты
көздің көретін қашықіығын көрсетеді. Ағылшың-америкалық әдебиетгерде
қашықтықты футпен белгілейді, жөне де тексеруді эдетте 20 фут
қащықтықтан жургізеді, осыған байланысты Үі5іі8=20/40 - өлшем мөні
УІ8іі8=0,5 ке сөйкес болады жөне т.с.с.
Сонқы уақыттарда көру жітілігін тексеру процессін жылдамдату үшін
оптотиптік проекторлары шығарылды (59-серет).
у=°’ °
®	¥-ц5з-іо,о V 4 < К
И-Д5 3-8,33 О >	? V*
ОХ>
Д V А,
У-Ц7 >7Д4 < А * Н С <
¥-0,15 3-33,3
¥-0.8 3-6,25* * о * « А т
¥-0,2 3^25,О^3’3 &~5,55 п < А * * V -Н
О У-С.З 3-15,62^1,0	**'*А**4
58-сурет. Балалардың көру жітілігін анықтауға арналтан табдицалар.
Олар тексеруді едәуір жевдлдетеді. Корсетілетін белгінін, бүрыштьй
өлшемі экранға дейінгі қашықтыққа байланыссыз өзгерместен қаладн
Тек проектор мен тексерілуші экраннан бірдей қашықгықта орналасуЫ
қадагалап отыру керек. Бүндай проекторларды басқада көзді тексеретй
аппаратармен бірге жинақтайды.
Егер тексерілзтнІнің көру жітілігі 0,1 ден аз болса, онда ол адамньй
бірінші қатардагы оптотиптерді қандай қашықтыктан ажырата алатыньС
анықтайды. Ол үшін тексерілуші адам біртіндеп таблицаға жақыидатылад^
немесе оған таблицадан кесіп алынган бірінші қатар оптотиптерін , нем^
Б.ЛЛоляктың арнайы оптотиптерін жақындатады. бүл оте қолайды (6&
сурет). ЖеткіліксІз дәрежелі дэлдікпен біріншІ қатар оптотиптерінің орнЫ^
қол саусақтарын қаракоңыр фонда көрсетіп көздіц төменгі көру жітілігін
анықтауга болады, үйткені саусақ кдлындықтары шамамен бірінші қатар
цптотап сызықтарының ешне тең.
Егер зерттелушінІн көру жітілігі
0,005-тен кем болса, онда оны
сипаттау ушін қанша қашықтықтан
саусақтарды санайтынын көрсетеді
( мысалы, УІ5Ц$ = саусақгарда Юсм-
ден санайды). Көру қабІлеті өте
төмен к&з затгарды ажырата алмай
тек жарықты кабылдай алса, оңда
оның көру жітілігі жарық сезуге тед
деп есептейді: Үізиз = — (бірдің
ос
шексіздікке бөліндісі.). Жарық сезудо
офтальмоскоп айнасының көмегімен
анықтайды (61 сурет). Шамды
сырқаттың сол жақ артында орна-
лыстырады да оның жарыгын ойыс
айнамен тексерілетін көзге жан-
жақтан багытгайды. Егер тексерілуші
жарықты көріп, оның бағытын дүрыс
анықтаса, онда көру жітілігін
жарықты сезуі сақталган және оның
бағытын дүрыс анықтайды деп
есептейді де былай белгілёйді:
Үіяк = - ргоесйо Інск сегіа, немесе
қысқартып — р.І.С. деи белгілейді.
00
Жарықтың дүрыс проекциясы тор
қабықтың шеткі бөліктерінің қызме-
тінің кдлыптылығын делелдейді және
көзфң оптикалық қүрылымдары кд-
рауытқашіа операция жасаудың ке-
реқ немесе керек еместігін анықтай-
тьш мащдзды белгі болады.
Егер тексерілушінін, көзі жарық
бағытын бір жагынын болса да дүрыс
анықтай алмаса, онда кяздің бүңдай
көру жітілігін жарықтың багытын
дурыс анықтай алмайтьш жарық се-
60-сурет. Б-Л-Поляк оптотиптері.
61 сурет. Көздің жарықты сезуін
анықтау өдісі.
91
90
зуте тең деп бағалайды және — р. Ъ. іпсеііа деп белгілейді. Ец соңында,
егер зерттелуші жарықты мүлдем сезе алмаса, онда оның көру жітілігі
нөлге тец (ҮЕііз=0) болады.
Емдеу кезінде, еңбекке жарамдылық экспертизінде, әскери міндеггіліхті
куәландыруда, мамандыққа тақдап алуда жоне де басқа жағдайларда
көздің қызмет жағдайының өзғерулерін дүрыс бағалау үшіи, салыстыруға
келегін шама-иетиже алу үшін көру жітілігін стандартты-үлгі әдісімен
зерттеу қажет. Ои үшін қабылдауды күтіп отыру бөлмесе., кез дәрігер
кабииеті жақсЫ жарықтанған болуы керек. Үйткені кутіп отырған кезде
көздер бар жарық деңгейіне бейімделеді.
Көру жігілігін тексеруге арналган таблицалар да біркелкі бірдей жақсы
жарықталған болуы керек. Ол үшін оларды арнайы жарық бергіш аппаратка,
немесе Рота аппаратьша орналастырады.
Жарықтандыру үшін 60 Вт электр шамын қолданады, ол сырқат жағынан
қалқанмен жабық болады. Жарық бергіш аппараттың төменгі шеті еденен
1,2 м биіктікте, аурудан 5м кдшықта орналасуы керек. Зерттеу әр көзге
бөлек жүргізІледі. Есте қалуға қолайлы болу үшін алдымен оң, кейін сол
казді зерттейді. Зерттёу кезінде екі көзде ашық болуы керек. Зерттелмейгіп
көз ақ тусті күнгірт оңай дезивфекциаланатын матерналдан жасалған
қалканмен алдына қойып тасаланады. Кейде көзді баспай алакңнмен
тәсалау рұқсат етіледі. Зерттеу кезінде көзді қысып-сығырайтута рүксат
етілмейді.
Таблицадағы оптотиптер жақсы көрінетін көрсеткіш-таяқіиамен
көрсегіледі. Таякдіаның ушы көрсетілетін белгінің дәл астына олардың
арасында жеткілікті аралық. қалатындай егіп орналас\ты керек. Әрбір
белгіні көрсету (экспозициясы) уақыты 2-3 секупдтен аспауы керек.
Көру жітілІгін анықтауды 10-шы қатар оіпотиптерін аралас көрсетіп
бастайды. Бүл тексеруді жылдамдатады жөне уақ белгІлерді ірі белгілерге
үқсастығына қарап оймең бо.тжауды жойып болғызбайды.
Көруі төмен адамдарды зерттеуді ірі белгілерді көроетуден бастауға
руқсат етіледі. Жоғарыдан төмен кзрай әр қатардап бір әріптен тексерілу ші
қателескенше көрсете береді, қателескеннен соң сол қатардан жоғарғы
катардағы оріптерді аралас көрсетеді.
Көру жітілігін барлық белгілері қатесіз айтылған қатармен бағалайды.
Көру жітілігі 0,3-0,6 сәйкес болатын қатарларда бір белгіге ғана, ал 0,7-
1,0 сяікес болатын қатарларда екі белгіге ғана қателесуге болады, бірак
көру жггілігін жазғаннан кейін жакща йдінде оның толық емесгігін корсегеді-
Іске керекті көзілдірік таңдауда, эксперттік-тексеріп зерттеуде, жатқан
аурулардың көру жітілігін аныктау үшін жакынға, кәзден 33 см кңшықтыкқд
арналған арнайы таблицаны қолданады (62 сурет).
92
52 сурет. Көру жітілігін
кақынга арналған таблицамен
герттеу.
Бүл әдосте әрбір өріпті дүрыс анықтау мен қоса оте.уақ.тексті жеңіл
іркілместен окуы бақлау қызымегш атқарада.
Емшектегі балалардаң көру жітІлігін әдетте шамамен оларды ірі ашық
түсті заттарға көздерін тігуінен байкдйды, немесе объективгік әдістерді
колданып аяықтайды.
Лазерлік техниканың өсуімен тор қабықтың көру жіті.тігін анықтахта
мүмкіндік пайда болды. Бүл өдісгі қолданғанда көздін. мөлдір қүрылым-
дарының қарауытулары зерттеу нәтІжесіне әсер етпейді. Осы өдас хируріи-
ялық емнің оггшкалық натижесін болжауда зор маңызға ие болады.
Тор қабықтың көру жітілігін анықтауға арналган қондырғыда екіге
бөлІнген лазер сәулесін көзге шоғырландырады. Зерттелуші ақ және қара
жолақтардың кезектесу-интерференциялық суретін көреді, олардыц енін
мөлшерлеп (дозамен) өзгертуге болады. Зерттелуніі көріп анықтаған ең
жіңішке жолақ оның тор қабығының көру жітілігін аііықтайды, ал оньш.
мош көру жітілік өлшем бірлігін көрсететін қондырғы шкалаға шығарылған.
Көру жітілігін анықтайтын обьективтік әдастер қозгалысіағы заттарды
қарағанда еріксіз оптикокшгегикалык нисгагмның пайда болуына негізделген.
Нистагм-аппараттың тесік-көзінде бурыштық өлшемдері белгілі әртүрлі
мөлшерлі квадратгар, немесе ақ және қара жолақтардың кезектесуінен
түратын таблиңа қозғалыста болады. Көзді нистагмоидтық қозғалыска
келтіретін ең кіші қозғалушы зат көру жітілігін анықтайды. Нистагмпың
пайда болуы мен жоғалуын қасаң қабықтық микроскоппен анықтайды
немесе көзді қозғайтын бүлшықетгердің биопотенциалын электро-
кардиографқа жазып алу арқылы анықтайды.
Бүл әдіс клиникада өлі кең көлемде қолданылмайды. Ол экспертгік
бақылауда және кішкене балаларды тексергенде көру жітілігін .аңықтайтын
субъективтік өдістердің сенІмділігі жеткіліксіз болган жағдайларда
қолданылады.
93
3.3	ТҮСТЕРДІ СЕЗУ
Көздін, түстерф ажырыту қабілеті тіршілік әрекеттерінің әртүрлі саласында
маңызды мағнаға ие болады. Түстерді сезіп кабылдау көрз' анализатфының
илформациялық мүмкіндігін елеулі кеңейтумен қатар белгілі дәрежеде
организмнің көңіл-күйін реттеуші психофизиологиялық жагдайына да сөзсІз
әсер етеді.
Клиникалық медицинаның барлық салаларында, өсіресе офталъ-
мологияда, түстерді көру зор манызға ие болады. Сонымен, А.МВодовозовгіың
спектр қүрамындағы әртүрлІ тустермен көздің түбін зерттеудің жетілдірілген
рдісі (офтальмохромоскопия) офтальмофлюорография мен офтальмоскопия
өдістерінің диагносгикалық мүмкіндІктерін кеңейте түсті.
Сік.-ктрдін, көзге көрінетін бөлІгіндегі электромапшттік тербелістердің
тор қабықтың фоторецепторларына әсерінен кезде жарық пен тустерді
сезу пайда болады.
Көздің әртүрлі түстІк тонды қабылдауы сәулелердің толқындарына
байланысгы болады. ТүстердІ шартпен үш топқа бөлуге болады: 1-үзын
толщнды-кызыл жөке қызғылт сары, 2-орташа толқыңды-сары және жасыл,
3-қыскд толқьшды-көгілдір, көк,күлгін көк. Спектрдің түсті бөлігінен ары
қүралсыз көзге көрінбейтін үзын толқынды-инфрақызыл және қысқд
толқынды-ультра-күлгін сәулелер орналасқан.
Табиғатта байқалатьш коптеген түстер екі топқа: түссіз ахроматты
жоне түсті хроматты болып болінеді, Ахроматгы- түссіз топкд ақ, сүр
және қара түстер жатады. Адамның көзі олардың 300 жуық әр алуан
реңк-түрін ажыратады. Барлық ахроматты түстер бір ғана сапа-касиетпен-
аілықтық, немесе ақшыл, оның ақ түске жақындық дәрежесімен
сипатгалады.
Хроматіы түстерге барлык, тондар мен спектрдің алуая реңк түрі жатады.
Олар үш түрлІ сапа-қасиетпен сипатталады: 1-сәулелердің толқын
үзыңдыгыиа байланысты түс тонымен; 2-қанықтығымен, немесе қоюлығымен,
негізгі тонның үлесі жөне ондағы қоспалармен анықталады: 3-түстін,
ашықтығымен, немесе ақшылдығымен, оның өзІнің ақ түске жақындық
дәрежесімен сипатталады. Осы сапа-қасиетгердің әртүрлі қосылып үласуы
көптеген хроматты түстердің алуан реңктерін береді.
Табиғатта таза спектрлік тондарды сирек көруте болады. Әдетте
заттардың түстілігі аралас спектрлік қүрамды сөулелердің шаітя.чысуына
байланысты болады, ал одан пайда болған көру сезімі қосынды әсердін
нәтижесі болады.
Спектр түстерінің әрқайсысы өздерінің толықтыргыш тустеріне ие және
онымен араласса ахроматлы ақ немесе сүр түс пайда болады. Түстердін
баска қисындасуында хроматты тондардаі сезу пайда болады. ТүстердіҢ
алуан түрлІ ренктері негізгі үш түстің-қызыл, жасыл және көк түстердія
араласып қисындасуынан шыгады.
Түстерді сезу физиологиясы өлі толық зерттелмеген. Үлы орыс галымы
М.ЛЛомоносовтың 1756 жылы усынғаи түстерді сезудің \тн компонентгі
94
теориясы өте кең тараған. Ол теория Т. Юнг (1807) жүмыстарымен және
Г.Гельмгольц (1859) зертгеулерімен долелденген. Бүл теория бойынша
Квру анализаторында түстерді сезетін үш түрлі компонентер болуы мүмкін
және олардьщ өрқайсысы әртүрлі үзындықтағы толқынды жарық сэулелерін
қабылдайды.
Түстерді сезетін Компоңёнтердің 1 түрі үзын толқынды сәулелермен
күшті қозады, орта толқынды сәулелермен әлсіз, қысқа толқынды
сәулелермен өте &лсіз қозады. Компоненттің 2 түрІ орта толкңшды сәулелерді
күшті сезеді, ал үзын жөне қысқа толқынды сәулелерге өте әлсіз жауап
береді. Компоненттің 3 т^лГ^ын толқынмен өте өлсіз, орга толқынмен
күппірек, ал кысқа толқынмёй 'өте күпггі қозады. Сопымен, әртүрлі толкынды
жарық барлық түсгерді сезетін компоненттердің үш түрін де әртурлі дәрежеде
қоздырады (63-сурет).
Үш компонент бірдей біркелкі қозганда ақ түсті сезу пайда болады.
Козу болмағанда қара түс сезіледі. Үш түүхті компонентгердің әрқаисысының
қозу дәрежесіне байланысты қосындысында көптеген түстер мен олардьщ
алуан реңктерін береді.
Гүрлі түстерді қабылдап сезетін рецепторлар тор қабақтағы сауытшалар
болады. ТүстердІ сезетін арнайы компоненттердің әрқайсысы әртүрлі
сауыттпаларда бола ма, немесе олардың үш түрі де сауытшалардың
әркдйсысында бола ма өлі күнге анықталмаған. Түстерді қабылдап сезуге
тор кдбықтағы биполярлы клеткалар мен пигментгі эпителилер де қатысады
дегең болжау да бар.
Түстерді ажыратып сезудің үш компонентгі теориясы жөне де басқа
(төрт жене тіпті жеті компонентгі) теориялар да түстерді сезуді толығымен
тусіндіре алмайды. Бүл теориялардың бәріде көру анализаторының бас
мидағы қыртыстық бөлігінің ролін әліде жеткілікті дәрежеде ескермеген.
Осыған байланысты оларды толық жетіліп аяқталған деп есептеуге
болмайды. Оларды жүмысқа өте қолайлы гигіотеза деп қарау қажет.
ТүстердІ сезудің үш компонентгі теориясына сәйкес түстерді қалыпты
ажыратып сезуді қалыпты үшхргімазия деп атайды да оған ие болған
адамдарды-қалыпты үшхроматтар деп атайды.
Түстерді сезудің бұзылулары. Түстерді көрудің бүзылулары іштен тууы
және жүре пайда болуы мүмкін. Іпггеи туған бүзылуы оны бірінпгі болып
суретгеп жазған және де оның өзІ осы көру мүкістігімен азап шеккен
ағылніыіі ғалымы Дальтон атымен дальтонизм деп те аталады. Іштен
түған түстерді сезу ахаулары ор адамдардың шамамен 8 процентінде,
әйелдердің 0,5 процентгіңде байқалады.
Түстерді сезудің бүзылуы оларды аномальды қабылдаумен бІлінуі
мүмкін,оны аномальды үшхромазия деп атайды, немесе үш компонентгің
бірі мүлде болмауы мүмкін, оны екіхромазия (дихромазия) дейді. Өте
сирек тек қана ақ-қара түсті кдбылдау-бірхромазия да кейде байқалады.
Үш түрлі түстерді қабылдайтын рецепторлар өздерінің спектрде орналасу
ретіне байланысты гректің ретгік сандарымен: қызыл-бірінші (протос),
*йсыл--екіішіі (дейтерос) және көк-үшінші (тритос) деп белгілеу кабылданғак.
95
Сонымен, қызыл түсті аномәльды қабылдауды протонамалия, жасыл түсті-
дейтераномалия, көк түсті-тритаиомалия деп, ал осыидай бузылуларға ие
адамдарды протаномал, дейтераномал және тританомал деп атайды.
Дихромазия ла үш түрДе: а-протанопия, б-дейтеранопия, в-тританопия
түрлерінде байқалады, Осыидай патодогияға ие адамдар протаноптар,
дейтераноптар жөне тританоптар деп аталадьі-
Түстерді сезудің іштен түған бүзылуларының ішінде аномалды үшхро-
мазия жиірск кездеседі. Түстердің пато.іогичсының 70 процентіне жуыгы
аномальды үшхромазия үлесіне тиеді.
Іштен туған тустерді сезудің бүзылулары қашанда екі. жақты, көздің
басқа кәру қызметгері бүзылмайды және тек арнайы зертгегенде ғана
анықталады.
Түстерді сезудің жүре пайда болған бүзылыстары тор қабықтың, көру
нервісінІң және орталық нерв жүйесінің иуру.тарында кездеседІ. Олар бір
көзде немесе екі көзде де болады, үш түсті қабылдаудың бүзылуымен
бІлінеді, өдетте, басқа көру қызметгері де қатарласа өзгереді. Іпгген туған
бүзылыстаргә кңрағанда олар ауру қүбылысында және оны емдеуде
өзгерістерге үшырауы мүмкүн.
Журе пайда болған түстерді сезудің бүзылуларына заттарды бір түске
боялған түрінде кәру де жатады. Боялған түс тонына байланысіы эритропсия
(қызыл), ксантопсия(сары), хлоропсия(жасыл) жөне цианопсия (көк) болып
ажыратылады. Эритропсия мен цианопсия катарактаға үшыраған бүршақты
алып тастағаннан қейін байкдлады, ал ксантопсия мен хлоропсия улану
мен үшынударда және йнтоксикацияларда байкдлады.
Түсгерді сезуді анықтау (диагностикасы). Барлық транспорт түрлеріңде,
өндірістің қейбір салаларында жумыс істеу үшін және әскердің кейбір
турлеріяде қызмет атқару үшін түетерді жақсы сезе білу қажет болады.
Оныц бузылуларын анықтау мамандыққа тандап алу мен әскери
міндеттілікті куөландырудың маңызды кезеңі. Түстерді сезудің іштен туған
мүкістіктері бар адамдардың шагым айтпайтынын және де олардың, әдетге,
тусгерді дурыс атайтынын, өздерінің түстерді аномальды қабылдайтынын
сезбейтінін ескеру қажет. ‘Гүстерді кдбылда\гдағы қателіктер тек белгІлі
бір жағдайларда, яғни түстердің бірдей ашықтыгында немесе бірдей
қанықтығында, жаман көрінуде, заттардың кііпі болганында байкдлады-
Түстерді көрудІ зерттеу үшін басты екІ әдіс: арнайы пигментті таблицалар
мен спектрлі аспаптар-аномалоскоптарды қолданады. Пигментті таблица-
лардан профессор Рабкиннің көп түстІ таблицасы ең жетілгені деп
қабылданған, үйткені олар түстерді сезудің бүзылуының түрі мен оның
бузылу дәрежесін де анықтауға мүмкІндік туғызады (64-сурет).
Түсгердің ашықтығы мен кднықтығы бІрдей болу принципі негізінде
таблица жасалады. Табліща тесттер жиынтығынан түрады. Әрбүр таблица
негізгі және қосымша түстерден жасалған дөңгелекшелерден турады,.
Ашықтыіы мен кднықтьны ортүрлі негізгі түстегі дөңгелекшелерден шіфрлар
немесе фигуралар жасалған. Оларды қалыпты үшхроматгы адамдар оңай
ажыратады, ал түстерді сезуі бүзылган адамдар оларды көре а.тмай;щ.
96
үйткені олар тондарды ажырата алмайды жөне олардың қанықтығына
қарай теңестіру жасайды. Кейбір таблицаларда түстерді сезуі бүзылған
адамдар ажырата алатын жасырын цифрлар немесе фигуралар бар. Бүл
дергтеу дәлдігІн артгырады жөне оны обьективтендіре түседі.
Зерттеуді тек жақсы күндізгі жарықта жүргізеді, Тексерілуші таблицадан
1М кдшықтықта аркдсын жарыккй беріп отырпызылады. Дәрігер зертгелушіге
таблица тесттерін кезекпен көрсетіп, оларға көрінген белгілерді атауды
үсынады. Таблицаның әрбір тесттін 1-2 секунд кдна көрсетедІ, оларды 10
секундтен артық көрсетуге болмайды. Алғашқы екі тестті қалыпты
үціхроматтар да, түстерді сезуі бүзылғандар да дүрыс атап окиды. Олар
тексеруді қадағалау үшін және тексерілетін адамга онын мақсатын түсіндіру
үшін қызмет етеді. Әрбір тестгің көрсеткІшін жазып алдды және оны
таблица соңында берілген қосымшалармен салыстырады. Алынған малімет
анализі тустерді кдбылдаудың бүзылу түрі мен ақаулық дәрежесін аңықтауға
мүмкіндік береді, Түстерді көрудің бузылуын анықтап диапіоз қою ушін
өте сезгіш әдіс-спектрлі аномалоскоп (“апотаііа - ауытқу, бүзылу жөне
якорео - байқау, зертгеу” - деген грек сөздерінен шыққан) аппаратымен
зерттеу жатады. Аномалоскоптар екі тусті кеңістіктерді салыстыруға
негізделіп жүмыс жасайды.
Ол кеңістіктердің біреуі ашықтығы өзгеретін бірхроматты сары
сәулелермен турақты жарықтапдырылған, ал екінші кеңістік қызыл жөне
жасыл сәулелермеи жарықтандырылған, ондағы тонды нақты қызылдан
нақты жасылға дешн өзгертуге болады. Тексерілуші қызыл мен жасылды
араластыра отырып тоны мен ашықгыаы кддағалау кеңіспгііідегімен бірдей
сары түс жасауъі қажет. Үшхроматтар бул меселені оңай шешеді, ал
түстерді сезуі бузылғандар шеше алмайды.
Біздің мемлеқет пен достастық республикаларда ЕБ.Рабкин жасаған
аномалоскоп аппараты қолданылады. Оның көмегімен іштен туган жөне
жүре пайда болған тустерді қорудің бүзылыстарын зертгеуді спектрдің
барлық көрінетін бөлігінде жургізуте болады.
3.4.	ІПЕТКІ КӨРУ
3.5.	КӨРУ КЕҢІСТТП ЖӘНЕ ОНЫ
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Қозғалмай түрған көздің бір уақьпта бірдеп кәрген кеңістігін көру
Кеңістігі деп атайды. Көру кещстіктің жағдайы кеңістіктен хабардар болуды
Кдмтамасыз етеді және мамандыққа таңдап алуда, әскери адамдарды
куәлаңдыруда, жүмысқа қабілеттілігін тексеру экспертизінде, ғылыми
^фггеу.іерде және т.с с. көру анализаторының қызметіне сипаттама бере
^ДЫ. Көру кеңістігінің өзгерулері көптеген көз ауруларьтың алғашқы
АДңе. қөбіне бірден бір белгісі болады, Көру кеңістігінің динамикалық
^ерістері аурулардың ағымы мен оларды емдеудің нәтижелерін бағалау
97
үшін белгі бола алады және де болжаулық мағнаға ие болады. Көру
жолдары закымданганда сол жерлерге тән көр; кещстіктеріндегі өзгеріс-
мукісгіктер бас ми зақымдарының орналасқан жерін (топикалық) анықтауға
маңызды көмек көрсетеді. Көру кеңісгігінде пайда болған өзгерістер көбіне
бас ми зақымдарының жалгыз-ақ белгісі болады және де сол белгіге
топикалық диагноз негізделіп койылады. Осылардьщ бөрі көру кеңістігін
зерттеудің практикалық маңызын түсіндіреді. Сонымен бірге салыстыруға
келетін нәтижелер алу үшін зерттеудІң біркелкі өдістерін талап қылады.
Қалыпты қөздің көру кеңістік өлшемі тор қабықтың оптикалық іскер
бөлігінІң иректелген сызық арқылы әтетін шегІ ретінде анықталады және
де бүл өлшемге көзбен көршілес бет піпгіні де әсер етеді (мүрынның
қыры,көз шарасының жоғаріы кыры. жоғарғы жақ сүйегінің шыпйпқылығы).
Көру кеңістігінің басты нысаны тігіліп кдрау нүктесі мен соқыр дақ
болады. Олардың біріншІсі сары дақтың орталық шүкыршасымен, ал екінппсі
жарық сәулелерін қабылдайтьш рецепторлары жоқ көру нерв дискісімен
байланысты.
Көру кеңістігін зерттеу- оның шегі мен оның ішіндегі мүкістіктерді,
өзгерістерді анықтау болып табылады. Осы мақсат үшіи шамамен тексеру
және аспапты тексеру өдістері қолданылады.
Әдетге өрбір коздің көру кеңістігі бөлек (бІр көздің көру кеңІстІгІ-
.монокулярлы) зерттеледі, сирек жағдайларда екі көздің көру кеңістігін
(бинокулярлы көру кеңістігін) бір мезгілде бірге зерттейді.
Шамамен тексеру өдісі. Көру кещстігін шамамен тексеру әдісі қарапайым,
аспап қолданылмайды жоне барлығы бірнеше минуттық ғана уақыттн
алады. Ол амбулатория практикасында жәнс жағдайы нашар аурулардығ
көру кеңістігін шамамен бағалау үпгін кең қолданылады. Бул әдіс өзііш
қарапайымдығына қарамастан жеткілікті түрде, әсіресе гемианопсиянь
анықтауда, біршама дал информация береді.
Тексеру әдісінің мөні тексерілушінің көру кеңістік келемін дәріщ
өзінің қалыпты көру кеңістік көлемімен салыстырудан турады. Аурудг
жарыққа арқасын беріп орналастырып, дөрігер оған қарсы 1м-деі
қашықтықта отырады. Тексерілушінің бір көзін жауып, дөрігер өзіні)
сырқатгың жапқан көзіне қарсы көзін жабады. Сырқат дөрігер квзін
тігіліп қарап отырып, дәрігердің жәй жылжытқан саусағын, немесе баск
бір обьектісін көрген уақыгга көргеңдагін айтады. Дәрігер саусағый шетте
ортаға қарай жан-жақтан екеуіне бірдей дашықтықта жылжытады. Дөріге
йзінің кәру кеңістігімен сыркаттың көрсеткішін салыстыра отырып сырқггты
көру кеңістігінің шегіндегі өзгерістер мен ондағы дақтарды анықтаиды.
Көру кеңістігін қүралды эдістермен тексеруге кампиметрия ме
псримегрия жатады.
Кампиметрия - гректін <(Сатриз”-кеңІстік, жазықтық жөне теігео-өлик
деген сөздерінен шыққан. Осы өдіспеп көздІң көру кеңістігінің орталь
бөлігін тегіс жазықтықта өлшеуге және онданя көру қызметінін мүкісгіктер
аггықтауға болады. Бүл әдіс соқыр дақтың формасы мен мөлшері
орталықтағы жөне орталық маңындагы мүкіс-дақтарды-скотомаларды ө
іәл аныктауға мүмкіндік береді. Скотома гректің “ккоіоз-қараңғы”,- деген
^зінен шыққан.
Зерттеуді ортасьшда тігіліп қарауға арналған ақ иүктесі бар күнгірт
<дра экранды кампиметр көмегімен жүргізеді. Сырқат жарыққа арқасын
5еріп зкраннан 1м қашықтықта тігілу нуктесіне қарсы орналасқан тіреу-
гүғырга иегін қойып отырады.
Диаметрі 1-5 тен 10 мм-ге дейінгі ақ түсті обьектіні үзын қара таяқшаға
бекггеді де соның көмегімен обьектіні жәйлап ортадан шетке қарай көлденең,
гік, қпсық меридиандар бойынша қозгайды және обьектінің көрінбей кеткен
жерін бормен нүкте қойып белгІлейді. Осылайша обьектІнің көрінбейтіи
жерін-скотомалардьі іздеп тауып, олардың формасы мен көлемін анықтайды.
Соқыр дақ дегеніміз кеңістіктегі көру нерв дискісінің проекциясы, ол
физиологиялық скотомаға жатады. Ол көру кеңістігінің самай жақ
жартысында тігілу нуктесінен 12-18° жерде орналасқан. Онын, өлшемі тік
меридианда 8-9° жәие көлденең меридианда 5-8°.
Физиологиялық дақтарға кәру кендстігіндегі фотортцепторлардың алдында
орналасқан қантамырлардан пайда болған лента төрізді кемістіктер-
ангиоскотомалар да жатады. Олар сокыр дақтан басталып, кәру кеңістігінде
30°-40° шамасында байқалады.
Периметрия - бүл шеткі көруді зерттейтін өте кең тараған қарапайым
жөне де өжептеуір жетілдірілген өдіс. Көру кеңістігішң жазықтыққа емес,
оның тор қабықпен центрлес ойыс сфералық шеңберге проекциялануы
периметрия одісінін, ең басты қүндылығы болады. Осыған байланысты
көру кеңістігін жазықтықта зерттегенде кездесетін оның шегінің
бұрмаланулары болмайды. Обьектіні доғаны бойлай белгілі бір градуске
жылжытқанда бірдей қашықтықты береді, ал жазықтықта болса олардың
мөлшері орталықтан шетке қарай біркелкі үлғаймайды.
Өге кең тараган үстел үстіне қоятын периметрдің басгы бөлігі енІ 50
мм, радиус қисықтығы 333 мм-лі доға болады. Осы доғаның дөл ортасында
тексерілушілердің тігіліп қарайтын қозғалмайтын ақ обьекті орналасқан.
Доғаның оргасы тІрекпен білік арқылы қосылған, осы білікті айнала доға
кедергісіз қозғалады. Ал бүл доғаны кез келген меридианға қойып көру
кеңістігін зерттеуге мүмкіндік береді. Доға артында орналасқан градусгары
көрсетілге.ө дискіден зерттеу меридианын анықтаіі.мыз. Доғаның ішкі беті
қара күңгірт бояумен боялған, ал оның сыртына 5 градус аралықпен 0
градустан 90 градуске дейін бөлІктерге бөлінген. Доғаның қисықтық
орталығында басты тіреп және қойып отыратын тірек-түғыр орналаскан.
Осщ тірек-түғырдың көмегімен тексерілетін көзді доғанын дәл ортасына
қоюға болады. Зерттеу үшін қара т\’сті таяқшаға бекітІлген ақ немесе
түсті обьектілерді қолданады.
Үстел үстіне қоятын периметрдің қолдануда қарапайымдыгы мен
арзандыгы оның қдагдылығы болады, ал доғанын турақсыз жарықтануы
мең көздің тігілуйн дөл қадағалаута келмейтіні оның басты кемпшпгі
болзды. Оның көмсгімен көру' кеңістігіндегі кіпікене дақтарды(скотомаларды)
чабу қиын.
99
98
Шеткі көру туралы мол мөліметтерді проекіхиялық нериметрдің көмегімен
тексергенде алуға болады. Бундгіғы қозғалыс жарық объектінің, доғаның
ішкІ бетіне немесе жарты сфераның ііпкі бетіне (65-сурет) түсу принципіне
негізделген. Жарықты онық тасқын жолына қойылған жарық сүзгілер
меп диафрагмалар жиынтыгының көмектерімен обьектшің тусін, аіпыкіығын,
мөлшерін жылдам және ең бастысы мөлшерлеп өзгертуге мүмкіндік береді.
Сферопериметрде, бүлардан басқа, фонньщ жарықтығының ашықтығын
да мөлшерлеп өзгертуге болады жөне күндізгі (фотопиялык), ымырттық
(мезопиялық), түнгііскотопиялык) көрулердің кендстігін тексеріп зерттеуге
болады. Нәтижелерді жүйелі тіркеу тетігі зерттеуге кететін уақытгы кыскар-
туға мүмківдік береді. Төсекте жаткдн сыркңтіардың көру кендстігін қолайлы
жинамалы периметрдің көмегімен тскстеруте болады.
ГІериметрмен зертгеудія методикасы. Кдрапайым болып көрІнгеніне
қарамастан зерттеу белтілі дағдыны, уқыпты орыңдауды және алдын ала
жаттығулар жасап сырқатты осы әдіске үйретуді кажет қылады. Әрбір
көздің көру кеңістігін кезеклен зертгейді. Екінші көзді зертгелетж көздің
көру кещстігіне кедергі болмайтындай етіп таңып қояды.
Сырқаттың арқасын жарыққд беріп периметрге қарсы жақын қолайлы
қалпымен епырғыіады. Проекциялық периметрмен зертгеуді кдранғы бөлмеде
жүргізеді. Зертгелетін көзді тірек-түғырдың көмегімен периметр доғасының
қисықтық орталығына тігілу нүктесіне қарсы қояды.
Көру кецістігікін шегін анықтау үцгіи диаметрі Змм ақ түсті объектіні,
ал көру кеңістігіндегі мүкіс дақтарды өлшеу үшін диаметрІ Імм объектінІ
қолданады. Көздің көру қабІлетІ темен болса обьектінің мөлшері мен
ашықтыгын кнбейтеді. Тустерді сезу шегін анықтау үшІн диаметрі 5мм
обьектімен зертгеу жүргізІледі. ОбьектінІ периметр доғасымен шеттен ортаға
қарай қозғап, обьектінің көрінген жерін доғадағы градусты шкалаға қарап
белгілейді Текстерілуші козін үнемі орталық иүктеге тігіп, қозғамай кдрап
отыруы керек. Обьекгіиі түрақты 2-3 см/секунд жылдамдыкцен қозғау
керек.
Периметрдің доғасын білікті айнала қозғап көру кещстігін жүйемен 8-
12 меридианда 30 немесе 45 гридус аралыкден өлшейді. Зертгеу
меридианын көөейткен сайын оның дәлдігі арта түседі, бірақ оған
жүмсалатын уақыт та кобее түседһ
Периметрмен зертгеуді бір обьектІмен жүргізу көрінетін жері мен
көріпбейтш бвлігін бөліп алып шеткі көрудің тек сапалық бағасын бере
алады. Керу кеңістігінің эте дал сипатын ккантитативтІк-санды периметрия
жасау арқылы алуга болады. Зерттеуді сферопериметрде әртүрлі мөлшерлі,
жарық сүзгіштермен олардың жарық шағылыстырулары бірдей жасалгав
екі обьектімен жүргізеді. Кдлыпты жағдайда екі обьектімен алынған көру
кеңістігінің шегі (изоптерлері) сәйкес болады. Изоптерлерінің айырмасы 3
градусген артык болса көру кеністіктершің қосылуының бүзылуъш көрсетеді
Бүл әдіс аурулардың алғашқы кезендндегі көру кеңістігінің жөй периметі
көмегімен анықталмайтын патологиялық өзгерістерін сезуге мүмкіндЬ
жасайды.
Түстерді көру кеңістігін зерттегенде түсті обьектіні шеттен ортаға қарай
дылжытқанда түсті объекті әртүрлі кабылданатынын ескеру қажет. Шеткі
үссіз зонада барлық түсгі обьектілер көру кеңістігінің ортасьшан бірдей
дщықтықта сүр түсті болып көріиеді. Ортаға қарай жылжыған сайын
дар түсті бола бастайды, бірақ алдымен олардың тусі дүрыс кабылданбайды.
Үінымен, кызыл түс сүрдан сарыҒа, одан сон қызғылт сарьгға, ең сонында
^иыл түске, ал кок Түс сүрдан когілдір арқылы көк түске өтеді. Түсгерді
,вру кеңістік шегі оларды дүрыс анықтаған жерлері болып есептеледі.
іарінен бурын көк пен сары обьектілері, кейін қызыл мен жасыл обьектілері
айкдлады. Көру кеңістігішң түстерді қалыпты көру шегі белгілі дербестік
агерістерге үшырап отырады (1 таблица).
1 табляца
Түстерді көру кеңістігінің орташа шегІ (градуспен).
Обьектілер түсі	жағы			
	самай	। төменгі	мүрын .	жогарғы
Көк	70	І	50	40	40
Кңізыл	50		25	25
Жасыл	30	і	25 і	20	20
КейІнгі уақытта түсті периметрияны квантитативгік периметрия ығыс-
гырып, оны қблдану азайып келеді.
Аталган методикалармея қатар түрақіы (статикалык) периметрия кеңінен
шіп келедІ. Бүл әдісте көру кеқістігіндегі алдын ала келісіп алынған
іүктелерде (50-100 жөне одаңда көп) мөлшері мен ашықтығы гана өзгертІліп
«і қозғалмайтын обьектілер көрсетіледі. Бул әдос көру кеңісгігіндегі дақтарды
ғабу’ мүмкіндігін жоғарылатады және тор кдбықтың өр бөлігінін, жарықты
ібсолюттІк және ажырату сезгіштігін жорута мүмкіндік береді.
Автоматгы периметрия. Сонғы кезде офтальмологхарды еңбекті көп
Керек ететін жүмыстан босататын және кездейсоқ нәтижелердІ болдырмауға
^Үмкіндік беретін автоматты иерн.метрлср жасалып жарыкқа шыға бастады.
'Картылай сфералық перимегр бірнеше зерттеу программасы енгізілген
ьидпам компыотермен баскдрылады. Арнайы кондыргы берілген программаға
^йкес жарты сфераның кез келген нүктесіне тест-обьектті түсіреді және
ашықтығын белгіленген аралықта авто.матгы өзгертеді. Арнайы терік
іүрыс қозғалмай түрған көзден алынған нәтижелерді ғана тіркейді.
Периметр зертгеулерінің нәтижелерІн тіркеу бір типті және оларды
^Дястырута қолайлы оолуы қажет. Өлшсу нәтижелері өрбір көз үшін
аРнайы стандартгық бланкіге көшіріп түсіріледі. Бланк аралықтары 10
^РВДУс болатын шеңберлік сызықтардан түрады. Бүл шеңберлерді көру
КеҢқтІк орталығынан өтетін зергтеу меридиандарын бетиілейгін координаттық
101
1ОО
сызықтар кесіп өтеді. Меридиандық сызықтар Ю градус. немесе 15 градус
аралықтармен сызылады.
Көру кеңістік схемасын оң көз
орналастыру қабылданған: көру
жағына, ал
үшін оң жақта- сол көз үшін сол жақта
кеңістігінің самап жақ жартысы сырт
ішкі жағына қдраған болады.
Әрбір схемада көру кеңістігінің ақ
түс пен түрлі түстердің кңлыпты шегін
белгілеу қабылданған (66 сурет).
КөрнекІ болу үшін кдлыіпъі кору шегі
мен тексерілушішң көру шегінІҢ айыр-
масы қалың штрихтап тасталады.
Бүдан басқа схемаға зертгелушінің
фамилиясы, көздің кору жітілігі,
обьектінің мөлшері мен жарықтылыгы,
периметрдің турі жөне зерттелген күні
жазылады.
Көру кеңістігінің қдлыпты шегі
белгіш дөрежеде зерттеу методикасына
байланысты болады. Оларға обьект
мөлшері, ашықгығы және оның көзден
қашыктығы, фонның ашықтығы, фон
мүрын жақ жартысы
65 сурет. Сферопериметрде
квру кеңістігш зерттеу.
мен обьект арасыңдағы контрасты, обьектінің жылжу жылдамдығы мен
олардың түсі әсер етеді.
Кору кеңістіктің шегі тексеріллтшнің ой-өрісіне байланысты жөне әр
адамның өзіне тән бет пішінІне де байланыеты өзгерістерге үшырап отырады
Мысалы, үлкен мүрын, шығыңқы қабақ үстілік доға, шүңірек кәз,жоғаргы
қабақтың шамалы болса да салбырауы және т.б. көру кещстігінің тарылуш
қамтамасыз етуі мүмкін. 5 мм2 мадшерлі ақ тусті обьектпен доғасыныі
радиусы 33 см (ЗЗЗмм) периметрде зерттегендегі квру кеңістігінІн, кдлыіпъ
орташа шегі төмендегшіе: сыртқы жағы -90 градус. төменгі- сырт жағы
90 градус, төменгі жағы- 60 градус, төменгі- ішкі жагы- 50 гралус. ішк
жағы 60 градус, жоғарғы-ішкі жағы- 55 градус, жоғарғы жағы -55 градус
жоғаргы сыртқы жағы - 70 градус болады.
Соңгы кездері аурудың динамикасындағы кәру кеңістігінің өзгерулеріі
сипаттау мен статистикалық анализ үшін 8 меридианды тексеруден алынға
көру кеңістіріктерінің нәтижелерінің қосындысынан түратын өлшем;
қолданады: (90+90+60+50+60+55+55+70) градус=530 гралус Осы мз
қалыпты деп қабылданады. Периметрлік мәліметті бағалағанда, әсіре
қалыптан ауытқу шамалы болғанда, сақтық сақтау қажет. ал күмәд
жағдайларда қайталап зерттеу керек болады.
3.6.	КӨРУ КЕЩСТІГІНІҢ ПАТОЛОГИЯЛЫК ӨЗГЕРІСТЕРІ
Көру кеңістігінің коптеген патологиялық өзгерістеріи басты екі гү'Р!
келтірсте боладаг. 1-көру кеңістігінің шегінің тарылуы (центрлес нем®
бір әлде бірнеше меридианда- локальды); 2- көру қызметінің ошаК#
жойылхъі (дактар-скотомалар).
Көру кеністігінің цеңтрлес тарылуы аз молшерде болуы мүмкін немесе
тіпті тігілу нүктесіпе дейін жетіп, түтІкке үқсас көру кеңістігІ қалуы
ңүмкін (67 сурет), центрдес тарылу кнздің коптеген органикалық
ауруларында (тор қабңсқтың пигментті азғывдау өзгерісі, көру нервісінің
^бынуы мен семуі, шеткі хориоретинитгер, глаукоманын соңғы кезеңі
]К,б.) пайда болады, бірақ кейде функциялық божъі да мүмкін
неврастенияларда, истерияларда).
(невроздарда,
67 сурет. Квру кещстігінщ центрдес тарылуы
Көру кеңістігінің функциялық немесе органикалық тарылу екенін оның
шегін оргүрлі өлшемді обьехтілермен және де әртүрлі қашықтықтан тексеру
арқыльг ажыратады.функциялық өзгеріс органикалықкд қарағанда әртүрді
өлшемді обьектілермен тексергеиде кору кеңістІгіне белгілі әсер ете
қоимайды.
Сырқаттың кеңістікте бағыт алып, өзін қоршаған жағдайда оның
қозғаласын бақылау да белгілі көмек көрсетеді: органикалық снпаттағы
Центрлес тарылуында бағыт алу оте қиынға соғады.
Көру кеңістігінің локалъды тарылуы оның белгілі бір жерінде ғана
іарылуымен, ал басқа қалған жерінің бәрінде қалыпты болуымен
сипатталады. Бүндай мүкістіктер бір жақты немесе еқі жақты болуы
Мүмкін.
Кору кеңістігінің екі жақ жартысының кормей қалуы-гемианопсия зор
ДИагностикалық манызға ие болады. Көздің жартылай көрмей калуып
(гемионопсияны) гомонимді (аттас, бір тектес) және гетеронимді (кдрсылас,
^тгас емес, бір тектес емес) деп бөледі. Олар көру жольшың нерв
тэлщықтарының айқасқан жерінің немесе оның артында. нерв талшық-
^рынын. жартылай айқасуыпа байланысты, зақымданғанда пайда болады-
Гемианопсияны кейде аурудың «зі байқайды, ал көбіне оны көру кеңістігін
зертгегенде анықтайды.
Гомоңимді (аттас) гемианопсңя көру кеңістІгінің бір казде самай жақ
^иртысының, екінші көзде мүрын жақ жартысының көрмей қалуымен
102
103
сипатталады. Ол ютру кеңістігінің көрмей қалған жағына карсы көру
жолының хиазмадан (айқасудан), кейінгі жерлерінің зақымдаиуынан пайда
болады. Гемианопсия сипаты көру жолындағы зақымданған жеріне
байланысты өзгереді. Гемианопсия толық (68дің 4-суреті) немесе квадрант
турінде (68-дің 5,6суреттері) болуы мүмкін. Бул жағдайда мүкіс шегі
орталық сызыкңең отеді. ал кеадранты гемианопсняда шегі тігілу нүктесінен
басталады. Бас мидың кыртыстық гемианопсиясында сары дақтың
функциясы сақталады ( 68-дІң 7-суреті). Гемианопсиялық симметриялық
ошақтық дақтар байкдлуы мүмкүн (68-дің 8-суретІ).
Гомоиимді геминанопсияның себептері әртүрлі: ісіктер, қан қуйылулар,
бас мидың қабынба аурулары болуы мумкін.
Көру кеңістігіңің ошақтық мүкістігі оның шеткі шегімен қосылмаса, ол
дақ (скотома) дсп аталады. Дақтарды аурулардың өздері дақ яемесе
көлеңке түрінде байқауы мүмкін. Бүпдай дақтар оң дақгар деп әталады.
Сырқдттарда субьективті сезім іудырмайтьні және де тек ариайы зерттеу
әдістерімен ғапа анықталатын дақтарды (скотомалдрды) теріс дақтар деп
атайды.	п<.	лт,
•ЭО '00
•(> '0О '®®
оо

б
Кору жолының зақымдану
68-сурет.
деңгейіне байланысты көру кеңістігіяің
езіжрулері’
а-зақымдану деңгеЙІ (цифрлармен белгіленгені);
£-зақымдану деңгейіяе сайкес көру кеңістігінің
өзгерулері.
Гетероним# (карсылас) гемианопсия көру кеңістІгінің екі көздечде
сыртқы немесе ішкІ жартысының көрмеуімен сипатталады және ол көру
жолының нерв талшықтарының айқасқан бвлігі зақымданганда пайда
болады.
Битемпоральда-еқІ жақ самайлық гемианопсия (68-дің 3-суреті) - бүл
екі көздің де көру кеңістігінііт сырткы жартысының кормей қалуы. Бүл
өзгеріс патологиялық ошақ хиазманың орталығында орналасқанда пайда
болады жөне гипофиз ісігінің жиі кездесетін белгісі болады.
Биназальды-екі жақ мурындық гемианопсия (69-сурет) - бүл екі көздін.
көру кеңістігінің мурын жақ жартысының көрмей қалуы. Бул взгеріс квру
жолынын, айқасу маңындағы нерв талшықтарының аяқаспаған бөліктерінің
зақымдануьшан пайда болады. Бул Ішкі үйқь: арггериясынын екі жақты
склерозында немесе аневрнзмаларында және де хиазмаға (айкдспаға) екі
жақтан қысым жасалғанда пайда болады.
Көру жолының әр жерінің зақымдануынан екІ көздің көру кеңістігінде
пайда болған йздеріне тән өзгерістер бас ми ауруларының топикалык
диагиозын аяықтауда маңызз&і белгі болады
180	"	180
69-сурет. Қарсылас (гетеронимді) мүрын хақтыҚ гемианопсиясы.
Дақ тусында көз обьектіні мүлдем көрмесе, онда оны абсолюттік дак
деп бслгілейді, ал егер кш объектіні жеткілікті түрде анық көрмесе,яғни
көмескІ көрсе, онда оны салыстырмалы-көмескі (относителді) дақ деп
белгілейді. Ақ түстін салыстырмалы дағы басқа тустер үшін абсолиэтгтік
болуы мүмкіндігін ескеру қажет.
Дақтар деңгелек, сопақ, доға, сектор түрінде болуы мүмкІн ңемесе
дүрыс формаға ие болмауы мумкІн. Көру кеңістігіидегі мукістіктердің
орталық тігілу нүктесіне қатысгы орналасуьша карай орталақтағы, орталық
жанындағы, орталықтан қашықтаудағы, секторлық және де әртүрлі шеткі
дактар деп ажыратады (70-сурет ).
Кәру кеңістігінде патологиялық дақтармен кдтар физиологиялық дақтар
да байкдлады. Оларға соқыр дақ пен қантамырлардан паида болғав дақтар
жатады. Сокыр дақ абсолюттік теріс сопақ формалы дақ болады.
Физиологиялық дақтар едәуір үлғаюы мүмкіи. Соқыр дақтың көлемінің
үлкеюі кейбір аурулардың алғашкңі белгісі болуы мүмкін (глаукома, көру
нервісіндегі іркілесгер, гипертоникалық ауру жб.) жөне де олардың көлемін
олшеу зор диагностикалық маңызға ие болады.
Дақтарды анықтау мен оларды сипатгау едәуір еңбекті қажет қылатын
зерттеу. Автоматты периметрлер және біздІң өндіріс шығаратын орталық
көру тестер көмегімен зерттегенде бугак бар болғаны біриеше минутгық
уақыт қажот болады.
104
105
70-сурет. Абсолютгік дақтардың
(скотомалардын) түрлері
3.7.	ЖАРЫҚТЫ СЕЗУ. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Көздің әртүрлі ашықтықтағьг жарықтарды қабылдау кңбілетін жарықты
сезу деп атайды. Жарықты сезу көру анализаторынын, ең ескі қызметі. Ол
тор қабыктын. таякшаларымен жүзеге асырылады және ымырт пен түнгі
көруді кдмтамасыз етеді. КөздІн. жарық сезгІцпігі абсолютгі жарық сезу
гүрінде байқалады. Абсолютті жарық сезу жарықтың теменгі дәрежесін
қабылдай бастаумен және ажырата алатын жарық сезгіштікпен сипатталады.
Бүл әртүрлі ашықтық негізіпде заттарды қоршаған фонынан ажыратута
мүмкіндік береді.
Жарықты сезуді зерттеу практикалық офтальмологияда зор маңызға
ие болады. Жарықты сезу кору анализаторының функциялық жағдайын
қамтып көрсетеді, нашар жарықтану жағдайына бейіщелу мүмкіндігін
сипаттайды, оның бүзылуъг кездің көптеген ауруларьшьің ең алгашқы
белгІсі болады.
Коздін абсолютгі жарық сезгіштігі-түрактьі өлшем емес. ол жарықтану
дәрежесіне байланысты болады. Жарықтанудың өзгеруІ жарық. сезудін.
басталу шегінія (порог) бейімделу өзгерісін қоздырады. Жарықтану
озгергенде көздіц жарықты сезгіппігінің өзгеруІн бейімделу (адаптаңия)
зп атайды.Бейімделу қабілеті көзге өзіиің фоторецепторларын зорланудан
орғауга және сонымен бірге жоғары жарык сезгіштігін сақтап қалуға
үмкіндік береді. Кез жарық сезгіштік диапазоны бойынша техникада
гЛГІлІ барлық өлшеу аспаптарьшан асып түседі: ол шекті (порогті)
әрежедегі жарықта да және одан миллион есе жогары жарықта да көре
тады.
Жарық сезу қибілітін туғызатын жарық энергиясының абсолюттік бастама
іегі (порогі) өте аз. Ол 3 • 22 • 10"’ эрг/(с • см^.тең, ол 7 10 жарық
вантына сәйкес келеді.	ю
Адапташіяны екі түрге беледі: жарықтаиу деңгейінің жогарылауында
сарых^а бейімделу жане жарықтаңу денгейінің төмендеуінде к^аран^ыёа
ейімделу. Жарыққа бейімделу, әсіресі жарықтанудың күштІ жоғары-
ауында, көзді қысып қорғаиу жауабымен қосталуы мүмкін. Жарыққа
ейімделу алғашқы секундтерде жоғары қарқынды жүреді, содан кейін
әсеңдейді де 1-минутгың соңына қарай гоқталалы, одан кейіві көздің
сарық сезгііптігі жоғарыламайды	4
Жарық сезгіштіктің өзгеруі қараңғыға бейімделу процегінде ба«у жүреді.
іүнда жарық сезгіштік алғашқы 20-30 минут Ішінде жоғарылайды, содан
ейін жоғарылау бэсеңсиді. тек 50-60 минутке жақын уақьпта жоғары
ейімделу дәрежесіне жетеді. Сезудің одан әрі жоғарылауы өте аз жәңе
іарлық уақыт байқалмайды. Жарық пен караңғыга бейімделу процессшің
'зақтығы алдынгы жарықтану деңгейіне байланысгы болады: жарықтану
(еңгейі қаншама күшті өзгерсе, бейімделу де соншама үзақ болады.
Жарықты сезудІ зерттеу күрделі және еңбекті көп керек ететін
юлғандықтан клиникалық практикада кдрапайым тексеру әдісін қолданады.
5ул әдіс жорамалдық мәлімелтер ал\та мүмкіндік береді. Зертгелушінің
^мылын оған байқатпай караш-ы бөлмеде бақылау ең' қарапайым өдіс
гілады. Ол адамга үстелге отыру, асиапка жакындау, жаман көрініп
гүрған затгы алу және тағы сол сыяқты кдрапайым тапсырмалар беріп,
інын, орындаүъш бақылау «те қарапайым әдіс болады.
Кравков-Пуркиньелер үсынған арнайы тексеруді жүргізуге болады. 20x20
-'.м мөлшерлі. қара картон кдғаздың бүрыштарына 3x3 см көк, сары,
щзыл және жасыл түсті қағаздан 4 квадратты кілейлейді. Түсті
квадраттарды ауру адамга кдраңғы бөлмеде оның козінен 40-50 см
КДшықтықта корсетеді Қалыпты жағдайда 30-40 секутадтен кейІя квадрат,
кейін көк квадрат байкдлады. Жарық сезу бүзылпанда сыркдт слры квадрат
орнында 50-60 секундтен кейін ақшыл түсті дақ байқайдьқ кок квадрат
байқалмайды.
Жарық сезгішгікті дәл санды сипаттау үшш зерттеудің қүралды әдістері
Де бар. Осы мақсат үшін адаптометрлерді қолданады. Қазіргі уақытта осы
тигпі көптеген аспаптар бар. Достастық елдерде адаптометр АДМ (71-
сурет) кең қолданылады. Ол влшейтін тетіктен 0), бейіоделу шарыиан (2)
Хәне басқаратын тетіктен (3) түрады. Зерттеуді қараңғы бөлмеде жүргізу
Қажет. Оның каркасты кабинасы зертгеуді жарық белмеде де орындауға
Дүмкіндіх береді.
106
107
Кдраңғыға беиімделу алғашқы жарықтанудың деңгейіне байланысты
болаіындықтан зертгеуді алдымен адапгометр шарының Ішкі бетінін, барлық
уақыт бірдей жарықтану деягейіяе бейімделуден бастайды. Бүл бейіцделу
10 минугке созылады және барлық тексерілушілерге бірдей нольдік деңгей
жасалады. Содан кейін жарықты сөндіреді де тексерілушінІң алдындағы
күнгірт шыныдағы байқау обьектісін (дөн,гелек,кРест’Квадрат) гана
жарыктандырады. Байқау обьектісін жарықтандыруды сырқат көргенге
дейін кәбейтеді. 5 минутгық аралықпен зертгеуді 50-60 мииутқа дейін
жалғастырады. Тексерілуші бейімделе келе байқау обьектісін өте төмен
деңгейдегі жарықта ажырата бастайды.
Зерттеу нөтижелерін график түрінде сызады, ондағы абсцисс осінде
зертгеу уақыгын белгІлейді де ординат осінде зерттсудегі көрінген обьектінін
жарықтануын ретгеуші жарық сүзгіштердің оптикалық тығыздығыв
белгілейді. Осы олшем көздІң жарық сезгіптгін сипаттаиды: жарық сузгіштеу
кдншама тығыз болса, обьектінің жарықтануы соншама томен және онь
көрген көздің жарық сезгіштігі соншама жогары болады. .
Ымыртта көрудің бүзылуы гемералопия (гректің-һешега-күн, аіаоз-соқьд:
және ор8-кәз сездерінен шыққан), немесе тауық соқырлық, ақшам соқырлыь
(шынында барлық күндіз тіршілік ететін қүстарда ымырПа көру болмайды,
Деп атайды. Гемералопияның симптоматикалық және функцңялық түрлеріі
ажыратады.
Симптоматикалық гемералопия тор қабықтың фоторецепторларыныь
зақымдануына байланысты жөне де тор кдбықтың, тамырлы қабықтың
көру нервісінің (тор кдбықтың пигментті дистрофиясы, глаукома, көрі
нервісінщ, қабынулары ж.б.) органикалық ауруларынын, белгісІ болады.
Функіціялық гемералопия “А” гиповитаминозына баиланысты пайд:
болады жане лимбке жақын жерде дәнекер қабықта қурғақ теңбілдеі
пайда болумен кдбаттаса жүреді. Ол А.В],В? витаминдермен емдеудіі
нәтижесінде жақсы болады.
Кейде гемералопияның іштен туған түрі де байқалады. Ол адамдардыі
коздерінің түбі ешкңндайда озгермеген. Бул гемералопияның себебІ белгісіз
Ауру жан үялық-туқым куалағыш сипатты болады.
IV - ТАРАУ
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ОПТИКА
41. КӨЗДЩ ОПТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
Көз сыртқы дүние заттарын қабылдауды олардын, тор қабықтағы
бейнелеріне анализ жасау арқылы жүзеге асырады. Сонымен, көзді қызметі
жөшнен жарықты өткізетін және жарыкты қабылдайтын негІзгі екі бөлімге
бөлуге болады.
Жарықты өткізетІн бөлІгін көздін, мөлдір-ортасы-күрылымдары: қасан
қабық, алдынгы камера сүйықтығы. бүршақ және шыны тәрізді дене
қүрайдыЖарықты кдбылдайтын бөлігі тор кдбық болады Жарықіы эткізетін
ортаның огпикалық жүйесінің көмегімен сырткы дүние затгарьшың бейнелерІ
тор кдбыкқа көшіріледі. Кдраған затгардан шағылысқдн жарық сәулелері
төрт сындыру бетінен: кдсаң қабықтың алдыңгы жнне артқы беттерінен,
бүршақтың алдыщы жөне артқы бетгерінен өтеді. Олардың әрқайсысы
соулелерді сыщдарып алғашқы багытынан бүру нәтижесінде көздің
оптикалық жүиесінің фокусында көрінген заттардың аударылып түскен
шын бейнелері пайда болады.
Оптикалық жүйеде жарықтың сынуын рефракция деп атайды.
Рефракция жөніндегі ғылым әртүрлі ортада жарықтың таралуын сипаттайтын
оптика заңдарына негізделеді.
Барлық сындыру беггерінің қисықтық орталыгынан өтетін түзу сызық
көздің оптикалык; білігі болады (72-сурет). Осы білікке параллель
больш түсетін жарық сөулелер сынғаннан кейін жүйеійң бас фокусіне
жиналады. Шексіз алыста орналаскдн заттардан параллель сәулелер келеді.
Демек, оптикалық біліктің жалғасыидагы шексіз. алыстағы заттардың
бейнелерІ пайда болған жері оптикалық жүйенііі. бас фокусы деп аталады.
Кез келген шектелген қашықтықта орналаскңн затгардан көзге түскен
шашыраған бағыттағы сәулелер басқа қосымша фокустерге жиналады.
Олардың бөрІ де бас фокустен алыста, оның артында, жатады. Шашараган
бағытіағы сәулелерді бас фокуске жинау үшін қосымша сындыру күші
кджет болады. Көзге түсетін соулелер қаншама көп шашыраған болса,
соншама көп сындыру күші немесе жарық көзі кднша’ жақын болса,
сонша күшті сындыру күтпі керек болады.
72~сурет. Көздің оптикалық жүйесіндегі
сәулелер бағыты
Ғ -алдынғы фокус, Ғ -артқы фокус, Н -бірініні
басты нүкте; Н -екінсІі басты нүкте; !
К -бірінші торайтық нүкте; К -екінші тораптық
нүкте; Ғ -Ғ -көздің аптикальп^ білііі; С -С көздің
Кәру бідГгі. .	12
109
108
Күрделі оптикалық жүйенш. фокус қашықтығын сындыру жүйесінің
төбесінен емес, ал осы жуйеніц шартты басты жазықтьиъінан бастап
өлшейді. Әрбір сындыру бетгерінің сындыру күші мен олардың аралықтарын
математикалы есептеп басты жазықтықты табады.
Басты жазықтықтан бас фокуске дейінгІ аралық оптикалық жүйенің
фокус аралығы (Ғ) деп аталады.
Фокус аралығы жүйенің оптикалық күшін сипаттайды. Жүйе
сәулелерді қаншама күшті сындырса, оның фокус аралығы соншама
қысқа болады. Шынының оптикалык кугаін өлшеу үшін диоптрия
(дптр.) деп аталатын фокус қашықтығына кері әлйіемді қолданады.
Бір диоптрия деп фокус қашықтығы 1 метрге тең шыны күшін
қабылдайды. Шынының фокус қашықтығын (Ғ) біле тура оның сындыру
күтиін, немесе рефракциясыя (Д) формула бойынша анықтау қиынға
ғг	„ іООсм
Д * ----немесе Д = ——-
соқпаиды:	7 м	Ғ см
Коздің оптикалық жүйесін сипатгау үшін қасаң қабық пен бүршақтың
алдыңғы және артқы беттерінің радиус қисықтыгын, олардың қалыңдығын,
алдыңғы камераның терендігін, каздің анатомиялық білік үзындығын жөне
оның мөлдір орталықтарының сындыру көрсеткіштерін білу қажет болады.
Сындыру көрсеткіштерінен басқа барлық олшемдерді тірі адамнын, көзінде
орындауга болады. Осы мақсат үпгін ұсынылған адістерді: огпикалық,
рентгендік және улнгра дыбыстьгқ деп үш топқа боледі. Оптикалық әдістер
көмегімеи сындыру апппаратынын, белек элементтерін тікелей олшейді де
білік узындығьш есептеу тәалімен анықтайды. Реитгендік жөне ультра
дыбыстық өдістер көздің білік үзыцдығын тікелей өлшеуге мүэлкіядік береді.
Физиологиялық опшкада көзде жарык сәулелерді сындыруға байланысты
есептеулерді жещлдету үцгін бірқатар зертгеушілер схемалы көзді усынды.
Ең жақсы схемалы көз Гуллъстрандтың үсынған көзі болып есептеледі.
Гулльстрандтың үсынған схемалы көзі сындыру бетгерінен (қасаң
кдбықтьш. алдыиғы және артқы беттері, бүршақтың алдынғы беті, буршақ
ядросының алдынуы және артқы беттері, буршактың артқы беті) түрады.
Олар жеті ортаны (ауа, кңсаң кдбық алдыңғы камера сүйықтығы, бүршақгың
алдынңы және артқы қыртыстық қабаттары, бүршақтың ядросы жөне
шыны төрізді дене) ажыратып түрады. Гуллъстрандтың схемалық козінін.
сындыру күцгі 58,64 даоптрия, оның 48,05 даоптриясы қасаң қабықтың,
19,11 диоптриясы аккомодациясыз буршақтың улесіне тиеді.
Көптеген физиологиялық оптиканың мәселелерін піепіуде схемалық
көзді қолданады. Кейбір жағдайларда мақсагқа керекті мәліметгерді алу
үшІн одан да оңайластырылған схема жеткілікті болады. Схемалық көздің
күрделі жүйесін жәй оптикалык жүйеге келгірілген коздің оитикалық
моделін редуцияланған көз деп атайды.
Редуцияланған козде біріңғай сындыру кәрсеткіші, бір орташа сындыру
беті жәпе басты жазықтық қабылданған. Ең жетілдірілген редуциялық каз
моделін Вербицкий үсьпіғаң. Ол көздің көрсегкіштері мынадай: сындыру'
ерсеткіші-1,4, сьшдырі' бетініц радиус қисыктығы-б,8мм, тор қабықтың
хтінің радиусы-10,2 мм, көздін, узындығы- 23,4 мм,
КәзіргІ уақытга оптико-реконструкциялық микрохирургияньщ дамуына
айланысты (оптикалық кератотомия кератомилез, кератофакия. қасаң
дбыққа протез қондыру, көздін, ішіне жасанды бургцақ қою) көздің
(Тіикалық жүйесіши олшемдері офтальмохирурггердің жүмысында үдайы
рлданылйды.
. 4.2 КӨЗДЕГІ РЕФРАКЦИЯ ТҮРЛЕРІ
Жақсы көру үіпін ең алдымен тор қабықта қараған заттардың анық
іейнелері пайда болуы қджег. Ол адамның сау көзіидегі екі анатомиялық
дементтің параметрлерінің (оптикалық жүйесінің сындыру күші мен
іптикалық білік ұзындығы) бір-біріне сәйкестігіне баиланысты болады.
>ул параметрлердің, өрқайсысы белгілі дарежеде дербестік езгерістерге ие
іолады. Осыған байланысты “коздің рефракциясы” деген үғымда көздің
лттикалық жүйесінің сындьгру кушін сипаттайтын физикалъщ және каддін.
іптикалық жүйеСінІң бас фокусының тор қабыққа қатнасын сипаттайтын
иіиникалы^ рефракцияларын ажырату кдбылданған.
Ересек адамдардың көздерінің физикалық рефракцнясы 52 ден 71
ціоптрияға дейін (орташа 60 диоіггрия) болады. Ол коздің өсу кезеңінде
іамып қалыптасады жөне одан өрі озгермейді.
Практикалық жүмыста офтальмологгар көздің ааатомиядық бІлІгіңің
узындыгына оның физикалық рефракциясының сәикесгігін көрсететін көздің
гек кдна клиникалық рефракциясын анықтайды. Бас фокустың тор қабыққа
кдтнасы кәздің клиникалық рефракциясын сипаттайды. Егер бас фокус
гор кдбыққа дөл түссе, онда рефракцпя сай келуигі немесе м&лиіерлес
болады да ол эммепіропия (гректің еттеГго5-сай келушілік және ор.ч
көз деген создерінен шыққан) (Е) деп аталады. Егер бас фокус тор
Кабыққа дәл түспссе, оңдай рефракция сай келмейтін, немесе м&дшерлес
емес аметропия деп аталады. Оптикалық аппараттың сындыру күші
көздің әз мөлшеріңе қарағанда эте күтдті болуы мүмкія және бул жағдаида
параллель сәулелер тор кдбықтъщ алдьінда жиналадьі. Сай келмейтін
рефракцңяшяң бундай түрін алыстаи кормейтін, жакдлннан көргііи,
сырырайған көз, яғни күшті рефракция-миопия (М) (гректін, муо-
жабу, қосу, сығыраю және орз-көз создерінен шықкдн) деп атайды. Егер
сындыру күші көз мөлшеріне кдрағанда әлсіз болса, онда бас фокус тор
Қабықтың артында орналасады. Молшерлес емес рефракцияның бүл түрІн
^лсіз рефракция-гиперметропия (Н) (гректің һурогпісГгоз інамадан
тыс және орз-көз деген создерінен шыққан) деп атайды.
БейІмделудің (аккомодацияның) тыныш күйінде қөзден қашықта
орналасқан жаксы корінетін нүкте көздін алыстан жақсы көрінетін нүктесі
Деп аталады, Алыстан жақсы көрінетін нүкте де клиникалык рефраклияны
сипаттайды. Рефракцияның әр турІнде сәулелердің сыну ерекшеліктері
^ен бейнелердің қалыптасуы 73-суретте келтірілген.
110
111
73-сурет. Квздің вртүрлі
клиннкалық рефракцияла
рылдағы сөулелердің ба-
ғиты
(7-эмметропия; б-мнопгія: <з-тм-
пермегропия.
Астигматизм. Тірі адамдардың көздерінің
оптикалық аппаратгарын зерттеулер өте
жақсы сфералық сындыру беттері аз, ал
көбіне олардың формаларының өзгерулері
жиі байкдлатьшын көрсетті. Бүл өзгерістер
қасаң қабық пец бүршақга да жиі қездеседі,
ал бІрақ сындыру қабілетінің молдығы
салдарынан кдсаң қабықтың рефракңияға
әсері күштірек білінеді. Сындыру беттерінің
©згерулері дамып келе жатырған көз
алмасының кдбықтарына қабақтардың, көзді
қозгайтын бүлшықеттердің жәяе көздің шара
сүйектерінің біркелкі қысым жасамауынан
болар деген жорамал да бар. Сындыру
беттерінің сфералық формасының өзгерістері
бар көздердің өзара перпендикуляр екі
меридианын зертгегенде олардың сындыру
күштерінің әртүрлі, фокус кдшықтықтарының
да өртүрлі екені байқалады, соньщ нопг
жесінде тор кдбықта нүктелІк бейне пайда
болмайды.
Бір көзде рефракцияның екі түрІнің не.месе
бір рефракцияның әртүрлі дәрежесінің
үилесуін астигматизм (гректің а-мойындамау,
болымсыз қосымша жөне зб^та-нүкте деген
сөздерінен шықкдн) деп атайды.
Астигматизмді көздерде ең күшті және ең злсіз сындыру күпттеріне ие
өзара перпендикуляр беітсрді басты меридиаңдар деп атайды (74-сурет).
Көбіне олар тік және көлденең орналасады, ал кейде қисық орналасыг
қисық білікті астигматизм жасауы мүмкін. КөпшІлІк жағдайларда тіь
меридианның сындыру күші көлденең меридианнан артык болады. Бүндағ
астигматизм тура деп аталады. Кейде, керісінше, көлденең меридиан тіг
меридианнан күштірек сындыратын болса, онда ол астигматизмді кері дег
атайды.
Астигматизм дурыс жөне дурыс емес болып та болінеді. Дурых.
емес астигматизм өдетте қасаң қабыққа байланысты пайда болады.
Ол қасаң қабықтың ауруларьіның нәтижесінде (тыртық, кератокону
ж.б) бір меридианның өр жерінде ортүрлі сындыру күшшің пайда болуымеі
сипатталады.
Дүрыс астигматизмде меридиан өн бойына бірдей сындыру күшіне »
болады. Бүл іштен туган мукістік, түқым куалайды жөне адам өмірінде
өзгеріске үшырайды.
Дұрыс астигматизм жәй, күрделі жэне аралас болып үш түрг
бөлінеді. Жәй астигматизм дегеніміз кездің бір меридианд
эмметропиялық, ал екінші меридианында миопиялық немесе іинерметрс
11
пиялық рефракциялардың үйлесуі болады. Опда астигматнзм жәй
миопиялық, немесе жәй гипсрматропиялық болып аталады. Курделі.
астигматизмде көздің екі меридиапында да әртүрлі дорежелі бір
рефракция болады. Соңдықтан күрделі астигматизм күрделі миопнялық
не.месе күрделі гиперметропиялық болыи аталады. Аралас астигма-
тизмде көздің бір мерндианында миопиялық, екіиші меридианында
гиперметропиялық рефракциялар болады.
Аз дәрежелі (0,5 дгттр. дейІн) тура астигматизм өте жиі кездеседі және
де од кәздін, көру қабілетіне айтарлықтай әсер етпейтіндіктен физи-
ологиялық астигматизм деп аталады.
74-сурет АстигматЕВмдегІ басгы мсридиан
дардағы сәулелердің бағыты.
4.3 РЕФРАКЦИЯНЫЦ ДАМУЫ
Рефрация организмнің осу кезеңінде қалыптасады. Осы кезенде көз
алмасының мөлшері өседі жөне көздің оптикалық аппараты дамиды.
Оптикалық аппарат пен көздің мөлшері дербес өзгерістерге үшырағыш
келеді. Олардың арасында айқьш тәуелділік байланысы бар. Оптикалық
аппараттын, дамуы мен көздің мөлшерінің өсуІ қаядай-да бір орталықтың
үйлестіру әсерінен болады деп болжау кджет. Үйлестіру әсерінің дәл көзі
осы уықытқа дейІн әлі анықгалмаған. А.Фогт болса оны көздін тор
қабышның мөлшері деп, ал Э.С.Аветисов оны кйздің бейімделу аппаратының
жағдайы деп есептейді.
Дегеңмен копшілІк жағдайда коздіц өсуі оның элементгерінің, дербес
өзгерістері арасында кору қабілетіне қолайлы қатаас үйлестігі пайда
болатындай жолмен жүреді.
Жаңа туған баланың көзі күшті сындыру күшіне (орташа 80 дптр.) ие
болады, бІрақ ол өте қысқа анатомиялық білікпен үйлескеңдіктен оптикалық
жүйенің бас фокусы көздің артында орналасады. Сонымен, коптеген жаңа
туган бөбектерге гиперметропиялық рефракция тән болады.
Орга.чнз.м өскен сайын көздің оптикалық жүиесінің сындырУ куші
жылдам азаяды. 3-5 жаста көздің сындыру күші орташа 60 диогтгрия
болады және омір бойы баскд өзгермейді. Оғап параллель коздің алмасы
өседі, оның анатомиялық білігінін үзындығйг-удгаядьг.
Кеэдің алмасы да 3-5 жасқа келгенде взіні^ өсуін токтатады. Оо>г
жаста ол ересек адамның көзнген теқ 0,5 мм ғаиа қысқа болады. Оптикалық
аппарат пен көздің аиатомиялық’білігінің өсу кезеңіндегі өзгерістер коздін
113
клиникалық рефракциясының өзгеруіне соқтырады. Рефракция ги-
перметропиядан змметропияга және одан миопияға қарай озгсреді
(75-сурет),
75 сурет. Клиникалық рефракцняның
қалыптасу схемасы.
7-гииерметропия; 2-эмметропия; 3-миопия.
4.4.	ТҮЗЕТЕТІН ШЫНЫЛАР
Көздің рефракциясын анықгау және аметровияларды тузету ушін
оптикалық шыныларды қолданады. (76~сурет). Олар жшшғыш және
шашыратқыш, сфералык және цилиндрлік болуы мүмкін.
1	2	3	4	5
76-сурет. Сфералық шыяылар
1, 2, 3  жинағыіп (+), 4, 5, 6 - піашыратқыш (-).
Жинағыпі пЕинылар. Параллель сәулелер осы шынылардан өткенде
қосылу бағыіына ие болады жйіс осы шынынын. бас фокусында жиналады.
Олар он. шынылар деп аталады және қосу (+) белгісімен белгіленеді.
Шашыратқыш шынылар теріс шынылар деп аталады және алу (-)
белгісімен белгіленеді. Олардан өткен параллель сәулелер шаіпыранды
сөулелерге айналады. Бул шашыраған сәулелердің жалган фокусы оларды
оймен жалғастырғаяда шынының алдындағы қиылыскан жерінде болады.
Көзілдірікпен тучету үшін кдзіргі кезде тек дөңесті-ойыс шыныларды,
оң және теріс менискілерді қолданады. Олар шынының ортасымен де
шетімен де жақсы көруте мумкіндік тутызады.
Асгигматизмдерді түзету ушіп жинағыш және шашыратқыш цшінндрлік
шыныларды қолданада. Олар цилиндр кесіндісі (жинағыш) немесе цилиндр
кошірмесі (шашыратқыш) (77,78 суреттер) болады. фглиндрлік шыныларда
1 1 л
рараллель сәулелер әрбір меридианында әртүрлі сынады: цилиндр білігіне
беттес жазықтықта сэүлелер өз бағытыя нзгертпейді. Оғап перцендикуляр
^.еридианда сәулелер бағһлъш олергедг бірде, жинағыш шыныларда фокусқд
зкиналады, бірде, шашырыткыш шыныларда. иіашыранды багьпқа ие болады.
Цилиидрлік шыныяын сыядыру күші оның білігінен күшті сыңдыру
^еридиаяпшл дейін біртіндеп кобееді. бүл оның диоптриямен көрсетілген
рптикалық күшш анықтайды
К&ліргі уакы па аггигматзмді тузету уіпін бүйірлік бөлігіде анық бейне
бере алатып күрделі торикалы формадағы шыныларды қолданады.
78'е.урет. КөэлдІрік қүрсауында білік
тері тік бағытта орналастырылған ци-
линдрліх жинапіпп шыяылар
Офталъмологтардың практикалық жүмысы үшін арнайы оітгикалық
шынылар жиынтығы (79а сурет) піығарылады. Әртурлі жиынтықта
шынылардың бірдей болын орналасуы қабылданған. Оньщ оң жағында
жинағыш шынылар, сол жагында шашыратқыш шынылар орналасқан,
олардың арасында дэл сол тәртілте цилиндрлік шынылар да орналасқан.
Шынылар оптикалық күштерінің өсу дөрежесіне қарай орналастырылған:
әлбздері 0,25 диоптриялық аралықпен, орташалары 0,5-1,0 диоптріиглық,
ал күшгілері 2 диоптриялық аралықпен орналастырылган. Шьшыларды
әртүрлі киысіыру керекті огптікалык куштегі шыныны береді. Жмыятықта
оптикалық күші бірдей екі шыныдап бар. Әрбір жүп шынылар өздерінің
күштері мен белгілері жазылған арнайы қуыстарда орналасады; сондай
белгілер шынылардың қүрсауларыңда да жазылғап. Бүдая басқа әртүрлі
шьшылардыц қүрсаулары да әртүрлі түске ие болады. Ал цилиндрлік
шыныларда қосымша олардың бгліктері корсетіледІ.
Жиьштыққа шыяылармен қоса бір көзді жабатын к үшчрт .экран.
астагматязмді анықтау үшін саңлауяіы диафрагма, кең кңрашықты коздердің
коруін гексеру үшін донгелек тесікті диафрагма, Меддокс ңилиндрлері,
призмалар мен бинокулярлы көруді зертгеуге қолданылатын тусгі сүзгі
шынылар енеді. Олардың барлығы доңгелек қүрсаута орнықтырылған
жәие тііісті белгІлермен белгіленген.
115
79-сурет. Байқау көзІлдірік
қүрсауы.
80-сурет. Астегматизмде коздің
меридиандарыя белгілеуге арналған
ТАВО жнесІнің градусты ссгкасы.
Әрбір жиынтықта таңбалы көзілдірік-үлгі қүрсауы (79а-сурет) бар.
Кдрсау қүрылысы оны тексерілушінің бет алпеті мен онын олше.мдсріне
келтІруге мүмкін^к береді және де онын куысіүясына кдтарынан 3 шыныга
дейін қоюға болады. Қүрсаудың қуыс-үясында ТАВО (79,79а,80-С5даеттер)
халықаралық жүйесі бойынша астигматизм біліктерін анықтайтын градусты
сетка белгілер жазылған. ТАВО - мекеменІң алгашқы әріптері (Тесһпіжһе
Ашзсһшз һіг ВлОепорГіс-оіттикалық шьшылар жөніндегі техникалық комитет
осы белгілеу жүйесін үсынған).
4.5.	ОПТИКАЛЫҚ ШЫНЫЛАРДЫҢ ТҮРІ
МЕН КҮППН АНЫҚТАУ
Практикалық жумыста офтальмолог дәрігерге кә.йлдірік шыныларыньщ
түрі мен куіиін жиі анықтаута іура келеді. Ол үшін арнайы аспаптар-
диоптриметрлер бар. Бейтараптандыру немесе нейтрализациялау әдісі де
жеткілікті дәлдікті береді. ТексерІлетін шыны арқылы қозғалмаи түрған
бір затқа қарап түрып, оны көздің алдында қозғайды. Осы жағдайда зат
қозғалып түрғандай көрінеді. Егер зат шыныны қозғаған бағытқң қарай
қозғалса. онда шыны шашырагқыщ, ал кері бағытга қозғалса- жинағыш
шыны болады.
Содан соң тексерілетін шыныға кері белгілі шыныны тақан қойыг
және олардың күшін біртіндеп кобейте отырып, шыны қозғалғанмен затгыі
қозғалман қалған кезін белгіленді, демек бүл жағдайда тексеретін шынь
нейтрализацияланған, немесе бейтарашандырылған болады. Оньш, күшіг
кері белгілі тексерген шыны күші көрсетеді.
4.6.	АККОМОДАЦИЯ
Квддің клиникалық рефракциясы озікің алыстан жақсы көретін нүктесінде
орналаскдн затгарды анық көруді қамтамасыз ететін оньщ сындыру аппараты
мен анатомиялық білік узындыгы арасындағы түрақты физикалық қатнасы
болатыны жоғарыда айтылгандардан туындайды. Біракда адамның тіршілік
эрекеті үшін әртүрлі қашықтағы заттарды анық көруі қажет болады ғой.
дд ол болса аккомодация деп аталатын ерекше физиологиялық механизм
көмегімен жүзеге асырылады. Аккомодация (латынның ассотоОаіІо-
бейІмделу деген сөзінен шыққан) дегенімІз кдраган заттардың бейнелерін
олардың орналасу қашықтығына тәуелсіз түрде көздің өз тор кдбытына
түсІру кңбілеті боладыұ Адамның көзІнде ( жануарларда бүл механизм
баска болуы мүмкін) аккомодация бүршақтың радиус кдсықтығын
езгертуімен жүзеге асады. Осы әзгеріс нетижесінде көздің сындыру қабілеті
езгередІ. Аккомодация қ\'былысына екі компонент қдтысады: кірпіктік
бүлшыкеттің жиырылуы (актав компоненті) мен бүршактың серпімділігі
қамтамасыз ететін (пассив енжар) компоненттері.
Акхомодация механизмі. КірпіктІк бүлшықет талшықтары жиырылгапда
көздің бүршағын ілулі қалпында үстап түратын байлам босаңси түседа.
Осы байламның талшықтарының босаңсуы буршақтың қабының керілуінің
дәрежесін азайтады, Осы кезде серпімді бүршақ доиестеу формаға енеді,
соған байланысгы оның сындыру күші артады да жақында орналасқан
затгардың бейнелері тор қабыққа түседі. Кірііікгік. немесе аккомодациялық
бүлшыкет босаңсығанда кері қүбылыс жүзеге асады (81-сурет).
Аккомодация кезінде көзде төмендегі
өзгерістер пайда болады. 1. Көз бүршақтың
формасы біркелкі өзгермейді: оның алдынңы --------\
бегі, әсІресе орталық қарашық түсы, артқы _ ______/ /1
бегіне қараганда күштірек өзгереді. 2. Көз	\
бүршақтың қасаң кдбыққа жақындауының	7
салдарынан алдынғы камера сайызданады.
ІБосаган байламда ілініп чрган бүршақ 57.	Аиомодация
Шендеу түседа. 4. Кірпіктік бу.ііиықет пен механизмі
Кйрашықты тарылтатын булшықет бір пара-
(импатикалық нерв тармағымен нервтен-
^ндіктен қарашық тарылады. Қарашықтың тарылуы жақын орналасқан
затгардьщ бейнелерінің анық көрі.чуін арттыра түседі.
Крпіктік бүлшықеттің екі нервпен нервтенеііндігі туралы мәліметтер
Де бар, япш оны нервтендіруге симпатикалық нерв талшықтары да қатысады.
Квз - қңмыл нервісініқ қозуы кірпіктік бүлшықеттің талшықтарының
^ИЫрылуына әкеледа де көзді жакщнға бейімдеуге керекті сындыру күип
аРтады, яғни көз жақында орналасқан заттарды көруте бейімделеді, ал
^Чмпатикалық нервтің қозуы кірпіктік бүлшықетгің радиальды талшық-
^РЫның жиырылуына әкеледі де сындыру күшІ әлсіреп, к&з алыстағы
^гіарды коруге бейімделеді, яғни кері әсерлі нөтижені қамтамасыз етеді.
117
116
4.7.	КЛИНИКАЛЫҚ РЕФРАКЦИЯНЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ
Практикалық жүмыста коздің рефракциясын әртүрлі субьектиеті жоне
обьективті анықтау әдістері қолданылады. Субьективтік әдіс түзету
шыныларын таңдап алудағы теқсерілушінің көру жітілігінің озгерулеріне
негізделген. Обьективтік әдістер көзде жарық сәулелеріпің сыну заңына
негізделгев. Олардьщ нэтижелері тексерілушінің көрсетуіне бағынышты
болмайды. Бірақта субьективтІ әдісгі қолдану арқылы алыіиан дәл сезім
дөрігерге ешбір объективтік эдіс бере алмайтын мәліметтерді береді.
Сондықтан аталған әдасгер бір біріне қарсы болмайды, ал керісінше олар
бірін бірі толықтыра түседі.
4.8	РЕФРАКЦИЯНЫ СУБЬЕКТИВТІ ӨДІСПЕН АНЫҚТАУ
Зерттеуді әрбір көз үшін бөлек-бөлек қатал түрде белгілі бір ізбе-
ізділікпен жүргізеді. Зерттеудің ізбе-ізділігі бүзылса, ол өрескел
диагностикалық қателіктің себебі болуы мүмкін және де қате түзету
белгіленуі мүмкік. Зертгеудің томеңдегіше тәртіптік реті бар.
I.	Өткенде айтылған тәртіп бойынша көздің кору жітілігін түзетусіз
анықтайды. Бүл зертгеудегі анықталған 1,0 тең көру жітілігі рефракцияның
ақаулығын жоққа шығара алмайды, үйткені бүндай көру жігілігі тек
эммегропиялық рефракцияда ғана емес, ал аметропиялық рефракциялардың
шамалы дәрежелерінде де кездесуі мүмкін.
2.	Зертгелушіге бакылау козілдірік қүрсауын кигізеді және оны қүрсаудың
ортасы қарашықтын, ортасына дәл келетіндей етіп бет пен мүрын
өлшемдеріне келтіріп қояды. Зертгеу нэтижелерін жазғанда және козілдірік
белгілеуде шатасып қалмау үтнін рефракцияны анықтауды өрдайым он
көзден бастайды- Екінші кездің алдына қара күнгірт экран қоядьк
3.	Зерттелегін көздің алдына шынылар қояды. БіріишІ ретте өркдшан
әлсіз +0,5 дптр жинағыш шыныны қояды. Ол гиперметропиялық
рефракцияны эмметропия мен миопия рефракцияларьшан бірден ажыратуға
мумкіңдак береді. 0,5 дптр • шъшыны қолданып зертгелушінің кәру жпілігінін
қалай өзгергенін анықтайды.
4.	Егер кору жітілігі жақсылаиса, демек, аурудың козінде пптерметропия
болғаны, уйткені эмметропия мен миопия рефракцияларьшда оң шынььтар
оларды күшейту салдарынан көздің кору қабілетін томендетеді. Ал ось
пшерметрогіияньщ дәрежесін анықтау үшін кәру жітілігін бақылай отырып
шынылар күтііін 0,5-1 дптр. аралықпен біртіндеп күшейтеді. Осы жағдайде
ең жоғары көру жітілігіне сындыру күші әртүрлі бірнеше шыньктармеі
жету мүмкін болады, үйткені шамалы дәрежедегі гиперметропш
аккомодацияның қосылуынан өздігінен түзегілуі мү^мкін. Сондықтаі
гиперметропия рефракциясының дәрежесі ең жоғары көру жітілігг
беретін ең күтіггі жинағыш шынының сындыру күшімен сипатталаді
(82-сурет).
118
82 сурет. Гиперметроііияны түзету принципі (а-г).
(а, б. в - анык көреді; г - көру төмендейді).
5 Жинағыш шыныны қолданғанда көру жітілігі төмендесе шашыраткыш
шьшылар үсынылады. Шашыратқыш шынылар эмметропияяық рефракііия
күшІн әлсіретеді, немесе азайтады, бірақ жас шақта организм оны
аккомодациясынын. көмегімен түзстеді және көздің кәру жітілігі төмендемейдс
Ал ересек адамдарда шашыратқыш шьшылар эмметропиялы рефракцияда
көздің көруін төмендетеді. Сонымен, жинағыш шынылар коруді
нашарлататын болса, ал шашыраткыш шынылар ждс шақта көруді
өзгертпейтін болса, немесе ересектерде төмендетегін болса эмметропия
диагнозын қояды.
83-сурет. Миоиияны гүзету принцшгі (а-г).
(<а, б, - жеткіліксіз тузегу; в - оптимальді түзету; г - артык түзету).
119
6. Миопиялық рефракцияда шашыратқыш (олсірететін) шыны коздін.
іөрүін жақсылайды. Миопиынын. дәрежесін анықтау үшін әлсіретеріп
.вынылардын, күшін 0,5-1 дптр. аралықпеп ең жогары жітілігше дейін
көбейте береді. Гиперметропияны зертгеудегідей, бүнда да кдлыпты көру
жітілігін бірнеше шынылар көрсетуі мүмкін. Бірақта миопияныи дәрежссін
ен. әлсіз теріс шыны анықтайды (83-сурет), үйткені миопия күші артық
шынымен тузетілген болса, онда аккомодапияны қосып зорлаумен түзетілетін
шамалы дәрежедегі гиперметропия пайда болады.
7. Егер сфералық шъіяылар көмегІмен толық көру жітілігіне жете
алмаса, онда зерттелушіде астигматизм бар жогьш анықтау керек. Бул
мақсат үшін қолданылатын бірқатар субьективгік жөне обьективгік әдістер
бар. Астигматизмді және оның бас мерндиандарының жайласуын шамамен
болсада анықтаута мүмкіидік беретін әдістердің е?н. қарапайымы сәулелі
84 сурет. Астигматизмді
анықтауға арналған сву-
делі фигура.
фигура болады( 84-'сурет). Сәулелі фигура
таблшщ түрінде, немесе проектор көмегімен
5м қдшықтықтан көзінін, көруі сфералық
шынылармен біршама дурысгалған тексері-
лушіге көрсетіледІ. Егер тексерілуші барлық
сәулені бірдей анық кәрсс, онда астигматизм-
нің жоқ болғаны. Астигматизмді көз қарама
қарсы жагқан екі сәулені, немесе секторды
баскдларына қараганда анығырақ көреді, ал
од болса көздегі екІ меридианның бірінін.
орналасу жағдайына сәйкес болады,
АстигматизмдІ дәлірек анықтау үпіін
бақьілау қүрсауына тексерілетін көздін, алды-
на саңлаулы кара экран қойып, оны білік
бойынша айналдырып саңлауды жақсырақ
көретін меридианға сәйкес қояды. Содан соң
экранды алмай түрып, осы меридианның
рефракциясын әдетгегі субьективтік әдіспен
анықтайды.
Қүрсаудағы градусты сеткіде саңдау орнын белгілеп алып, басты
меридианның біреуінің орнын анықтайды, ал түзетуші шынының сындыру
күші оның рефракцяясын көрсетеді. Содан кейін экран санлауын 90
градусқа бурып, екінші меридианнық рефракциясында сол тәсілмен
анықтайды. Зертгеу нәтижелерін басты меридиандары мен олардын,
рефракцияларын көрсетіп жазып алады.
Рефракцияны анықтауда қателіктер кегуі мумкін. Көру жітілігін
анықтаута арналган барлық әріпті проекторларға енгізілгеи дуохромдық
тест ең қарапайым бақылау әдісі болып саналады. Бүл жагдайда огпхииптер
екіге бөлІнген қызыл және жасыл түсті кещстікте көрсетіледі. Козде түсті
(хроматикалык) а\ъггку (аберрация) болатындықтан миопияда оптотиптер
қызыл фонда, гиперметропияда жасыл фонда анық көрінетін болады, тек
эмметропияда олар екІ кешстікте де анық кәрІнеді.
120
Голық зерттеуден кейін нөтижелерін жазады: түзетілмеген көру жпілігі,
іракциясының түрі мен дәрежесі, содаң кейія түзетілген көру жітілігі
-ретімен көрсетІледІ. Мысалы:
үІа ОВ=0,1,(-1дптр. шынымен түзетілген) =1,0; К +М1,0 дптр;
үія. 0$=0,6,(+2дптр. шынымен түзетілген) =1,0; к -Н2,0 дптр.
Осы мысалда оң көздің түзетдлмеген көру жітілігІ ОДтең, оның
рракциясы (+) Ідптр.миопия, түзетілген көру жітілігі 1,0 тең Сол көздің
.етілмеген көру жітілігі 0,6 тең, рефракциясы (-) 2 дптр.гиперметропия,
етілген көру жітілігі 1,0 тең.
4.9. РЕФРАКЦИЯНЫ ОБЪЕКТИВТІК ӘДІСПЕН АНЫҚТАУ
Скиаскопия (гректің зкіа көлеңке жане зсорео-бақылау, зерттеу деген
здерінен шыққан), немесе к&лецкелік сынау. Скиаскопия біздің елде
ң таралған көздің клиникалық рефракциясын анықтайтын дәлдігі
пкі.тікті және қарапайым әдіс. Скиаскопияның мөні көзді жарық енгізіп
рау кезінде офтальмоскогпың айнасын тербеп қозғағандағы қарашықтың
ірықталынуының өзгеру сипатына қарап көздің алыстан жақсы кәре
итын нүктесін объективті анықтаудан түрады (85,86-суретгер).
86~сурет. Скиаскопия
принцшп.
Егер көздІ жарық енгізіп зертгеуде офтальмоскоп айнасын тік немесе
к®лденең білІгін айналдыра қозғаганда қарашыктың жаркырауы өзгереф:
°йың бір шетінен колеңқе пайда болады және айнаны әрі қарай қозғай
түссе көлеңке барлық қарашыкқа таралады. Тек қана офтальмоскоп
аИнасы зерттелетін көздің алыстан жақсы көрінетін нүктесінде орналасса
КөЛеңкенің қозғалысы байқалмайды және де қарашық қызыл түсті
^арқырайды, немесе бірден қаранғыланады. Қарашақтағы көлеңкенің
121
қозғалу бағыты офтальмоскоп айиасының түріне және айнамен зертгелуші
көздің алыстан жақсы көре алатын нүктесінің сізара қатнасына байланысты
болады.
Скиаскопияньі әдетте параллель сөулелер беретін офтальмоскоптын.
тегіс айнасының камегімен 1 дптр.миопиянын. алыстағы жақсы көре алатын
нүктесі орналаскдн 1 м. кңшықгықтан жүргізеді. Егер зертгеуде қарашықтағы
коленқе айнаның қозғалу багытына бағьгггас қозғалса, оңда зертгелетін
көздің рефракциясы 1 дптр.миопиядан өлсіз, эметрогаія немесе пипермегропия
болғаны. ТексерІлетін көздегі көлеңке керІ багытта қозғалса, онда оның
рефракциясы 1 дптр.-дан артық миопия болғаны. 1 дптр. миопияда көленқенің
қозғальгсы болмаиды. Колеңке қозғалысы бойынша шамамен рефракцияның
турін анықтап алып, тексерілетін көздің алдына шынылар қояды: Ідптр.-
дан аз миопияда - оң шыныларды, 1 дптр.-дан артык миопияда - теріс
шынылардьі қояды. Ол үшін екі скиаскопиялық линейкаларды қолданады:
оның біреуі оң шынылар жиынтығы да екіншісі теріс шынылар жиынтығы.
Шынылардың оптикалық күшін біртіндеп күшейте отырып, келеңқенің
жоғалуын, немесе оның қозгалысы байқалмайтындай болуын анықтайды.
Бүл жағдай зертгелуші кнздің рефракциясы мен осы шыны екеуі 1
дгпр.миопияға тең екеын көрсетеді. Осыдан барып көзфң шын рефракциясын
есепгеп шығарады. Ол үшін алынған нэтижеге 1 дптр.-ны қосады. Егер
скиоскопияда 1 дптр. оң шыныны қолданғанда көленқе жоғалса, онда
зерттелуші көздің рефракциясы (-1дптр.(+1,0 дптр)=0, яғни эмметропия
болады. Егер көлеңқе -5 дптр. шынымен жогалса, онда (-1дптр.(+)-5
дптр)=-6дптр., йғни 6 дптр. миопия болғаны. Егер көленқе +4 дптр
шынымен жогалса, онда (-иптр,(+)4дптр=+3дгпр.. яғни Здптр. гиперметропия
болады.
Егер айианың солдав оңга және жоғарыдан тәмен қозғалысында көлеңке
бІрдей оптикалы шынымен жоғалса, онда зергтелуші көздІң рефракциясы
көлденең және тік меридиандарында бірдей болғаны. Астигматизм бар
болса, онда мөлімет әртүрлі болады жөне де зерттеудІ әрбір меридианы
үшІн бөлек жүргізеді.
Скиаскопия әдіа аккомодацияны дәрімен салдау-циклоплегиялау арқд>ілы
өте дәл нэтиже беретінін айту қажет. Осы мақсатпен көзге 1 проценттІ
атроппн сульфат ертіндісін (6 жасқа дейін 0,5 процент) күніне 2 ретген 3-
4 күн бойы тамызады. Егер осы кезеңде қайталап анықтаганда рефракция
нетижесІ өзгермесе, онда циклоплегия жеткІліктІ деп есептеуге болады-
Ал егер скиаскопиялық мәлімет 1 дптр. немесе оданда көп айьгрмашылық
берсе, онда атрогшн тамызуды 7-10 күнге дейін созады. Егер мұндай көп
сундік үзақ зертгеуге мүмкіндік. болмаса, онда бөлшекті тамызуды қолданута
болады: атропин ертіндісін 1 тамшыдан 5 минугтық аралықпен 3 рет
тамызады. 35-40 жастан асқан адамдарда жасырын түрдегі глаукома ауруын
қоздырып алмас үшін агропин тамызуды көздің қысымып олшеп білгеннен
кейін қолданады. Циклоплегия орнына циклорелаксация әдістін қолдануға
да болады. Көзде жасаңды миопия жасауға байланысты опың көрУ
қабІлетінің төмендеуі аккомодациянын рефлекторлы босаңсуына соқтыруы
122
циклорелаксацияға негіз болады. Ол үшін зертгелушінің көз алдындағы
күрсауға жобадағы гиперметропиядан күші артық жинағыш іпыны қояды
да сол арқылы алыеқа қарауды үсынады. 30 минуттаң қейін 5-10 минупық
аралықпен біртіндеп жинагыш шыны күшін азайта огырып ең жоғары
көру- жітілігіне жету қажет. Ең жогары көру жітілігін беретін ең күшті
шыны аккомодация босаңсыған көздаң белгілі дәрежедегі рефракциясын
сипатгайды.
Рефрактометрия. Рефракцияны объектингі анықтау үпдн көптеген арнайы
аспаптар-рефрактометрлер усынылды. Олардың кейбір түрлері (диогпрон,
офтальметрон ж.б.) өте кішкене компыотермен басқарылады. Аспапты
көзге дүрыс қойганнан соң ол автоматты түрде барлық меридиаяның
клиникалық рефракцияларын өлшейді де нәтижелерін график түрінде
не.месе көзілдірікке рецепт түрінде көрсетіл береді.
Біздің елде Гартингердің рефрактометрІ кеңтаралған (87-сурет). Аспан
тор қабыққа тІк және кедденең жол-жол жолақ жарық белгілердІ түсіруте
мүмкІңщк береді. Тік жолақ белгілер рефракцияны, кадденең жолақ белгілер
астигматизмнің басты меридиандарын анықтау үшін арналып қойылган.
Әр түрлі рефракцияларда тік белгілердіц орналасуы 88-суретге кәрсетілген.
87-сурет. Рефракгометр аішаратымен
зертгеу.
88-сурет. ӘртүрлІ рефрак
циялардағы рефрактометр
белгілернйң орналасуы.
7-эмметропия, 2-миопия. 5-ги-
перметропия, 4-астигматизм.
Аметропия болса сызықталған дөңгелекті айналдыра бүрай отырып тік
бедгілерді, эмметропиядагы сияқты етіп, бір біріне жақындатып, бірінің
үстіне бірін келтірг қажет болады. Содан кейін аспаптың шкаласы бойынша
зертшлуі пі көздің рефракциясы мен оның мөлшерін анықтайды.
Астигматизмд? анықтау үшіп аспап түтігін бктігін айналдыра 90° бүрады.
Егер белгілердің жайғасуъі өзгермесе астигматизм жоқ болғаиы.
Астягматизмнің басты мерндиандарын анықтау үшін көлдецең белгілер
Кызмет етеді, олар тек басты меридиандарда ғана симмелриялы орналасады.
Кйздің басгы меридианының бІреуінің рефрэкциясын анықтап алганнан
123
соң рефрактометр түтігів 90(’ бүрып екінші меридианыпың рефракциясьш
анықтайды. Астиғматизмнің біліктері аепалтың шкалзсында көрінІп түрады.
Қасан. қабықтык, астигматизмді анықтау жине оньгң дарежесін білу үшін
офталъмомстр аспабын қолданады. (89-сурет).
Аккомодацияны зергтеу. Көзді әртурлі
қашықтыкқа бейімдеу аппаратынын
жардайы мен оның патологиясын анықтау,
көздің жүмысқа кдбілеттігі мен оиын,
талуын зертгеу және аметропияларды
угымды түзетулерді таңдап алу үшіи
аккомодацияны зерттеу қолданылады.
Осы максат үшін абсолюттік және
салыстырмалық (относительдік) жумсал-
ған аккомодация Көлсмін анықтау, эрго-
графия және басқалар да қолданылады.
Аккомодация қүбылысында бүршақ-
тың тыныш қалпынан ен. күшті зорлануға
дейінгі оның ёындыру күшінің өсуін
абсолюттік аккомодация көлемі деп
атайды. Оны төмендегі формуламен әрбір
көз үшін жеке есептеп диоптриямен
А-аккомодация көлемі; Р мен К.-көздің
Офтальмометр
89-сурет.
апцаратымен зертгеу.
кврсетеді: А=Р-(±К), муңдағы
алыстагы және жақьшдағы жақсы көрінетін нуктелеріне тігіліп карағандағы
клиникалық рефракциялары.
Кевге алысган жакря кбрінегін яүктепі (Ю аккомодацияны дөрімен босащьпып
алып коздің рефракциясын зерггеу әдістерп-ші, бірімен анықгайды
Көзге жақыннан жақсы көрінетін нүктені (Р) уақ баспа текстін (әдетте
жақьщнан көруді зерттейтін табляцаның №4 шрифтгері) (9О-сурет) оқи
алатын ең 'жақын қашықтықты өлшеу арқылы табады. Бүл үзындңк
өлшемін диоптрия мен көрсету үшін 100 сантиметрді алынган узындықкд
бөледі.
Әрбір жеке көздің рефракциясы абсолюттік. деп аталады. Көпшілік
жағдайда кәру екі көабен-бинокулярлы жүзеге асады. Бүл жағдайда екі
көздің көру біліктері параллель түрғанда шексіздіктегі жақсы көрінетін
нуктесін белгілі бір шектелген кдшыктыкқа көшіргенде көздің керу біліктері
осы нүктеде қиылысумен қосыла -күрүі керек. Ол үшін көз алмаларының
оріиласуын озгертІп, оларды Ішке қарай бүру-конвергенциялау қажет,
Жақсы кәрінетін нүкте кезге қавшама жақын болса, соншама көп мөлшерде
аккомодация көлемі керек болады және конвергенцияда соншама күпггі
болуы керек. Сонымен, көздердің біліктерінің қиылысу (конвергенция)
дөрежесі аккомодацияның зорлану дәрежесіне мөлшерлес, немесе сәйкес
болады. Эмметропияда козден 1 м қашыктықтағы нүктені көру үші.ч 1
диоптрия аккомодация жүмсап, көздердің көру біліктерін сол нүктеге тігіп
қарап қосады, ал егер ол нүкте кезден 33 см қашықтыққа жылжыса,
онда 3 дптр. аккомодация қажет болады.
90-сурет. Жақыннан жақсы көрі
нетін нүктені анықтау
Көру білігінін. белгілі бір қиылысу
нвергенциясы) кезіндегі көздін,
сомодациясын салыстырмалы
носителъді) екІ козбен қарағанда
мсалған аккомодация деп атайды.
лыстырмалы жумсалган акомо-
ция өрдайым абсолюттік аккомо-
циядан аз болатыны анықталған.
і көздердін, қиылысу (конвергенция)
зінде сыртқы бүлшықеттердан, көз
імасына қысымының нәтижесінде
іардың анатомиялық біліктерінің
іамалы узаруына байланысты
олады.
. Салыстырмалы жүмсалған акко-
годациянын; оң және теріс бөлік-
ерін ажыратады. Теріс бөлігі - бүл
злыстырмалы аккомодацияның белгілІ бір қиылысу кезінде жүмсалған
йвлІгі. Салыстырмалы аккомодациянын. он, бөлігін көздің бейімделу
кдбілетінің кдлған қоры қүрайды. Неғүрлым рефракция әлсіз болған сайын
және неғүрлым қиылысу (конвергенция) күшті болған сайын, салыстырмалы
аккомодацияның жумсалган терІс бөлігІ соғүрлым көп болады; негүрлым
рефракция куіті болса жане нерүрлым қиылысу аз болса, оның оң бвлігі
сорурлым көп болады.
Салыстырмалы аккомодация мен оның бөліктерін анықтау белгілі бір
нүктеде, яғни бірдей қиылысу (конвергенция) дәрежесінде, көздің көруін
тамендетпейтін ең күшті жинағыш жетіе ең күшгі шашыратқыш шыныларды
тандап алу жолымен жүзеге асырылады. Аккомодацияның жинағыш
шынымен анықталған бөлігі салыстырмалы аккомодацияның жүмсалған -
теріс бвліғі, ал шашыратқыщ шынымен анықталған бөлігі оның оң бөлігі
болады. Салыстырмалы аккомодация мен оның бөліктерін анықтау зор
практикалық маңызға ие болады. Жақын қашықтықта үзақ уақыт көзбен
кақсы көріп жүмыс жасау үшін (көптеген мамандықтарда) салыстырмалы
аккомодацияның оң, немесе қордшы, бөлігі оның теріс жумсалған бөлігінен
шамамен 2 есе артық болуы қажет. Егер олай болмаса кірпіктік бүлшықет
Піаршайды, ол көздің “шаршау-талу” сияқты жағымсыз сезімімен және
көру қызметінің нашарлауымен байқалады: затгар көмескіленеді, олардын,
бөлшектері қосылып кетеді де жүмысты тоқтатуга тура келедІ. КөзілдІрік
^ндауда да аккомодацияның оң жөне теріс бөліктерІшң қатнасын ескеру
КДЖет болады.
Аккомодациялық аппараттьщ жағдайы туралы толық сипаттаманы
4>гография бередІ. Жақыннан жақсы көрінетін нүктенін, бІрнеше минуп
циіндегі орнының, кимограммасы - эргография болады.
Аккомодацикның бүзылулары. Көздің аккомодациялық қаоілеті жастың
Үлкеюімен өзгереді. Егер жаңа туған баланың көзінен шығарып алынған
124
125
бГсурет. Эмметропнядағы
аккомодация квлемінің жасқа
байланысты өзгеруі (Дондерс
бүршақдереу шар тәрізді форманы кабылдайтын болса, 60 жастағы адамның
бүршағы жалпақ қалпінде қалады. Жастың үлкеюі нәтижесінде буршак
ткандері қатаяды да көздің аккомодациялық қабілеті азаяды, соның,
нетижесінде жақыннан жақсы көрінетін нуктесі алысгай түседі. Бүл өзгеріс
пресбиопия (гректің ргезЬух-қарт, ор5-көру деген сөздеріпеп шыққан)
деп аталады. Көздің бүршагында инволюциялық қубылыстар балалық
шақтан басталғанымен. ол 40-45 жасқа келгенде көздің жақыннан көруінің
нашарлауЫМен байқалады. Жақыннап жақсы керіяетія нүктесі адамның
оқитын, жазатын және дәл жумыс жасайтьш қашықтығынан алыстайды.
Сонымен,- пресбиопия клиникада жақыннан жақсы көрінетІн нүктенің
алыстауымен байкалады. Бүл кубы.іысты алғашқы зерттеген Ф.Дондерс,
Ол графикалық таблица жасаған (91-сурет). Бул таблицада абсцисс осіне
адамның жасы, ал ординат осіне жақыннан жақсы керінетін нүктелері
белгіленген. Аккомодация көлемішң жасқа баиланысты азаюы дурыс қисык
сызық түріне ие болады. 65 жасқа жуық көздаң аккомодациялық кабілеті
жоқка жуық және жақыннан жақсы кәрінетш нүктегі шексһдікке алыстайды.
Бүдан кейінгі жастарда қатайған буршақтың жукдлану нэтижесінде көздц
алғашкы рефрактціясы шамалы әлсіреуі мүмкш, мысалы эммтропия шамалы
дөрежелі гиперметропияға «теді. 91-сурегте көрсетілгендей, осы жаста
аккомодацияның қисық сызығы нольдік сызықтан төмен түсіңкіреген.
Ахкомодациянын жасқа байла-
нысты өзгерут. әдетте, 40 жасган кейін
жақыннаи жақсы көрінетін нүктеіщ
алыстауымен, соның нәтижесінде
жақьтннан көрудің нашарлауымет
байқалады. Оның емі жақын кдшық
тықта жүмыс істеу үшін көзілдіріх
тағайындау болып табылады. Таға
ындалагын кіиілдіріктің күші зерттел
шінің көзінін, рефракциясына, ош
жасына және жүмыс Істейтін қашы
тығына байланысты болады.
Оқу үшін жже 30-33 см қашы
тыкта жүмые Істеу үтшн көзілдіГ
тандауда келесі формулаға. сүйене,

бойынша).
Мүндағы Дж - жақын қашықтыкқа арналған шыны күцгі; - а.^
қашықтықкд арналған шыны күші; п - адамның жасы.
Аметропиялық рефракциялы адамға пресбиопия кезінде екі фоку^
(биофокальді) шынылар тағайындайды (92-сурет), ол шынының жоғар1
бөлігі алыстан коруді түзетеді, а.л төменгі бөлігі жақыннан көруді түз^
Соңғы жылдары оптикалық әнеркэсіп үтлфокальді және сындыру
жөйлап өзгеретін күрделі формалы шынылар шығара бастады. Көзйщіріктегі
бүл шьшылар өте жоғары жетілген көруді қамтамасыз етеді.
Пресбиопияға уқсас клиникалық сипатты аурудың, жарақаттың,
уланудьщ, немесе дәрілердің салдарынан көзді қозғайтын нервтің парас-
импатикалық бөлігінің закымдануынан пайда болатын аккомодацияның
шала немесе толық салданулары (парез, паралич) береді.
92-сурет. Екі фокусты
(бифокалъдО шынылар (схема).
Аккомодациялық аппаратқа күштің түсуі көздің шаршап іалуымен
(аккомодациялық астенопия) немесе жалған эмметропиялы және жалган
миопиялы аккомодацияның, түйілуінің пайда болуымен байқалады.
Аккомодациялық астенопия түзетілмеген ғиперметропия мен астиг-
матизмде, әсіресе органвдмнің жалпы нашарлау фонында (қажу, улану,
Ийығу ж.б.) байқалады. Бул жагдайда аккомодация көлемінің азаюы мен
жасырын гиперметропияның айқын гиперметропияға өтуімен қоса жүретін
кірпіктік бүлшықетгің шала семуІ (парезі) дамиды.,
Аурудың клиникасы алыстан және жақыннан, әсІресе жақындағы
затгарды қарағанда, оқыганда, көрудің иашарлауымен сипатталады.
КІрпІктІк бүлшықетгің түйілуінде де рефракцияның күшеюі.мен
(гиперметропиянын дәрежесінің азаюы, жалган эмметропия мен жалған
миопияның пайда болуы) қоса жүретін аккомодациялық астенопия дамиды.
Жеткілікті циклоплетия кезінде рефракцияның азаюы аккомодациялық
түйілудаң басты белгісі болады.
Аккомодацияльіқ астенопия мен аккомодацияның түйілуін емдеу ушін
ең алдымен организмдегі рефракция ақауьш дүрыс түзетумен қоса жалпы
денсаулықты нығайтатыи емдерді қолданады. Егер ол жеткІліксіз болса,
онда гшеоптоортоптикалық жатгығулар комплексін қолданута болады.
с
4.10. РЕФРАКЦИЯ ТҮРЛЕРИПҢ КЛИНИКАСЬІ, ОЛАРДЫ
ТҮЗЕТУ МЕН ЕМДЕУ.
4.11, ЭММЕТРОПИЯ
Эмметропиялық рефракция көздің рефракцияларының ІшІндегі ең
жетілгеы түрІ болады- Оның алыстан жақсы көрІнетІн нүктесі шексіздікте
орналасқан. Жақын қашықтықта жүмыс істегенде аккомодациялық
аппаратқа күш аз мөлшерде түседі. Соңдықтан эмметропияда көздің көруі
алыстан да, жақыннан да жақсы болады. Тек пресбиопия пайда болған
кезде ғана адамдар көздерІнің көру қабілетішң нашарлауына шағым айтады.
127
4.12. ГИПЕРМЕТРОПИЯ
Гиперметропия рефракцияның өлсіз түрІ болады. Оған тіпті алыстағы
затгарды көру үшің де аккомодацияны зорлау қажет болады. Бул коздің
оттмкалық жүйесінің фушкпдялық кемістіктерінІң (көру жітілігінің төмендеуі,
аккомодация мен бинокулярлы көрудІң бүзылуы) әрдайым анық белгілі
бола бермеуімен сипатталатын рефракцияның ауытқуы. Бул рефракцияда
буларға коса көздің басқа бөліктерінің өзгерістері де байқалуы мүмкің.
Аккомодациялық аппаратты түрақты түрде зорлау көбіне көз үшін
үйренілікті болып алатыны соніла, тіпті дамылдаған кезде де кірпіктік
булшықет то.тық босаңсымайды, сондықтан да жастық шақта рефракцияны
зертгегенде көбіне тек айқын гиперметропияны ғана анықтап табады.
Аккомодацияны дәрімен сал (паралич) жасағаннан кейін табылатын
гиперметропияның бөлігін жасырын гиперметропия деп атайды.
Гиперметропияның айқын жөне жасырын бөліктерінің қосындысы толық
гиперметропия болады-
Гиперметропияны үш дәрежеге болу қабылданған: 2 дптр.-ға дейін -
элсіз, 5дптр.-га дейІн - орташа және 5 дптр.-дан көп болса жоғары
дэрежелі болады.
Жастык шақта гиперметропиялық рефракциялы адам аккомодацияны
зорлау арқылы көздің сындыру кушінің кемістігін толтыра алатынына
байланысты гиперметропияның әлсіз және орпгаша дәрежелерінде әдетге
көздІң көру жітілігі төмендемейді, ал жогары дәрежесінде кнру жітілігі
төмендейді жэне кейде бул жагдайда толық түзетудің өзі де жақсы көру
жпілігін бермейді.
Аккомодаңиялық бүлшықетгің нашар дамуы немесе оның кейінірек
влсіреуі (жасқа байланысты немесе қолайсыз факторлардың әсеріие
байланысты) иәгижесінде гаперметропиянын, кди-кдйсы дәрежесі де біркдтар
клиникалық белгілермен байқалады. Сонымен. жасқа байланысты
аккомодацияның алсіреуінен гиперметропияның жасырын бөлігі азаяды
және 45 жасқа келгенде өдетте ол толығымен айкда гиперметропияға
өтеді де алыстан көрудің нашарлауымен қосталады. Гиперметропиялық
рефракциялы адамдарда пресбиопияның тым ертерек дамуы осыған
байланысты болады.
Жақын қашықтықта үзақ уақыт жүмыс істеу кірпіктік булшықетті
шаршатады. Бүл жағдайда бастың ауруы, аккомодациялық астенопия,
немесе аккомодацияның түйілуі байқалады. Бүлардың бәрін тек
гиперметропияны дурыс түзету арқылы ғана жогоға болады.
Балалық шақта түзетілмеген. орташа және жоғары дәрежелі птер-
метропия қос көзбен (бинокулярлы) көрудІң қалыптасуына қолайсыз әсер
етедІ. Соған байланысгы елеусІз қылилық (гетерофория), жалғыз көзбен
көру (монокулярлы), амблиопия (көрініп түрған кемшіліксіз көздің нашар
көруі) және бІрлескен қылилық пайда болуы мүмкін. Булардан баскд
гиперметропияның қайсы дәрежесінде де оңайлықпен емделе қоймайтын
конъюнктивитгер мен блефариттер жиі байқалады. Ересек адамдардағы
түзетілмеіен гиперметропия көздің ішкі қысымының реттелуінің бүзылзына
себепші болуы мүмкін деген деректер де бар. Орташа, әсіресе жоғары,
дәрежелі гиперметропияда көздің түбінде көру нервісінің қызарып, пішіні
көмескіленуІ. яғни жалган неврит байқалады. Бүл жағдайда анықталған
гиперметропия және оны түзету нәтижесінде кәрудІң жақсылануы, квру
кещстігінің қалыпты шегінің сакталуы, түстерді ажыратып қабылдаудың
сақталуы бул жалған неәритгі шьш невритген ажыратуға мүмкіңдік береді.
Гшгерметропияны түзету Шамалы дәрежелІ гиперметропия көздің көру
ЖІтілігі кдлыпты болса, онда ол жастық шақта тузетуді қажет етпейді.
Астенопиялык шагымдар болса, немесе бІр көзде болса да көрудің
нашарлауы кездессе түзету жасап, көзілдірік беру керек. Бүндай жағдайларда
жақсы көрсететін ең күцггі жинагыш - оң шынымен турақты толық
түзету жасалацы. 2-4 жастағы балалардың объектингік әдіспен анықталган
гиперметропияның дәрежесі Здптр.-дан артық болса, онда оның дәрежесінен
Ідптр.-ра аз түрақты түзету жасалады. Бүл қос көзбен (бинокулярлы)
корудің бүзылмауы үшін, әсіресе қилилықты емдеп тузету ушін қажет
болады.
4.13. МИОПИЯ
Миопия күііггі рефракция болғандықган аккомодацияны зорлау арқылы
алыс орналасқан заттардың бейнелерін жақсылай алмайды, соған
байлаиысты алыстан көру жітІлігі төмен болады және алысқа сыгырайып
кңрайды.
Миопийны Здптр.-ға дейін әлсіз, Здпчр.-даң бдптр.-ға дейін орташа
және бдптр. -дан артық болса жоғары дәрежелі деп үш дәрежеге бөледі.
Миопия клиникалық ағымы бойынша турақты (стационарлык) және үдемелі
болып бөлінеф.
Миопияның үдеуІ ақырын жүруі мүмкін және организмнің өсуі
аяқталғанда оның үндеуі де тоқталады. Кейде миопия толассыз үдеп өте
жоғары (30-40 дптр) дәрежеге жетеді және де бірқатар асқьшулар сре
жүреді де кәру қабілегі едәуір нашарлайды. Бундай миопия қатерш 
миопия ауруы деп аталады. Түрақты миопия рефракцияның ақаулыгы
бола.ды. Клиникада ол алыстан көру жІтілІгІ төмендеуімеіу байқалады,
жақсы тузетіледі және ешқандай емдІ қажет етпейдһ Уақьгтша үдейтін
миопия да жағдайлы өтеді. Үздіксіз үдемелі миопия эрдайым көз
ауруларының ішіндегі мүтедектіктің басты себебі болатын көңіл аударарлық
Қатерлі ауру.
Миоиияның клиникалық сипаты, Миопияның клиникалық сипаты
иккомодацияның біріншілік әлсіздігімен, көздердің қиылысуының
(конвергенцияның) шамадан гыс зорлануъімен және коз алмасының өсуі
Тоқталғанына карамастан оның артқы сегментінің созылуымен сипатталады.
Миопияда аккомодациялық бүлшықет нашар дамыған, бірақ жақында
орналасқан затгарды қарап көру үшін аккомодацияны зорлаудың қажеті
болмағандықтан ол әдетге клиникада байкдлмайды. Э.С.Аветисовтың
129
128
моліметгері бойынпіа, ол көз алмасының компеңсаторлық созылуы мен
жакынная көргіштіктің өсуіме мүмкіидік тугызады
Әлсіз аккомодаңия мен қиылысудың (хонвергенцияның) едөуір
зорлануының теңсіздігі кірпіктік булшықетгің туйілуіңе (спазмына), жалған
жақыннан көргіштіктің дамуыііа әкелуі мүмкін, ал ол уақыт әтуімен
кейінІрек шын жақыннан көргіштікке өтеді (А^И.Дашевский). бдптр.-дан
артық миопияда алыстаи жақсы көрінетін нүктесінін. өте жақын орна-
ласуыиан қиылысудың (қонвергенцияның) түрақты зорлануы ішкі түзу
булшық еттерге шамадан тыс күш түсіредІ, соның нәтижесінде көздің
талуы - бүлшықетгік астенопия пайда болады. Қос көзбен (бинокулярлы)
кәрудің де бүзылуы: гетерофория, жалғыз көзбен көру (енді қиылысудың
қатысуыл керек етпейтІн), ең соңында анық бІрлескеп қыли көзділікгің
пайда болуы да осымен байланысты.
Көз алмасының артқы сегментінің созылуы анатомиялық және
фнзиологиялық өзгерістерге ушыратады. Тамырлы қабық пен тор
қабықтардағы зрофикалық бүзылу көздің көру қабілетіне ерекше әсер
етеді. Миопияға тән болатын көздің түбінік озгерісгері осы бүзылулардың
салдары болады. Миопияның алғашқы кезеңінде миопиялық конус
байқалады. Кейін тамырлы қабық пең тор қабықтың дистрофиялары кору
нерн дискісішң айнала маңаиына жайылады да жалған артқы стафиломасын
(ақ қабықтың артқа қарай түргиюі) жасауы мүмкін (9 )-сурст). Ол сары
дақтың маңына таралып көрудің көп төмендеуіңе әкеледі. КейбІр өте
ауыр жағдайларда жоғары дәрежелі миопия көру нервісіне жақын жерде
көздаң аргқы сегментінін. шектелген түргиюін, яғни ціын аріқы стафиломаны
пайда қылады.
Кәз алмасынын, қабықтарының созылуларына тор қабық пен шыны
төрізді денеге қайталама қан қуйылулар беретін қан тамырларының
күйрегіштіті ере жүреді. Қуйылған қанкың жәйлап сорылуы шыны тәрізді
дененің мунарланып қарауытуына және көздің, түбінде тамырлы-тор
қабықтық (хорйоретинальдік) ошақтардың пайда болуына соқгырады. Кәру
жігілігін едәуір төмендететін сары дақ маңында пайда бо.тған қалың
лигментгі ошақтың (Фукс дағы) ерекше маңызы бар. Шыны тәрізді дененің
үдемелі қарауъггуына, онын ажыралуына және асқынған қатарактаның
пайда болуына да байланысты көрудің нашарлауы мумкін. Жоғары дорежелі
миопияның ең ауыр асқынуы көз түбінің кез келген бөлігінде пайда
болатыи тор қабықтың жыртылуына байланысты тор қабықтың ажыралуы
болып есеітгеледа
Мвопияның даму себептері. Алыстан көрмейтін жақыннан көргіішіктің
дамуында келесі факторларды қарау керек.
1.	Генетикалық фактор зор маңызға ие: алыстан көрмейтін ата-аналардын
балалары да кабіне алыстан көрмейтін болады.
2.	Сыртқы ортаиың қолайсыз жағдайларының, эсіресе жақЫЕ
қашықтықта үзақ уақьп жүмыс істегенде, беретін әсерлері. Бүл организмнй
өсуі әлі аяқгалмаған кезенде ондй қалыптасаіын мектепгік және мамандық^
байданысгьі жақыннан квргіштік.
3.	Көз алмасының компенсаторлық созылуына окелегін аккомодацияның
гІНШІЛІК әлсіздігі.
4.	Аккомодацияның түиілуін қоздыратын және алдын жалған, ал содан
ң шын миопияны пайда қылатын аккомодация ме,н киылысудың
энвергенңртянын) теңсіз (баланссыз) зорлануы.
5.	Ақ қабықты қалыпты жагдайдагыдан артық созылғыштыққа
пырататын оның артқы бөлігіндегі өзгерістер,
Сірә, әртурлі миопияның пайда болу тегі Әртүрлі, ал олардың дамуы
глгілі бір фактормен қамтамасыз етіледі немесе күрделі даму генезімен
амтамасыз етіледі. Жақыннан көргіштік рефракция ауытқуынан тек,
осымша факторлардың әсерінен, олардың ішінде миопиянын дәрежесінің’'
здіксіз удеуіне және көзде дөрекі паталопіялық өзгерістердін пайда болуына
шырататын ақ қабықтың әлсіреуінен, қатаң ауруға айналады деп ойлауға
іолады.
Миопияны түзету сындыру күшін әлсірететІн шашьіраТқыш шынылар
көмегімен жүзсге асырылады. Ең жақсы кору жітілігін беретін ең әлсіз
шашь:ратқыш шыны сипаттайтын миопиявың дәрежесін негізге ала отырып
көзілдірік беріледі. Жалған миопияда шашыраткыш шынійлар берІп қоймас
үшін балалар мен жас оспірімдердің рефракциясын дәрімен циклоплегня
жасағаннан кейін анықтайды.
Әлсіз дәрежелі миопияда, қағида бойынша, миопия дәрежесіне тең
толық түзету жасау үсынылады. Бүндай көзілдІріктІ түрақты тақцай, тек
қажетті жағдайларда ғана тағуға болады. Орташа дәрежелі миопияда
жөне әсіресе жоғары дәрежелі миопияда толық түзеіу жақьш кашықгықта
жүмыс Істегенде әлсіз кірпіктік бүлшықетке артық күш түсіреді де оқығанда
көру жағымсы.здығымен (дискомфортымен) байқалады. Бүндай жағдайда,
әсІресе балалық шақта, екі көзілдарік (алысқа қарау үшін миопия толық
түзегіледа, ал жақын кдшықтықта жүмыс Істеу ушін шыныны 1-3 діггр. ға
азайтып береді), мемесе түрақты тағу үшін бифокальдІ көзілдірІк (оның
шыныларынын, жоғарғы бөлігі алысқа, төменгі бөлігі жақынға қарау үшін
қы.змет етеді) беріледі, болмаса гүрақты тағу үшін қос кезбен (бинокулярлы)
көру жітілігі 0,6-0,7 ге жететІндей етіп толық емес түзету жасап, көзілдірік
беріледі.
Мионияның емһ Миопия көбіне организмнің &су кезеңінде удейді,
сокдықтан да оны емдеуді балалық жөне жастық шақта иуқи.ят жүргізу
керек. Сөзсіз угымды түзету, кірпіктік бүлшықеттің түйілуі мен талу
(астенопия) қүбылыстарын болдырмау қажет. КірпІктік бүлшықетгі
жаттықтыру үшін арнайы жшпығулар және аккомодацияға әс^р ететін
дәрілер үсынылады-
Жоғары дәрежелі асқынған миопияда, булардан басқа, жалпы сақтану
тәртібін дүрыс орындау қажет: денені зорлауды (ауыр салмақты көтеру,
сскіру ж.тс.с.) жөне көвге көп куш түсфуді жою керек. Жалны денсаулықты
нығайтатын және арнайы ем қолданылады: (А, И, С, Р, Е, К) витаминдері,
кальций дөрілері, осмотерапия (венаға гипертониялық ертінділерді, 10
процентгі натрии хлорид ертІядасін, 40 процентгі глюкоза ертіндісін, 10
131
130
процеятті натрий йодид ертіндісін жіберу). тканьдік терапия (ФиБС, шыны
тәрізді дене. алоэ экстрактысы ж.б.), дәнекер қабықтын астьша 1 процецтгі
А.ТФ ертіндісінің 0,2 мл енгізу, оттегімен емдеу (оксигенотераііия)
қолданылады. Тор кабықіъпі ажыралуы мен катаракта сияқты асқынулары
хирургиялық емді қажет қылады. Бірақта барлық усынылган емдік шаралар
нетижелері жеткіліксІз болады және үқышы емдеуді қолдануға қарамастан
миопия көбіне удей береді де оте ауыр асқынуларға үшыратады.
Миопияның хирургиялық емі Миопияның хирургиялық емі клиникалық
тәжірибе кезеңднен шыгып әр жыл сайын кең таралуда. Бул саладагы
зерттеулер ақ қабықтын, созылып бара жатқан аргқы сегментін ныгайту
жәпе көздің сындыру күщің азайту багыттарында жүргізіледі.
Ақ қабықтн ныгайту ушін үсынылган көптеген тәсілдер шаргты түрде
екі топқа бөлінеді. 1. Арнаулы инемен көз алмасының артыпа эпнсклералық
тенон куысына усақталған шеміршектіқ қойыргпағын, қан элементтерін
және б.з. енгізу. 2. Әртүрлі әдістермен көз алмасының эписклералық
қуысына кездің артқы полюсіне тілімделген өз фасциясын немесе
консервацияланған гомосклераны енгізу (94~С5фет). Трансплантаттар көыдігіп
кеткеннен кейін ақ қабык өзінін артқы полюсінде қальшдайды да оныц
одан әрі созылуыяа кедергі болады.
Бүндай хирургиялык емдер әдетте удемелІ миопия 4 дптр.-дан жоғары
болганда ғана қолданылады.
Миопияның микрохирургиясы көздің сындыру күшін азанту мақсатын
кездейді. Бул операциялар тек қана үдемейтін миопияларда қолданылады,
ал оның үдемелісі болса. онда алдымен ақ кдбықты нығайпу операодялары,
кейін сындыру күшін азайту операциялары қолданылады.
Бүл операциялар қасаң қабықта немесе буршақта жүзеге асырылады.
1.	Кеңес офтальмологтарының, ең алдымен С.Н.Федоровтың,
фушдаментальдық жүмыстарыньщ арқасында радиусты кератотомия жер
шарында кең таралды.
Кдсаң қабықтың сындыру күшін азайту үшін оның оптикалық зонасынан
тысқары жерінде жүқд алмас пышақпен микроскоппен қарау аркылы
қасаң қабықгы тесІп өтіл кетпейтіндей бірқанша радиус бойына тіліп
кесулер жасайды. Тілімдер саны мен олардың терендігі әрбір жеке адам
үшін өз алдына анықталады. (95-сурет).
2.	Рефракцияны өзгертетін кератопластика кератомилез деп аталады.
Арнайы кератотоммен микросколпен қарай отырып қасаң кабықтың бір
қабатын кссіп алады. Оның жоғарғы қабатын арңайы үстағышқа қойып,
тоцазытып қатырады. Жогарғы далдікті токарлік станок немесс микротом
кемегімен қасаң қабықтың осы кесіндісіпің кдлың жерінен керектІ сындыру
күшіне ие линза ойып алынады. Кдйта кдлпына келгірілген қасаң қабық
трансплантатын көздегі бүрынғы өз орнына тігІп қояды. Ен бастысы бүл
операция екі көздІң рефракцййсының бір бірінен көп дәрежелі
айырмаіпылығыида қолданылады.
3.	Мәлдір көз бүршақты алып тастау. Бүд операция XIX ғасырдың
соңғы кездерінен белгілІ, бірак. көптеген асқынулар беретіндіктен кең
4-сурет.. Үдемеді жақыннан көргІш квздід ақ қабыіын Ероіпевский
Панфилов тәсілдері мен нығайту жолдары.
й-аутофасция тілімдерімең б-ақ қабыққа енгізу.
95- суре.т. Радиусты кератотомия
арианттары.
-сфералық рефракцияда; б-астигматиэмда.
іралмағаи. Козіргі кезде микрохирургиялық деңгейде жүзеге
лярылатындықтан ол взінің екінші туылуын бастан өтіруде.
Мйопиянын профилактикасьша жалған жақыннан көргіштікпен күрес
:әне шын миопияның үндеуінін. алдын алу жатады. Профилактикалық
іаралар жинағы төмендегілерге саяды.
1.	Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды жаппай
дйталап қарау арқылы миопиясы бар балаларды бүрынырақ тауып анықтау
сәне оларды диспансерлік бақылауға алу.
2.	Миопияны дер кезінде үтымды түзету.
3.	Жүмыс және оқу үшін гигиеналық жағдай жасау ксфек (жүмыс
ірныи, класс бөлмелерін жақсы біркелкІ жарықтандыру ж.б.).
4.	Организмшң жалпы денсаулыгын ныгайту, созылмалы улаиуларды
көңе ауруларды анықтау мен оларды емдеу.
5.	Көздің көру қызметін шектеу және еңбек пен дем алуды ДҮРЫС
кезектестіру.
6.	Склеропластикалық операцияларды уақтылы қолдану.
132
133
4.14. АСТИГМАТИЗМ
Астигмитизмнің клиникалық сипаты көздегІ бІр-бірімен үйлескен
сфералық аметропия түрлерінін белгілеріпен қуралады және көбіне көздІң
талуы. шаршауы, аккомодациялық астенопия ме,н қайтпайтын
блефароконъюнктивитгер қосыла журеді.
Астигматиз.мді түзету үшін алдымен цилиндрлік шыны көмегімен оны
сфералық рефракцияға келтіріп алады, содан соң сфералык аметропияны
дағдылы ереже бойынша түзетеді. КөзілдІрік тағайындауда жағымдылық
(комфорт) сезімін тудыратын қолайлы түзету ескеріледі. Жағымсьіздық
(дискомфорт) белгілері байқалған жағдайларда сындыру күші әлсіздеу
шыны беріледі де шынының күшін жәйлап біртіндеп жоғарылатып толық
түзетуге дейш жетуге болады-
Түзету тандауда алдымен асхигматизм дәрежесін, яғни екІ меридианның
сындыру күштерініц айырмасын анықгайды. Жәй астигматизмде ол айырма
аметропнялық меридианның рефракциясына тея, болады. Күрделі
астигматизмде оны күшті меридианның рефракциясынан әлсіз меридианның
рефракциясын алу арқылы аяықтайды, ал аралас астигматизмде оны екі
меридианнын, клиникалық рефракцияларын арифметикалық қосу арқылы
анықтайды.
Сындыру күші астигматизмнің дәрежесіне тең цилиндрлік шыныны
оның осін рефракциясын өзгерпейтін меридианға келтіріп орналастырады.
Содан соң сфералық аметропияпы ілгеріде айтылган ереже бойынша
толық гүзету жасайды. Сфералық жөнё цилиндрлік шыныларды үйлесгіру
арқылы астигматикалық рефракцияны эмметропияға откізеді.
Цилиндрлік шынылармен түзегу жеткілікті нотиже бермеген жағдайларда
немесе олар көзге уйлеспеген жағдайларда жанама шынылар (линзалар)
беріледі (96-сурет). Жанама шынылар (линзалар) көмегімен дурыс емес
астигматизмді де түзетуге болады.
Жанама шынылармен (линзалармен)
түзету сфералық аметропияда да нәтижелі
қолданылады.
Астигматазматизмді радиусты кератотомия
көмегімен хирургиялық жолмен де тузетуге
болады.
96-сурет, Жанама шынылар (линзалар).
4.15. АНИЗОМЕТРОПИЯ ЖӘНЕ АРНАЙЫ
ТҮЗЕТУ ӘДІСТЕРІ
Екі к&здің әртүрлІ рефракциясы анизометропия (гректің апізоз-әртүрлі,
тең емес жөне теігоп-өлшем жөне орБ-көз деген сөздерінен шыққан) деп
аталады. Оның шамалы дәрежедегі айырмашылығы жиі кездеседі және
кәру қызметіне білінетіндей әсер етпейді. Айқын білінген анизометропияда
екі коздің тор қабығындағы затгардың беянелерінің өлшемдері тең болмауы-
анизейконңя (гректің апіяов-әртурлі, тең емес, және еікоп-бейне деген
сөздерінен іпықкдн) байқалады. Бүл екі бейнені бірге қосып бір көру
образын жасауға кедергі болады. Көзілдірікпен түзету екі көздің
рефракциясын теңестіргенмен анизейконияны жоймайды, қайта оны
күшейтедІ. Түзету жасағанда екі квздегі шынылардын сындыру күиперінің
айырмасын 2-дптр.-ға дейів ғана қолдануга болады. Тек қана балалық
піақта қыли кпзділік болғанда ғана анизометрощіяны толық түзетуте
болады. Жагары дәрежелі анизометр<яіияны түзету үііда арнайы екі шыныдав
түратын изейкониялық көзілдіріктер (97-сурет) немесе жанама шынылар
(линзалар) қолданылады.
Жанама шынылар қдбақтардын агтынан көз алмасьша кигізіледі, олар
сырт көзге байқалмайды. Жанама шыны мен қасаң қдбық арасында
пайда болатын жас сүйықтығының капилляр қабаты арқасында бір
(хпикалық жүйе пайда болады. Соның нотижесінде анизейкония азаяды
және рефракцияныц жоғары дәрежелі аномалиялары, дүрыс және дүрыс
емес астигматизмдер жақсы түзетіледі. Буңдай шынылар кезілдірікті қолдана
алмайтын адамдар үшін де қолайлы болады (актерлер, спортпен
іпүғылданушылар ж.т.б.).
Жанама шыныларды арнайы лабораторияларда тандап алады немесе
жеке адамдар үшін шыныдан, плексигластан жөне гидрофильді
пластмассадан (жумсақ линзалар) жасалады. Жанама шыныларды үзақ
уақыт киіп жүргенде бірсыпыра адамдардың көздерін тітіркендіруі, кызартуы,
ауыртуы жанама түзетудің кемшілігі болады.
Көру анализаторының органикалық өзгерістерінің нәтижесіпде кәру
Жітілігінің едәуір нашарлауында шынылар жүйесінен туратын бинокл төрізді
кдраған заттардың мөлшерін үлкейтетін телескопиялық көзілдіріктерді
Қолдаиады (98-сурет).	•
Көзілдірікке рецепт дайындау. Рецептге әрбір көзге жеке-жеке
іпынылардың түрлерін - жинағыш (+), немесе сопұех, және шашыратқыш
Ө, аемесе сопсаке және олардың отикалық күштерін диогприямен корсетеді.
Астигматазмді түзету керек бодса, жотарыдағылардан баскд, әрбір көздің
а<-тигматизмінің түрі, оптикалық кушІ диоптриямен және щшиндрлік
йіынылардың осътерінің бағыты ТАВО жүйесІ бойынша градуспен көрсегіледі.
Көзелдірік даиындауда қателік жіберіп алмас ушін рецептте көрсетілген
схемада әрбір көз үшін цилиңцрлік шынылар осьтершім бағытын жеке-
^еке к&рсеткІш оқпен белгІлеп кнрсету өте манызды.
134
135
98-сурет. Телескопиялық көзілдірік
97-сурет. Изейкоииялық
квзІлдірік
Рецегггге екі қарашықтьщ аралығын миллиметрмен көрсету керек. Ол
аралықты миллиметрлі линейкамен бір көздің сыртқы лимбісінен екіяші
көздін, ішкі лимбісіне дейінгі аралықты өлшеу аркылы анықтайды (99-
сурет). Осы кезде ауру адам тура алдына алыстағы бір қозғалмай турған
затка көзін тІгІп қдрауы керек.
99 сурегп. Кдрапшқтардың ара
қашықтығын влшеу.
Рецепте күрделі козілдірік үшін,
рецептің екі жағын пайдаланып, оп-
тика қызметкеріне керекті шынылар
туралы қосымша түсіндірулер, бет
олпегінің ерекшеліктерІ мен ауру^дың
көзінің орналасүы (йіынының артқы
бетінен көзге дейінгІ қашықтық,
кеңсірік ортасынан козІлдірік орта-
сына дейінгі қашықтық, кеңсІріктің
ені мен биіктігі, самай мен қүлақ
қалқанының ара қашықтығы, қү-
лаққа кигізілетін тетІктің узындығы)
туралы қосымша мәліметтер бері-
леді,
Көзілдірік бергеиде оның көруді
жақсылау мен қоса косметикалык
жабдық, сәндік зат екенін есептеу
де қажет Шынылардың түр/шрі мен
мөлшерлері жоне де қурсаулардын,
сшіатгары да үнемі жетілдірілуде.
136
V - ТАРАУ
ҚАБ АҚТ АРДЫҢ АУРУЛАРЫ.
Крбақтардың аурулары жалпы көз ауруларының 10 процентіне жуығын
қүрайды. Кдбықтың қүрылысының өзІндІк морфологиялық ерекшеліктері
оның ауруларыньщ ерекшеліктерін айкңшдайды. Қабықтардыц терісі мен
қырларының, яғни шеттерінің, шеміршек бездерінің, булшықеттерінің және
та.мырлы-нервтік аппаратгарының аурулары болып өз алдына бәлініп
шыгады.
Патологиялық қүбылысгар қабақтың барлық қңбаттағы тканьдеріне
жаиылуы мүмкін. Қабықтың аурулары себептері мен ербу механизмдеріне
байланысгы қібыну, дисгрофиялық ісіктер, жүқпалы, аллерпгялық жарақат
салдарынан және өсу аиомалиясы болуы мүмкін. Төменде көз дәрігерлік
жүмыста жиі кездесетін қабақтың ауруларының түрлері сипатгалады.
Қабықтың көптеген тері аурулары тері аурулар қүралында түгелдей дерлік
келтірілгең. Олармен тері дәрігерлері (дерматологгар) шүғылданады.
5.1.	ҚАБАҚТАРДЫҢ ДОМБЫҒУЫ
Қабақтардың ісініп домбығуы ете жиі кездеседі. Кдбақтың домбығуы
қабақ пен организмнің жалпы ауруларының белгісі және де бүл ісік
адамдарды оның өзін пайда қылган аурулардан да артығырақ мазалайды.
Тежірибесіз дөрігер қабақтар күшті домбығып ісінгенде, мәселен шыбын-
шіркей шағып алғаннан кейін, диагнозьш дүрыс анықтай алмай, ауру
адамды негізсіз үрейлендіруі мүмкін. Қабақтардыц домбығуының қабынудан
және қабынусыз болатын түрлері болады. Қабынудан пайда болған ісік
терішң кызаруы.мен, сол жердің кңізуы котерІлуімен, сипағанда ауру сезімімен
сипатталады. Домбыққан қабақты сңпау кезінде кейде тығыздау-қатан
жерін және сол жердің ауыратылын байкауга болады (теріскен, тілме
қабыну, дакриоцнстит, шиқан тәрізді ауруларда). Қ^быиусыз ісік жүрек -
қантамырлар жүйесІ мен бүйрек ауруларында кездеседІ, әрдайым ол екі
жакды болады, таңертең күштірек білінеді және де аяқтардың ісінулерімен,
іш шеменІмен (асцит) бірге байқалады. Қабақтардын ісІніп домбығуы осы
аурулардьш ең алғашқы белгісі болуы да мумкін жәие бул ісік ауру
адамды мүқият тексеру керек екенін көрсететін белгі болады.
Қабақтардың аллергиялық домбығуы (тамырлы-нервтік) (анги-
оневротикалық) Квинке домбығуымен байқалады, кенеттен пайда болып,
тез қайтып кетуімен сипатталады. Домбығу, дағдыдағыдай, бір жақты, оте
күшті ісІнедІ, субьектикті сезімдер болмайды, көбіне үстІңгі кдбакта пайда
болады. Ол аллергиялық жауап (реакция) иегізінде пайда болады. Тағамдық
азықтар (жүмыртка, сүт, шоколад), цитрус жемісгері (лимон, апельсин,
мандарин, қой бүлдірген), әртүрлі балыктан болған тағамдық-азықтар,
137
кейбір гулдер жәңе басқа ерекше немесе ерекше емес тітіркендіргіштер,
және де бірқатар дәрілік, косметикалык затіар аллергендер бола алады.
Қабақтардаң домбығуын смдеу онын басты себебін жоюмен байланысты.
Аллергиялық ісік болғанда ішуге және парентеральді аллергендерге
сезімділік жауапты бәсендететін дәрілер беріледі. Ауырған жерге тамшы
жөне май түріндегі стеронд дәрілерін қолданады.
Қабақтардың жарақатган домбығуы әрдайым тері астына көлемді қан
күйылумен, қанталаулармен бфге байқалады да көкшіл немесе көкшіл-
қызыл түсті болады.
Жаз маусымында қабақтардың домбығуы шыбын-шіркейлер шагып
алғанда паида болуы мүмкін. Бүндай жағдайда домбықкдн қабақта олардьщ
шакқан орнын, бозарған зүйінді, тауып алуға болады. Бозарған түйіннің
ортасы иүкте тәрізді қанталаған болады. Әдетге емдеуді қажет етпейдІ: 1-
2 тәулікте ісік кетіп қалады.
5.2.	ҚАБАҚ АБСЦВССІ
Қдбақ абсцессін (іріңдігін) Ірің, тудыратын микробтар қоздырады, көбіне
инфекция жукқан закымданудан кейін пайда болады. Қабақтардағы ІріндІ
қабынх лар (теріскеи, шикдн, жаралы блефарит) абсцесстің себептері болуы
мүмкін. Көрші маңайдағы қабынулар қабақкд өтуі мүмкін немесе баска
мүшелердегі ийру ошағынан қанмен жеткізілуі мүмкін (метастаз).
Абсцесс қабақ терісінің шел клеткаларының удемелі инфильтрациясынан
кенеттен дамыйды (100-сурег).
100-сурет. Жоғарғы қабақтың абсцессі
Қабақ Ісінеді, тері қатаяды, қызарады, сипағанда қызулы болады. Сипау
өте қатты ауыртады. Шіру кезеңінде тканьдердің іріп ыдырауыиа
флюктуаііич (хербелу толқыны) қосылады. Терінің астынан сарғыіп түсті
Ірің байқалады. Абсцесс өз-өзінен жарылуы мүмкін, содан кейін кабыву
саябырлайды.
Емдеу. Ауру басталганда, инфильтрат кезеңднде қурғақ жылу, УВЧ
қолданады. Коньюнктива қусына 30 процентгі сульфацил-натрий (альбуцид)
ертіндісіи күнінс 5-6 рет тамызады. Ауруларға ішуте жөие бүлшық ет
138
расына сулъфаниламидтерді қолдапады. Флюкгуация (тербсл\ толқыны)
айда болған жағдайда абсцессті теріні көлденең кесіп ашады да
нтибиотиктер. гипертониялык, түз ерітіндісІмен қ\ысты дреиаждап танады.
5.3.	БЛЕФАРИТ
Блефарит (Ыерһагйіз) - қабақтардың, шеттерініц қабынуы - көз
іуруларының өте жиі кездесетін және де мүлде қайта қоймайтын аур^ты.
(уру жәи, қабыршақгы жене жаралы турлерінде көптеген жылдарға созылуьі
іүмкін.
Жнй блефарит (Ыерһагійз .чітріех) - қабақтардың шетгерІнің біркелкі
ңязарумен байқалады. Сырқат адамдар көодерінің немесе қабақтарының
цяпуына, кнздің ластауына, жиІ қабақ қагуға, көбІктенген сушықтықтың
даідіц саңлау б^ыштарында болініп шыгуына, көздің көбіие кешкі уакытга
касанды жарықта шаршағыштығына шағымданады.
Қабыршақгы блефаритте (Ыерһагйіх кфіатояа) немесе қабақтардың
себорреясында, қабақтардың шеттері үиемі қызарып турады жәңе
калыңдайды. ТерІ кірпіктердің түбінің жанында үсақ сүрғылт-ақ кебек
тәрізді, немесе қайызгақ төрізді қүрғақ қабыршақтармгн бүркелген (101-
сурет). Егер қабыршақтарды алып тастаса олардык, астында кңіп-кызыл
жүқа тері жалаңапгганады. Бдефаритгердің бүл түріңде сырқаттардың
шағымдары едәуір күшейеді, олар қабақтардың үздіксіз азапгы кышуына,
көздерінің жасанды жарыққа қаратпауына, шаң-тозаңға көздерінің
сезгіштігінің артуына шагкмданады. Кейде кешкі уақытта жүмыс Істеуге
мумкін болмайтындығын айтып шағым жасайды.
Жаралы блефарит (Ысрһагйіх иісегоза) - қабақтардың іпетгерінің өте
ауыр және қайтпайтын қабын\' түрі. Көбіне балалар мен жас адамдарда
пайда болады Қабақтардағы өзгерістер мен сырқатгардың шағымы қабах
себорреясындағыдай, тіптІ одаңда күиггірек болады. Қабақтардың шетінде
кірпіктердің түптерінде оларды белек-бөлек бІріктіріп түратын сары ірІңді
кдбыршақтардың пайда болуы бүл блефаритгің өзІндік ерекшеліктері болып
есептеледі. Бүл қабыршақтар қабақтың май бездерінІң кеуіп қалйан Ірінді
секреттері. Қабыршақтарды алу қиын және ауырады Олармен қоса кІріііктер
Де жүлынып кетеді. Қабыршақтар алынғаннан соң кабақтардың шеттерІнде
Қанап түрған жарашалар қалады. Егерде кірпІктердің қалташалары мен
май беодерІ қосылып Іріңдсп ауырған болса, онда кірпіктерді алған кезде
орнынан ірің шыға бастайды. Содан соң жарашалар тыртықтанып біткен
кезде кірпіктердің дүрыс өспеуі (ГгІсһіазіз) байқала.ды, кірйіктердің өспей
Қалуы, олардың сирсп қалғая немесе мулдем жоқ жерлері (шесіагозія).
қабақтардың шеттерінің қалыңдап деффмацияға, гипертрофияға үшырағаны,
көбіне қабақтардың ішке айналуы да байқалады. Блефариттер әдетге
д<»ңскер қабықтың созылмалы қабынуларымен бірге кездеседі. Қабақтардың
Шетінің қатқыл-өрескел озгерістерІ қасаң қабықта да асқынуға үпіыратуы
МүмкІн.
139
ІОІ-сурет. Қабыршақты
блефарит.
Этиологиясм мен патогенезһ Блефариттердің пайда болу себептері
көптеген және әртүрлі. Жалпы себептерден жүдеу, витаминдердІң жетіспеуі,
анемия, карын-ішек трактісінің ауырулары, ауруға бейімділік (диатез),
скрофулез (бақа тамақ - баланың қүлақ түбі, мойын лимфа бездерінің
туберкулезі), ішек-қүрт инвазиясы, эндокриндік жане зат алмасудын, бүзылуы,
аллергиялық жағдайлар белгілі роль атқарады.
Ауру тіс кариесімен, созылмалы
тонзиллитпен (бадамша безІнің кңбынуы),
мүрын полипімен, аденоидымен және мурын-
ның басқада қосалқы қуыстарындағы
қүбылыстармен жиі бірге журеді. Блефа-
риттердің пайда болуына түзетілмеген
рефрация аномалиялары, әсіресе гипер-
метропия мен астигматизм қолайлы жағдай
туғызады Жыныс мүшелерінің жетілу кезе-
ңіндегі нейроэндокриндІк қозғалыс қабақ-
тардың шетіндегі шеміршек бездері мен май
бездерінің қызметінІң бүзылуына-дисфунк-
циясына жиі себепті болады. Осы дис-
функцияда бір жағынан гиперсекреция
(секретгің артық бөлінуі), ал екіипіі жагынан
секретгің өз жолдарымец шыгып кетуінің
жеткіліксіздігімен байқалады. Егер қабақ-
тарды қысса бездердің өзекше тесіктерінен бүлдыр секрет шыгады.
Қабақтардың жиі қдғылуынан без секреті жас сүйықтығымен араласып
кәпіршікті бнлініс жасайды.
Ақ қүбалардың жука жоне нәзік терісі сырткы физикатық және сәулелі
гігірқендіргіиггерге төзімділігі нашарлықтан ауру пайда батута бейІм түрады
Дәнекер қабық куысында әрдайым болатьш микробтар флорасы май бездері
мен кірпік қалташаларына, қабақтың шеміршектегі бездеріне енеді жәнс
ауто иммундық сезімталдықтың арту фонында олардың кдбынуына өкелія
соқтырады.
Блефариттердің пайда болуы мен дамушіа өндіріс оряының шан-тозанды
жөне түтінді болуы, тігіркендіретін химиялық коспалар бар атмосферада
үзақ болу жоне сол снякды сырткы ортаның қолайсыз жагдайлары мүмкіндік
тутызатын факторлар болып есептеледі.
Емдеу. Блефариттерді емдеу кдбақтардың шетгеріне қолданатын емдер
мен жалпы шаралар қүрамынан түрады. Олардың ең бастысы блефаритгерді
қоздырушы себептерді анықтау мен оларды жою болып табылады. Түрмыс
пен жүмыс орнындағы антисанитариялық жағдайларды жою, витаминдерге
бай диеталарды қолданып үтымды тамақтану ережесІн сақтау және
рефракция аномалиясын дүрыс түзегу қажетті болып табылады. Қарыіі-
ішек тракті жүмысын реттеу, ішек қүрттарын айдау (дегельминтизация),
созылмалы жүқпалы ауыруларды, гонзиллиттерді, ринитгерді. ауыз куысыя
емдсу, аллергмяны емдеп жою жөне организмнің денсаулыгы мен тезімділігін
140
нығайтуға бағытталған бірқатар шараларды қолдану өте маңызды
болады.
Қабақтарды емдеу ауру туріне байланысты болады. Жәй жөне
қабыршақты блефариттердің алғашкы кезещнде емді кдбақтың шеміршектегі
бездері мен май бездерінің қызметіл қалпына келтіруге бағыттау керек
болады. Ол үшін қабықтарды 2-3 апта бойына дезинфекциялаушы жане
антибактериялық майларды (10-20 процентті сульфацил, 1 процентті
тетрациклин, 1 процентті синтомиции линименті ж.б.) қолдана отырып,
шыны таяқшалармен жүйелі түрде уқалау (массаж жасау) қажег болады.
Массаждан бұрын қабақтардың шетгерін спиртпен немесе спирт-эфир
қоспааымен ылғалданған мақтаны таяқшаға тығыз орап алып, сол
таяқшамен сүргіп майсыздандырады. Бездердің, әзекшелерін жауып турған
майлы кдбыршақтар мен тыіыншалар үқыгггы алып тасталынады. Массаждан
кейін қабақтардың шетгеріяе 1 проценгті бриллиант көгіігің спиртгі ертіидісі
жағылады.
Жаралы блефариттерді емдеіенде алдымен барлық қабыршақтарды
қалдырмай үқыпты алып тастайды. Оларды жүмсату үшін қабақтардың
шеттерін балық майымен, вазелин майымен немесе кез келген
сульфаниламидті маймен майлайды.
Алғашқы 2-3 күнде жара болган жёрлерін спиртпен, 1 проңентті
бриллиаит көгінің спиртгік ертіндісімен немесе 5 процентті күміс нитрат
ертіңдісімен күйдіре жағады. Антибиотңктердің бІріяің ертіндісіне малыиган,
мысалы пенициллиннің, эритромициннің немесе неомициннің (1 мл ертіңдіде
100000-250000 ЕД), тілім мақтаны кдбақтардың шеггеріне жапсырып
қрю тез арада қдбыну белгілерін жояды. Осы макда-ламгкиды 10-15 минутган
күніне 4 ретке дейін қайталап қояды. Түнге қарай кңбақтардың шеттері
жоғарыда аталған майлардың бірімен майланады. КейбІреулердің
антмбиотиктерге аріық сезімгалдығы болуы мүмкін. Егер ірінді кңбырсіақтар
қайтадан пайда болмаса, онда кңбақтардың шетгеріне кортикостероидтық
майларды жағу үсынылады (0,5-1 процентгі гидрокортизон майы). Кдйтпаған
жағдайларда аутогемо- жане витамино-терапич үсынылады.
54 ТЕРТСКЕН (НоггіеоІшп)
Теріскен дегеніміз кірпіктердің түп қалташаларының немесе май
бездерінің жедел іріндеп қабынуы. Ауыруды ірің тудыратын микробтар,
көбіне стафилококктар, қоздырады. Қабақтардың шеттеріне жақын
шектелген қызарып ауыратын ісік пайда болады. Қабыну инфильграты
әжептәуір жылдам үлкееді, кңбақ ісінеді (102-сурет), қейде коз алмасының
дәнекер кдбыпя да ісінеді (аһеиюзів). Екінші-үшінші күні инфилырат іріндеп,
босаңсыйды, ісйсгің тнбесі сарғыш тартады. Үшінші-тнртіиші күңдері
теріскеннің кішкене іріңмен жөне шіріген тканьдермен бірге сыртқа
шығады. Содан соң ауру сезімі азаяды, қабыігу белгілері саябырлайды.
Терінің ісігі мен қызаруы шамамен аптаның соңыны қарай кетеді. Кейде
кдбыну инфильтраты іргелес орналасқан бірнеше немесе қосылып кеткен
141
кішкене бірнсціс бастардаһ1 куралады. Бундай жағдайда теріскснге бастыя
ахыруьқ дененіц қызуыиың квтерілуі, күлақтын алдындағы және жактың
астындағы лимфалык түйіндерінің ісінуі дс қосылады. ОргаиизмнІң
ауыруларға қарсыласуы өлсіз адамдарда теріскендер бірінен сон, бірі пайда
бола береді пемесе көбіне көр шиканмен (фурункулез) қосыла жүреді.
Ішкі тсріскен (һопіеоіит ілГетиш) де ағымы жвнінен жоғарыдағымен
бірдей болады. Ол қабақшн, шеміршек безінін ірінді кабынуына байланысты
будғандықтан жарылып іргшіін шуы, әдетте, шеміршектік дәнекер қабығы
жағынан болады. Жарылғаннаи кейін ол жерде көбіне жалпак жапырақ
тәрізді грануляцйя (жара тканінің бітуі) жанылып өседі.
Теріскендер’ -эсіресе сырткы, асқынып көз шарасьшың флегмонасына,
көз веналарьшың қабынуына (тромбофлебитіяе), сирек те болса үңгірлі
деис қуысындз қанным. үюьша (тромбозына), мидық жүмсақ қабығының
ірнціі қабынуына, делбеге - ірінді менинштке үшыратуы мүмкін. Бүпдай
қатерлі асқынуяар абсцесске айнала бастаған теріскендердін. ірІңін
шығарамып деп сығудан кейін жиі пайда болады.
Іумдеу. Қабынудың алгашқі.г кезеңінде кейде инфильтрат үстіндегі теріні
70 пропеятгі спиртпен немесе 1 процентгі бриллиант көгііцң 70 процентті
спнрттегІ ертіндісін, немесе сары сынап майыиен күніне 2-3 рет жақса
жсткілікті болады. Кйзге күиіне 6-8 рет 30 процентгі сулъфацил-натрий
(альбуцид) ертшдісш немесе антабиотиктер ертіндісін тамызады. Күрғақ
жылүды, УВЧ-мен емдеуді қолдаиуға болады. Абсцесске айнала басгаса
жъщулық емдерді қолдануға болмайды. Терісхеңді сығуға мүлдем болмайды!
Ішу үшін сулыраниламидтер, саЯицилаттар беріледі. Теріскен қайггалай
берсс а\рудын. органвймін тексеру қажет. Жадпы денсаулықты нығайтатын
емдерді (сыра ашытқысы, витаминдер.мен, аутогемо-ауырудың нз қанымен,
сугпен емдеу) қолданады.
5.5.	ХАЛАЗИОН (Сһаіаяоп)
Халазион (ғрадина) - мейбоми безін қоршаған шеміршектің созылмалы
ү.тгая (пролифератингі) қабынуы. Ол баяу өседі, а\ырмайды, қабыну бслплері
бодмайда. Ігіктің үсгівдегі қабақтың терісі жылжымалы. онымен бірікпеген.
Сипағанда терінін, астында алғашында үлкендігі тарыдай болып, кеиін
біртіидеп үлкейіп бүрщақтың дәніндей болып білініп түрады және
шеміршекпен тығыз біріккен болады (103-сурет). Дәнекер қабық жагыяан
халазнон сұрғылт түсті болып көрінеді, оның манындағы дәнекер қабық
қалындайды жже қызарады. Кішкене халазион сирек болсада сорылып
кетуі мүмкін. Кейде халазион данекер қабық арқылы іш жағынан аз-
өзінен жарылады.
Патогенезі Халазионның пайда болуын мейбоми бездерінін; шығару
нзеқщелерінің бітеліп калуъшен байланыстырада Секрет жиналып без
созылып ксңееді (эктазия), содан соң секрет безді қоршаған ткаиьге бездің
қабырғасын бүзып өтіп қалталы гранулема пайда қылады.
Емдеу. Халазйон кішкене болса. онда оны сорғызып жіберу мақсатында
142
1 процентгі сары сынап майын жағады,
қабаққа кортикостероидтәр енгізеді. Егер
халазион сорылып кетпесе және ол үлкен
болса, онда оны хирургиялық әдіспен
емдейді. Операцияны қабақтгы
жансыздандырын болып жасайды,
кабақты арнайы тесікті қыскышпен
қысып алып сыртқа қарай айналдырады.
Шсміршекгің дэнекер қабытын қабақтың
шетіне перпендикуляр бағытында кеседі
(104-сурет). Тері арқылы жаратын болса,
онда теріні қабыктың шетіне параллель
103-сурет. Жогарғы қабақ
гағы халазион.
кесу керек болады.
304-сурет.	Халази -
онды алып тастау
а-қабақты қысқышпен қьг-
сып қсню; 6- халазионды
дэнекер қабық жағынан
кесу
Хадазионды үқьатгы қалтасымен ажыратып алады, қуыс қалған оряын
йодтың спиргггік ертіңцісімен кұйдіре жағады. Дәнекер қабық жарасын
тікпей-ақ қойса болады, ал теріні 2-3 жерінен тігеді. Содан соң 1 төулікке
гана тангышпен таңып қояды. Ереже бойынша, кесіп алынған халазионды
гистологиялық анализ жасау үшія лабораторняға жібереді, себебі көбіне
аденокарцинома да халазион тәрізді оссді.
5.6.	ҚАБАҚТАРДЬЩ ЖАҢА ТҮЗППМДЕИ
Қабақтарда әртүрлІ гнстогенезді түрлі-турлі қатераз және қатерлі іакгер
кездеседі. Қатерсіз эпителиалъдық ісіктердің ішінде ең жиі пайда
болатындары папилома, қарттық сүйелдер, май, тер және шеміршек
бездерінің аденомалары. Мезодермадан дамитын ^іктерден фибромалар,
липомалар, гемангиомалар кездеседі (105, 106, 107-суреттер). Тағыда
нейрогенді және пигментті ісіктерден-нейрофибромалар, (невустер) қалдар
да кездеседі. Қанның ауыруларында адамның денесінің әр жерінде ісік
тәрізді лимфомалар пайда болуы мүмкін. Олардың жиі орналасатын жері
қабақтар мен көз шарасының алдыңғы бөлігі болып табылады. Оқу
қуралының көлемі ісіктерге толық тоқтауға мүмкіндік бермейді. Олар
143
туралы қажетгі мәліметтерді көз аурулары жөніндегі арнайы қүралдардан
табуға болады.
ҚатерлІ ісіктерден эпителиден дамитын терінін, базальді клеткалық
және жалпақ клеткалық рактері өте жиі байқалады.
105-сурет. Қабақгардың фиброматозы	Юб-сурет. Жоғарғы қабақ
,	гьщ липомасы
Базальді клеткалық эпителиомалар (базалиомалар) қабақтарды
зақымдайтыи рактердің 85 процентін қүрайды. Олар кобіне көз саңлауының
ІшкІ бүрышына жақын теменгі қабақта орналасады. Базалиома
телеангиэктазиялар өтіп жатқан бІрнеше түйіндердін қосылып терінің
тығыздалған тегІстеу көтеріңқі жерінен басталады. Копке дейін бүл жер
өзгеріссіз түрады, бірақ кейІнірек оның беті әртүрлі болмашы закым әсерінен,
мысалы қол орамалмен бетті сүрту сияқты, өте ондй жалақтанып каязнды.
Кднаған жерінің бетінде пайда болған қабыршақ жылдам-ақ түсіп қалады
да Ісік өзінің алгашқы кадпына келеді. Кейінірек, баяу инфильтративтік
өсу нэтижесінде дөңгелек ісіктің ортасында шеті жүмырланған жара пайда
бола бастайды (108-сурет). Кубылыс жылдарға созылады және жара үлғайып
көршілес бет терісі мен коздің шарасына жайылады.
Кдбақтың жалпақ клеткалы рак - ісігі агрессивті ағымымен ерекшеленеді.
Клиникада жаралы және түйінді түрлерге бөлінеді. ІсІк қабақтардың
шеттеріндегі кішкене ғана балауыздай сүр кедір-бүдырлы двңестіктен
бастадады. Содан соң ісік біршама жылдам өседі де ыдырайды. Үңгірлі
шеті бар терең жара пайда болады. Ісік теріден денекер қабыққа өтеді,
кездің шарасына, мүрын қуыстарына таралады міс лимфа түйіндеріне
көшеді.
Адеиокардинома - қабықтардың шеміршек безінің қатерлі ісІгІнің (рак)
сирек гүрі. Клиникасы алғашьпгда халазионға үқсайды. Халазионды одетте
хирургиялық жолмен алып тастайды, бірақта тез арада ісік қайталайды
да анықгаудыц кдтелігі байкалады. Кейінірек Ісік тері мен дәңекер қабыкқа
өтеді, Іріп ыдырайды және барлық қабақтар бүзылады. Ісік өтег кеш
анықталған жағдайларда, оның лимфа түйіндеріне көшуІ нөтижесінде
сырқат қаза болады (109-сурет).
144
107-сурет. Твменгі қабақтың
гемангиомасы
108-сурет. Төмепгі қабақ
тың терісінің базальді клет-
калық рагі
Емдеу. Қысқа фокусты рентген сәуле-
сімен, суықпен (криодеетрукция) емдеу
жақсы нәтиже береді. Кішкене мвлшерлі
ісікті сау ткандер шегінен электр тогімен
кесіп сйып алып тастау және ткань кемісгігін
жамау да мүмкін болады.
5.7.	ҚАБАҚТАРДЫҢ ННРВТІ-
БҮЛШЫҚЕТ АІШАРАТТАРЫНЫҢ
АУРУЛАРЫ
Кдбақтардың айналма булшықетінің сал
(паралич) болуы қоян көз деп аталатын
(лагофталһМ-ІайорЫһаһлия) кездің сақлау-
ынын, то;іық жабылмауымен байкңлады. Бет
нерві нервтендіретін бүлшықетгердің салды-
ғымен бірге пайда болады. Бүл ауруда за-
қымданған жақтағы көздің, санлахът кендеу,
теменгі қабактын, бүлшықеті әлсіз, ол көздің
алмасына жанаспайды. жас ағу банқалады.
109-сурет. Қабақтардың
аденокарциномасы.
Көздін, саңлауы жабылмайды, үйыхтаган кезде де кез ашық қалады.
Көздің сац."а\ы жабылмағандықтал к&здің алмасы кеуіп толарсиды, үнемі
түршігеді, ддаасер кдбық пең кдсаң кабықтың қабъшу белгілерІ пайда бсшады.
.145
Лагофтальм қабактар Іштен кысқа болып тутанда да, жарақатган
кейін тыртықты болып бітке.чде де байқалуы мүмкін.
Емдеу. Бет нервісІиІң салдьяын әдетте невропатолог-дерігерлер е.мдейлі.
Офтальмологтық квмек кезді кеуіп кету меи инфекция енуден сақтау
болып табылады. Ол үшіи күиіне бірнеше рет дәнекер қабык қуысына 30
процентті сульфацил-натрий ертіндісін, стерильді вазелин иайын, болмаса
сульфаниламид немесе антибиотиктер ертіндісін тамызады. Түрақты
лагофтальмді оператиетік емдеу керек болады. Ол үшін көздің саңлауын
кішірейтІп тігу (блефарорафия) немесе бұлшықеті әлсіз төменгі қабақты
бнын, өн бойына өткізілген (ішкі байламнан сыртқы байламга дейін)
синтетикалық жіппен немесе өз саиьшың жалпақ фасциясынан алыиган
жолақ тіліммен көздің алмаоына жанастырып тартып тігіп қою керек
болады.
Жоғарғы қабықтын, салбырауы (рГозіз-птоз) іштен тууы немесе кейін
_ шіайда болуы мүмкін. Іштен туатын птоз жоғарғы кабақты көтеретія
 лбүлпгықеттіі^ жегкілікті дамымауынан пайда болады (110-сурет). Кейін
пайда . брлран' птоздың себебі жоғарғы қабақты көтеретін бүлшықетгің
шала немесе толық сал бол\ы. Ол көбІне көз - қимыл нерві неретендіретін
басқа да бүлшықеттердің шала немесе толық
салдығымен бірге кездеседі.
Кдбақты жоғары кэтеруте симпатикалық
нервпен нервтенетін біріңғай салалы бүлшық
ет қатысатын болғандықтан мойынның
симпатикалық нервісінің сал болуы кезінде де
птоэ пайда болуы мүмкін. Бүл жағдайда үстінгі
кабақтың салбырап түсуімен бірге квз
алмасынын, шүңіректенуі және қарашықтың
тарылуы байқалады. Бүл белгілер жинағы (птоз,
миоз, эиофтальм) Горнер жинағы (сяндром) деп
аталады.
Емдеу. Ем гпоздын, себебін жоюға бағыт-
талған болуы керек. Іпітен туған шамалы дөре-
желі гггоз емді қажет етпейдһ Көгггеген аурулар
қабақты жоғары көтеретін бүлшықетгің қыэме-
тінің кемістігія мандай булшықетінің қызметін
кушейту немесе басын жоғары когеру аркылы
(“жүлдыз санаушы”) толықтырады. Егер салбыраған қабақ қасаң кабықтың
қарашык маңын жауып қалса оперативтік ем қажет болады. Терінің
астымен жіп өткізіп қабақты мандай булшықстіне тарггырып қою немесе
леваторды кысқартуға бағытталған операциялар жиі таралған (Ш-сурет).
Блефарохалязис (Ьіерһагосһаһіз) - көз сандауының сыртқы бүрышына
үстіңгі кдбақтың жүқа терісінің салбырауы (112-сурет). Терінің үстінгі
қабақты көтеретін бүлшықетгің, тарамысымен әлсіз бірігу салдарынан пайда
боладьс Жас өспірімділік шақта қабақтың жиі қайталған домбығуынан
кейін (Квинке асътруы) пайда болуы да мүмкін.
ІІО-сурет. Іпгген
туған пто.з.
112-сурет. Блефарохалязисі
бар ауыру
іі-сурет. Птозды емдеуде
злдаиылатын тері астымеи
хЬсіген жіптер.
Емдеу. Тек тері коп мөлшерде қатпарланса гаяа сәндік (косметикалық)
ақсатта теріні кесіп алып тастау қолданылады.
Кдбақтың Ішке айаалуы (еппоркш) - қабақтың алдынты кірпікті қырынын,
адің алмасына карай айналып бүрылуы. Бүидай жағдайларда кірпіктер
іетка тәрізді кдсаң кдбыкты ыскылал закымдайды, тіпгі оған жара гүсіреді.
Көздің айналма бұлшықетініи қабақтық болігінің қүрысып туйілуінен
әне қдбақ шеміршегшІң майысу, мысалы трахомадан болатын, немесе
уйіктен қейін болатыи кабакіын, артқы дәиекер қдбықтық бетінің қысқару
ілдарынан қдбақгың ішке айналуы пайда болады. Еос терілі қарт адамдарда
мғһюнктнвитгер мен кератит ауыруларында төменгі қабақтың қүрысып-
/йіліп ішке айналуы жиі паида болады. Кейде операция жасалған көзді
іңып қойғанда да қабықтың түйілін ішке аиналуы байқалады. Кдбақтың
гжс айнал},ы қабақтыи күшті қурысып жиырылуынан жас адамдарда да
айда болуія мүмкін.
114-сурет. Қарггардағы төменгі
қабақгыц атониялық сырт айналуы.
13а> ІІЗб-суреттер. Теменгі
абақтың нпке айиалуы мен
вы гүзету одісі. (б)
146
І47
115-сурет. Төменгі кд-
бағы тыртықтан снрт
айналған ауру.
Емдеу. Кдбақтың түйіліп ішке айналуының емі оның басты себебін
жою болып табылады. Кдбақтын түйІліп Ішке айналуын лейкопластырмен
тарттырып жапсыру арқылы жоюға болады. Ауыр жағдайларда қдбақты
жіптермен тарттырып қою, кдбақты бойлай тері тілімін кесіп алып тастау
операциялық емдері қажет болады (113-сурет). Тыртықтан болған ішке
айналуды емдеу үшін шеміршектің майысуын түзету, дәнекер қабықтың
артқы бегін узарту сияқты күрделі пластикалық операциялар қолданылады.
Қабақтың сырт айналуы (есігоріоп)
бүлшықетгің түйілу салдарынан, салдануынан,
тонуссыздығынан жене тыртықтанудан пайда
болғандар деп бөлінеді.
ТүйІліп сырт айналу созылмалы блефа-
роконъюнктивиттер фоныңда пайда болады.
Салдық сырт айналу бет нервісі сал
болғанда байқалады.
Тонуссыз сырт айналу әдетге қарт адам-
дарда көздің айналма бүлшықетінің семуі мен
терісінің серпімділігінің томендеуінен пайда
болады (114-сурет).
Тыртықтық сырт айналу жарақат, күю,
терІ туберкулезі, түйнеме (сибир жарасы)
салдарларынан пайда болады (115-сурет).
Кдбақтың сырт айналуы оның көз алмасына
жанаспай төмен салбырауымен сипатталады.
Ауыр жағдаиларда қабақтың дәнекер кдбықты беті сырткд қарап түрады.
Түрақты тітіркенуден дәнекер кдбық өсіп кетеді жөне ол кдтқылданады.
Әдетте кдбақтың сырт айналуы жас тесіктерінің де сырт айналуымен
қатар жүреді де түрақты түрде жас агып түратын ауыр жагдайга душар
етеді.
117-сурет. Іпгген туған пто
бен эпикантусты ауру.
Нб сурет. Твменгі қабақтың сырг ай
яалуындн жасалатын КунтШимановский
опсрацысыиың кезендері.
я-фигуролы кесу; 5-жіптерді өткізу; в-жіятерці
тартып байлау,
Емдеу. Емі әдетге операциялар жасау арқылы жүргізіледі. Кдбақтың
сырт айналуының ауһф-жеңілдігіне байланысты әртүрлі тәсілдерді қолданадьі.
Кдбақ көз алмасына с&т ғана жанаспай түрса, онда оның ішкі бетіңен
қырына жақын жерде жіңішке конъюнктива-інемІртекті тілім кесіп алып
оны кыскдртады. Ауыр жагдайда 116-суретте принциптері көрсетілген
К.ун'т-Шиманонскнй операциясы жақсы нәтиже береді.
5 8. ҚАБАҚТЫҢ ІШТЕН ТУЕАН АҚАУЛАРЫ
Блефарофимоз (ЫерһзгорһІтож) - кейбір жағдайларда тіпті үзындығы
10 мм, биіктігі 4 мм болыі! қалатын көз саңлауының кыскаруы мен
тарылуы. Бүл ақаулық көбіне эпикинтус және микрофтальммен (кішкене
көз) бірге кездеседа.
Эпикантус. (ерІсапіш) - кез сандалъіның ішкі бүрышын жауып туратын
жарты ай тәрізді терінің кдтпары. Ждрғақ төрізді бүл катпар көз саңлауын
жауып оның пішінін өзгертеді, көзге маңғолдық түр береді. Эпикантус
үнемІ екі жақты болады. (П7~сурет).
Колобома (соіоһота) •- қабақтың шетінің үшбурышты немесе жарты
дөнгелек тәрізді кемістігі. Көбіііе жоғарғы кдбақтың орта жерінде болады,
басқада бетгің кемІстіктерімен бірге байкдлады.
Емдеу. Аталган ақаулықтарда пластикалық операциялар жақсы
нәтижелер береді.
VI- ТАРАУ
ДӘНЕКЕР ҚАБЫҚТЬЩ (КОНЪЮНКТИВАНЫҢ)
АУРУЛАРЫ
Дәнекер қабықтың ауруларының ішінен басты үш топты бәліп алып
айтуға боладьк (кдбынулар, дистрофиялар, ісіктер).
Дөнекер кдбықтың қабынулары дәрігерге кәрінгея көз ауруларының
үштен бірін қүрайды және де уақтынша еңбекке жарамсыздықтың ен, бІр
басты себебІ болады. Кейбір кдбынулар жүқпалы және эпидемиялық
сипат алады.
Біздің елде халықтың материалдық және мәдени дөрежесінің
жоғарылауының иэтижесінде, барлық жерлерде жоғары нэтижелі дәрі-
д^мектерді қолдана отырып жоспарлы түрде жүргізілген профилактикалық
жөне денсаулықты пығайту шараларының нәлижесінде жүқпалы-індетгі
149
148
қабыяуларды емдеуде көгттеген табыстарға қол жетті. Революциядан бүрын
мешеу қалған Россиядағы әлеуметтік ауыртпалық болған, халық арасына
кап таралған трахома (басыр) ауруы түгелдей жойылды. Кездегі соз
(гонобленнорея), туберкулезді-аллергиялық аурулар кездеспейді,
эпидемиялық қабыну некен-саяқ кездеседі. Осылардың бәрі дәнекер қабык
ауруларының қүрылысын өзгергті : бактериялық аурулардың үлес салмағы
азайып, внрусгык, аллергиялық зақымданулар едәуір жогарылады.
ЭгилоГиялық факторларына және клиникалық сипат ерекшеліктеріне
баиланысты қабынулардын, кептеген түрлерінен келесі негізгі топтарды
бөліп айтуга болады: а - бактериялық: сгафилококктІк, пневмококктік,
стрептококктік, гонококктік, Кох-Уикстік, дифтериялың диплобапиллярлық;
б - внрустық: герпестік, адеиовирустық, эпидемиялық кератоконъюнктивит,
эпидемиялық геморрагиялық в - хламидийлық: басыр (трахома), кіріспелі
конъюнктивит (паратрахома); г - аллергиялық және аутоиммундық: дәрі-
дәрмектік, полнноздық, көктемті қарығу, туберкулезді-аллергиялық,
пемфигус.
6.1.	ДӘНЕКЕР КАБЫҚТЫҢ ҚАБЫНУЛАРЫ
6.2.	БАКТЕРИЯЛЫҚ ҚАБЫНУЛАР
Бактериялық қабынулар (конъюнктивитгер) көбіне стафилококкпен
(зіарһііокоссий аигеиз), стрегггококкпен (зігеріососсіи руо£епез), пневмококпен
(зігеріососсцз рпешпопіае) қоздырылады жене, әдетге, олар жедел аурулар
түрінде өтеді.
Жедел жүқпалы қабыну алдымен бір көзде басталады да ізін ала
екінші көзге де өтеді. Сырқаттар коздерінің қызаруына, жасаурауьша,
былшықтасуъша, дуылдап қыііпына, көзге бірдеме немесе қум тускендей,
ашып күйген ТәрІзді сезімдерге шагым айтады. Таңертең турған кезде
көзін зорға ашады, үйткені қабақтардың кірпІктері бір-бірімен кеуіп қалған
былшықтармен жабысып қалады. Ауру анамнезінде көзге шаң-тозаңның
түскені, оның аяздап қалғаны, ақпаи турған сүта шомылғаны, организмшн
жалпы нашарлауы, мурын-тамақ аурулары, түмаураткдн халі және де
басқалар айтылады.
Көздерді қарағанда қабақтардьш, дәнекер қабығы күшті кызарған, ашық
қызыл түсгі, ісінген және босап қопсыган, шеміршек бездерінің суреттері
көршбейді (118-сурет). Пролиферациялық қүбылысп-яң нәтижесІнде бүртіктер
(сосочки) мен аяалық бездің көпіршік клеткалары (фолликулалар) пайда
болуы мүмкін. Көз алмасына өтер буктесін дәнекер қабыгы қалыңдайды,
үлғаяды да қосымша бүктесін тэрізді бүлтыйып шығып түрады. Кездің
алмасы да қызарады, әсіресе, кү.моезгс жақын жері кушті қызарады
(беткейлік қызару)- Ақ қабықтың денекер қябығы ісінеді, қалыңдайды,
кейбір жағдайда сілікпе тәрізді болады.
Пневмококктык, қабыяу (конъюнктивит) кебіне балаларда байкдлады
және бірнеше ерекшеліктермен өтедІ.
Кдбақіар ісінеді және дәнекер кдбықта нүкте терізді қашидаулар болады.
(дбақтар мен төменгі күмбездік дәнекер кабығында суланған мақтамен
іңай алынатын ақшыл-сүр түсті қабыршақтар пайда болады. Оларды
ілғаянан ксйіи көисіген дәнекер ткань жалаиаштанады, бірақ ол қанамайды.
Субылысқа қасаң қабық жиі қатысады. Оның лимб маңының беткейлік
сабатыпда уақ инфильтратгар пайда болады. Бүл инфильтраттар кейіи
қараға айналады, бірақта олар жазылғаннан соң қасаң қабықта түрақты
іақ кдлмайды. Ауру балалар үжымында зпидемиялық сипат алуы мүмкін.
Емдеу. Ең алдымея дәнекер қабық қуысының микроб флорасы мен
ілардын микробқа қарсы қолданылатын дөрілерге сезІмдігІн анықтау үшін
іның ішіндегісін зерттеуге алу қажет, Дәнекер қабықтың қуысын
інтисептикалық ертіңділермен жиі жуу қолданылады ( 2-4 процентгі бор
;ыіпкылы, 1:5000 нерманганат калий мен фурациллин ертінделері). Көзге
Ю-процентті сульфацил-натрий ертшдісін, кең спектр әсерлі антибиотиктер
гртіндІлерін (1-процентті теірациклин, линкомицин, эритромицин ж.б.) күнІне
1-6 рет тамызады және тағы да кңбақтардың артына майлы дәрілерді (10-
20 процентгі сульфацил-натрий, 10-процентті суль^іапиридазин-натрий,
[-процентті тетраңиклиң эритромицин, синтомицнн ж.б.) салуды қолданады.
Цәнекер ідабы^тың жедел ңабынуында көзді таңып байлауеа
болмайды!!! Таңылған коздің қабақтарды қдғуы болмағандықтан іріңді
эеліністер дәнекер қабық қуысынан жылжып шықпайды да микробтар
^лорасының осіп жетілуіне қолайлы жағдай тугы.зады және ауру кдсаң
үабықтың зақымдануымен асқыну мүмкін.
Профнлактикасы Дәнекер қабықтың жедел қабынуыньщ профи-
іактикасы жеке гигиена ережелерін сақтау болып табылады (кезге
куылмаған қолды тигІзбеу, басқа біреудің сүлгісін қолданбау ж.т.с.с.).
Ауырған балалардың ясли-бақшалар мен мектепке баруына болмайды'
Аурумен жанасқан адамдардың көздері ауырып қалмас үшін 2-3 күн
5ойы олардың көздеріне 30-проиенлті сульфацил-натрий ертіндісін күніне
4 реттен тамызады. Іріиді бөлініс тоқтағанша сүлгі, төсек-орын кунде
аүъісіырылады, турмыста күндехйкті қолданылатын ортақ заттарды қолдануға
үзілді-кесілді тыйым салынады (мысалы шүмекті қол жуғыштар).
Жедел эпидемиялық қабыну (Кох-Уикс коньюикгивигі). Қоздырушысы
Кох-Уикс (Наеторһііш сопішхііүігійіз) бактериясы. Ауру аса жуқпалы,
Әдетге барлықжан үя мүшелері ауырады, егер ауру ясли-бакщаға, немесе
иектепке жүқтырып әкелінген болса, онда эпидемия барлық балаларды,
кемесе олардың көпигілігін қа.мтиды.
Ауру микробтары бар ластанған қол, киім-кешек, сүлгі және сол
сияқты заттар арқылы жанасып-жалғасу әдісімен бфеуден біреуге жүғады-
Ауруды жүқтырушылар көбіне шыбындар болады. Ауру адамдардың бір
бөлігінде олар жазылғаннан кейін де бактериялар сақталып қалуы мүмкін
Және олар аурудың эндемиялы болуын сақтайды. Бүл аурудың эпидемиялары
барльіқ дерлік жылы және ыстык. климаіты елдерде таралған. Ауру Орта
Азия мен Кавказ республикаларында да кездеседі.
Ауру қабақ пен көздің алмасының дәнекер кдбығынын қызаруымен,
Жас ағумен жане көздің қарығуымсн кенегген басталады. Қабақтардың
151
150
шеттері қүрғап қалғаи беліністермен жабысып қалғандьіқтан таңертец
сырқат көзііі аша алмайды. Бірінші күні бөлініс мардымсыз қоймалжынды
болады, ал кейін ол көбейіп іріңді бөлініске айналады. Әдетте екі көз де
ауырады, алдымен бір көз ауырады да екінші көз бірнеше сағаттан соң
немесе 12 күннен кейін, яғни инкубациялық кезеңнен соң, ауырады,
Жедел эпидемиялық коньюнктивитге қүбылысқа кез алмаснның денекер
қабығының катысуы оның ерекшелігі болып табылады, ол бірден кызарады,
ісінеді, онда қанталаулар байқалады. Көз сацлауьгаың ашық түсындағы
ақ қабық коньюнктивасы Ісініп қалыңдайды да табаны лимбке қараган
бозгылг-сүр туеті аралша тәрізді үшбүрыш болып кәрінеді. Төменгі күмбездік
дәнекер қабық күіиті ісінеді. Кабақтардың едөуір ісінуі, дененің қызуы
жоғарылауъі, басгың ауруы, түмаурату, дімкөсгік жиі пайда болады.
Балаларда ауру өте-моте қарқынды өтедІ. Оларда қубылыскд қасан қабық
қатысады, онда беткейлік инфилътраттар пайда болады. Бүл жағдайда
сыркат жарықтан күшті жасқанады, кабақтар қүрысады жэне ірінді бөлініс
пен жас ағады.
Кейбір жағдайларда ауру белгілері аз байқалған, дәнекер қабықтың
шамалы қызаруымен, аз мөлшерде қоймалжыңды немесе қоймалжың-
іріңді бвліністі білінер-білінбес формада өтеді. Ауру 5-6 күнге созылады,
ал еғер қүбылысқа кдсаң қабық ілесіп, ауру асқынса, онда ол едөуір
үзакқа созылуы мүмкін.
Дер кезінде дүрыс емделсе аурудың барысы (прогнозы) жайлы.
Коньюнктивит белгілері бөсеңдей бастасымен қасаң қабықтағы
ннфильтратгар да жылдам және із-түзсіз сорылып кегеді..
Профилактикасы. Бактериялы адамдарды анықтап жене оларды
бактериялық сынақтан өткһіп, муқият емдеу кджет. Эңдемиялық аудандарда
барлық балаларға көктем-жаз кездерІнде а\руды алдын ала болдырмау
мақсатында 20 процентгі сульфацил-натрий ертіңдісін немесе антибиотиктер
ертіндісін ( 0,25 процентті левомицитн ертіндісін, бензилпенициллиннІң
натрий тузының ертіндісІн) (Імл де 5000-Ю000ЕД) оқтын-оқтын олардың
көздеріне тамызу қажет. Ауырғандарды дереу оңашалау керек, ал аурумен
жанасқандар профилактикалық емделуі қажет. Шыбындармен актив күрес
жүрпзіледі.
ү (Гонококктық коньюнктивит (гонобленнорея) - көздің созы, ол дәнекер
қабық қуысына қоздырғыш гонококк (Т^еі&зегіа допоітһоеае) түскенде пайда
болады Гонококклы ірің агу (гонобленнорея) дәнекер қабықтьщ ете ауыр
зақымдануы, ал ол қасаң қабық үшін де өте қатерлі (119-сурет).
Клиникада нәрестелер, балалар жөне ересектер гонобленнореясы
ажыратылады. Дүниеге жаңа келген нәрестелер туу жолдарьшан өту
кезінде соз ахруын а\ңу анасынан немесе оларды күтуге керекті қүрал-
жабдықтар арқылы жуқтырып алады Балалардың гонобленнореясы көбіне
қыз балаларда кездеседі. Олар ауруды гигиеііалық ережелерДІ
сақтамағандықтан ауру анасынан жуқтырып алады. Ересек адамдар жыныс
органдарының беліністерімен ластанған қолдарымен ауруды көздеріне
жуқтырады. Кешнгі кездерІ бүл ауру өте сирек кездеседі.
Нәрестелер гоиобленнореясы, әдетте, туғаянан
дң 2-3 күн откеннен (инкубациялық кезен) кейін басталады. Қабақтардың
Дқындалган кокшіл-қызыл түсті ісігі пайда боладьі, көзді кдрап керу
діІн оларды тіпті ашути мүмкіндік болмайды Қабақтарды ашуға әрекет
^асағанда кез саңлауынан етгің жуындысыиа үқсас қаиды сүйықтық
іткыи шығады. Дәнекер қабық күшті кызарған, инфильтрацияланғап,
апсып жумсаган және оңай қанайды. 3-4 күннен кейін қабақтардың ісіғі
заяды, олар жүмсайды да үсіағанда кдмыр тәрізді болады. Көздең кдймақтай
рю сары түсгі көп ірің ағады
Гонобленнореяның ерекше қауіптілігі оның қасаң қабықты зақымдауы
олып табылады. Ісінген қабақтар мен дөнекер қабық қасаң қабықты
ығып оның қоректенуін бүзады. Кдсаң қабықтың эпителиі былжырайды
сәне де дәнекер қабық куысындягы көптеген іріңді боліністердің әсерінен
іылдам ондй іріңді жара пайда болады. Кдсаң қабық күтігірт тартады.
)сы фонда сарғыш-сур түсті инфильтрат пайда болады, ол көп кешікпей
ідырайды да жараға айналады. Жараның ағымы әртүрлі болзъі мүмкін.
іелгілі мвлшерге жеткеннен соң жара тазарып беріштеніп бітеді де аққа
яналады. Ірінді жара қасаң қабықты тезден балқыгып оның тесіліп
етуіне үшыратуы мүмкін. Сөйтіп, инфекция кыздін, алмасының ішіне еніп
ндофтальмит немесе кейінірек кез алмасыпын семуіне әкелетін
іанофтальмиттің пайда болуына ушыратады. Бүл аса қатерлі асқынуга
онококкті коньюнктивиг нәресгелерде біршама аз үшырататынын айта
егу керек.
Гонобленнорея ересекте рде нәрестелерге қарағавда
уыр өтеді. Ол организмде жалпы белгілермен (қызбалы күймен, буыпдар
іен бүлшық еттердің зақымдануымен, жүрек қызметінің бүзылуымен)
,оса журеді. Ересектерде әдетте бір кез ауырғанымен жоғарыда аталған
асан. қабық пен кез алмасының баскд да бөліктерінде болатын асқынулар
<иі кездеседі және де қатқыл-қалың ақгың пайда болуъімен, соқырлықка
шырататын көз алмасының ссмуімсн бітеді.
Гонобленнорея балаларда ересектерге қарағанда
іеңілдеу, ал нәрестелерге қарағаңда ауырлау отеді. Ересек балаларда
онобленнорея қүбылысына қасаң қабық жиірек қатысады. Ересектердегідей
ларда да бір кез ауырады.
Д и а г н о з қойып анықтау, өзІне тән клиникалық езгерісгер
•олғандықтан, әдетге қиындық туғызбайды. Диагнозды дәлелдеп рвстау
Шін дөнекер кдбықтың куъісынан бөліністі алып, гонококкты табу үшін
абораториялық зерттеу қажет. Нәресгелерде кездесетін хламидийлі
іленнорея туғагаіан кейін 7-10 күннен бурын пайда болмайды. Бул ауру
те жеңіл болар-болмас қоймалжың-Ірінді бөлінІспев сипат алады.
онобленнореяны ажыратып, анықтап білу үщщ осыларды білу қажет.
Е м д е у - жалпы ем мен козге қолданылатын емдерден түрады.
Калпы ем сулъфаниламидтер мен кең спектрлі антибиотиктерді жасына
ййлаиысгы тиісті мөлшерде (дозаларда) қолданудан т\'р<ч;гы. Козді 1:5000
йлий перманганат ертіндісімен жиі жуу, әрбір 1-2 сағаттан кейін
152
153
бензилпенпциллин натрий іүзының (1 мл-де 10 000 ЕД) немесе баска анги
биотиктер цемесе 30% альбуцид ертщцілерін кеэге тамызу үсынылады. Түнге
кдрай кевге сульфаниламидгі, аніибиотикті май немесе дврілі иленка салады.
Толық клиникалық жазылганша және денекер қабық қуысыныц
б&лініанде гонококк жоқ болғанпіа емдеуді жүргізе беру керек. Ем аурудыц
мерзімін бірнеше кунге қыскдртады.
Б о л ж а м ахфу уақтылы және жігерлі емделсе қолайлы болады. Ем
кдсаң қабықта пайда болатын асқынулардың алдын алып, кору кдбілетінің
темендеуі мен соқыр болуға жол бермейді. Россияда 1917 жылға дейін
гоноблениорея соқырлыққа үшырататыи себептердің 10 процентін қураған
болса, қазіргі уақытта барлық жерлерде нәрестелерде кдтал қолданылатын
жүйелі ярофилактикалық шараларға байланысты оте сирек кездесетін
болды.
Профилактикасы. Нөрестелерде гонобленнореяның
профилактикасы міндетті түрде жүргізіледі. Туган бойда нәрестенің
кабактарын 2 процентті бор кышкылының ертіндісіне малынған мақтамен
сүртеді де эрбір козге 2 процентгі куміс иитратының ергіндісін тамызады
(Матвеев-Креде төсілі). Кіндікке жағатын 10-20 проценттІ ляпис ертінңсіл
кдтелесін тамызып қоймау үшіи қатал түрде қадағалап отыру қажет
Ынтасыз акушеркалардың 10 процентгі күміс гапратының ертіндісія кдтелесія
нәресгелердің козіне тамызып қоюы нетижеанде кдсаң кңбықты күйдіріп,
кезді қалың ақ басқан қасіретті жагдайлар белгілі. Күміс нитратын
қолданудьш. қауітілігі хәне де Матвеев-Креде тәсілі нөрестелерді
хдамидийлық бленнореядан толық қорғай алмайтындықтан соңғы жылдары
жаңадан дайындалған аитибиотиктер ертіндісін немесе 30 лроцентгі
сульфвацил-натрии ертіндісіһ қолдаяады. Олар көзге 1 сагат ішінде уш
рет тамызылады.
Гонобленнореянын ең басты профилактикасы жүкті әйеллерді бірнеше
рет муқият іексеру болып табылады. Егер жүкті әйел ауру болса, онда
оларды әйелдер консультациясында уақтылы жөне актив түрде емдсу
қажет болады. Ересектер мен' балаларда гонококкты коньюнктивитпен бір
көз ауырса, оида екінші көзі ауырып қалмас үшін санитарлы-эпидемиялык
жәнепнгиеналық шараларды сақтау қажет.
(Ди фтериялық коньюнктивитін (көз күлін) Леффлер бациласы
(СогупеЬасіегііігп Шрһіегіае) қоздырады. А\ру әдетте жутқыншақ, мүрыя,
көмейлердің ауыруымен бірге пайда болады, бІрақта бірден кезде басталуы
да мумкін. Қазіргі уақытіа бүл ауру өте сцрек кездеседі және дафтерияға
кдрсы егІлмеген немесе шала егілген балалар мен ересектерде кездеседі.
Қоздырғыш тканьдерфң күшті ісігіүі мен фиброзды шіріген қабыршактар
пайда кылатыи аса жоғары улағыппынямен сипатгалады. Ауру кдбақтардьш
күпггі ісінуімен, кызаруымен, ауыруымен және тьныздануымен басталады.
Кабақтарды теріс айналдыру мүмкін болмайды. Қабақтарды тек қана бір-
бірінен шамалы ажыратуға ғана болады. Кдбақтар ажыраған кезде кез
саңлауынан улпекті лай сүйықтық шығады. Қабақтардың тетгерінде сүр
түсті қабыршақгар корінеді. олар қдбақтар мен кәз алмасының дәнекер
қабығына жайылган. Қтбыршақтар астындағы тканьдермен тығыз жабыскңн,
оларды ажырату қиынга соғады. Зорлап жүлып алынғая жерлері қанайды.
Дәнекер қабықтың зақымданган жерлері ыдырап шіриді де ауру
басталғанынан 7-10 куннен кейін тусе бастайды. Крбыршақтар түсе бастаған
кезеңде белініс іріңге айналады, Кдбақтардың ісігі азаяды, қабыну қайта
бастайды да шамамен 2-3 жүмадан кейін қүбылыс жүлдызша тыраықтардың
пайда болуымен бітеді. Кез алмасының дәнекер қабығы зақымданып,
оңдағы пайда болған жара беттерІ қабақтардагы жара беттерімен жанаскдн
болса, онда кдбақтар мен көз алмасы бірігіп - симблефарон пайда болуы
мүмкін. Ең қауіигісі қасаң кдбықтың қүбылысқа юйысып аурудың асқынуы.
Тығыз Ісікті кдбақтардьш. сығып басуы мен уыттың әсері салдарынан
қасаң қабықтың трофикалық қызметі бузылады. Қасаң қабыкта көптеген
инфилыгратгар, іріген жаралар пайда болады да олар Ірінді жараға айналады.
Ауыр жағдайларда қасаң қабық тесіліп кетеді де кәз эндофтальмитген
немесе панофтальмитген қуриды. Ауруга дифтерия азруындағы жалпы
белгілер де тән болады. Қүбылыс тек көзде ғана болса да сырқаттарда
жалпы улану, дененің қызуы жоғарылауы, аймақтық лимфа түйіндерінің
ісінуі мен ауыруы байкңлады-
Диагноз қою дифтерияның кабыршақсыз немесе тығыз емес
қабыршакть! жеңіл түрлеріне байланысгы қиындай түсуі мүмкін және де
басқа коньюнктивитгерде де (пневмокоқкты, вирусты) қабыршақтардың
пайда болатынын ескеру қажет болады. Қабыршақтар бүл ауруларда
оңай алынады және олардың орындары канамайды. Ақырғы қортынды
диагноз бактериялогиялық зерттеулердің дерекгеріне негізделеді. Бүл
жагдайда да дифтерия таяқгпаларының ксероз таяқшаларымен
морфологиялық үқсастығын үмытпау керек.
Профилактикасы және е м і. Сыркдтты инфекциялық
бөлімше боксінде оңаша орналастырады. Дифтерияға кдрсы 6000-І2000ЕД
сарысу (сыворотка) Безредко тәсілімен енгізіледі, тіпті күдікті жағдайда да
сарысуды енгізеді. Кең сяектр әсерлі антибиотиктердІ, А витамині мен В
витаминдер комплексін көзге тамшы түрінде, ішуге және тері астына,
бұлшықет арасына енгізу қолданылады. Аурудың алгашында кезда бор
қышқылы және калий перманганат ертінділерімен жиі жуып, кдаге альбуцид
немесе антибиотиктер ертіндісін тамызады. Түнге қарай дөнекер кдбық
қалташасьша I процентті сшггомицин эмульсиясын немесе 1 процентгі
тетрациклин майын салады. Дезинтоксикациялық ем қолдаиылады. Қасаң
кдбық қүбылысқа араласып а\ру асқынган болса, онда кдсаң қабықтың
қоректенуін жақсылаута және эрозия мен жаралардың тез жазылуына
бағытгалған ем қолданылады. Қабыну қүбылыс белгілері бәсендегеи кезде
сорылып тарап кетуге көмектесетін дәрі-дәрмектер қолданылады.
Диплобациллярлық (бүрыштық) коньюнктивитгі Моракс-
Аксенфельд (Могакзеііа Іасипаіа) - төменгі температуада турақты, ал 55°С
жоғары температураны сезгіш (өлетін), диплобацилласы қоздырады. Олар
с\ъіқ суда өміршеңдігін көптеген күндер бойына сақтай алады. Ауру
қоздырғышы сыркдтгамғаи адамнан ластанган қол, жалпы сүлп, жастық
155
154
және де басқа заттар арқылы сау адамга этеді, сондай-ақ ластанган
сумен жуынғанда да етуі мүмкін.
Ауру кебіне созылмалы түрде отеді, тек эте сирек жағдаиларда жеделдеу
өтеді. Ауру езІне тән клиникалык сипатқа не. Сьгркдттар көздің күшті
қышуына, күигендей сезінуте, шаншып ауруына, жиі ауырулы қабак
қагуға шағым айтады. Кэз саадауынын, сырткы бүрышынын, көңіл
аударарлықтай айқын қызаруынан аурудың аты пайда болған. Бурыш
маңындағы тері былжыраған. жалақтанған, ылғалды жарықтармен тілінген
болады. Бөлініс қасан, қабықтың ортасына жайылып кәруге кедергі келтіреді.
Түнде бөлініс кез сандауының бүрыштарына жайылып, қүрғап қатгы
балауыз төріздІ қабыршаққа айналады.
Е м д е у. Ауру дүрыс анықталса ең жақсы ем цинк сульфаты болып
еселтеледІ. Ол Моракс-Аксенфельд диплобацилласына ерекше әсер етедІ.
Цинк сульфатының 0,5 немесе 1 процентті ертіндісін кезге күніне 4-6 рет
тамызады. Кдбақтардың шеттеріне 1-5 процентті цинк тотықты майын
жағады. Ауру сезімі жойылғаннан кейін де бірнеше жүма цинкпен емдеуді
жалғасгыру керек болады.
Дүрыс емделмесе коньюнктивит жылдарга созылуы мүмкі-г. Кейде қасаң
қабықтың шетІнде беткейлік инфильтратгар мен жаралар пайда болып
аурудың асқынуы мүмкін.
6.3.	ВИРУСТЫҚ КОНЬЮНКТИВИТТЕР
Сонуы онжылдықта микробтық ауруларды табысты емдеудін, арқасында
вирусты инфекциялық аурулардың, олардың ішінде вирустық
конъюнктивиттердің, улес салмағы күрт өсіп кетгі. Олардың кенбірі өте
жуқпалы және эпидемиялық сипат алады. Олармен күресудін, ңәтижелі
шаралары әлі табылған жок, Вирусгы коньюнктивиттердің бүрқ ете түсуі
уақытша жүмысқа жарамсыздықтың ойламаған жерден есуіне жиІ.
соқтырады. Міне осының бәрі дәнекер қабықтың вирустық ауруларының
маңызды социал-экономикалық мәнін анықтайды. Дөнекер қабықты ^ртүрлі
топтағы вирустар зақымдай алады.
Үшықтык (герпестік) коньюнктивит. Ауруды жәй үшық (Негрез зіпі-
ріех) вирусы қоздырады. Бүл конъюнктивит балаларда жиі пайда болады
және де қубылыстың біржақтылығымен, үзаққа созылған мардымсыз
ағымымеи, қабақтардың терісінде копіршектердің пайда болуымен
сипатгалады. Ару клиникалық: катаралъдық көпіршікті (фолликулалық)
және көпІршікті-жаралық болып үш гүрде өтеді. Катаральдық түрінде
белгісіздеу жедел немесе жеделдеу қоймалжыңды, қоймалжын-іріндІ
коньюнктивит белгілері байқалады. Фолликулалық түрінде көпіршіктер
пайда болады. КөпІршікті жаралы түрінде эрознялар немесе жүқа
кабыршақты жаралар кабақтардың шеттерінде, дәнекер қабықта қайталай
беретіп жаралар пайда боладь;. Ақ кдбықтың дәнекер қабығында және
лимбте, іу^беркулезді-аллергиялық кератоконьюнктивиттегі сияқты, туйіндер
пайда болады. Туберкулезді-аллергиялық кератоконьюнктивиттерде
156
лалардың кәздерішң жарықка карығуы, көзден жас ағу. қабақтардыц,
ЙІлуі байқалады. .
Аденовирустық коныанктивит (фарингоконьюнктивалъдық қызба). Бүл
ру үштік белгілермеп : қызбамен, жүтқыншақтын қабынуымеп және
ңсіз фолликулалық конъюиктивитпен сипатгалады. Бүл ауру кеігген
рі белгілі болатын, бірақ оның аденонирусқа байланыстылығы тек 60-
ялдары дәлелденді. Осы жылдары тыпыс жолдарының жедел
іфекцияларын қоздыратын жаңа қоздьіргыипар-аденовирустар бөлініп
оьшды да жете зерттелді.
Ах^рУ қоздырғыштары аденовирустардың 3,5 және 7 серотип^гүрлері
ілады Ауру тамшылы-ауамен және жанасу арқылы жүғады. Инкубациялық
зеңі 7-8 күн болады.
Ауру дененің қызуы жоғары кнгерілуден және мұрын-жүгқыніиақтың
ібынуынан басталады. Дененің қызуъі жиі “екі-өркешті” түрге ие болады,
іежеге сәйкес, екІиші толқын коньюнктивиттің пайда болуымен сай
гледі. Жақ астының лимфа түйіндерінің үлкейгені байқалады.
(Шьюнктиіуіт әдетге бір квздеп басталады да 2-3 күітнсн кейін қүбылысқа
ійнші кез де қосылады. Қабақтар ісІнеді, қызарады, қоймалжынды немесе
оймалжың-ірінді бөлІніс пайда болады. Дәнекер қабықтың барлык бөЛІктері
ерлік қызарады, әсіресе тнменгі күмбездік түсында өте-мөте айқын
ызарады. Коньюктивиттер катәральдық қдбыршақтық және фолликулалық
үрде байқалуы мүмкін.
Катаральдык түрі ерекше жиі кездеседі және қабақтардың шамалы
іінуімен, дәнекер қабықтың қабақтық жоие күмбездік боліктерінің
ызаруымсн, шамалы мвлшерде қоймалжыңды немесе қоймалжын.-ірінді
іалініспен байқалады. Катаралъдык коныонкттівит осы аурудың ең жеңіл
үрі боладьі және орташа 5-7 күнге созылады. Аурудан толық жазылу 10-
5 күннен кейін болады. Кдсаң қабықта асқыну байқалмайды. бірақта
«ың сезгіштігінің нашарлауы занды түрде болады. ол коньюнктивиттердің
йсқа түрлеріне де тән.
Қабыршақты турі сирек кездеседі, шамамен барлық коньюнктивипердің
гөрттен бірінде кездеседі. Кдбыршақ әдетте жүмсақ жука ақ-сүр густі
кәне мақта тампонмен оңай алынады. Кейбірде астындағы кабынған дәнекер
ідбықтан қиын ажыратылатын біршама тығыз фиброзды қабыршақтар
оайда болады. Кдбыршақ альшғаннан кейін орны қанауы МүмкІн. Ннгижеде
ләнекер қабық тыртықтапып бітуі мүмкін. Коньюнктивиттің бүл түрі
ДИфтериямен шатыстырып қате диагноз қоюға себеп болады. Бүл
Коііьіонктиніптің дифтериядан өзгешелігі денекер қабықтың шамалы ІсінуІ,
көгерген ренктІң баЙқалмауы, қүбылыстын, кебіне ақ қабықтьш, дөнекер
КДоығының астына қанталаулармен қосталуы болып есептеледі. Қасаң
Қабық қүбылысқа сирек араласады, дегенмен кейде оның беткейлік
Қабәтында уақ нүкте тәрІзді ізсіз сорылып кегетін инфильтратгар байкдлады.
Фолликулалық түрінде шеміршек пен кумбездік дәнекер кдбықта
фолликулалар пайда болады. Кейбірде щамалы уақ фолликулалар қызарған,
бнгеіі данекер кабықтың бңрыш маңында орналасады.Басқа жағдайларда
157
фолликулалар Ірі, куңгірт сілікпе тәрізді, ісінген. болбыраған дәнекер
қабықтың қабақтық, әсіресе күмбездік боліктерін жауып жатады. Дәнекер
қабықтағы езгерісгер трахома ауруының алғашкңі кезеңіне уқсас болады.
Трахомада ешқашан қызба мен жүгқыншақтың кабынуы байкдлмайды
және де фолликулалар жоғарғы қабактың дәнекер қабығында мол болады.
Эпидемиялық кератоконыонктивит аденовирустын 8-серотипімен
қоздырылады. Соңгы кездері аденонирустың басқа да серотштгерінің аурудың
себебі болу ролін дүрысгайтын деректер жинақталған. Бул аурудьщ бүрқ
ете қалуы элде кашаннан белгілі және дүние жүзІндегі әртүрлі
мемлекетгерде, оның ішінде СССР-да да, көптеген онжылдықтар бойы
бірнеше рет байқалғаны белгілі және жазылган. Эпидемиялық
кератоконъюнктивит аса жоғары жүқпальілығымен сипатгалады. Ең бастысы
ересек адамдар зақымданады. Ауру жан үяда, ужымдарда жалпы түрмыс
затгары, ласганған тамшы дәрілер, офталъмологиялық қүралдар жане
медицина кызметкерлерінің лас қолдары арқылы жүғады. Инкубациялық
кезеңі 4-8 күн болады.
Клиникалық сипаты өзіне әжептәуір тән. Ауру алдымен бір козде,
сонан соң еқінші кезде жәдел басталады. Сыркаттар көздерінің кызаруына,
оның ласганғанына, жас агута, шамалы қоймалжыцды немесе қоймалжың-
іріңді бөлініске шағым айтады. Кнзді қарағанда кдбақтардың ісіңкілігі,
қызаруы және де дәнекер қабықтық қабақтық, күмбездік жарты ай
бүктесіндіқжас бүртікгік бөліктерінің инфильтрацнялануы байқалады.
Кызару мен сілікпе ісік көз алмасының дәнекер кдбығына да жайылады.
Қабақтық дөнекер қабықта, ең бастысы төменгі күмбезде. көптеген онша
ірі емес, мөлдір фолликулалар айқындалады. Бөлініс шамалы, іріңсІз кейбір
ауруларда жуқа, нәзік оңай алынатын ақшылдау қабыршақтар болуы
мүмкін. Қүлақтың алдындағы және жақтың асгындағы лимфа түйіндерінің
үлкейіп, ауру сезімі пайда болуы жиІ байқаладьі- Кездегі белгілерден
бүрын шамалы сырқатты хал. бас а\ру, үйқының бүзылуы сняқты жалпы
белгілер пайда болады. Шамамен бір жетіден кейін конъюнктпвит белгілері
басьшады, бірақ жақсы болған тәріздІ бірнеше күннен кейін жас ағу
күшейеді, кезге “қүм түскеңдей” тәрізді сезІм күшейіп, жарыққа қарыту
пайда болады. Бүлар қдсаң қабықтың зақымдануының занды белгілері
КейбІр сырқаттар көздерінің көруінің төмендеуіне шағым айтады. Қасаң
қабықты зерттегенде кептеген уақ тәртіпсіз жайылган қарауытулар
мен оның сезгіштігінін нашарлауы анықталады. Қүбылысқа екінші көз
қосылса, онда ол көзде клиникалық белгілері көбіне коческілеу сипат
алады.
Ауру 2 жүмадал 2 айға, тіпті оданда узаққа созылады және сәтті
аяқталады. Қасаң қабықтағы қарауытулар сорылған соң көру қабілеті
толық қалпына келеді. Кейбір жағдайларда қайта қалпына келу өте баяу.
1-2 жыл бойы жүреді. Эпидемиялық кератоконьюнктивнтпен ауырып
жазылғандарда иммунитет қадады.
Өзіне тән клиникалық өзгерістер мен анамнез дүрыс диагноз қоюға
мүмкіндІк бередІ. Ажыратып анықтап диагноз қою үшін қдсаң қабықтЫН
згіштігінің тәмендеуі мең онын эпителиінің астында пайда болған нукте
ірІзді инфильтратгар ерекше маңызға ие болады.
Профилактйкасы. Эпиде.миялық аденовирустық
іратоконьюнктивит болар-ау деп кудіктенсе немесе бірінші пайда болған
/ру болса, онда ауруды таратпау және оның таралуының алдын алу
іжет. Поликлиникадагы кез дәрігерлік кабинетгері мен көз ауруларьша
шалган бөлімшелер немесе ауруканалардағы профилактикалық шараларға
істы назар аудару қажет болады. Сырқат пен огаи жанасқан адамдарды
дашалау керек болады. Дәрілерді көзге стерильді тамызғыштармен тамызу
ажет, майлы дәрілерді де шыны таяқшалармен көзге салу керек болады.
ларды 15-20 минут уақыт қайнату арқылы зарарсыздандырады
лерильдейді). Термикалық стерильдеуге келмейтін аспагтгарды 5 процентгі
іенол ертіндісіне немесе 4 проценггі сугегі пероксид ергіндісіне салып
ойып зарарсыздандырады, ол ертінділердің аспаптарда қалгаи қалдықтарын
пиртпен жене стерильді мақтамен сүртіп кетіредІ.
Процедуралар кезінде қабақтарды ажырату үшін, ауруды қолмен
сүқтырмас үшін мақта тампонды таяқшаларды қолдану үсынылады. Бөлме
процентті хлорамин ертіндісімен ылғалды тазалау арқылы
;езинфекцияланады, оның ауасы тазартылып, кварцтенеді. Ауру жаппай
күқса бөлімше карантинге жабылады. Амбулаториядағы кез дөрігерлІк
іабинетінде де жогарылағьідай профилактикалық шаралар жургізіледі.
Сонъгонктивиттерге шалдыққан аурулардія бәлек қабылдайды. Көзге
дзлданылатъпі процедураларга (қабақтарды массаж жнсау, коздіц қысымыи
ышеу, гониоскоппен зерттеу ж.т.с.с.) тыйым салынады. Кугтірмейтін
данипулляциялар үқыпты стерильденген аспаптармен ерекше сақтық
нараларын сақтай отырып жүзеге асырылады. Эпидемиялық
іератоконъюнктивиттің өте жүқпалы екенін аурулардын, есіне салып қою
ісерек. А\?рулар жеке гигиенаны сақтауды өздері қадагалауы керектігіи де
істен шығармауы кажет.
Е м д е у. Вирустық коньюнктивитгерді емдеу үшін козге вируске
қарсы дәрілерді колданады: 0,1 процентгі флоренал, 0,25-0,5 процентгі
флоренал майы, 0,1-0,2 процеитгі оксалин ертіндісі, 0,25 процентті оксалин
майы, 0,5 процентгі глудантан ертіндІсІ, 0,05 процентгі дезоксирнбонуклеаза
ертіндісі. Вирусқа қарсы ерекшеліксіз иммунотерапиядан адамның
лейкоцитарлық интерферонын (150-200 ЕД активгі) жәие гамма-глобулинін
тамипя турінде тамызады. Тамшы дәрілерді күніне 4-6 рет тамызады, май
дәрілерді куніңс 2-3 рет салады. Интерферон қүраитын ипдуцеітерден :
көптеген вирустардың биохимиялық реакциясын тежейтін пирогенал (100
МПД/мд), полудан (4 процентті сулы ертіндісі), продигиозан қолданылады.
Организмнің жалпы твзімділігін жоғарылату үшін витаминдер. салицилаттар,
десенсибилизациялаушы дөрілер қолданылады.
Эпидемиялық геморрагиялық коньюнкгпвит Соңғы жүз жылдықтьш,
60-шы жылдарының соны мен 70-ші жылдардын басында алдымен
Африкада, содан соң басқа да континентгерде ілгері белгісіз болған,
дәнекер кабықтың астына қан қуйылып. қанталаулармен өтетш жедел
158
159
коньюнктиейитгің эпидемиялары байқала бастады. Аурудыц бүрқ ете қалуы
біздің елде де байкдлды, Соңғы жылдардағы зерггеулер бул коньюнктивитгің
қоздырғышы өте уақ пикорнавирустар тобына жататын энтеровирус -70
екенін анықтады. Ауру жоғары жүқпалылығымен ерекшеленеді. Инфекция
ауру көзден сау көзге ластанған қолмен, жалпы қолданылатьш затгармен
(жастық, сүлгі ж.б.), жанасу жолымен өтеді, немесе жүғады.
Бул коньюнктивиттің таралуында көз мекемелері маңызды роль аткдрады,
оларда ауру тамшы дәрілер, аспаптар жоне қызметкерлердің ластанған
қолдары арқылы жүғады. Аурудың инкубациялық кезеңі 12-48 сағат болады.
Клиникалық сипаты өзіне өте тән болады. Ауру көздің қызаруымен,
ондағы күшті ауру сезімімен, қабақтардың артында бөгде зат түрғандай
сезінуімен, жарыққа қарығумен, жас агумен жедел басталады. Кдбақтардың
ісінуі, дәнекер кабьшьшың күшті гипертониясы мен инфильтрациясы, төменгі
күмбезде фолликулалар, қоймалжыңды немесе қоймалжың-іріңді орташа
дәрежеде боліністер байқалады. Екінші куні осы коньюнктивитке өте тән
белгі - кдн қүйылу, қанталаулар - (геморрагия) паида болады- Кдн
қүйылулар уақ • нүктелерден көз алмасының дәнеқер қдбығын түгелдей
қамтитһін жайылган түріне деиін болуы мүмкін. Бүндай қанталауды көбіне
қателесіп жарақатган болған деп қабылдауы мумкін, Қасаң қабықтың
сезгіштігі заңды зүрде төмендейді, Кейде оның эпителий қабатында уақ
нүкте тәрізді инфильтраттар пайда болады. Әдетте екі көз де ауырады.
Екінші көзде қүбылыс 1-2 күннен кейін басталады және жеңілдеу өтеді.
Геморрагиялық коньюнктивиттің сипаты қүлақтың алдындағы лимфа
түйіндерінің ісініп ауыруымен жиІ толықтырылады.
Аурудың болжамы жайлы. 8-12 күннен кейін, әдетте, ауру жазылады.
Аурудың алдын алу шаралары аденовирустың эпидемиялық керато-
конъюнктивитгегі қолданатын шараларымен бірдей.
Е м д е у лейкоцитарлық интерферонды және оны оның индуцентгері
1 процентгі полиакриламид ертіндісімен, 0.5 процентгі глудантан ергіндісімен,
пирогеналмен (ЮОМПД/мл активті) бірге тамызудан түрады. Бактериялық
инфекцияны болдырмас үтиін кең спектр әсерлі антибиотиктер ертіндісін
қолданады.
6.4.	ХЛАМИДИЙЛЫҚ КОНЪЮНКТИВИТТЕР
Хламидилер қоздыратын көз аурулары ерте заманнан-ақ белгілІ болатын,
бірақ олардың себегггері жақында ашылды. Біриеше жыл бүрын хламидилер
(СЫагпусііа ігасһотаііз) микроорганизмдердің бір түрі болып қабылданды.
Оларға трахоманың, бүртікті коньюнктивиттердің және жыныстық
лимфагранулемалардың қоздырғыштары жатады.
, Хламидилер клетка ішіндегі бірегей өсу циклді уақ паразиттер, өсу
кезеңдерінде олардың вирустық және бактериялық қдсиеттерІ байқалады.
Эпителий клеткаларында өсіп хламидилер цитоплазмада уақ денешелердің
шоғырлащъін - клеткалардың ішіндегі түйіршіктср/іі пемесе Гальберігггедгер-
Провачек (Г-П денешелері) денешелерІн пайда қылады. Олар қоздыршштың
өртүрлі өсіп жетілу қүрылысьш көрсетеді.
160
Кезде хтамидилық аурулардың негізгі екі түрі: АС шгаммалы хламидий
зздыратын трахома жәие Д-К штаммалы хламидий қоздыратын түйірщікті
эньюктивит немесе паратрахома кездеседі.
£)Трахома (басыр) - адам көзінің ауыр жүқпалы ауруы, ол эндемиялық
ймақтарда соқырлықтың басты себептерінің бірі болады. Басыр созылмалы
ідетгі кератоконьюнктивит болып табылады. Ол коздің донекер қабығы
іен оның аденоидтық қабатының қабынып, түйіршіктердің (фолли-
улалардын) пайда болуымен және қасаң қабықтың беткейлік қабатының
амырланып қабынуымен сипатталады. Фолликулалардың ыдырау қубылысы
рдайым тыртықтық тканьмен алмасады.
Эиидемиялогиясы мен таролуы. Басыр ауруымен тек адамдар ғана
.уырады. Оның қоздырушысы тек қана дәнекер қабықтың эпителиінде
[аразитгік тіршілік егеді. Ауру көзден шыққан бөліністермен ластанған
;ол және жалпы қолданылатын заттар (сүлгі, жастық, шүмекті жугыгд
к.т.с.с.) арқылы жүғады. Инкубациялық кезені 2 жүмаға жуық
Басыр (трахома) - бүл әлеуметтік ауру. Мәдениеті кем, сауатсыз,
карлы жәие тығыз туратын халықтар арасы аурудың таралуына жағдай
касайды. Қазіргі уақытта Дүние жүзілік денсаулық сақту үйымының
ВОЗ) бағалауынша дүние жүзінде 500 миллионға жуық трахомамен
іуыргандар бар және олардыц 80 миллионнан артығы керу қабілетін
картылай жоғалтқандар мен соқырлар. Трахома Азия, Африка және
Латын Америкасындағы экономикалары мешеу қалған елдерде коп тараған.
Революцияға дейінгі Россияда да трахомамен ауырушылық жоғары болган.
ГМД елдерінде трахома 60-шы жылдары түгелдей жойылды. Бүл зор
табыс жақсы үйымдастырылған кеңесгік медицина қызмегкерлері мен
қальш, көпшіліктің бірге жүйелі жүргізген жүмысының ең жоғары
жетістіктерінің бірі болып есептеледі. Бүл тәжірибені Дүние жүзілік
денсаулық сақтау үйымы (003) трахомаға кдрсы күрес үшін басқа елдерде
де қолдануда.
Клиникалық сипаты. Трахома білінбей жейлап басталады.
Ауру кнбіне профилактикалық тексерулерде кездейсоқга табылады. Көптегеи
офтальмологтар трахома “жедел” басталады деген көзкдрасты үзақ уақыт
қоргап кедді, бірақта “жедел” трахома дегендері көбіне трахома күбылысына
қосылтан жедел коньюнктивит сипатын беретін жәй инфекциялар болатын.
Трахоманың жасырын түрінде субьективтік сезімдер болмауы мүмкін. Кейде
сырқаттар қабақтардың ауыр тартқанын, көзге құм тығылғандай сезімді
және де қоймалжың-ірінді бөлініс пайда болатыныи, кдбақтардың үйықтап
түрғаннан кейін жабысып қалатынын айтады.
Трахомалық қүбылыс әдетге жоғарғы күмбездің дәнекер қабығынан
басталады. Дәнекер қабықтың аденоиДты кдбатындағы клеткалардың
кобеюінен ол қалындайды, қызыл қошқыл түсгі болып қызарады. Содан
соң қалындаған дәнекер кабықта тереңде ориаласқан бүлынғыр ірі
туйіршіктер (фолликулалар) пайда болады. Дәнекер қабықтың беп кедір-
бүдырлы болады. Аурудың аты гректің “ігаһиь” - кеддр-бүдыр деген сезінен
шыққав.
161
Күмбездік дәнекер қабықтан қүбылыс шеміршектік дәнекер қабыққа
жайылады, бірақта осы мандағы тканнің тығыздығынан фолликулалар
уақ болады. Буртіктер өсіп дәнекер қабыққа, тілдің шырышты қабыгын
еске түсіретін, барқыт тәрізді түр береді. А^фудың дамуында кумбездік
дәнекер қабық жүмыр бІлік тәрізді, қораздың айдарындай, ілгері шыгып
түрады. Түйіршіктердің мөліпері мен саиы да өседі, олар бірбіріне тыгыз
жанасады, тіпті қосылып та кетеді. Түйіршіктер жоғарғы күмбездік дәнекер
қабықта орасан көп болады.
Қүбылысқа қасан, қабықтың косылуы ірахомаға өте тән. Ісінген лимбтің
жоғарғы сегмеигінде дөңгеленген инфильтратгар пайда болады, олар жІңішке
тамырлар орімімен қоршалған лимбтік фолликулалар (түйіршіктер). Ал
олар сорылып кеткеннен кейін орнында ойыкшалар (Герберт ойықшалары
немесе Бояне көзшелері) пайда болады- Дәнекер қабықтан өтіл енген қан
тамырлы бүл инфилвтратгар қасаң қабықгың жогарғы сегментіне жайылады
да қасаң қабық осы манда қалындап бүлынуырланады. Қасаң қабықтын
бүлай зақымданып қабынуы трахомалық “паннус” - перде (гректің-рап-
пиз-перде деген сөзінен шыққан) деп аталады. Инфильтрациялар мен
тамырланудың дөрежесіне қарай жуқа, тамырлы және етгі перделер деп
ажыратылады. Перде-паннус трахоманың арнайы белгісі болады және ол
диагнозды ажыраіып анықтауда зор маңызга ие болады. Жогарьда жазылған
дәнекер қабықтың язгерістері трахоманың актйв кезеңін сипаттайды. Содан
соң кері кдйту (регрестік) кезеңі, яғни фоликулалардың ыдырауы және
олардың дәнекер тканмеи ауыстырылуы басталады. Бул тыртықтану
күбылысы дәнекер қабықпен бірге оның астьшданм тереиде жаткдн қабақтың
ткандерін де қамтиды. Тыртықтық өзгеріске сол сияқты қасаң қабық та
ушырайды.
Трахоманың клиникалық сипаты мен агымы әртүрлі. Кейде ауру жеңіл
болып қатерсІз нэтижелі бітуі мүмкін. Көпшілік жағдайларда ауру қайтпай,
бірде бәсендеп, бірде күшейіп, әртүрлі аскынуларға үшыратып, жылдарға
созылуы мүмкін.
Қубылыстың ауырлығы мен ағымы қоздыршштың агрессиялығы мен
оның дөиекер қабық флорасындағы ауру тарататын микробтармен бІрлесе
әсер етуіне және де организмнің жалпы жағдайы мен оның кдрсыласу
күшіне байланысты болады. Организмдегі созылмалы инфекциялар, ішек
қурт инвазиялары, организмнің аісіреуі ардайым ауру ағымын ауырлатады.
Трахоманын (басырдыіО асқынулары мен салдарлары. Регресгік
кезендегі пайда болған жаппай тыртықтану қабақтардың ткандері мен көа
алмасында әртүрлі өзгерістерге үшыратады-
Теріс кірпік (трихиаз) - кірпіктердің көз алмасына қарай бағытталып
өсуі (120-сурет) мен (мадароз) кірпіксһдік, яғни кірпіктердің өсушің тоқталуы,
тіпті оспеуі, кабақтардыц қырларының. қалыңдЛп сүйелге уқсас түрге енуі
(Іһііозіз- тилоз) трахоманың қабақтардың қырларында жиі кездесетін
асқынулары болып табылады. Дүрыс оспеген кірпіктер қдсан, қабықты
тырнап зақымдайды, үнемі көз алмасын тггіркеңдіреді. Инфекция түсе
қалса қасаң қабықта іріндІ жара пайда болуы мумкІн, соның натижесІнде
қасаң қабық тесіліп кетуі мумкін. Қолайлы жағдайдың өзінде қасаң
қабыктың жарасы ақ басып бІтеді, аурудың ауыр ағымында инфекция
көздің ішіне еніп, оның ІрІндІ эндофгальмитген немесе панофтальмиттен
өлуіне ушыратады.
Дөнекер кдбықтын тыртықтануы мен қабақ шеміршегішң қисаюьшан
қабақтың қырының ішке айналуы - энтропион пайда болады. Дәнекер
қабықтың кумбездері қысқарады, қабақтық дәнекер қабық пен көз
алмасының дәнекер қабыгынын, түтасып бітуінен симблефарон пайда болады.
Дәнекер қабығындағы секрет шығаратын аппарат та тыртықтан бүзылады,
көз алмасы жас сүйықтығьъмен ылғалданбайды, қасаң кдбық кургап кдладьт
да пареихималық (ксероз) қүрғақ көз пайда болады, ал бүл трахоманың
ең бір ауыр, соқырлыққң үтпьгрататын салдары.
Тіркеу бірдей және дүрыс болу үшін трахомалық қүбылыстың иамуын
төрт кезеңге ажыратып б&леді.
Т р а х о м а (басыр) 1 - прогрестік қабыну кезенд, дәнекер қабықтын
қызаруы мен инфильтрациялануы, бүргіктсрдің үлгаюы, пісІп жетілмеген
фолликулалардың паида болуы сияқты өзгерістермен сипатталады. Қасаң
қабықта да оның жоғарғы сегменті ісініп, онда инфильтрация мен
қантамырлар пайда болуы мүмкін (121-сурет).
Трахома П - қүбылыстың күшейген кезенд, қабыпу инфшшграіщясы
жайылып, одан сайын күшеюімен, көптеген пісіп жетілген ірі іркілдек сүр
түсті фолликулалардын. пайда болуымен, шеміршектік дәнекер қабыгының
ісініп осуімен жөне паннуспен сипатталады. Фолликулалардың шіруі
басталады, кішкене тыртықшалар пайда болады. Аурудың осы кезеңінде
сыркаттар өте кдуіпті, ойткені фолликулалардың ыдырауынан дәнекер
қабық қуысына аурудың қоздырғыштары упемі шығып, жиналып түрады
(122-сурет).
Трахома Ш - қабыну белгілерінің кдлдықгары мен тыртықтанудың
көбейген кезеңі. Инфилътрация шамалы болады. Аурудың осы кезеңіне
трихиаз, қабақтардың Ішке айиилуы, жас жолдарының тарылуы және
басқа да тыріықтануға байланысты өзгерістердің пайда болуы тән (123
сурет).
Трахома IV - қабьшудың бітіп, тыргықтану кезеңі, клиникалық
жазылған трахома. Дәнекер қабық акдіылдау түсті, онда коитеген өрмекнгінін
өрмегі торізді, кейде ірі жүлдызша тәрізді тыртықтар болады (124-сурет).
Дифференциялдық диагноз. Ауруды алғашкн
кезеңінде анықтап диагноз қою киынға соға.ты, әйткені ол осы кезде
басқа да туйіршікті коньюнктивитгерге өте үқсас және де оның взіне тән
тыртық пен паннус сияқты белгілері әлі пайда болмаған кезі. Тәжірибеа
аздау дәрігерлер мектеп жасындағы балаларда жиі кездесетін жәи
фолликулезді трахома деп қабылдауы мүмкін. Бүл екі аурудың ортақ бір
ғана белгісі фолликулалар болады. Фолликулез ауруындағы фолликулалар
уақ, қызылдау, молдір жөне олардың басым көпигілігі төменгі күмбездік
дәнекер қабығьшда дурыс қатар тІзіп орналасады- Бүл донекер қабықтын
аденоидты ткаяінің жасқа байланысты әсуіне тән жағдай (125-сурет).
163
162
Трахоманы аденовирустық коиьюнктивитгерден ажырату үшін олардың
клиникалық сипатгарыпын. өзгешеліктері мен коннюнктивитгердің жалпы
ауру фонында пайда болигьшын, аймақтық лимфа түиіндерінІн қүбылысқа
араласуын, жүтқыншақтын, қабынуын (фарингнтті, аденофаринго-
коньюиктивалды қьибада), қасаң қабыкта нүкте тэрізді инфильтратгардьгн,
барлығын және дәнекер қабықтын. қанталауын (опидемиялық кера-
токоньюнктивитте) тағыда басқд азіндік ағым ерекшеяіктерій ескеру қажег.
Е м д е у. Хламидилер сульфаниламидтер
мен антибиотиктердің тетрациклин қатарына,
макролидтерге (эритромицин, олететрин),
рифамицинге жогары сезімді. Көзге 1 процентгі
тетрациклин, эритромицин, олететрин майын
күнше 3-6 рет салады, осылайша 2-3 ай немесе
күніие 2 рет салуды ай сайьш 3-6 күн қолдануды
6 ай бойы жүргізеді. Үзақ әсерлІ 1 процентті
Дибиомицин майын куніне 1 рет салуды бірнеше
ай бойы қолданады. Үзақ әсерлі дәрілер: 1
процеіпті дибиомицин майы және 10 проценттІ
сульфапиридазин ертіндіа гәулігіне 1 'рет бірнеше
ай бойы қолданылады. Ауру кері қайтпаған
жағдайларда арнайы қысқыш-пинцеттермен
фалликулаларды сыгу қолданылады (126-сурет),
сояымен бірге сульфаннламижер, антибйотиктер,
нитаминдер, десексибилизациялайтьш дәрілерді
де қолданумен қатар қосыла жүрген жалпы
организм ауруларын емдеу де жүргізіледі. Асқы-
126сурет. Түйірппк-
терді сьиу мен дәнекер
кдбықты езу техникасы
нулары хирзргийлық емдерді қажет етеді.
Трихиаз болғанда қабақтың шетін тіліп сол жерге бір тілім еріниің
дөнекер қдбйіғын көшіріп орналасгырып, дүрыс өспеген кірпіктер көз
алмасынан алысгатылады (127-сурет). Оларды жұлып алып тасгау (эпиляция)
дүрыс емес, өйткені содам кейін кңйтадан өсіп шыққандары қасаң кдбықты
куштІ тырнап зақымдайды. Бірең-саран теріс кірпік болса, онда жІңішке
электродпен олардың балдаиаларын күйдіруге болады. Кдбақ ішке айналған
болса. онда піемірпіектердің формасын дурыстайды (128-сурет).
127-сурет. Трихиазда жаса
латыя Сапежко операция-
сының кезендері
а - қабақтың шетін тіліп кесқ б,
е. - еріннен алынган шырышты
қабық ті.тімін қондырып қою.
164
128-сурет. Қабақтың
ішке айналуында жаса
латын Снеллсн Захаров
операдиясының скемасы.
а - қабақ терісі мен шемір-
шегін кесіп алу; б - тіпп
кою.
Курғак. көзде (ксерозда) көзді ылғалдап
іру ушін төменгі күмбезге қүлақтың қасын-
іғы сілекпей безінің өзегін кәшіріп орналас-
лрады.
Паратрахома. Бүл коньюнктивит
ірен-саран немесе жан үялык болып
зздеседі, сондай-ақ шамалы көлемде
іралуы да мүмкін. Ипфекцияның біріншілік
дағы несеп-жыныс жолдарында болады.
оздыруіпы-хламидин сау кезге ластанған
рлмен жүғуы мүмкін. Инфекциялы су
іссейні мен моншада (бассейндік немесе
онша коньюнктивиттері) шомылғанда
імесе нәресте козіне хламидозды аурулы
іелдің жыныс жолдарынан өткен кезде
үғуы мүмкін. Инкубациялық кезеңі 5-14
ундей.
К л и н и к а л ы қ с и п а т ы. Әдепте
ас адамдар, көбіне өйелдер ауырады Жедел басталады, кйбіне бір к«з
,-ырады. Қабақтардың кдязаруы мен ісінуі байқалады. 3-5 күннен кейін
глақтың түбіндегі бездің үлкеюі меи ауру сезімі пайда болады, ауру
істалған кезде гпамалы қоймалжынды, кейінірех мол ірівді бөлініс пайда
үіады. Күмбезфк, әсіресе төменгі к^мбездік, донекер қабық күпггі қызарады,
інеді және инфильтрацияланады. Екйшіі -үшінші жүмада ірі фолликулалар
ійда болады. Түйіршіктердің үлғаюынан (олардың арасында уақ
олликулалар да үялайды) жоғарғы шеміршектІк дәнекер қабьгқтьщ беті
ідір-бүдырлы “баркыт” тәрізді болады. Қасан қабықта нүкте тәрізді беткеилі
інтамырсыз инфильтратгар болуы мүмкін.
2-3 айдаи кейің ауру жазылады, бірақ созылма ағымды болуъі да
үмкін. Соның ішінде паннус және дәнекер кэбықтың тыртықтанхъімен
гетін жедел трахома пайда болуы мүмкін. Бүл олардың қоздырушыларыньщ,
р-біріне жақын түрлер екенін білдіреді.
Нәрестелерде, қағида бойынша, екі көз де ауырады. Коньюнктивит
едел мол қоймалжың-іріндІ бөліністі болып әтеді - бүл нәрестелердің
(йіршікті бленнореясы. Төменгі күмбездік дәнекер қабықта онай алынатын
ібыршақ пайда болуы мүмкін.
Дифференциалдық диягноз ересектерде бүл коньюнктивигті
(еновирустық коньюктивиттер мен трахомадан ажырату қджет болады.
линикалық белгілерінің ©згешелікіерімен қоса хламидозға тән Г-П-
інешелерін табу үшін эпителий клеткаларын лабораториялық зерггеуді
үргізу керек болады. Гистологиялық эертгеулер гоноблеянорея мен
эрестелердІң түйіршікті бленнореясын ажыратуга мүмкІндік береді.
ездейсок трахома болса, онда эпидемиялык жағдайды бағалау керек,
рақ қортъшды диагаоз тек микробиологаялық зерттеуден кейпт хламидилер
ібылғаннан соң ғана қойылады.
165
Е _м д е у. Тетрациклии, эритромицин немесе олететрин майларың
куніне 5-6 рет салу қолданылады; ауру кері қайтпаған жағдайларда
дорілерді кәзге салумең бірге антибиотиктердщ тетрациклин қатарын,
макролидтерді, сульфаниламидтерді организмге жалпы енгізу қолданылады.
>,6.5. АЛЛЕРГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ АУТОИММУНДЫҚ
КОНЬЮНКТЙВИТТЕР
Қазіргі уақытга бүрынғыға қарағаида дәнекер қабыктың аллергиялык
аурулары өте жиі кездесетІн болды. Олар кейбір күрделі молскулалык
қүрылымды органикалық қоспаларға немесе жәй қүрылысты химиялық
заттарға жоғары сезІмтал адамдарда пайда болады. Аллергиялык
реакцияларды экзогенді және эндогенді аллергендер қоздыруы мүмкін.
Дәрі дормектік коньюнктивиттер. Жоғары аллергиялық активті дәрі-
дәрмектер мен антибиотиктер, сульфаниламидтер, жансыздапдыратын
дәрілерді көзге үзақ мерзімде қолданғанда осы коньюпктивитгер кездеседІ.
Организмнің сезімталдығының артуы жағдайында тіптІ бір рет тамызылған
тамшы дорінің өзі (мысалы, фурациллин, дикаин) аллергиялық реакцияны
пайда қылуы мүмкін. Бүндай жағдайларда дәнекер қабықтың қызаруымен,
ІсінуІмен, түйіршіктердің үлғаюымен және фолликулалардың пайда боллымен
сипат алатьш жедел коньюнктивиттер пайда болады. Қабақтардың терісіңде
түшнді-көпіршіктер мен жалақтанған (экземланған) жерлер пайда болады.
Егер аллергиялық жағдай туғызған дәрілерді қолдануды қоймаса, онда
дерматоконьюнктивит белгілері күіпейе түседі.
Е м д е у. Аллергиялық қабынуды қоздырған дәрі дереу тоқтатылуы
керек. Кортикостероидтар тамшы түрінде казге тамызылады, май түрінде
көзге, қабақтарға. жағылады және де сезімталдықты азайтатын,
антигистаминдік дәрілер қолданылады.
Полиноздық коньюнктивиттердІ өсімдіктердің аталық тозаңдары
(латышпа-роЦеп-аталық тозаң) қоздырады. Кәктем - жаз кезінде,
өсімдіктердің гүлдеу кезінде, солардьщ Іпіінде шабындық пішен піептердің
гүлдеу кезінде (“пішендік коньюнктивит”), донді двқылдардың, кейбір
бүталардың, ағаштардың гулдеу кезінде кездеседі, Ауру жедел дамиды.
Толық денсаулықта бірден кәздің кушті қышуы, күйдіріп ауруы және
жарыққа қарыгуы мен жасаурауы пайда болады. Дәнекер қабық ісінген,
түршіккен. Сонымен кдтар жиі тумаурату. жоғарғы дем алу жолдарының
туршігуі (түшкіру, жөтел) пайда болады. Ауру жыл сайын кдйталайды,
жасгың үлкеюімен біртіндеп бәсеңсиді.
Е м д е у. Көзге кортикостероидтарды тамызады : 0,5-1 процентгі
кортизон эмульсиясын немесе гидрокортизонды, 0,1 процентті адреналин
гидрохлорид ертІндісІн және антигисгаминдік дәрілерден 0,5 процентгі
антазолин ертіндісін күніне 3-4 рет тамызады. Жалпы емдеу десенси-
бштизациялайтын және антигнстамиңдік дәрі-дәрмектерді қолданудан түрады.
Аурудың қайталауының алдын алу үшін “қдуіпті” мерзім басталмай түрып
жоғарыда көрсетілген емдерді қолдану керек, Мамап-аллергологгар
<олданатын сәйкес гүл-тозаңды аллергенмен арнайы гипсосенсибилизация
касау әдІсі өте нәтижелі болады.
Коктемдік коньюиктивит. Ауру маусымдығымен сипатталады: ерте
көктемде басталады, шарықтаған шағына жазда жетеді және кузге қарай
кдйтады. Себебі белгісіз болып кңлуда. Күн соулесінің ультракүлгін бөлігінің
эсеріне организмнің жоғары сезгіштігі аурудың пайда бо.чуыңда ролъ
атқарады деп жорамалдайды. Коктемдік катар, ереже бойынша, ер балаларда
жөне бозбалаларда оңтүстік ендіктерде жиі кездеседі.
Аурулы көз жарықтан қорқады, қышиды, қабақтардың астында бөгде
зат түрғандай сезінеді. Жоғарғы қабақтың шеміршектік дәнекер қабығы
сүт ренкті бозғылт, ірі жалпақтанған, "жумыр тас төселген кәпіені” еске
түсІретіндей тыгыз бүртіктермен жабылған (129-сурет). Бозарған котеріңкі
тканнің тығыздау жері лимб маңында да пайда болады. Аурудың ағымы
көктем мен жаз айларында мезгіл-мезгіл қайталап үзаққа созылады.
Е м д е у. Көзге және ішуге дееенси-
билизациялайтын және антигистаминдік
дәрілерді қолданады. Гистоглобулинді
(гистамин+гамма-глобулин) кортикостеро-
идтармеп бірге оргаиизмге енгізу жақсы
нәтиже береқі. Улгайган буртіктерді суықпен
емдеу нәтижелі болады. Көзді жарықтан
қорғайтын сүзгі шынылы кезілдірік кию
мақсаткд сай келедғ Кейде түрғылыкты жерді
түсгік еыдіктен орта ендікке өзгерту де пайда
хелтіреді.
Туберкулезді-аллергнялық фликтенулездік
коньюнкгивит эндогеңді токсико-аллергиялық
кабынутә жатады. Ол сезгіштігі артқан коз
ткандеріне өкпе немесе басқа мүшелердегі
туберкулездік опіақтан аллерген-туберкулиннің қанмен келіп енуІнің
салдарынан пайда болады. КдзІргі уақытга біздің елде ауру өте сирек
кездеседо. ІлгергІ уақыттарда ол көз скрофулезі (жәй сөзде “шірінше,
мысқыл”) деген атпен кең тараған болатынды. Әдетте, балалар мен жас
адамдар а}*ырады.
Ауру жедел басталуымен. кәздің күшті түршігуімен сипатгалады.
Жарыкқа қарыгу, жас ағу, аур\' сезімі, қабақтардың тырысып түііілуі, көз
алмасьшың аралас қызаруы пайда болады. Ақ қабықтық немесе лимбалық
дәнекер қабықта бір немесе бірнеше қабыну түйіндері-фликтеналар пайда
боладьі. Түйіндер фликтена деп дүрыс аталмаған, әйткені фликтена
“көпіршік” деген сөз, ал ол болса гистоморфологиялы пролифератиигік
түйіншік. Ол лимфациттерден, эпителиальдық және алып клеткалардан
іуращя және ол туберкулездік бүдырмақган туберкулез қоздырғышы -
микобактериялардың жоқ болуымен, тканнің ірімшік тярізденіп (казеозды)
өзгермеуімен ажыратылады. Түйіншіктер әдетге із-түзсіз сорылып кетеді,
ал кейде жараға айналып, кейіннен тыртықтанып бітуі де мүмкін.
129-сурет. Кнктемдік
қдтар кезіндегі қабақгың
дәнекер қабығының гүрі.
167
166
Е м де у. Жалпы туберкулезге қарсы емдерді десенсибилизациялайтык
емдермен бІрге фтизиатрлармен келісіп қолданады. Көзге кор-
тикостероңдгарды тамшы жөне май түрінде қолданады, олар қабынуды
тез басады.
130-сурет. Пемфигус.
Пемфигус - дәнекер қабықтың
сирек кездесетін өте ауыр ауруы,
ол тері, ауыз, мурын-жүтқыншақ
дәнекер қабьіқтарының зақым-
дануымен қосыла жүреді. Себебі
толық белгілі емес, бірақта соцғы
жылдардағы зертгеулерде аурудың
пайда болуында аутоиммундық
механизм роль аткдратыны туралы
деректер пайда болдъі. Дәнекер
қабықтың пемфнгусіндс көпіршік-
тердің пайда болуы әте сирек
байқалады, өйткені назік эпителий
жылдам шіриді де эпителисіз жері
тыртықтанады. Соның нәтижесіпде дәнекер қабық тартылып жиырыдады,
күмбездер қысқарады. Ауыр жағдайлйрда қабақтар көз алмасымен толық
бірігіп калады, қасан қабық мүнарланып, қүрғап қалады. Қүрғақ көз
(ксероз) - пайда болып, соқырлыққа ушыратады (130-сурет).
Болжамы нмір үшш әдетте қолайлы.
Е м д е у. Коршкостероидтарды ішуге, казге тампіы, май түрінде
тамызып жағуға және дәиекер қабықтың астына енгізуте қолданады.
Қурғақ көзде витаминді майларды тамызу қолданылады.
6 6. ДӘНЕКЕР ҚАБЫҚТЫҢ ДИСТРОФИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРІ
Пингвекула (ріп^иесиіа) - ақ қабықтын, дәнеқер қабығьтын қалыпты
ақ фонында кішкене ғана сарғыштау түсті қалыңдаған ткаиь аралша
болініп түрады. Қасан. қабықтын, ішкі шет жағында жиі кездеседі. Оның
найда болуып дәнекер қабықтың көз саңла^ъшың ашық тусындағы жерінің
зиянды атмосфералық факторлардын, (жел, түгін ж.6.) удайы гітіркеңдірллмен
байланысгырады. Емді қажет етпейді.
Қанат тәрізді шел (рІегі&ішп) - біртіндеп қасаң кдбықкд қарай әсіп,
оған жабыса бітетін ақ қабықтық дәиекер қабықтың қдтпарлауымен
сипатгалатын көз алмасының дәнекер қабығыиын, дистрофиялық өзгерісі.
Кең табанды негізі жарты ай тәрізді дәнекер қабық қатпарына баіъгггалғаи
жоне онымен біріккен. Төбесі қасаң қабыкқа карай өсіп, оның орталык
бөлігіне дейін жетіп, кору қабілеггін төмендетедІ (131-сурет). Қднат тәрізді
шел одетте ересек адамдарда пайда болады. Бүл ауру узақ уақыт
желді далада (мысалы, қойшылар), шаң-тозаңды және де кимиялык
зиянды тітіркендіргіштер бар атмосферада жүмыс істейтІндерде көбірек
кездеседі.
Е м д е у. Қасаң қабықкд қарай үдемелі
:е берсе. онда оны кесіп алып тастау
'^олданылады. Шелді қарашықка жеткізбей
длып тастау керек, өйткені ояы алып
гастаганнан кейіи орнында ақ қалады, ал ол
көздің кяру қяблетін төмендетеді. Шелдің
денесін пинцетпен қысып үстап, оның астынан
ціпатель өткізіп алып, оны аралап кесу
зрекетімен көз алмасынан ажыратып алады
(132-сурет). Қасаң қабықта қалған калдығын
^гкір скальпелмен қьгрып тәзалайды. Содан
соң оның бас жағын жоғары қарай бағыттап
ак қабықтық дәнекер қабықтың астына
орналастырып, жіппен тігіп байлап қояды.
Кдйталауы мүмкін. Ец тшңщ әдіс - шелді касаң
кдбықтың бетксйлік қабатымен қоса кесіп
сылып алу. Кайталау болса қасаң қабыктың
беткейлік қабатын жанд донорлық қасан. қабық
қабатымен ауыстырады.
131-сурет. Кднат төріз-
ді шел
132 сурет. Қанат төрізді шелді алу тасілі.
а - бас жагын бмліп ажыратып алу, б - басын дәнекер қабықтын.
астына бағыпап тігіл қою.
6.7. ДӘНЕКЕР ҚАБЫҚТЫҢ ІСІКТЕРІ
Дәнекер қабықтьш, қатерсіз ісіктерінсн папиломалар (сүйелше ісіктер),
қал-мендер (иевустар), оның бездерінің сары сулы ретенциялық ісіктері
(кисталар), гемангиомалар (қан тамырларыкың ісіктері), липодермоидтар
және де басқа да ісіктер кездеседі (133-сурет).
Е м д е у. Папиломаларды операіңія жасап кесіп алып тастайды. Қал-
мендерщң өсуі байқалса, онда оларды электрмен эксцизия жасау әдісімен
алып тастайды немесе криодеструкцяя жасайды. Гемангиомаларды
электрокоягуляция, криодеструкция немесе В-сәулесімен емлсу арқьілы
жазуға болады. Баскд қатерсіз ісіктерді кесіп алып тастайды.
168
169
133-сурет. Дәнекер қабықтип
кистасы
Дөнекер қабықтың қатерлі ісіктерінен эпителиомалар (эпителий рагі)
мен меланомалар кездеседі. Меланома меланиннен түратын ісік - тегіс
немесе кедір-бүдырлы, түстІ, кейде түссіз ісік (134-сурет), лимбке жақын
немесе кумбез маңында орналасады. Бүл ісіктер басқа мүшелерге метастаз
беретін болғандықтан әрдайым қатерлі.
Эпителиома - эпителий клеткасынан түратын қдтерлі Ісік, эпителий
рагі, ақшыл қызыл түсгі ісік, оның табаны жайылған (135-сурет). Қабақтың
дәнекер қабығынан рак ақ қабықтың дәнекер кабығьша. ал одан қасаң
қабыққа жайылады. Ісіқ өзінің үдемелі өсуінде көз уясына және мүрынның
қосалқы қуыстарына енеді.
Е м д е у. Дәнекер қабықтың қатерлі ісікгерін ерте бастан алып тастау
керек болады. Касаң қабыққа жайылған болса, онда кдсақ қабықтың
сегментін кесіп алып тастап, орнын донор қабығымен қабаттық немесе
толық ауыстыру (кератопластика жасау) керек. Асқынған Ісікті көз
алмасымен бірге алып тастайды (энуклеация), ал Ісік кйз үясына жайылған
болса, онда көз үясының ішіндегі ткандерді түгелдей, көз алмасын, сүйек
кдбығымен, кейде қабақтарды қоса, кейде қабақтарды сақтап қалып,
алып тасгауды (экзентерация) - жасайды. Экзентерацияның алдында және
одан соң сөулемен, химиялық дәрілермен емдейді.
VII - ТАРА У
ЖАС МҮШЕЛЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ
Көз жасы мүшелерінің ауруларынан қайгы-қасірет тартушылар барлық
көз ауруларымен ауыратындардың 3-6 процентін қүрайдід. Олардың басым
көпшілігі жас суйықтығының ағып кету жолдарының бүзылуымен ауыра-
тындар. Бүл аурулардың ең түрақты белгісі дамылсыз жас ағу болып
табылады. Көзге жастың көп жиналып қалуы кәруге кедергі болып,
жүмыс қаблеттілігін нашарлатады, мамаңдық тандауды шектейді.
Жас ағудың себептері мыналар болуы мүмкін: 1-қабақтардын шетгері
шамалы сырг айналуының нәтижесінде жас тесіктерінің каздің жас бүлаияна
батып турмауы: 2-жас азекшелерІяің, жас қалташасының, жас-мүрын
каналыиың қабынулары; 3-жас сүйықтығының ағып кету жолдарының
кез келген жерінің тыртықтанудан тарылып қалуы немесе толық бітелІп
қалуъі.
Жас ағудың себептерін анықтау үшін ауру туралы мәліметтерді мүқият
жинау және обьектингі диагностикалық зерттеулерді жүргізу қажет болады.
Сырқатты жәй байқаудан бастаған жөн. Сонымен қабақтардың жай-күйін,
жас тесіктерінің мөлшерІ мен дүрыс орналасуына назар аударады, әсіресе
төменгі тесіктердің жағдайына, баса назар аударады, өйткені жас
сүтпяқтығының ағып кетуінде төменгі өзекшелер басты роль атқарады.
Т&менгі қабақтың артқы жиегіне жас суйыкдығіяның көп жиы.туы (жас
жылгасының кеңеюі) - жас сүйықтыгының ағыті кетуінің бузылуының
даусыз белгісі. Жас қилташасының маңайын (кабақтардың ішкі байламы
астъшан томпайып шыгуы мүмкін) зер салып қарайды. Жас қалташасының
үстін төменнен жоғары қарай ығыстыра басқанда жас тесіктерінеп
қоймалжық-ірінді бөліністің шығуы - жас қалташасының қабынуының
күмәнсіз белгісі болады.
Жас сүйықтығының ағып кету жолдарының функциялық әткізгіштігін
жас сүйықтығын бояу арқылы тексереді. Ол үшін дәнекер қабык қуысыиа
3 проценттІ колларгол ергіндісін немесе 1 процентгі флюоресцеин ертіндіан
тамызады. Егер 1-2 минуттен кейін көз алмасы түссіздене бастаса, онда
өзекшелердің сорып а/ту қаблеті сақталған және жас сұйықтығы олар
арқылы кедергісіз жас қалташасына отеді де өзекшелік сьшау оң-дүрыс
болганы. Дәнекер қабық қуысында бочу үзақ мерзімге сақталса, онда
өзекшелік сынау теріс (-) болып есептеледі.
Егер көзге бояу-дәрі тамызумен бір мезгілде мүрын қуысының төменгі
кеуілжірІнІҢ астына мақта тампонды зонд енгізіп қойсақ, онда түтел жас
ағып кету жолдарьшың функциялық эткізгіштігін анықтай алатьш боламьи.
Бүл мүрындык сынау деп аталады. Мақта тампон 3-5 минуттен кейін
боялса, онда жас жолдары қалыпты өткізіп түрғанын білдіреді Де сынау
оң (+) лурыс болғанын куоландырады. Егер тампонда бояу болмаса, онда
мүрындық сынау теріс болғаны немесе баяу болғаны.
170
171
Жас суйықтығының ағып кету жолдарын жуу олардың пассивтік
анатомиялық өткІзгіштігін анықгауға мүмкіндік береді. Жууда әдетге орташа
жіңішкелікті муқал қысқа инелі немесе арнайы 'гүтІкті (канюла) шприцпен
жүзеге асырады. Ол үшін стерильді изотониялық натрий хлорид ертіндІсін
немесе кез келген антисептикалық ертінділерді (риваиол, фурациллин
ж.б.) қолданады. Ол үшІн жас тесігін алдымен с.үйір зондпен кещтеді (136-
сурет), содан сон, жас озекшесіне канюланы 5бмм-ге дейІн енгізіп, ішірии
поршеніне жәйлап басу арқылы суйықтықты жас жолдарына жібереді
(137-сурет). Егер жас жолдарынын, өткізгіштігі қалыпты болса сүйықтык
мүрыннан аққып ағып шығады. Суйықтық жүтқыншаққа кетіп қалмас
үшін сырқатгың басын алға қарай еңкейту қджет болады. Мүрын-жас
каналы тарылған болса суиықтық мүрыннан тамшылап шығады, немесе
жіңІшке болып сорғалайды, ал сүйықтықтың қалған болігі екінші жоғарғы
жас тесігінен атқып шығып түрады. Егер суйықтық мүрынга тіпті өтпей
екінші жоғарғы жас тесігінен қайта шығып жатса, онда жас жолдарының
бір жері тугелдей бІтеліп кдлғаны болады. Ол бітелген жерді рентген
сәулесімен суретке алып анықтаута болады.
136-сурет.. Томенгі жас тесігін сүйір	137-сурегп. Жас жолдарын
зондпен кеңіту	жуу
Жастың ағып кету жолдарын рентген срулесімен сурегке алу үшін
оларды контрастық затпеіі (йодолипол ертіндісі) шприңпен жуғандағы
әдіспен енгізіп толтырады (0,5 мл мөлшерде). Рентгендік суреттерді екі
проекцняда окципито-фронтальдық (иек-мурындық жағдайында) және
битемпоральдық проекцияларында жасайды. Рентген суреттер жас
жолдарының гпшш-нүсқасы жөнінде нақты түсінік береді, бітеліп қалнан
жерін немесе тарылған жерін анықтауға мүмкіндік болады. Бүлардан
басқа осы суреттср арқылы мурынның қосалқы куъістарының рентгено-
графиялық суретін жорамалда^та да болады. Мүрынның қосалкы қуыс-
тарының а^эулары көбіяе жас мүшесінін. ауруларының себептері болады.
172
Зондпеи тексеріп анықтауды қолдануға болмайды, өйткені дәнеқер
/абықты жарақаттап алу жәпе содан соң жас жолдары тарылып қалуы
думкін.
7.1. ЖЛС БЕЗШЩ АУРУЛАРЫ
Жедел дакраоаденит (сіесгуоайепйіз асиіа) сирек кездесетін жас безінің
жедел қгібынуы. Жогаргы қңбақтың сырт жағының күшті ісіиуімен.
қызаруымен жөне ауру сезімімен сипатталады. Көз қиығы (саңлауы)
өзгеріп ахруға тән жатқан түріне ие болады (138-сурет). Көз
алмасының дәнекер қдбыгыяың жоғарғы-сыртқы бөлігінің ісініп қызарғаны
байқалады. Көз алмасының төмен және Ішкерірек ыгысуы мүмкін, оның
қозғалысында іркіліс пайда болады. Қүлақтың алдындағы аймақтық лимфа
түйіндері үлқейіп, оларда ауру сезімі пайда болады. Ауру сырқаттың
қызбалы күйімен қосталады.
Этиологиясы.
Дакриоаденит грипп, баспа
(аигина), Іш сүзегі (кезік)
және де басқд организмнің
жалпы жүкпалы аурулары-
ның асқынуы болып табы-
лады. Эпидемиялық жукпалы
паротитте, яғни шықшыт
безінің қабьшуында жиі пай-
да болады/
138-сурет. Жас безінің қабынуы
Е м д е у. Ауырған без
тусына қүрғақ ыссы, УВЧ
қолданылады, сульфани-
ламидтер, салицилаттар ішуге беріледі, аптибиотнкгерді бүлшық ет арасына
және көзге енгізу қолданылады. Іріндеп кетсе, оны тіліп, абсцессті дренаж
жасап, гипергониялық ертіндімен таңгьші таңып қояды.
7.2. ЖАС СҮЙЫҚТЫҒЬШ АҒЫЗЫГІ ӘКВТЕТІН
АЛІІАРАТ АУРУЛАРЫ
Жас тесігінщ тарылуы - үздіксіз жас агудың ең бір жиІ себебі болады.
Кейде жас тесігін бинокулярлы лупамен әрең іздеп табуға болады.
Е м д е у. Жас тесігін сүйір зондты қайта-қайта енгізу арқылы
кеңейтуге болады. Егер бүл әдіс оң нөтиже бермесе, онда жас тесігін
.хирургичлық жолмен кеңейтеді. Ол үшін өзекшенііг, басталар жерінің
артқы қабырғасынан кішкене үшбүрынпы қиық кесіп алынады (139-сурет).
Жас тесігішң сырт айвалуы созылмалы блефароконьюнктивиттерде,
тыргықтық өзғерІстерде және кдбақтардың қдрттык атониясында жиі кеддеседі.
Жас тесігі бүл жагдайда жас бүлағына батпай сыртқа кдрай баіытталтан
болады. Жас тесігінің дүрыс орналаспауы іштен тууы да мүмкін.
173
Е.м д е у. Жяс тесігініл, жсңіл дәрежелі
шамалы жанасііауывда озекшенің басталар
жсрінің артқы қабырғасынан кішкене
үшбүрышты киық кесіп алып тастау арқыь
лы жақсы функциялык нәтижеге жетуге
болады. Ауыр жағдайларда қабақтын. сырт
айналуын дүрыстайтын операциялар жасау
керек болады.
Жас өзекшесіяія, қабынуы сирек
кездеседі және әдетге созылмалы түрде
огеді Сыркаттар көздерінеп жастың ағуьша.
іріңнін, пайда болуына, кабактарыньш ііпкІ
139-сурет. Жас тесігін үш жартысының қызаруына шағым айтады.
бүрыпггы етіп кеңейту Қабынған жердің маңы ісінеді, терісі
қызарады, кейде әзекше бокал тарізді түрге
енеді, жас үрпішесі күштІ кәтеріліп шытъш
түрады. Өзекшенің үстінен басса жас тесігінен ірінді бөлініс, қою ботқа
торізді масса аралас бәлініс шығады.
Этилогиясы. Көбіпе бөгде заттыц осеріпеи, саіщірауқүлақтан
болған аурулардан кейін пайда болады.
Е м д е у. Консервативтік ем нәтижесіз. Өзекшенің артқы қабырғасын
бойлай тіліп ішіндегісін шығару керек, сүйтІп оның ішін 1 процентгі
бриллиант көгі ергіңдісімен немесе метилен кәгі ертіндісімен тазалау керек,
содан соң дезинфекциялайтыв тамшы дәрілерді тамызу керек болады.
Жас о.зектпе.іерінің тарылуы (стриктурасы) қабақтық дәнекер қабықтың
қабыну салдарынан және де өзекшелердің өзінің созылмалы
конъюнктивиттердегі қабынуынап пайда болады. Тарылулар көбіне
физиологиялық тар жерінде - жиі орналасады, өзекшелердің өн"бойына
бітеліл қалуы сирек болады. Тарылуды жәйлап зонд енгізіп және жуып
байқау арқылы анықтайды.
Ем д е у. Үзындығы шамалы (1-1,5мм) тарылу.тарды зонд ендіріп. өзек
қуысында оны кеніткен затгарды (жібек жіп, кетгут, пласгмассалық жіп)
бірнеше жүмаға қалдыру арқылы жоюға болады. Өзекшеніц меднальдық
6алігі бітеліп қалса, оның өткізгіш қуысы сақталган бөлігін жас
қңлташасымен қосьш жалғау зрқы-іы өзекшенің «ткізгіштігін қалпьша
келтіреді. Өзекше толық бітелш қдлса, онда оны жіңішке пластмассадан
жасалған түтікшелермен алмастырады немесс дәнекер қабық қуысының
медиальды ішкі бүрышын жас кдлташасымен конъюнктиво-дакрио-цисто-
стомия жасап қосады.
Жас қалташасының қабшгуьі. (сіасгіосуяііііз) жслсл жөне созылмалы
түрде отеді. Созылмалы дакриощіститтің пайда болу себебі мүрын-жас
өзегінІіі, тарылуы болып табылады. Ол жас сүйықтыгы мен жас
калташасынын. дөнекер қабығының бөліністерінін іркілуіне үшыратады.
Қалташа кабырғасы біртіндеп созылады. Оның ішінде іркіліп жиылған
сүііыктық ауру қопдыратын микробтардың (стрептококк, пневмококк ж.б.)
174
140-сурет. Созылмады дахрно-
цистит.
өсіп онуіне қодайлы орта болады. Баяу ағымды қабыну қүбылысының
пайда болуына жағдай жасалады. Жас қалташасының ішіндегі мөлдір
секрет қоймалжың-іріңге айналады.
Аурулар көздеи уздіказ жас агуға,
Іріңнің бөлінуіне шағымданады. Сыр-
қатты тексергенде төменгі қабақтың
жиегіндегі артық мөлшердегі жас
суйықтыгы мен қабақтардың ііикі
байлам астында терінің жүмсақ
бүршақ тәрІзді томпайып шығып
түрғанына назар аударуға болды (140-
сурет). Жас қалташасының үстінен
басқанда жас тесіктерінен көп мөл-
іперде қоймалжың немесе қоймал-
жын,-ірінді оның ішіндегі заты ағып
шыгады. Көбіне жас кдлтаіпасы күшті
созылгандықтан жүқа тері астынан сүрқылт-к^к реңкті томпайып карініп
түрады. Ж.ас қалташасының мүндай жағдайы әдетте оңың шемені (һу-
гігорк) деп аталады,
Өзекшелік сыкау көбіне оң болады, ал жас-мүрыңдық сынау теріс
болады. Жас жолдарын жугаңда сүйықтық мүрыңға отпейді және қалташа
ішіндегі затгармен бірге екінші бос жас тесігінен ьггқып шығып турады.
Тек жас жолының к&лденең бедігін ғана жас қдтгашысының меднальдық
сүйекке тиіп түрған қабырғасына дейін зондты өткізіп анықтахта болады.
Зовдты мүрың-жас өзегіне еткізуте болмайды, үйткені жас қалташасының
қабырғасын зақымдап алу мүмкін және инфекңияны оны қоршаған
тканьдерге енгізіп таратып алу мүмкін. Созылмалы дакриоциспгг қасаң
қдбықтын .эпителиі уақ заттармен закымданса оның іріңді жарасына себепші
болып көз ушін шын мәнінде күііпі қатер туғызады.
14і-сурет. Дакрио-
цисгориностомня спе-
рациясының кезең-
дері
а-теріяі кес}г;
қалтагнасы мен мүрын
қуысынын піырышты
кабыктәрын тілігі кссу, а-
т гты рьшзты қабықтар^^гң
щеттергн біріктірш Ом
инесімен тігу.
175
Е м деу. Созылмалы дакриоциститті тек операцня жасап хирургиялық
жолмен емдейді. Жас қалташасы мен мурын қуысын бір-бірімен қосып
әзек жасайды, яғни дакриоцисториностомия операциясын жасайды. Ол
үшін олардың арасындағы жас суйегін кесіп алып тасгайды. Содан кейін
жас қдлташасының ішкі қабыргасы мен оған және сүйек тесігіне жакын
орналасқан мүрының донекер қабығын үзына бойы тіледі, содан соң тесік
шеттерін бір-біріне қосып тІгеді (141-сурет). Жас қалташасы мен мүрьш
қуысы арасы.ида жасалған кең өзек дакриоциститтін, белгілерін жояды,
сүйтіп жас сүйықтығының кедергісіз ағып кетуін қалпына келтіреді. Егер
қасаң қабықта ірінді жара бар болса, онда дакриоцисториностомия шүғыл
жасалуы қажет болады.
Нәрестелер дакриоциститІ (басгІосузШіз пеопаіогит) созылмалы
дакриоциститтің дербес түрі болып есеителеді. Ол жас-мүрын өзегінің
төменгі үшының бітелу салдарынан пайда болады. Ана қурсагындағы өсу
кезіңінде сол жер жүқа мембранамен жабылған, ал баланың туу мезгіліне
жакын ол ашылады. Егер мембрана жойылып кетпесе жас қалташасының
ішіндегілері төменгі мүрын куысына шыға алмай іркіліп қалады және де
(нан инфекция еиіп дакриоцистит пайда болады. Нәрістелердің өмірінІң
алғашқы күндеріне немесе алғашқы жумасында ата-анасы олардың бір
немесе екі көзінде мол қоймалжың немесе қоймалжың-ірівді боліністі
байқайды. Балалар консультациясында бүндай кәріністі әдетге коньюнктиып
деп қабылдап дезиифекциялайтын тамшы дәрілерді тамызуды буйырады,
ол әрине қысқа мерзімді ғаиа нэтиже береді. Дакриоциститгіц ең басты
белгісі жас қалташасының үсгінеи басқан кезде жас тесіктерінен қоймалжын
немесе ірің бөлініп шығады. Егер көзге дезинфекциялайтын дәрілер
тамызылған болса бұл белгі-симптом болмауы мүмкін. Бояулы сынаулар
жөне жас жолдарын жуу диагноз қоюға көмектеседі. Кейде нәресте
дакриоциститі жас қалташасының жедел флегмоналық қабыну турімег
аскынады. Бүл жағдайда жас қалташасының маңында қызару мен күшт
ауыратын ісік пайда болады. Кдбақтар да ісінеді, нәресте тынышсызданады
оның дене қызуы жоғарылайды. Бірнеше күннен кейін терІ жарылып іріі
шығады, содан соң белгілері басылады. Кейде ол тесік бітелмей жа<
қа>тгашасының жыланкөзі пайда болады.
Е м д е у. Норестеле]
дакриоциститін емдеуді жас қалта
шасын массаж жасаудан баста'
қажет. Массажды көз саңлауыныі
ііпкі бүрыш маңын жогарыдан томеі
қарай, байқап басу арқылы жүзег
асырады. Осы кезде жас кңлташасыны
Ішіндегілердің күшті қысымыме
жас-мүрын өаегін жауып турган жарға
142-сурет. Нәрестелер дакриоцш
гитівде зопдпен тексеру.
176
кыртылып кетуі және жас жолдарынын өткізгіштігі қалпына келұі мүмкін.
\нтисептикалық тамшы дәрілерді (20 процентті сулъфацил наірий ергіндісі,
штибиотиктер ертіндісі) міндетті түрде тамызу үсынылады. Егерде осындай
?мнен кейіи 3-5 кундс жазылмаса онда жарғақ-мембрананы жас жолдарын
інтисептикалық ертінділермен күшті қысым жасап жуу арқылы жыртып
жіберуге тырысу қажет. Егер бүл емде нэтиже бермесе зонд енгізіп жыртып
кіберуді қолданады. Зонд енгізу барлық дерлік жағдайларда оң нәтиже
береді. (142-сурет).
Жас қалташаснігың флегмонасы.
(жедел ірінді перидакриоцистит) көбіне
созылмалы дакриоциститтің асқынуынан
пайда болады. Жас қалташасы меп оны
қоршағап тканъдерде қарқынды пайда
болған флегмоналық қабыяу болып
табылады. Қүбылыс негізінде іріндік
инфекцияның жас қалташасына енуі ж&-
не оның қабынган әрі жүқарған қабығы
арқылы өзін қоршаған шелге отуі жатыр.
Жас қалташасының маңында қызару,
ісік жөне күшті ауру сезімі пайда болады.
Ісік қабақтарға, мүрын мен бет ткаяь-
деріне жайылады. Күпггі ісіктіц салда-
рынан көз саңлауы жабылып қалады (143-
сурет).
Жас қалташасынын флегмонасы
143-сурет. Жас қалтаіпа
снның флегмонасы.
дененің қызуының котерілуімен, бастын. ауруымен, жалпы сыркдтты күймен
жарыса жүреді. Бірнеше күннен кейін инфильтрат босаңсып, ортасында
іріндік (абсцесс) пайда болады. Абсцессіі, іріңдікті кесіп ашу қажет болада.
Е м д е у. Қабынудың қызған кезінде антибактериалдық дәрі-дормектер
мен жалпы ем қолданылады. Жас қалташасы түсына өртүрлі қүрғақ
ыстық. УВЧ, кварц қолдану үсынылады- Дер кезінде басталған керекті ем
флегмонаның өз-өзінен жарылуын болдырмайдьт.
Пайда болған тербелісті (флюктуация) іріндікті (абсцсссті) кесіп ашып
антибиотиктермен жуу, сосын дренаж жасау қолданылады- Жедел қүбылыс
басылғаннан кейін керек болатын болса дакриоцисториностомия жасалады.
177
VIII - ТАРАУ
ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ АУРУЛАРЫ.
Коз алмасының ауруларының ішінде қасан қабықтың аурулары басты
орынға ие: олардың үлеане көз ауруларыньщ 25 проценті тиеді, ал олардың
садцары 50 процентке жуық көздің көру қаблетін түрақты турде төмендетеді
және соқырлыққа душар етеді. Дүние жүзінде 40 миллионға жуық қасаң
қабықтарына ақ түскен, қасаң қабықты ауыстыруды (керопластмканы)
кажет қылатын адамдар бар. Кдсаң қабық ең сыртқы қабық болғандықтан
сыртқы ортаның физикалық, механикалық, химиялық әсеріне көп үшырайды
Бүдан басқа ол дөнекер, ақ тамырлы қдбықтармен онтогенетикалық
туыстықта болғандықтан олар зақымданғанда қасаң қабық та бірге
зақымданады.
Қасаң қабықтың ауруларының маңызы орасан зор, үиткені көздің ішіне
енетін жарық сәулелердің мелшері мен сыну сипаты қасаң қабықтын
молдірлігі мен дөңестігіне байланысты. Кез келген патологиялық жағдай
қасаң қабықтың дөңестігіи өзгертеді, оның қарауытуына упіыратады және
де олар қарашық малына. жайылып көздің кәру қаблетін төмендетедІ.
8.1 ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Қалыпты (нормаль) қасаң қабық мөлдір, жалтыр, жоғары сезгіш,
сфералы-дөңес жше белгІлІ мөлшерге ие. Қасаң қабықтың осы аталған
барлық қасиетттері ол ауырылған кезде өзгеріске үіпырауы мүмкін.
Кдсаң қабық тканінің ең басты ерекшелігі - оның мөлдірлігі оның
әртүрлі қабатында - ақ сүр, сары, коныр густі қарауытулардын; пайда
болуы нетижесінде бүзылады. Қарауытуларға қабыну қүбылыстары мен
олардың салдарлары (тыртықтар), дистрофия мен дегенерациялар, дәнекер
қабықтың оны басып өсуі, ісіктері және тағы басқалар себепші болады.
Қасаң қабыққа қантамырлардың еніп, оның тамырлануы да мөлдірлігін
бүзады. Қантамырлардың жаңадан пайда болуы, өдетте, қабыну
қубылыстарында болады, ал олар дистрофиялық жоне дегенерациялық
қубылыстарда сирек кездеседі. Тамырлар қабыну басылғаннаи кейін әдетге
тыртықтық тканьде сақталып қалады. Қасаң қабықта беткей және терең
орналасқан қантамырлары болады. Ьеткейлік қантамырлар дәнекер қабықгың
қантамырларының жалғасы, лимбтен өтІп, эпителий астындағы жоғарғы
қабаттарында бүтақшалар тәрізда тарамдалады; олар ашық қызыл тусті.
жақсы көрініп түрады, биомикроскоппен қарағанда олардағы қан
түйіршіктерінің жүрісі байқалады. Беткейлік қантамырлар ондағы
ошақтардың беткей орналасқанын дәлелдейді. Терен қабаттарында
орналасқаң қантамырлары дписклералық тамырлардан дамиды, сондықтан
да олар тек қасаң қабықіа гана көрінеді, ал лимб тусында жоғалады,
күнгірт эписклера мен склера ткандеріне жасырынып козге коршбсйді.
178
)лар қасаң қабықтын меншікті затына енеді, айқьга байқалмайды және
,е щетка немссе сіпсебас тәрізді болады. Терецде орналасқан тамырлар
„асаң қабықтағы терең қүбылыстарды нүсқайды. Сондай-ақ қасаң қабыкқа
іеткейлік және терен, қанТамырлары енулері мүмкін, яғни аралас тамырлану
іайда болуы мүмкін (28-суретті қараңызғ Сонымен қасаң қабықтың
амырлану түрлері Іштен т\тан немесе пайда болған қарауытулардың
'ерендігін аңықтауды жеңілдетеді. Кдсаң қабықта жаңа пайда болған
амырлар бірнеше капиллярдаң өте қалың нрімделген тамырларға дейін
Іолуы мүмкін. Қасаң қабық тканіне тамырлардың енуів қорғану белітсі
(еп қарайды. Бірақта онын. патогенезі жеткілікті түрде айқын емес. ІсІну
іен инфильтрация нәтижесінде тканнің тығыздығының бүзылуына
іайланысты тамырлар әседі деп жорамалдайды. Қасаң қабықта
гнтаминдердің» цистеин, глутатион жәпе баска да заттардың азаюы мен
іттегІнІң жетіспеуіне де мән беріледі.
Қасад қабықтың сфералы дәңестігі әр түрлі әзгереді: ол тегістелуге
арріапагіо согпеа) қаблеттІ. шар тәрізді (кегаіо^іоһик) (144-сурет) немесе
сонус тәрізді (кегаіосопиз) (145-сурет) бола алады. Аталған өзгерістер
штен туган болуы да мүмкін, бірақ, әдетте, аурулардан кейін пайда
эолады.
Кератоконус қасаң қабықтыц өте жиі және ауыр жағдайы, 12-20 жаста
іайда болады және де мейлінше үдемелі болады. Оның себебі толық
інықталмаған, бірақта эндокриңдық өзгерістердің, әсерісе, кдлқанша безінің
сызметіііщ төмендеу әсерін жокқа шығаруға болмайды. Қүбылыс қасаң
чдбықтын. жүмсап жібуінен басталады да қабақ қагу қозғалысынын
яқпалымен конус түріне ие болады. Оның тнбесі біртіндеп жүқарады,
уарауытады; оның жаралануы мен тесіліп кетуі де мүмкін. Жедел пайда
эолатын кератоконуста кездеседі. Қасаң қабықтың сфералы дөңестігіпің
эзгеруі көздің көру қаблетІн өте күшті төмендетеді, ол тек жанама
пынылармен ғана қанағаттанарлы түзетеледі. Жанама шынылар
эефракцияны түзету мен бірге қасаң кдбыктың одан әрі созылхъш тоқтатады
және де кератоконустың алдын алу әдісі болып саналады. Кератоконусты
кәздің алтыды камерасына аурудың өз қанын қүюмен және қасаң қабықтың
кдбаттарын немесе оны түгелдей ахъісгыру арқылы емдейді. Кератоглобуста
ца аталған емдер қолданіялады.
Қасаң қабықтың жалтыры қабыну, дегенерация мен дистрофия
кубылыстарыиың әсерімен азаяды немесе жойылады; бүл кезде ол
көмескіленеді немесе шегрен былғарысьш елестетеді. Қасаң қдбықтың
жалтырының болуы немесе болмауы оңдаі-ы жаңа және тыртықтық
өзгерістерді ажыратып анықтауға көмектеседі. Қабыну ошағының орналасу
терендігіне байланыссыд қасаң қабықтың ошақ түсындағы бөлігінің
жалтырлығы жоғаладьщ кедір-бүдырлы болады, ал тыртық болғанда
қарауыту тусында касаң қабыкпың жалтырлыгы сақталады. Әрине, кдбынуға
тән басқа да белгілер бар, бірақта касаң қабықтың жалтыры жаңа немесе
ескі кдрауытуларды ажыратуда басқа белгілермен бірге ете маңызды ролъ
атқарады.
179
144-сурет. Кератоглобус.
145-сурет. Кератокоиус.
Қасаң қабықтың сезгіштігІ көптеген патологиялық жағдайларда
төмендейдқ Қалыпты .жагдайда көздің тітіркенуге (көзге, уақ бөгде заттар
түскенде, көзде қүрғаудын пайда болуында ж.б.) қабак қағу және жас
ағу туріңде рефлекторлы жауап беруін сезгіштІк қамтамасыз етеді де
қасаң қабықты зақымданудан сақтайды, жас суйықтығы оньщ бетіндегі
уақ бөгде зэттарды жуып шыгарады, ең болмағанда сырқатты дәрІгерлік
кәмек үшін дәрігерге баруға мәжбүр етеді. СезгішгіктІң азаюы немесе
жойылуы оның сақгык ролін азайтады, сондықтан қасаң қабық көптеген
сыртқы зиянды әсерлерден аз қорганатын болады. Олардан басқа сезгішгіктің
төмендеуі кдсаң кабықгың кейбір ауруларының маңызды белгісі болып
саналады.
Қасаң кдбықтың көлем - мәлшері кішіреюі (Юмм кіші) немесе үлғаюы
(ІЗмм артық) мүмкін. Бүндай өзгерістер іштен туған ауыткулар (тісгосог-
пеа еі те£а1осотеа) немесе әртүрлі аурулардың нәгижелері (көз алмасының
семуі, ішген туған глаукома ж.б.) болуы мүмкін.
Толығымен қасаң қабықтың барлық ауруларын қабынуларға,
дегенерацияларға (дистрофияларга) және ісіктерге бөлуге болады. Қасаң
қабыҚтың ісіктерІ сирек кездеседі. Дегенераідиялар (дистрофиялар) кдсаң
кдбықтың ауруларының шамалы бвлігін қүрайды. Сояымен, касаң қабықгын
ауруларығың негізгі бөлігін оның қабынулары (кератиттері) (гректің кегоз-
мүйіз деген сөзінен шыққан) қүрайды.
8.2 ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫЦ ҚАБЫНУЛАРЫ (КЕРАТИТТЕР) МЕН
ОЛАРДЬЩ КЛАССИФИКАЦИ5ІЛАРЫ
Қасаң қабықтың қабынуларының коп себептілігінен және де сонымен
бірге әртекті патологиялық қүбылыстардын. клиникалық сипаттамаларының
үқсатығынав кератиттердің шүбәсыз классификациясы жоқ Біршама
қарапайым, бірақ кератиттерді жеткілікті қамтитын жөне түанлте қолайлы
бірқатар өзгерістер енгізілген қасан қабықтың кабынуларының (кера-
титтерінің) А.И. Волоконенко жасаған классификациясын келтірелік.
180
А. Экзогепді қабыңулар (ортаның зиянды әсерінен пайда болатын
<ератиттер).
I.	Қасаң қабықтың жалактануы (эрозиясы).
2.	Жарақаттық* қабынулар (механикалық, физикалық, химиялық
жарақаттардан пайда болатын кератиттер).
3.	Жүкдалы бактериялардан пайда болатын қабынулар.
4.	Дәнекер қабықтың, қабақтардың шеміршек бездерінін, ауруларынан
пайда болатын кдбынулар (бактериялық және вирустық).
5.	Сацырауқулақтардаіі пайда болатын қабынулар, немесе кера-
томикоздар.
Б. Эадогенді қабынулар (организм ауруларынан пайда болатын
кератиттер).
1.	Жүқпалы аурулардан пайда болатын қабынулар:
а-туберкулезді (қанмен таралатын және аллергиялық); б-мерізді; в-
үшықтаи болатын қабынулар.
2,	Нервтердің сему салдарынан пайда болатын қабынулар.
3.	Витаминдердің жетіспеуінен болатын қабынулар.
В. Себептері анықталмаған қабынулар.
Қабынулардың жеке түрлерін қарамас бүрын касаң қабықтың
қабынуларының көпіиілігшде кездесетін жалпы белгілерін сипаттап өтелік.
Әрбір қабыну кдсаң кдбықтағы ішфшіьтраттың (клеткалық элементгердің
қанның, лимфалардың үйысуы) пайда болуынан, яғни шеткі тамырлар
торабынан енген клеткалардың шогырлануынан басталады, бүл қабылысгың
алғашқы кезеңі. Клиникалы қабыну ошағы (фокусы) сүр ңемесе сары
түсті (оны қүрайтын клеткалар қүрамына байланысгы) болады, олардың
шекарасы айқын емес жөне олар ткаиге ісіктік суйықтығыньпі. сіңуіиен
пайда болған сут к>різ,ті түнба қарахъпу.мен қоршалған. Инфильтрат әртүрлі
мөлшерлі (нүктедейден бастап қасаң қабықты толық жайлауға дейін),
әртүрлі пішінде (формада) (тиын, карта, бүтақщалар тәрізді ж.б.) болуы
жөне әртурлі терендікте орналасуы мүмкін. Қдсаң кабық ошақ (инфильтрат)
түсында өзінің жалтырьшан айыры.ъіды.
Қүбылыс лимб маңайлық кднтамырлардың кеңеюінен, яғни қасаң
қабықтың маңайлық қызаруынав (перикорнеальды қызару) көздІң
қызаруымен қосгалады (23-с\ретті қара). Бүл қызаруды қасаң қабықтың
тамырлануымен шатыстырмау қажет.
Қібыну ошагы нерв талшықтарының үшын тітіркендіреді, ал көз болса
оған қасаң қабықтық синдром деп сипатталатын (кәздің қарығуы, көзді
аша алмау, көзден жас ағу, қабақтардың түйілуі, үстінті қабақтың астында
бөгде зат тургандай сезІну і, қасаң қабықтың маңайлық кы.заруы) күрделі
жауап береді.
Инфильтраттың келесі тағдыры әртүрлі болады. Ол Із-түзсІ3 сорылып
кетуі мүмкін, Бірақта мундан жайлы нәтиже сирек, кңбыну тек эпителий
*Жарақаттык, кервтиттер І9 тарауда жазылған
181
қабатын қамтумен шектелгенде ғана кездсседі. Касан. қабыктың тереңірек
қабаттары-алдыңғы пластиыкасы мен әсіресе меншікті заты-зақымданса,
онда ошақтық орнында тыртықтык, тканнін. пайда болуының салдарынан
азды-квпті байқалатын кдрауыту-ақ-дақ кдлады.
Кез келген инфильтраттың сорылып кетуі, яғни қабынуды дамуының
алғашқы кезеңінде тоқтату азгана ауруларға тән сирек қүбылыс. Кдбынудың
өте кәп тараған жалғасы - дамудың келесІ иңфштьтраттьщ ыдырау кезеңіне
отуі. Ыдырау кубылцсы тканнің шіруімен эпителидің түсуімен, оның
жалақТануымен, екіншійік инфекцияның қосылуымен сипатталады. Пайда
болғап мүкістіктің көлейі әртүрлі: флюоресцеиндік сынау (2 процеңтгі
флюоресцеии ертіндісіні^ 1-2 тамшысын тамызганда қасаң қабықтың
эпителийІ жоқ жері жасыл түске боялады) арқылы анықталатын әрең
білінетін түрінен жәй кйзге көрінегін көлемді де терең жараға дейін
болады. Қасаң қабықтын, сырқатқа білінбеген болмашы ғана жарақат-
сызаты кезінде инфеқңия еніп, инфшіътратсыз да қасаң қабықтың жарасы
пайда болуы мүмкін екенін де айта кету керек. Жараиың шеті мен түбі
инфилырациялаг0н, оның түсі көбіне көмескі-сүр, кейде сарғыш-көк
болуы мумкін. Оныц айналасьшдагы қасаң қабықтьщ ткаігі де азды-көптІ
ісінген жәнедегімескіленген. Жара беткей және теренге жайылуға қаблетті.
Жәра теренге жайылса ол артқы шекаралық пластинкаға жетуі мүмкін.
Ол кезде көздің ішкі кысымының әсерінен десцеметов пласгинкасы алға
томйайып шығып, жараның түбінде қдра түсті көпіріігік төрізді байқалады
(гіезсетеіосеіе-жарык) (146-сурет).
Содан кейін артқы іпекаралық пластинка
бузылын тесілуі мүмкін жәие де осы пайда болған
тесіктен нүрлы қабық шығып түрады, ізін ала ол
қасаң қабықтағы тесіктің шетіне жабысып бітеді
де алдыңғы синехия (жабысу, бірІгу) пайда болады
(147-сурет). Іһрлы қдбықтың жабысып бітуі мен
тесікте қысылып қалуы қарашықтың түрінің
өзгеруіне үшыратады.
Қдбыну, оның ішінде жаралы қабыну, әрдайым
қасаң қабықтың белгілі бір тамырланү7 турімен
қосталады; Қасаң қабықтың жарасында қантамыр-
лардың есіп қасаң қабыққа енуі әдетте жараның
тазалана бастауымен туүіа келеді: жараньщ шетІ
мен түбінін, инфилілрациясьшың азаюымен, шіріген
бөліктерінің түсуімен, жара маңайындапя карауыту-
лардың сорылып кстуімен тура келеді. Жараның
шетінен бастап эпителий осіп. бірте-бірте мүкістікті
жабады. Кдсаң кдбықтың айнадай тегістігі мен
жалтыры қайта қалпына келе бастайды, ал бух
қабынудың келесі кезеңіне втуін білдіреді: эпите-
лимен жабылған ойық жер енді жанң атпен -
фасетка деп аталады. Фасетканың эпителиіігін,
147 сурет. Қасаң
қабықтын, врпгіме
жарасының вздігінен
тесілуі.
182
стьшда дәнекер ткань көбейіп өседі жөне қубылыс ақырғы тыртықтану
іезеңіне өтеді де ак,-дақтын пайда болуымен бітеді.
Кдбынудың өрщу кезенінде кератитке нурлы қабықтың түршігпі/гтгіркенуі
киі қосылады, кейбірде барлық белгілері айқындалған ирит немесе
іридоииклит сипат алады. Кейбір ауруларда кератиттер (дәлірік,
іератоиритгер) фонында қасаң қабыктьш, жаралануында алдыңғы камерада
рің (гипопион) паида болады. Бүл ірің (микробсыа) жөне де жара тесілгенге
цейін сол қалпінде қалады. Жара тесілгеннен кейін көздің ішіне
ннфекцияның еңуіне жағдай жасалады және көздің ішкі қабьіқтарының
іріңді қабынуы - эндофтальмит, кейде квз алмасының барлық қабықтарының
іріңді қабынуы - панофтальмит, пайда болуы мүмкін, ал ол соңында көз
алмасының семуімен бпуі мүмкін. Алдыщы синехиялардың (нүрлы қабықтың
қасаң кдбықкд жабысуы; пайда болу нәтижесінде екіншілік глаукома жиі
пайда болады. Бірақта көбіне жара тесілгеннен кейін тазара бастайды,
тыртықтанады және онын. орнында нурлы қабықпен біріккен ақ дақ кдлады.
Кептеген қабьшулардьщ найда болуларының жалпы себептері жоғарыда
келтірілген классяфикациядан айқын түсініктІ. Дегенмен, әрбір жеке
жагдайда этиологиялық диагноз қою оңай болмайды. Қүбылыс
қоздырушысын бөліп алу мен оның дәрі - дәрмектерге сезгіштігін анықтау
өте маңызды. Сондықтан кератит диагнозын қоюдан бастап емдеуден
бүрын дәнекер қабықтан, жара бар болса онын бегінен жағынды алып,
оның бір бөлгін крректепдіру ортасына егу, ал кдлған бөлігін дереу бояп
микроскоппен қарап зерттеу керек. Аурудың қоздырғышы дәл аяықталса,
әрі оның белгілі бір дәрі-дәрмекке сезгіштігі белгілі болса, онда мақсатқа
сай ем қолдану ңәтижелі болады.
Кдбынулардың жоғарыда айтылган жалпы белгілерін қортындылаи келе
анықтап диагноз қою үшін келесі сурақгарға жауап алудың методикалық
маңызды екеніне көңіл аудару керек. Қандай қубылыспен жүмыс істеуге
тура келеда ескі ме немесе жаңа ма, яғни қабыну ма немесе оның
нәтижесі ме? Сүрақ сірәде мағналы, ал оган жауап жогарыда келдірілген.
Егер қүбылыс жанд болса, онда қарауьпу (инфильтрат) қандай -
шектелген бе немесе жайылган ба? Бір бірінен ажырату қыйын емес. Сол
кезде бундай ажырату шектелген ошақты немесе жайылған түрде өтетін
екі үлкен қабынулар (кератиттер) тобын ажыратуға мүмкІндІк береді.
Қарауыту қандай тереңдІкте орналасқан - қасаң қабықтың бетінде ме
немесе тереңде ме? Бүл сүраққа жауап беткейлік орналасқан қабынуларды
тереңце орналасқан қабынулар.дан ажыратуга мүмкіндік туғызады.
Қабын}- ошагы жарамен қостала ма? Қасаң кдбықтың тканінде мүкіспк
байқалса, онда оның ең болмағанда эпителиінің бүзылғанының куәсі жәие
ол инфекция үшін “ашық есік'; одан баскд, мүкістікгі байқау кдбыну
(кератит) деп қата диагноз қоюдан қүтқарады, уйткені жара кератитке
тән емес,	.
К^бынуда тамырланудың бар жоғы, сондай-ақ онын, шамалы білінуі
кератитгерді қасаң қабықтың көптеген біріншілІк дистрофияларынағі
ажырататын дифференциялды-диагностикалык белгі және бүл белгі
183
герйесІІк пең пейрогендік қүбылыстарды басқа бастамалы қүбылыстардан
ажыратуга ' мүмкіндік береді. , Касаң қабьіқтың оШақтың терендігіне
байланысты тамырдану сипаты жоғарыда айтылған болатьшды.
Кдрауыту (инфильтрат) маңында және басқа жерлерінде қасаң қабықтьщ
сезгіштігінің пашарлауы баикдла ма жоқ па? Сезгіштік қабынуларда әрдайым
төмендейді. Оның дәрежесі ткапь инфилътрациясыныц қарақынына
баиланысты болғандықтан өртүрлі болады. Бірақта нейротропты қүбылыс-
тарда сезгіштіктің нашарлауы өте-мете күшті байқалады және де ол
инфильтрат маңында ғана емес, зақымданбаған мөлдір жерІнде де, тіпті
қабынуга ушырамаған екінші сау көздің қасаң қабығында да байқалады.
Ауру көздІ қарағанда қасаң. қабық қүбылысының сипаты әрине ала-
қүла көрінуі мүмкін, ал аталган сүрақтардын жауаптары бір мағналы
болмауы мүмкін. Дегенмен оларды (сүрақтарды) анықтау кдсаң қабықтағы
өзгерістерге дифференциялық диагноз қоюға мықты көмектеседі.
Қабынуларды е ң д е у бІрнеше бағытта жүзеге асырылады: I-
инфекциямен күрес (екінщілік инфекцияның алдын алумен бІрге) -
антибактериялық дөрілерді белгілейді; вируспен және саңырауқүлақпен
зақымданғанда, оларға кдрсы дорілерді қолданады; 2 - қасаң қабықтық
синдромга кдрсы әсер ету үшін 1-2 процентгі новокаин, амидопирин
ертінділерін тамызады; 3-жараны өршітпеу үшін - 1 процентті бриллиант
көгІнің спиртгі ертіндісімен, 5-10 процентті йодтың спиртгі ертіндісімен,
0,25 процентті цинк сулъфат ертіндісімен куйдіруді қолданады; жараның
шеті мен тубін крио-, термо-, диатермокоагуляция жасау; (аталған әдістер
қоздырушыларды жоятын әсер етеді); 4 - мүкістікті эпителилердің
жылдамырақ жабуын қоздыру үшін 1, гіроцентті хинин імдрохлорид ертіндіаң
бүрген майын, 30-50 процентті табиғи балды қолданады; 5 - ирит пеп
циклит қүбылыстарын жою үіиін мидриатиктерді және басқа да дәрілерді
енгізеді; (10-тарауды қара); 6- қасаң қабықтағы тыртықтану қүбылысьш
азайту мен қарауытуды барыншң сорғызуды жүзеге асыру үшін стероидтық
гормондарды, 2-5 процентгі калий йодидін, 2-10 процептті этилморфип
гидрохлоридін қолдану үсынылады.
Кдсаң қабықтың қабынуы кәбіне дәрі-дәрмектерді көзге тамызатын
тамшы, салатын май, дөпекер қабықгың астына енгізу, кейде үнтақ түрінде
себу, электро, және фонофорез, бүлау» әрітрлі дәрътер қосылған белокты-
оттегілІ коктейл қолдану арқылы емдейді. Әртүрлі дәрілерді полимер
пленка түрінде коньюнктива қалташасына салып қоюды қолданады, ол
өте қолайлы, әсІресе амбулаториялық жағдайда пленканы қолдану тіпті
қолайлы болады жете де ол үзақ мерзімге (төулік бойы) қолданылатын
дәрінің жогары концеіғграциясын - турақты сақтап көздің ачдгуына әсер
етеді. Әртүрлі дәрі-дәрмектерді жалпы организмге епгізу (ішу, бүлшықет
аралық ж.б. жолдармен) кератиттерде тек төтенше жағдайларда жүзеге
асырылады.
Емдеуге суда ерітілген дәрілерді қолдану артығырақ болады, үйткені
қасац қабық (оның алдьпцы, арікы эпителилері) жартылай өткізгіш мембрана
болып табылады: ст.ты жақсы өткізеді де электролиттерді өткізбейді. Суда
184
ерімсйтін дәрілер май және сусцензиялар түрінде сусыз даярланады.
Кератиттермен күресуде ең басты қызмет бактерияларды жойғыш және
олардың өсуін тоқтататын дәрілер атқаратын болғандықтан, олардың жиі
қолданылатындарын атап өтейік. Аптибиотиктерден: бепзилпенициллин.
хлоркальцилі стрептомицин, неомицин, мономицин, линкомициндер
қолданыладьі. Осылардың бәрінІн Імл судагы ІООООед ерітінділері тамшы
түріпде, Ігр негізде сондай концентрациялы май түрінде (бүдан басқа 1-
2,5 процентгі әртүрлі антибиотиктер майы тюбиктерде шығарылады)
қолданылады, Дәнекер кңбықтың астына енгізу үшін 0,5 процентгі дикаіш
ертіндісін тамызып жансыздандырғаішан кейін 10000-25000ед анти-
биотиктердің натрий хлоридының изотониалық ертінділері колданылады;
көбіне 0,3 процентті левомицитин мен синтомицин антибиотиктерінің судагы
ертінділері колдшіылады. Сульфаниламидгерден: 20-30 процетті сульфацил-
натрий ергіидісі, 20-30 процентгі сульфацил-натрий майы және оның
үндақталган түрін себу де қолданылады. Баскд дәрілерден 2-3 процентгі
колларгол ертіндісі, 0,25-1 процентгі цинк сульфатының ергіндісі, 1 нроцеиіті
диоксидин ертіндІсІ (ол көк ірің таяқшаларына қарсы әсер етеді)
қолданылады.
Тамшы дәрілерді тәулІгІне 6-8 рет, кейде оданда жиі (әсіресе балаларда)
көзге тамызады; майлы дорілерді 1 деи 6 ретке дейін жағады-салады;
дөнекер қабық астына тәулігіне 1-2 рет енгізіледі; физиотерапиялық
процедуралар (шаралар) өдегте тәулігіне 1 рет қолданылады,
Емдеу иәтижесі жеткіліксіз жағдайларда хирургиялық ем қолданалады:
алдынңы камерадағы іріңді (гипопиопды) парацентез (қолдан тесу) жасап
антибиіУгиктердің ертіндісімек жуып шығару және клсаң кдбіықты ауыстыру-
кератопластика - (оның қабаттарын ауыстыру жиірек, ал оны толық
ауыстыру сирегірек) қолданылады,
8.3	ЭКЗОГЕЩЦ ҚАБЫНУЛАР (КЕРАТИТТЕР)
8.4	ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ ЖАЛАҚТАНУЫ (ЭРОЗИЯСЫ)
Жалақтану (эрозия) қасаң қабықтың эпителиінің түсіп қалып оның
азды-көпті жалаңшатануымен сипатгалады. Мехникалық зақымданудан
және де химиялық және улагыш заттардьш, .керінен кейін эпителидаң
бузылуы нәтижесінде жалақтану (эрозия) пайда болады. Сондай-ақ
жалақтану қасаң қабықтың ісінуінен, қабынуынап, дегенерациялық
озгерістсрінси кейін де пайда болуы мүмкін. Жалақтану жарықган қорқумен,
жас агумен .маңайлық кызарумсн қосталадьі- Диагнозды анықтау үшін
әдетге қасаң қабықты флюоресцеин ертіндісімен бому әдісін қолданады.
Е м д е у. Жалақтануды емдеу оның пайда болу себебін және дезин-
фекциялайтын, эпителидің мүкіс жеріп жабуды жылдамдататын дәрілерді
витаминдермен бірге (1:1000 рибофламин ертіндісі) қолданудан түрады.
Бактерияларды жойғыш майларды қолдану мақсатқа өте-мөте саи
болады.
185
8.5.	БАКТЕРИЯЛАР ҚОЗДЫРАТЫН
ЖҮҚПАЛЫ ҚАБЫНУЛАР
Қасаң қдбықтың өрппме жарасы. Бактериялар қоздыратын жуқпалы
ірінді қабынулардын, айкыя мысалы қасан, кдбықтын, оршіме жарасы болып
табылады. Жаранын, қоздырзтнысы, әдетте, диплококк болып есептеледі,
ал біракта стрептококкпен, стафилококкпен, Моракс-Аксенфельд
диплобадалаларһшен кетдырылатын қасаң кңбықтың жаралары да кездеседі.
Микроорганизм сау қасан қабыққа ене алмайды, бірақ оған кііпкеңтай
ғана сызат түссе, жіщшке затпен шаншылса, жалақтанса (ең жиі бастамасы)
немесе Іріңсіз йнфильтрат ыдыраса ғана инфекция ену үшін жеткілікті
болады- Инфекциялық агент дзнекер қабықтан немесе жас қалташасынан
(жараның жартысына жуығының ірінді дакриоциститпен қосыла жүруі
тектен тек емес) түсуі мүмкін, сондай-ақ зақымдаушы фактормен бірге
енуі де мүмкін.
Инфекцияның енген жерінде қасаң қабықта сүр түсті инфильтрат
пайда болады да коп кеіпікпей ірінді сипат алады және де онын аузы
ашылып Жараға айналады.
Жаралы кератиггің айтылған басталуы тек өршіме жарада ғана емес
қасаң қабықтың басқа да жараларында болады. Жараларды мына уш
белгілер 1-жараның ерекше түрі және жайылу тәсілі, 2-иридоциклит және
3-гипопион сипаттаған жағдайда ғана әршіме жара бола алады.
Жара, қағида бойынша, кдсаң қабықтың орталығында немесе ортасынан
сөл гана шетіректе орналасады және оның эртурлі екі шеті болады. Оның
бірі уңгілген, сәл котеріңкті, орақ торізді, күшті инфильтрацңяланған,
инфильтрация бүлынғыр түрінде мукістің жанындағы қасаң қабықтың сау
тканіне де жайылады, ол жердерге де ауру қоздыргышы өлдеқашан еніп
үлгерген. Бул жараның үндемелі зонасы, кдсаң қабықтьгң ткашнің ыдырап
жараньщ жылжып өршу бағытын көрсетеді. Жаранын. қасаң қабықтьш,
бетімен жылжып жайылуы жылдам өтеді. Ірінді жаралық қүбылыс 3-5
кді іпіінде қасаң қабықты толық иелеп алуға қаблетгі. Жараның түбі де
едәуір ірінді инфильтрациямен сипатталады.
Жараның екігіші қарама-қарсы шеті жара үлғайған сайын тазаланып,
эпителиймен жабылып барады, бірақта эпителиймен жабььту түрақты
сипат алмайды, Уақыт өтумен осы жерден қасаң кңбыққа беткейлік және
терең қан тамырлары ене бастайды.
Өрімше жара кдсан, қабықтың бетімен бірге тереңіне де жайылады. Ол
артқы шекаралық пластинкаға жеткенде оныи жарығы (<Іе$сете1есеИе)
пайда болады және қасаң қабық тесіліп әртүрлі салдарларға ушыратуы
мүмкін.
Иридоциклит пеи ірің туралы төмендегілерді айтуға болады. Осы екі
белгі, жоғарыда айтылғандай, басқа да кабыиуларга ере жүреді. Солардың
ішінде қасаң кабьіқтың жаралы қгбылысьша да ере жүреді, бірақта олардың
ере жүруі міндетгі емес. Ал өршіме жарада олар клиникалық сипатының
бір бөлігі болады және де аурудың ең басында байкалады- Сондьіктан да
іяк
сасан қабықтың өрццме жарасы деп диаг:юз қойса. ол гигюпион мен
іридоциклитгің барлығын көрсетеді. Өршіме жарадая басқа қдсаң, кабықтыц
жараларында иридоциклит пен гипопиол кездессе, оларды диагноздық
гүжьірымға енгізу керек б&лады, үйткені олар ем қолданғандя маңызды
эоль атқарады. Өршіме жара баяу ағымла ететін сырқаттар да кездеседі.
Эның микробтьщ, патогендігінің. аздығымен. организмнің иммунобиологиялық
қорғану қасиетінің әлсіз көрінісімен, жеткіліксіз дүрыс емдемеумен
байланыстыру мүмкія.
Е м д е у. Кңсаң қабықтың аршіме жарасымен сырқаттангандарды
дереу аурухянага жатқызып, жоғарыда жазылған емдерді иридоциклитке
қарсы қолданатын дәрілермен бірге қодданып қаркынды ем жургізу қяжет.
Кейде бүлшық ет арасына В, В6 аитаминдерін Імл дүркініне 15-20 рет
енгізу үсынылады.
Ауыр жағдайларда алдынгы ка.мераны парацентез жасайды, жараның
үдемелі шетін диатермокоагуляциялайды. ал қасан қабықтың тесіліп кету
қаупі туса, онда емдік кератопластика жасалады.
Шеткі кератагг. Жүқпалы конъюнктишттерде және блефаритгерде қасаң
қабықтың шетінде нуктелік инфильтратгар пайда болуы мүмкін. Ол қасаң
қабық синдромымен сипатталады. Қасаң қабық маңайлық қызаруы
инфильтратгар тусында айқыя білінеді. Инфильтратгар бір бірімеп қосылуға
және де жара пайда қылуға бейім түрады. Бүндай жағдайларда шеткі
кератит дсі і айту, немесе қасаң қабықтың шеткі жарасы деп айту кдбылдаған
(!48-сурет). Шеткі жара баяу өтедІ. Фасетка.ты (ойықтық) кезеңі үзақ
сақталады- Мүкістйсгің тыртық тканмеи ауысуы баяу жүреді.
Е м д е у. Емдеу ең алдымен аурудың себебі конюиктивиттер мен
блефариттерді жоюға бағьпталуы керек болады, Қалған ем барлық қасан
қабықтың жаралық қүбылыстарын е.мдеумен бірдей. Атрогпш ертіндісін аз
қолдану немесе мүлде қолданыбауды есте сақтау керек болады.
8.6.	ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ САҢЫРАУҚҮЛАҚТАРМЕН
ЗАҚЫМДАНУЛАРЫ
Кератомикоздар кңлыпты дөнекер қабық пен жас жолдарында мекендеуті
әрТАрлі санырауқүлақтармен қоздырылады. Оргаяизмде ауру қоздырмайіын
жөй флоралар мен салрофитгік санырауқүлақтардың арасында тепе-тендік
бар деп есептеледі, ол тепе-теңдік кортикостероидтар мен антибиотиктерді
үзақ қолданудан бүзылады. Антибиотиктермен бактериялардың әсуін басу
саңырауқүлзқтардың активтенуіне үшыратады да олар патогендІк қасиетке
ие боладьі.
Кандидамикоздар, қағида бойынща, шіріген және қантамырлары аз
ткандерге орналасатын болғандықтан. қасаң қабықтың да саңырау-
қүлақтармен зақымдану мүмкіндігі түсіндіріледі. Әдегге сады[м\к,үлақтык
аурудың алдында қасац қабықтың эпителиі бөгде заггармен зақымданады.
содан соң эрозия орында с\рғылт-ақ түсті үнтақ бос үтіяді бетті ошақ
пайда болады- Ошак сарғыш жиекпен қоршалған. Қасаң қабықтың терендегі
187
қабаттары бөліне бастайды. Қүбылыс радиалъды сызықтармен көрші
бөлІктеріне жайылады. Қубылысқа гипопионның болуы тән болацы.
Ауру апталарға созылады ТкандердІң ыдырауы өте баяу журеді.
Теренделу ор тәрізді болады, онық айналасында инфилдерация зонасы
сақталады. Біртіндеп кен, көлемді ақ-дақ қурылып қалыптасады. Қасаң
қабықтың тесілуі сиректе болса кездесуі мүмкін. Қасаң қабыктың
тамырлануы көпшілік жағдайда болмайды. Субъектиетік сезімдер жоқтың
касы. Ауру сезімі сирек байқалады.
Аяықталмаған құбылыстарды антибиотиктермен және стероидтармен
ем жұргізу қазіргі кезеңге төн жағдай. Ал ол болса ауыр салдарларға
ушыратады. Бундайда кейде ауру басылғандай больш өтірік пікір паида
болуы мүмкін, ал содан кейін микозды жара кенет ыдырап қасаң қабық
тесіліп кетеді. Қүбылысқа нурлы қабық пен кірпікті дене де қосылады.
Анықтап диагноз қою қыйын. Егерде қасаң кабықтың жөй жарасы
антибиотиктермен емдеуге берілмесе, оида саіцырауқүлақтармен зақымдаған
шыгар деп ойлау керек. Бундай жағдайларда стероидтарды қолданудан
сақтану керек. Диагноз патологиялық материалды микроскопиялық
зерттеумен, жараның орталық ыдыраған бөлік ткандерінен саңырау-
күлақтарды жасапды түрде өсіріп, оларды тежірибелік жануарларға
жүкшрып бақылаумеи жөне де гистология.лық зерттеулермен дәлелденген
болуы керек. Кейде қүбылыс тек кәз алмасыа алып тасгағанда ғана
анықталады.
Е м д е у.' Саныраукулақтық кератиттерді егңцеу күрдеді. Тканйің
шірігін пышақпен немесе кюреткамен қырып алып, орнын ыстық
температурамен, диатермо- немесе галыинокяутермен күйдіру усынылады,
нәтиже бермесе қасаң қабықтың қабаттарын ауыстырып,емдік
кератопластика жасалады.
Саішрауқүлақтарға қарсы қолданьпатын дәрілерден капсула ішіңдегі
Б амфотерицинін қолдану пайдалы (0,2% ертіндісін 2 тамшыдан орбір 3
сағапан тамызады немесе 0,015г 0,2мл дистилляцияланған судагы ерппнлісін
көз манына енгізеді). Нистатин 1 дражеден күніне 4 ретген 10-14 күндей
немесе тамшы турінде (20000-50000Ед Імл изотониялық натрий хлорид
ертіядісін) қрлданады. Кейде криоаппликация (суықпен емдеу) меи 5°0
йодтың спиргтегі ертіндісімен күадіру жаксы емдік нәтиже береді, Бірақта
ауру емге қарамай көбіне үдей түседі.
Қасаң қабықтың түрақты берік ақ-дағын қасаң қабықты көшіріп
жамаумек (кератовластикамен) жоюға болады.
8.7.	ЭНДОГЕЩЦК КЕРАТИТТЕР
8.8.	ТУБЕРКУЛЕЗДІК КЕРАТИТТЕР
Туберкулездем пайда болатын кератиттер қан арқылы туберкулездік
микробактериялардың келіп әсер ету себебінеп пайда болатын нағыз
гематогепдІ туберкулездік және организм сезгіштігінің артуынын, белгілерінің
көздегі туберкулезді-аллергиялык байкалулары болып бөлінеді.
Туберкулезді аллергиялық кератит. Ауру 3-15 жаста жиі кезедеседі.
Ересектерде де біріншілік өкпе туберкулезінің және шеткі лимфа түйіндер
туберкулезінін. актив емес фоньшда байқалуы мүмкін. Актив ерекше
туберкулсзге тән ошақтар көбіне табылмайдьі.
Кдсаң қабықта, әдетте, лимбке жақьш, сүрғылтгау доңгелек турлі
күңгірт түиірплктер-фликтеналар пайда болады, осыдан барып аурудын
аты шыққан. Түйіршелердің саны, мөлшері мен орналасуы әртүрлі болуы
мүмкін. Уақ мияиарлық түйіршеяер үлкіндігі тары дөнінен кішілеу. әдетте,
көптеғен болады. Бірен-саран ірі (солитарлық) түйірщелер сүрғылт-сары
түсті болып диаметрі 3-4 мм-ге жетеді. Фликтеналар (түйіртелер) әрдайым
қасаң қабықтын беткейлІк қабятында пайда болады, бірақ олар қйсаң
қабықтың терең мешнікті қабатын да қамтып алу қабілетіне де ие болады.
Түйіршелер пайда болганнан соң қасаң кабыққа беткейлік қантамырлар
будаланып ошаққа карай үмгылады <!49-сурет';. Түйіршелердің пайда
болуымен бірге жарықкд карығу күшейе түседі, балаларцын кцбақтары
түйіліп қысылып калады. Жарықтан жасырыму үшін балалар қараңғыда
отырады немесе бетін жастықпен жауып жасырып отырады. Қабақтардьг-;.
түйіліп тырысуы, көзден көп жастын, ағуы қабақтардың былжырауы меи
ісінуіне соқтырады. Мүрьш мен еріндер де ісінеді. Ауыз бүрышында жарықтар
пайда болады. Сипаты өзіне соншылак тән (типті) болғандықтан
фликтенулездік кератит диагнозын алыстан-ақ қоюға болады.
Фликтенулездік кератитпен ауырған балалардың көздерін қарау үшін
қабақ-кетергіштерді қолданады. Бүл жағдайда көз алмасында қасаң қабық
манайлық немесе аралас қызарулар айқын байқалады. Кдсаң қабықта
өртүрлі жерде және әрпгүрлі молшерлі түйірпііктер кәрінеді.
Түйіршіктер ағымы ортүрлілігімен ерекшеленеді. Туйіршіктің ыдырамай
із-түзсіз кетуі сирек-те болса кездеседі. Көбіне ол ыдырайды да терең
кратер тәрізді шүнқыр жарашалар пайда болады. Олардың түбі эпителимен
жылдам жабылады да фасеткалық кезеңіне өтеді. Аурудын. бул кезеңі
кейде үзақ уақыт сақталады- Фасетканың дәнекер тканмен ауысуында
шектелген іыртық пайда болады. А\ру қайталуға бейім болғандыктан
біртіндеп барльгқ қасаң қабық мүнарланып шелденеді, көру қабілеггі өте
төмендейді. КейбІр сирек жағдайларда фликтенаның ыдырауы қасаң
Кзбықтын, меншікті қдбатын толық бүзады, десцемет мембранасының жарыгы
(десцеметоцеле) пайда болады да қүбылыс қасаң қабықтың тесілуімен
бітеді. Егер фликтеналар лимб маңында орналасса кдсаң кдбық тесілгенде
вүрлы қабық тесіктен сыртқд шығып түрады. Бүл жағдайда біріккен ақ
пайда болады. Екіншілік инфекция қосылуы мүмкін.
ТүйіршІкті кератиттерді анықтап табу үлкен өлеуметтік маңызга ие
болады, үйтқені ол туберк^ лез ауруын, әсіресе жас балаларда, алдын.ала
анықтаута мүмкіндік түтызады. Басталуы мен ағымы жөнінен фликтенулездік
кератит-жедел де қайталанғыш болып табылады. Соңғы жылдары
Практикаға кортикостероидтар мен басқа да иммуңодепресанттардың
енуімен түйіршіктІ кератиттердің үзаққа созылуы сирек кездесетін
болды.
189
Түйіршікті кератитгің типтік түрінен баска фасцикулярлық кератит
пен фликтенулездік паннус сияқты түрлері де кездеседі.
Фасцикулярлық немесе қыдырма (хылжыма) керагитке шіфильтразтың
лимб жанында пайда болуы тән боладаг. Инфнлтрат қасаң қабық бетімен
біртіндеп жылжи береді. Оның шеткі жағы тазаланады, ол жерге беткейлік
қап тамырлары еніл әседі. ал орталықка қараған жағы іркілдек, орақ
тәрІзді, қасаң қабық бетінен шамалы көтерінкі түрінде қалада. Инфилътрат
осы шеті есебінен кдсаң қабықтьщ бетімен жылжи береді де оның ізінен
“комета қүйрығы” сияқты қантамырлар будасы шүбап келеді.
Инфильтраттын басының жылжуы тек қарама-кдрсы лимбке жеткеп кезде
тоқталады. Инфильтраттың жолы түзу немесе иреленді болуы мүмкін.
кейде оның басы екіге ажырауы да мүмкін. Буданың терең жаралануы
болмасада қүбылысқа меншікті қабат араласқандықтан оның жолында
турақты ақ-дақ қалады. Неғурлым кднтамырлары көп болса, солғүрлым
ақ-дақ күштірек пайда болады. Қубылыс айларға созылады.
ФликтенулездІк панпус - қасаң қабықтың фликтенулезді беткейлі
диффуздық қабынуы 'Қантамырлардың кңрқынды еніп өсуімен сипатталады.
Трахомалық паннустан оның езгешелігі кдн тамырлардың лимбгің кез
қелген сегментінен немесе тіпті қасаң қабықтың түгелдей дерлік шеңберін
болай еніп өсуі болып табылады. Қдсаң кдбық әртүрлі мөлшерлі, формалы
инфштьтратгардаң көптігінеи, тіпті кейде олардың өзара жиі бірігуіиен,
күнгірг тартып көмескіленеді. Тамырлаган маңайы қдсаң қабықпед денгейІ-
нең шамалы көтеріңкі жөне тотық түсгІ болады. Эдетте, жаралану болмаға-
нымең мейлінше түрақты қалың ақ-дақ кдлады.
Тереңде орналаскдн туберкулезді-аллергиялық қубылысты гематогендік
түрлерінен клиникалық сипатына қарай ажырата қою өрдайым оңайға
соқпайды. Гематогепдік іүрлеріне қарағаңда туберкулезді-аллергиялық
қүбылыс жеделдеу етеді, ошақтардың тусі сүр жәііе олар беткейрек
орналңсады.
КәзІргі уақыгга балалық шақта бул аурулардың күрт азайғаны
байқалады.
Этиологиясы. Түйіршікті (фликтенулездік) кератитгердін;
ілиологиясы үзақ уақыт талқылау тақырыбы болып келдһ Қазіргі кезде
қ^ылыстың түберкулезді-аллергиялық табигаты көпшілік таныган болып
есептеледі. Тамақтануды алсіретегін және аллергиялық жағдайда. күшейтетін
факторлар қатары фликтеналардың пайда болуына жағдай тугызада.
Витаминдердің жетіспеуі, терінің гигиенасының сақталмауы, экссудаттык
днатез жөне қызылша, скарлатина іағы басқа сол сияқты жұқпалы аурулар
оның пайда болуында маңызды роль атқарады- Кейде парааллерген, яғни
ерекшелігі жоқ агент, әсерінен фликтенулездік кератитгің түтануы мүмкін.
Д и а г н о з. Туберкулезді-аллергиялық кератит диагнозын аурудын
клишікалық белгілеріне жөне де организмді жалпы тексеру мөліметгеріне
(туіберкулиндік сьшау, рентгендік тексеру, қаішың анализі, т.с.с.) негізделіп
қояды, Өте сенімді Манту тері реакциясы болып есептеледі. Бүл реакцияда
теріде 5 мм кем емес іріңсіз ісік (папула) пайда болса, онда ол оң-дурыс
190
ілып есептеледі. Дене қызуы аздап көтерілуі (субфебрилитет). делсалдық
йқалуы мүмкін. Фликтенулездік кераіитпен зардаптаяушы жас балалардың
'%-інде туберкулиндік сынау оң-дурыс болады. Рентгендік тексерумен
•% ауруларда көзден басқа мүшелерде орналасқан туберкулез түрлері
ібылады. Оң-дүрыс, кейде күшті байқалған, Манту сынағы жөне оған
іганизмнің жалпы жауабы, тағыда огаи қоса организмнің басқа мүшелерінін.
рінде жаңд пайда болған немесе актиптігін біршама сақтаган туберкулездак
иақ табылып қалса, жөне де ол жоғарыда жазылған клиникалық
лпапамамеп бірге жүрсе фликтенулездік кератит доагнозы күмәясіз болып
септеледі. Бірақта туберкулиндік реакцияның әлсіз, тІпті теріс болатыныи
а ойдан шығармау керек. Ол аурудын, әсіресе ауру балалардьЩ,
Ітіркендірушілерге сезгіштігінің жоқтығын білдіреді жоне де ауру
рганизміиің қайта күшіне енуіне кнмектесётін кезек күтгірмейтін шараларды
цлдануды талап етеді.
Е м д е у. Фликтенулездік кератиттерді емдеу жалпы және жергілікті
юерлерді қамтитын қүрама (комплексті) болуы керек. Оны фтизиатрлармен
йрлесіп жүргізеді. Қазіргі уақытга туберкулезге қңрсы диспансерлерде
фтальмологтар жү.мыс істейді. Олар туберкулездің көзде пайда болған
Іарлык гүрлерін ескеріп есепке алыгц ауруларды үзақ уақыт бақылап
ітырады жәие де емдеуді үйымдастырады Көзді емдеу басты емдеу әдісі
5олады. Кортакостероидгарды (гидрокортизон, дексазон ж.т.б.) көзге жиі
ғамызу, түнге қарай олардың майын салу, сирек түрде дәнекер қдбықтың
істына енгізу қолданылады. Десенсибилизациялаушы фактор ретінде
зексаметазон, 1% предпизолон ергіндісін, 3% калъций хлорид ертіңдісін,
2% димедрол ертіндісін тамызу пайдалы болады. Ескі дәстүрлік дорілердеи
1% сары сынап майы нәтижелі болады. Қасаң қабықтың мүкістігінде
кератопластикалық және баскада дәрілер, қүбылысқа нүрлы қабық араласса
- кдрашықты кеңейтетін мидритатиктер мен басқа да дәрілер, инфиль-
трацияны азайту мақсатында сорғызушы дөрілерді қолданалады. Екіншілік
инфекцияны болдырмас үшін сулъфаниламидгерді, антибиотиктерді жөяе
басқа да бактерияларды жоятын дәрілерді қолдануга болады.
Организмге жалпы әсер етегіндерден тамақтануды дүрыс уйымдасгыруға
көңіл аудару керек. Баланың тағамдарында түз бен \тлево;пар аз мөлшерде,
ал витаминдер А,В2 жеткілікті мәлшелерде болуы керек. Климатпеи емдеу
де қолданылады- Кварцты электр шам сәулесімен емдеу де жақсы нәтнже
береді. бірақ оның дәрігердің нускдуына сәйкестігін қатал сақтап қолдану
керек. Дәрілерден қальций глюконатын, 5-10% кальций хлорид ертіндісін
ішуге береді, кальций хлоридтің 0.25°,, ертіндісін тері астына немесе 10%
ертіндісін венаға жібереді.
Көзден басқа мүшелерде губеркулездік ошақтар табылған болса, онда
туберкулез бактериясының өсуін тоқтататын арнайы дәрілерді қолданады.
Ге матогендІк туберкулезді кератитгср Гематогендік туберкулездік
кератиттердің пайда болуында бірінші зақымданатын тамырлы қабық үлкен
роль атқарады. Қубылыс кірпікті денеден алдынры камера суйықтығы
арқылы, сондай-ақ ақ қабықтан, қасаң қабыққа өтеді.
191
Гематогендік керататтер аллергиялық қератиттерге қарағанда қаоыну
белгілері онша кугпі емес білінбей баяу өтеді және де, қагида бойынша,
бір көзді зақымдайды. Қубылыс қасаң қабықтың меяшікті затының терең
қабаттарын артқы шекаралық нластииката дейін қамтиды; беткейлік және
терең қантамырлардың пайда болулары қүбылысқа төн нәрсс.
Гематоғепдік туберкулездІ кератитгердің: 1-терең диффуздық керагит,
2-қдсаң қабықтың терең инфильтраты. З-склерозды кератит түрлері өте
жиі кездеседі.
Терең диффузды кератнт. Ауру жас ағудыи, жарыққа қдрығудың,
кңсаң қабықтың маңайлық қызаруының пайда болуларымен сипатталады.
Кңсаң қабык диффузды бүлыңғырланады. Жалпы бүлыңғыр фоңында
касаң қабықтың терең немесе орталық қабатгарыңда сарғыш-сүр ірі ошақтар
байқалады. Шамалы аралас тамырлану пайда болады, олар инфи.іъ-
трацияның мол жерІнде күштірек білінеді. Аурудың кдйтуы (ремиссиясы)
мен асқылуы кезектесе алмасып отыруынан ауру үзакқа созылады. Нәтиже
қолайсыз. Тыртықты ақ~дақтар қалады.
Кейде терең диффузды кератитгің клиникалық сипаты паренкималы
мерездік кератит сипатын елестететіңдІктеи ол екеуін кейбір ерекше
белгілеріне кдрай ажырату қажет болады Спаренки.малы мерездік кератиттГ’
қараңыз).
Қасаң қабықгың тсрсң инфияьтраты - қасаң қабықтың метастаздық
туберкулезінің ең жиі кездесетін түрі. Ошақ қдсаң кдбықтың ең артқы
қабатында орналасады. Тамырлану шамалы бодады. Қолайлы агымда
внфилырат сорылып кетеді, ояың ыдырап - шіріп жаралануы сирек болады.
Бүндай кератитгер балалык шақта фликтеңулездік кератитпеи ауыртан
көздерде жиірек пайда болады.
Склерозды кератит склерит болған жағдайда пайда болады. Кдсаң
қабықтың терең қабаттарының иифильтрациясы алдымен лимбтың
шектелген бір жерінде пайда болады, содан соң жарты ай немесе тхл
тәрізді болып орталыққа қараи жайылады. Зақымданған жердің эпителиі
ісінген, бірақ жара сшқіішан пайда болмайды. Тамырлану болмайды немесе
шамалы ғана байқалады. Күшті булындырлану лимб маңында байкалады.
Ауру үзакқа созылады, аурудың басылуы жаңа асқынулармен ауысады.
Инфильтрацияланғая қасаң кдбықтың ткані тыртықтық тканмен ауысып
“фарфордай” ақ түске енетіңдіктен болжам қолайсыз болады. Ақ қабық
қасаң қабыққа төніп келе жатқандай әсер пайда болады. Нурлы қабық
пен кірпіктІ дене қүбылыскд '-пе жиі кдтысады.
Экссүуіаітьщ қдрашық шеті мен алдышы камераның бүрыш шығанағына
жиналуы артқы аіиехнялар мен бүрышшқ синехиялардың пайда болуын
қамтамасыз етеді. ал олар өз кезегінде екіншілік глаукомаға ушыратуы
мүмкін.
Өзіне тән сипаты бар склерозды кератитгі аныктау онша қиынға
соқпайды, бірақта кератитгің бүл түрінің ревматизмде, зат алмасудың
бүзылуынан (подагра) және де басқа жағдайларда да пайда болатынын
умытпау керек.
Д и а гн оз ы. ТуберкулездІ кератитгерді (көздің баска да туберкулезді
іуруларын) аиьгктап диагноз қою аурудьсч. офталъмологиялық клиникасының
іайқалуларын, екпедсгі, кеңірдектердегі, көкірек қуысындағы және де
іасқа мүшелердегі туберкулездік өзгерістерін. көз туберкулез кабинетінде
күргізілетін туберкулиндік сынау сшіаты (копшілік жағдайда басты роль
іткарады) комплексті бағалауға негізделеді. Туберкулиндік сыиаудың әртүрлі
:хемалары қолданылады. Тәменде сәлардың бірін келтірелік.
Ол Маиту сынауынан басталады. Ол үшін әдетге теріге Іден 2-ге дейін
'ТЕ) туберкулшшің стандартгык, ертіндісін еңгізеді: 0,1мл туберкулинде 2
ГЕ болады, ол тазартылған алътгуберкулишші (АТК) шамамен 4-ші
гртіндісһіе сәйкес болады. Сонгы 2 туберкулинді диагңозды анықтау үшін
қолдануға мүмкін болады. Оларды сынауды қоярдын. дөл алдында
эртүрлі концентрацияда ерітеді (әрбір қорабта еріту ережесі беріледі).
Манту сынауьшан бүрын және одан соң 24, 45, 72 сағаттан кейін
іырқаттың қанын зерттейді: жалпы анализ, белокты фракцияларын,
дүмкіндігшше иммунологиялық реакциялар жүргізіледі; к^шіне 4 рет
іреакциядаи кейін әрбір 3 сағаттан, үйықтау мезгілі қосылмайды) дененің
сызуын өлшейді. Тамырлы қабықтын, қубылыстарында туберкуливдік
інықтау диагнозында басқада қосымша тесттерді қолданады (фотостресс,
юқыр дақтың мөлшерінін езгсрулерін Ж.6.); көздің ішіидегі туберкулезі е
<үмән туғызатын қабыну қүбылыстарыида туберкулиндік диагностика күшті
зақтықты қажет ететшін естен шығармау керек.
Егер жергілікті терідегі сынау оң-дүрыс (папула 5мл және пданда
үлкен немесе тасқынды (гиперергиялық) сипагты папула балалар мея
кас өспірімдерде 15-17мм және оданда үлкеи болса, ал ересектерде 21 мм.
іе одан да үлкен болса, онда ол сырқат адамға туберкулездің жуққанын
куөландырады. Оргаиизхмдегі жалпы жауаптар да (делсалдық, дене кызуының
жотарылауы, қаннын формуласының өзгеруі ж.б.) сол туралы куола.ндырады.
Бірақта олардың әрқайсы жеке-жеке немесе олардың екеуінің қосындысы
губеркулезді кератит немесе көздің басқа жерінде орна^тасқан көз
губеркулезі диагнозын қоюға негіз бола алмайды.
Тек ошақтық жауап, яғни көздің жауабы (онъщ қызаруынын күшеюі,
гамырлануывың кәбеюі, преципитаттардьщ санының артуы, қарауыту
иөлшерінің үлғаюы), жаңа инфильтратгың (фликтенулездік кератитге-
фликтенанын,') пайда болуы, көру жІтілігінің төмендеуі және басқалар;
қүбылыс көздің іщінде орналасқанда -көз түбінің қанталауы, ісінуі жане
эасқалардьщ пайда бол\ъі ғаиа толық сеніммен аурудын, себебін туберкулез
цеп айтуға мүмкіндік береді. Ошақтық Жауап жергілікті (терідегі) және
жалпы жауаптар болмағанда да пайда болуға қаблетті деп есептеледі.
Бүндай жағдайда да қубылыс туберкулезге жатқызылады. Маяту
сынауындағы жергілікті және ошақтык жауаптьщ (солардың фонында
эрине жалпы жауаптың) теріс бо.чуы а^удың туберкулездік себебін жоққа
щығарады.
Манту сынауы оң-дүрыс болып, ошақтық жауап болмаса, туберкулинді
2 10 ТЕ бастап нық терісІнің астына еңгізеді, яғни Кох сынауын жургізеді.
193
Егер ошактық жауап болмаса. 3-5 күннен кейін жергілшті терідегІ белгілер
басылған соіі туберкулиннің дозасын көбейтігг. 10.20,50 ТЕ еңгһеді. Егерде
Кох сынауына 50 ТЕ-ге ошақтық жауап болмаса. онда көздегі қүбыдыс
туберкулезден емес деп есеітгеле.ді. Кох сынауъі көзден басқа мүшелерде
актив туберкулез ошагы болмаған жағдайда гана жүргізілетінін естен
шығармау керек. Егер жалғыз көз ауырса және де қабыну көздің іішпде
орналясса, Кох сынауы ерекше сақтықпен жүргізіледі. Сырқаттардын бір
бөлегінде сынау алдында десепсибилизациялау емі қажет болады.
Е м д е у. Туберкулезді метастаздық кератиттерді емдеуді негізінен
туберкулез бактерияларының өсуін тоқтататын дәрілермен жүзеге асырады.
Олар.шартты түрде бірІнші және екінпгі кңтар дәрілерІ болып бөлінеді.
Біріңшілерге негізгілері, ал екіишілерге - резерв-қордағылары, ягаи
микобактериялар негІзгі дәрілерге төтеп бергенде немесе оларды организм
көтере алмағанда қолданылатьш дәрілер жатады.
Бірпшіі қатардағы дәрілерге тубазид, ГИН.К және оның туындылары.
фтивази.д, салюзид. ПАСК жөне оның туындылары, стрептомицин және
оның туындылары, жартылай синтетикалық антибиотик-рифадин және
басқалар, ал екінші катардағы дорілерге щшлосерин, этионамид, канамицин.
тибон және басқалар жатады.
Микобактериялардың дәріге төзімділігінің пайда болуының алдын алу
және барынша мол нөтиже алу үшін бірден 2-3 дөріні қолданады
Стрептомицин, фтивазид, ПАСК дәрілерін бірге қолдануға мүмкін болады
Бір топтағы дәрілерді қолдану орынсыз, 1-1,5 айдан соң дәрілердің бірі
мысалы стретомшшн. тоқтатылып, ем екі түрлі дәрімен жалғастырылады
Негізгі бас курстық ем 10-12 айға созылады. Бір дүркін (курс) емге 50і
дейін стрептомицин (500000ЕД күнде 1 рет бүлшықет арасына еигізеді)
40г дейін фтивазид (0,5г күніне 2 рет ішеді), 400г дейІн және одан дг
көбірек ПАСК (0,2г дене массасының Ікг салмағына, кұніне 3 рет ішеді
қолданылады. Көзге осы және басқа да дәрілер тамшьі ж<эне май турінДі
(5°о-10% ПАСК ертіндісі немесе майы, 3% тубазид ертіндісі, 5% салюзи,
ертіңдісі, Імл, 50000ЕД стрептомицин ертіндісі), салюзид, стрептомиц,иі
ертіңділері дәнекер кңбьіқ асгьша немесе көз шарасының сыртқы бүрышыныі
терісі арқылы көз алмасының маңына еңгізу, дарілерді электрофорезбеі
еңгізу қолданылады. Дәрілерді парабульбарлы (көз алмасының маңына
ещізу үшін инені Ісм терендікке дейін еңгізеді де дәріні жібереді, деме
дәрі көз шарасының алдынңы бөлігінде кез алмасының маңына жиналадь
- Жалпы десенсибилизациялау, өдетге кальіңійлік ем, дәрілердің жагымд»
өсерін турақты түрде қадагалаумен, жалпы денсаулықты нығайту, витаминді
және дезинтоксикациялық емдеу, үтьімды тамақтану (белоктар. майла
көп, ал утлеводтар аз мөлшерлі) фонында және де қатарласа жүрге
ауруларды.-ескереГ отырып емдеу жүргізіледі. Көзге, керектігіне қараі
мидриатиктер, соргызатын жане сенсибилизацияны азайтатын дәрілер ?
қолданылады.
Ауыр жөнсг жиі қайталанатъш жағдайларда аур\қанада туберкулинмен емде
усынылады *өне де бул ем :адр сақтықгы, дөрігердн. жетіктігін кджет етеді.
194
Бірінші рет аныкталған туберкулеядік кератитті сырқаттар. немесе
олардың аскынулары байқалған сыркдттар 1-3 айға ауруханаға жаткьізылып.
содан соң әдетте 2-4 ай шамасы арнайы көз аурулар санаториясында,
соңында туберкулезге қарсы диспансерлерде емдеуге және бакылауға
муктаж болады. Диспансер 2-3 жыл қатарынан асқынуға қарсы
(санаториялық емді қоса) жылына 2 рет (көтем мен кузде) үзақтығы 2
айлық емдеуі жүзеге асырады. Метастаздық туберкулездік кератитпен
және туберкулездік қабынудын көздін баскд жерінде орпаласкан түрлерімен
ауырған адамдар (диспансерлік “V” топтағы-өкпеден тыс туберкулез)
өздерінің түрғылықты жерлеріндегі көз туберкулездеріне арналган кабіпіетгер
мен туберкулезге қарсы диспансерлерде есепке алынып бақылауда болады:
туберкулезді-аллергаялык қүбылыстарга үшырағандарды (к-с туберкулезі-
кабинеттерІнде бақылауда болғанымен) тек туберкулезге қарсы диспансерлер
есепке алып, бақылап отырады.
Тхберкулезді ауруларды (кератит және көздің басқа да жерлерінде
орналасқан) есептен іиығару үшін ауру басталғаннан кейін 5 жыл бойы
қабыну қүбылысының асқынбауы және де жазылғандығын күәландыратын
теріс туберкулиндік сынау болуы қажет.
Егерде кератиттен кейін қасаң қабықта көру жітілгін едәуір төмендететін
турақты ақ-дақ қалса, онда оны емдеу үшін қасаң қабықтың қабаттарын
немесе оны толық көшіріп жамау (кератопластика) қажет болады.
8.9	ПАРЕНХИМАЛЫ МЕРЕЗДІК КЕРАТИТ
Паренхималы кератит қасаң қабықтың негізгі ткань элемеігттерінің
кдбынуы. Бүл кератит - іштен түтан мерездің соңғы көрінІсгері, ол кейде
2-3 үрпақтан кейін де пайда болады. Ауру әдетте балалық жөне жастық
(6-20 жас) жиі, ал орта жоне кәрІлік жастағы адамдарда яте сирек пайда
болады.Мерездік этиологиясы серологиялық реакциялармеи (қан
сывороткасын зергтеу) 80-100% ауруларда дәлелденеді. Паренхималы
кератиттщ 60-70 процеитінде Іштен туған мерездің басқа да Гетчинсон
тістері (алдынғы усгіңгі жетілмеген тістерде жарты ай тәрізді ойықтардың
болуы тән), ер тәрізді пүшық мүрын, маңдай дөңістерінің күшті
шығынқылығы, мүрын қанатыиың іргесі мен ауыз бүрідштарында өзіне
тән тыртықтар, “қылыш тәрізді сирақ” дец аталатын асықты жілІк пен
оның қабығынын, қабынуы, семсер тәрізді өсіктің болмауы, гуммалық
остеомиелитгер, саңыраулық сияқты белгілері ере жүреді.
Патогенезі. Паренхималы кератиттің патогенезі осы уақытқа шейін
талқылануда. Бір сыпыра авторлар спирохеттер қасаң кдбықта жасырын
(латентгік) жағдайда болады деп жорамалдайды. Организмге қолайсыз
жағдайда олар сүзгіден өтетін актив түріне енеді. Спирохеттер тек баланың
ана қүрсағындағы өмірінде қасаң қабықта болады, содан сон, олар аледі,
ал олардың ыдырауынан пайда болған затгар қасаң қабықтың сезгіштігін
артгырады. Белгілі бір жағдайларда сол затгар қасан. кдбыққа кднмен
келіп енеді де қабынудың пайда болуына соқтырады. Кәздің жарақаты
195
(20%дейін), жедел жуқпалы аурулар, эндокриндік бүзьглыстар, шамадан
артык, физикалық күш тусу аурудың лап ете қалуына иіермелеуші
факторлар болып табылады.
Аурулың аллергиялык, теориясы соңғы жылдары кең өріс алуда.
К л и н и к а с ы, Паренхималы кератиттіл. клиникалық сипаты
мерезге тән бір типті емес., оның түрлері көптегеп, дегенмен ен, пшті
ерекшеліктерін ажыратып айтуга болады.
Аурхта циклділіқ екі жақты закымдану, тамырлы кңбықтың қүбылысқа
жиі қатысуы, қасац кдбықтың жаралануъшың болмауы, асқынулар, біршама
қолайлы нәтиже (70% ауырғандардың қасаң қабықтары өз мөлдірлігін
қайта қалпына келтіре алады) тән қасиет. Паренхималы кератитгін,
ағы.мында инфильтрациялану, тамырлаку және сорылу кезеадері
ажыратылады,
Бірінші кезеиде сырқатта шамалы жарыққа қарығу мен жас ағу пайда
болады. Көз алмасында шамалы қасаң қабықтың маңайлық қызаруы
боладьі. Қасаи, қабықтын, меншіктІ қабатында лимбтің кез келген жерінен,
лимбке жақын ақ-сур түсті диффузды инфпльтрация пайда оолады.
Инфилътраттар бөлек-бөлек нүкте, сызықша, штрихтерден түрады.
Инфильтраттардьщ беттері ісіктІң эпителиге таралуына байланысты кедір-
бүдырлы болады. Биомикроскоппен қарағанда қасаң қабықтың
шіфильтрацияланған бөлігінің оптикалык кесіндісінің өзге бәлігіне қарағанда
қалың екені байқалады. БіртІндеп инфильрация қоюлана түседі, кдсаң
қабықтың барлық жеріне жайылады; субъективтік белгілері мен кдсаң
қабықтын, манайлық қызаруы күшейеді. Инфилътрациялану кезенд 3-4
жүмаға созыладьъ
Бесшші жүмада қасаң қабыққа қантамырлары ене бастайды да терең
тамырлану байқалады. Лимб ісініп қасан, кдбыққа төніп жылжи бастайды
(150-сурегг). Биомикроскоппеи алынган қасаң қабыктып. оипікалық кесіндісі
1.5 есе кдлындағанын кәрсетеді. Барлық қасаң қабықтық беті кедір-
бүдырлы күнгІргг шынымы еске түсіреді. КөздІң көру жітілігІ күшті іамендейді.
көздегі аур\ сезімІ арта түседі. Көздің қарашыгы тарылады. Бүл белгілер
қүбылысқа тамырлы қабықтың қатысқанын күәландырады. Тамырлы
қабықтын, қабыну (увеит) белгілері екінші кезенде аурулардың 90
процентінде байкдлады. Кейбір зертгеушілер ойынша, алдымен \ъеит,
сосын барып кератит пайда болады.
Тамырлану кезеңІ 6-8 жүмаға созылады. Тамырлар барлық қасан
қабықты жайлап алып, оған ескірген ет түсін береді. Күшті
инфильтрациялану мен тамырлапуға қарамастан саңлаулы шаммен ішкі
шекаралық мембрананың ісІнгенін, онда шеттен орталы.ққа бағытғалған
қатпарлардың пайда болғанын және майлы преципитаттарды (қасан
қабықтын артқы бетіне щөккен бөліністер) коруге болады. Преципитаттар
ерітушілік қасиетке ие, эндотелийді бүзады, ол өз кезегІнде қасаң кдбықтын.
меншікті затына ылғалдың енуіне мүмкіндік тутызады.
Сорылу кезеңІ, иемесе қайгу кезеңі, 1-2 жылға созылады. Көздің тітіркеніп
түршігуі азаяды. Инфильтраттың сорылуы лимбтен басталады және де
біртіндец орталыққа қарай қабынудың басіалып таралу багыты бойыңща
жылжиды. Аядьімсн қасан қабықтың лимбке жақып бөлігі, кейінірек
орталығы тазарады. Қүбылыстын. кері қайтуы (регресс) баяу жүреді.
Инфильтраттың сорылуымен қатар қасаң қабық жүкарады, ішкІ
мембрананың қатпарлары жазылып түзеледі, преципитатгар жойылады.
Кдсаң қабық қайтадан мәлдірленеді. Ауыр жағдайда қасац қабыктың
толық жарқырауы болмауы мүмхін, опда орталықтағы қарауытулар қдлуы
мүмкін. Қантамырлар біртіндеп қанынан арылып босайды, бірақ
биомокроскоппен оларды ауру жазылғаннан кейін көп жылдардан кейін
де жіңішке сур сабакдіа тәрізді пішінде көру мүтикін. Олар адам кәзінің
нггген туған мерездік кератитпен бүрын ауырғанына куә болады.
Кдсаң қабық мөлдірленгеннен кейін сандаулы шаммен нүрлы қабықтағы
болып еткен қүбылыстыц іздерін, яғни оның семген бөліктеріп, шашыраған
пигментгі (дисперсиясы), арткы аетехияларды немесе олардың қалдықтарын,
көздің түбінде бірен-саран немесе кәптеген хориоидеядағы оіпақтарды
байқаута болады.
Диагностика. Анықтап диагноз қою біршама оңай. Типтік
клиникалық белгілер қосындысы, оң-дүрыс серологиялық реакциялар,
жанүялық анамнез ертерек дурыс диягноз қоюға мүмкіндік береді.
Наренхималы кератцгп туберқулез кератитінен ажырата білу ксрек.
Терең паренхималы мерездік кернтат
Терең двффузды туберкулездік кератит.
Инфильтрация лимб маңынан
басталып орталыққа жайылады.
Инфилтрат жеке-жеке үсақ
штрихтерден, нуктелерден түрады.
Екі көзде зақымданады.
Құбылыс белгілі бір циклділікке ие
болады. Асқыну сирек.
Терең тамырлану.
Аурулар 6-20 жастагылар
Болжамы жагымды, касаң қабық
к.айтадан мөлдірленеді.
Кератит оң-дурыс серологиялық
реакниялармен қосыла журеді.
Инфильтрация қасаң қабықтың кез
келтен жерінде пайда болуы мүмкін.
Инфилътраг ірі сүдігылт-сары ошақ-
гардан түрады.
Қатада бойынша, іек бір коз зардап
ңіегеді.
Ағымы басылу және асқынулармен
сипатталады.
Аралас тамырлану.
Аурулар есейген жастағылар.
Болжамы жағымсыз, қасан қабықта
түрақты ақ-дақ қалады.
Он-дүрыс туберкулиндік сынау.
Сонымен қатар асқынута бейімді тамырсыз мерезік кератитгердің
пайда болатынын да естен шығармау ке.рек.
Е м д е у. Емі жалпы ауру мен жергіліқті қүбылыс нәтижелеріне
Жағымды әсер ететін этиологиялық болүъі керек. Комплексті емдеу
процедулары үхынылады.
Жалпы ем йод дәрілерінен басталады. Йод дөрілерінің курсінен (3
апта) кейін 2 мл биохинолды бүлшықет арасына күнара енгізу, барлық
мәлшері 25 мл дейіи қолданылады. Тек осындай даярлықтан кейін
197
196
пенициллшшің ернтін түзын 200000ЕД әрбір 3 сағатган (1600000Е/.1 төулік)
14-16 күндей енгізеді Пинициллинмен бірге висмуг пен сынап дәрілеріп
снгізу мяқсатқа сай болмайды. Көзге мидриатиктер, диониннің удемелі
коицентрациялы ертіндерлерін. 1% сары сыңап майын қолдану қажет.
Паренхи.малы кератиттер.ді кәзіргі уақыттағы емдеу әдістері
кораикостероидтарды тамшы түріпде кәзге күнше 6 рет тамызу және де
оларды дәнекер кабық астына, көз алмасыяың маңайына еңгізуді де
қамтиды. Түнге карай дөнекер қабықтың куысына гидрокортизон майын
сал\та болады. Гормондар өздігінен ауруды жазып жібермейді, ол тек
қана қабыну реакцияларын басатындықтан сырқатгы олармен емдеуді
дәрінің аз мөлшерімен аурудың табиғи жүрісіне сәйкес 18 айдан 2 жылға
дейін жүргізеді. ЕмдІ көздің ішкі қысымыи кддағалау арқылы жүзеге
асырады. Парафип аппликациясы, УВЧ, соллюкстермен емдеу, 1-2% дионин
ертіцдісі мен 3% калий йодид ертіндісін электрофез жасау да пайдалы
болады.
Ем В( С, Д, витаминдерімен қосымша толықтырыладьі- Егерде емнеи
кейін кәру жітілігін 0,1-0,3 дейін төмендететін түрақты ақ-дақ қалса, онда
қасан қабықты толық ауыстыру (керопласгика) жақсы нәтиже береді.
8.10.	ҮІПЫҚТЫ КЕРАТИТГЕР ЖӘЕІЕ ОЛАРДЫҢ
5	КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Үшықты (герпесгік) кератиттер жиілігі мен ауырлығы жөнінен қазіргі
уақытта қасаң кдбықтың ауруларының 25% артығырағын қүрап бірінші
орынды иелейді, Үіпықтық вирустардың көптеген штаммалары белігі,
олардың политропизмділігі далелденген. Үшықты кератит клиникаларының
өте-мөте әзгергіштігі осымен тусзндіріледі.
Үшықтық кератитгердің көптеген классификацняларының іпіінде А.Б.
Кацнельсон классификациясы өте-мөте патогенетикалық негізделген болып
табылады. Біз оны төменде шамалы қысқартып келтіреміз.
I Біріншілік үтнықты кератиттер:
а-эпителилік кератит; б-тамырланып жараланаіъпі кератоконькшктивит.
П, Біріншіліктеи соңгы үтнықты кератиттер;
А-Кератиттердің беткейлік түрлері:
а-эшггелилік кератит; б-эпителий астылық нүктелі кератит, в-бүтәқша
тәрізді кератит.
Б. Кератитгердің терең түргері:
а-метагерпестік кератит; б-дискі тәрізді кератит; в-терең диффузды
кератит, г-қератоиридоциклит.
Біріншілік үшықты кератиттер балалық шақта байқалады. Олар үшықтык
вирустардың адам организміне бірінші рет енгенінде пайда болады.
Біріншіліктен соңғы үшықты кератиттер ересектерге тән болады. Олар
латентгі вирустық аурулар фонында пморалъдык және жергілікті иммунитет
бар кезде пайда болады-
8.11.	БІРІНШППК ҮШЫҚТЫ КЕРАТИТТЕР
Үшьгқты кератиттердің қоздыр\шысы - үшыктық вирусгерда организмде
егілуі (инокуляция) алгашқы балалық шақта болады. Қоздырушы тері,
донекер қабық (коньюпктивапьі қоса) арқылы тікелей немесе жанама
жалғасу. тамшылы-ауа немесе қан арқы.ты организмге енеді. Жоғары
активтІ вирус дәнекер кабықтың қалтасына енсе дәнекер кабық пен қасаң
қабықты зақымдайды, біріншілік көз үшығы пайда болады.
Бірақта көбіне \іпық вирусы организмге енгеннен кейін узақ уақыт
жасырын (латенттік) түрде қалады. Жасырын вирустардың бірдсн-бір
резервуары болып дәнекер қабықтын эпителиі есептеледі. Вирустардың
тканде жасауы вирустарды битарап (нейтрализация) жасайтын антитеданың
жасалып шығуына себепші болады. Ол антителаларды 60-90% сау ерссек
адамдардан табугә болады. Гуморалъдық және жергілікті ігммдздитет үшықты
ауруларда түрақсыз болады Жасырын вирустар активгенгенде гіморальдық
және жергілікті иммунитет фонында әртүрлі біріншіліктен сонғы үшықтың
пайда болуына душар етедІ. Қоздырғыштың активтенуіме организмнің
қарсыласу қабілетінің әлсіреуі жағдай туғызадьі. Организмнің қарсыласу
қабілетін қызбалы аурулар, қасаң қабықтың өте уақ жарақаттары, дененің
тоназытуы немесе қызуы, етеккір (менструация) циклі, күшті сезімдІк
тітіркенулер ж.б. алсіретедһ
Аталған факторлардың қоздырушы ролі қанға стероңдтық гормондардың
.ііығарылуымен байланысты. Олар организмнің қорғаяыс күшін әлсіретеді
және вирус колонияларының қабіягын ерітіп жібереді. Стероидтық гормондар
интерферонның пайда болуын басып жояды. Көздің үіпықты ауруларының
көбеюі мен олардын ауыр түрлерінің жиіленуі медицинаның барлық
залаларында стероидтарды кең қолдануымен байланысты,
Эпителилік кератит әдетге коннюнктивитпен қосыла жүреді. Ол эпителиді
сөтеріңкіреп түратын ақшыл немесе сүрғылт қдрауыту ошақшалары және
сөпіршіктердің пайда болуымен сипатталады. Эпителилердің түсуі қасаң
сңбықтың жалақтануына (эрозиясына) үшыратады. Өзгеріс түрақсыз болады
кәне де жылдам жазылады.
Тамырланып жаралаяатын кератоконьюнктивит. Харалаңатын
щратоконьюігктивитге іііигелидің диффузды қаруытуы, кейінірек оның
;үрылысы бүзылып түсіп қалуы байқалады. Сонымен бірге қасаң қабықтың
леншікті затының беткейлік қабаты да ыдьірап шіриді, Олардың түсіп
;алуы жараның пайда болуына ушыратады. Барлық осы қүбылыс қасаң
;абықтың ерте және мол тамырлану фонында өтеді. Көбіне оған
Іюлликулалық коньюнкіивит пен аденопатия ере жүреді. Нөтижесінде
здсяң қабықта турақты ақ-дақ пайда болады.
8.12.	БІРІННШПКТЕН СОЦҒЫ ҮШЫҚТЫ КЕРАТИТТЕР
Біріншіліктен оонғы үшықты кератитгердіц әртүрлі клиникалық формада
пуіне қарамастан, оларды диагноз қоюды жеңілдететін бірнеше жалпы
іелгілер біріктіреді. Олар мына төмендегілер: 1) олар болып өткен жалпы
198
199
қызбалы аурулармеи жиі байланысты болады; 2.) қасаң қабықтың сезгіштігі
нашарлайды; 3) қантамырлардың жаңадан пайда болуы әлсІз болады; 4)
кдйта қалпына келу (регенсрация) баяу жүреді; 5) асқынуға бейім турады;
6) конъюнктивит болмайды; 7) стромалық кератиггер мен увеа кератиттер
жиі пайда болады.; 8) эпителиде нуктелі кератиттер сирек к ездесетін
болады; 9) әлетте бір көз зақымданады.
Кератиттердш, беткейлік түрлері Эпителилік және эпителий астылық
нүктелі бірішіліктен сонгы кератиттердің клииикасы біріншілік үшықты
кератиттін, клиникалық белгілеріне сәйкес болады. Анықтап ажыратып
диагиоз қою үшін коньюнктивит пен адеиопатияның болмауы ең манызды
белгі болады.
Бүтақша төріздІ кератит біріншіліктен соңғы кератиттердің ең жиі
(50% дейін) түрі болады. Ол шамалы байқалатын субзкж'гивті жарыкқа
қарығу, жасаурау, жас ағу, қасан, қабықтың маңайлык қызаруы сіГяқты
сезімдермен қосталады. Саңлаулы шамның көмегімен зерттегенде эпителиде
уақ көпіршік топтары және беткейдік. сүр түсті инфильтраттар байқалады.
Олар өзара жалғасып агаш бүтақшалары (осыдан оның аты шыққан),
маржан тасының сынықтары, бүгынын. мүйІз тәрізді таңғажайып фигуралар
жасайды (151-сурет). Эіителилердің түсіп қалуы күнгірггенген көтерІнқі
эпителилермен қоршалған мүкістіктің (дефекггің) пайда болуына үшыратады.
Бутақша тәрізді кератит, қағида бойынша, баяу және кдйтпай қарсылықпен
өтеді. Көбіне қайта қалпьша келгеннен кейін эпителилердің кдйта түсіп
қалулары болып жатады. Соңғы кезендерінде кдсаң қабық аздап беткейлі
тамырлануы мумкін. Кератит иридоциклитпен айтарлықтай жиі қосталады-
Кератитердің тереңде орналасқан түрлері Метагерпестік
к е р а т и т. Бүтақша тәрізді кератитте инфильтраттар кейбір ауруларда
қасаң қабықтың терең қабаттарына жайылып метагерпестік кератитке
айналуы мүмкін. Бүндай өзгерістің соңғы жылдары жиіленуі
кортикостероидтарды кеңінен қолданлъіен байланысты.
Инфилътрацияның касаң қабықтың паренхимасына жайылуы, онын.
бетінің мүкістігінің тереңдеуі ландкарта кескінді көлемді метагерпестІк
жараның пайда болуына ушыратады (152-сурет). Бірақта метагерпестік
кератит көзде бүтақша тәрізді кератитсіз де пайда бо;іуы мүмкін.
Саңдаулы шаммен кңрағанда қасаң қабықтьщ жараньщ төңірегінде
ісінгені және оның қалыңдағаны анық корінеді. Кератит үнемІ
иридоциклитпен қосталады. Қүбылыс үзақ ағымдьілығымен, қайта қалпына
келудің (регенерацияның) баяулығымен, инфильтрацияның жаңа
фокустерінін. пайда болуына бейімділігімен, солардың нэтижесінде алақүла
болып шүбарланып көрінуімен ерекшеленеді. Метагерпестік кератит
нәтижесінде көру жІтілігін едәуір төмедететін қасаң қабықта көлемді ак
пайда болады.
Д и с к тәрізді кератит. Дискі тәріздІ кератиттін типтік
ағымы қасаң қабықтың орталық бөлігіиің эпитёлиінің ісінуі мен қасан,
қабықтыц манайлық қызаруынан басталады. Ісік жылдам стромаға жайылып,
онда ортасы ақ дақты сүрғылт-ақшыл түсті дөңгелек формалы ошак
іайда болады. Қасаң қабық осы түста екі есе, тіпті одан да артық
<алындаған, ал қалған жерінде оның қалындығы қалыпты. Кейде дискі
гәрізді кератит бүтақша тәрізді кератиттің өзгеруінен пайда болады. Бүл
жағдайда касаң қабықтың бетіндегі мүкістік жойылады, қүбылыс ортарты
кәне терең кңбатгарына өтеді. Кдбынуға строманың арткы бөлігінің қосылуы
зртқы шекаралық мембрананың қатпарлануының пайда болуымеп және
эндотелидің қалындауымен қосталады. Қасан. кдбықтың тамырлануы кешігіп
іайда болады, Тамырлар бетксйлІк те, теренде де болуы мүмкін. олардың
саны шамалы. Әрдайым қасаң қабықтың артқы бетінде орналасқан
треципитатты Иридоциклит байқалады. Олар әдетте инфильтрацияланған
гкань шегінен шықпай, дискі түсында орналасады.
Инфильтрат, кдгида бойынша, ыдырамайды және эпителиде мүкістіктер
пайда болмайды. Дискі тәрізді кератитгің ағымы қайтпайтын қарсылықты,
созылмалы өтеді. Ногижесінде көру жітілІгін кувпі төмедететін мықты
гыртық қарауыту - ақ-дақ пайда болады.
Терең д и ф ф у з ды кератит әрдайым ауыр иридоциклит
фонында этетіндіктен оны көбіне увеакератит деп те атайды.
Увеакератит қасақ қабықтың диффузды қарауытуымен, оның эпителиі
мен (стромасының) меншікті затының ісінуімен, мепшікті затында қабынған
шірікті ошақгардың пайда болуымен сипаталады. Артқы щекаралық
мембрананың қатпарлылыгы жоне артқы эпіпслидін қалындауы көрінеді.
Увеакератит көбіне квздің ішкі қысымының жоғарылауымен қосталады.
Аурудың агымы басқа да стромалық кератиттердегідей үзакқа созылады.
Соңында қалың тыртықтық ақ пайда болады.
Диагностикасы. Үшықты кератиггерге диагноз қою тек
клиникалық сипатгың белгілеріне ғана емес, сонымен бірге мумкін болған
кезде эгфусолопіялық және цитолопіялық зертгеулерге негІзделедІ. Дөнекер
қабық пен қасаң қабықтардьщ қырынды.гарьш тертгеулер. антителаның
имм)нофлюоресценциялы әдісі, пассивтІк гемагглютинация реакиңялары,
үшыққа қарсы вакцинациямен ошақтық аллергиялық сынау, жас
сүйьгқтығьшдағы, камера сүйьтқіыгьшдағы. кдн сарысхындағы ушыққа
қарсы антиі елаларды шммуноферменттік анықтау тәсілІ қолданылады.
Бірақта барлық әдістердің диагностикалык ше-шу қабілетІ 50% аспайды.
Е м д е у. Үшықты кератитгер емі комплекстІ жоне патологиялық
қүбылыстарга әсер ететін келесі бағыттардан түрады.
1.	Вирустарды жоюға және олардың өніп-өсуін тоқтатуга багытталған
емдер. Ең алдымен олар антиметоболитгермен, ферменттермен жүзсге
асырылады. Антиметоболиттер вирусінрдың ДНК-нан оньщ негіздерінің
бірін ыгыстырып шығарады, ал ферменттер болса оларды жартылай
активсіздендіреді. Антшметоболгггтерден барлық жерге таралғаны керецид
болып есептеледі. Ферменттерден дезоксирибонуклеаза. флореналь. оксалин,
трипсин және басқалар кең жэне табысты қолданылуда. Трипсин шіріген
ткань бөліктерінщ түсуіне себебін тигізеді.	г
Касаң кңбықтағы мүкістіктердІ йод, цңнк, эфир ертінділерімен күйдіреді,
диатермомикроэлектродгар және криоаппликаторлар көмегімен коагуляция
200
201
жасайды, ал соңгы кездері аргонды жоне иттербий-эрбилі лазерлерді
қолданып коагуляциялайды.
2.	Иммунотерапия. Бүл ем адам иңтерферонын (жиі тамызудан),
интерфероногепдерді (эндогенді шлерферонның пайда болуыпа жағдай
жасайтын активскідендірілген вирустар, бактериялардың эндотоксиндері,
полисахаридгер) және пирогеналды (1 мл 100-300 МПД), гамма-глобулип
меи өз қанынын, сарысуын (тамшы түрінде тамызу, дәнекер қабық астына
енгізу) және де а^удың асқьппының алдьш алу үшін үіяыққа қарсы
поливакцинді қолданудан түрады. Сонқы кездері интерферонның индукторы
- полуданды. иммуностимулятор - тималинді, иммуномодулятор -
левамизолды (декарис) және басқд да дәрілерді қолданудан үмітгеңдіретін
нэтижелер алынуда.
3.	Патогенетикалық емдеу. Қасаң қабыкты ауысгырып жамау (кера-
топластика), ісінуге кдрсы дөрілер, витаминдер (өсіресе В тобы), новокаин
(тамшы түрінде тамызу, тамырларды бойлай және көздің шарасы маңынд
блокадалар жасау) жоне басқа да дәрілер қолданылады.
4.	Симптомдық емдеу. Тамырлы кдбықтып. тітіркеңуін жоюға, екіншілік
инфекпияны болдырмауга, басқада үшықты кератит белгІлерін жотоға
бағытталған смдер қолданылады.
5.	Хирургиялық емдеу, Консерватингік емнен нәтнже жеткіліксіз болган
жағдайларда (ауру 1-2 анға созылып кеткенде, қоздыргыштың вирускң
қарсы дәрілерге қарсылыгы күшті болса, көру жітілігін 0,2 тІпті одан да
төмендететін қасаң қабықтың орталық билігінің терең қабаттары зақымданси.
қасаң қабықтың мөлдірлігінің қайта қалпына келуіне күдік туғызатын
жагдайларда, ауру жиі қайталап асқына берсе) хирургиялық жолмен
емдеуте көшу керек болады. Олардың ең қарапайымы закымданған эпителиді
қырып тастап, орнына йод, эфир жагу болып табылады. Қүбылыстың
тереңде орналаскдн түрлерінде (жөне де емге көнбеген беткейлік орналасуда)
қасаң кдбықтын. жоғарғы қабаттарын немесе оның барлык қабатын
ауыстырып жамау (кератопластика) операциясы жасалады. Кератопласгика
дүрыс таңдалып, уақтылы орыңдалса және де зақымданған кдсаң қабықтыи
зақымданған ткандерін толық алып тастаса, операция толық
қанағатганарлық нотігже береді. Қасаң қдбықтың қабаггық трансплантатын
жіпсіз әдіспен бекіткен жақсы, мысалы 2-3 тамшы 10% стандартгы гамма-
глобулннмең лейкоцитарлық интерферонның 1 ампуласынап жасалган
клеймен бекіткен жаксы болады.
Үшьгқты кератитгерде кортажостероидтарды қолдануға ерекше тоқталу
керек, үйткені олардың бүл ауруға жағымсыз эсср ететіні байқдлған.
Соған қарамастан кортикостероидгарды қолданғанда олардың қабыну мен
ал.тергияға күнгп қарсы осерінің арқасыңда кебіне көздің жағдайы жылдам
жақсыланатыны байқалады. Бірақта бүл жақсылаиу күбылысы уақьггша
болуы мүмкін осы оң нетижеден соң қүбылыстың өте ауыр қайта асқынуы
пайда болады. Сондықтан кортиқостероидтарды бірінші үшықты кератиттер
мен ткандерді бүзып ыдыратпайтыя тереңде орналасқдн кератитгерДе
қолданумен шектелген дүрыс.
,алың өрескел дақ қалады. Бүл жағдайда коздін көруі жарык сезгғе
ейін төмендейді. Кобіне қүбылыс көз алмасынын, семуІмен бітеді. Емшектегі
алалардың екі көзінің зақымдануы олардың өміріне де қауіпті.
Е м д е у. Емі витамин А-иы ішуге, бүлшықет арасыпа енгізуте және
әзге тамшы мен май түрінде қолданудан түрады. Алғашқы екі жағдайда,
ғни қүбылыстың алғашқы екі кезеңінде ем жақсы нетиже береді. Витамин
і балаларға бІр рет беретін смдік мөлшері 5000-10000 МЕ, тәуліктік
іөлшері 20000 МЕ дейін, ересектер үшін бір реттік мөлшері 10000-15000
1Е, ал тәулігіне Ю0000 МЕ.
А авитоминозды адамның тамагы майлар мен белоктарға бай болуы
сре-к. үиткені солар барда А витамині организмде қорға жиналады және
ййдаға асырылады. Бүдан басқа А, С, РР және В тобы витаминдеріне бай
:артоп, сәбіз, жасыл бүршақ, салат, таңкурай. қарақат және басқада
ағамдық өсімдіктерді тамақ рационына енгізу қажет болады.
В, авитоманозы. В^ гиповитаминозы организмде бірсыпыра ауыр жалпы
ізгерістермен, ас қорыту мүшелерінің қңізметінің төмендеуімен, бүлшық-
цтердің жаны кетіп қалүшылырымен және полиневриттермен (бери-бери
іуруы) қосталады. Қасан, қабықтың закымдануы оның сезгіштік және
импатикалық нервтенулерінің бүзылуларымен қамтамасыз етіледі. Көддердің
іурулары олардьщ тітіркенулерінен басталады, содан соң көру төмендейді.
ілғашқы күндері кдсаң қабықтың беткейлік және орталық қабатгарында
ірталық қнрауытулар байкалады. Инфильтраттар біркаиша түрге йе
Іолады: ыдырамайтын немесе шамалы ыдырайтын дискі тәрізді кератит;
«олынан ыдырайтын және касаң қабыктын тамырлануы әлсһ дискі тәрізді
іератит; қдсаң қабықтың тесілІп ішкі қабықтарының шығып түратын
ійналма абщессі, метагерпестік форманы елестететін герпетиформды
юратитгер.
Аурудың жарысыни жуығында қүбылыскд тамырлы қабық қатысады,
Сөбіне В; авитоминозында кору нервісінің қабынуы пайда болады.
Е м д е у. В^ авитаминозын емдеу В, витаминін (тиамин бромидін) вена
шіне (1-2% ертіндіан) немесе бүшықет арасына (6% ертіндісін), сондай-ақ
іәнекер қабықтың қалтасына 0.5 % майын салуды қолданудан түрады.
^витаминоздың алғашқы кезеңдірінде жүйелі жүргізіліен емнен ауру толық
казылады.
В3 авитаминозы. Гипо- және арибофлавиноз қасаң қабықтың
?амырлануымен, эпителий дистрофиясымен, дәнекер ткань аралық және
каралы кератитпен сипатталады. Бүл авитаминозда касаң қабықтағы
гатологиялық қүбылыс біршама баяу және қатерсіз өтеді. Гипори -
іофлавинозға үшырататын созылмалы туберкулез бен іппен туған мерез
іуруларында оның клиникалық сипаты асқынуы мүмкін.
Е м д е у. В2 авитаминозын емдеу үшін күніне 5-20 мг рибофлавин
іереді. Көзге 0,02% ертіндІсін тамызады. Уақтылы басталып дүрыс
кургпілген емнен ауру жазылады және жоғарғы көру жітІлігі сақталады.
РР авитамшюзы (пеллагра). РР, В6, В!? витаминдерінің жетіспеулері де
;асаң қабықтың зақымданумен қосталады. Олар көбіне эгштелий түлейтін
205
202
кератитімен және қасан, қабыктың шамалы та.мырлануымен сипатталады.
Ауыр жағдайларда теренде орналасқан кератиттер болуы мүмкін және
тыртықтанып кору қызметін төмендетегін жара да пайда болуы мүмкін.
Е м д е у. Пеллагралық зақымдануды емдеу РР витаминін 0.005-0,1 г
ішуге, 1-5% ертіндІсін бүлшықет арасына енгізуден, данекер кдбық астьша
және коз алмасының артына енгізуден түрады- В6. витаминІ жетіслегенде
1-5% пиридоксин ертіндісін 30-100 мг мерзІміне қабылдау қолданылады.
В]2 авитаминозын 20-30 мкг витаминді тері астына және бүлшықет
аралық енгізу жүмасына 2-3 рет қолдану арқылы емдейді.
Е аввтаминозы. Токоферолдың жетіспеуі көздің трофнкасына асер етеді.
Қасаң қабықтың жүқалануы мен оның формасының өзгеруі байқалады,
кератоконус пайда болып дүрыс емес астигматизм байқаладьг
Емдеу. Емдеу үшін витамин Е-нің майлы және спиртгі ертінділерін
мезгіліне 3 мгт күніне 1-2 рет қабылдау үсынылады.
815. ЭТИОЛОГИЯСЫ БЕЛГІСІЗ КЕРАТИТТЕР
Кератипгердің бүл тобына қайталай беретін жалақтану (эрозия),
розацеакератит, жіл гггрі қіі кератит жоне басқалар жатады.
Қайталай беретін жалақтану (эрозия) тосыннан пайда болады. Кдсаң
қабықта қөпірпііктердің пайда болуы эпителидің қабыршақтанып түлеуімен
қосталады. Ауру үзақ уақьгг кайталама циклды өтедһ Бундай жалақтану
ең баста невралгиялы көпіршікті кератит болып атанды, ал кейінірек
‘қайталай беретін жалақтану” термині енгізілді. Соңырақ “эпителийдің
қызметінің бүзылуы”, ‘"касаң қабықтың көпіршікті дегенерациясы” деген
термендер пайда болды.
Кдйталай беретін жалақтану өздігінен пайда болады немесе қасаи.
қабықтың жарақатгық жалақтануы толык жазылганнаи соң пайда болады.
Сырқат жалаңаштанып қалган нервтердің үцггарының тггіркенуінен пайда
болған кушті ауру сезімінен уйқыдан оянып кетеді. Аур$’ жас агумен,
жарыққа қарьнүтиен, козде богде .зат пайда болғандай сезімімен косталады.
Зерттеу кезінде қасаң қабыктын мадайлық қызаруы анықталады. Эпителий
жумсап көтеріліп қатпарланады. Жалақтанган жерді қоршаған эпителидің
жүмсарып қопсуы қайталай беретін жалақтанудың түрақты және өзіне
тән белгісі. Эпителий, судағы қаймақты кдбық сияқты, оңай ығысады
және қабақтарға жабысу салдарынан тусіп қалады.
Біраз уақытган (жүма, ай. жыл) кейін жалақтану қайталайды, бірақта
оның кдрқьшы тәмендейді. А\ү>удың кдйталану аралығьпіда коз әдетге
‘тынышгалады”. көру жітілІгі сақталады, бірақ қасаң қабықта жука нәзік
сүрғылт-ақ түсті дақ байқа^іады. Жадақтанудың себебі әлі күнге белгісіз.
Жарақатгар ауруды қозғап жіберу .механизмі ретінде маңызга ие болады.
Эпителидін, Ісінуі қасаң кдбықтың нернтік трофикасының бүзылуының салдары
деп қаралады. Аутосомды және доминантты түрінде түкым қуала\ты м үмкін.
Е м д е у. Қайталана беретін жалақтанудың емі ең алдымен эпители-
ленүді жылдамдатуға бағытталған болады. Ол үіпін хинин гидрохлоридін,
206
оалық маиын, метилцеллюлозаны тамызуды колданады. Эпителидің қайта
пайда болуын (регенерация) жылдамдату үшін қозғалып түрған эпителий
тканін мақта тампонмен іүгелдей алдыңғы шекаралық мембранаға щейін
алып тастау керек. Эпителий түсіп қалғаннан соң жазылу жылдамдайды,
эпителимен жабылу 4-7 күндей уақытга бітеді. Қабақтардың козгалуын
болдырмас үшін козді 24 сағатқа тығыз таңып қоядьі. Ауру сезімін жоятьш
дәрілерді қолдануға болмайды, үйткені олар регенерациялық қүбылысты
іркеді. Ауру кдйтпағаи жағдайларда қасаң қабықтың беткейлік кабаттарын
ауыстырып жамау (кератопластнка) усынылады.
816 ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ ДИСТРОФИЯЛАРЫ
“Дистрофия” деген термин сөзІ азғындауды, немесе дегенерацияиы
білдіретін жагдайды, және де кдсаң қабықгың қоректенуінің, немесе
трофикасыньщ бүзылдъін тусіндіреді. Кейбір авіорлар “дистрофия” терминін
қолданса. ендібірІ “дегенерация1 ’ терминін қолданады, ал бірақ өдебиетте
көбіне “дегенератішгі-дистрофиялы қүбылыс” немесе “қасан, қабңқтын.
біріншілік немесе екінигілік дисгрофиясы” деген үгымдар да көбірек кездеседі.
ТөМенде “дегеңерация” деген терминіміз еқіншілік дистрофияны, яғни
қасаң кдбықтың әртүрлі аурулары мен әрганизмнін жүйелі ауруларының
салдарын, ал “дисірофия” деген терминіміз туқым куалаудан пайда болатын
біріншілік патологиялық қүбылыс коріністерін түсІндІретін болады. Қасаң
қабықтың зақымдануыньш, біріншілік немесе екІнншгік екенін көпшілік
жағдайларда клиникалық та, морфологиялық та шешу сәтті бола
берментінін, көптеген жағдайларда дисгрофия мен дегенерациялардың
этиологиясы белгісіз болып қалатьшын немесе олардың таласты болатынын
ескерте кету керек. Аталған өзгерістерді кейде касаң кдбықтың баскд
патологиялык. қубылыстарьшан ажырату оңайга соқпайды, ал буның озі
“кератопатия” терминінің пайда болуына әкеліп соқты. “Кератопатия”
дегеніміз пайда болуы және де клиникасы өртүрлі қасаң қабықтың
эпителиішн: ісінуі, Богмен мембранасының қатпарлануы тагыда басқа сол
сияқты қүбылыстарды түсіндіреді.
Дистрофия мен дегенерациялардың бірнеше классификациялары
үсынылды- Олардың әрқайсысының озініқ саны өте коп. Мысалы, Биетти
классификациясына дистрофия мен Дегенерациялардың 190 түрі және
олардын өзгерістері еңген. Дегенерациялар мен дисгрофиялар касаң
кабықтың бөлек кдбаттарын цемесе барлық кдбаттарын зақымдауға қабІлетгі.
Қасаң кңбықтың дистрофиясы әрдайым дерлік екі жақты, үдемелі
агыммен сипатталады, кдғида бойынша, қабыну қүбылысы мен тамырлану
болмайды. Тек анда-санда жарықтан кңрыгумен қосталатын көздің тітіркенуі
байқалады. Кдсаң қабықтың сезгіштігі азды-көпті төмендейді. Қүбылыстың
үдей беруі ең соңында көздін көру жітілігін едәуір төмендетеді. Консервативтік
е.м нәтижесіз. Қасаң қабықты қабатгық немесс толық ауыстырып жамау
(кератопластика) үсынылады.
Бірішиілік дистрофияларга кдсаң қабыктың жанүялық дистрофиясы,
түйінді Гренув (1890) дистрофиясы, таргыл дистрофиясы, Диммер кереге
207
көзді дистрофиясы (1899), Мессман-Уилк (.1938, 1940) жануялық эпителилі
дисгрофиясы, Шнвдер (1939) кристалдық т^қым куалайтыи дистрофиясы,
франсуа-Нитен (1956-1957) жанүялық теңбілді дистрофиясы және де
басқа дистрофиялар жатады.-
Қасаң қабықтыц дегенерациясы да көп болмаса аз емес. Олар да
дистрофия сияқты тітіркену белгілері болмайды (мысалы, майлы
дегенерациясының түрлері, Кайзер-Флейшер сақинасы ж.б_), ал бірақ
олардьщ көпшілігі көру жітілігіиін төмендеуінен басқа касан қабықтыи.
синдромымел сипатталады.
Дегенерациялар көздегі қүбылыстарга байланысты (жарақаттар,
кератиттер, авитоминоздар), сондай-ақ коллагенді ауруларда пайда болады.
Балвдық піақта буындардьщ ерекшеліксіз жуқпалы қабынуында, яғни
Стилл ауруында және іштен түіан глаукомада, ал ересектерде подаграда,
глаукомада және әртүрлі себептен болған ауыр иридоциклиттерде
дегенерациялар жиі кездеседі.
Стилл ауруы екі жақты касаң кдбықтың лента тәрізді үдемелі эпителилі-
стромалық дегеңерациясы.мен байқалады. Дегенераіщя көз саңлауының
ашық тусына сәйкес келеді, яғни көлденең меридианына (3 сағаттан 9
сағатқа дейін) түспа-түс келеді. Кдсаң кабықтың қарауытуы кристалды
кіріспелі сүр түсті болады. Қүбылыс лимб маңынан жарты ай тәрізді жүқа
қирауытудан басталады. Айлар немесе жылдар өтуімен ені 4-5 мм жол
сияқты қарауыту қасаң қабықтың көлденең мервдианьпі иелеп алады.
Б\'л қарауытудын гистологиялық негізі ізбесті пластинкілер мен гиалинді
түйіршіктердің қыртыстануы. Сонымен бір .мезгілде солғын пластикалы
иридоциклитге, катарактада пайда болады.
Е м д е у жалпы және кәзге салицилаттарды антибиотиктерді.
кортикостероидгарды, витаминдерді және де басқа дөрілерді қолданудан
түрады. Сорғызу емі де қолданылады, қабаттық кератоэктомия,
кератопластика, кератопротездеу де қолданылады.
Эпителилі-эндотелилік дегенерация (ЭЭД), немесе созылмалы буллездік
кератопатия ең күпггі практикалық маңызға ие болады. Ол жарақагган,
вирусіық инфекциядан, Фукс эндотелилік дистрофиясының үдеуінен, көбіне
катарактаны экстракция жасағаннан соң, әсіресе кнздіц ішіне жасанды
бүршақ қойған операциялардан соң пайда болады.
ЭЭД-сын емдеу үшін белгілІ табыспен жүмсақ жанама шынысын,
гелий-неондық лазерін, артқы қабатгық кератопластиканы, бүршақтың
артқы капсуласын қасаң қабықтың арасына ориаластыруды (интер-
ламеллярлы трансцлантат) немесе жасанды қасаң қабықгы (кератопротез)
қолданады. Бірақта аталған әдістердің бөрі де көздегі ауру сезІмін жойганмен,
к&ру жітІлІгінің жоғарылауына сирек океледі. Сондықтан да көздің кору
кдбілетін қайта кдлпына келтірудің бірден бір жолы қасаң қабықты толық
ауыстыру, кейде толык кератопротез қою болып табылады.
208
8.17. ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ АУРУЛАРЫНЬЩ НӘТИЖЕЛЕРІ
Крсаң қабықтың ауруларынын. ғіәтижелері ауру себептеріне, күбылыстын
қарқыны мен тарал\ына, ағым үзақтығы меп асқынуларына байланысты
болады. Таралу дәрежесі мен қарқынына қарай қасаң қабықтыц
қарауытулары бүлт, дақ және ак болып бөлінеді.
Бүлт (пиһесніа) - шектелген сур түсгі жанынан жарық түсіріп қарағанда
зорға байқалатын қарауыту 053-сурет). Егер бүлт орталықта орналасса,
онда ол кару жітілігінің төмендеуімен қосталады. Қарашық түсынан тыс
орналасса, онда ол көру қабілетіне әсср етіп бүзбайды.
Дақ (гпасиіа) - гүрақты шектелген қасаң қабықтың ортасында немесе
шетімдегі қарауыту. Оыы арнайы зерггеу әдісін қолданбай-да кнруге болады.
Қарашық түсында орналаскан дақ бултқа қарағанда көру жітілігін көп
төмендетеді,
Ақ (Іеисота) - түрақты, көбіне тамырлы, ақ-сүр немесе ақ тусті кдсаң
қабықтың кдрауытуы. Ол қасаң кдбықтың бір бөлігіп немесе оны толықтай
қамтиды (154, 155-суреттер). Затгарды көру кдбілеті едәуір төмендейді
немесе түгелдей жойылады. Кдсаң қабықтын, тесілуімен бітетін көптеген
аурулар, әсіресе оның жарасы, нурлы қабықпен біріккен қалың
тырчықтанумен жазылады да біріккен ақ (Іеисота агіһегепя) панда болады.
Көбіне олар екіншілік глаукомамен қосталады. Глаукомадан, көздің ішкі
кысымьшын көтерілуінен көз алмасы созылып үлкейеді, оның сыртқы
қабыгы, әсіресе қдсаң қабық, жүқарады да алға қарай түртніп шыгады,
стафилома пайда болады.
Шамалы қарауытулар (булт, дак) көздің көруін күшті төмендетпесе
хирургиялық ем қажет емес. Кейбір жағдайларда көздің көруін жанама
шынылармен жақсаргуға мүмкін болады. Жанама шынылар қасаң қабықтың
оптикалық мүкістігін дүрыстайды, соның нәтижесінде керу жітілігі едәуір
жогарлайды.
153-суреш. Қасаң қабықгыц булт
төрізді қдрауытуы.
154-сурепі- Қасаң кдбықтаң орта-
лыгындағы ақ дақ.
209
155-сурет. Қасаң кдбықтың толық
тамырлаатан ақ дағы
818 ҚАСАҢ ҚАБЫҚТЫҢ АҚ-ДАҚТАРЫН ЕМДЕУ
Қасаң қабықтың турақты ақ-дақтарын жоюдьщ негІзгі өдісі аллогендік
трансплантация болып табылады. Қдсаң қабық жаңа жагдайға өте жақсы
көндігеді жоне жылдар бойы өз мөлдірлігін сақтай алады. Кератопластика
проблемаларын жстс зерттеуде В.П,Филатов пен оның мектсбі зор еңбек
жасады.
Қәзіргі уақытта қасан, қабықты ауыстыру микроскоп көмегімен
оптикалық, емдік, мелиоративтік, тектоникалық, косметикалық және
рефракңияны озгерту мақсаттарында жасалады-
Ең көп таралғаны оптнкалық кератопластика. Кератиттер мен қасаң
қабықтың жаралары дәрілермен жазылмаған жағдайларда емдік
кератопласгика (әдетге қдбатгық) қолданылады. Қасаң қабықтың тесіп
өткен жарақаты мен жыланкөзінде (фистуласында) оның кемісін жабу
үшін тектоникалық кератопластнканы қолданады. Әдетге ақ-дақтың
қоректенуін жақсылау ушіи “тыңайтқыш” ретінде мелиоративтік (әдетте
кдбатгык) кератопласшканы қоитданадьі. Содан соң ақ-дақта қасаң кдбықтың
мөлдір қабаттары көбееді, ал бул жагдай оптикалық мақсатта
кератопластика жасауға қолайлы болады.
156-суреггъ. Казінде ақ-
дағы бар ауру
(а) және сол ауру (б) косме-
тикалық жанама ыынымен.
210
157-сурет. Қа-
саң қабықта ре-
фракцшшы аэгер-
ту үпгік жасала
тын операпиждар
дың түрлері.
а~ксратофакия (.ре-
фракпияны күаиеіДту
үнгін); б-кератоми-
аез (рефракцияны
азайту үіілн).
Соқыр коздердеғі ақ-дақтарды жойып коз көрмесе
дс оның қалыпты түрін сақтау үшһі косметикалық
кератопластика жасалады. Осы мақсатта косметикалық
чусті жанама шынылар да пайдаланылады. (156-сурет).
Көздің рефрақциясын түзету мақсатында қабат
аралык жоие қабаттық кератопластика (157-сурет)
жізеге асырылады.	'і
Ақ-дақтың көлемі мен тсреңдігіне байланысты:
1)	4-6 мм диамеірлі трепан аснабымен қаса.ц
қабықты тесіп өтетін немесе оның қабаттарын
ауыстыру (кератопластика) жасалады;
2)	7-9 мм диаметрлі трепанмен түгелдей дерлік
тесіп өтетін (158-сурет) немесе қябаттық (159-сурет)
қасаң қабықты ауыстыру (кератопластика) жасалады;
3)	10-11 мм диамегрлі трепанмен толық тесіп отетін
немесе қабаттық ауыстыру жасалады;
4)	созылып түртиіп шығып турған ақ-дақтарды
жою үшін қасан. қабықты ақ қабықтын жиегімен
бірге немесе к&з алмасыяың алдыңгы бөлігін ауыстыру
жүзеге асырылады.
Аталган әдістердің бірінші үшеуі оптикалық, емдік
тектоникалық және мелиорациялық мақсатта колданылса, ал қалған екеуі
сәндік (косметикалық) кемістікті жою үпгіи қолданылады.
Касац қабықты ауыстыру ушін жаңа өліктІң қасаң қабығы, сондай-ақ
2-4° С темпераіуттада ылгал камерада 1-3 күндей консервацияланған
қасаң қабықты қолданады. Қасаң қабыкты өте төмен температурада (-
10° -45° -79" С). гаммаглобулинде және жоғары барометрлік қысыммен
оттегіні енгізу жағдайында үзақ мерзімге (1-2айға) консервациялауда мүмкін
болады. Мүздап турғэн материалды вакхум ішіиде кептіру (лиофилизациялау)
арқылы, силикогельмен кегтгіру, қантгау арқылы сақталған материалмен
қабаттық кератопластиканы табысты жүзеге асыруға болады,
Көру жггілігі 0,2-0,4 жрне оданда жоғары дәрежеде сақталып қалған
шамалы мөлшердегі ак-дақтарда кератопластика оптикалық мақсатта
қолдапылмайды, үйткені трансплантат жаңа жағдайға көидіге алмай
қарауъпып көру жітілігі томсндсуі мумкііі. Жарықты сезу кабілеті бузылған
көздегі ак-дақты, ақ-дақты көз глаукомамен асқыиғанда да касаң қабьіқты
ауыстыруга болмайды.
Тамырсыз ақ-дак касаң қабықтың барлык қабатын жайламаған
жағдайларда және кератоқонустарда кератопластика ең жақсы оптикалық
ңәтиже береді (160-161-суреттер). Тамырланған, біріккен және созылған
ақтар мен куйіктен пайда болған ақ-дақтарда кератопластика өте нашар
нәтиже береді.
Кератопластика жасағанда, әсіресе тесіп өтетін, ақ-дақты кесіп аларда
трансплантаттың жартысы немесе үштен бірі тамырсыз немесе тамыры аз
сау кдсаң қабық тканіне тура келетіндей етіп, трансплантатқа қолайлы
211
жағдай туғызатындай стіп пішіп содан соң барып кесіп ал\ керек болады.
Балаларда кератопластиканы неғүрлым ертерек жасаған жөн. ол
амблиопиянын пайда болуынын. алдын алуға мүмкіндік береді.
Касаң қабықты толық жайлап алмаған ақ-дақта кең таралған әдіс 4-
6 мм диаметрлі тесіп өтетін кератопластика больиі саналадыс
158-сурет. Тесіп өтетш кератопластика оиерациясының кезендері.
й,б-ақ-дакты трепанация жасау; в-донор кезінен трансплантат кесіп алу;
г-ауру көзіндел трепанациялық тесікке трансплангатты орналастыру;
д, е-трансплантатты тігиі кою.
Оның технякалық орындау тәсілі төмендегідей болады. Операция
эпнбульбарлық (0.5% дикаин ертіндісін тамызу) және ретробульбарлық
(2% новокаин ертіндісін ені ізу) жансыздандыру мен қабақтардың айналма
бүлшық етін жансыздандырудан кейІн жасалады. Көз алмасын жоғарғы
және төменгі түзу бүлшықеттерге өткізілген жіптермен байлап қояды.
Трепанмен ақтан диск кесіп алады, содан сон донор кдсан қабығынан
212
диск кесіп алынады. Сонгы дискіні рецепиент көзінде дайындалған орыиға
орналастырады. Егерде ертеректе кдсан. қабықты ауыстыруды дәнекер
қабықтан пішіп алынған лентамен жауъіп бекітіп бітіретін болса, кәзір
микрохирургиялық техниканың енуімен трансплантатты түйінді немесе
үздіксіз жіппен тігіп бекітетін болды.
159-сурепг. Қабаттық
кератопластика операция
сыньщ кезендері.
й?б’Касаң қабыкты белгіленген
терендік ке дейін трепанаци я
жасау, <?,г-қасаң кабықтың
карауыткан қабаттарын алу;
Р. и-донорльы трансплаятат
алу, ж,з-трансплантатты тігу.
160-сурепі. Өгпе керато-
шіастика нәтижесі.
Қасаң қабықты қабаттык ауыстыруды төмендегіше жасайды.
Жансыздандырғаннап кейін ақ-дактың алдыңғы қабаттарын трепанмен
кеседі, содан соң қырғьші-ііөңгелек пышакден қдсан қабықтын. ақ болып
нзгерген жерін керекті тереңдікке дейін қабат-кабат етіп кесіп алып
тастайды.
213
161-сурет. Қасаң қабықтың теңбілді дистрофиясы (а); сол көз
қабаттық толық кератошіастикадаи кейін (6).
Содан соң донорлық қасаң қабықты керекті терендікке 'дейІн трепанмен
кесіп, қабатгық диск. кесіп алып оны рецепиент көзінде дайындалған
орыпға орналастырып қойып жіппен тігіп бекітеді. ЖІптің орнына биоклейді
қолдануға да болады.
162 сурет. СІлтІмен күйгеннен кейіп болған толық ақ дақ (а);
сол көзге кератопротез қойғаннан кейІнгі нәтиже (б).
Соңғы жылдардағы үлкен жетіскендік көзге жасанды қасаи, қабык,
қою болып есептеледі. Ақ-дақты қасаң кабықгы жасанды қасан, қабықпен
(протез) алмастырады (162-сурет). Арнайы жеіілдірілген техниканың
арқасында ілгеріде соқырлыққа душар болатын аурулар қайтадан көру
мүмкіндігін алды.
Буллезді және нейропластикалық кератитгерде емдеу мақсатында
кератопластикадан басқа жүмсақ жанама шынылар да қолданылады. Кдсан
қабықгың тесілген жерін уақытша жабу үшІн метнлметакрилат пленкасын
қолданута да болады.
214