Автор: Жумабаев У.Ж. Эубэкиров Э.Б. Досаев Т.М. Косманбетов Т.С. Шайдаров М.З.
ISBN: 9965-35-080-9
Год: 2005
Текст
Ү. Ж. ЖҮМАБАЕВ, Ә. Б. ӘУБӘКІРОВ, Т. М. ДОСАЕВ,
Т. С. ҚОСМАНБЕТОВ, М. 3. ІПАЙДАРОВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
Тірек-қимыл жүйесі
(сүйектер, буындар, бүлшыкеттер)
АТЛАС
1-том
Жалпы редакциясын басқарган
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор
А. А. Идрисов
“Фолиант” баспасы
Астана
2005
ББК 28.706 Я 73
А24
Қазацстан Республикасының Медицина жогары
оқу орындарыныц оқу-әдістемелік бірлестігі медицина саласыныц студенттеріне арналган
ору қуралы ретінде усынган (2005).
ПікІржазғандар:
Иржанов С.И. -С.Асфендияров атындағы Қаз¥МУ патологиялық анатомия кафедрасының мең-
герушісі, медицинағылымдарының докторы, профессор
Алмабаев Ы.А. - С.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ топографиялық анатомия мен оперативтІ
хирургия кафедрасының профессоры, медицина ғылымдарының докторы
Авторлар: Ү. Ж. Жұмабаев - м.ғ.к., ҚазҮМУ (Алматы), Ә. Б. Әубэкіров - м.ғ.д., профессор,
ҚазММА (Астана), Т. М. Досаев - м.ғ.д., профессор, ҚазҮМУ (Алматы), Т. С. Қосманбетов - аға
оқытушы ҚазҮМУ (Алматы), М. 3. Шайдаров - м.ғ.к., доцент, ҚазММА (Астана)
д 24 Адам анатомнясы. (Атлас) Тірек-қимыл жүйесі (сүйектер, буындар, бүлшықеттер)
1-том. -Астана:.“Фолиант” баспасы, 2006. - 324-6.
І8ВК 9965-35-080-9
Атласта адамның дене құрылысы туралы мәліметтер берілген. Және де тірек-кимыл жүйесі
туралы көп көлемде түрлі-түсті суреттермен безендірілген. Мұндағы колданылған латын және
қазақ тіліндегі анатомиялық атау-терминдер “Ұлттық анатомиялық номенклатурадан” алынды.
“Адам анатомиясы атласын” Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министрлігі
ҚР Медицина жоғары оқу орындарының оқу-әдістемелік бірлестігі 2004 жылы бекіткен және
ол медициналық жоғарғы оқу орындарының бағдарламасына сәйкес келеді.
1909000000
А_______________
00(05)-06
ББК 28.706 Я73
І8ВК 9935-35-080-9
© Ү. Ж. Жүмабаев, Ә. Б. Әубәкіров, Т. М. Досаев,
Т. С. Қосманбетов, М. 3. Шандаров, 2006
©“Фолиант”баспасы, 2006
АЛҒЫСӨЗ
Медицина ғылымының тез дамуы келешек дәрігер мамандардан біртұтас
тұлғаның дара мүшелері мен мүшелер жүйесінің құрылымын, қызметін және даму
үрдісін терең меңгеруді қажет етеді.
Анатомияны ең негізгі теориялық медициналық пәы ретінде оқып білу, келешекте
жоғарғы курстарда студенттердің клиникалық пәндерді меңгерулеріне негіз
қалайды.
Медициналық оқу орындары үшін анатомия пәнін түсіну және меңгеру үшін ең
күрделі бөлім — тірек-қимыл мүшелерінің функционалдық анатомиясынан
басталады. Студенттер бірінші рет адам мүрделерімен кездеседі, әдетте болмаған
көптеген латын сөздерін үйренуіне және есте сақтауына тура келеді.
Әсіресе мемлекеттік тілде оқитын студенттер үшін өте күрделі мәселе. Себебі,
осы уақытқа дейін қазақ тіліыде жарық көрген адам анатомиясы атласы болған жоқ.
Қазіргі студенттер қолданып жүрген мемлекеттік тілдегі анатомия оқу
құралдарында тірек-қимыл аппаратыныңқұрьілысыныңерекшеліктеріноқып-білу
меңгерулері үшін суреттермен безендірілген материалдар жеткіліксіз, сондықтан
қазақ тілді студенттер орысіпа жазылған баршаға белгілі Р.Д. Синельниковтың
анатомия атласын қолдануға мәжбүр.
Осыны ескере отырып, авторлар ұжымы атласты суреттермен безендіруге негіз
етті. Р.Д. Синельниковтың «Анатомия атласы», 1973, 1989 жж. пайдаланды. Бұлөте
маңызды, себебі орыс және қазақ тілді студенттер бір мемлекеттік стандартпен білім
алулары тиіс.
Жоғарыда айтылған кемшіліктердің орнын толтыру үшін авторлар ұжымының
тірек-қимыл аппаратын атлас ретінде жоғарғы медициналық оқу орындары мен
колледж студенттеріне арнап алғашқы рет мемлекеттік тілде шығаруға талпынған
игілік істеріне жан-жақты қолдау көрсетілуі тиіс
Қолданылган латын және қазақ тіліндегі анатомиялық атау-терминдер —
А.Рақышевтың. «Международная анатомическая номенклатура», Асем-систем,
Алматы, 2003 жылы шыққан сөздігінен алынды.
«Адам анатомиясының атласын» Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау
министрлігі жоғары оқу орындарының оқу-әдістемелік бірлестігі 2005 жылы бекітті.
А.А.ИДРИСОВ,
Қазақстанның еңбек сіціргеіі қайраткері,
Қазақстанныц МҒА ақадемигі, медицина
ғыяымдарының докторы, профессор
I ТАРАУ
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
О8ТЕОЕОСІА
ОЗТЕОЬОСІА
Адам денесінің сүйектері, О88а, тірек-қимыл
мүшелерінің ішіндегі жұмсақ тіндердің тірегі
және бұлшықеттердің қозуы кезінде рычаг қыз-
метін атқаратын маңызды құрылым, Адамның
денесіндегі 200-ден астам тақ және жұп сүйек-
тер адамның қаңқасын немесе скелетін құрай-
ды. (№1,2-суретгерді қараңыз).
Қаңқаны құраушы сүйектер тобы, зузіета
зкеіеіаіе, топографиялық орналасуына және
эмбриондық дамуына және атқаратын қызме-
тіне байланысты: біліктік қаңқаға, зкеіеіоп
ахіаіе, және қосымша қаңқаға, зкеіеіоп
арреіісііси/аге, бөлінеді. Біліктік қаңқаға: бас-
сүйек, сгапіит, омыртқа бағанасы, соіитпа
сеііеЬгаііх және кеуде торын құраушы сүйек-
тер, озза іһогасіз, жатады. Қосымша қаңқа сүйек-
теріне: қолсүйектері, озза тетЬгі зирегіог, мен
аяқ сүйектері, озза тетЬгі іпһегіог, жатады.
Қаңқаның бұлсүйектер тобы сыртқы пішіні мен
құрылысы әртүрлі болып келуімен қатар, қан-
тамырлар мен нервтерге өте бай жүйе болып
табылады.
АДАМ қаңқасының құрылысы
Қаңқаны құраушы сүйектер тобы, құрылы-
сына қарай: сүйектік бөліктен, рагз оззеае, және
шеміршектікбөліктен, рагз сагіііадіпез, тұрады.
Сүйектердің шеміршектік бөлігіне: буын бетінің
шеміршектері, сагіііадіпез агіісиіагез, ұзынтүтік
тәрізді сүйектердің эпифиздік шетіндегі ше-
міршектерден, сагіііадіпез ерірһузаіев, және
қабырғалардың шеміршектерінен, сагіііадіпез
созіаіез, тұрады. Сүйектердің сыртқы беті өте
жұқа қан тамырларға және нервтерге бай дәне-
кер тінді қабықтан, регіозіеитчүраръс (№3- су-
ретті қараңыз).
Сүйектік тін қабықшасының терең қабаты
орналасуына қарай, сыртқы беті дәнекертіндер-
ден, терең қабатты остеогендік қабаттан тұра-
ды. Сыртқы талшықты дәнекер тінді қабаты,
сүйектіктіндермен тығыз байланысып қоймай,
қан тамырлар мен нервтерге өте бай қабат бо-
лып саналады. Бұл қабықшаның қан тамырла-
ры суйектің терең қабатына қарай сүйектік
өзекшелер, сапаііз пиігісіиз, арқылы өтіп,
сүйектің кемікті бөлігімен өзара тығыз байла-
нысқан.
Сүйек қабығының остеогендік қабаты сүйек
тіндерін құраушы остебласт жасушаларынан
тұрады.
Дьгаиетгсүйектіктіндердің дамуын, әсіресе
сынған кездегі бітісуін жеделдетсе, сүйектік
қабығы қабаты, проксималді және дисталді
бөлігіне қарай бойлай өтіп, буын шеміршегінің
тұсында, буын шеміршегінің бетін жа-уып, ше-
міршекқабыққа, регіс-һопсігіит, ұласады.
Сүйектік қабығы, регіозіеит, сүйектіңсыр-
гқы бетін жауып, сүйектік тіндерді қоректенді-
ру қызметін атқарып қоймай, сүйектіңбетінде
беткей орналасқан: өсінділерді, ргосеззиз, қыр-
қаларды, сгізіае, төмпелерді, іиһегі, шұңқырлар-
ды, 1о88ае, шұңқыршаларды, һоүеае, г.б, жауып
орналасады. Түтік тік сүйектің қуысқа қараған
беті жұқалау келіп, сүйек шілік қабықшамен
көмкерілген.
Сүйектер, сыртқы пішініне қарай: ұзын, озза
іопді, қысқа, о88аЪгеуіа,жеяе жалпақсүйектер-
ге, озза ріапа, бөлінеді. (№5-суретті қараңыз).
Сонымен қатар, сыртқы пішіні өзгеше сүйек-
тер, озза ігіапдиіагеае, мен қатар терең қабаты
ауамен толықтырылған немесе ауылы сүйектер
де, О88арпеитаііса, кездеседі. Үзын немесетүтік
тәрізді сүйектерге: тоқпан жілік, кәрі жілік,
шынтақ жілік, алақан және саусақтың суйек-
тері, ортан жілік, асықты жілік сүйегі және оның
шыбығы және табан, бақай сүйектері жатады.
Түтіктік немесе ұзын сүйектердің ортасы диа-
физ, с1іарһу8І8, және проксималді, дисталді ұшта-
ры немесе эпифиздері, ерірһузіз ргохітаііз еі
сІІ8іа1І8, ажыратылады. Үзын сүйектердің про-
ксималді шетін эпифиздік шеті, ерірһузіз
ргохітаііздеп, ол қаңқаға жақын бөлігі, дисталді
эпифиз ерірһузіз сіізіаііз деп, ал біліктік
қаңқадан алшақ орналасқан ұшын айтамыз. Бұл
сүйектердің диафизі мен эпифизі аралығында
орналасқан бөлігін метафиз, пзеіарһузіъ, деп ата-
лынады (№4-суретті қараңыз); Үзын сүйек-
тердің аралығындағы бөліктері балалар мен жа -
сөспірімдерде эпифиздік шеміршектер,
сагіііадо ерірһузіаііз, арқылы бітіскен.
Эпифиздік шеміршектің негізгі қызметі,
ұзын сүйектердің бойлай өсуін қамтамасыз
етеді. Даму сатысының кейінгі кезеңдерінде
эпифиздік шеміршектер сүйектіктіндерге ұла-
суына байланысты, тек қана эпифиздік сызық-
шаны, Ііпеа ерірһузіаііз, құрайды. Ересекадам-
дарда бұл сызықшалар сүйектік тінге айналуы-
на байланысты мүлде байқалмайды.
Тутік тік ұзын сүйектерді кесіп байқайтын
болсақ, сыртында орналасқан тығыз затынан,
зиһзіапііа сотрасіа, және терең қабаты кемікті
затынан, зиЬзіапііа зропдіоза, тұрады. Сүйек-
тердің мұндай кемікті бөлігі жілік май қуысы-
нан, сауііазтесіиііагіз, тұрады.
Қысқа сүйектердің сыртқы беті кемікті
бөліктіңтабақшаларын жауып орналасқан, өте
жұқа келген тығыз затынан, зиЪзіапііа сотрасіа,
гұрады. Тығыз қабаттың терең қабаты кемікті
заттың табақшаларынан және аралығындағы
орналасқан кемікті заттың ұяшықтарынан тұра-
7
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
ды. Кемікті заттың табақшаларының орналасуы
сүйектерге түсетін салмаққа бағытталған.
Жалпақ сүйектердің құрылысына келсек,
жалпақ сүйектердің кемікті қабаты керісінше
жұқалау болып келген. Сыртқы беті: екі жағы-
нан тығыз келген табақшамен, іатіпа ехіегпа,
көмкерілген.
Бассүйек қақпағының кемікті затын диплоэ,
сііріое, немесе екі жақтылық деп аталады. Се-
бебі, кемікті затыныңсырты және ішкі беті ты-
ғыз келіп орналасқан табақша мен қаптал-ған.
Кемікті заттың терең қабатында диплоэттық
өзекшелер, сапаііз сііріоісі, орналасқан (№5-су-
ретті қараңыз).
Сонымен қатар, бас сүйектің кейбір бөлік-
терінің: маңдай, тор, жоғарғы жақ сүйек және
сына тәрізді сүйектердің терең қабатында
мұрын қуысымен жалғасатын ауалы қуыстық-
тар немесе қойнаулар орналасқан. Шайнау ке-
зінде салмақты жеңілдету үшін, бұлсүйекгердің
кемікті бөлігініңтабақшалары қалыңдап, белгілі
бағытта орналасып, мандай-мұрын, алвеоларлы,
бетсүйектік, қанат-таңдай және төменгі жақ
сүйектік контро- форсты құрайды. Контрофор-
Озза
тетЬгі
зирегіогіз
Зсеіеіоп
тетЬгі
аирегІогіа
ІіЬегі
Озва
тетЬгі -
іпҒегіогів
Сіаұісиіа
Нитегиз
ІІІпа
Кадіиз
Сагриз
Оіеііі
Оз сохае
Сіп^иіит
тетЬгі
іпГегіогіз
Зсеіеіоп
тетЬгі
іпҒегіогів
ІіЬегі
Сіпеиіит
тетЬгі
вирегіогія з^ариіа
Овва сгапіі
Оз5а Гасіеі
Зіегпит
Созіае
ТіЬіа
Ғетиг
Раіеііа
Соіитпа
уегіеЬгаІіз
ҒіЬиІа
Тагаиз
МеіаіатБиз
0І&ИІ
Меіасагриз
Сгавіпт
0853
іһогасів
Зсеіеіоп
ахіаіе
1-сурет. Қаңқаның алдыңғы көрінісі.
8
О8ТЕОГОСІА
старіпайнауаппаратының салмақ түсетінтірегі
болып саналадьь
Сүйектердің кемікті бөлігінің ұяшықтарын-
да жілік майы, тесіиПа озяеит орналасқан.
Жілік майы түс ерекшеліктеріне және құрылы-
сьша қарай: қызыл сүйектік майдан, тедиііа
озяіит гиЪга, және сары жілік майдан, тесіиІІа
оззіит Па\;а, тұрады. Қызылжілік майыныңфун-
кционалдық қызметі өте күрделі, негізгі қызметі
қанның құрамын түзу. Адам организімінің қар-
қынды түрде өсіп, дамуына байланысты, қызыл
жілік майы сары жілік майға ұласады. Сары
жілік майының негізгі қызметі резервтік қыз-
метгі атқарып қоймай, организмге белгілі қолай-
лы кезеңдерде, қызылжілік майға айналуы бай-
қалады.
Адам қаңқасының біліктік бөлігі —
Зкеіеіоп ахіаіе
Біліктік қаңқа: бас сүйек, омыртқа бағанасы,
кеуде торын немесе қуысын құраушы сүйектер-
ден тұрады. Соңғы екі топ сүйектер тұлға сүйек-
терінің құрамына жататынын еске алуымыз
керек.
Зкеіеіоп
ахіаіе'
Сгапіит
5сариІа
Созіае
Соіитпа
ұегіеЬгаІів
Ғетиг
ТіЬіа
ҒІЬиІа
Тагзиз
Меіаіагвив
Оі^ііі
Сіаұісиіа I .
I Стешит
> тетЬгі
I 5ирегІогІ5
Нитегиз
Шпа
Я.адіи5
Сагрих
Ме(асагри$
О55а
- тетЬгі
5ирегіогІ5
$ке]еіоп
тетЬгі
5ирегіогі5
ІіЬегі
Ст^иіит
Оз сохае I тетЬгі
| ІпГегіогіз
$ке!е(оп
тетЬгІ
іпГегіогІ5
ІіЬегі
Озза
тетЬгі
іпГегіогі5
2-сурет. Қаңқаның артқы көрінісі.
9
СҮЙЕКТЕР ТҮРАЛЫ ІЛІМ
3-сурет, Оң жақтык асыкты сүйектің, охііЫа сүйектік кабыкшасы кесіліп көрсетілген.
ТҮАҒА СҮЙЕКТЕРІ - О88А ТКІЛЧСІ
Тұлға сүйектерінің құрамы: омыртқа баға-
насы, соіитпа үегІеЬгаІіз, және кеуде қуысын
құраушы сүйектерден, озза Іһогасіз, тұрады.
Омыртқа баганасы
Омыртқа бағанасы, соіитпа сегіеЬга/Ы, бір-
бірімен өзара сап түзеп тізбектеліп, орналасқан
33-34 омыртқалардан тұрады. (№6-суретті қара-
ҢЫЗ).
Омыртқа бағанасы 7-мойын омыртқасынан,
уегіеһгае сегуісаіез, 12-кеуде омыртқасынан,
уегіеЬгае іһогасісае, 5-бел омыртқасынан,
уеііеЬгаеІитЬаіез, сегізкөз сүйегінен, оззасгит,
және құйымшақ сүйегінен, оз соссудіз, тұра-
ды.
Ересек адамдарда омыртқа бағанасының са-
гитал жазықтығының бойында орналасқан 4
иіндері, сигса/игае: мойын, кеуде, бел немесе
құрсақтық және сегізкөздік немесе жамбастық
иіндері ажыратылады. Бұл иіндердің ішінде:
мойын, белиіңдерінің дөңес жағы (лордозы) алға
10
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ьапііпа ехіегпа
I
Ъапііпа іпіегпа і
5-сурет. Бассүйектің кемік заты, сііріое. (Синельников бойынша).
рына қарай төмен бағыт алған сайын, мойын
омыртқаларына түсетін салмақтың өсуіне бай-
ланысты көлемі ұлғая бастайды.
Мойын омыртқалары сыртқы пішіні мен түр
өзгешеліктеріне және атқаратын қызметіне
қарай: негізгі (типтік) омыртқаларға (С3-С?)
және жалған (атипатикалық) омыртқаларға (С(-
С2) бөлінеді.
Негізгі мойын омыртқалардың (С3-С7) де-
несінің жоғарғы беті, оңнан солға қарай, төменгі
беті керісінше, аддынан артына қарай ойыстау
келумен қатар, 3-4 мойын омыртқалардың жо-
ғарғы бетінің бүйір жиектері ілмектәрізді
өсінділерді агсиз согропз құрайды (№7, 8, 9-су-
реттерді қараңыз).
— Омыртқалық тесік, Іогатеп үегІеЪгаһд, үш
бұрышторізді болыпкелген.
— Буынөсінділері, ргосеззиз агіісиіагез, қыс-
қалау және қиғаштау болып, фронталді жазық-
тықтың бойында орналасқан. Буын бетгері жал-
пақтау, аздапдөңестеуболыпкелген.
— Мойын омыртқалардың қылқанды
есінділері, ргосеззиз зріпозиз — мойын омырт-
қаныңдоғасынанбастап, ?-(С7) — мойыномыр-
тқаға дейін біртіндеп ұзарып, артқа және төмен
қарай бағытталған. Қылқанды өсінділерінің
ұштары 6-(С&) — мойын омыртқаға дейін айы-
рылып орналас- қан. 7-(С7) — мойын омыртқа-
ның арқа өсіндісі басқа мойын омыртқаның
арқа өсінділеріне қарағанда ұзындау және бас-
гы төмен иген жағдайда қылқанды өсіндісі айқ-
ын байқалатындықтан, бұломыртқаны айқын-
даушы омыртқа, уегіеЪгае рготіпепз, деп атай-
ды.
Көлденең өсінді, ргосеззиз ігапзуегзиз, қыс-
қалау және бүйір қапталына қарай бағытталғ-
ан. Бұлөсіндінің жоғарғы бетінде тереңдеу бо-
лыпорналасқанжұлыннервінің жүлгесі, зиісия
пегуі зрігтІІ8,орпы\асқагі (№7-суретті қараңыз).
Бұлжүлге арқылы көлденең өсінді, дамып же-
тілмеген алдыңғы қабырғалық, артқы көлденең
өсіндіге бөлінеді. Қабырғалық өсінді мен көлде-
нең өсіндінің ұштары доғалданып, қабырға-
лық өсінді мен көлденең өсіндінің меншікті
төмпешіктерін құрайды. 6-(С6) — мойыномырт-
қаның қабырғалық өсіндісі басқа мойын омырт-
12
О8ТЕОЬОС]А
қалардың қабырғалық өсіндісіне қарағанда
ұзындау болып келген. Бұл омыртқаның қа-
бырғалық ұшындағы төмпешікті жалпы ұйқы
артериясынажақын, жанасыпорналасқандық-
тан, ұйқы артериясының төмпешігі, ІиЬегсиІипз
сагоіісит, деп аталынады.
Мойын омыртқалардың қабырғалық өсіндісі
мен көлденең өсінділері бір-бірімен өзара қосы-
лып, мойын омыртқаның көлденең өсіндісінің
тесігін, іогатеп ргосеззиз ігапзуеіъия, одан бұл
гесікшелер өрітізбектелініп, көлденең өсіндісі-
нің өзекшесін құрайды. Бұлөзекшелер арқылы
миды қанмен қамтамасыз етуші омыртқалық ар-
териямен вена қантамырлары, а, еіу. уеііеЬгаіез
және олардың сыртқы бетіндегі симпатикалық
өрімдер етеді.
-Рготопіогіит^Н'
05 С0ССу£І5 <
А
ҰеПеЬга
рготіпеів
УеПеЬгае
к іһогасісае
АіІа$
АхІЗ
УеПеЬгае
сегүіса1е5
ҰегіеЬгае
1итЬаІе8
^Ғогатіпа
іпіегұегіеЬгаІіа
УегіеЬгае
5асгаіе5
(05 5асгит)
Б
Аііаз
АХІ8
Оз хасгит
Ніаіиз здсгаііз
0$ соссуёіз
В
РгОСе55Ц8
Ігап8Үег5Ц5
РгОСе58Ц5
8рІПО5Ц8
ҰегіеЬга
рготіпепз
Ғогатіла
засгаііа сіог^аііа
6- сурет. Омыртқа бағанасы, соіитпа уегіеЬгаІіз
А - омыртка бағанасыйың оң жакгык бетінің көрінісі.
Б - омыртка бағанасының алдыңғы бетінің көрінісі,
В - омыртқа бағанасының арткы бетінің көрінісі.
13
С-ҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Мойын омыртқаларының ішінде I, II мойын
омыртқалары мойынның басқа омыртқалары-
на қарағанда өзгеше болып келгендіктен, ати-
пиялық немесе жалған омыртқалар деп атала-
ды.
I мойын омыртқа, ауыз омыртқа немесе
атлант, аііапізеиаііаз, бассүйекпенбуынарқы-
лы тікелей байланысуына және оған түсетін сал-
мақтың көлеміне байланысты, сыртқы пішіні
өзгеше болып келген. Бұл омыртқа: алдыңғы,
артқы доғасынан және жұп б үйір бөліктерінен
тұрады.
1. Алдыңғы доғасы, агсия апіегіог, ол бірінші
мойын омыртқа денесінің эмбрионалдық даму
кезіндегі қалдығы болып саналады. Алдыңғы
доғаның алдыңғы беті дөңестеу болып келуімен
қатар, мұнда алдыңғы доғаның тәмпешігі,
ІиЬегсиІшп апіегіия, орналасқан. Алдыңғы доға-
ның артқы омыртқа тесігіне қараған беті ойыс-
тау болып келген, мұнда екінші мойын омырт-
Репк
Агсия апіегіог аііапік
Ртосеззиз хріпози^
аХіі Ргосеззиз агіісиіагіз
іпГегіог ахіз
Ргосеззиз зріпозиз
Ғогатеп ргосеззиз Ігапзуегәі
(Ғогатеп уегіеЬгапегіаІк)
ТиЬегсиІит апіегіиз
(іиЬегсиіит сагоіісит)
Упсиз согрогк
ТиЬегсиІит
ройегіиз
ТиЬегсиіит
сагоіісит
(іиЬегсиІит
апіегіиз)
Ргосеззиз
агосиіагв
зирепог
Ргосекиз ігапіУепиз
Согрик ұегіеЬгае
Зиісиз
пепі
зріпаііз
Ргосеззиз агосиіапз тГегіог
ТиЬегсиІит апіегіиз
ТиЬегсиІит розіегіиз
7-сурет. Бірінші және екіншІ мойын омырткалары
(арткы жәнг оң жағынан көрінісі)
14
О5ТЕОЕОСІА
қаның тістәрізді өсіндісімен беттесіп, буын
құрайтын тіс шұңқырсы, /огеа гіепііз, орналас-
қан (№7-суретті қараңыз).
2. Артқыдоғаның, ағсизрозіегіог, сыртқы беті
доғалдау келген, мұнда қылқанды өсіндісі на-
шар дамып, жетілмегендіктен, артқы төмпешігі,
ІиЬеғсиІитрозіегіиз, айқын байқалады.
3. Бүйір бөліктері, тазза Іаіегаііз, олалдыңғы,
артқы доғаларына қарағанда қомақтылау болып
келген. Мұнда:
а) жоғарғы буындық өсіндісі, бассүйектің
салмағының әсерінен жалпайып, ауыз омыртқ-
аның жоғарғы буындық бетін, [асіез агіісиіагіз
зирегіог, құрайды.
Қызметі: шүйде сүйегінің айдаршығымен
өзара беттесіп, шүйдеауыз омыртқалық буын-
ды, агі.аііапіооссірііаііз, құрау.
ә) төменгі буындық өсіндісі, жоғарғы буын-
дық өсіндіге қарағанда аздап болса да сақталғ-
ан, буын беттері жалпақтау болып, алға төмен
қарап орналасқан.
б) бұломыртқаның қабырғалық және көлде-
нең өсінділері өзара бірігіп, көлденең өсіндінің
тесігін, Іогатеп ргосеззиз ігапзеегзиз, құрайды.
II мойын омыртқа, біліктік немесе тіректік
омыртқа, ахіззеи ерізігорһеиз, ьеъатала&ъі (№7-
суреттерді қараңыз). Бұломыртқа бірінші мой-
ын омыртқаға қарағанда, өзгешелеу болып ке-
лумен қатар, негізгі омыртқаларға ұқсастау бо-
лыпкелген. Негізгі ерекшеліктері:
- денесінің жоғарғы бетінде тістәрізді неме-
сетісі, депз, орналасқан. Тістің алдыңғы бетін-
де ауыз омыртқаныңтіс шұңқыры мен беттесіп,
буын құрайтын буындық беті, іасіез агіісиіагіз
апіегіог, артқы бетінде ауыз омырт-қаныңкөлде-
нең байламымен беттесіп, буын құрайтын ар-
тқы буындық беті, Іасіез агіісиіагізрозіегіог, ор-
наласқан.Тістәріздіәсіндінің қызметі: Імойын
омыртқа мен және бассүйекпен буындасып,
вертикалді біліктің бойында бастың оң немесе
солға қарай бұрылып қозғалуын қамтамасыз
ету.
1. Жоғарғы буындық өсінді, ргосеззиз
агіісиіагіззирегіог, нашар дамыған, оғантүсетін
салмақтың әсерінен жалпақтау болып келген.
2. Төменгі буындық өсінді, ргосеззиз
агіісиіагіз іпіегіог, жоғарғы буындық әсіндіге
қарағандажақсы дамып, фронталді жазықтық-
гың бойында орналасқан. Буын беті төмен және
алға қарай бағытталған.
3. Қылқанды әсінді ұзын, ұшы айырылған.
VII мойын омыртқа немесе шығыңқы
омыртқа, уегіеЬгае рготіпепз, деп аталынады.
Ерекшеліктері:
1. Денесі басқа мойын омыртқаныңденесіне
қарағанда қомақтылау.
2. Қылқанды өсінді, ұзындау, ұшы айырыл-
маған. Адамның желке жағынан терінің сырты-
нан сипап қарағанда, Қылқанды әсінді кәзге
еріксіз бай-қалатындықтан, шығыңқы омыртқа
деп аталуы сол себепті. Практикалық мәні за-
қымдалған омыртқаның деңгейін анықтауда
өте қажет.
3. Көлденең өсінді ұзын. Көлденең өсіндісінің
тесігі өте тар, кейбір кезде бітісіп байқалады.
Кеуде омыртқалары
Кеуде омыртқалары, уегіеЬгае іһогасісае,
(№7,8-суреттерді қараңыз). Жалпысаны 12 (ТТү
Тһ12). Мойыномыртқаларына қарағанда үлкен-
деу, беломыртқаларына қарағанда кішілеукел-
ген. Кеуде омыртқаларға түсетін салмақтың
көлеміне байланысты, төменгі кеуде омыртқа-
ларының денелері бел омыртқаға жақындаған
сайын кәлемділеу болып келген. Кеуде омырт-
қаларының ерекшеліктері:
1. Денесінің бүйір бетінің тәменгі және жо-
ғарғы жиегінде қабырғаның басымен беттесіп,
буын құрайтын жартылай немесе толық қа-
бырғалық шұңқыршалары, іогеа созіаііз, орна-
ласқан. Толық шұңқыршалар 1-кеуде омыртқа-
ның бүйір бетінің жоғарғы жиегінде және 11,12-
кеуде омыртқаның бүйір бетінің орталық
бөлігінде орналасқан. Негізгі қызметі: 1,11,12-
жұп қабырғалардың буын басы мен беттесіп,
қабырға омыртқа буынын, агіісиіаііо
созіоуегіеЬгаІіз, құрау. Қалған кеуде омыртқа-
лардың 1-9 (ТҺ^-ТҚ) бүйірбеттеріндежартылай
жоғарғы жәнетөменгі қабырғалық шұңқырша-
лар, Іоуеа созіаііз зирегіоз еі іігіегіог, орналасса,
10 (ТҺ10) кеуде омыртқаныңжоғарғы жиегінде,
тек қана жоғарғы жартылай қабырғалық
шұңқырша орналасқан. Бұл шұңқырша, 9-кеу-
де омыртқаныңтөменгі шұңқыршасыменәзара
беттесіп, 10-жұп қабырғаның қабырға-омырт-
қасының буынын құрайды.
2. Омыртқа доғалары денесімен бірігіп,
дөңгелек келген омыртқалық тесігін құрайды.
Бұл тесік, мойын омыртқаларының тесігіне
қарағанда кішілеу келген.
3. Көлденең өсінділер, ргосеззиз ігапзуегзиз,
мойын омыртқалар мен бел омыртқаларының
кәлденең өсіндісіне қарағанда көлемділеу бо-
лып, бүйір қапталда және артқа қарай бағыт-
талған. Кеуделік омыртқалардың көлденең
әсіндісінің ұштарында қабырғалардың
тәмпешігінің буын бетімен беттесіп, буын құрай-
тын, көлденең әсіндісінің қабырғалық шұңқыр-
шалары, Іосеа созіаііз ігалзуегзиз, орналасқан.
15
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Сонымен қатар, 11, 12-қабырғалардың
гөмпешігінің нашар дамуына байланысты, 11,12-
кеуде омыртқалардың көлденең өсіндісінің
қабырғалық, шұңқыршалары болмайды. Бұл
омыртқалардың кәлденең өсіндісінің нашар да-
муымен қатар, қосымша еміздік тәрізді өсін-
ділер, ргосеззизтазіоісіеиз, айқын байқалады.
4. Кеуде омыртқалардың қылқанды немесе
арқа өсіндісі, ргосеззиз зріпоеиз, ұзындау бо-
лып артқа және төмен қарай бағыт алып, бір-
бірін черепица тәрізді жауып орналасса, төменгі
кеуде омыртқалардың арқа өсінділері бел
омыртқаның арқа өсінділері сияқты жалпақтау
және қысқалау келген.
5. Буын өсінділері, ргосевзиз агіісігіагіз, 12-
кеуде омыртқаның төменгі буын өсінділерінен
басқалары фронталді жазықтықтың бойында
орналасқан. Жоғарғы буын өсіндісінің буын
беттері фронталді жазықтық бойында артқа
қарап орналасса, төмепгі буын беттерінің буын
өсіндісінің буын беттері алға қарап орналас-
қан,
12-кеуде омыртқаныңтөменгі буын әсіндісі,
бел омыргқаның төменгі буын әсінділері сияқ-
ты сагиталжазықтықтың бойында орналасқан.
Жоғарғы буын өсіндісініңбуынбеттері, фрон-
талді жазықтықтың бойында артқа қарай бағыт-
талып орналасса, төменгі буын өсіндісінің буын
беттері сагитал жазықтық бойында сырт-қа
қарай бағытталған.
Бел омыртқалары
Бел омыртқалар, уегіеЬгае ІитЪаІіз, жалпы
саны — бесеу(№8,9, 10, 11-суреттерді қараңыз).
Ерекшеліктері:
1. Омыртқа бағанасын құраушы омыртқа-
лардың ішіндегі ең ірі омыртқалар қатарына
жатады. Денесінің белі қымшалау, жиектері
шығыңқылау, жоғарғы және төменгі бетінің
сыртқы пішіні "лобия'' бұршағына немесе
"бүйрекке" ұқсас болып келген.
2. Арқа өсіндісі, ргосеззиз зріпозия, қысқа-
лаужәне жалпақтау болып, сагиталжазықтық-
тыңбойында орналасқан.
З. Қабырғалық әсінді негізінің артқы бетінде
әлсіз айқындалған қосымша өсінді ргосеззиз
ассезогіизорналасқан, яғни көлденең өсіндінің
қалдығы болып саналады.
4. Қабырғалық өсінді, ргосеззиз созіаііз, ол
құрсақтық даму кезінде пайда болған қабырға-
лық сүйектік нүктеден дамыған. Бұләсіндіден
кеуде омыртқаларында, 12 жұп қабырғаларда-
мыса, бел омыртқалардың тұсында, сүйектік
қабырғалық нүктеден бел омыртқалардың қа-
бырғалық өсінділерін құрайды.
5. Буын өсінділері, ргосеззиз агіісиіагіз, саги-
талдыжазықтықтыңбойында орналасқан. Жо-
ғарғы буын өсіндінің буын бетгері ішке қарай
иіліп орналасса, тәменгі буын өсіндісінің буын
беттері сыртқа қарай бағытталған. Сонымен
қатар, жоғарғы буын өсінділерінің ұшында
еміздік тәрізді қосымша өсінділер, ргосеззиз
татііагіз, айқын байқалады. Бұл өсінділер
бұлшықеттердің беку нәтижесінде пайда бол-
ған.
Сегізкөз
Сегізкөз омыртқалары, үегіеЪгае засгаіез,
жалпысаны 5 (8 -85). Ол 17 — 18-гетолғанкезде,
бұломыртқалардың шеміршектіктіні сүйектік
гінге айналып, дискілері, сіізсизііез уегіеЪгаІіз
дарасегізкөзді, оззасгит, құрайды.
Сегізкөз сүйегі, оззасгит (№12,13,14, 15-су-
реттерді қараңыз). Сыртқыпішінісынатәрізді
болып келген. Ол соңғы бел омыртқамен бет-
тесіп, буындасып, жамбас қуысының артқы
қабырғасын құрауға қатысады.
Сегізкөздің ерекшелігі: денесінің ойыстау
келген, жамбас қуысына қараған беті, іасіез
реіуіпа, дөңестеу, бұдырлау келген дорзальді
беті, іасіез догзаііззасгі, және жұп бүйір беттері,
іасіез Іаіегаііз, ажыратылады. Сонымен бірге
жалпақтау келген негізі, Ъазіз оззіззасгі, төмен
және алға қарай бағытталған сүйірленген ұіпы,
арехоззіззасгі, ажыратылады (№12,13,14-суретті
қараңыз).
Сегізкәздің алдыңғы немесе жамбас қуысы-
на қараған беті, іасіез реігіпа, гегіс және ойыс-
тау келуімен қатар, бұл бетте омыртқа дене-
лерініңбір-бірімен өзара омыртқадискілері мен
бітіскен жерлерін белгілейтін көлденең сызық-
шалар, Ііпеае ігапзүегзае, айқын байқалады.
Көлденең сызықшаның латералді қапталында
омыртқа аралық тесіктердің бір-бірімен өзара
бітісуі нәтижесінде 4 жұп алдыңғы сегізкөздік
тесіктері, іогатіпа засгаііа ап^елогорналасқан.
Бұл тесікшелер арқылы сегізкөз өрімін құрау-
шы жұлын нервтерінің алдыңғы бұтақтары мен
қантамырлар өтеді.
Сегізкәздің сыртқы беті, іасіез сіоізаііз оззіз
засгі, дөңестеу және бұдырлау болып келген
(№13-суретті қараңыз). Бұлбеттерде, жоғары-
дан төмен қарай бағытталған қылқанды, көлде-
нең және буындық өсінділердің бір-бірімен
қосылу нәтижесінде пайда болған 5 бұдырлы
сегізкөз қырқалары және төрт жұп сегізкөз дор-
залдық тесіктері орналасқан.
Сегізкөздің ортаңғы қырқасы, сгізіа засгаііз
тесііапа, ол5 сегізкөз омыртқалардың қылқан-
ды өсінділерінің бір-бірімен өзара бірігуі нәти-
жесінде құралған.
16
ОЗТЕОЬОСІА
8
Ргосе55и5 8РІПО5П8
Ргосемиз агіісиіагв $ирегіог
11
Ргосемиз созіаік
Іпсвига ұеПеЬгаІв зирегіог
10
Ргосеззиз агіісиіагіі зирегіог
Ргосекзіи таттШагв
Ргосе$5и$ агіісиіапі іпҒегіог
8-сурет. Бел омыртқаның бетінің жоғарғы
көрінісі.
9-сурет. Бел омыртқаның оң жақтық бетінің
көрінісі.
10-сурет. Бел омыртқаның артқы бетінің көрінісі.
11-сурет. Бел омыртқалардың рентгенограммасы:
1 - ХІІ-кеуде омыртқасы.
2 - ХІІ-қабырға
3 - бел омырткалардың қабырғалық өсінділері
4 - бел омыртқалардың буындық өсіндісі
5 - бел омыртқалардың арқалық өсіндісі.
7, 1 - бел омыртқа
2-163
17
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ортаңғы сегізкөз қырқаның, сгізіа засгаііз,
бүйір қапталында параллель бағытта, бұл
сүйектің екі жұп қырқасы, сггііа засгагія
іпіегтесгіа, аралық буын өсінділерінің бірігуі
нәтижесінде пайда болса, сегізкөз қырқалары,
бұл сүйектің өсінділері көлденең бір-бірімен
қосылуы нәтижесінде пайда болған. Латераль-
ды қырқа мен аралық қырқаның аралығында
сегізкөз сүйегінің дорзальдық тесігі, іогатіпа
засгагіа догзаііа, орналасқан. Бұл тесікшелер
сегізкөз сүйегінің алдыңғы тесікшелеріне қара-
ғанда кішілеу келіп орналасқан. Қызметі: бөксе
бұлшықеттеріне бағытталған сегізкөз өрімінің
артқы бұтақтарын бойынан өткізу.
Сегізкөздің тесіктері бір-бірімен өзара
тізбектелініп, {огатеп засгаіія, сегізкөз өзегін,
сапаігі яасгаігі, түзеді. Сегізкөз өзегінің жоға-
рғы жағы кеңдеу, төменгі бөлігі жіңішкелеу
келіп, алға қарай иіліп орналасқан (№12,13, 14-
суреттерді қараңыз).
Сегіздің негізі, Ьазіз оззіз яасгі, көлденең ба-
ғытта сопақша ойыстау болып орналасқан. Қыз-
меті: 5 -бел омыртқаның денесімен беттесіп,
алға қарай бағытталған сегізкөз мүйісін,
рготопіогіит, құрайды. Арт-қыбетініңжоғарғы
жиегінде, сагиталжазықтықтың бойында бағыт-
талған, жоғарғы буын өсіндісі орналасқан. Ол
5-беломыртқаныңтөменгі буындық өсіндісімен
өзара беттесіп, буындық құрау үшін, ішкежәне
сыртқақарай бағытталған.
Сегізкөз ұшы, арех оззіз засгі, 1 -құйымшақ
омыртқаның денесімен буындасу үшін,
сүйірлеу және сопақша болып келген. Төменгі
сегізкәз омыртқаның доғаларының нашар да-
муына байланысты, сегізкөз өзегінің төменгі
саңылауын, һіаіиз засгаііз, құрайды. Бұлсаңы-
лаудың бүйір қапталында төменгі буын
өсіндінің кері дамуына байланысты сегізкөз
сүйегінің мүйізшесі орналасқан.
Сегізкөздің жоғарғы бүйір бөліктері қомақ-
талынып, бүйір бөліктерін құрайды. Екіжақтық
бүйір беттерінде құлақ қалқанына ұқсаған бу-
ындық беттері, {асіез аигісиіагіз, орналас-қан.
Негізгі қызметі: мықын сүйегінің өз аттас буын
бетіменбеттесіп, буын құрау. Сегізкөздіңқұлақ-
тәрізді буын бетінің артқы қапталында, бұл
сүйектің бұлшықеттері бекитін бұдырлары,
іиЬегозііаззасгаііз, орналасқан.
Сегізкөз ер адамдарда әйеладамдар-ға қара-
ғанда енсіз, ұзындау, алдыңғы беті ойыстаукел-
ген.
Құйымшақ
Құйымшақ, озсоссудіиз, немесе құйымшақ
омыртқасы, үегіеЬгае соссудеаі, (№16-суретгі
қараңыз), ересек адамдарда 4-5 құйымшақ
омыртқаларының өзара бірігуі нәтижесінде
пайда болған. Сыртқы пішіні пирамида
тәрізденіп, алға қарай иіліп орналасқан. Негізгі
немесе табаны сегізкөз сүйегіне қарай бағыт-
галса, ұшы төмен қарай бағытталған. Бұл сүйек
сүйірленіп, бір-біріменөзарабітіскенденесінен
гұрады. Бірінші құйымшақ омыртқа денесінің
жоғарғы жиегінде буын өсіндісінің кері дамуы-
на байланысты сегізкәзіің төменгі мүйізіне ба-
ғытталған құйымшақ мүйізі, сотиа соссудеа,
орналасқан.
КЕУДЕ ҚУЫСЫНЫҢ СҮЙЕКТЕРІ
Қабырғалар
Қабырғалар, созіае, жалпақтау және
жіңішкелеу келіп, кеуде қуысына қарай иіліп,
симметриялық жағдайда орналасқан 12-жұп
қабырғалардан тұрады (№17, 18, 19, 20-сурет-
терді қараңыз). Қабырғалар: ұзындау келген
артқы сүйектік бөліктен және қысқалау келген
алдыңғы шеміршектік бөліктен тұрады.
Сүйектік бөлігі: омыртқалық және қабырға-
лық ұшынанжәне денесінентұрады.
1. Қабырғаның омыртқалық ұшы: басынан,
мойнынан және денесінен тұрады.
а).Қабырғаныңбасы, сариісозіае, қабырға-
ның омыртқалық ұшында орналасқан. Мұнда
кеуде омыртқаның қабырғалық шұңқыршала-
рымен беттесіп, буын құрайтын буын беттері,
{асіез агіісиіагіз саріііз созіае, айқын байқала-
ды. II —X қабырғалардың буын беттерінде го-
ризонталь бағытта орналасқан қабырға басы-
ның қырқалары, сгізіа саріііз созіае, арқылы
көлемді келген жоғары және кішілеу келген
төменгі буын беттеріне бөлінген. Бұлбуынбет-
тері омыртқалардың аралығында қабырғалық
шұңқыршақтармен беттесіп, буын құрауға
қатысады.
ә). Қабырғаның мойыны, соіііитсозіае, бұл
сүйектің өте жіңішкелеу келген бәлігі болып
саналады. Жоғарғы бетінде I, XII қабырғадан
басқа қабырғалар да мойын қырқалары, сгізіа
соііісозіае, орналасқан.
б).Қабырғаныңтөмпешігі, іиЬеісиІитсозіае,
жоғарғы 10- қабырғаның маңында орналасқан.
Қызметі: төмпешіктердің буын беттері кеуде
омыртқалардың кәлденең әсіндісіндегі шүң-
қыршалардың буын беттерімен беттесіп, буын
құрайды.
18
ОБТЕОЬОСІА
28-сурет. СегІзкөз сүйегінің
алдыңғы бетінін көрінісі
Ғогатіпа засгаііа розіегіога Сапаііа хасгаііа
13-сурет. Сегізкөз сүнегінің
арткы бетінің көрінісі
19
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
14-сурет. Сегізкөз сүйегінін
жоғарғы бетінін көрінісі
Сгізіа 5асгаіІ5 тесііапа
АІа касгаііз
15-сурет. Сегізкөз (сегізкөз
омырткасынын екінші
қатардағы көлденең кесіндісі)
16-сурет. Құйымшақ
омыртқалардын
А - алдыңғы бетінің көрінісі;
Б-артқы көрінісі
20
ОНТЕОЬОСІА
2. Қабырғаның денесі, соіриз созіае, қабыр-
ғаныңтөмпешігі мен шеміршектік ұшының ара-
лығындағы бөлікті құрайды. Қабырғаныңденесі
сүйектік бөліктің тым ұзын бөлігі болып санала-
ды. Қабырғаныңомыртқалық ұшы мен жалғас-
қан жерінде қабырғаның бұрышы, апдиіиз
созіае, орналасқан. Қабырғалардың бұрышы I
қабырға төмпешігінің маңында орналасса, қал-
ған қабырғаларда төмен бағытта орталық сы-
зықшадан латеральды бағытта ХІ-қабырғаға
дейінауытқыпорналасқан. XI, XII қабырғалар-
да қабырғалық бұрыштары дамымаған.
Қабырғалардыңденесі, согриз созіае, барлық
қабырғаларда жалпақтау келіп, сагиталь жа-
зықтықтың бойында орналасқан. Денесінің
дөңестеу келген сыртқы беті, ойыс келішкеуде
қуысына қараған ішкі беті және доғалдау кел-
ген жоғарғы қыры, өткірлеу келген төменгі
қыры ажыратылады. Қабырға денесінің кеуде
қуысына қараған бетінің төменгі жиегінің ішкі
қапталында, қабырғалық нервтер мен қанта-
мырлар өтетін қабырға астылық жүлгелері,
зиісиз зиЬсозіаІіз, орналасқан (№18-суретті
қараңыз).
П. Қабырғаның шеміршектік ұшы, сагіііадо
созіаііз, сүйектік бөліктің тікелей жалғасы бо-
лып саналады. Олар I қабырғадан VII қабырғаға
дейін біртіндеп ұзара келіп, төс сүйегімен тіке-
лей буын арқылы буындасқан. I қабырғадан VII
қабырғаға дейінгі қабырғаларды негізгі қабыр-
ғалар, созіае үегае, деп, төменгі VIII қабырғадан
X қабырғаға дейінгі қабырғаларды, жалған
қабырғалар, созіаезригіае, деп, алХІ.ХІІ қабыр-
ғаларды қозғалмалы қабырғалар, созіае
Писіиапіез, депаталынады. Қозғалмалы қабыр-
ғалар деп аталу себебі, төс сүйегіне жетпей
ұштары құрсақ бұлшықеттердің аралығында
орналасқандықтан. VII, VIII, X, X қабырғалар-
дың шеміршектік ұштары төс сүйегіне жетпей
бір-бірімен өзара жалғасып, қабырғаның доға-
сын, агсиззіетісозіае, құрайды.
Қабырғалардың ішінен I, II жәые XI, XII қа-
бырғалар өзгешелеукеледі (№17, 20-суреттерді
қараңыз).
Бірінші қабырға, созіа ргіта, басқа қабы-
рғаларға қарағанда жалпақтау, қысқалаужәне
горизонталді жазықтықтың бойында орналасқ-
ан. Денесінің бұдырлау келген жоғарғы беті,
тегістеу келген төменгі беті және дөңестеу кел-
ген сыртқы қыры, ойыстау келген ішкі қыры
ажыратылады. Денесінің жоғарғы бетінде ал-
дыңғы сатылы бұлшықеттің бекитін тәмпешігі,
іиЪегсиһіт т. зсаіепеиз апіегіог, орналасқан.
Бұлтәмпешіктің алдында бұғана астылық вена-
ның жүлгесі, зиісиз V. зиһсіауіае, артында бұға-
на астылық артерияның жүлгесі, зи/сиз а.
зиЬсІаүіае, орналасқан. Сонымен қатар, бірінші
қабырғаның басы, мойыны және төмпешігі
жақсы дамыған. Қабырға басының буын беті
толық, қырқаларыжоқ.
Екінші қабырға, созіа зесипсіа, сагиталь-
ды жазықтық пен горизонталді жазықтықтың
аралығында орналасқан. Денесінің бұдырлау
сыртқы беті ойыстау келген, ішкі беті ажыра-
тылады. Денесінің сыртқы бетінде алдыңғы
тісшеленген бұлшық еттің, т. зегаііиз апіегіог,
бұдыры айқын байқалады (№17-суретті қара-
ңыз).
XI, XII қабырғалардың ұштары құрсақ
бұлшықеттердің аралығында орналасқандық-
тан қозғалмалы қабырғалар деп аталуы сол се-
бепті. Ерекшеліктері: буын басы толық, қырқа-
сы жоқ. Мойыны, төмпешігі мен бұрышы нашар
дамыған. Сыртқы пішіні қылышқа ұқсаған
(№20-суретті қараңыз).
Төс сүйегі
Төс сүйегі — зіегпит, өз алдына дара, сырт-
қы пішіні қанжарға ұқсаған, жалпақ және
ұзындау келген. Кеуде торының алдыңғы қа-
бырғасын құрауға қатысады. Тәс сүйегі үш
бөліктен: гұтқасынан — тапиЬгіитзіеті, дене-
сінен — согриз зіеті, және семсерлік ұшынан
— ргосеззиз хірһоісіеиз, тұрады. Олар бір-
бірімен өзара шеміршектік ткандар арқылы бай-
ланысқан (№21,22-суреттерді қараңыз).
1. Төс сүйегінің тұтқасы — тапіЬгіит, төс
сүйегі бөліктерінің ішіндегі көлемді бөлік. Жо-
ғарғы бөлігі қалыңдау, төменгі бөлігі жұқалау,
енсіз болып келген. Жоғарғы жиегінде саусақ-
пен сипағанда айқын байқалатын мойындырық
тілігі — іпсізига /идиіагіз, бүйір қапталында
бұғана сүйегінің тәстік ұшымен беттесіп, буын
құрайтын бұғаналық тілігі — іпсізига
сіауісиіагіз, орналасқан. Бүйір қапталында I қа-
бырғаның шеміршектік ткані арқылы байланы-
сқан қабырғалық тілігі — іпсізига созіаііз, ор-
наласқан. Одан төменірек II қабырғаның тілігі -
іпсізига созіаіізII, орналасқан.
2. Төс сүйегінің денесі — согриз зіеті, ол
бұлсүйекті гұтқасына қарағанда үш есе ұзын-
дау және енсіз келген. Әйел адамдарға қараған-
да ер адамдарда қысқалау болып келген. Төс
сүйегінің денесі тұтқасы мен шеміршек ткан-
дар арқылы байланысып, дөңес жағы алдына
қараған төс сүйегінің бұрышын — апдиіиз
зіеті, құрайды.
Денесінің алдыңғы бетінде, эмбрионалдық
даму кезінде, денесін құраушы сегменттердің
дара шеміршектік ткандар арқылы, одан кейінгі
21
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ғасіез апісиіагіз саріііз созіае
Сгізіа соііі созіае
Ап$и1и$
созіае
Сариі созіае
05 созіаіе
Сагіііаво созіаіи
18-сурет. Оң жақтық (VIII) қабырғаның ішкі
бетінің көрінісі
СгІ5(а саріііз
созіае
Ғасіе5
агііси Іагіз
ІиЬегсиІі
созіае
І9-сурет. Оң жақтық (УІП) қабырға сыртқы
бетінің көрінісі
І7-сурет. Оң жақтық I, II қабырғалардың жоғарғы
бетінің көрінісі:
А-І қабырға;
Б-ІІ қабырға.
Согриз сояіае
20-сурет. Оң жақтық (XII) қабырға ішкі бетінің
көрінісі
22
ОЗТЕОЬОСІА
даму кезеңдерде сүйектік ткандар арқылы
бітісіп, көзге олсін байқалатын көлденең сызық-
шалары — Ііпеае ігапзүетиз, айқын байқалады.
Төс сүйегі денесінің бүйір қапталында,
екінші қабырғадан жетінші қабырғаға дейінгі
аралықта қабырғалардың шеміршектік ұшымен
беттесіп, буын құрайтын 4 жұп толық, 2 жұп
жартылай қабырғалық тіліктер — іпсізига
созіаіез, орналасқан. Жартылай тіліктіңбірі 1-
қабырғаның шеміршектік ұшымен беттесіп
буын құраса, екінші жарты тілік VII қабырға-
ныңшеміршектік ұшымен беттесіп, буын құрау
қызметін атқарады. Қалған 4 жұп толық тіліктер
II- VI қабырғалардың шеміршектік ұшымен бет-
тесіп буын құрайды.
3. Төс сүйегінің семсерлік ұшы —
ргосеззиз хірһоігіеиа, бұл сүйектің басқа
бөліктеріне қарағанда қысқалау, сыртқы пішіні
өзгермелі болып келген. Эмбрионалдық даму
өзгермелі келеді. Кейбір кезеңде, N ұшы айы-
рылып, ортасында тесігі, ұштары алға немесе
артқа қарай ауытқып орналасуы байқалады.
Бүйірқапталыида VII қабырғаның шеміршектік
ұшымен беттесіп, буын құрайтын тілігі орна-
ласқан. Тәс сүйегінің семсерлік ұшы 17-18 жас-
қа дейін шеміршектіктканнан, одан әрі сүйекгік
гкандар арқылы бітісіп, біртұтас тәс сүйегін
құрайды.
Кеуде қуысы
Кеудеторы, сотрадез, немесе кеуде қуысы,
сахтт іһогасіз. Ол 12 кеуде омыртқалар мен 12
жұп қабырғалар және төс сүйегі арқылы және
өзара буындар мен дәнекер ткандар арқылы ше-
міршектік ткандар арқылы байланысу нәтиже-
сінде құралған қуыстық кеудеторыныңсыртқы
пішіні кесілген конусқа ұқсаған. Қуыстықтың
тарлаукелгенжоғарғы тесігі, жалпақтаукелген
төменгі тесігі және алдыңғы, артқы, бүйір қа-
бырғалары ажыратылады (№21, 22, 23-сурет-
тердіқараңыз).
1. Кеуде торының алдыңғы қабырғасы: төс
сүйегінен және қабырғаның шеміршектік
бәлігінен тұрады. Ол қиғаш бағытта, әсіресе
гөменгі бөлігі алға қарай ығысып орналасқан.
2. Кеуде қуысының артқы қабырғасы: 12-
кеуде омыртқасынанжәне 12 жұп қабырғаның
басынан бұрышына дейінгі қабырғалық ұшы-
нан, ехігетііа уегіеЬгаІіе, бәліктен құралған.
Артқы қабырғасы алдыңғы қабырғасына қара-
ғанда биіктеу келген.
3. Бүйір қабырғалары: 12 жұп қабырғаның
бұрышынан шеміршектік бөлігіне дейінгі
бөліктерінен тұрады. Кеуде қуысының бұл
қабырғасы кеуде торыныңбасқа қабырғалары-
на қарағанда биіктеу сыртқы бетідөңестеу бо-
лып орналасқан. Кеуде торының сыртқы арқа-
лық бетінде, кеуде омыртқгілардыңарқаөсіндісі
мен қабырға бұрышының аралығында, верти-
калді бағытта орналасқан екіжақты сайлар ор-
наласқан. Бұл сайларда, арқаның терең орна-
ласқан бұлшықеттері орналасады.
Сонымен қатар, кеуде торының артқы-ішкі
бетінде кеуде омыртқалардың денелері мен
қабырғалар бұрышының аралығында вертикаль
бағытта екі жақтық әкпе сайлары — ^и/сиз
риітопаіез, бойтепкен (№22-суретті қараңыз).
Екі қабырғаның аралығындағы кеңістікті қа-
бырға аралық кеңістік — ераііит іпіегсозіаііз,
деп аталады. Бұл аралықта қабырға аралық
жар-ғақ пен бұлшықеттер және қантамырлар,
нерв-тер орналасқан.
Сонымен қатар, кеуде торының жоғарғы
және төменгі тесіктері немесе апертуралары
ажыратылады.
1. Кеуде қуысының жоғарғы апертура-
сы — арегіига іһогасіз еирегіог, төменгі аперту-
раға қарағанда шағын келген. а) алдында: тәс
сүйегіңің тұтқасының жоғарғы жиегімен; ә)
артында: 1-кеуде омыртқаның денесімен; б)
бүйір қапталы: 1-қабырғаменшектелген. (№21-
сурет). Бұл апертураның сыртқы пішіні көлде-
нең жазықтықтың бойында сопақша болып, ар-
тынан алға қарай қиғаш, еңкіштеу бағытта ор-
наласқан. Төс сүйегі тұтқасының жоғарғы
жиегі 2-3 кеуде омыртқалардың аралығындағы
деңгейге сәйкес келеді.
2. Кеуде қуысының тәменгі апертурасы —
арегіига іһогасіеіпіегіог, алдында: төс сүйегінің
семсерлік ұшымен; бүйір қабырғасы: қабырға-
лардың шеміршектік бөлігінің доғасымен және
XI, XII қабырғалардың шеміршектік бөлігінің
фиброздық ткандарымен; артқы қабырғасы:
12-кеуде омыртқаның денесімен шектескен. Төс
сүйегінің семсерлік ұшы қабырғаның доғасы-
мен бірлесіп, төмен қарай бағытталған төменгі
тәстік бұрышты — апдиіизіп&азіегпаһз, қүрай-
ды.
Кеуде торының жалпы пішіні адамның жас
ерекшеліктеріне байланысты: жалпақ, цилиндр,
конустәрізді болып келеді.
Кеуде торы енсіз ұзын болып келген адам-
дарда: кеуде торы кең адамдарға қарағанда,
төстік бұрышы жіңішкелеу және қабырға ара-
лығы алшақтау келеді.
Кеуде қуысы ер адамдарда, әйел адамдарға
қарағанда, ұзындау және кеңдеу немесе конус
тәрізді болып келеді. Сыртқы пішіні жасына
және жыныстық ерекшеліктеріне қарай өзгер-
мелі келеді.
23
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
21-сурет. Кеуде торының алдыңғы бетінің көрінісі
24
О5ТЕОЕОСІА
22-сурет. Кеуде сегменті. Қабырғалардың омыртқа мен төске қатынасы.
23-сурет. Кеуде торының алдыңғы көрінісі (рентгенограмма)
1-солжақ бұғана; 2-төмендеген қолқа; 3-өкпе қақпасы; 4-өкпе сабауы; 5-жүрек; 6-сол жақ өкпе; 7-көкет (солжақ
күмбезі); 8-көкет (оң жақтың күмбезі); 9-жоғарыланған қолқа; 10-оңжақ күмбезі; 11 -қолқа доғасы; 12-қабырға
(артқыбеті); 13-сол жақ бұғанасы; 14- оңжақ жауырын; 15-солжақжауырын; 16- қабырға (алдыңғы жағы)
25
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
БАССҮЙЕК ҚАҢҚАСЫ
Бассүйек, сгапіит, бір-бірімен өзара шемір-
шектік, сүйектік ткандармен және жіктер ар-
қылы берік байланысқан суйектік құрамалар-
дан тұрады.
Негізгі қызметі: мидың қорабын, беттің
әлпетін құрап қана қоймай, асқорыту және ты-
ныс алужүйесінің бастапқы бөлігін, көздіңша-
расын, мұрын қуысын және есту жүйесінің
қабырғаларын құрайтын өте күрделі мүше
(№24, 25-суреттер).
Басс үйек топографиялық орналасуына және
атқаратын қызметіне қарай екі топ сүйектер-
ден: ми сауыты және бет сүйектерден тұрады.
0$ па$а1е
5иШга ҒгопіотахШагі$
5еріит
па5І
оззеит
0$ ГгопіаІе
ТиЬегГгопіаІе
5иШга ҒгопіопазаІІБ
Сапаііз оріісиз
Зиіига зрһепоҒгопІаІіз
Ғіззига огЬііаІіз зирегіог
Зиіига огЬіІаІіз іпГегіог
Ғасіек огЬііаІіз тахІПае
Ргосе55и5 гуёотаіісиз
О55І5 Ггопіаііз
Раг5 $диато$а о$$І5
Іетрогаііз
Ьатіпа регрепс!ісиІагі$
о$$і$ е(һтоісІаІ!$
Ьатіпа огЬііаІк
о$$і$ еіһтоІсіа1І$
0$ Іасгітаіе
5иШга іпіета$а1і$
Маг§о огЬііа1І5
Зиіига согопаііз
Оз рагіеіаіе
5іЯига зрһепоҒгопіаІк
ЗиШга ГгопіогуЕотаііса
5ишга хрһепоиуеотаііса
АреПига ріпГотпз
0$ гуёогааіісит
Үотег
5ріпа паяаііз апіегіог
Саұііаз пазі
Апзиіиз тапсііЬиІае
5и(ига іпіегтахіііагіх
МапдіЬиіа
Ргоі.иЬегапііа тепіаііз
Ғасіез огЬІІаііз аіае
та)ог 055І5 $р һепоісіаііз
Ғасіез огЬііаІіз 055І$
Ггопіаііз
5иіига гуеотаіісотахіііагів
Махіііа
Сопсһа па5аІі$ іпГегіог
24-сурет. Бассүйектің алдыңғы бетінің көрінісі
26
О5ТЕОЕОС1А
1. Ми сауытының сүйектері — сауііаз
сгапі, деп аталу себебі, мидың сауытын немесе
қорабын құрайтындықтан. Бұлтоп сүйектерге:
маңдай, төбе, сына, самай, шүйде жөне тор
сүйектер жатады.
2. Бетсүйектері - о&за/асіеі, беттің негізін,
түр-әлпетін құрайтындықтан бет сүйектерідеп
аталынады. Бет сүйектер тобына: жоғарғы,
төменгі жақ сүйектері, таңдай кеңсірік, мұрын,
көзжас, төменгі кеуілжір және меншікті бет
сүйектері жатады.
Шүйде сүйегі
Шүйде сүйегі — о$ оссірііаіе, ол ми сауы-
ты сүйегінің артқы қапталында орналасқан.
Сыртқы беті дөңестеу, ішкі беті ойыстау келген
тақ сүйек. Шүйде сүйегінің төменгі, артқы жа-
ғында ми сауытын омыртқа өзекшесі мен жал-
ғастырушы шүйделік үлкен тесік ІЪгатеп
піадпит, бүйір қапталында сигма тәрізді қой-
наудың жүлгегі, зиісиз зіпиз зітдоісіеиз, орна-
ЗиШга эдиятоза
Рагз зчиятоза оззіз іетрогаііз
Ьіпеа Сетрогаііз зирегіог
Біпеа іетрогаііз іпГегіог
ТиЬег ігопіак
Зиіига согопаііз
Зиіига зрһепорагіеіаііз
Агсиз хувотагісш
БиШга іетрогогувотаііса
«I
5иіига
ІатЫкжІеа
Маг£о зрһепоісіаііз оззіз іетрогаііз
(рагз зриатоза)
БІпеа іегарогаііз
5иШга зрһепойопШіз
Ғасіез іетрогаііз
аіае тздогіз оззі5
зрһепокіаііз
8иШга
ігопіигувотаііса
Ъатіпа огһііаііз
о&зіз еіһтокіаів
Оз пазаіе
Озіасгітаіе
ЗиШга
пазотахіВанз
Зишга
еіһтокіоіасгітаік
Ғоиа іетрогаііз
Зиіига
гувотаіісотахіііалз
Зріпа пазаііз апіегіог
ЗиШга рагіеіотазіокіеа
Зиіига оссірйотазіоісіеа
Рогоз асизіісш ехіегпиз
Ргосеззиз тазіокіеиз
Ргосеззиз зіуіокіеиз
Согрия тахШае
Согриз тапдіЬиІае
25-сурет. Бассүйектің оң жақ бетінін көрінісі
27
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
ласқан. Шүйде сүйегі эмбриондық дамуына
байланысты төрт бөліктері: рагз Ьазііагіз, бүйір
қапталында жұп бүйір бөліктері — рагіез Іаіегаіз,
артындаорналасқанқабыршақтықбөлІгі — раіз
зриата, ажыратылады (№26,27-суреттер).
1. Шүйде сүйегінің денесі немесе бази-
лярлық бөлігі, рагз Ьазііагіз, қалыңдау, қысқа-
лау және төрт бұрыштәрізді болып келген. Де-
несінің бірнеше бетгеріажыратылады:
а) Алдыңғы беті бұдырлау келген, ол 17-18
жасқа дейін сына сүйектің денесі мен шемір-
шектік ткандар арқылы, зупсһопдгозіз
зрһепооссірііаііз, одан әрі сүйектік ткандар ар-
қылы байланысқан.
ә) Артқы беті тегістеу және доға тәрізді иіліп,
шүйде сүйегінің үлкен тесігінің, іогатеп
тадпит, алдыңғы қабырғасын құрауға қаты-
сады.
б) Жоғарғы немесе ми сауытына қараған беті,
сына сүйектің бетімен бірлесіп, шүйде сүйегінің
үлкен тесігіне қарай төмен бағытта өтіп, ылди-
ын — сііуиз, құрайды.
в) Төменгі беті ми сауытының сыртындаор-
наласқан, мұнда жұтқыншақтық төмпешік -
ІиЬегсиІитрһагупдеит, орналасқан.
в) бүйір бөлігінің ми сауытына қараған бе-
тінде, самай сүйектің тастақ бөлігінің төменгі
қойнауының жүлгесі — зиісиз зіпиз реігозі
іпіегіогіз, орналасқан.
2. Шүйде сүйектің бүйір бөліктері -
рагіез Іаіегаіез, жүп бөліктердентұрады. Сырт-
қы пішіні жалпайып, бұлсүйектің қабықшалы
Етіпепіш сгисіҒогтіз
Ргосеізиз іови1агі$
Тиһегсиіит іивиіаге
іпсізига іи^иіагһ
8иіси$ $іпи$
ігап зұе г$І
РгоіиЬегапІіа
оссіріІа!і$ іпіегпа
8и1си$ $іпи$
$аеіі(а1і$ $ирегіогі$
Маг^о ІатЬсІоісІеиі
Здиата оссірііаііз
Магво тавіоісіеий
Зиісиз ?іпи$ аі^тоісіеі
Сапаііз сопсіуіапк
Зиісиз кіпиз ре!го$і іпГегіогі*
СІІҮЦБ
Рагз 1аіегаІі$
Раг$ Ьа5ІІагі$
Сгіяіа оссірііаіів
іпіегпа
Ғогатеп
такпит
26-сурет. Шүйде сүйегінің ішкі бетінің көрінісі
28
О5ТЕОЕОСІА
бөлігімен беттесіп, шүйде сүйегінің үлкен
тесігін — іогатеп тадпит, құрайды.
а) шүйде сүйегінің бүйір бөлігінің сыртқы
бетінде: пішіні эллипс тәрізді болып келген ай-
даршығы — сопсіуіиз оссіріІаИз, орналасқан.
Айдаршықтың дөңес және эллипс тәрізді болып
келген буын беті ауыз омыртқаның (атланттың)
жоғарғы буын ойысымен, /океа агіісиіагіз
зирегіог, беттесіп буын құрау қызметін атқара-
ды. Айдаршықтың артқы қапталында айдар-
шықтық шұңқыршасы, іозза сопгіуіагіз,
шұңқыршаныңтүбінде айдаршықтыңөзекшесі
- сапаііз сопгіуіагіз, айқын байқалады. Бұл өзек-
шелер арқылы ми сауытының сыртқы бетінде
орналасқан веналарды диплоитикалық веналар-
мен жалгастырушы эмиссарлық веналар — уу
етіззагіа сопгіуіагіз, өтеді.
ә) шүйде сүйегінің бүйір бөліктерінің лате-
ральды жиектері тегістеу келген мойындырық
венаның тілігі — іпсізигадидиіагіз, аралығында
мойындырық аралық өсінді — ргосеззиз
тгіарідиіаггі, орналасқан. Мойындырық тілігі,
самай сүйегінің тас бөлігінің төменгі бетінде
айқын орналасқан мойындырықтық ойыспен
беттесіп, мойындырық венаның тесігін —
іогатеп^идиіагіз, құрайды.
Мойындырық тесік мойындырық аралық
өсіндісі, ргосеззиз іпіег)идиІагІ8 арқылы: ішкі
Зу м. Зчиата оссірііаій
/
мойындырық венаның жоғарғы буылтығы —
ЬиІЬиз рідиіагіз зирегіог, орналасатын кеңдеу
келген артқы бөлігіне және IX, X, XI жұп ми
нервтері өтетін кішілеу келген алдыңғы бөлігіне
бөлінеді.
Мойындырық тіліктің артында мойындырық-
тықөсінді — ргосеззизіидиіагіз, ішкіқапталын-
да бастың тік бүйір бұлшықетінің — т. гесіиз
саріііз Іаіегаііз, бекитін еміздік тәрізді кішілеу
келген өсінді, ргосеззиз іогатазіоігіеиз, орна-
ласқан.
б) . Бүйір бөлігініңми сауытына қарағанбеті
сыртқы бетіне қарағандатегістеу болып келген.
Мойындырықтық өсіндінің артында сигма
тәрізді қойыаудың — зиісиз зіпиз зідтоігіеі
жүлгесі алдында мойындырықтық төмпешік,
іиһегсиіит]идиІагІ8, айқын байқалады. Мойын-
дырықтық төмпешік пен сыртында орналасқан
айдаршықтың терең қабатында, горизонталді
бағытта, XII жұп тіласты ми нервінің өзекшесі
— сапаіізһуродіоззаііз, орналасқан.
3. Шүйде сүйегінің қабыршақты бөлігі,
рагзздиата оссірііаііз, сыртқы пішіні үш бұрыш
гәрізді болып келген. Ми сауьггына қараған беті
ойыстау, сыртқы беті дөңестеу болып, шүйде
сүйегінің үлкен тесігін — һогатеп тадпит,
құраушы қабыршақтық жалпақ табақша,
Қабыршақтық бөліктің тісшеленіп, “ламбда"
әрпіне ұқсап орналасқан жоғарғы жиегі —
тагдо ІатЬгіоігіеиз, әлсін тісшеленіп, самай
сүйектің емізік тәрізді өсіндісі мен шектескен
шүйде-емізік жиегі — тагдо тазіоігіеиз, ажы-
ратылады.
а) шүйде сүйегінің қабыршақтық бөлігінің
сыртқы беті дөңестеу бұдырлы болып келген.
$і>Ісиз зіпиз
реігозі іпГегіогіз
СІІУЦ5
Ргосеззия
ІііВиІагіз
Ғогатеп та^пит^
Ғозза согиіуіапз
и һе гс и Іи т
рһагуп^еит
Сапаііз һуровІоззаIіз
Ргосеззиз
рагатазіоісіеиз
Сопсіуіиз оссірііаііз
27-сурет. Шүйде сүйегінің бүйір бетінің көрінісі
29
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Сыртқы бетінің орталық бөлігінде айқын
байқалатын шүйде сүйегініңсыртқы шығыңқы
— ргоіиһегапііа оссірііаііз ехіегпа, орналасқан
(№ 15-суретті қараңыз). Бұл шығыңқыдан сырт-
қа қарай горизонталді бағытта орналасқан жо-
ғарғы желкелік сызықша — Ііпеае писһае
іп/егіог, және бұл сызықшадан жоғарғы гори-
зонталді бағытта тым жоғары желкелік сызық-
ша — Ііпеаеписһаезиргета, айқын байқалады.
Сонымен қатар, сыртқы шығыңқыдан шүйде
сұйегінің ұлкен тесігіне қарай бағытталған
сыртқы шүйделік қырқа — сгігіа оссірііаііз
ехіегпа, айқын көрінеді. С ыртқы желкелік қыр-
дың орталық бөлігінентөменгі желкелік сызық-
ша — Ііпеае писһае нгіепог, орналасқан. Жел-
келік сызықшалар желке маңындағы бұлшық
еттердің бекитін орны болып саналады.
ә) шүйде сүйегінің қабыршақтық бөлі-
гінің ми сауытына қараған беті мидың
шүйде бөлігімен мишықтың шүйде бөлігімен,
мишықтың жарты шары мен беттесіп орналас-
қандықтан, ойыстау, бұдырлау келген. Сонымен
қатар, шүйде сүйегініңқабыршақтық бөлігінің
екі бұрышы ажыратылады.
б) артқы шүйделік бұрышы — апдиіиз
оссірііаііз, сагитальды жік пен ламбда жіктің
аралығында тік бұрыш құрап орналасқан.
в) артқы еміздік атты бұрышы — апдиіиз
тазіоісіеиз, ламбда жік пен төбе еміздік
жіктердің аралығында доға тәрізді бұрыш
құрап, айқын көрінеді.
Ми сауытына қараған бетінде крест тәрізді
көтеріңкі, епгіпепба сгисіГогтіз орналасқан. Бұл
көтеріңкі арқылы қабыршақтық бөлігінің ішкі
беті ми жарты шарының шүйде бөлігі мен ми-
шықтың жарты шары орналасқан 4 жұп
шұңқыршаны құрайды. Крест тәрізді көтерің-
кінің орталық бөлігінде шүйде сүйегінің ішкі
шығыңқысы, ргоІиЬегапііа оссірйаііз іпіегпа,
бүйір қапталында көлденең қойнаудың жүлгесі
зиісиззіпиз ігапзуегзиз орналасқан. Бұлжүлге
литералды бағытта өтіп, сигматәрізді қойнауға
ұласады. Крест тәрізді ішкі шығыңқының жо-
ғарғы бөлігінен жоғарғы сагитальды қойнауға,
гіпиз задііаііз зирегіог ұласса, төменде шүйде
сүйегінің ішкі қырқасын, сгізіа оссірііаііз
іаіета құрауға қатысады.
Төбе сүйек
Төбе сүйек, ое рагіеіаіе, ол бас сүйек
қақпағының жоғарғы бүйір қабырғасын құ-
раушы жұп қабыршақтық сүйек (28,29-суретті
қараңыз). Бұлсүйектің сыртқы пішіні жалпақ,
төрт бұрышты келгендіктен: екі беті, төрт қыры,
төрт бұрышы ажыратылады. Төбе сүйектің
тісшеленген үш қыры және бір қабыршақтық
қырлары ажыратылады.
І .Алдыңғы немесе маңдайлық қыры, тагдо
/гопіаһ'5,тісше^енш, тәждік жік, ниіига согопаііз,
арқылы маңдай сүйекпен жалғасқан.
2 .Артқы шүйделік қыры, тагдо оссірііаііз, да
гісшеленіп, ламбда атты жік арқылы, зиіига
ІатЬбоібеа, шүйдесүйегі мен шектелген.
3 . Сагитальды қыры, тагдо задііаігі, олса-
гитальды жік арқылы, зиіига задііаііз, екі жақ-
тық бөлігі бір-бірі мен өзара шектелген.
4 .Төртінші самайлық немесе қабыршақтық
қыры, тагдо здиатоза, басқа қырларына қара-
ғандатегістеу келіп, қабыршақтық жік арқылы
самай сүйектің қабыршақтық бөлігі мен байла-
нысқан.
Бұрыштары:
І .Маңдайлық бұрышы, апдиіиз /гопіаігі, ол
төбе сүйектің маңдайлық қыр мен сагитальды
қырдың түйіскен жерінде орналасқан.
2 .Сына сүйектің бұрыштары апдиіиз
зрһепоігіаіііз, олтөбе сүйектің маңдайлық қыры
мен қабыршақтық қыры мен түйіскен жерінде
орналасқан. Төбе сүйектің үлкен қанаты мен
шектелген. Бұл бұрыштың ішкі бетінде қанта-
мырлардың жүлгелері айқын байқалады.
3 . Шүйделік бұрыш, апдиіиз оссірііаііз, олса-
гитальды қыр мен шүйделік қырдың түйіскен
жерінде орналасқан.
4,Еміздіктікбұрышы, апдиіизтазіоісіеиз, ол
төбе сүйектің қабыршақтық қыры мен шүйделік
қырының түйіскен жерінде орналасқан.
Сонымен қатар төбе сүйектің дөңестеу кел-
ген сыртқы және ойыстау келіп, мимен беттесіп
орналасқан ішкі беті ажыратылады (28, 29-су-
реттерді қараңыз).
Төбе сүйегінің беттері;
1. Төбе сүйектің сыртқы беті тегіс және дө-
ңестеу келіп орналасқан. Сыртқы бетініңорта-
лық бөлігінде төбе сүйектің дөңесі, іиһег
рагіеіаіе, төменірек доға тәрізденіп иіліп орна-
ласқан, жоғарғы және төменгі самайлық сызық-
шалар, Ііпеа іетрогаііззирегіогеііп/егіог, орна-
ласқан, Бұлсызықшалар, өз аттас бұлшықеттер
мен фасциялық қабықшаның басталар жері бо-
лып саналады.
2. Ішкі немесе ми сауытына қараған беті, ой-
ыстау және мидың дорзолатеральды бетімен
беттесіп орналасқандықтан бұдырлау келген.
Мұнда: мидың иірімдерімен беттесіп орналас-
қандықтан, мидың немесе саусақтың батыңқы-
лары, ітргеззіопез сіідііаіае, аралығында орна-
ласқан мидың көтеріңкілерцушуа сегеһгаііа, қан-
тамырлардың жүлгелері, зиісі агіегіозі. Ішкі
бетінің жоғарғы сагитальды қырының бойында
30
О8ТЕОІ. ОСІЛ
28-сурет. Оң жақтағы төбе сүйегінің сыртқы көрінісі
жоғарғы сагитальды қойнаудың жүлгелері,
зиісиз зіпиз еадііаііз зирегіог орналасса,
еміздіктік бұрышының маңында сигма тәрізді
қойнаудың жүлгесі, зиісиз Ыдтоісіеі орналас-
қан. Сонымен қатар, жоғарғы сагитальды қой-
наудың бойында пахион өсінділердің шұңқыр-
шалары, іоуеоіае ^галп/аге^орналасқан (29-су-
рет).
Маңдай сүйек
Маңдай сүйегі, о$ Ггопіаіе, (№30, 31, 32, 33-
суреттерді қараңыз). Ол бас сүйектің негізі мен
қақпағын және көз шарасының және мұрын
қуысының қабырғаларын құраушы күрделі
сүйектердің қатарына жатады. Орналасуына
және атқаратын қызметіне қарай төртбеліктен:
қабыршақтық, жұп көз және тақ мұрын
бөлігінентұрады,
1. Маңдай сүйектің қабыршақтық бөлі-
гінің, здиата гіопіаігі, сыртқы беті дөңес, те-
гістеу, ми сауытына қараған беті ойыс, бұдыр-
лау келген.
а) сыртқы бетінің іасіез ехіегпа, дөңестеу
және тегістеу болып келген, сыртқы бетінің ор-
талық бөлігінде құрсақтық дамукезінде екі жақ-
гық қабыршақтық бөлікгің бір-бірімен жіктер
арқылы бітіскендіктен ересек адамдарда әлсіз
байқалатын метопикалық жіктер - зиіига
теіаіоріса, орналасқан. Сыртқы бетініңтөменгі
бөлігі, көз үстілікбөлігіне — рагззиргаогЫіаігі,
ұласып, екі жағында айқын байқалатын көз
шарасының жоғарғы жиегін — тагдо
зиргаогЫіаІіз, құрайды (№31 -суретті қараңыз).
Көз шарасының жоғарғы жиегінен жоғарырақ,
доға тәрізді иіліп орналасқан, қасүстілік доға-
лар — тагдо зирегсіііагіз, айқын байқалады.
Қасүстілік доғадан жоғарырақ қабықшалы
бөліктің алдыңғы бетінде мандай сүйектің дөңесі
— ІиЬег /гопіаіе, төменірек қасүстілік доғаның
аралығында, ойыстау келген кеңсірік үстілік
жазықтық — дІаЬеІІа, орналасқан.
Көз шарасының жоғарғы жиегінің ішкі қап-
талында, тұрақсыз көз шарасының жоғарғы
тілігі — іпсізига зиргаогЫіаІіз, кейбір кезеңде,
31
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Магқо ідиатозііа
29-сурет. Төбе сүйегінің ішкі бетінің көрінісі
30-сурет, Маңдай сүйегінің топографиясы
32
ОЗТЕОЪОСИА
Ғасіез
іет рога
Ьіпеа
іетрогаііз
Ғогатеп
зиргаогһііаіе
Зчиата Ггопіаііз
М агео
рагіеіаіі$
Ғасіез ехіегпа
Ргосезхив
гуяотаіісиз
СІаЬеІІа
Іпсізига Ггогйаік
Раг$ паздів
$ріла па$а!і$
$иіига Ггопіаік
ТиЬег
Ггопіаіе
Агсиз
$ирегсШагі$
Магво
$иргаогЬііа11$
Маг^о рагіеіаіів
Ғасіеа іпіегпа
8 и 1с і
агіегіові
ІтргехзіопеБ
гіі^ііаіае
Сгізіа Ггопіаііа
Раг$ огһііаііа
Ігпргеззіопея гіівііаіае
Ргосеззиз
7у8ота(іси$
Ғогатеп
саесит
8и1си$ $іпи$
$а£ІНа1і$
$ирегіогі$
31 -сурет. Мандай сүйегінің сырткы бетінін көрінісі
32-сурет. Маңдай сүйегінің ішкі бетінщ көрінісі
3-163
33
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
көз шарасының жоғарғы тесігіне, ұласуы ықти-
мал. Бұл тіліктің ішкі қапталында маңдай
сүйектік — зиісизітоиіаііз, орналасқан. Көз ша-
расының жоғарғы жиегі, латеральды бағытта
сүйірленіп, бет сүйектік өсіндіге — ргосеззиз
худотаіісиз, ұласады. Бетсүйекөсіндініңтісше-
ленгенұштары — ртосеззиз хідотаіісиз, олбет-
сүйектің маңдайлық өсіндісі мен маңдай бет-
сүйектікжіктер, зиіита һопіохудотаііса, арқы-
лы бірігіп, көз шарасының бүйір қабырғасын
құрауға қатысады. Бетсүйектік өсіндіден сыр-
тында жоғары және латеральды бағытта самай-
лық сызықша — Ііпеае іетрогаііз, айқын орна-
Аасқан, Негізгі міндеті: маңдай сүйегінің қабыр-
шақтық бөлігінің сыртқы бетін, самайлық беті-
нен бөліп тұру.
Қабыршақтық бөліктің ми сауытына қараған
беті, Іасіез іпіетазеи іасіез сетеЫаІіз, (№32-су-
ретті қараңыз), ойыстау келіп, мидың сыртқы
бетін тікелей жауып орналасқандықтан: айқын
байқалатын ми қатпарларының саусақтық ба-
тыңқылары — ітртеззіопез сИдііаіае, аралығын-
да мидың көтеріңкілері, мен артерия қантамыр-
дың жүлгелері, зиісі атіепозі, айқын байқала-
ды. Қабыршақтық бөліктің ішкі бетінің маңдай
сүйектікқыры — стізіа һопіаііз, өрлеме бағытта
жоғары қарай өтіп, екі аяқшағаайырылып, жо-
ғарғысагитальдықойнаудыңжүлгесін — зиісиз
8ІПЦ8 задііаііз зиретіоһз, құрайды. Маңдай
сүйектің сагитальды қойнауы, мидың қатты
қабықшасының жоғарғы сагитальды атты қой-
науының батыңқысы болып саналады. Сонымен
қатар, маңдай сүйегінің ішкі қыры мен тор
сүйектің айдаршығының аралығында, мидың
қатты қабықшасының өсінділері бекитін, таяз
орналасқан соқыр тесігі — іотатеп сесит, ай-
қын байқалады. Бұл тесік арқылы, мұрын
қуысын ми сауытының шпнде орналасқан жо-
ғарғы сагитальды қойнаумен өзара жалғасты-
рушы вена қантамырлар өтеді.
2. Маңдай сүйегінің көз бөліктері -
раһез отЫіаІез, көз шарасының жоғарғы қа-
бырғаларын құрауға қатысатындықтан көз
бөлігідепаталынады (№33-суретті қараңыз). Ол
маңдай сүйегінің қабықшалы бөлігінен көз ша-
расының жоғарғы жиегі, татдо зиртаотЫіаІіз,
арқылы бір-бірінен ажыратылып қоймай, лате-
ральды бағытта өтіп, бұл сүйектің қабықшалы
бөлігі мен бірлесіп, бетсүйектік өсіндіні —
ртосеззиз худотаіісиз, құрайды. Сонымен
қатар, көз бөлігінің төменгі көз шарасынажәне
жоғарғы ми сауытына қараған беттері ажыра-
тылады.
а) Көз шарасына қараған беті, /асіез
отЫіаІіз, ойыс және тегістеу болып келген. Бұл
беттің бүйір қапталында, бетсүйектікөсіндінің
басталар тұсында тереңдеу келген, көзжас
безінің ойысы — һозза Іасһтаііз, айқын байқа-
лады. Медиальды қапталы сәлғана байқалатын
шығыршықтық шұңқырша, іоүеа ітосһіатһ,
және шығыршық бұлшықетінің сіңіршесінің
орап өтетін шеміршектік, кейбір кезеңдерде
сүйектік тканнан тұратын шығыршықтық қыл-
қан — зріпа ітосһіеапз, орналасқан.
ә) Ми сауытына қараған беті — һасіез
сетеЬтаІіз, дөңестеу келген мидың маңдай
бөлігініңтөменгі бетімен беттесіп, орналасқан-
дықтан ми қатпарының саусақтың ізі тәрізді
батыңқылары — ітртеззіопез сіідііаіае, аралы-
ғындағы мидың көтеріңкілері, ]ида сетеЬтаІіз,
жөне артерия қантамырларының салалары,
зиісіатіетіозі, айқын көрінеді. Маңдай сүйектің
көз бөліктері, бір-бірінен торсүйектік тілік,
іпсізита еІһтотіаЫ, арқылы ажыратылады. Бұл
Маг&о па$а1іь
Рагз огЬіІаІІБ
33-сурет. Маңдай сүйегінің көз бөлігінің төменгі бетінің көрінісі
34
ОЗТЕОЬОСІА
тіліктің аралығында тор сүйектің алдыңғы ми
сауытысүйегініңалдыңғы ойысын — һоззасгапі
апіегіог, құрауға қатысады. Тор сүйектіктіліктің
жиегініңтөменгі бетінде торсүйектің лабиринт-
терінің жоғарғы қабырғасын құрауға қатыса-
тындықтан мұнда тор сүйектік алдыңғы, ара-
лық және артқ ы ұяшықтары және олардың ара-
лық табақшалары орналасқан. Тор сүйектікұя-
шықтардың аралығында көлденең бағытта, ал-
дыңғы және артқы көлденең жүлгелері орна-
ласқан.
3. Маңдай сүйектің мұрын бөлігі, рагз
пазаііз, олтор сүйектіктіліктіңалдында маңдай
сүйектің қабыршақтық бөлігі мен көз
бөліктерінің түйіскен жерінде доға тәрізді иіліп
орналасқан.
Мұрын бөлігінің алдында, төменнен алға
қарай бағытталған мұрындық қылқан, зріпа
пазаііз, орналасқан. Мұрындық қылқанның
ұшы үшкір, бүйір қабырғалары қысыңқылау
және жалпақтау келген. Бұл өсіндінің алдында
және бүйір қапталында доға тәрізді иілген жөне
бұдырлы мұрындық қыры, тадго пазаііз, орна-
ласқан. Бұдырлы мұрын қыры: мұрын сүйегі-
мен мұрын-таңдай жіктері, зиіига пазогіопіаііз,
арқылы, жоғарғы жақ сүйектің маңдайлық
өсіндісі мен маңдай-жоғарғы жақтық жіктері,
зиіигагіопіотахіііаггі, арқылыжалғасып, көлде-
нең бағытта орналасқан маңдай-жоғарғы жақ-
тық жіктерді, зиіига гіопіотахііагіз, құрайды
(№31,32-суреттерді қараңыз). Мұрын бөлігінің
артқы және төменгі бетінде маңдай сүйегінің
екі жақтық қойнауы, арегіига зіпиз гіопіаііз, ор-
наласқан.
Маңдай сүйектің қойнауы, гіпиз гіопіаһз,
олтыныс алу жүйесінің қарқынды түрде даму-
ына байланысты, маңдай сүйектің екі жақтық
бөліктерінің бір-бірімен өзара түйіскен жерін-
де екіжақтық қуыстық немесе қойнау орналас-
қан. (№31, 32-суреттерді қараңыз). Маңдай
сүйегінің қойнауы, сүйектік табақша арқылы
ассиметриялықжағдайдаорналасқан, оңжөне
сол жақтық қуыстықтан тұрады. Ішкі беттері
шырышты қабықшалар мен көмкерілген. Бұл
қойнау мүрын қуысының ортаңғы өту жолы
мен, маңдай сүйегі қойнауының апертурасы,
арегіигазіпизгіопіаііз, арқылы жалғасады. Қыз-
меті: мұрын қуысы арқылы өтуші салқыи ауаны
жылыту қызметін атқару.
Сынатәрізді сүйек
Сынатәрізді сүйек, оз зрһепоігіаіе, бас
сүйектің негізінде орналасқандықтан немесе ми
сауыты сүйектерінің өзара бір-бірімен түйіскен
жерінде орналасқандықтан сынатәрізді сүйек
деп аталуы сол себепті (№34,35-суреттерді қара-
ңыз). Сыртқы пішіні жарғанатқа ұқсаған. То-
пографиялық орналасуына қарай төрт бөліктен:
денесінен, үлкен, кіші қанатынан және қанат
гәрізді өсіндісінен тұрады.
1. Денесі, согриз, ми сауыты сүйегінің ор-
гаңғы бөлігінде орналасқан (№34,35-суреттерді
қараңыз). Сыртқы пішіні төрт жақты текше
тәрізді болып келген бірнеше беттері ажыра-
тылады.
а) Мисауытына қараған беті, ойыстаужөне
түрік ершігіне ұқсағандықтан түрік ертоқымы,
зеііеа іигсіса, деп аталынады. Түрік ертоқымы-
ның алдыңда төмпешігі, іиһеісиіит зеііае, ар-
тында түрік ершігінің арқасы, гіогзит зеііае,
және оның ұшында алға қарап орналасқан,
сынатәрізді артқы өсіңдісі, ргосеззиз сііпоігіеиз
розіегіог, айқын байқалады. Түрік ертоқымы
гөмпешігінің алдында көлденең бағытта әлсіз
байқалатын көру нерві айқасының алдыңғы
жүлгесі, зиісиз ргесһіазтаііз, артында көру
нерві жүлгесінің айқасыны, сһіазта оріісит,
орналасқан. Бұлжүлгеніңлатералды ұшыкөру
нерві өзекшесімен, сапаііз оріісит, жалғасқан.
Түрік ершігінің орталығында шағын келген ги-
пофиз безінің ойысы, һозза һурорһузіаііз, орна-
ласқан. Бүл ойыстың көлемі гипофиз безінің
көлеміне байланысты өзгермелі келеді.
ә) Түрік ершігінің бүйір қапталында немесе
латеральды бетінде горизонталді бағытта арты-
нан алғақарай бағытталған ішкі ұйқы артерия-
ның жөне бұл артериясының нервтік
өрімдерініңжүлгесі, зиісиз сагоіісиз, айқын бай-
қалады.
б) Сына тәрізді сүйектің денесінің артқы беті
бұдырлы болып келген. Олшүйдесүйегініңде-
несі мен 17-18 жасқа дейін шеміршектік ткан-
дармен, одан кейінгі даму кезеңіңде сүйектік
ткандар арқылы жалғасып, шүйде сүйегінің
ылдиын, сііуиз, қүрауға қатысады.
в) Алдыңғы немесе мүрын қуысына қараған
беті, мүрын қуысының жоғарғы қабырғасын
құрауға қатысады. Мұрын қуысына қараған
бетінің орталығында сына сүйектің қырқасы,
сгізіа зрһепоігіаііз, орналасқан. Қырқаның ал-
дыңғы қыры, тор сүйектің перпендикулярлық
табақшасымен шектессе, төмен бағытталған
үшы үшкірленіп, қырқаның ілмегін, сгізіа
зрһепоігіаііз, құрайды. Ол кеңсірік сүйегінің
қанатымен, аіа үотегіз, беттесіп, кеңсірік-
ілмектікөзекшені, сапаіізүотегогозігаііз, құрай-
ды. Сына сүйектік қырқаның бүйір қапталын-
да, мұрын қуысына қарай иілген табақша,
сопсһа зрепоігіаігі, орталығында мұрын қуысын
сынасүйектің қойнауы мен өзара жалғастыру-
шы тесігі, арегіига зіпиз зрһепоігіаііз, орналас-
35
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Аіа та)ог (Гасіея сегеһгаіі.ч)
Здиата оссіркаііх
Сапа1і$ оріісик
ТиЬегсиІит зеііае
Зиісих
сагоіісиз
Ғі$$ига огһііаііч
ішрегіог
Ғогатеп гоіипсіит
Ргосе5$и$ с!іпоі(іеи$
тесііиз
огатеп оұаіе
Ғогатеп зріпо^ит
АІа тіпог
8е11а іигсіса
Ғо5$а һурорһу$іа1І5
Вог$ит 5е11ае
СІІҮІІ5
Ғогатеп
тайпит
8иІси$ ргесһіазтаііз
}и^ит ярһепоісіаіе
Ргосе$5и5 сІіпокіеиБ
розіегіог
Ргосе$5и5 сііпоісіеи»
апіегіог
34-сурет. Сына тәрізді сүйек пен шүйде сүйегінің
жоғарғы бетінің көрінісі
Аіа таіог
Магво рагіеіаііз
Согриз о$8І$ зрһепокіаііз
Ргосеззиз сііпоісіеия ро$(егіог
Аіа тіпог
Сапаііз
оріісиз
Оогзит
зеііае
Ргосеквиз сііпоісіеиз
апіегіог
Ьатіпа Іаіега1і$
Ьатіпа тедіаіія
НатиІи$ ріегувоісіеиа
Яиісиз һатиІІ ріегувоісіеІ
ога ріегувоідеа
Ргосеззиз
үа^іпа Ііз
Ргосекяия
ріегуво ісі е и $
Ғогатеп гоіипйит
Ьіпвиіа $рһепоісіа1і$~
8иІси$ іиһае аисііііүае
8иІси$
сагоіісиз
Ғіззига
огһііаііз
вирегіог
Маг£О
$3иато$и$
СапаІі$
ріегувоідеиз
8рІпа О55І8
$р һ епоісіаііз
Ғо$за зсарһоісіеа
госе55и5 ріегуво8ріпо8и$
Ғо$$а ріегувоісіеа
35-сурет. Сына тәрізді сүйектің артқы бетінің
көрінісі
36
05ТЕ0ГОСІА
қан. Сына сүйектің қойнауы, зіпиз зрһепоі-
сіаііз, денесінің терең қабатында орналасқан
жұп қуыстық (35-суретіті қараңыз). Қойнау ара-
лықтабақша — зеріитзіпиит зрһепоігіаііз, ар-
қылы екі жақтылық қуыстыққа бөлінеді. Ара-
лық табақшасының қойнаулық қуыстықтан
шығып тұрған бөлігі сына сүйектің қырқасын,
сгізіа зрһепоігіаііз, құрайды. Қойнаудың ішкі
беті шырышты қабықшамен көмкерілген.
Негізгі қызметі мұрын қуысына сына сүйектің
апертурасы арқылы жалғасып, мұрын қуысы-
нан келген салқын ауаны жылытумен қатар, ре-
зонатрлық қызмет атқарады.
Сына сүйектің кіші қанаты, аіае тіпогез,
ол сына сүйектің денесінің жоғарғы бетінің ал-
дыңғы бұрыштарынан бүйір қапталына қарай,
қаиат тәрізді созылып, өзара бірігіп орналасқан
жалпақтабақша. Кіші қанаттың негізіиде дөңге-
лек тәрізді келген көру нерві өзекшесінің,
сапаііз оріісиз, тесігі орналасқан. Көру нервінің
өзекшесінің, сапаііз оріісиз, ұзындығы 5-6 см-
дей. Бұлөзекше арқылыІІ жұп көру нерві, көздік
артерия мен венақантамырлар өтеді. Сонымен
қатар, кіші қанаттың көз сауытына және көз
шарасына қараған беттері ажыратылады. Кіші
қанаттың көз шарасына қараған төменгі беті
мен бұл сүйектің үлкен қанатының аралығын-
да көз шарасын мисауытыменөзара жалғасты-
рушы көз шарасының жоғарғы саңылауы, Пззига
огЫіаІіз зирегіог, орналасқан.
Кіші қанаттың алдыңғы қыры қалыңдау
және тісшеленген. Олтор сүйектің горизонталді
табақшасымен және маңдай сүйектің көз
бөлігінің артқы қырымен өзара жіктері арқы-
лы бірігіп, ми сауытының ортаңғы ойысын
құрауға қатысады. Артқы қыры сүйірленіп,
сына сүйектің сүйір алдыңғы өсіндісін,
ргосеззиз сііпоігіеиз апіегіог, құрайды. Бұл
өсіндінің негізгі қызметі: гипофиз безі ойысы-
ның бүйір қабырғасын құраумен қатар, түрік
ершігі маңындағы қуысталған қойнауды, зіпиз
са ұегпозиз, құрауға қатысумен қатар, ми қатты
қабықшасы табақшасының бекитін орны болып
саналады.
3. Сына сүйектің үлкен қанаты, аіае
таіогез, денесінің бүйір қапталынан сыртқа
қарай бағытталынып, ми сауытының ортаңғы
ойысы мен қақпағын құрауға қатысушы жал-
пақтабақша.
Бұл сүйектің үлкен қанатының бес беттері,
үш қыры ажыратылады:
а) Ми сауытына қараған жоғарғы беті, іасіез
сегеһгаііз, ойыстау болумен қатар, ми сауыты-
ның ортаңғы ойысының қабырғасын құрауға
қатысады. Ол мидың төменгі бетімен беттесіп
орналасқандықтан, бұл бетте ми қатпарының
саусақтың ізі тәрізді батыңқылары, аралығын-
дағы мидың көтеріңкілері және артерия қанта-
мырларыныңсалаларыайқын байқалады. Сына
сүйектің денесінен басталар жерінде жақын
тұрақты үш жұп тесіктер: дөңгелек тесік,
іогатеп гоіипгіит, сопақша тесік, Іогатеп оуаіе,
қылқанды тесік, іогатеп зріпозит, орналасқан
(№34, 35-суреттерді қараңыз).
ә) Көз шарасына қараған беті, ІасіезогЫіаІіз,
тегіс, сыртқы пішіні ромбтөрізді болып келген.
Қызметі, көз шарасының латеральды қабырға-
сын құрау, Бұл бетінің төменгі жиегі мен жоға-
рғы жақ сүйегі денесінің аралығыңда көз ша-
расының төменгі саңлауы, гіззига огЫіаІіз
іЫегіог, орналасқан (№34, 35-суреттерді қара-
ңыз),
б) Алдыңғы немесе жоғарғы жақ сүйегіне
қарағаи беті, іасіезтахіііагіез, шағын үшбұрыш
тәрізді болып келген. Олжоғарғы жағында, бұл
сүйектің көз шарасына қараған бетінің, төменгі
және бүйір қапталы мен қанаттәрізді өсіндісінің
түбірімен шектеліп, қоймай қанат-таңдай ойы-
сының, іоззаріегудораіаііпа, артқы қабырғасын
құрауга қатысады.
в) Жоғарғы бүйір самай ойысына қараған
беті, іасіез іетрогаііз, сәл ойыстау келген. Бұл
беттің бұлай аталу себебі, ол самай атты
шұңқырдың іозза іетрогаііз, ішкі қабырғасын
құрауға қатысады. Самай ойысына қараған
бетінің төменірек, орталық бөлігінде горизон-
таль бағытта самайастылық қырқа, сгізіа
іпігаіетрогаііз, орналасқан. Бұлқырқаарқылы
самай ойысына қараған беті самай жөне самай
асты ойысына қараған беттеріне бөлінеді. Қыз-
меті: самай және самай асты ойыстың ішкі қа-
бырғасын құрауға қатысу. Самай асты ойысы-
на қараған бетінде, іасіез іпгіаіетрогаііз, со-
пақша және қылқанды тесіктер айқын байқа-
лады.
Сонымен қатар сына сүйектің үш қырлары
ажыратылады.
— Жоғарғы маңдайлық қыры, тагдо ігопіаііз,
тісшеленіп, маңдай сүйегінің көз бөлігі мен сына
— маңдай жіктері, зиіигазрһепоігопіаііз, арқы-
лышектелген.
— Алдыңғы бетсүйектік қыры, тагдо
худотаіісиз, тісшеленіп, бетсуйек пен сына-бет-
сүйектік жік, зиіига зрһепохудотаіісиз, арқы-
лы байланысқан.
— Артқы қабыршақтық қыры, тагдо здиа-
тозиз яудотаіісиз, ол самай сүйектің сына
сүйектік қыры мен сына-самайлық жік, зиіига
здиата, арқылы жалғасқан. Қабыршақтық
қырдың артқы латеральды қапталы сүйірленіп,
сына-төменгі жақтық байлам, Іід.зрһепотап-
ЫЪиІагіз, мен жұмсақ таңдайдың шымылдығын
37
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
керетін бұлшық еттер талшықтарының бекитін
қылқаньш, зріпа оззіззрһепоісіаііз, құрайды.
Сына сүйектің үлкен қанатының артқы
қырында, қылқанының ішкі қапталында, самай
сүйектің тастақты бөлігінің, рагзреігоза, аралы-
ғында сына-самай сүйектік саңылауы, һіззига
зрһепореігоза, ішкі қапталында жыртық тесік,
іогагпепІасегшп, орналасқан.
4. Сына сүйектің қанат төрізді өсіндісі,
ргосеззизріегудоісіеі, ол бұл сүйектің денесінің
төменгі бетінентөмен қарай бағытталған, меди-
алдіқ және латеральдық табақшадан, іатіпа
тесііаііз еііаіегаіізргосеззизріегудоісіеиз, тұра-
ды (№35-суреттерді қараңыз).
— Бұл сүйектің латеральды табақшасы ме-
диалді табақшаға қарағанда жалпақтау, жұқа-
лаужәне қысқалаукелген. Олсына сүйектіңде-
несініңлатеральдық қапталынан басталады. Бұл
табақшаның бүйір бетінен латеральды қанат
тәрізді өсіндінің бұлшық еті, пһріегудоісіеиз
Іаіегаііз, басталады.
— Медиальды табақшасы, Іатіпа тесііаііз,
латеральды табақшаның ішкі қагггалынан төмен
қарай бағытталған. Латеральды табақшаға
қарағанда, ол қысқалау, қалыңдау және енсіз
келген. Екі табақшаның алдыңғы қыры бір-
бірімен өзара біріксе, артқы қыры керісінше
бір-бірінен алшақтап, бұлтабақшалардың ойы-
сын, іоззаріегудоісіеа, құрайды. Төменгі ұшта-
ры бір-бірінен қанат тәрізді өсіндінің тілігі,
іпсізигаріегудокіеа, арқылы айырылып, қоймай
аралығында таңдай сүйектің пирамида тәрізді
өсіндісі айқын байқалады.
Медиальды табақшаның төменгі ұшы сүйір-
леніп, латеральды бағытта иіліп, тандай шымыл-
дығын керетін бұлшықеттің сіңіршесінің орап
өтетін ілмегін, һатиіизріегудокіеиз, құрайды.
Медиальды табақшаның артқы қырының
жоғарғы бөлігінің негізі, жазыла келе қайықша
тәрізді келген ойысты, /оззаріегудоісіеа, құрай-
ды. Бұл ойыстың сыртқы қапталында, дабыл-
жұтқыншақ өзекшесі немесе Евстахиев атты
өзекшенің шеміршектік бөлігі мен жалғасу нәти-
жесінде пайда болған, әлсіз байқалатын жарты-
лай дабыл жұтқыншақ өзекшесі, зетісапаііз
іиһае аисііііүае, орналасқан (№35-суретті қара-
ңыз). Қайықша тәрізді ойыстың медиалді қап-
талындагоризонтальбағытта орналасқан қанат
тәрізді өсінді өзекшесінің, сапаііз ріегудокіеиз,
тесігі, іогатеп ріегудоісіеиз, айқын байқалады.
Бұл өзекшелер қантамырлар мен нервтердің
өтуін қамтамасыз ету.
Самай сүйек
Самай сүйек, оз іетрогаіе, ми сауытының
негізі мен қақпағының бүйір қабырғасын
құрауға қатысушы, құрылысы күрделі жұп
сүйек (№36, 37, 38-суреттерді қараңыз). Бұл
сүйектің құрылысының күрделі болу себебі:
герең қабатында есту, тепе-теңдік органдардың
және ішкі ұйқы артерияның, бет ми нервінің
және дабыл-жұтқыншақ атты өзекшелер орна-
ласқаңдықтан.
Самай сүйегі, топографиялық орналасуына
жөне атқаратын қызметіне байланысты: қабыр-
шақтық дабылжөне тастақты немесе пирами-
датәрізді бөліктерге бөлінеді.
I. Самай сүйектің қабыршақтық бөлігі,
рагз здиатоза, сыртқы пішіні жалпақ, сагиталь-
ды жазықтықтың бойында орналасқан табақша.
Қабыршақтық бөліктің сыртқы және ішкі ми
сауытынақараған беті ажыратылады.
а) Қабыршақтық бөліктің сыртқы беті
тегістеу және дөңестеу келген. Бұл бетінің арт-
қы қапталында: вертикаль бағытта орналасқан
орталық самайлық артерияның жүлгесі, зиісиз
агіегіае іетрогаііз тесііа, төменірек өзара бір-
бірімен жалғасып, сагиталь жазықтықтың бо-
йында, доға тәрізді иілген төменгі самайлық сы-
зықша, Ііпеае іетрогаіізул/елюг, орналасқан.
Сыртқы бетінің жоғарғы бөлігінің алдында:
сыртқы есту тесігі рогиз асизіісиз ехіетиз, ал-
дында бетсүйектік доғаны, агсиз '/удотаіісиз,
құраушы бетсүйектік өсінді, ргосеззиз
гудотаіісиз, орналасқан. Ол еміздік үсті қыр-
қаның, сгізіа зиргатазіоісіеа, гікелей жалғасы
болыпсаналады (№36-суретті қараңыз).
Бетсүйектік өсінді, қабыршақтық бөліктің
сыртқы бетінен басталып жалпақтау болып,
одан өрі ұшы алға қарай өтіп, сүйірленіп орна-
ласқан. Бұлөсіндініңұзындау келген жоғарғы
қыры жөне қысқалау келген төменгі қыры жөне
сыртқы, ішкі беттері ажыратылады.
Бетсүйектіктік өсіндінің тісшеленген ұшы
тісшеленіп, бетсүйектің самай сүйектік өсіндісі
мен самай — бетсүйектік жік, зиіига
іетрого£удотаісіа,арқьілы бірігіп, бетсүйектік
доғаны, агсиз гудотаіісиз,қурай^ь Бетсүйектік
өсіндінің басталар жерінің төменгі бетінде
көлденең бағытта, сыртқы пішіні сопақша
төменгі жақтық шұңқыр, /озза тапсііЬиІагіз, ай-
қын орналасқан. Бұл ойыстың тас-қабыршақ-
тық саңылауға, Пззигареігоздиатоза, дейінгі ал-
дыңғы бөлігі, самай төменгі жақ буынының буын
бетін құрауға қатысады.
Төменгі жақтық ойыстың алдында буындық
төмпешік, ІиЬегсиІшп агіісиіаге, орналасқан
(№36-суретті қараңыз). Сонымен қатар, самай
38
ОЗТЕОЬОСІА
Рагз 8аиато8а
Іпсізига іутрапіса
Ғозза тапсііЬиІагіз
Ғасіез іетрогаІІ8
Сгізіа зиргатазіоІсіеа
Ғогатеп тааіоісіеит
Маг^о
рагіеіаііз
8иіси5 агіегіае
іетрогаііз тесііае
Зріпа зиргатеаііса
Ғоұеоіа 5иргатеаііса
Зріпа іутрапіса
тіпог
Тиһегсиіит апісиіаге
Рагз іутрапіса
Ғікзига Іутрапота5іоІдеа
Ргосе55ив зіуіойіеик
ҒІ55ига реігоздиатОБа
ҒІ55ига реігоіутрапіса
Зріпа іутрапіса та]ог
Рогиз асизііси^
ехіегпи5
Магко
зрһепоісіаііз
Іпсізига рагіеіа1І5
Ргосез5и5
гувотаіісиз
Меаіиз аси5ііси5 ехіегпив
Іпсізига тазіоісіеа
Ргосевзиз та^іоісіеиз
Ніаіиз сапаііз п. реігозі тіпогіз
НіаіиБ сапаііз п. реігозі та^огіз
8иІси$ п. реіго$і та^огіз
Рагз реіго$а
Ғасіез апіегіог
рагіі$ реіго$ае
Тевтеп
іутрапі
8иІси$ п. реіго$і
тіпогі$
Магво рагіеіаііз Ғасіез сегеЬгаІІз
Ғі$$ига реіго$зиато$а
Маг^о оссірііаііз
8иіси$ $Іпи$ реігО5І $ирегіогі$
Маг^о $ирегіог рагііз реіго$ае
1псі$ига
рагіеіа1і$
СапаІі$
сагоіісиз
Етіпепсіа
агсиаіа
Ітрге5$іо ігіветіпі
Маг^о
$рһепоісіа1і$
8иІсц$ $іпи$
зі^тоібе і
. Ғогатеп
тазіоісіеит
37-сурет. Оң жақ самай сүйегінің ішкі бетінің көрінісі
39
С^ЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Рготіпепііа сапа!і$ хетісігсиіапз Іаіегаіі^,
\ Рготіпепііа сапаіік Гасіаііз
Ғепехіга ұезііһиіі
Зонд ^епісиіит сапаіік іасіаііз
Ніаіик сапаіік п. реігокі таіогіз
Зеріит сапаНа тизсиІошЬагіі
Зиісиз п. реігозі та]огІ8
Зиісиз п. реігозі тіпогі$
8етісапа1і$ тизсиіі іепзогік
іутрапі
Зетісапаііх іиһае
аисііііуае
Еттепііа
ругатідаіі^
Апігит
ыпазіоісіеит
Рготопюгіит
Саұит іутрапі
Сеііиіае іутрапісае
СеІІиІае тазіоісіезе
сапаіік сагоіісик-ке
енгізілген зонд
Гогатеп Луіотазіоігіеит -ға
енгізілген зонд
38-сурет. Оң жақ самай сүйектің пирамида
бөлігіне параллелъ тігінен кесіндісі
сүйектің қабыршақтық бөліктің сыртқы беті
самайатты ойыстың ішкі қабырғасын құрауға
қатысады.
б) Қабыршақтық бөліктің ми сауытына қара-
ған беті, іасіез сегеһгаііз, ойыстаужәне бұдыр-
лы келген. Бұлбетте: ми қатпарыныңсаусақізде-
ріне ұқсап орналасқан батыңқылары,
ітріеззіопез (гідііаіае, аралығындағы ми көте-
ріңкілері, ортаңғы ми қабықшасы артериясы-
ныңжүлгесі, зиісизагіегіозі, айқын байқалады.
Сонымен қатар, қабықшалы бөліктің екі
жиегі немесе жиектері ажыратылады.
а) Алдыңғы-төменгі қыры немесе сына сүйе-
гімен шектесетін жиегі, тагдо зрһепоігіаііз. Ол
тісшеленіп сына сүйектің қабықшалы бөлігімен
сына-қабықшалы жік, зиіига зрһепоздиатоза,
арқылы байланысқан.
ә) Жоғарғы-артқы жиегі немесе төбе сүйе-
гімен шектесетін жиегі, тагдо рагіеіаііз, ал-
дыңғы және төменгі жиегіне қарағанда ұзын-
дау және жұқалау келген. Ол төбе сүйегі мен
қабықшалы жік, зиіига рагіеіозрһепоісіаііз, ар-
қылы шектелген.
II. Самай сүйектің пирамидасы немесе
тастақты бөлігі, рагз ругатігііз зеи рагз реігоза.
Сырт-қы пішіні пирамида тәрізді болып келген-
діктен пирамида бөлігі, рагз ругатіз, деп, екін-
шіден тығыз орналасқан сүйектіктканнантұра-
тындықтантастақты бөлігі, рагзреігоза, депата-
луы сол себепті. Пирамида немесе тастақты
бөліктің алға жөне медиалді бағытта орналасқ-
ан ұшы және артқы латеральды бағытта орна-
ласқан негізі ажыратылады.
Топографиялық орналасуына қарай самай
сүйектің пирамидасы екі бөліктен тұрады.
1. Артқы латеральды немесе еміздік төрізді
бөлігі, рагз тазіоігіеиз, құлақтың сыртқы есту
тесігінің артқы қапталында орналасқан. Сырт-
қы пішіні еміздік тәрізді өсіндіге, ргосеззиз
тазіоігіеиз, ұқсап, төмен қарай бағытталынып,
орналасқан. Өсіндінің көлемі бұлөсіндіге барып
бекитін бұлшықеттің дамып жетілуіне тікелей
байланысты. Еміздік тәрізді өсіндінің сыртқа
қараған бұдырлау, дөңес беті мен ми сауытына
қарағанойыс беті ажыратылады.
а) Сыртқы бұдырлы дөңестеу келген бетін-
де: бұлөсіндініңтесігі, Іогатеп тазіоігіеит, ор-
наласса, ішкі қапталында екі қарыншалы
бұлшықеттің артқы қарыншасы, уепіегрозіегіог
т. гіідазігісі, бекитін тілігі, іпсізига тазіоігіеа,
жөне осы тілікке параллель бағытта орналас-
қан шүйде артериясының жүлгесі, зиісиз
агіегіае оссірііаііз, айқын байқалады.
ә) Артқы латеральды бөліктің ми сауы-
40
О5ТЕО1.ОСІА
тына қараған беті ойыстау және бұдырлы бо-
лып келген, мұнда сигма атты қойнаудың
жүлгесі, зиісиз зіпиз зідтоісіеиз, айқын көрінеді,
Бұл қойнауды жүлге өрлеме бағытта өтіп, шүйде
сүйегінің, көлденең қойнауына, зиісиз зіпиз
ігапзуегзиз, ұласады,
Еміздік тәрізді өсіндінің, шүйде сүйегі мен
шектесіп тісшеленген жиегі, тагдо оссірііаііз,
шүйде сүЙегімен шүйде-еміздік жігі, зиіига
оссірі/отазіоісіеа, арқылы шектелген. Бұлжіктің
орталық бөлігінде немесе шүйделік қырдың бо-
йында, еміздік өсіндінің тесікшелері, /огатеп
тазіоідеит, байқалады. Тесікшелер арқылы
сигматәрізді қойнауды, шүйде сүйегінің сыр-
тында орналасқан веналар мен өзара байла-
ныстырып тұрушы эмиссарлық веналар өтеді.
Шүйде сүйектің еміздік тәрізді өсіндісі төбе
сүйегі мен төбе-еміздік жігі, зиіига рагіеіо-
тазіоідеа, арқылы байланысқан.
Еміздік өсіндінің терең қабаты ұяшықтар,
сеііиіае тазіоідеа, арқылы қуысталган (№38-
суретті қараңыз). Үяшықтардың ішкі беттері
шырышты қабықшамен көмкерілген, олар бір-
бірімен шытырманды түрде өзара жалғаса оты-
рып, қуысталған еміздік өсіндінің қойнауын
құрайды. Бұл қойнау, дабыл қуысымен кіре-
беріс тесігі, апігит тазіоідеит, арқылы өзара
байланысқан.
2. Самай сүйектің алдыңғы медиалді
бөлігі немесе пирамида тәрізді бөлігі, рагз
ругатіз, ол қабыршақтық беліктің ішкі қапта-
лында, сыртқы пішіні пирамидаға ұқсап, диа-
гональбағыттаорналасқан. Бұлбөліктің негізі
артқа және латеральды бағытта бағытталса,
ұшы алға және медиалді бағытта орналасқан.
Сонымен қатар, пирамиданың үш қыры, үш беті
ажыратылады.
Пирамиданың беттері:
а) Пирамиданың алдыңы беті, іасіез апіе-
гіог, (№37-суреттерді қараңыз). Тегістеу және
жазықтауболып, жоғарыдан төмен, алғақарап,
қабыршақтық бөліктің ми сауытына қараған
бетіне ұласады. Пирамиданың алдыңғы беті
қабыршақтық бөліктің алдыңғы бетінен, жас
өспірімдерде айқын байқалатын тас қабықша-
лы саңылау, һіззиіареігоздиатоза, арқылы ажы-
ратылады. Алдыңғы беттің орталық бөлігінде до-
ға тәрізді көтеріңкі, етіпепііа агсиаіа орналас-
қан.
Ол ішкі құлақ лабиринтінің алдыңғы жарты-
лай доғашығының беткей орналасу нәтнжесін-
де пайда болған. Доғатәрізді көтеріңкі мен тас-
қабықшалы саңылаудың аралығында шағын
келген дабыл қуысының қақпағы, іедтеп
іутрапі, орналасқан.
Пирамиданың алдыңғы бетінің ұшынатаман
үшкіл нерв түйінінің батыңқысы, ітргеззіо
ігідетіпі, байқалады. Үшкілнерв түйіні батың-
қысының бүйір қапталында, үлкен тастық
нервтіңсаңылауы, һіаіиз сапаіізп. реігозі та]огіз,
айқын көрінеді, бұлсаңылаудыңішкі қапталын-
да кіші тастық нервтің саңылауы, һіаіиз сапаііз
п. реігозі тіп огіз, о р налас қан.
ә) Пнрамиданың артқы беті, (асіез
розіегіог, алдыңғы беті сияқты ми сауытына
қараған ( №38-суреттіқараңыз). Бұлбет, жоға-
рыдан арт жағына қарай бағытталып, еміздік
тәрізді өсіндіге ұласады. Артқы бетінің орталық
бөлігінде, дөңгелек пішінді ішкі естутесігі, рогиз
асизіісиз іпіетиз, оныңжолы, теаіизасизіісиз
іпіетиз, орналасқан. Ішкі естужолыныңтесігі-
ненжоғарырақ доға-астылық шұңқырша, һозза
зиһагсиаіа, орналасқан. Бұл шұңқыршаның ар-
гқы қапталында, су құбырыныңсыртқы тесігі,
арегіига ехіегпа адиегіисіиз үезііЬиіі, орналас-
қан. Бұлтесік, ішкі құлақтыңлабиринтінің эн-
долимфатикалық өзекшесінің сыртқы тесігі бо-
лып саналады. Қызметі: ішкі құлақтан ми
қабықшасының аралығына қарай бағытталған
эндолимфатикалық сұйықтықты бойынан
өткізу.
б) Пнрамиданың төменгі беті, іасіез
іпіегіог, ми сауыты сүйегінің сыртқы бетіне
қарап орналасқан (№ 37-сурет). Сыртқы неме-
се төменгі беті бұдырлы болып келген. Мұнда,
сопақша немесе дөңгелек тәрізді болып келген
мойындырықтықшұңқыр, /озза]'идиІагіз, орна-
ласқан. Олішкі мойындырық, венаның жоғарғы
буылтығының, ЬиІЬиз]идиІагіз зирегіог, батың-
қысы болыпсаналады. Мойындырықтық ойыс-
тың табанында, X жұп кезбе ми нервінің құлақ-
гық бұтағыныңжүлгесі орналасқан. Бұлжүлге
еміздік өзекшесінің, зиісиз сапаіісиіиз
тазіоігіеиз, тесігіне бағытталған. Мойындырық-
тьіқ шұңқыршаның артқы жиегі, мойындырық
тілік, іпсізиіа]'идиІагіз, арқылы шектелген. Мо-
йындырық тіліктің аралығында, аралық мойын-
дырықтық өсінді, ргосеззиз іпіег]'идиІагіз, ай-
қын көрінеді. Бұлөсінді арқылы мойындырық-
тық тілік, алдыңғы-медиалді және артқы-лате-
ральды бөлікке бөлінеді.
Мойындырық шұңқырдың, іозза ]идиІагіз,
алдында, ішкі ұйқылық артерия өзекшесінің,
сапаііз сагоіісиз, сыртқы тесігі, Һогатеп
сагоіісит ехіегпит, айқын көрінеді. Ішкі ұйқы
артериясының сыртқы тесігі мен мойындырық
ойыстың аралығында шағын келген тастық
бөліктің шұңқыршасы, /оззиіа, байқалады. Ол,
ІХ-жұп тіл-жұтқыншақ ми нервінің сезімтал
жоғарғы түйініне жақын орналасқан. Тастық
шұңқыршаның табанында дабыл қуысына
41
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
қарай бағытталған, дабыл өзекшенің, сапаЦсиІиз
іутрапіси5, тесігі көрінеді. Бұлөзекше арқылы
а,абыл қуысына қарай бағытталған, дабылнерві,
п. іутрапісиз, мен қантамырлар және лимфа та-
мырлары өтеді. Мойындырықтық ойыстың
бүйір қапталында, төмен қарай бізді өсінді,
ргосе55и5 5іу1оігіеи5, орналасқан. Бұлөсіндіден
бұлшық еттер мен байламдар басталады. Біз
төрізді өсіндінің артқы қапталы мен еміздік
өсіндінің аралығында біз-еміздік тесігі, іогатеп
5іуІота5іоігіеит, орналасқан. Бұлтесік, бет ми
нерві өзекшесінің сыртқы тесігі болып санала-
ды. Бұлөзекше арқылы, бетми нерві, п. іасіаіі^,
өтеді.
Сонымен қатар, самай сүйектің тастақ
бөлігінің үш қыры ажыратылады:
1. Тастақ бөліктің артқы жиегі, тагдо
ровіегіог рагіІ5 реіго^ае, тасты бөліктің артқы
беті мен төменгі бетінің аралық шекарасы бо-
лып саналады. Артқы жиектің бойында, ми сау-
ытына қараған бетінде төменгі тастық қойнау-
дың саласы, 5и1си5 зіпи5реіго5и5 іпіегіог, орна-
ласқан (№37-суретті қараңыз). Олтөменгі тас-
тақ қойнаудың батыңқысы болып саналады.
Бұл қырдың ортаңғы бөлігінде мойындырықтық
ойыстың тұсында, сыртқы пішіні құйғышқа
ұқсаған ұлуөзекшесінің сыртқытесігі, арегіига
ехіегпа сапаіісиіі сосһіеае, орналасқан. Олұлу
өзекшесінің сыртқы тесігі болып саналады. Бұл
өзекше арқылы ішкі құлақтың сыртқы лимфа-
тикалық сұйықтығы ми қабықшасының аралы-
ғындағы қуысқа қарай өтеді.
2. Тастақ бөліктің алдыңғы жиегі, тагдо
апіегіограгіівреіговае, олалдыңғы бетініңбүйір
қапталында, қабыршақтық бөлік пен тастақ
бөліктің аралығындағы тас-дабыл саңылаудың,
іІ55ига реіго5диато5а, бойында орналас-қан.
Алдыңғы қырдың терең қабатында ішкі ұйқы
артериясыныңөзекшесі, сапа1І5 сагоіісиз, бүйір
қагггалында бұлшықет — түтік өзекшесі, сапа1І5
ти5си1о іиЬагіи^, орналасқан. Бұлшықет — түтік
өзекшесінің қызметі: дабыл қуысындағы атмос-
фералық қысымды сыртқы атмосфералық
қысыммен өзара теңестіріп тұру.
3. Тастақ бөліктің жоғарғы жиегі, тагдо
вирегіог рагіІ5 реіговае, ол пирамиданың ал-
дыңғы беті мен артқы бетінің түйіскен жерінде
орналасқан (№37, 38-суреттерді қараңыз). Бұл
қырдың бойында жоғарғы тастақ қойнаудың
жүлгесі, 5и1си5 5Іпи5 реіго5и5 5ирегіог, орнала-
сып қоймай, мишық шатырының, іепіогіит
сегеЬеІІі, бекитін орны болып саналады.
Самай сүйектің өзекшелері
1. Ішкі ұйқы артериясының өзекшесі,
сапаіів сагоіісив, ол тастақ бөліктің төменгі
бетінің ортаңғы бөлігіндегі, бұлөзекшеніңсыр-
тқы тесігінен, іогатеп сагоіісит ехіегпит, бас-
талады. Бұл өзекше, ең әуелі дабыл қуысының
алдыңғы қапталының бойымен жоғары қарай
бағыт алып, одан әрі алға қарай иіліп, горизон-
талді бағытта алға және медиалді бағытта өтіп
пирамиданың ұшында аяқталынады. Бұл өзек-
ше арқылы ішкі ұйқы артерия мен оның бойын-
дағы симпатикалық өрімдер өтеді.
2. ¥йқы-дабыл өзекшесі, сапаіісиіі
сагоіісоіутрапісі, шағын келген ішкі ұйқы ар-
терия өзекшесінің қабырғасынан басталып, да-
былқуысымен байланыстырыптұрушы екіөзек-
шеден тұрады, Бұл өзекше арқылы, дабыл
қуысын нервтендіруші симпатикалық ұйқы-
дабылнерві, п. сагоіісоіутрапісив, өтеді.
3. Бет ми нервінің өзекшесі, сапа1І5
іасіа1І5, ол ішкі есту жолының табанында орна-
ласқан, өзінетән меншікті тесікшеден бастала-
ды. Бұлөзекше, горизонталді бағытта, меншікті
тесікше арқылы өткеннен кейін, алға және ла-
теральды бағытта үлкен тастақ нервтің өзегінің
саңылауы, Һіаіи5сапа1І5п. реіго5І та]огі5, қарай
өтіп, одан әрі кері бағытта сүйір бұрыш құрап,
бет нерві өзекшесін құрап, одан әрі төмен ба-
ғытта өтіп, біз-еміздік тесік, Іогатеп
5іуІота5іоігіеит, пен аяқталынады. Сонымен
қатар бұлөзекшеден біз-еміздіктесікке жетпей,
дабылқуысына қарай, дабылшегі нервінің өзек-
шесі, сапа1іси1и5 сһоггіае іутрапігі, өтеді.
4. Дабыл шегі нервінің өзекшесі,
сапа1ісиіи5 сһоггіае іутрапігі, ол бет нерві өзек-
шесінен біз-еміздіктесігіне жетпей, алғажәне
жоғары қарай бағыт алып, дабыл қуысына қарай
өтеді, Бұлөзекше арқылы ХІІІ-жұп аралық ми
нервінің, п. іпіегтегііи5, дабылшегі атты нерві,
п. сһоггіа іутрапі,өтеді. Дабылқуысынан дабыл-
тастақ саңылау, П55шареігоіутрапіса, арқылы
ми сауытынан сыртқа қарай бағыт алады.
5. Дабыл өзекшесі, сапа1І5 іутрапіси^, ол
самай сүйектің тас бөлігінің төменгі бетінде ор-
наласқан, тастық шұңқыршаның, Іо55и1а
реігова, табанынан басталады. Ол, дабыл қуысы-
на қарай дабыл қуысының төменгі қабырғасы
арқылы өтіп, одан өрі дабыл қуысының меди-
алді қабырғасында орналасқан дабыл мүйісінің
жүлгесі, 5иІси5рготопіогі, арқылы жанай өтіп,
одан әрі кіші тастық нервтің өзегінің саңылауы,
һіаіив сапаІІ5п. реігові тіпогі5, арқылы ми сау-
ытына қарай өтеді.
6. Бұлшықет-түтік өзекшесі, сапаіів
ти5си1оіиЬагіи5, ол дабыл қуысының жоғарғы
қабырғасының алдыңғы бөлігінің тікелей жал-
ғасыболыпсаналады. Өзекшеніңсыртқы тесігі
самай сүйектің тастақ бөлігі мен қабыршақтық
бөліктің аралығындағы саңылаудың тұсында,
42
05ТЕ0Е0СІА
самай сүйектің терең қабатында ішкі ұйқы ар-
терия өзекшесінің бүйір қапталында орналас-
қан.
Бұлшықет-түтік өзекшесінің ішкі артерия
ұйқы өзекшесіне қараған бетінде, параллель
бағытта орналасқан жартылай табақша, зеріит
сапаііс тизсиІоіиЬагі, арқылы бұл өзекше, жо-
ғарыда орналасқан дабыл жарғағын керетін
бұлшықеттің жартылай өзекшеге, зетісапаііз
тизсиіі іепзогіз іутрапі, және төменде есту
жолы кеңдеу болып орналасқан, жартылай
жұтқыншақ-түтік өзекшеге, зетісапаііз іиЬае
аисііііүае, бөлінеді (№38-суретті қараңыз).
Жоғарғы жартылай өзекшеде, дабылжарға-
ғын керетін бұлшықет орналасса, төменгі жар-
тылай өзекшенің қызметі: дабыл қуысындағы
атмосфералық қысымды, сыртқы атмосфера-
лық қысыммен теңестіріптұру.
7. Еміздік тәрізді өсіндінің өзекшесі,
сапаіісиігітазіоісіеиз, олмойындырық ойыстың
табанынан басталып, дабыл-еміздік саңылау
арқылы құлақ қалқанына қарайөтеді. Бұлөзек-
ше арқылы, кезбе ми нервінің құлақтық нервісі,
п. аигісиіагіз,
8. Дабыл қуысы, саүит іутрапі, бүйір
қабырғасы қысыңқылау келген шағын қуыс-
тықтан тұрады (№38-суретті қараңыз). Бұл
қуыстың ішкі беті шырышты қабықшамен
көмкерілген. Қуыстың ішінде есту мүшелерінің
сүйекшелері: балғашық, таііеиз, төсше, іпсиз,
және үзеңгіше, зіарез, орналасқан. Қызметі: да-
былжарғағынан сүйекшелер, буындар арқылы
тербеліп келген дыбыс толқындарын, ішкі
құлақтың лабиринтінің ішінде орналасқан есту
нервтерінің рецепторларына қарай өткізу.
III. Самай сүйектің дабыл бөлігі, рагз
іутрапіса, ол самай сүйектің шағын бөлігі бо-
лып саналады. Сыртқы пішіні иіліп келген та-
бақшадан тұрады. Бұл бөліктің төменгі беті ой-
ыстау болып келумен қатар, сыртқы есту
тесігінің, рогиз асизіісиз ехіегпиз, төменгі, ал-
дыңғы және артқы қабырғасының жарты
бөлігін құрауға қатысады.
Сонымен қатар, дабылбөлігініңтәменгі бет-
інде қабықшалы бөлігінің аралығында дабыл-
қабықшалы саңылауы, гіззига іутрапоз-
риатоза, айқын орналасқан (№38- суретті қара-
ңыз). Бұлсаңылау арқылы, төменгі жақ ойысы-
ның буын беті, дабыл бөлігінен бөлінген. Дабыл
бөлігінің сыртқы жиегі, бұлсүйектің қабықша-
лы бөлігі мен бірігіп, тұйықталынып, сыртқы
есту тесігін, рогиз асизіісиз ехіегпиз, құрайды.
Дабылбөлігінің медиалді бөлігі мен қабыршақ-
тық бөліктіңаралығы, дабылқуысының қақпа-
ғынан төмен бағытта орналасқан табақша арқ-
ылы, бұл саңылау алдында орналасқан тас-
қабыршақты саңылауға, һссига реігозциатоза,
артында тас-дабыл саңылауына, гіззига
реігоіутрапіса, бөлінеді. Кейінгі саңылау арқ-
ылы дабыл қуысынан сыртқа бағыт алған, да-
был шегі атты нерві, п. сһогсіа іутрапі, және май-
да қантамырлары өтеді,
Торлы сүйек
Торлы сүйек, 08 еіһтоісіаіе, дара сүйек (№39,
40,41, 42-суреттердіқараңыз). Бұлсүйектіңжар-
тысынан астам бөлігі мұрын қуысыныңмаңын-
да орналасса, қалған бөлігі ми сауытының
негізін құрауға қатысады. Торлы сүйектің жал-
пы пішіні текше тәрізді келіп, терең қабаты
қуыстальш, бір-бірімен күрделі өзара байланы-
сқан ауалы қуыстардан, оззарпеитаііса, гұра-
ды. Терең қабаты, бір-бірімен өзара перпенди-
куляр бағытта қиылысып, орналасқан горизон-
галді және перпендикулярлық табақшадан және
өту жолы өте күрделі, бір-бірімен өзара жалғас-
қан лабиринттен тұрады.
1. Горизонталді немесе тесіктелген та-
бақша, Іатіпа сгіЬгоза, маңдай сүйектің тор
сүйектіктілігінің, іпсізига еіһтоісіаііз, аралығын
жауып орналасып, мұрын қуысының жоғарғы
қабырғасын құрауғақатысады (№39, 40-сурет-
терді қараңыз), Горизонтальдітабақшаныңла-
геральды қыры маңдай сүйектің көз бөлігімен
маңдай-тор сүйектік жік арқылы, зиіига
гіопіоеіһтоісіаІІз, шектескен. Сонымен қатар,
тор сүйектің горизонталді табақшасы арқылы
мұрын қуысынан миға қарай бағытталған иіс
сезу нервінің жіпшелері мен қантамырлар
өтетін тесіктелген табақшаға, ідгатіпа сгіЬгоза,
айналады. Горизонтальді табақшаның латераль-
ды бөлігі қомақталынып, перпендикуляртабақ-
шаның бүйір қапталында орналасқан екі жақ-
тылық лабиринтті құрайды.
2. Перпендикулярлық табақша, Іатіпа
регреікіісиіагіз, горизонталді табақшадан жоға-
ры орналасқан кіші бөлігінен, төменде орна-
ласқан үлкен бөлігінен тұрады (№40, 41-сурет-
тердіқараңыз).
39-сурет. Торлы сүйектің топографиясы
43
08ТЕОҺОСІА
8іпиз Ғгопіаіія
Ьашіпа сгІЬгоза
Ғогатеп зрһепораіаппит
Арегіига зіпиз зрһепоісіаіія
Зіпи5 5рһепоійа1І5
Сопсһа па5аіІ5 зирегіог
Тор суйектің үяшыгынын саңылауы
Меаіиз па5і зирегіог
Меаіик пазі тесііиз
Меаіиз пазі іпГегіог
арепига
5ІПЦ5 Дгопіаііа
ішіне енгізілген зонд
8ріпа па5а1І5
Тор сүйсктің
ұяиіыгынын саңыдауь
Ніаіиз —*
зетііипагіз
Ргосезяик ипсіпаіи^
О55І5 еіһтоійа1І5
Виііа еіһтоійаИв
Ніаіиь тахііІагІБ
Сопсһа пакаіів іпГегіог
в сапаііз па5ОІасгіта1і5 —
ішіне енгізілген зонд
Сапа1І5 іпсізіұиз
8уПСҺ0П(ІГ08І5
5рһепо“оссірііа1і5
42-сурег. Мұрын қуысы оң жақтық бөлігінің
латеральді қабырғалары
а) Бұлтабақшаның горизонталді табақшадан
жоғары орналасқан бөлігі, әтештіңайдаршығы-
на ұқсап орналасқандықтан, әтештің айдар-
шығы, сгізіа даііі, деп аталынады. Әтеш айдар-
шығы мен мандай сүйегінің аралығында соқыр
тесік, Іогатеп сесит, пен айдаршықтың қана-
ты, аіа сгізіа даііі, орналасқан.
ә) Перпендикулярлы табақшаның төменгі
бөлігінің сыртқы пішіні төрт қырлы болып кел-
ген табақшадан тұрады. Бұл жоғарғы қыры,
мұрын сүйегімен және маңдай сүйегінің қыл-
қаны, зріпапазаііз, мен шектессе, төменгі қыры
кеңсірік сүйегімен, үотег, шектесіп, мұрын
қуысының сүйектік аралық қабырғасын
құрауға қатысады (№48-суретті қараңыз).
3. Торлы сүйектің лабиринті, ІаЫгіпіһиз,
горизонталді табақшаның латеральды бөлігінің
қомақтыланып орналасқан бөлігі болып сана-
лады (№40, 41, 42-суреттерді қараңыз). Лаби-
ринттің алдыңғы, аралық және артқы ұяшық-
тары ажыратылады. Олар мұрын қуысымен
өзаратесікшелер арқылы жалғасқан. Қызметі:
мұрын қуысы арқылы келген салқын ауаны
жылыту қызметін атқарып қоймай, дауысты
күңгірлетіп шығару қызметін атқарады.
Сонымен қатар, лабиринттің мұрын қуысы-
на және көз шарасына қараған беттері ажыра-
тылады.
— Лабиринттің көз шарасына қараған беті
сыртқы пішіні төрт қырлы болып келген, өте
жұқа қағаз тәрізді жұқа табақшадан, Іатіпа
огЫіаІІ8{т^а^ы. (№40-суреттіқараңыз). Ол, көз
шарасының ішкі қабырғасының едәуір бөлігін
құрауға қатысады. Лабиринттің жоғарғы жиегі-
маңдай сүйегімен, маңдай-тор сүйектік жік,
яиіига гіопіоеіһтоісіаііз, арқылы шектелген.
Төменгі қыры жоғарғы жақ сүйегі мен торсү-
йек-жоғарғы жақтық жіктер, зиіига
еіһтоісіотахіііагіз, арқылы, алдыңғы қыры көз-
жас сүйегімен, торсүйек пен көз-жас жігі,
зиіига зрһепоеіһтоісіаііз, арқылы байланысқан.
Бұл жіктің бойында тор сүйектің ұяшықтары-
ның алдыңғы және артқы тесікшелері, [огатеп
еіһтоісіаііз апіегіог еі розіегіог, орналасқан
(№41 -суретті қараңыз).
— Лабиринттің мұрын қуысынақараған беті
бұдырлы және үңгірлі болып, мұрын қуысының
бүйір қабырғасын құрауға қатысады. Медиаль-
ды бетінде өте жұқалау келген және перпенди-
кулярлық табақшаға қарай ығысып, одан әрі
кері бағытта оралып орналасқан мұрын қуысы-
ныңжоғарғы кеуілжірі, сопсһа пазаііз зирегіог,
мен ортаңғы кеуілжірі, сопсһа пазаііз тесНиз,
орналасқан. Кейбір кезеңдерде, жоғарғы ке-
уілжірдің жоғарғы қапталында тұрақсыз өте
жоғары орналасқан кеуілжір өсіндісі, сопсһа
45
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
43-сурет. Төменгі кеуілжір сүйегінің
топографиясы
пазаііз зиргета, байқалады. Жоғарғы кеуілжір
мен аралық кеуілжірдің аралығында горизон-
талді бағытта мұрын қуысының жоғарғы өту
жолы, теаіиз пазі зирегіог, орналасқан.
Екі жақтық лабиринттің төменгі бетінің, ал-
дыңғы бөлігінен яғни аралық кеуілжірден арт-
қа және төмен қарай қайырылып орналасқан
ілмектәрізді өсінді, төменгі кеуілжір сүйегінің
тор сүйектік өсіндісімен өзара байланыстыру
қызметін атқарады.
Ілмек тәрізді өсіндінің артында тор сүйектің
үлкен ұяшығы, Ьиііа еіһтоісіаііз, байқалады
(№42-суретті қараңыз). Сонымен қатар, тор
сүйектің үлкен ұяшығы мен ілмек тәрізді
өсіндінің аралығында тор сүйектің құйғыш
тәрізді саңылауы, іп/іпсііЬиІит еіһтоісіаіе, ор-
наласқан. Бұл саңылау арқылы: а) маңдай
сүйегінің қойиауы, зіпиз/гопіаііз, мұрын қуысы-
мен; ә) үлкен ұяшықтың аралығында орналас-
қан жарты ай тәрізді саңылау, һіаіиз зетііипагіз,
арқылы, мұрын қуысы мен және жоғарғы жақ
сүйегінің қойнауымен, зіпия тахіііагіз, өзара
жалғасады.
БЕТ СҮЙЕКТЕР - О53А ҒАСІЕІ
Бет сүйектері, озза Іасіеі, орналасуына, ат-
қаратын қызметіне қарай және беттің сыртқы
пішінін, әлпетін құрағандықтан бет сүйектер
депаталады.
Ргосеккик ІасптаІІк
А
Ргосеззих Іасгітаііз
Ргосе5$и$ тахіііагь
Б
44-сурет. Төменгі мұрын қалқаны, оң жағы
А-ішінен көрініс;
Б- сыртынан көрініс.
Төменгі мұрын қалқаны
Төменгі мұрын қалқаны, сопсһа пазаііз
іпіегіог, өте жұқа келген, сыртқы пішіні сопақ-
шалау келген жұп дербес табақшалы сүйек (№
43, 44-суреттерді қараңыз).
Төменгі мұрын қалқанының: денесі, төрт
қыры, үшөсіндісі ажыратылады. Денесінің ме-
диалді немесе мұрын қуысына қараған беті
бұдырлы және дөңестеу болып келсе, латерал-
ды немесе жоғарғы жақ сүйегінің қойнауына
қараған беті ойыстау келген қырлары:
Алдыңғы қыры, жоғарғы жақ сүйегінің қой-
науына қараған беті бұдырлы және дөңестеу
келсе, латеральды немесе жоғарғы жақ
сүйегінің қойнауына қараған беті ойыстау кел-
ген. Алдыңғы қыры, жоғарғы жақсүйегінің
мұрын қылқаның қырқасы, сііяіа сопсһаііз, мен
байланысса, артқы қыры таңдай сүйегініңпер-
пендикулярлы табақшасының мұрын қуысына
қараған бетіндегі мұрын қылқанының қырқа-
сымен өзара бітіскен. Төменгі қыры, төмен
қарай бағыт алып, латеральды бағытта бүктеліп
46
ОЗТЕОЕОСіА
орна-ласқан. Жоғарғы қырында: тор сүйектік,
көз жастық және жоғарғы жақсүйектік
өсіиділері орналасқан.
1. Көзжастық өсіндісі, ргосеззиз Іасгітаііз,
жоғары қарай өтіп, көз жас сүйегімен өзара бай-
ланысқан.
2. Жоғарғы жақсүйектік өсінді, ргосеязиз
тахіПагіз, басқаөсінділерінің ішіндегі көлемдісі.
Ол төменгі кеуілжір сүйегінің қойнауының
тесігін сәл жауып орналасқан.
3. Торлысүйектік өсінді, ргосеззиз
еіһтоісіаііз, жоғарғы қырының артқы қапта-
лында жоғары қарай бағытталынып, тор
сүйектің ілмегімен өзара байланысу қызметін
атқарады.
Мұрын сүйегі
Мұрын сүйегі, 08 пазаііз, жұп сүЙектердің
қатарына жатады. (№45, 46-суреттерді қара-
ңыз). Бұл с үйектің медиалді қырлары өзара бір-
бірімен беттесіп, мұрынның сүйектік қырын
құрайды. Мұрын сүйегінің сыртқы пішіні жал-
пақ, төрт қырлы, ұзындығы еніие қарағанда
ұзындау келген. Жоғарғы қыры енсіз және
қалыңдау келген. Ол маңдай сүйегінің мұрын
бөлігі мен жоғарғы жақ сүйегінің маңдайлық
өсіндісінің алдыңғы қырымен өзара байланыс-
қан.
Алдыңғы немесе сыртқы беті тегістеу және
қантамырлар мен нервтер арқылы тесіктелген.
Артқы беті немесе мұрын қуысына қараған беті
ойыстау келген. Мұнда алдыңғы торлы не-
рвтердің саласы, зиісиз еіһпюісіаііз апіегіог, ай-
қын орналасқан. Мұрын сүйектері бір-бірімен
аралық жік, зиіига іпіегпазаііз, арқылы байла-
нысқан. Сонымен қатар, мұрын сүйегінің ішкі
беті тор сүйектің перпендикулярлы табақшасы-
мен беттесіп, мұрын сүйегініңсүйектік, аралық
қабырғасын құрауға қатысады.
Көзжас сүйегі
Көзжас сүйегі,О5 Іасгітаіе, көз шарасының
медиалді қабырғасының алдыңғы қапталында
орналасқан жұп сүйектерден тұрады (№47-су-
ретті қараңыз). Сыртқы пішіні төрт қырлы бо-
лып келген. Бұл сүйектің төрт қыры және екі
беті ажыратылады. Қырлары:
1) Жоғарғы қыры: маңдай сүйектіңкөз бөлігі
мен маңдай-көзжастық жіктер, зиіига
ігопіоіасгітаііз, арқылы шектеседі.
2) Артқы қыры: торсүйектіңлабиринтініңкөз
шарасына қараган табақ шасы мен торс үйектік-
көзжас жігі, зиіига еіһпюШоІасгітаІіз, арқылы
шектелген.
3) Төменгі қыры: жоғарғыжақ сүйегініңкөз
шарасына қараған беті мен көзжас-жоғарғы
жақтық жік, зиіига ІасгітотахіІІагіз, арқылы
шектеседі.
4) Алдыңғы қыры: жоғарғы жақ сүйегінің
маңдайлық өсіндісі мен көзжас-жоғарғы жақ-
тық жігі, 8іііига ІасгітотахіІІагіз, арқылы шек-
теседі.
Сонымен қатар, көз жас сүйегінің мұрын
қуысынажәне көз шарасына қараған беті ажы-
ратылады.
1. Мұрын қуысына қараған беті, бұдырлау
келіп, тор сүйектің алдыңғы ұяшығының лате-
ральды қабырғасын жауып орналасқан.
2. Көз шарасына қараған бетінде вертикаль
бағытта алға қарай иіліп, орналасқан көз жас
сүйегінің артқы қырқасы, сгізіа Іасгітаііз
розіегіог, айқын байқалады. Бұл қырқа арқылы
көз жас сүйегінің, көз шарасына қараған беті:
жазықтау келген артқы, шағындау келген ал-
дыңғы бөлігіне бөлінеді. Көз жас сүйегінің арт-
қы қырқасы, жоғарғы жақ сүйегінің көз жас-
тық саласына, зиісиз Іасгітаііз, бағытталған көз
жастық ілмегін, һатиіиз Іасгітаііз, құрайды.
Бұл ілмек арқылы, төменгі кеуілжір сүйегінің
көз жастық өсіндісі, ргосеззиз Іасгітаііз, мен
өзара жалғасады.
Сонымен қатар, көзжас сүйегінің көз шара-
сына қараған бетінің алдында: шағын бөлігінде
көз жас қапшығының ойысы, һозза зассі Іасгі-
таііз, орналасқан. Бұл ойыс төмен бағытта
мұрын қуысына бағытталған көзжас-мұрын
өзекшесіне, сапаііз пазоіасгітаііз, ұласады.
Желбезек
Желбез, үотег, сыртқы пішіні ромб тәрізді
болып келген тақ табақша (№48, 49-суреттерді
қараңыз). Ол мұрын қуысының сүйек аралық
табақшасын құрауға қатысады. Желбезектің
төрт қ ыр ы ажыратылады:
I. Жоғарғы қыры, бұл сүйектің басқа қыр-
ларына қарағанда қалыңдау келген. Жоғарғы
қырының бойында горизонталді бағытта бойлай
орналасқан желбезек, жүлгесі, зиісиз уотегіз,
арқылы бүйір қапталына қарай бағытталған
жұп желбезек қанаттарын, аіа уотегіз, құрай-
ды. Ол сынатәрізді, сүйек денесінің мұрын
қуысынақараған бетімен беттесіп, қоймай, сы-
натәрізді сүйектің тұмсығын, гозігит
зрһепоісіаіе, екі жағынан қапсыра қамтып,
сына-желбезек жік, еиіига зрһепоүотегіа, арқ-
ылы жалғасқан.
2. Артқы қыры жұтқыншаққа қарай иіліп,
хоана тесігінің хоандық қырқасын, сгізіа
сопсһаііз, құрайды.
47
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
45-сурет. Мүрын сүйегінің топографиясы
46-сурет. Мұрын сүйегі
А-сырт бетінің көрінісі
Б-ішкі бетінің көрінісі
48-сурет. Кеңсірік сүйегі, уотег, оң жағының
көрінісі
48
ОЗТЕОЬОСІА
3. Алдыңғы және төменгі қыры, бұдырлау
келген. Алдыңғы қыры тор сүйектің перпенди-
кулярлы табақшасымен жалғасса, төменгі қыры
жоғарғы жақ сүйегі мен таңдай сүйектің мұрын
қуысына қараған қырқасымен жалғасып,
мұрын қуысының сүйектік аралық қабырғасын
құрауға қатысады.
Жоғарғы жақсүйек
Жоғарғы жақсүйегі, оз тахШа, жұп қуыс-
гы сүйектердің қатарына жатады (№50, 51, 52-
суреттерді қараңыз).
Бұл сүйектің денесінің беттері және
өсінділері ажыратылады.
Денесінің, согриз тахіііае, төрт беттері:
көз шарасына қараған беті, мұрын қуысына
қараған беті, алдыңғы және төменгі самай ойы-
сына қараған беттері ажыратылады. Сонымен
қатар, бұл сүйектің төрт өсіндісі: маңдайлық,
альвеолярлық, таңдайжәне бетсүйектік өсінді-
лері ажыратылады.
1. Жоғарғы жақсүйегінің көз шарасы-
на қараған беті, /асіез огЫіаІіз, тегістеу және
сыртқы пішіні үшбұрыш тәрізді болып, алға,
гөмен және латералды бағытта ойыса келіп ор-
наласқан.
Қызметі: көз шарасының, огЫіа, төменгі
қабырғасын құрау, Бұл беттің үш қыры: меди-
алді, алдыңғы және артқы қырлары ажыраты-
лады.
а) Медиальды қыры, алдында жоғарғы-
жақ-көзжасы жігі арқылы көз жас сүйегімен,
артында жоғарғы жақ-тор сүйектік жік арқылы
тор сүйектің лабиринтімен шектеседі.
ә) Алдыңғы қыры, тегістеу келген, ол көз
шарасының төменгі жиегін, тагдоіп/гаогЫіаІіз,
құрауға қатысады (№51-суретті қараңыз). Бұл
қыр латералды бағытта тісшеленіп, бет сүйектік
өсіндісі, ргосеззиз яудотаіісиз, мен медиалді
бөлігі иіліп, өрлеме бағытта үшкірленіп, жоға-
рғы жақсүйектің маңдайлық өсіндісіне,
ргосеззиз /гопіаііз, ұласып қоймай, көз шарасы-
ныңтөменгі жиегінің маңдайлық өсіндісіне ұла-
сқан бұрышының артқы қапталында көз жас-
гық тілігі орналасқан. Ол, көз жас сүйегінің
ілмегі мен беттесіп, мұрын-көзжастық өзек-
шенің жоғарғы тесігін құрауға қатысады.
б) Жоғарғы жақ сүйегінің көз шарасы-
на қараған бетінің артқы қыры, бұл қырға
параллель бағытта орналасқан сына сүйектің
көз шарасына қараған бетімен беттесіп, көз ша-
расының төменгі саңылауын, /іззига огЬііаІіз
іп/егіог, құрауға қатысады. Бұлқырдың ортаңғы
бөлігінде сагиталді жазықтықтың бойында, ар-
тынан алға қарай бағытталып орналасқан, көз
4-163
шарасының төменгі жүлгесін, зиісиз іп/га-
огЫіаІіз, одан әрі тереңдеп барып, көз шарасы-
ның төменгі тесігіне, /огатеп іп/гаогЫіа1І8, ұла-
сады. Бұл өзекше арқылы көз шарасының
төменгі қантамырлары мен нервтері өтеді.
Соныменқатар, көз шарасыныңтөменгіөзек-
шесінің бойында, жоғарғы жақсүйегі тістерінің
түбірлеріне бағытталған тістің альвеолярлық
өзекшенің тесікшелері орналасқан, Іогатіпа
аіүеоіапа, (№51-суретті қараңыз). Бұлөзекшенің
бойында жоғарғы жақсүйегінің алдыңғы топ
гістеріне бағытгалған тістің альвеолярлық қан-
тамырлары мен нервтері орналасқан.
2. Төменгі самайлық беті, іасіез
іп/гаіетрогаІІ8, олтөменгі самайлық ойыс, /озза
іп/гаіетрогаііз, пен қанат-таңдай ойысына, /озза
ріегудораіаііпа, қараған, дөңестеу және бұдыр-
лау болып орналасқан. Бұл беттің орталық
бөлігінде: жоғарғыжақ сүйегініңбұдыры, іиЬег
тахіііае, және азу тістердің альвеолярлық өзек-
шесінің 2-3 тесікшелері, /огатіпа аіуеоіагіа, ор-
наласқан. Бұлөзекшелер арқылы жоғарғы жақ
сүйегінің үлкен азу, тістерімен кіші азу
тістерінің түбіріне бағытталған қантамырлар
мен нервтер өтеді.
3. Алдыңғы беті, Іасіез апіегіог, көз шара-
сының төменгі жиегінің астында сәл ойыстау
болып келген. Бұлбеттің бойында: көз шарасы-
ның төменгі өзекшесінің сыртқы тесігі, іогащеп
іЫгаогЫіаІе, гөменірек иттістік ойыс, /озза
сапіпа, орналасқан. Алдыңғы беті төменде,
біртіндеп жоғарғы жақсүйегінің альвеолярлық
өсіндісіне, ргосеззизаЫеоІагіз, және альвеоляр-
лық өсіндінің сыртқы бетінде орналасқан аль-
веолярлық көтеріңкілерге, /ида аіүеоіагіа, ұла-
сады.
Жоғарғы жақсүйегінің алдыңғы бетінің
мұрын қуысына қараған жиегі ойыс жағы алға
қарай бағытталып, мұрын ойығын, іпсіяига
пазаііз, құрайды. Мұрын тілігініңтөменгі бөлігі
алға қарай ығысып, орналасқан алдыңғы мұрын
қылқанын, зріпа пазаііз апіегіог, құрайды. Жо-
ғарғы жақ сүйегінің алдыңғы бетінің мұрындық
гілігі, бір-бірімен өзара беттесіп, сыртқы пішіні
алмұртқа ұқсап орналасқан алмұрт тәрізді
тесікті, арегіигарігі/огтіз, құрайды.
4. Мұрын қуысына қараған беті, Іасіез
пазаііз, ол жоғарғы жақ сүйек денесінің басқа
беттеріне қарағанда өте күрделі болып орна-
ласқан (№50-суретті қараңыз).
Бұл беттің жоғарғы бөлігінің артқы қапта-
лында жоғарғы жақсүйегінің қойнауының са-
ңылауы, арегіига тахіііагіз, айқын байқалады.
Саңылаудың артқы қапталы таңдай сүйектің
перпендикулярлық табақшасымен беттесіп,
шектесетін бұдырлы жапсары айқын көрінеді.
49
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
50-сурет. Жоғарғы
жақсүйегінің ішкі
бетінің көрінісі
51-сурет. Оң жақтық
жоғарғы жақсүйегінің сыртқы
бетінің көрінісі (альвеолярлы
өзектері ашылған)
52-сурет. Жоғарғы
жақсүйектерінің төменп
бетінің көрінісі
50
ОЗТЕОЬОСІА
Бұдырлы жапсардың бойында үлкен гаңдайлық
жүлге, зиісиз раіаііпиз та]ог, орналасқан. Жо-
ғарғы жақсүйегі қойнауының мұрын қуысы
мен жалғастырушы саңылау маңдайлық
өсіндінің аралығында вертикаль бағытта көзжас
саласы, зиісиз Іасһтаііз, айқын байқалады.
Көзжас саласының жоғарғы бөлігі көзжас сүйе-
гімен шектессе, төменгі бөлігі көзжас сүйегімен
шектессе, төменгі бөлігі кеуілжір сүйегінің көз
жастық өсіндімен беттесіп, мұрын-көзжас өзек-
шесіне, сапаііз пазоіасгітаііз, ұласады. Соны-
мен қатар, көзжас саласыныңалдында горизон-
талді бағытта аралық кеуілжір қырқасы, сгізіа
еіһтоісіаііз, орналасқан.
Жоғарғы жақ сүйектіңтөрт өсінділері ажы-
ратылады:
1. Маңдайлық өсінді, ргосеззиз һопіаііз, ол
жоғарғы жақсүйегінің алдыңғы беті мен мұрын
бетінің тікелей жалғасы болып саналады. Бұл
өсіндінің латеральдық және мұрын қуысына
қараған немесе медиалді беті ажыратылады.
а) Латералді бетінде орналасқан көзжас-
тық алдыңғы қырқасы, сгізіа Іасгітаііз апіегіог,
арқылы екі бөлікке бөлінеді. Артқы бөлігі, арт-
қы жағынан көзжас-жоғарғы жақтық жік, зиіига
ІасгітотахіІагіЗ' арқылы көзжас сүйегімен жал-
ғасқан,
ә) Маңдайлық өсіндінің ішкі бетінде,
ортаңғы кеуілжірдің қырқасы байқалады. Маң-
дайлық өсіндінің жоғарғы қыры тісшеленіп,
маңдай сүйегі мен маңдай-жоғарғы жақтық жік,
зиіига ігопіотахШагіз, арқылы, маңдай сүйегі,
алдыңғы қыр мұрын сүйегі мен мұрын-жо-
ғарғы жақтық жік, зиіига пазотахіііагіз, арқы-
лы жалгасқан.
2, Жоғарғы жақ сүйегінің бетсүйектік
өсіндісі, ргосеззизгудотаіісиз, ол бұл сүйектің
сыртқы беті мен көз шарасына қараған бетінің
қиылысқан бұрышында орналасқан, Сыртқы
пішіні үшбұрышты жөне бұдырлы болып кел-
ген. Бетсүйектік өсінді, бетсүйек пен жоғарғы
жақ-бетсүйектік жік, зиіига гудотаіісо-
тахіііагіз, арқылы байланысқан.
3. Таңдай өсіндісі, ргосеззиз раіаііпиз,
(№52-суретті қараңыз). Ол, жоғарғы жақ
сүйегінің мұрын қуысына қараған бетінің
гөменгі бөлігінен, горизонталді бағытта бір-
біріне бағытталып орналасқан. Екі жақтылық
таңдай өсінді, ортаңғы таңдайлық жік, зиіига
раіаііпа тесііапа, арқылы бірігіп, мұрын қуысы
мен ауыз қуысының, аралық сүйектің қабырға-
сын құрауға қатысады. Ортаңғы таңдайлық
жіктің ауыз қуысына қараған бетінің бүйір қап-
галындабойлай орналасқан жиектік көтеріңкі,
іогиз раіаііпиз, айқын байқалса, бұл өсіндінің
медиалдіқ жиегі, одан әрі мұрын қуысына
қарай қабыса өтіп, мұрындық қырқаны, сгізіа
пазаііз, құрайды. Мұрындық қырқаның негізгі
қызметі, кеңсіріксүйегі, таңдай-кеңсіріксүйегі
мен таңдай-кеңсірік жік арқылы жалғасып,
мұрын қуысының сүйектік қабырғасын
құрауға қатысады.
Таңдайлық өсіндінің артқы қыры, таңдай
сүйектің горизонталді табақшасы мен таңдай-
лық көлденең жік, зиіига ігапзүегза, арқылы
бірігіп сүйектік таңдайды, раіаііпит оззеит,
құрайды. Таңдайлық өсіндінің тегіс келген
мұрын қуысына қараған беті мен бұдырлау кел-
ген ауыз қуысына қараған беті ажыратылады.
Төменгі ауыз қуысына қараған бетінің таң-
дай сүйегімен шектесер тұсында, таңдайлық
қылқан, зріпае раіаііпае, аралығында қос таң-
дайлық жүлге, зиісіраіаііпі, орналасқан. Жүлге-
лердің бойында таңдайлық қантамыр мен нерв-
тер өтеді. Сонымен қатар, бұл сүйектің ауыз
қуысынақарағанбетініңтаңдайлық екі жақты-
лық өсіндісінің алдыңғы қыры бір-бірімен өзара
беттесіп, күректістік шұңқыршаны, іозза
іпсізһге, құрайды. Бұл атаулар, мұрын қуысын
ауыз қуысымен жалғастырып тұрушы күрек-
тістік өзекшенің, сапаііз іпсізігиз, гікелей жал-
ғасы болып саналады.
Күректістік өзекше, кейбір жағдайда таңдай-
лық өзекшенің бір жағында орналасуы байқа-
лады. Мұндай жағдайда бұл өзекшенің қарсы
жағындағы өсіндінің бойында күректістік сала-
ның орналасуы мүмкін.
4. Ұяшықтық өсінді, ргосеззиз аіүео-іагіз,
ол жоғарғы жақ сүйегі денесінің таңдайлық
өсіндісімен қиылысқан жерінен төмен қарай
бағыталып орналасқан. Сыртқы беті дөңестеу
болып, ауыз қуысына қараған беті ойыстау бо-
лып келген. Үяшықтық өсіндінің төменгі жи-
егінің алдыңғы беті ұяшықтық доғаны, агсиз
аіуеоіагіз, құрайды. Бұлөсіндініңтөменгі бетін-
де, тіс түбірлерінің үяшықтары, аігеоіі депіаіез,
аралығында ұяшық аралық табақша, зеріа
іпіегаіуеоіагіз, айқын байқалады. Үяшықтық
өсіндініңалдыңғы бетінде ұяшықтық көтеріңкі,
}ида аіүеоіагіа, орналасқан. Сонымен қатар, екі
жақтылық ұяшықтық өсінді бір-бірімен өзара
ұяшықтық жік ар-қылы, зиіига іпіегаіуеоіагіз,
өзара бітісе жалғасқан (№52- суретті қараңыз).
Таңдай сүйек
Таңдай сүйек, озраіаііпит, ауыз қуысы мен
мұрын қуысының, көз шарасының және қанат-
таңдай ойысының қабырғаларын құрауға қаты-
сушы жұп сүйек. Ол, перпендикулярлы бағыт-
51
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
54-сурет.Таңдай сүйегі, оң жағы; ішінен көрініс
53-сурет. Таңдай сүйегінің топографиясы
та қиылысып, орналасқан горизонталді табақ-
ша мен перпендикулярлы табақшадан тұрады
(№53, 54-суреттерді қараңыз).
1. Горизонталды табақшаның, Іатіпа
һогігопіаііз, екі жақтық бөлігі бір-бірімен өзара
ортаңғы жік арқылы, зиіига раіаііпа тесііапа,
алдыңғы қапталы жоғарғы жақ сүйегінің таң-
дай өсіндісі мен таңдайлық көлденең жік, зиіига
раіаііпа ігапзуегза, арқылы беттесіп, сүйектік
таңдайды құрайды. Бұл табақшаның мұрын
және ауыз қуысына қараған беттері ажыраты-
лады.
Мұрын қуысына қараған беті, Іасіез пазаііз,
тегістеужәне ойыстауболып келсе, ауыз қуысы-
на қараған беті, /асіез огаііз, керісінше бұдыр-
лаукеліп, ауыз қуысыныңтаңдайлық, сүйектік
қабырғасын, раіаііпит оззеит, құрауға қаты-
сады. Горизонталды табақшаныңартқы қыры-
ның орталық бөлігінде мұрындық артқы қыл-
қанды, зріпа пазаііз розіегіог, құраса, медиалді
жиегі бір-біріне қарай өтіп, жиегі одан әрі
мұрын қуысына қарай қайырылып, мұрындық
қырқаны, сгізіа пазаііз, құрайды. Бұлқырқаның
қызметі: кеңсірік сүйегімен жалғасып, мұрын
сүйегінің сүйектік аралық қабырғасын құрау.
Перпендикулярлық табақшаның төменгі
бөлігі горизонталді табақшамен қиылысқан
жерінде артқа қарай сүйірленіп, пирамида
тәрізді өсіндіні, ргосеззиз ругатісіаііз, құрайды.
Бұл өсінді сына тәрізді сүйектің қанат тәрізді
өсіндісінің аралығына кіріп, өзара бірлесіп,
қанат тәрізді өсіндінің ойысын, Іозза
ріегудоісіеа, құрайды. Пирамида тәрізді
әсіндінің ауыз қуысына қараған бетінде 1-2
ұсақ, кішілеу келген таңдайлық тесікшелер,
іогатіпа раіаііпа, айқын байқалады. Ол қанат-
таңдай ойысынан ауыз қуысына қарай бағыт-
талған кіші таңдайлық өзекшенің, сапаііз
раіаііпит тіпога, сыртқы тесігі болып санала-
ды. Бұл тесікшенің алдыңғы және бүйір қапта-
лында үлкен таңдайлық тесікше, іогатеп
раіаііпиз та]ог, орналасқан. Ол горизонталді
габақшаның бүйір қырының төменгі беті, жо-
ғарғы жақсүйегінің үлкен қанатының таңдай-
лық жүлгесімен беттесу нәтижесінде құралған.
2. Перпедикулярлық табақша, Іатіпа
регрепсіісиіагіз, сагитальді жазықтықтың бой-
ында горизонталді табақшамен тік бұрыш құрап,
орналасқан жалпақ табақша. Бұл табақшаның
алдыңғы қыры сына сүйектің медиалді қанат
тәрізді өсіндісімен шектессе, артқы қапталы
сына сүйектің денесінің мұрын қуысына қара-
ған бетімен іргелес орналасқан.
Перпендикулярлық табақшаның мұрын
қуысына және жоғарғы жақсүйегіне қараған
беттері ажыратылады.
а) Жоғарғы жақтық беті, іасіез тахіііагіез,
қанат-таңдай ойысының медиалді қабырғасын
құрауға қатысады. Сонымен қатар, ол сына
сүйектің қанат тәрізді өсіндісімен беттесіп,
52
О5ТЕОЕОСІА
төмен қарай бағытталған таңдайлық үлкен
қанат-таңдай ойысын ауыз қуысымен өзара
жалғастырады.
ә) Мұрын қуысына қараған беті, Гасіез
пазаііз, мұрын қуысының бүйір қабырғасын
қүрауға қатысумен қатар, бұл беттің жоғарғы
бөлігіндетор сүйектіңжоғарғы қырқасы, сгізіа
еіһтоідаііз, төменде төменгі кеуілжір сүйектің
қырқасы, сгізіа сопсһаііз, орналасқан. Сонымен
қатар, перпендикулярлық табақшаның жоғарғы
қырының бойында, көздік өсінді, ргосезяиз
огһііаііз, мен сына сүйектік өсіндінің, ргосеззиз
зрһепоідаііз, аралығында сына-таңдайлық тілік,
іпсізигазрһепораіаііпа, орналасқан (№53, 54-су-
реттерді қараңыз). Бұл тілік сына сүйектің де-
несімен беттесіп, сына-таңдайлық тесікке,
Іогатеп зрһепораіаііпит, айналады.
Көздікөсінді, ргосеззиз огЬііаІіз, көз шарасы-
ныңтөменгі қабырғасын құрауға қатысса, сына
сүйектіңденесімен беттесіп, мұрын қуысының
сүйектік бүйір қабырғасын құрауға қатысады.
55-сурет. Бетсүйектің топографиясы
Бетсүйек
Бетсүйек, озгудотаіісит, беттіңәлпеті мен
көз шарасының қабырғасын құраушы жұп
сүйек (№55, 56-суреттерді қараңыз). Бұл
сүйектің үш беті, үш өсіндісі ажыратылады.
1. Сыртқы немесе латеральды бетінің, іасіез
Іаіегаіія, сыртқы пішіні төрт бұрыш тәрізді бо-
лып келумен қатар, ортаңғы бөлігі дөңестеу
және бұдырлау болып орналасқан.
2. Көз шарасына қараған беті, Ысіез огЫіаІіз,
ойыстау және тегістеу болып келген. Қызметі:
көз шарасының бүйір қабырғасы мен төменгі
қабырғасын және көз шарасының төменгі жие-
гін, тагдо іпігаогЫіаІіз, құрауға қатысады,
3. Самайастылық беті, Ысіез іпһгаіетрогаііз,
ол самай астылық ойыстың, іозза
іпгіаіетрогаііз, ішкі қабырғасын құрауға қаты-
сады.
Бетсүйектің өсінділері
1. Маңдайлық өсінді, ргосеззиз һгопіаііз, ол
маңдай сүйектің бетсүйектік өсіндісі, ргосеззиз
гудотаіісиз, мен маңдай бетсүйектікжік арқы-
лы, зиіига/гопіогудотаііса, және сына сүйектің
үлкен қанаты мен сына-бетсүйектік жік арқы-
лы, зиіига зрһепогудотаііса, бітісіп, көз шара-
сының бүйір қабырғасын құрауға қатысады
(№56-суретті қараңыз).
2. Жоғарғы жақтық өсінді, ргосеззиз
тахіііагіз, сыртқы пішіні жалпақтау және
бұдырлы болып келген, Ол жоғарғы жақсүйе-
56-сурет. Оң жақ бетсүйек:
А - сыртының көрінісі
Б - ішінің көрінісі
53
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
гімен жоғарғы жақ-бетсүйектік жік, зиіига
гудотаіісотахіІІагіЗ' арқылы бітіскен,
3. Самайлық өсінді, ргосеззиз іетрогаііз, ол
бетсүйектің артқы қапталынан самай сүйектің
бетсүйектік өсіндісіне бағыт алып, самай-бет-
сүйектікжік, зиіига гудотаіісоіетрогаіе, арқы-
лы бітісіп, бетсүйектік доғаны, агсиз
гудотаіісиз, құрауға қатысады.
Бетсүйектің көз шарасына қараған бетінде,
шағын келген бетсүйектік тесікшелер, іогатіпа
гудотаіісоогЫіаІіа, айқын орналасқан. Бұлте-
сікшелер бетсүйектің терең қабатына қарай
өтіп, екі өзекшеге айырылып, бірі бетсүйектің
сыртқы бетінде бет-бетсүйектік тесікпен,
[огатеп гудотаіісо{асіа1І8, аяқталса, екінші
өзекше самай ойысына қарай бағытталып, са-
май-бетсүйектіктесікті, һогатепгудотаіісоіет-
рогаіе, құрайды. Бұлөзекше арқылы қантамыр-
лар мен нервтер өтеді.
Төменгі жақсүйегі
Төменгі жақсүйегі, оз тапсІіЬиІае' бетсү-
йектер тобының ішіндегі ең ірі көрнекті тақ
сүйек болыпсаналады. (№57, 58, 59-суреттерді
қараңыз). Топографиялық орналасуына қарай
денесінен, өсінділерінен және денесінің артқы
қапталынан жоғары қарай бағытталған бұтақ-
тарынан тұрады.
1. Төменгі жақтың денесі, согриз
тапсИЬиІае, ол құрсақтық даму кезінен бір жас-
қа дейінгі аралықта, ортаңғы сызықшаның бо-
йында орналасқан екі жақ бөлігінің иектік ше-
міршек, зутрһізізтепіаііз, арқылыбірігунәти-
жесінде пайда болған.
Денесінің сыртқы беті дөңестеу, артқы беті
иіліп орналасқан. Сонымен қатар, денесінің
негізі немесе табаны, Ьа8І8 тапсПЬиІае, және
альвеолярлық бөлігі, рат аЫеоІагіз, ажыраты-
лады.
Төменгі жақсүйегіденесінің сыртқы бетінің
оргаңғы бөлігінде иектік шығыңқы, ргоіиЬегапііа
тепіаііз, латеральдық қапталында иектіктесік,
іогатептепіаіе, айқын байқалады. Иектіктесік,
ол төменгі жақсүйегі өзегінің, сапаііз
тапсііЬиІае, сыртқы тесігі болып саналады. Бұл
өзек пен тесікшелер арқылы төменгі жақ-сүйегі
тістерінің қантамырлары мен нервтері өтеді.
Иектік тесіктің артқы қапталынан артқа қарай
қиғашсызық, Ііпеа оЫідиа, айқын байқалады.
Ол бұл сүйектің тәждік өсіндісінің қиғаш сы-
зықшасының тікелей жалғасы болып саналады.
Денесінің артқы беті иіліп орналасқан. Арт-
қы бетінің ортаңғы бөлігінде дара, кейбір кезде
айырылып орналасқан иектік қылқан, зріпа
тепіаііз, орналасқан. Ол иек-тіластылық және
иек-тіл бұлшықеттердің басталар жері болып
саналады. Иектік қылқаннан төменірек екі
қарыншалы бұлшықеттің алдыңғы қарынша-
сының шұңқыршасы, іозза сИдазігіса, орналас-
қан. Сонымен бірге, артқы бетініңлатеральдық
қапталынан екі жағындағы бұтағына қарай ба-
ғытталған төменгі жақ-тіласты бұлшықеттің сы-
зықшасы, Ипеа туіоһуоісіеа, өтеді. Бұл сызық-
шадан жоғарырақ, тіласты безінің батыңқысы
немесе шұңқыршасы, һозза зиЫіпдиаІіз, төмен-
ірек жақасты сілекей безінің шұңқыршасы,
1о88а 8иЬтапсііЬи1агІ8' орналасқан.
Төменгі жақсүйегінің жоғарғы жиегі
гістердің альвеолярлық доғасын, агсиз
аЫеоІагіз, құрайды. Альвеолярлық доғаныңжо-
ғарғы бетінде тістердің түбірлерінің альвеоляр-
лық ұяшықтары, аЫеоІі сіепіаііз, аралығында
альвеолярлық ұяшықтарды бөліп тұрушы ара-
лық табақшалар, зеріа іпіегаЫеоІагіз, орналас-
қан, Альвеолярлық ұяшықтарының алдыңғы
бетіндеальвеолярлық көтеріңкі, ]ида аісеоіагіа,
және иектік төмпешік айқын көрінеді.
2. Төменгі жақсүйегінің бұтағы, гатиз
тапсИЬиІае, денесімен тік бұрыш, апдиіиз
тапсПЬиІае, құрап, вертикалді бағытта сырт-қа
қарай қиғаш бағытта орналасқан (58-суретгі
қараңыз). Бұл сүйектің бұрышының сыртқы
бетінде меншікті шайнау бұліпық етінің бекитін
бұдыры, іиЬегозііазтаззеіегіса, ішкі қапталын-
да медиалді қанаттәрізді бұлшықеттің бекитін
бұдыры, іиЬегозііаз ріегудоісіеа, айқын байқа-
лады. Төменгі жақсүйегі бұтағының ішкі бетінің
орталық бөлігінде төменгі жақсүйегінің тесігі,
һогатеп тапсИЬиІае, орналасқан, Ол төменгі
жақсүйегінің терең қабатында орналасқан
гөменгіжақтық өзекшенің, сапаііз тапсііЬиІае,
кіреберіс тесігі болып саналады. Бұл тесіктің
алдыңғы бетінде және төменірек тілге ұқсап
орналасқан көтеріңкісі, Ипдиіа тапсИЬиІае, ор-
наласқан. Төменгі жақтық өзекше бұл сүйектің
терең қабаты арқылы төмен және алға қарай
өтіп, бұлсүйектен иектіктесікарқылы, һогатеп
тепіаіе, сыртқа қарай бағытталған. Бұл өзек-
шенің бойында төменгі жақсүйегі тістерін және
сүйекті ткандарды қанмен қамтамасыз етуші
қантамырлар мен нервтер өтеді.
3. Төменгі жақсүйегінің бұтағының ұшы,
төменгі жақтық тілік, іпсізига тапсііЬиІае, ар-
қылы алдыңғы тәждік, артқы буындық немесе
айдаршықтық өсіндіге бөлінеді.
а) Тәждік өсінді, ргосеззиз согопоісіеиз, бұл
өсіндінің сүйірденіп орналасқан ұшы және
негізі ажыратылады. Негізінің жоғарғы қапта-
лынан жоғарғы жақсүйегінің соңғы азу
54
ОЗТЕОЬОСІА
57-сурет. Төменгі
жақс үйегінің топографиясы
58-сурет. Нәрестенің (А) және қарт
эдамның (Б) төменгі жақсүйектері
59-сурет. Төменгі жақсүйегінің
ішкі бетінің көрінісі
55
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
тістерінің түбіріне төмен қарай бағытталған
ұрт бұлшықетінің қырқасы, сгізіа Ьиссіпаіогіа,
сыртқы қапталында қиғаш сызықша, Ііпеа
оЫідие, орналасқан. Ұштарының ішкі қапта-
лында, самай бұлшықетінің бекитін бұдырлары
айқын байқалады.
ә) Артқы буындық немесе айдаршық-
ты өсіндінің, ргосеззиз сопсіуіагіз, буындық
басы, сариі тапсііЬиІае, мойыны, соііит
тапсііЬи]ае,ажъ^ауыла]\ъъ Буындық басының
жоғарғы бетінде самай-төменгі жақ буынының
буын бетін құраушы буын беті, алдында лате-
ралды қанаттөрізді бұлшықеттің шұңқыршасы,
/оиеа ріегудоісіеа, айқын орналасқан. Ол, лате-
ралды қанаттөрізді бұлшықеттің бекитін орны
болып саналады.
Тіласты сүйегі
Тіласты сүйегі, оз һуоШеит, сыртқы пішіні
таға тәрізденіп, мойын аумағына төменгі жақ
пен көмекейдің аралығында орналасқан. Арық
адамдарды сипапқарағанда, айқын байқалатын
дарасүйек (№60-суретті қараңыз).
Топографиялық орналасуына қарай: денесі-
нен үлкен кіші мүйізшелерінентұрады,
1. Тіласты сүйегі денесінің, согриз һуоі-
сіеит, алдыңғы беті дөңестеу болып, артқы беті
иіліп орналасқан табақша. Алдыңғы бетінде көл-
денең және вертикалді бағытта орналасқан
қырқалары ажыратылды. Денесінің төменгі қы-
ры доғалдау, жоғарғы қыры сүйірлеу болып кел-
ген. Бүйір қапталы талшықты — дәнекерткан-
ды, кейбір кезеңде шеміршектіктканнан құрал-
ған кіші мүйізшесі, сотитіпиз, орналасқан.
2. Үлкен мүйізшесі, согпи тауіз, денесінің
тікелей жалғасы болып саналады, ол денесінің
артқы қапталынан артқа қарай бағытталған.
3. Кіші мүйізі, согпи тіпиз, бұл сүйектің
денесі мен үлкен мүйізшесінің бітіскен жерін-
де жоғары және артқа қарай бағыт алып орна-
ласқан.
БАССҮЙЕКТІҢ ТОПОГРАФИЯСЫ
Бастың қаңқасы немесе бассүйек, сгапі-
ит, топографиялық орналасуына қарай адам
қаңқасының ішіндегі күрделі сүйектер тобына
жатады. Бұлсүйектердің күрделі болусебебі:
а) біріншіден, сырттай қарағанда ішкіжәне
сыртқы бетінің рельефінің күрделі болумен
қатар, көз шарасының, ми сауытының, ауыз
қуысының қабырғаларын және самай ойысы-
ның, самай асты ойысының, дабыл қуысының
қабырғаларын құрауға қатысса;
60-сурет. Тіласты сүйегі, оя һуоідеиз
ә) екіншіден, бұл сүйектің терең қабатында
есту, тепе-теңдік мүшесінің сезімдері қабылдау
рецепторларыжәне нервтер мен қантамырлар-
дың өзекшелерінің орналасуына тікелей байла-
нысты.
Бассүйектің жалпы бейнесі: вертикалді “ ал-
дыңғы, артқы және бүйір нормалармен анық-
галады. Жоғарыдан төмен қарайтын болсақ,
вертикалді көрініс немесе вертикалді норма деп,
алдынан қарайтын болсақ беттік норма деп, ар-
гынан қарайтын шүйде көрінісі немесе шүйде
нормасы деп, бүйір қапталынан қарағанда ла-
тералдық көрініс немесе латералдық норма деп
аталынады.
1. Вертикалды көріністе, погта уегіісаііз,
бассүйектің жоғарыда орналасқан күмбезі,
төменде орналасқан негізі ажыратылады (№24,
25, 62, 66-суреттерді қараңыз). Артынан қара-
ғандағы шүйделік көріністе, погта оссірііаііз, ми
сауыты сүйегінің шүйде бөлігі айқын көрінеді
(№64-суретті қараңыз). Бүйір қапталдық көрі-
ністе, погта Іаіегаііз, самай және самай асты ой-
ысының маңындағы ми сауыты сүйектерін көру-
ге болады (№68-суретті қараңыз).
Вертикальдық көрініс немесе
вертикалдіқ норма
Вертикальдық норма немесе көріністе,
погта уегіісаііз, бассүйектің күмбезі немесе
қақпағы, саіуагіа оззіз сгапіі, және негізі неме-
се табаны, Ьазіз оззіз сгапіі, ажыратылады. Бұл
екі бөліктің аралық шекарасы: шүйде сүйегінің
сыртқы шығыңқысынан басталып, одан әрі, го-
ризонталді бағыттажоғарғы желкелік сызықша-
ның бойымен самай сүйектің еміздік тәрізді
56
О5ТЕОСОСІА
өсіндісінің негізін кесіп өтіп, сыртқы есту тесі-
гіне қарай бағыт алады.
Сыртқы есту тесігінің жоғарғы жиегінің бо-
йымен, одан әрі самай сүйектің бетсүйектік
өсіндісінің негізінен төменгі самайлық қырқа
арқылы, одан әрі сына-бетсүйектік жік арқылы
бетсүйектің маңдайлық өсіндісіне қарай өтеді.
Одан әрі көз шарасының жоғарғы жиегі арқы-
лы маңдай сүйектің мұрындық тілігіне барып
аяқталынады.
Бұлшекаралық сызықшадан жоғарғыбөлігін
бассүйектің қақпағы деп аталынады (№63-су-
ретті қараңыз).
Бетсүйектің қақпағы, саіуагіа оззіз сгапі,
олмаңдай, төбе, самай, шүйде сүйегінің қабық-
шалы бөлігінен және сына сүйектің үлкен қана-
тынан құралған. Бұл аталған сүйектер тәжді,
сагиталді, ламбда тәрізді, сына-самай, сына-бет-
сүйектік және қабыршақты жіктер арқылы
қосылып, бассүйектің қақпағын құрайды.
Жіктердің аттары орналасуына, сыртқы піші-
ніне және іргелес орналасқан сүйектердің ат-
тарына қарай аталынады.
[ргелес сүйектердің аралығында, жіктердің
бойында құрылысы дәнекер ткандардан тұра-
тын және ми сауыты қысымының әсерінен қан-
тамырлардың соғуы айқын байқалатын орын-
дарды бассүйектің еңбектері, іопіісиіиз оззіз
сгапіі, деп атайды. Орналасуына қарай жас
нәрестелерде алты жұп және тақ еңбектерден
тұрады.
Тақеңбектерге: алдыңғы (маңдай), жәнеарт-
қы (шүйде) жатса, жұп еңбектерге: сына
сүйектің, самай сүйектің емізік тәрізді өсін-
дісінің маңындағы емізік еңбегі жатады.
1. Алдыңғы (маңдай) еңбегі, Ғопіісиіиз
апіегіог, сыртқы пішіні ромбатәрізді болып са-
гитальді жіктен ламбда жіктің аралығында ор-
наласқан. Олалғашқыжылдың бастапқыкезе-
ңінде сүйектік тканға айналады.
2. Артқы (шүйделік) еңбегі, Гопіісиіиз
розіегіог, бассүйектің бүйір қапталында: алдын-
да және жоғарыда маңдай, төбе сүйегімен,
төменде самай сүйектің қабықшалы бөлігімен
және сына сүйектің үлкен қанатымен шекте-
сетін жұп еңбек. Ол, туғаннан кейінгі кезеңде
жеделбітісіп, сүйектіктканғаұласады.
3. Сына сүйектің еңбегі, Ьопіісиіиз
зрһепоісіаііз, бассүйектің бүйір қапталында: ал-
дында жөне жоғарыда маңдай, төбе сүйегімен,
төменде самай сүйектің қабықшалы боліпмен
және сына сүйектің үлкен қанатымен шекте-
сетін жұп еңбек.
Олтуғаннан кейін жеделбітісіп, сүйектіткан-
ға ұласады.
4. Самай сүйектің еміздік тәрізді өсін-
дісінің маңындағы еміздіктік жұп еңбек,
іопіісиіиз тазіоісіеиз. Ол, шүйде сүйегінің
қабықшалы бөлігімен төбе сүйегімен және са-
май сүйектің еміздіктік бөлігінің аралығында
орналасқан, Туғаннан кейін бір жасқа толар
кезеңде бітісіп, сүйекгіктканғаұласады.
Бұл аталған еңбектердің гграктикалық мәні,
жас нәрестенің өмірге келер кезеңде бас
сүйектің бір-біріне өзара жақындастырып,
ықшамдалындырып кіші жамбас қуысынан
жарық дүниеге келуіне ықпал етеді.
Бассүйек негізінің топографиясы
Бас сүйектің негізі, Ьазіз оззіз сгапіі деп,
бас сүйектің шекаралық сызықшадантөмен ор-
наласқан бөлігін айтамыз (№62, 65-суреттерді
қараңыз). Топографиялық орналасуына қарай:
сыртқы беті мен ішкібеттері ажыратылады.
I. Бассүйек негізінің сыртқы беті — Ьазіз
сгапііехіегпа, алдында бет суйектермен шекте-
седі (№62-суретті қараңыз). Негізінің сыртқы
бетінің алдында сүйектік таңдай раіаішп оззеит
мен сына сүйектің қанат тәрізді өсіндісінің ме-
диалді табақшасы, ргосеззиз ріегудоісіеиз
тесііаііз, орналасқан. Ол, таңдай сүйектің пер-
пеңдикулярлық табақшасы мен беттесіп, мұрын
қуысының хоана, сһоапае, тесігінің бүйір қабы-
рғасын құрауға қатысады.
Сына сүйектің қанаттәрізді медиалдіөсіндісі
мен латералды өсіндісінің табанының аралы-
ғында: қайықша тәрізді ойыс, іоззазсарһоідеа,
артқы қапталында ішкі жиегі, жырымдалған,
саңлау тәрізді жыртық тесік, іогатеп Іасегит,
айқын байқалады. Жыртық тесіктіңлатералды
қапталында, сына сүйекті үлкен қанатының
сыртқы бетінде; сопақша тесік, іогатеп оуаіе,
пен қылқанды тесік артқы және латералды қап-
талында: төменгі жақ буынының ойысы, іозза
тапсііЬиІагіз, оның буын беті, /асіез агіісиіагіз,
алдында буын төмпешігі, іиһегсиіит агіісиіаге,
орналасқан.
Самай сүйектің тастақты бөлігінің немесе
пирамидасының сыртқы бетінде: ішкі ұйқы ар-
териясы өзекшесінің, сапаііз сагоіісиз, сыртқы
тесігі, Ьогатеп сагоіісит ехіегпит; артқы қап-
талында мойындырық ойысы, Ьозза ]иди]агіз,
айқын байқалады.
Мойындырық тесік — іогатеп рідиіапз, ол
самай сүйектің мойындырықтық тілігі мен
шүйде сүйегініңлатералды бөлігінің мойынды-
рықтық тілігінің, бір-бірімен өзара беттесу нәти-
жесінде құралған. Бұлтесік арқылы, ішкі мой-
ыңдырықтық вена, удидиіагіз іпіегпа, IX жұп
57
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
— тіл-жұтқыншак, ми нерві мен ХІ-жұп қосым-
шами нерві п.ассезогіиз, өтеді, Мойындырықте-
сіктің артында біз тәрізді өсінді, ргосеззиз
зіуіоігіеиз, артында самай сүйектің еміздік
тәрізді өсіндісі, ргосеззиз тазіоігіеиз, орналас-
қан,
Бұлатаулардың аралығында біз-еміздік тесік,
Іогатеп зіуіотазіоігіеит, орналасқан. Ол, самай
сүйектің терең қабатында орналасқан бет нерві
өзекшесінің, сапаіізІасіаііз, сыртқы тесігі болып
саналады. БұлөзекшеарқылыУІІжұп — бетми
нерві, п.іасіаііз, өтеді.
Сыпа с үйектің денесі ш үйде с үйектің денесі
мен 17-18 жасқа дейін сына-шүйделік шемір-
шектік, одан соңғы даму кезінде сүйектік ткан
арқылы бітіскен. Сонымен қатар, сына сүйегі
мен самай сүйектің тас бөлігі, бір-бірімен өзара
аралық сына-тастық шеміршектік ткан,
зупсһопгігозіз зрһепореітоза, арқылы шектессе,
самай сүйегініңтас бөлігі, шүйде сүйегі мен тас-
5иШга 5рһепоГгопіаіІ5
5иШга $циато$а
Вогзит $е11ае
5е11а Шгсіса
Ропіз асиаіісив іпіегпиз
5и1си$ зіпи.ч реігозі вирегюгй
5и1си$ $іпи$ аіетоігіеі
ЗиШга ІатЬгіоігіеа
5ишга согопаііз
5и1сі аПегіо$і
Ьатіпа һогіхопіаііз 05$і$ раіаіті
Ьівеа туіоһуокіеа
Ргосе$5и$ раіаііпиз
Зиісиз $іпц8
1гап8Үег8І
8иШга
оссірііот ааіокіеа
Ғогатеп іи^иіаге
Сапа1І5 һурО£Іо$$а1і5
Сопйуіих оссфіиіів
Зупсһоп-
ІГО8І5
зрһепооссі-
рііаііз
8іпи$
ірһепоігіаііа
8иШга $рһепо-
уотегіапа
Ргосехзш р(егу£оі<іеи$} іатіпа тегііа1і$
Уотег
61-сурет. Бассүйектің ішкі бетінің көрінісі
Сгікіа доііі
8іпи$ Ггопіаііз
Зріпа пахаііз
Оз пазаіе
Ъатіпа
регрепдісиіагіз
о$$і8 еіһтоігіаіів
Сгі5іа зрһепоісіаііз
Сопсһа па$а1і5
іпГегіог
Махіііа
(ргосеззиз
аіұеоіагіз)
МапгііЬиІа
58
ОЗТЕОЬОСІА
шүйделік шеміршектік ткан, зупсһопсігозіз
реігооссірііаііз, арқылы жалғасқан. Бұлшемір-
шектік байланыстар мацериаланған бассүйек-
терде, шеміршектікткандардың орнында сына-
тастақ саңылау, [іззига зрһепореігоза, мен тас-
тақ шүйделік саңылауларды, [іззига реіго-
оссірііаііз, айқын байқауға болады.
Бассүйектің сыртқы бетінің орталық
бөлігінде орналасқан шүйде сүйегінің үлкен
тесігі, [огатеп оссІрііаііз тадпит, алдында
жұтқыншақтық төмпешік, іиЬегсиіит
рһагупдеит, артында шүйде сүйегінің айдар-
шығы, сопсіуііз оссірііаііз, сыртқы бұдыры,
ргоіиЬегапііа оссірііаііз ехіегпа, сыртқы қырқа-
сы, сгізіа оссірііаііз ехіегпа, және желкелікжо-
ғарғы, төменгі және ең жоғарғы сызықшалары,
Ипеа писһае зирегіог, іп[егіог еі зиргета, айқын
байқалады.
II. Бассүйектің негізінің ішкі немесе ми
сауытына қараған беті, Ьазіз сгапіі іпіегпа,
ойыстаужәне бұдырлау болып келген (№65-су-
ретті қараңыз). Ми сауытының бұлбеті, мидың
төменгі беті мен тікелей беттесіп орналасқан-
дықтан, ол ми сауытының алдыңғы, ортаңғы
жөне артқы ойысына бөлінеді.
Раіаіит оззеит
Зиіига раіаііпа тесііапа
$ұег$а
Сһоапае
Агсиз гуеотаіісиз
5и(ига зрһепоздиато
Ғо55а ясарһоісіеа
ТиЬегсиіит агХісиІаге
Ргосезкиз 5іуІоісіеи8
Ғо5$а іиеиіагіз
ІпсІзига тазіоісіеа
Ғогатеп іивиіагіз
СопсіуІи$ оссірііаііз
Зиіига ^атЬгіокіеа
СапаІі$ сагоіісиз
Ғогатеп
зіуіотазіокіеит
Ғізхига зрһепореігоза
Ғо5за тапсііЬи1агІ5
Ргосе55и5 раіаііпив
Батіпа һогіхопіаіі^
Ғогатеп тақпит
Зиіига раіаііпа і
МахіПа
Зріпа па$а1І5 ро5іегіог
Уотег
Зиіига іуйотаіісотахіІІагй
Сгі5іа іпҒгаіетрога1І5
Ғо5«а іетрогаііз
Ғо55а іпҒгаіетрога1І5
ОМІ5 раіаііпі
Ьатіпа тесііаііз
ргосевзих ріегуеоійеі
Ғозза іпҒгаіетрогаІіз
Ьатіпа Іаіега1і5
ргосе5505 ріегу£Окіеі
Ғогатеп оұаіе
Ғогатеп Іасегит
Ғогатеп зріпокит
8упсһпопсіго5І5
5рһепооссірііаІІ8
ТиЬегсиІит
рһагуп^еит
Ргосе55и5 таМоісІеиз
Ғі55ига
реігооссірйа1І5
Сгізіа оссірііаііх
ехіета
Ьіпеа писһае іпГегіог
Ьіпеа писһае 8ирегіог
РгоіиЬегапііа оссірііаііз ехіета
62-сурет. Бассүйектің сыртқы бетінің көрінісі
59
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ми сауытының алдыңғы шұңқыры -
[озза сгапі апіегіог, ол ми сауыты ойысының
ішіндегі таяздау келген ойыс. Бұлойыс ми сау-
ытыныңортаңғы ойысынан, сына сүйектің кіші
қанатының артқы жиегі мен түрік ершігінің
төмпешігі арқылы шектелген. Қабырғалары:
маңдай сүйек-тің көз бөлігінің ми сауытына
қараған бетімен сына сүйектің кіші қанаты
және тор сүйектің тесіктелген табақшасынан
тұрады. Бұл ойыстың тереңдеу келген бетінде,
торс үйектің әтеш айдаршығына ұқсаған қырқ-
асы, сгізіа даііі, алдында соқыр тесік, Іогатеп
сасипі, айқын бай-қалады.
2. Ми сауытының ортаңғы шұңқыры —
[озза сгапіітегііа, ми сауытының басқа ойыста-
рына қарағанда бүйір қапталы тереңдеу болып
келген. Бұл ойыс ми сауытының артқы ойысы-
нан: самай с үйектің тас бөлігінің жоғарғы қыры-
мен түрік ерінің арқасы арқылы шектелген.
Қабырғасы: сына сүйектің денесі мен үлкен
қанатының ми сауытына қараған беті және са-
май сүйектің тастақ бөлігі мен бұл сүйектің
қабықшалы бөлігінің ми сауытына қараған бет-
інен құралған. Бұл ойыстың алдында түрік
ерінің төмпешігі, іиһегсиіит зеііае; артында
түрік ерінің арқасы, гіогзит зеііае; аралънъіүцуа
гипофиз безінің ойысы, [оззаһурорһузіаііз, ай-
қын байқалады. Түрік ерінің бүйір қапталында
ішкі ұйқы артерияның батыңқысы немесе
жүлгесі — зиісиз сагоіісиз, орналасқан. Ол, ішкі
ұйқы артерия өзегінің, сапаііз сагоіісиз, тіке-
лей жалғасы болып саналады. Ішкі ұйқы арте-
риясы жүлгесінің бүйір қапталында: сопақша
тесік, [огатеп оуаіе, артқы қапталында қылқан-
ды тесік, [огатеп зріпозит, және жыртық тесік,
[огатеп Іасегит, айқын байқалады.
Сонымен қатар, самай сүйектің тас бөлІгінің
алдыңғы бетінде: жоғарғы тастық қойнаудың
жүлгесі, зиісиз зіпиз задііаііз зирегіог; доға
тәрізді көтеріңкі, етіпепііа агсиаіа; дабыл
қуысының қақпағы, іедтеп іутрапі; үлкен және
кіші тастақ нервтерінің саңылаулары, һіаіиз
сапаіізп.реігозітаіогіз еітіпогіз, және алдыңғы
бетінің ұшына таман орналасқан, V — жұп
үшкіл ми нервтің сезімтал түйінінің батыңқы-
сы, ітргеззіо ігідетіпі, анық көзге көрінеді.
Ми сауытының ортаңғы ойысы: көз шарасы,
сына сүйектің үлкен қанаты мен кіші қанаты-
ның аралығындағы көз шарасының жоғарғы
саңылауы, [іззига огЬііаііз зирегіог, арқылыжал-
ғасады. Бұл саңылау арқылы: ІП — жұп көз
қимыл ми нерві, п.осиіотоіогіиз, IV — шығыр
ми нерві, п.ігосһіеагіз, VI — жұп әкеткіш ми
нерві, п.аЬгіисепз, жәнеУ — жұп үшкілнервтің
көздік нервісі, п.орһіаітісиз, көз шарасына
қарай бағытталады.
3. Ми сауытының артқы шұңқырының -
[озза сгапіі реозіегіог, алдыңғы шекарасы; самай
сүйектің жоғарғы қыры және түрік ерінің ар-
қасы мен шектелсе, артқы шекарасы: шүйде
сүйегінің көлденең қойнауының саласымен,
зиісиз зіпиз Ігап8үег8и8, және шүйде сүйектің
ішкі шығыңқысы, ргоіиЬегапііа оссірііаііз
ехіегпа, арқылы шектеледі. Ми сауытының ор-
таңғы ойысының қабырғалары: шүйде
сүйегінің тас бөлігінің артқы бетінен тұрады.
Бұл ойыстың орталық бөлігінде: шүйде
сүйегінің үлкен тесігі, Іогатеп тадпит, алдын-
да ылдыйы, сііуиз, бүйір қапталында ми сауы-
гынансыртқақарайбағытталған:ІХ — жұптіл-
жұтқыншақ ми нерві, п.діоззорһагупдеиз, X -
жұп кезбе ми нерві, п.уадиз, XI — қосымша
нерві, п.ассезогіиз, және ішкі мойындырық вена
қантамыры, у.[идиІагіз іпіегпа, өтетін мойынды-
рықтықтесігі, [огатепіидиіагіз, орналасқан.
Сонымен қатар, шүйде сүйегінің латералды
бөлігінің терең қабатында горизонталді бағыт-
та, XII — жұп тіласты ми нервінің тіласты өзек-
шесі, сапаіізһуродіоззаііз, айқын байқалады.
Шүйде сүйегінің үлкен тесігінің артқы қап-
талында: шүйде сүйегінің ішкі қырқасы: сгізіа
оссірііаіізіпіета, орналасқан, олөрлеме бағыт-
та өтіп, бұл сүйектің ішкі шығыңқысына,
ргоіиЬегапііа оссірііаііз Іпіегпа, одан әрі шүйде
сүйегініңкресттәріздікөтеріңкісіне, етіпепііа
сгисі[огті8, ұласады. Шүйде сүйегінің крест
гәрізді көтеріңкісінің бойында: жоғарғы саги-
талді қойнаудың жүлгесі, зиісиз зіпиз задііаііз
зирегіог, мен көлденең қойнаудың жүлгесі,
8иІси8 зіпиз ігапзүегзиз, орналасқан. Бұл қой-
наулардың жүлгелері бір-біріне ұласа келе алға
қарай бағытталынып сигма төрізді қойнаудың
жүлгесін, зиісиз зіпиз зідтоігіеі, құрайды.
Самай сүйегінің тастақты бөлігінің ми сауы-
гының артқы ойысына қараған бетінде: сигма
тәрізді қойнаудың жүлгесі; зиісиз 8Іпиз
зідтоігіеі, су құбырының сыртқы тесігі, арегіига
ехіегпа адиегіисіиз уезііЬиІі; алдында ұлу өзек-
шесінің сыртқы тесігі, арегіига ехіегпа
сапаіісиіі сосһіеае, және есту өзекшесінің ішкі
тесігі, рогиз асизіісиз іпіегпиз, оның өту жолы,
теаіиз асизіісиз іпіегпив, айқын байқалады.
Бетсүйектердің
топографиясы
Бетсүйектер, беттің сыртқы пішінін, өлпетін
құрап қоймай, көз шарасының, мұрын қуысы-
ның, ауыз қуысының қабырғасын құраумен
қатар, самай, самай асты және қанат-таңдай
ойысының қабырғаларын құрауға қатысады.
60
ОЗТЕОЬОСІА
“'“М
тіпа ехіегпа
Ьатіпа іпіегпа
Віріоё
О$$а зиһігаііа
Ғоұеоіае
£гапи1аге$
Оа Ггопіаіе
Зиіига согопаій
Зиіига $а&іна1і$
5иІсі агіегіозі
эиіига ІатЬсіоісіеа
0$ оссірііаіе
5и1си§ 5Іпи$
5а£іһа1І8
вирегіогіз
63-сурет. Бассүйектің қақпағының
ішкі бетінің көрінісі
М¥РЫН ҚУЫСЫ
Мұрын қуысы — сауііаз пазі, бет сүйек-
тердің жоғарғы бөлігінің орталығында орна-
ласқан құрылысы мен қызметі күрделі қуыс-
тық (№40,41,42,50-суреттерДі қараңыз). Мұрын
қуысының қабырғалары, сүйектік және шемір-
шектік бөліктен тұрады. Бұл қуыстың кіретін
сүйектік тесігін алмұрт тәрізді тесік, ареііига
рігііогтіз, деп аталынады. Артқы немесе
жұтқыншақпен жалғасатын тесігін “хоан" —
сһоапае деп аталады. Сонымен қатар, мұрын
қуысының жоғарғы, төменгі, бүйір және ара-
лық қабырғалары ажыратылады.
1. Жоғарғы қабырғасы: мұрын сүйегінен, тор
сүйектіңгоризонталдітабақшасынан және сына
сүйегі мен шүйде сүйектің денесінің мұрын
қуысына қараған бетінен тұрады.
2. Төменгі қабырғасы: сүйектік таңдайдан,
раіаіит оззеипітррһъі.
3. Аралық қабырғасы: кеңсірік сүйек пен тор
сүйектің перпендикулярлық табақшасынан
тұрады.
4. Бүйір қабырғалары: жоғарғы жақ сүйек-
пен, тор сүйек лабиринтінің мұрын қуысына
қараған бетінен және таңдай сүйектің перпен-
дикулярлық табақшасы мен төменгі кеуілжір
сүйегінің мұрын қуысына қараған беттерінен
61
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Зиіііга закНіаІіа
64-сурет. Бассүнегінің артқы көрінісі, сгапішп
құралған. Мұрын қуысының бүйір қабырғасы-
ның мұрын қуысына қараған бетінде жоғарғы,
аралық және төменгі кеуілжірдің аралығында,
мұрын қуысының үшөтужолы айқын байқала-
ды.
а) Мұрынның жоғарғы жолы, теаіиз пазі
зирегіог, мен ортаңғы кеуілжірдің, сопсһа
пазаіізтесііиз, аралығындаорналасқан. Мұрын
қуысының бұл өту жолы, сына сүйектің қой-
науы мен және тор сүйектің артқы ұяшығымен
өзаражалғасады,
ә) Мұрынның ортаңғы жолы, теаіиз пазі
тедіиз, ол аралық кеуілжір мен төменгі ке-
уілжірдің аралығындаорналасқан. Бұлөгужол:
маңдай, жоғарғы жақ сүйегінің қойнауы мен
және тор сүйектің лабиринтінің алдыңғы, ара-
лық ұяшығымен жалғасады.
б) Мұрынның төменгі өту жолы, теаіиз
пазі іпіегіог, томенгі кеуілжір мен таңдайдың
аралығындаорналасқан. Бұлөту жол: көзшара-
сы мен мұрын-көзжас өзегі — сапаііз
пазоіасгітаііз, арқылы, мұрын қуысы мен; ауыз
қуысы мен күректістік өзекше — сапагіз
іпсізіүиз, арқылы жалғасады.
Сүйектік таңдай
Сүйектік таңдай, раіаіит оззеит, ол мұрын
қуысын ауыз қуысынан бөліп тұрушы аралық
табақша болып саналады (№50,51,52-суреттерді
қараңыз).
Сүйектіктаңдайдың алдыңғы 2/3 бөлігі, жо-
ғарғы жақтың таңдай өсіндісінен тұрса, артқы
1 /3 болігі тандай сүйектің горизонталді табақ-
шасы мен пирамидалық өсіндісінен тұрады.
Бүйір қабырғалары: жоғарғы жақ сүйекгің
альвеолярлық өсіндісі мен іргелес орналасқан.
Сүйектіктаңдайдың орталық бөлігінде, сагитал
жазықтықтың бойында орталық таңдай жігі,
зиіига раіаііпа тесііапа, айқын байқалады. Ол,
жоғарғы жақ сүйегінің екі жақтық таңдай
өсіндісінің бір-бірі мен өзара бірігу нәтижесін-
де қалыптасқан. Көлденең жіктің алдында,
күректістікөзекше, сапаіізіпсізіүиз,және оның
тесігі, іогатеп іпсізіүит, орналасқан. Сүйектік
гаңдайдың артқы бөлігі, тандай сүйектің гори-
зонталді Табақшасы мен көлденең таңдайлық
жік, зиіига раіаііпа ігапзуегза, арқылы шектел-
ген.
Сүйектіктаңдайдың артқы бөлігінде:үлкен-
деу келген үлкен таңдайлық тесік, [огатеп
62
ОЗТЕОЬОСІА
65-сурет. Бас сүйек негізінің ішкі бетінің көрінісі
раіаііпшп та^ог, оның артқы қапталындашағын
келген 1 -2 кіші тандайлық тесік, /огатіпараіаііпа
тіпога, айқын байқалды. Бұлтесікшелерқанат-
тандай ойысын ауыз қуысы мен жалғастырып
тұрушы қанат-таңдай өзекшенің, сапаііз
ріегудораіаііпиз, тікелей жалғасы болып сана-
лады.
КӨЗ ШАРАСЫ
Көз шарасы, огЫіа сыртқы пирамидаға
ұқсап, бүкіл көру мүшелердің қуыстығын құ-
раушы сүйектіккеңістік большсаналады (№31,
32, 33, 56, 67, 68-суреттерді қараңыз).
Көз шарасының кіреберіс тесігі, асіііиз
огЫіае, немесе көз шарасының (пирамндатөрізді
қуыстықтың) табаны мен көру нервіөзекшесінің
тесігіне бағытталған ұшы, ажыратылады.
Көз шарасының кіреберіс тесігінің сыртқы
пішіні, төрт бұрыш тәрізді доғаланыпкелген. Бұл
жиек, жоғары да: көз шарасының жоғарғы
жиегі — тагдо зиргаогЫіаІіз, арқылы төменде
көз шарасының төменгі жиегі — тагдо
іігігаогЫіаІіз, арқылы шектелген. Көз шарасы-
ның тегістеу болып келген төрт қабырғасы ажы-
ратылады.
1. Көз шарасының жоғарғы қабырғасы,
рагіеззирегіог, маңдай сүйектің көз бөлігініңкөз
шарасына қараған беті мен сына сүйектің кіші
қанатынан тұрады. Сына сүйектің кіші қанаты-
ның көз шарасына қараған бетінде, көру
нервінің өзекшесі, сапаііз оріісиз, айқын бай-
қалады. Көз шарасының жоғарғы қабырғасы-
ның көз шарасына қараған беті тегістеу жөне
ойыстау болып келген. Бүйір қапталында,
63
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ғогатеп сесит
Ьатіпа сгіЬгоза
іи^ит $рһепоігіа!е
8иіига $рһепоГгопіа!і$
8упсһотіго8І8
$рһепооссіріШі$
Ітргеззіо ігіветіпі
ҒІ58ига
$рһепореіго$а
СІМ18
Ғіззига
реіго$циато$а
ТиЬегсиІшп зеііае
Аіа тіпог
Сапаііз оріісиз
Эогаит зеЦае
8иІси$ сагоііси$
Сапа1і$ соп<іу1агі$
8и1си$ $іпи$
$І£тоі<іеі
8и!си$ $ши$
реігозі $ирегіогі$
Ғогатеп $ршо$ит
Сапаііз һуровіоззаііз
Ғогатеп таепит
Сгізіа оссірііаііз іпіета
Зңиата оссірһаік
Ғогатеп Іасегит
Ғогатеп оұаіе
Ғіззига
реІгооссірііа!і$
Рогиз асизіісиз
іпіетиз
8и1си$ $ши$
реіго$і іпГегіогй
Ғогатеп ^ивиіаге
66-сурет. Бас сүнек негізінің мн сауытына қараған бетінің топографиясы
' іа доШ
Рагв огЬііаІіз О88І8 Ггопіаііз
Зиісиз ргесһіа$та1і$
Ғозза Һурорһу$іа1і$
Аіа тц/ог
Ғогатеп гоШпйит
көзжас безінің ойысы, Іозза Іасгітаііз, алдыңғы
және медиалді қапталында: шығырлық қылқан,
зріпа ігосһіеагіз, оның артында шығырлық қыл-
қанның шұңқыршасы — Іоуеа ігосһіеагіз, орна-
ласқан.
2. Көз шарасының латералдық қабыр-
ғасы — рагіез Іаіегаііз: бетсүйек, оз гудота-
іісит, пен сына сүйектің үлкен қанатының көз
шарасына қараған бетінен тұрады. Латералдық
қабырғасы, жоғарғы қабырғасынан көз шара-
сының жоғарғы саңылауы, ііззига огЫіаІіз
зирегіог, арқылы шектелген. Сонымен қатар, бет
сүйектің көз шарасына қараған бетінде: бет-
сүйектік-көзшарасы өзекшенің тесігі, [огатеп
гудотаіісо огЫіаІіз айқын байқалады.
3. Көз шарасының медиалдіқ қабыр-
ғасы: рагіез тесііаііз, алдында: көзжас сүйегі
мен тор сүйектің лабиринтінің көз шарасына
қараған бетінен; артқы қапталы: сына сүйектің
а,енесінің латералдық бетінен тұрады (№67- су-
ретті қараңыз). Медиалды қабырғасының ал-
дыңғы бөлігінде көзжас қапшығына, зассиз
Іасгітаііз, бағытталған көзжас-мұрын өзек-
шенің саласы, зиісиз пазоіасгітаііз, орналас-
қан. Көзжас қапшығында жинақталған көздің
жасы, мұрын қуысына қарай көзжас — мұрын
өзекшесі, сапаііз пазоіасгітаііз, арқылымұрын
қуысына қарай бағыт алады.
Медиалды қабырғасының жоғарғы жиегінің
бойында, тор сүйектің алдыңғы, артқы тесіктері,
Іогатеп еіһтоісіаіе апіегіиз еі тесііиз, орналас-
қан.
4. Көз шарасының төменгі қабырғасы,
рагіез іпіегіог, ол жоғарғы жақ сүйегі мен бет
сүйектің көз шарасына қараған бетінен және
таңдай сүйектің көз шарасына бағытталған
64
ОЗТЕОЬОСІЛ
Сапаііз ріегуйоіһеиз
Ргосеззиз огЬііаІм
Іатіпае регрепдісиіагіз
О88І5 раіаііпі
5иіига Ггопіоіасгітаііа
с—Ғасіея огЬйаІіз тахіііае
СапаІіБ іпГгаогЬііаІіз
5іпи5 тахіВагіз
Ғогатеп еіһтоігіаіе апіегіиз
5иіига Ггопіо-еіһтоісіаім
Ьатіпа огЬйаІй озкіз еіһтоИаІк
Ғогатеп еіһтокіаіе рояіегіиз
5иіига еіһтоіботахІПагіБ
()$ зрһепоісіаіе
сапаііз оріісиз
(зонд енгізілген)
Ғогатеп зрһепораіагіпит
5ігіси5 іпГгаогЬііаІіз
5иіига крһепотахШагіз
Ғозза іетрогаів
5иіига еіһтокіоіасгітаій
0$ Іасгітаіе
Сгізіа іасгітаііз розіегіог
сапаім пазоіасгітаів
(зонд енгізілген)
5иіига 1асгітотахіПагІ5
67-сурет. Көз шарасы мен қанат тәрізді таңдай шұңқыры.
Оң жағының көрінісі (оң көз шарасының медиальды қабырғасы).
Аіа та)ог
Сгізіа іпГгаіетрогаІі»
Ғогатеп $рһелора1аііпит
Ғо$.$а ріегувораіаііпа
Ғіззига огЬііаІіз ІпГегіог
Ғогатіла аіуеоіагіа
ЬатІпа Іаіегаііз ргосеззиз
ріегуеоібеі
Ргосе$8и$ ругатйаііа
О8І5 раіаііпі
Натиіиз ріегуеоігіеиь
5иіига зрһепо^чиатоха
Рагз зчиатоза
085І5 (етрогаІЬ
Т иЬег тахШае
Магео зиргаогЬііаІіз
5иіига Ггопіопахаііз
5Шига ГгопіотахШагіз
5иіига хрһепогуқотаііса
5иіига сіһтоігіоіасптаіь
сапаііз
па50Іасгітаіі$
ішінс енгізілген
зонд
Ғо55а іпГгаіетрогаІіз
68-сурет. Самай ойысы мен самайасты шұңқыры және
қанат тәрізді таңдай шұңқырының оң жақтық бетінің көрінісі.
5-163
65
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
өсіндісінен тұрады. Төменгі қабырғасы мен
латеральдық қабырғалардың аралығында көз
шарсын самайасты ойысын қанат-тандай ойы-
сы мен өзара байланыстырып тұрушы кез ша-
расының төменгі саңылауы, /І55ига огЫіаІіз
іп/егіог, орналасқан. Сонымен қатар, кез шара-
сының төменгі бетінің бүйір қапталына таман
кез шарасының теменгі саласы, зиісиз
іпгіаогһііаІІ5, айқын байқалады. Бұл сала, гори-
зонталді бағытта өтіп, жоғарғы жақ сүйегінің
терең қабатында, көз шарасының төменгі өзек-
шесіне, сапаііз іпгіаогЫіа1І5, ұласып, жоғарғы
жақ сүйегінің алдыңғы бетінде көз шарасының
төменгі тесігі, /огашеп іпгіаогЫІаііз, мен аяқта-
лынады. Бүлезекшеден, жоғарғы жақсүйегінің
терең қабатында, жоғарғы жақ сүйегі тістерінің
түбіріне бағытталған жоғарғы альвеолярлық
алдыңғы, аралық өзекшелер, сапаііз аІУеоіагіз
зирегіогапіегіогеітегііиз, өтеді.
Самай шұңқыры
Самай шұңқыры, /овза (епірогаііз, ол бас
сүйектің бүйір бетінде орналасқан екі жақты-
лық ойыстантұрады. Бұлшұңқырлардыңезара
межелік сызықшасы, жоғарыда самайлық жо-
ғарғы сызықшамен, ііпеа іетрога1І5 зирегіог,
теменде самай астылық қырқа, сгІ5(а
іпгіаіетрогаЫ, аралығындаорналасқан. Самай
шұңқырының медиалдіқ, алдыңғы және лате-
ральдық қабырғалары ажыратылады.
1. Медиальды қабырғасы: төбе сүйегінің
сыртқы бетінің сыналық бұрышының маңын-
дағы төмснгі бөлігінен, самай сүйектің қабық-
шалы бөлігінің сыртқы бетінен және сына
сүйектің үлкен қанатының самай шұңқырына
қараған бетінен құралған.
2. Алдыңғы қабырғасы: бетсүйек пен маң-
дай сүйектің бетсүйектік өсіндісінің самай
шұңқырына қараған бетінентұрады. Алдыңғы
бетінде: көз шарасы самай шұңқыры мен езара
жалғастырып тұрушы бетс үйектік-самай өзек-
шеніңтесігі, /огатеп худотаіісоіетрогаіе, айқ-
ын байқалады.
3. Латеральды немесе бүйір қабырға-
сы: бет сүйектік доғадан тұрады.
САМАЙАСТЫЛЫҚ ПІҰҢҚЫР
Самайастылық шұңқыр, /055а іпгіаіет-
рогаіів, бұл шұңқырдың келденең ені биіктігіне
қарағанда көлемді болып келген, ол самай
шұңқырының тікелей жалғасы болып санала-
ды. Самай шұңқыры мен самайастылық
шұңқырдың өзара межелік шекарасы самайас-
тылық қырқа, сгізіа іпгіаіетрогаііз, болып са-
налады. Бұлшұңқырдың алдыңғы, медиалді, ла-
теральды қабырғасы ажыратылады.
а) Алдыңғы қабырғасы: жоғарғы жақ
сүйегінің самай астылық шұңқырына қараған
бетіндегі жоғарғы жақтық бұдырынан, іиЬег
тахіііае,
ә) Медиальды қабырғасы: сына сүйектің
латеральды қанат тәрізді өсіндісінен;
б) Латеральды қабырғасы: дәлірек айт-
сақ жоқ, ол төменгі жақ сүйегінің бұтағы —
гати5 тапгііһиіае, бұл шұңқырдың латеральды
қабырғасын құрауға қатысады.
Самайастылық шұңқыр одан әрі бұл шұң-
қырдың ішкі қапталына қарай бағыт алып,
қанат-таңдай шұңқырына ұласады.
ҚАНАТ-ТАҢДАЙ ШҰҢҚЫРЫ
Қанат-таңдай шұңқыры, /озза ріегудо-
раіаііпа, олсамайастылық шұңқырдың тікелей
жалғасы болып саналады (№68-суретті қара-
ңыз). Бұл шұңқырдың қабырғасы таңдай
сүйектің перпендикулярлық табақшасы мен
сына сүйектің қанат тәрізді есіндісінен тұра-
гындықтан қанат-таңдай шұңқыры деп сол се-
бепті аталады. Бұл шұңқырдың үш қабырғасы
ажыратылады: а) алдыңғы қабырғасы: жоғарғы
жақ сүйегінің бұдырынан; б) артқы қабырғасы:
сына сүйектің қанат тәрізді есіндісінен тұрады.
Қанат-таңдай шұңқырының практикалық
маңызы: а) біріншіден құрылысы да қызметі
жағынан өте күрделі парасимпатикалық қанат-
таңдайтүйіні орналасса, ә) екіншіден парасим-
патикалық түйіннен нервтендірілетін мүшелер-
ге бағытталған түйіннен кейінгі нерв талшық-
гары арқылы бірнеше қуыс пен өзара жалғас-
тығында.
Қанат-таңдай шұңқырының өзара қатынас-
тары.
1. Ауыз қуысы мен — таңдай сүйегінің гори-
зонгалді табақшасының үлкен өзекшесі, сапаііз
раіаіітт та]‘ог, арқылы;
2. Көз шарасымен көз шарасының төменгі
саңылауы, /І55ига іпгіаогЫіаІІ5, арқылы;
3. Мұрын қуысы мен: сына-таңдайлық тесік
— /огатеп 5рһепораІаііпит, арқылы; 4. Ми са-
уытының ортаңғы шұңқырымен: дөңгелек тесік,
/огатеп гоіипгіит, арқылы; 5. Қанатты өсіндісінің
езекшесі — сапаіізріегудоігіеиз, арқылы ми са-
уытының сыртқы негізімен байланысады.
66
ОЗТЕОЬОСІА
ҚОЛДЫҢ СҮЙЕКТЕРІ
Қолдыңсүйектері, тетЬгізирегіогіз, то-
пографиялық орналасуына қарай: иық белдеу
суйектеріне, сіпди/ит тетһгізирегіогіз, (бұға-
на, жауырын сүйегі) және қолдың еркін орна-
ласқан сүйектеріне — зсе/еіоп тетЬгі зирегіогіз
тоқпан жілік, кәрі жілік, шынтақ жілік, білезік,
алақан, саусақ сүйектеріне белінеді (№69-су-
ретті қараңыз),
Иық белдеу сүйектері
Жауырын
Жауырын, оя зсариіа, II — қабырға мен VIII
— қабырға аралығында орналасқан, сыртқы
пішіні үш бұрыш тәрізді жұп жалпақ сүйек
(№69, 70, 71, 72-суреттерді қараңыз), сырт-қы
пішіні үш бұрышты болыпкелуіне байланысты:
үш қыры, үш бұрышы және екі беті ажыраты-
лады.
1. Жоғарғы қыры, тагдо зирегіог, жұқа-
лау келген. Бұл қырдың бойында жауырынның
жоғарғы тілігі, іпсізига зсари/ае зирегіог, орна-
ласқан. Маңерацияламаған сүйектерде жауы-
рынның колденең жоғарғы байламы, Іідатеп-
іит ігапзуегзит зсариіае зирегіиз, арқылы бұл
тілік, жауырын үстілік нерв, п.зиргазсари/агіз,
пен қантамырлар өтетін тесікке айналады. Жо-
ғарғы қырының латеральды бөлігінен жоғары
қарай, одан орі темен және сыртқа қарай ба-
ғытталынып, сыртқы пішіні құстың тұмсығы
торізді өсіндіге, ргосеззиз согасоігіеиз ұласады.
2, Медиальды қырына келсек, тагдо
тссгіа/із, ол жауырынның жоғарғы қырына
қарағанда жіңіпікелеу және ұзындау болып,
вертикалді жазықтықтың бойында, омыртқа
бағанасына, параллелъ бағытта орналасқан. Бұл
қыр, адамның денесінің арқа жағьшан қараған-
да айқын байқалады.
3. Жауырынның латеральды қыры, тагдо
/аіега/із, қалыңдау болып, қолтық ойысына
қарай бағытталған.
Сонымен қатар жауырынның үш бұрышы
ажыратылады:
а) жоғарғы бұрышы, апди/из зирегіог, до-
ғалдау болып, жоғары және медиалді бағытта,
омыртқа бағанасына қарап орналасқан.
ә) төменгі бұрышы, апди/из іп/егіог, доғал-
дау болып теменгі және медиалді бағытта, омыр-
тқа бағанасына қарап орналасқан.
б) латеральдық бұрышы, апди/из /аіега/із,
жауырынның басқа бұрыштарына қарағанда
қомақтылау болып келген. Латеральдық бұры-
шының бетінде тоқпан жіліктің басы мен бетте-
сетін иық буынын құрайтын буындық ойысы,
са кііаз діеп оігіа/із, орналасқан.Соныменқ атар,
бұл сүйектің латеральдық бұрышы жауырын-
ның қалған бөлігіненжауырынмойыны, согіит
зсариіае, арқылы шектелген.
Сіауіспіа
69-сурет. Оң жақ қол сүйектерінің жалпы көрінісі
67
СҮЙЕКТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
Жауырын мойнының тұсында, буындық ой-
ыстың жоғарғы жағында, буын ойыстық жоға-
рғы төмпешігі, іиЬегсиІит зиргадіепоісіаііз,
теменде буын ойыстың тәменгі темпешігі,
ІиЬегсиІитіп/гадіепоісіаііз, орналасқан. Төмпе-
шіктердің қызметі: бұлшық еттердің басталар
проксимальды жері болып саналады.
Жауырынның беттері:
1. Қабырғалық беті, /асіез созіаііз, немесе
алдыңғы бетідепаталынады, Сыртқы пішіні ой-
ыстау келген. Мұнда жауырын астьілық ойыс,
/озза зиЬсозіаІіз, пен жауырын астылық бұл-
шықеттің — т.зиЬзсариІагіз, сызықшалары,
Ііпае тизсиіагіз, айқын байқалады.
2. Артқы немесе дорзальды беті, /асіез
с/отаІІЗ' дөңестеу болып келген. Бұл беттің ме-
диалдіқ қырынан, латеральды бағытта, бағыт-
талғанжауырын қылқаны — зріпа зсариіае, ор-
наласқан. Жауырын қылқанының ұшы жалпақ-
гау келіп, акромиалдық өсіндіні — асготіоп.
Маг£О зирегіог
АсгоіпіЬп
Апеиіиз зирегіог
Магео
шедіаіІБ
Ргосеззиз
согасоі<іеи5
8ріпа
всариіае
Іпсівига
зсариіае
Ғо55а
5ирга$ріпаіа
Ғасіез розіегіог
Маг^о
1аіега1І5
А пвши$
іпГегіог
Апзиіиз
1аіегаІі5
Ап£и1и$
асготіаііз
Ғо55а
іпГгахріпаіа
70-сурет. Оң жақтық жауырын сүйегінің артқы
бетінің көрінісі
68
ОНТЕОЬОСІА
құрайды. Жауырынның сыртқы дөңес беті жа-
уырын қылқаны арқылы, шағын келген жо-
ғарғы қылқанүстілік ойысқа, Іозза зиргазріпаіа,
және көлемді келген төменгі қылқанастылық
ойысқа, (озза іпігазріпаіа, белінеді.
Жауырын қылқаны, зріпазсариіае, өте жақ-
сы дамып, бұл сүйектің медиалді қырынан ла-
теральды бұрышына қарай бағытталған. Қыл-
қанның латеральдық белігі қомақтылау және,
биіктелініп, акромиалді өсіндіні, асготіоп,
құрайды. Акромиальды өсіндінің ұшында, бұға-
на сүйегімен беттесіп, буын құрайтын акроми-
альдық буын беті, іасіез агіісиіагіз асготіаііз, ор-
наласқан.
Бұғана
Бұғана, оз сіауісиіа, сыртқы пішіні латын-
ның "8" әрпіне ұқсап орналасқан дербес сүйек.
Бұл сүйектің денесі, согриз сіаүісиіае, және төс
сүйегімен беттесіп буын құрайтын қомақтылау
Ғасіе$ агіісиіагіх асгощіа1і$
Апеиіиа іпГегіог
71-сурет. Оң жақтық жауырын сүйегінің алдыңғы бетінің көрінісі
69
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
келген төстік ұшынан, ехігетііаззіегпаііз, және
жауырынның акромиальдық өсіндісі мен бет-
тесіп буын құрайтын акромиальдық ұшынан,
ехігетаііз асготіаііз, тұрады (№73,74-суреттерді
қараңыз).
Денесінің, согриз зсариіае, тегістеу келген
жоғарғыбеті, бұдырлаукелгентөменгі бетіжәне
алдыңғы, артқы қыры ажыратылады.
1. Бұғананың тәстік ұшы, ехігетііаз
зіетаііз, қомақтылау келген. Бұлсүйектіңтөстік
ұшында, ер тәрізді болып келген төстік буын беті,
іасіез агіісиіагіз, айқын көрінеді. Қызметі: төс
сүйегінің бұғаналық ойығымен беттесіп, төс-
бұғана буынын қүрау. Теменгі бетінде: қабырға
— бұғана байламыпың Іід.созіосіаүісиіагіз, бе-
китінқабырға-бұғаналық батыңқысы, ітргеззіо
созіосіа үісиіагіз, орналас қан.
2. Бұғананың акромиальдық ұшы,
ехігетііаз асготіаііз, төстік ұшына қарағанда
тегістеужәне сәлжалпақтау келген. Мұнда: жа-
уырынның акромиальды осіндісімен беттесіп,
буын құрайтын жалпақтау келген акромиаль-
дық буын беті, іасіез агіісиіагіз асготіаііз,
төменгі бетінде қүстұмсық-бұғана байламының,
Ид.согасо-сіауісиіагіз, бекитін трапеция тәрізді
сызықшасы — ііпеа ігрехоШеа, мен конус тәрізді
байламның төмпешігі, ІиЬегсиІит сопоігіеит,
айқынкөрінеді.
ҚОЛДЫҢ ЕРКІН ОРНАЛАСҚАН
СҮЙЕКТЕРІ
(озза тетЬгі зирегиз)
Тоқпан жілік, һитегиз, түтік тәрізді сүйек-
тердің ішіндегі ең ұзын сүйектерге жатады
(№75, 76, 77, 78, 79, 80-суреттерді қараңыз). Бұл
сүйектің денесі, проксимальды және дисталь-
ды ұштары немесе эпифиздері ажыратылады.
1. Тоқпан жіліктің денесінің — согриз
һитегі, жоғарғы бөлігі жұмырланып келсе,
төменгі белігі үш қырлы больш орналасқан. Со-
нымен қатар, денесінің төменгі бөлігінде бұл
сүйектің алдыңғы, медиалді және латеральды
қырлары, тагдоІаіегаііз, ажыратылады.
Сонымен қатар, қырларының аралығында
денесінің: алдыңғы-медиалді , алдыңғы-лате-
ральды және артқы беттері ажыратылады.
а) Алдыңғы медиалді. беті, іасіез тегііаііз,
денесінің алдыңғы аралығында орналасқан. Бұл
беттің төменгі бөлігінде дистальды бағытта ба-
ғытталған, қандандырушы қантамырларының
тесігі, іогатеп пиігісіит, орналасса, жоғарғы
бөлігінде, дельта тәрізді бұлшықеттің —
тШеІіоШеиз, бұдыры, іиЬегіозііаз гіе!іоШеа,&л-
қын байқалады.
72-сурет. Оң жақ жауырын сүнегінің
латералді бетінің көрінісі
ә) Артқы беті, іасіез розіегіог, алдыңғы
латеральдық бетіне қарағанда езгешелеу болып
келген. Мұнда, жоғарыдан төмен және латераль-
ды бағытта бағытталған кәрі жілік нервінің са-
ласы, зиісизпегуігагііаііз, айқынкөрінеді.
б) Алдыңғы латеральдық бетінде айтарлық-
тай өзгешеліктер байқалмайды.
2. Тоқпан жіліктің жоғарғы немесе про-
ксимальды ұшы, ехігтііаз зирегіог зеи
ерірһузіз ргохітаііз, дисталдық ұшына қара-
ғанда қомақтылау болып келген. Мұнда: сырт-
қы пішіні шар тәрізді болып жоғары, ішке және
артқа бағытталган тоқпан жіліктің басы, сариі
һитегі, орналасқан. Ол, тоқпан жіліктің қалған
70
О8ТЕОГОСІА
73-сурет. Оң жақ бұғана сүйегінің жоғарғы бетінің көрінісі
74-сурет. Оң жақ бұғана сүйегінің төменгі бетінің көрінісі
бөліктерінен таяз келіп және шеңбер бағытта
орналасқан, анатомиялық мойыны, соПит
апаіотісит, арқылы шектелген. Анатомиялық
мойнынан төменірек, проксимальды эпифизінің
алдыңғы және латеральды беттерінде: бұл
сүйектің кіші төмпешігі, іиЬегсиІит тіпиз, сыр-
тқы қапталында үлкентөмпешігінен, іиЬегсиһип
тарт, айқын байқалады.
Төмпешіктерден төмен бағытта, үлкен
төмпеіпік пен кіші төмпешіктің қырқалары,
сгізіа іиЬегсиІі та]огІ5 еі тіпогіз, аралығында екі
басты иық бұлшықеттің, т.Ысерз Ыасһіі. ұзын
басының сіңіршесі өтетін, төмпешік, аралық
жүлге, зиісизіпіегіиЬегсиІагіз, орналасқан.
Сонымен қатар, тоқпан жіліктің проксималь-
ды ұшы мен денесінің аралығындағы қысың-
қылау бөлігін, тоқпан жіліктің хирургиялық
мойыны, согііит сһігигдісит, деп аталынады.
Себебі, бұл жерде тоқпан жіліктің сынуы жиі
байқалатын болғандықтан.
Тоқпан жіліктің дисталдық эпифизінің,
ехігетііаз іпіегіог5еи ерірһу5І5 гіізіаііз, алдыңғы
артқы бетіне қарай қысыңқылау келген. Дис-
талді.іқ эпифиздің төменгі белігін айдаршық,
сопсіу1и5 һитегі, деп аталынады. Тоқпан
жіліктің айдаршығы: тоқпан жіліктің кішілеу
келген басынан, сарііиіит һитегі, және шығы-
рынан, ігосһіеаһитегі, тұрады. Тоқпан жіліктің
кішілеу келген басы, кәрі жілік басының
шұңқыршасымен беттесіп, тоқпан жілік —
шынтақ жілік буынын құрауға қатысады.
Сонымен қатар, тоқпанжіліктіңдисталдық
эпифизінің алдындағы бетінде, кіші басының
үстінде кәрі жіліктік шұңқыршасы, І058а гасИаІіз,
орналасса, шығырдың жоғарғы жағьшда,
тәждік шұңқырша, І055а согопоісіеа, айқынбай-
қалды.
Бұл сүйектің дисталдық ұшының артқы бе-
тінде, шынтақтық ойыс, іо55а оіесгапіі, орналас-
қан. Сонымен қатар, тоқпан жіліктің айдаршы-
ғының бүйір қапталында шығыңқылау келген
медиалдіқ айдаршықүстілік, ерісопсіуіи^
тесПаІі5, латеральдық бетінде шағын келген
латеральдық айдаршық үстілік, ерісопгіуіиз
71
СҮЙЕКТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
Маг^о 1а1егаІІ5
Ғо$5а гасііаІІ5
Ерісопсіуіи
ІаіегаІІБ
Сарііиіит
һитегі
ТиЬего5Ііа5 —
сіеИоісіеа
Ғасіе5 апіегіог
1а1ега(І5
Сгі5іа ШЬегсиІі—1
та,іогі5
Согріи һитегі
Ғогатеп пиігісіит
Магао тесііаііх
Тгосһіеа
һитегі
Ғасіе5 апіегіог
тесііаііз
Сгізіа
5иргасогкіу1агі5
тегііаіій
,___СоІІит
сһігиіЕісит
Сгізіа іиЬегсиІі
• тіпогіз
ариі һитегі
СоІІит
апаіотісит
ТиЬегсиІит
тіпи5
ТиЬегсиІит-
таіи5
Зиісиі
іп(гпиЬегси1агІ5
Сгі^га
5иргасоп(іуІагІ5
1аіега1І5
СгІ5іа
5иргасоп(ІуІагі5
те(ііа1І5
Ғо55а согопокіеа
РгосезБиз
5иргасопсІуІагі5
Ерісоп(Іу1и5
тесііа1І5
Согриз һитегі
Сариі
һитегі
Ғасіе5
ро5іегіог
Ерісопс!уІи5
тесііа1І5
Соііит
сһіғигеісит
СоІІит
апаіотісит
Тгосһіеа
һитегі
Ғо55а
оіесгапі
Ерісопсіуіш
Іаіега]і5
ТиЬегсиІит
та;и5
5и1си5 пегуі
га(Ііа1І5
5и1си5
пеғуі
иіпагіз
Сопсіуіиз һитегі
Сопсіуіиз һитегі
75-сурет. Оң жақ тоқпан жіліктің алдыңғы
бетінің көрінісі
76-сурет. Оң жақ тоқпан жіліктің артқы
бетінің көрінісі
Іаіегаііз, орналасқан. Медиальды айдар-
шықүстіліктің артында, шынтақ жілік нервінің
жүлгесі, зиісиз пегуі иіпагіз, айқын байқалады.
Медиальды айдаршық үстілік латеральды ай-
даршықүстілікке қарағанда ұзындау болып,
сыртынан қарағанда айқын байқалады.
Білек сүйектері
Білек сүйектер, озза апіеЬгасһіі, сыртқы
пішіні түтік тәрізді болып келген: шынтақ жілік
сүйегі мен кәрі жілік сүйектерден тұрады (№69
-суретті қараңыз). Қалыпты жағдайда, қолды
72
05ТЕ0І.0СІА
Сариі һитегі
Соііит апаіотісит
ТиЬегсиІит тіпиз
77-сурет. Қол сүйектері, қол сүйектерінің эпифизі
мен кеуде торы.
1-Іқабырға; 2-жауырынныңқыры; 3-қабырғалары;
4-жауырынның латеральды қыры; 5-жауырын; 6-
жаурынның буын ойығы; 7-тоқпан жілік; 8-тоқпаи
жіліктің үлкентөмпешігі; 9-анатомиялықмойын; 10-
акрамион; 11-құстұмсық тәрізді осінді; 12-бұғана;
13-жаурын қылқаны; 14-жауырынның жоғарғы
жиегі; 15-тоқпан жіліктің басы; 16-хирургиялық
мойын;
Сарііиіит
һитеп
ТгосЫеа
һитегі
Ргосеззіы
зиргасопсіуіагія
Ерісоп(іуІи$ Ғозза Ерісопгіуіия
Іа(ега1і$ оіесгапі тегііаіһ
79-сурет. Тоқпан жіліктің дистальды ұшы; астынан
қарағандағы көрінісі.
78-сурет. Тоқпан жіліктің проксимальды ұшы, оң
жағы; жоғарғы жағынан көрініс.
80-сурет. Оң жақ тоқпан жілігінің дистальдық
эпифизы және оң жақ кәрі жілік сүйегі мен шынтақ
сүйектерінің проксимальдық эпифездері.
1-тоқпан жілік; 2-тоқпан жілік сүйегінің медиальді
қыры; 3-медиальды айдаршық; 4-шынтақ өсіндісі; 5-
шынтақ сүйегініңтәждікөсіндісі;6-шынтақсүйегі; 7-
кәрі жілік бұдыры; 8-кәрі жіліктің басы; ІО-тоқпан
жілік сүйегінің айдаршығының басы; 11-латеральдық
айдаршық; 12-шынтақ өсіндісінің ойығы; 13-тоқпан
жіліктің латеральдық қыры
73
СҮЙЕКТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
гөменбағытта, алақанды алға қаратып, басбар-
мақты латеральды бағытта, жаққа қарай ұста-
ған жағдайда шынтақ жілік білектің ішкі қапта-
лында, кәрі жілік латеральды жағында орнала-
сады.
Шынтақ жілік сүйегі
Шынтақ жілік сүйегі, оз иіпа, сыртқы
пішіні ұзын түтік тәрізді сүйектерге жатады.
Бұл, сүйектің шынтақ жілік деп аталу себебі,
адамныңшынтақ есіндісі арқылы "шынтақтап"
□тыру немесе жатудеген сөзіненалынған. Шын-
тақ жілік сүйегінің денесі, проксимальды және
дистальды ұштары ажыратылады.
Шынтақ жілік сүйегі денесінің, согриз
иіпае, үш қыры: алдыңғы, артқы /дорзальды/,
еткірлеу келген сүйек аралық қырлары және
алдыңғы, медиалді, артқы немесе дорзальды бет-
геріажыратылады (№69,81,82,85,86-суреттерді
қараңыз).
1. Қырлары: алдыңғы қыры, тагдо апіегіог
доғалдау келген. Артқы бетінде орналасқан арт-
қы қыры, тагдо розіегіог, ажыратылады.
Сүйірленіп, кәрі жілік сүйегіне қарай бағыт-
талған, сүйекаралық қыры, тагдо іпіегоззеиз,
айқын байқалады.
Маг^о тіегоххеиз—»
Согриз иіпа
Сариі иіпа
Ргос65508
согопоідеи5
Іпсізига гадіаіі
Оіесгапоп
ТиЬегозііаз иіпае
Магво апіегіог
Ғасіев апіегіог
Ргосе55из
5іуіоідеи5
Оіесгапоп
Магво розіегіог
Ғасіе5 тедіаііз
Согриз иіпае
Ғасіе5 розіегіог
Сарш иіпае—
Ргосе55из зіуіокіеиз
81-сурет. Оң жақ шынтақ жілік сүйегінің
алдыңғы бетінің көрінісі
82-сурет. Оң жақ шынтақ жілік сүйегінің
артқы бетінің көрінісі
74
О5ТЕОҺОСІА
2. Беттері: алдыңғы беті, Іасіез апіегіог, ша-
малы ойыстау болып келген, Мұнда: прокси-
мальды бағытта бағытталған с үйектің қоректік
өзекшесінің тесігі, іогатеп пиігісіиз, орналас-
қан. Сонымен қатар, алдыңғы бетінің прокси-
мальды бөлігінде денесі мен бұл сүйектің про-
ксимальды бөлігінің аралығында шынтақ жілік
сүйегінің бұдыры, іиЬегозііаз иіпае, айқын бай-
қалады. Артқы беті, іасіезрозіегіог, артқы қап-
талына қарай бағытталса, медиалді беті, /асіез
іпесііаІІ8, ішкі қапталына қарап орналасқан. Со-
нымен қатар, шынтақ жілік сүйегінің прокси-
мальды, дистальды эпифиздері ажыратылады.
Проксимальды эпифизі, ерірһузіз ргохі-
таігі, жоғары қарай өрлеме бағытта өтіп, бұл
сүйектің шынтақ жіліктік өсіндісін, оіесгапоп,
құрайды. Шынтақ жіліктік өсіндіпің алдыңғы
бетінде тоқпан жіліктің шығырымен беттесіп,
буын бетін құрайтын шығырлық тілігі — іпсізша
ігосһіеагіз, төменірек және алға қарай бағыт-
талған тәждік өсінді, ргосеззиз согопоіЬеиз, ор-
наласқан. Тәждік өсіндінің кәрі жілікке қара-
ған бетінде, кәрі жіліктің жартылай шеңберлі
буын бстімен беттесіп, буын құрайтын шынтақ
жіліктің кәрі жіліктік тілігі, іпсізига гасііаһз, ор-
наласқан. Кәрі жіліктік тіліктің артында, жоға-
рыдан төмен қарай бағытталған шынтақ буы-
нын сыртқа бұрғыш /супинатор/ бұлшықетінің
қырқасы, сгізіазиріпаіогіиз, айқын байқалады.
Шынтақ жілік сүйегінің дисталдық
эпифизі, ерірһузіз сіізіаііз, жұмырланып шын-
тақ жілік сүйегінің басын құрайды. Басының
білезік сүйектерімен беттесіп буын құрайтын
буын беті тегіс және сәл ойыстау болып келсе,
басының бүйір бетінде, кәрі жіліктің шынтақ
жіліктіктілігімен беттесіп буъш құрайтын шең-
бер бағытта орналасқан буын беті, айқын бай-
қалады, Сонымен қатар, шынтақ жілік басының
ішкі қапталынан томен бағытта сипап қараған-
да айқын сезілетін біз тәрізді өсіндіні құрайды.
Кәрі жілік
Кәрі жілік, 08 гасііиз, ол шынтақ жілік
сүйегінің латеральды қапталында, алға қарай
ығысып орналасқанжіліктіксүйек (№83, 84, 85,
86, 87-суреттерді қараңыз). Бұлсүйектің, басқа
да жіліктік сүйектер сияқты: денесі, прокси-
мальды және дистальды эпифиздері ажыраты-
лады.
— Алдыңғы қыры, тагдо апіегіог, мен арт-
қы қыры, тагдо розіегіог, доғалданған. Меди-
альды немесе сүйек аралық қыры тагдо
іпіегоззеиз, сүйірленіп келген.
— Алдыңғы беті, іасіез апіегіог, алға қарай
иіліп орналасқан. Мұнда, проксимальды бағыт-
та бағыталған сүйектік қантамырлардың тесігі,
іогатеп пиігісіит, айқын байқалады. Артқы беті,
іасіез розіегіог, латеральды бетінен, /асіез
Іаіегаііз, жазықтау болып, бұл сүйектің артқы
қырыарқылы шектелген.
— Кәрі жіліктің проксималді эпи-
физінің, ерірһузіз ргохітаііз, денесіменіргелес
орналасқап болігінің медиалді қапталында, ай-
қын байқалатын кәрі жіліктік бүдыры,
іиЬегозііаз гагііі, айқын көрінеді. Кәрі жіліктік
бұдырдан, жоғарырақ, қыпша белді бұл
сүйектің мойыны, соііит гасііі, жоғарғы
бөлігінде, сыртқы пішіні цилиндртәріздіболып
келгенбасы, сариігасііі, айқын байқалады. Кәрі
жілік басының жоғарғы бетінде тоқпан жілік
сүйегінің кіші басының буын бетімен бетгесіп,
буын құрайтын буындық шұңқырша, /оүеа
агіісиіагіз, бүйір қапталында шеңбер бағытта
орналасқан буын беті, сігситіегепііа агіісиіагіз,
айқын көрінеді (№83, 84-суреттерді қараңыз).
— Кәрі жіліктің дисталді ұшы, ерірһузіз
сіізіаііа, көлденеңжазықтықтың бойындажуан-
дау және көлемділеу болып келген. Бұл бөліктің
төменгі бөлігінің бүйір қапталынан дистальды
бағытта, сырттай қарағанда айқын байқалатын
біз тәрізді өсіндісі, ргосеззиз зіуіоісіеиз, байқа-
лады. Сонымен қатар, кәрі жіліксүйегінің дис-
галдық ұшының ішкі қапталында, шынтақ жілік
сүйегі басының буын бетімен беттесіп, буын
құрайтын, бұл сүйектің шынтақ жіліктік тілігі,
іпсізига иіпагіз, орналасқан.
Дисталдық эпифизінің сыртқы беті: дөңес-
теужәне бұдырлы болыпкелген. Бұл беттің біз
тәрізді өсіндісінің маңында дорзалдық
төмпешігі, іиһегсиіит сіогзаіе, аралығында жаз-
ғыш ұзын және қысқа кәріжілік — білезік
бүлшық еті, т.ехіепзогз сагрі гасііаііз, сіңірінің
батыңқылары айқын байқалады. Алдыңғы беті
керісінше ойыстау және жазықтау болып кел-
ген.
Білезік сүйектік төменгі беті көлденең және
сагитал бағытта ойыстау болып келген.
Бұл беттің сагитал бағытта орналасқан қыр-
қасы арқылы, білезік сүйектік буын беті, /асіеа
агіісиіагіз сагріі, білезік сүйектермен беттесіп
буын құрайтын, шағын келген екі ойысқа
бөлінеді.
Қол ұшының сүйектері
Қол ұшының сүйектері, озза тапиз, атқа-
ратын қызметінің күрделілігіне және нәзіктігіне
қарай: шағын, майдалау келген білезік сүйекте-
рінен, О88а сагрі, (саграііа}, қысқалаукелгенала-
75
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Согриз гасііі
Ғасіея рояіегіог—
ТиЬегсиіит
сіогзаіае
ТиЬегояіІаз
гасііі
С ігситГегепСіа
агіісиіагія
Соііит гасііі
Сариі гасііі
Ғасіез 1аіега1І5
Магео рояіегіог
Ргосеяяиз
зіуіоідеия
ТиЬегсяіІая гасііі
Ғасіея апіегіог
Согрия гагііі
СІгситҒегепгіа
агіісиіагіз
Соііит гасііі
Сариі гасііі
Маг£о іп(егоя5еи8
ҒасІез розіегіог
Іпсіяига иіпагіз
Ргосеззия
яіуіоійеиз
83-сурет. Оң жақ кәрі жілік сүйегінің
артқы бетінің көрінісі
84-сурет. Оң жақ кәрі жілік сүйегінің
ішкі бетінің көрінісі
қан сүйектеріне, озза теіасаграііа, және бақай-
шық сүйектеріне, озза сіідііогшп, (рһаіапдез),
болінеді (№88, 89-суреттерді қараңыз).
Білезік сүйектері
Білезік сүйектері, ояза сагрі, (саграііа),
білезік маңында орналасқандықтан, білезік
сүйектері деп аталынады. Сыртқы пішіні әр
гүрлі, дорзальды беті дөңестеу болып, тізбек-
телініп, проксимальды және дистальды қатарда
орналасқан 8 майда сүйектерден тұрады (№88,
89, 90-суретгердіқараңыз). Білезіксүйектерінің
проксималды қатары, білек сүйектерінің дис-
галдық эпифизінің буын бетімен беттесіп, буьп
құрайтын буын беттері, эллипс тәрізді больп
келсе, бұл сүйектердің дисталдық қатарыньп
алақан сүйектерімен беттесіп, буын құрайтыі
буын беттері, тегістеужәне ер тәрізді болып кел
ген.
Білезік сүйектердің проксимальды қатарь
басбармақ жағынан қарайтын болсақ: қайық
ша тәрізді, жарты ай тәрізді, үш жақты жән<
бұршақ тәрізді сүйектерден тұрады.
Білезік сүйектерінің дистальды қатары: тра
пеция, трапеция тәрізді, ілмекті, басты жәні
бұршақ тәрі зді с үйектерден тұрады. Кейбір ке
зеңде білезік сүйектердің сыртқы бетінде тұрақ
76
ОЗТЕОЬОСІА
85-сурет. Оң жақ шынтақ жілік сүйегі мен кәрі жілік сүйектерінің проксимальдық эпифиздердің көрінісі
Ргосезяия хіуіоійеих
Ғасіез апіегіог
Сариі иіпае
Ғасіез розіегіог
86-сурет. Оң жак, шынтак, жілік сүйегі мен кәрі жілік сүйектерінің дистальды эпифиздердің көрінісі
сыз: қайықша, басты және трапеция тәрізді
сүйектіңаралығында "қосымша орталық'1 атты
сүйекшенің, ол’ сепігаііз, кездесуі байқалады.
Қайықшатәрізді сүйек
Қайықша тәрізді сүйек, оя зсарһоісіеиіп,
білезік сүйектерінің проксимальды қатарының
басбармақ жағында орналасқан, сыртқы пішіні
қайықша тәрізді сүйек (№88, 89, 90, 91-сурет-
тердіқараңыз). Дорзальды бетідөңестеу, алақан
бетінің сыртқы және төмендеу жерінде бұл
с үй ектің төм пе ш ігі, іиЬегсиІипі оззіз зсарһ оісіеі,
айқын байқалады.
1. Сыртқы немесе дорзальды буын беті:
әрлеме бағытта өтіп, кәрі жілік сүйегінің дис-
галдық ұшындағы буын бетімен беттесіп, буын
құраушы дөңес келген, элипс тәрізді буын беті-
не ұласады.
2. Төменгі дистальды беті: ойыстау болып
келген. Төменгі медиалді бөлігінде басты
сүйектің буын бетімен беттесіп, буын құраушы
ойысы айқын көрінеді. Жоғарырақ, ішкі қапта-
лында жарты ай тәрізді суйек пен латеральды
77
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
87-сурет. Оң жақтың білек сүйектері:
1-тоқпан жілік сүйегі; 2-медиальды айдаршық; 3-
шынтақ өсіндісі; 4-шынтақ жілік сүйегі; 5-шынтақ
жілік сүйегінің біз тәрізді өсіндісі;6-жарты айтәрізді
сүйек; 7-қайықшатәрізді с үйек; 8-кәрі жілік сүйегінің
біз тәрізді өсіндісі; 9-кәрі жілік сүйегі; 10-кәрі жілік
сүйегінің бұдыры; 11-кәрі жілік сүйегінің мойыны;
12-кәрі жілік сүйегінің басы; 13-тоқпан жіліктің
айдаршығының басы; 14-шынтақ өсіндісінің ойығы
қаіггалында орналасқан трапеция тәрізді сүйек-
тер мен беттесіп, буын құрайтын ойықтары ор-
наласқан.
Жарты ай тәрізді сүйек
Жарты ай тәрізді сүйек, 08 Іипаіит, ол қай-
ықша тәрізді сүйектің ішкі қапталында орна-
ласқан. (№88, 89, 90, 92-суреттерді қараңыз).
Проксимальды буын беті дөңестеу болып кел-
ген. Ол кәрі жілік сүйегінің төменгі бетіндегі
буып бетгерімен беттесіп, буын құрау қызметін
атқарады. Төменгі немесе дистальды беті ойыс-
тау болып келген. Төменгі бетінің латеральды
бөлігінде, басты сүйектің басының буынымен
беттесіп буын құрайтын буын ойығы орналас-
са, бұл бетгің медиалді қапталында ілмек тәрізді
сүйекпен беттесіп, буын құрайтын буын ойы-
ғын айқын орналасқан. Сонымен қатар, бұл
сүйектің латеральды бетінде қайықша сүйек
пен үш жақты сүйектің буын бетімен беттесіп
буын құрайтын буын бетін айқын көруге бола-
ДЫ.
Үш қырлы сүйек
Үш қырлы сүйек, оз Ігідиеігит, ол жарты ай
тәрізді сүйектің ішкі қапталында орналасқан
(№88, 89, 90, 93-суретерді қараңыз). Жоғарғы
дөңестеу келген буын беті, білек сүйектері мен
беттесіп буын құраса, латеральдық беті тегістеу
болып, жарты ай тәрізді сүйегімен беттесіп
буын құрайды. Ү ш қырлы сүйек төменгі беті сәл
ойыстау болып, ілмек сүйекпен беттессе, ала-
қан беті бұршақ тәрізді сүйектермен беттесіп
буын құрайды.
Бұршақ тәрізді сүйек
Ең ұсақ сүйек, ешқандай буындасуга қатыс-
пайды, себебі тобық сүйек болып табылады
(бұлшықет сіңірінде — сесам тәрізді сүйек-
тердің бірі).
Трапеция тәрізді сүйек
Трапеция тәрізді сүйегі, 08 Ігарезіит,
екінші қатардағы білезік сүйектердің басбармақ
жағында орналасқан. Сыртқы пішіні трапе-
цияға ұқсас болып келгендіктен трапеция
гәрізді сүйек деп аталады (№88, 89. 90, 95, 96-
суреттерді қараңыз).
Бұл сүйектің жоғарғы немесе проксималь-
ды буын беті, қайықша сүйектің буын беті мен
беттесіп буын құрау қызметін атқарса, төменгі
немеседисталді буын беті ертәрізді болып, Іала-
қан сүйегінің (басбармақтың) негізімен бет-
гесіп, буын құрау қызметін атқарады. Медиаль-
дық бетіндегі ойыстау келген буын беті трапе-
ция сүйегімен беттесіп, буын құрайтын үлкен-
деу келген жоғарғы буын беті, және II алақан
сүйегінің негізімен беттесіп буын құрайтын
кішілеу келген төменгі буын бетіне бөлінеді.
Алақан бетінің латеральды болігінде, бұл
сүйектің трапсция сүйегінің төмпешігі,
Іиһегсиіит оззіз Ігарезіі, ішкі қапталында бүккіш
кәріжілік — білезікбұлшықетінің, т.Пехогсагрі
гасііаііз, сіңіршесінің батыңқысы байқалады.
78
05ТЕ0Г0СІА
О$ сарііаіит
88-сурет. Оң жақ қол басы сүйектерінің алақан
бетінің көрінісі
Трапеция тврізді сүйек
Трапеция тәрізді сүйек, оз ІгарезоШеит,
ол білезік с үйегінің ішкі қапталында шағын кел-
ген, дербес сүйек (№88, 89, 99; 100-суреттерді
қараңыз). Бұлсүйектіңжоғарғыбуын беті, ойыс-
тау болып, қайықша тәрізді сүйекпен буын
құраса, төменгі ер тәрізді буын беті II алақан
сүйегінің негізімен беттесіп буын құрайды. Ла-
теральді және медиалді беті трапеция, басты
сүйектермен беттесіп буын құрайды.
Басты сүйек
Басты сүйек, оз сарііаіит, білезік сүйек-
терінің ішіндегі ең ірі сүйек болып саналады
(№88, 89, 97, 99, 100-суреттерді қараңыз). Бұл
сүйектің проксимальды бөлігі жұмырлау келіп,
осы сүйектің басын құраса, дистальды бөлігі
жуандау, қомақтылау болып негізін құрайды.
Басты сүйектің денесінің медиалді беті ілмек
тәрізді сүйекпен беттесіп буын құраса, дөңес-
геу больш келген латеральдық беті, трапеция
79
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
89-сурет. Оң жақ алақан сүйектерінің
сыртқы бетінің көрінісі
тәрізді сүйекпен буындасады. Дисталдық
бөлігінің жазық бетіне келген буын беті, III ала-
қан сүйегінің негізімен беттесіп, буын сүйегінің
негізімен беттесіп, буын құрайды. Бүйірбетгері
II, IV алақан сүйектің негізімен беттесіп буын
құрайды.
Ілмек сүйек
Ілмек сүйек, оз һатаіі, екінші қатардағы
білезік сүйектерінің ішіндегі соңғы сүйек болып
саналады. (№88, 89, 98, 99, 100-суреттерді қара-
ңыз). Бұл сүйектің алақан бетінде, латеральды
бағытта "ілмек" тәрізді өсіндісінің орналасуы-
на байланысты, ілмек сүйегі деп аталуы солсе-
бепті. Бұл сүйектің дөңестеу болып келген прок-
симальды буын беті, жарты ай тәрізді с үйек пен
беттесіп, буын құраса, латеральдық беті — бас-
гысүйекпен, медиалдіқ беті — үш жақты сүйек-
пен беттесіп буын құрайды. Дисталдық беті, IV,
V саусақ сүйегінің негізімен беттесіп, буын
құрайтын екі буын бетінен тұрады.
80
ОЗТЕОЬОСІА
90-сурет. Алақан сүйектері, оң жағы.
1-кәрі жілік; 2-кәрі жіліктің біз тәрізді өсіндісі; 3-жар-
гы ай тәрізді сүйек; 4-қайық тәрізді сүйек; 5-трапе-
ция сүйегі; 6-трапеция тәрізді сүйек; 7-1 білезік сүйегі;
8-бұршақ тәрізді сүйек; 9-бас бармақтың проксималь-
ды бунағы; 10-басбармақтыңдистальдыбақайіпығы;
11 -II алақан сүйегі; 12-сұқ саусақтың проксимальды
бақайшығы; 13-сұқ саусақтың ортаңғы бақайшығы-
ның негізі; 14-сұқ саусақтың дңстальды бақайшығы;
15-басты сүйек; 16-ілмек тәрізді сүйектің ілмегі.
Сонымен бір сөзбен тұжырымдайтын болсақ
жоғарғы айтылған білезік сүйектері бір-бірімен
өзара буын арқылы беттесіп, байламдар арқы-
лы беріктелініп, қол басының күмбезін құрай-
ды (№90, 99, 100-суреттерді қараңыз). Білезік
сүйектерінің проксимальды беті эллипс тәрізді
дөңес келіп, білек сүйектердің дисталдық беті-
мен беттесіп буын құраса, бұл сүйектердің
төменгі беті тегістеу болып алақан сүйектердің
негізімен бетгесіп, буын құрайды. Сыртқы беті
дөңестеу болып, алақан беті ойысталынып,
бұлшықеттері мен қантамырлар, нервтер өтетін
білезік сүйектердің жүлгесін, зиісиз сагрі,
құрайды.
АЛАҚАН СҮЙЕКТЕРІ
Алақан сүйектері, озза теіасаграііа, қыс-
қалау келген І-Утүтіктәрізді сүйектерден тұра-
ды. Ұзындығы басбармақ жағынан, алақан
сүйегінің шынашақ жағына қарай қысқара келе
орналасқан.
Алақан сүйектерінің денесімен, проксималь-
дыжәнедистальды ұштары ажыратылады (№99,
100, 101-суреттерді қараңыз).
— Алақан сүйегінің денесінің, согриз
теіасаграііз, үш беті: артқы, бүйір кәрі жілік
жағындағы және шынтақ жілік жағындағы бет-
тері ажыратылады.
— Медиальдық беті, латеральдық бетінен
аралыққырқа арқылы бөлінген. Бұлқырқаның
бойында қоректіктесік, һогатеппиігіисіит, ор-
наласқан. Ол, ІІ-Ү алақан сүйектерінің де-
несінің бойында дистальды бағытта бағыттал-
ған.
Әрбір алақан сүйегінің денесінің дөңес беті,
дорзальды бетіне қарай ауытқып орналасқан.
— I алақан сүйегінің проксимальдыұшы не-
месенегізі, Ьазізтеіасаграііз, көлемділеуболып
келген. Негізінің проксимальды бетіндегі ер
тәрізді буын беті, екінші қатардағы трапеция
сүйегінің дисталдық сүйегінің буын бетімен
бетгесіп буын құраса, бүйір бетгеріндегі буын
беттері өзара бір-бірімен беттесіп, аралық бу-
ындарды құрайды. Сонымен қатар, III алақан
сүйегінің негізінің сыртқы бетінде біз тәрізді
өсіндіс і, ргоззезиз зіуіокіеиз^аікқалады.
Алақан сүйектердің дистальды ұштары шар
гәрізді буын басынан, сариі теіасаграііз, тұра-
ды. Буын басының бүйір беттері бұдырлау бо-
лып келген.
Саусақ бунақтары
— Саусақ бунақтары, озза сіідііогит
рһаіапдіз, сыртқы пішініне қарай қысқа түтік
тәрізді сүйектерге жатады (№88, 89, 90, 102-су-
реттерді қараңыз). Саусақ сүйегінің басбар-
мағы проксимальды, дистальды қатарлы бақай-
шақ сүйектерінен тұрса, ІІ-Усау-сақтың бақай-
шақтары үш қатарлы: проксимальды, аралық
және дистальды бақайшық сүйектерінен тұра-
ды. Бұл сүйектер алақан сүйектері сияқты: де-
несінең, проксимальды және дистальды ұшы-
нан тұрады.
Денесінің, согриз, алақандық беті, барлы-
ғына бірдей дерлік қалыңдау бүйір бетінде ор-
наласқан қырқасы арқылы ажыратылған. Бұл
қырқаның бойында дисталдық бағытта бағыт-
талған сүйектік қанмен қамтамасыз етуші қан-
тамырлардың тесігін айқын байқауға болады.
6-163
81
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
А Б
91-сурет. Қайық тәрізді сүйектің оң жағы.
А. - алақандық беті; Б - сыртқы беті
Ғасіех агіісиіаги
сит оя сарііаіит
А Б В
92-сурет. Жарты ай тәрізді сүйек, оң жағы.
А - алақандық беті; Б - сыртқы беті; В - дистальды беті
93-сурет. Үшқырлы сүйек, оң жағы.
А - алқандық беті;
Б - сыртқы беті
82
ОЗТЕОЬОСІА
94-сурет. Оң жақ бұршақ тәрізді сүйектер
96-сурет. Оң жақтық трапеция тәрізді сүйектер
83
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
А Б
97-сурет. Оң жақтық басты сүйектер
98-сурет. Ілмек тәрізді сүйектер (оң жақ бөлігі).
84
ОЗТЕОЬОСІА
99-сурет, Білезік сүйектері, оң жағының алақандық беті
85
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
0$$а теіасаграііа
100-сурет. Оң жақтық білезік сүйектерінің
сыртқы бетінің көрінісі
86
ОЗТЕОЬОСіА
Ртосевдиі
Рһаіапх
ргохіпіаііз
Сари( рһаіап&і$
Согриз рһаіапдо
Вазі5
рһаІап$І8
Рһаіапх
піесііа
Рһаіапх
ді8іа1і5
Сариі рһаіап£І5
Соіри$ рһаіап^й
Тиһегоійая рһаіапцк дІ5(ай$
Вазі$ рһа1ап£к
Согриз рһаіап^й
ВазІ5 рһаіаи8І5
101-сурет. III алақан сүйегінің оң жағы.
А - алақандық беті;
Б - сыртқы беті;
В - шынтақтық беті.
102-сурет. Оң жақ алақанның III саусағының
бақайшықтары,
1 - проксимальды; 2 - ортаңғы; 3 - дисталңды;
А - алақаңдық беті; Б - сыртқы беті;
В - шынтақтық беті
Саусақ бунақтарының проксимальды бөлігі
немесе негізі, Ьазізрһаіапдіз, жуандау больш ке-
луімен қатар, буын беттері де ажыратылады.
Проксимальды саусақтардың негізі, алақан
сүйектердің басы мен беттесіп буын құраса,
аралық және дисталдық саусақтардың негіздері
өзара буындасып, бақайшық аралық буындар-
ды құрайды.
Проксимальды аралық қатардағы саусақ-
тардың ұштары қомақталынып, аралық дис-
тальды саусақтардың негізі мен беттесіп, буын
құрайтын басын, сариірһаіапдіз, құрайды. Ди-
сталді саусақтардың ұштары қомақталынып,
болашақтырнақтыңтуп нұсқасын немесе бұды-
рын, іиЬеһозііозрһаіапдіз сіізіаііз, құрайды.
Сонымен қатар, I, II және V алақан-саусақ
буынының алақан бетінде және басбармақтың
бақайшақ буындары аралығында сесама сүйек-
тері кездеседі.
87
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІ
Аяк, сүйектері, О88а тетЬгі іпіегіогіз,
қолдыңсүйектері сияқты, жамбас белдеусүйек-
теріне, сіпдиііт тетЬгі іпіегіогіз, және еркін ор-
наласқан аяқ сүйектерінен, зкеіеіоп тетЬгі
іпіегіогіз ПЬегі, тұрады. Топографиялық орнала-
суына қарай: еркін орналасқан аяқ сүйектері
(ортан жілік, озіетиг}, сирақ сүйектері: асықты
жілік, 08 ИЫа, асықты жіліктің шыбығына, 08
ІіЬиІа, және аяқ басының сүйектеріне: тілерсек
сүйектері, О88а іаг8І, табан сүйектері, О88а
теіаіагзаііа, башпай сүйектеріне, О88а гіідііогит,
бәлінеді (№103-суретті қараңыз),
Жамбас белдеу сүйектері
Екі жақтың жамбас сүйегі алдында бір-
бірімен шат сүйегінің қасағасы, иутрһізізриЫз,
арқылы, артқы қапталында сегізкөз сүйегімен
сегізкөз-жамбас буыны арқылы буындасып,
жамбас қуысын құрайды, Жамбас сүйегінің
жамбас белдеу сүйектеріне жатқызылуы сол
себепті.
Жамбас сүйек
Жамбас суйек, 08 сохае, жұп жалпақ
сүйектердің қатарына жатады (104, 105-сурет-
тердіқараңыз).
Жамбас суйек, 08 сохае, 16-17 жасқадейін
өз алдына дербес үш сүйектің нүктелерінен да-
мып, одан кейінгі даму кезінде өзара шемір-
шектік ткандар арқылы одан кейінгідамукезе-
ңінде шеміршектік, сүйектік ткандар арқылы
байланысқан үшсүйектен: шат, мықын, шонда-
най сүйектен құралғандықтан, ересек белгісіз
сүйек, 08іпітіпаіит деп аталып келген. Кейінгі
даму кезеңде, жоғары аталған суйектер өзара
16-17 жаста шеміршектік, одан кейінгі кезеңде,
с үйектер өзарасүйектік ткандар арқылы бірігіп,
өз алдына дербес жамбас сүйегін, 08 сохае,
құрайды,
Жамбас сүйектердің денелері өзара сүйектік
ткандар арқылы байланысып, жамбас сүйегінің
сірке қышқылының ыдысына ұқсап орналас-
қан, ұршық ойығын, Іозза асеіаһиіі, құрайды.
Бұл ойықтың: жоғарғы қабырғасы — мықын
сүйегініңденесінен; алдыңғы қабырғасы — шат
сүйегініңденесінен;төменгіқабырғасы — шон-
данай сүйегінің денесінен тұрады. Жамбас ой-
ыстың ішкі бетінде: жарты ай тәрізді болып кел-
ген буын беті, Іасіез Іипаіа, аралығында, ұршық
ойғы, ІО883асеіаЬиІіжәне жарты ай тәрізді буын
бетін бөліп тұрушы, ұршық ойығының тілігі,
Оз засгит
08 сохае
Ғетиг
Раіеііа
ТіЬіа
ҒіЬиІа
Озза іагзі
Озза теіаіагваііа
Оівііі
оң жағы
103-сурет. Аяқ сүйектері,
(алдынан қарағандағы көрінісі).
іпсізига асеіаЬиіі, айқын байқалады. Үршық
ойығы өрлеме бағытта өтіп, қалындау келген
буын еріні, 1ітЬи8 асеіаЬи1гл\у¥р\лы толықтыры-
лған.
Үршық ойығының негізгі қызметі, ортан
жіліктің басымен беттесіп, ұршық буынын,
агіісиіаііо сохае, құрау.
88
О5ТЕОГОСИА
Ғозза іііаса
Тиһегояііаз іііаса
Сгійіа іііаса
0$ риһіз
Зріпа іііаса
апіезгіог
зирегіог
Зріпа іііаса
апіегіог іпГегіог
С гізіа "
риЫса
Еіпеа агсиаіа
Согриз 055 І5 іііі
Оз іііит
АІа 055І5
Ғасіез аигісиіагіз
Согриз О55І5 і^сһіі
— 8ріпа ізсһіікііса
Яати5 о$5І5 І5сһй
Тиһег ізсһіасіісит
Катик ілГегіог озяіз риЬіз
Зріпа іііаса
розіегіог
зирегіог
Ғасіез
засгорсіуіпа
Іпсізига І5сһіагііса тіпог
Тиһегсиіит оЫигаіогіит
розіегіия
Катиз 05515 ізсһіі
— 08 І5СҺІІ
Ғогатеп оЫигаіит
зиісиз
оЫигаіопи
104-сурет. Жамбас сүйегі, оң жағы (ішінен қарағандағы көрінісі).
Етіпепйа ІІІориЬІса
Согри.ч 05515 риЬІ5
Сгіхіа оЫигаіогіа
РесЕсп
055 ік риЬій
Кати.ч кирегіог
О55І5 риЬІ5
Ғасіе$ 5утрһу5ІаіІ5
Зріпа іііаса
рО5Іегіог іпГегіог
ІпсІвига
ізсһіагііса та}ог
Мықын сүйегі
Мықын сүйегі, оз Піит, жамбас сүйегін
құраушы сүйектердің ішіндегі ең ірі және жал-
пақ сүйек болып саналады. Бұлсүйектіңтөменгі
қомақтылау болып келген бөлігі денесі деп ата-
лынады (№1046 105-суреттерді қараңыз).
1. Мықын сүйегінің денесі, согриз Піит,
жамбас ойысыньщ жоғарғы қабырғасын құрау-
ға қатысады. Бұл ойықтың жоғарғы бөлігінде,
санның тік бұлшықетінің басталатын ойық-
үстілік жүлгесі, зиісиз зирга асеіаһиІагЫ, ай-
қын көрінеді. Денесінің ішкі қаіггалында доға
тәрізді жоғары және артқа қарай иіліп, бағыт-
талған доғатәрізді сызықшасы, Ііпеаагсиаіа, ор-
наласса, жоғарғы бөлігі өрлеме бағытта өтіп,
мықын сүйегінің қанатына, аіа о&$і$ іііаса, ұла-
сады.
2. Мықын сүйегінің қанаты, аіа оззіз
Ніаса, сагиталь жазықтықтыңбойында, желпуіш
тәрізді жалпақтау болып келсе; төменгі денесі-
мен шектелген бөлігі, қысыңқылау болып кел-
ген. Қанатының жоғарғы жиегі латынның "8"
әріпіне ұқсап келген, бұлшықеттер бекитін мы-
қын сүйегінің қырқасын, сгізіа Піаса, құрайды.
Мықын сүйегі қырқасының ішкі бетінде,
қырқаныңішкі еріні, ІаЫит іпіета, сыртқыбе-
тінде қырқаның сыртқы еріні, ІаЫит ехіегпа,
аралығында қырқаның аралық сызықшасы,
Нпеа іпіегтегііа, айқын байқалады.
Мықын сүйегі қырқасының алдыңғы
бөлігінде, сырттай қарағанда айқын байқала-
тын, бұлшықеттер басталатын алдыңғы-жо-
ғарғы қылқаны, зріпа іііаса апіегіог зирегіог,
гөменірек алдыңғы-төменгі қылқаны, зріпа
Иіаса апіегіог іпіегіог, орналасқан. Артқы қап-
89
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
талында, артқы жоғарғы қылқаны зріпа Піаса
розіегіогзирегіог, төменірекартқы-төменгі қыл-
қаны, зріпа Піаса розіегіогтіегіог орналасқан.
Артқы төменгі қылқаны төмен бағытта өтіп,
шонданай сүйектің үлкен тілігіне іпсінига
гісһіагііса таіог, ұласады.
Сонымен қатар, мықын сүйегі қанатының
дөңес келген сыртқы бөкселік бетімен қатар
ойыс келген ішкі беттері ажыратылады.
1. Мықын сүйегінің сыртқы бөкселік
беті йс/е^дАі/еадепаталусебебі, бөксе бұлшы-
қеттердің басталар жері болғандықтан бөкселік
беті деп аталынады. Бұл бетте, үш бөксе бұлшы-
қетінің басталатын жері доға тәрізденіп, айқын
сызықшатүрінде орналасқан.
а) Артқы бөкселік сызықша, Ипеа діиіеа
розіегіог, ол мықын сүйегінің артқы жоғарғы
қылқанының, зріпа Піаса роЫегіог зирегіог, ал-
дыңғы қапталынан басталып, мықын қырқасы-
ның сыртқы ерінінің, бойымен алға қарай өтіп,
алдыңғы жоғарғы қылқанының негізіне барып
аяқталынады.
ә) Алдыңғы бөкселік сызықша, Ппеа
діиіеа апіегіог, ол алдыңғы жоғарғы бөкселік
қылқаннан басталып, доға тәрізді иіліп шонда-
най сүйегінің үлкен тілігіне, іпсізига ізсһіагііса
та]ог, қарай өтеді.
6} Бөкселік төменгі сызықша, Ппеа діиіеа
іігіегіог, жамбас ойығының жоғарғы жиегіне
доға тәрізді иіліп, жақын орналасқан. Сызық-
шалардың негізгі қызметі, бөкселік бұлшықет-
тердің басталар жері болып саналады.
Мықын сүйегі қанатының ішкі бетінің ал-
дыңғы бөлігі ойыстау болып, мықын сүйегінің
ойысын, іозза іііаса, құрайды. Бұл ойыстың
төменгі бөлігі, мықын сүйегінің денесінен доға
тәріздісызықшасыарқылы, Ипеа агсиаіа, шек-
гелген. Ішкі бетінің артқы бөлігінде, беті сегізкөз
сүйегіне қарай бағытталған, сегізкөз-жамбас
беті, іасіез засгореІУІпа, төменірек сыртқы
пішіні құлақ қалқанына ұқсаған буын беті,
іасіез аигісиіагіз, орналасқан. Құлақ қалқан
буын бетініңжоғарғыбөлігінде мықынсүйегінің
бұдыры, іиЬегіозііазіііаса, айқын байқалады.
Шонданай сүйегі
Шонданай сүйегі, оз гісһіі, жамбас сүйегі
ойығыныңтөменгі бөлігінде орналасқан (№104,
105- суреттерді қараңыз). Топографиялық орна-
ласуына қарай: денесінен және бұрыш құрап,
орналасқан тармақтарынан, гатиз оззіз ізсһіі,
тұрады.
Шонданай сүйектің денесінің, согриз ізсһіі,
артқы бетінде: қылқаны, зріпа ізһіагііса, қыл-
қанныңжоғарғы бөлігінде, шонданай сүйегінің
үлкен тілігі, іпсізига ізсһіагііса та]ог, төменірек
кіші тілігі, іпсізига ізсһіагііса тіпог, орналас-
қан.
Шонданай сүйектің денесінің тармақтары
иіліп, бұрыш құрап орналасқан. Жоғарғы бұта-
ғының алдыңғы бетінде жапқыш тесіктің ал-
дыңғы төмпешігі, іиһегсиіит оЫигаІогіит
апіегіог, артқы бетінде шонданай сүйектің бұды-
ры, ІиЬег ізсһіагіісит, орналасқан. Шонданай
сүйектің бұтағы, шат сүйектің төменгі бұтағы-
мен бірігіп, жапқыш тесікті, Іогатеп оЫиіаіит,
құрайдьі,
Шат сүйегі
Шат сүйегі, оз риЬіз, топографиялық орна-
ласуына қарай: денесінен, жоғарғы және
төменгітармағынантұрады (104,105-суреттерді
қараңыз).
1. Денесі, согриз оззіз риЫз, жамбас ойығы-
ның алдыңғы қабырғасын құрауға қатысып
қоймай, шат сүйегінің жоғарғы тармағына,
гатиз оззіз риЫз, ұласады. Шат с үйегі денесінің
жоғарғы бетінде: мықын сүйегінің денесі мен
сүйектік тканы арқылы өзара бітіскен жерінде,
мықын — шат-көтеріңкісі, епііпепііа ПіоріЫса,
орналасқан. Сонымен қатар, шатсүйегініңжо-
ғарғы тармағына, гатиззирегіог оззізриЫз, ұла-
сады.
2. Жоғарғытармағының жоғарғы бетінде,
шаттық қырқа, ресіеп оззізриЫз, айқын байқа-
лады. Бұл қырқаның төменгі жиегі сүйірленіп,
жапқыш тесіктің қабырғасын құрауға қатысу-
мен қатар, жапқыш тесіктің қырқасын, сгізіа
оЫиіаіогіа, құрайды. Сонымен бірге, шат
сүйегінің жоғарғы тармағының төменгі бетін-
де, қантамырлар мен нервтер өтетін сала, зиісиз
оЫигаІогіиз, айқын байқалады.
3, Шат сүйегінің жоғарғы тармағының ал-
дыңғы бөлігі бұрыш құрап, бұл сүйектің шат-
тық бұрышын, апдиіиз риЬгі, одан әрі бұл
сүйектіңтөменгітармағына, гатиз іпһегіогоззіз
риЬгі, ұласады. Шат сүйегінің бұрышының бе-
гінде, бұдырлаукелген шатсүйегі қасағасының
буын беті, /асіез зутрһізіаііз, орналасқан. Бұл
буын бетінің негізгі қызметі: шат сүйегінің қаса-
ғасын, зутрһузіз риЫса, құрау.
Сонымен қатар, шат сүйегінің тармақтары,
шонадай сүйегінің тармақтарымен өзара
сүйектік тіндерарқылы бірігіп, жапқыштесікті
құрайды.
Жамбас астауы
Жамбас астауы деп жалпы тізбектелініп,
бір-бірімен өзара буындар, байламдар, жарғақ-
90
ОБТЕОЕОСІА
105-сурет. Жамбас сүйектің алдыңғы бетінің көрінісі
91
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
106-сурет. Ер адамның жамбасы, реМз (алдыңғы жағынан көрінісі)
107-сурет. Әйел адамның жамбасы, реМз (алдыңғы жағынан көрінісі)
92
ОЗТЕОЬОСІА
тар арқылы өзара байланысқан. Жамбас,
сегізкөз сүйегі және құйымшақ омыртқалардан
құралған қуыстықты жамбас қуысы, сауііаз
реіуіз, деп атайды. Жамбас қуыстығы: үлкен
жамбас қуыстығы, саүііаз реһгіз та}ог, менкіші
жамбас қуыстығына, сауііаз реіуіз тіпог,
бөлінеді.
1. Үлкен жамбас астауы, сауііаз реіуіз
та]ог, кіші жамбас астауынан шекаралық сызық
арқылы шектелген. Шекаралық сызық, Ііпеа
іегтіпаііз, сегізкөз сүйегінің мүйісінен,
рготопіогіит, басталып, алға қарай бағыт алып
жамбас с үйегінің доға тәрізді сызығының, Ііпеа
агсиаіа, бойымен, оданәрі шатсүйегініңқырқ-
асы, ресіеп оззіз риЫз, арқылы өтіп, шат
сүйегініңтөмпешігіне барыптұйықталынады.
Үлкен жамбас астауының бүйір қабырғала-
ры мықын сүйегінің қанатынап; артқы қабыр-
ғасы төменгі бел омыртқалар мен сегізкөз де-
несінің жамбас қуысына қараған бетінен тұра-
ды (109, 110-суреттер).
2. Кіші жамбас, реіуіз тіпог, немесе кіші
жамбас астауы, сауііаз реЫіз тіпог, үлкен
жамбас астауынан шекаралық сызықшасы не-
месе жамбас қуысының жоғарғы апертурасы,
арегіигареһгіз зирегіог, арқылы шектелғен. Кіші
жамбас астаудың бүйір қабырғасы мықын
сүйегініңденесініңтөменгі бөлігінен және шон-
д,анай сүйегінен тұрады. Артқы қабырғасы сег-
ізкөзденжәне құйымшақ омыртқалардыңжам-
бас қуысына қараған бетінен және алдыңғы
қабырғасы шат сүйегінен тұрады. Шат
сүйегінің екі жақтық бұтағы бір-бірімен өзара
бұрышқұрап, бірігіп, ер адамдарда шатастылық
бұрышты, апдиіиз зиЬриЫсит, әйел адамдарда
шаттық доғаны, агсиз риЫз, құрайды (106, 107,
108-суреттерді қараңыз).
Үлкен жамбас астауы мен кіші жамбас аста-
уыныңшекаралық сызығы, бұл, астауларды бір-
бірінен боліп тұру қызметін атқарып қоймай,
үлкен жамбас астауын кіші жамбас астауымен
жалғастырып тұрушы жоғарғы апертура,
арегіигареЫіз зирегіог, болып саналады. Соны-
мен қатар, кіші жамбас астауының сыргқы тесігі
немесе төменгі апертурасы, арегіига реІУІз
іпіегіог, ажыратылады.
Төменгі апертураның, арегіигареісгі іггіегіог,
бүйір қабырғасы шонданай сүйегінің бұдыры-
мен, артында құйымшақ омыртқалар мен ал-
дында шат сүйегінің қасағасымен және шат
сүйегініңтөменгі бұтақтары арқылы шектелген.
Сайып келгенде, жамбас астауыныңсыртқы
пішіні, қуыстықта орналасқан ас қорыту және
жыныстық мүшелердің орналасуына және
адамның жыныс өзгешеліктеріне тікелей бай-
ланысты.
Сол себепті, акушерлік практикада жамбас
астауының көлемін, ұзындық өлшемдерін (ко-
ньюнгатасын) білудің маңызы зор. Әсіресе жас
нәрестенің ана құрсағынан өмірге келуде, жам-
бас астауының сыртқы үш көлденең, бір тік па-
раметрлерін және жамбас қуътсының ішкі ұзын-
дық өлшемдерін: анатомиялық, диагоналдық,
көлденең, тік және қиғаш диаметрлерін білу
қажет (№111, 112-суреттердіқараңыз).
Сонымен қатар, кіші жамбас астауыныңжо-
ғарғы апертурасы мен төменгі апретура аралы-
ғын, анықтауыш доға тәрізді иіліп, орналасқан
сызықша өткізсек, бұл сызықшаны жамбастық
білік, ахіз реіуіз, деп аталынады. Негізгі қыз-
меті жас нәрестенің басының кіші жамбас ас-
гауынанөтубағытын анықтау үшін қолданады.
93
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Жамбастың жыныстық ерекшеліктері
Мүшелердің аттары Әйелдерде Ерлерде
1, Жамбастың сыртқы көрінісі. 2. Мықын сүйегі қанатының орналасуы. 3. Сегізкөз сүйегі 4. Шатастылық бұрышы 5, Жамбас қуысының пішіні 6, Кіші жамбас қуысына кіретін тесіктің (апертурасының) пішіні Жазық, қысқалау Копіііілік жағдайда гори- зонтальды жазықтықтың бойында орналасқан. Қысқа және жазық 90°-100й цилиндр тәрізді дөңгелек Биік Вертикальды жазықтықтар- д,ың бойында орналасқан Үзын және енсіз 70°-75п конус тәрізді шат сүйегінің қасағасы алға қарай еңкейіп, ойын картасында сызылган "жүрек" тәрізді орналасқан.
Үлкен жамбас астауы мен кіші жамбас астауының
жыныстық ерекшеліктері
1. Үлкен жамбас астауыныңжыныстық ерекшеліктері
Өлшемдер Әйелдерде Ерлерде
Қырқа аралық қашықтық, гіізіапііа сгізіагит, (мықын сүйегінің қырқа аралық қашық- тығы) 25-27 см —
Қылқан аралық қашықтық, гіізіапііа зріпагит, (мықын сүйегінің алдыңғы жоғарғы қылқаныныңаралық қашық- тығы) 23-25 см 21-23 см
Ортан жіліктің ұршық аралық қашықтығы, сіі.гіапііа ті ег ігосһапіегіса 28-29 см —
94
ОБТЕОЬОСІА
2. Кіші жамбас астауыныңмөлшері
Кіші жамбас астауының жоғарғы апертурасы, Арегіигареіуіззирегіог Әйелдерде Ерлерде
1. Тік өлшем немесе анатомиялық коньюга- та, сіізіапііа гесіа зеи.сопрідаіа апаіотіса, жам- бастың мүйісі мен шат сүйегінің қасағасының жоғарғы қырына дейінгі қашықтық. 11,5 см 10,8см
2. Негізгі коньюгата немесегинекологиялық коньюгата, соп]идаіа сега з.дупесоіодіса, жам- бас-тың мүйісі мен шат сүйегінің шығыңқысы- ныңаралық қашықтығы 10,5-11 см
3. Диагональдық коньюгата, сопіидаіа (ііадопаііз, жамбастыңмүйісі мен шатсүйегінің төменгі жиегінің аралық қашықтығы. 12,5-13 см
4. Қиғаш диаметр, сііаіпеігоЫідие, біржағын- дағы мықын-шат көтеріңкісіне дейінгі қашық- тық. 12,0-12,6 см 12,0-12,2см
5. Көлденең диаметр, сііатеіг ігапзүета, екі жақтық шекаралық сызықшаның аралық қашықтығы Кіші жамбас астауының мөлшері 13,5 см 10,8 см
1. Тік диаметр, (ііатеіг гесіа, I, II сегізкөз сүйегінің аралығы мен шат сүйегінің қасағасы шығыңқысыныңаралық қашықтығы 12,2 см 10,8 см
2. Көлденең диаметр, (ііатеіг ігапзүегза, екі жақтылық жамбас ойығының аралық қашық- тығы. 11,5 см 10,8 см
Кіші жамбас астаүының төменгі апергура- сының мөлшері, арегіига реіүіз іпіегіог 1. Тік диаметр, сііатеіг гесіа, құйымшақ 9,5 см 7,5см
омыртқасының ұшынан, шат сүйегінің қасаға- сының төменгі қырына дейінгі аралық. 2. Көлденеңдиаметр, біатеіг ігапзүегза, шон- данай сүйегінің бұдырларының аралығындағы өлшем. 10,8 см 8,1 см
3. Жамбас сүйегінің бүгілгіштігін, іпсііпаііо реіуіз, жамбастың төменгі бөлігімен горизон- тальды бағытта жүргізілген жазықтық пен бұл сүйектің жоғарғы апертурасының аралығын- дағы бұрыш арқылы анықталынады. 55-60° 50-55°
95
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
108-сурет. Эйел адамның жамбасы, (алдыңғы жағынан көрінісі) (К-грамма)
„ Алісиіаііо
Ғо$за іЦаса дехіта мсгоіііаса деяіга
109-сурет. Ер адамның жамбасы, реМз шазсиітит (үстіңгі жағынан көрінісі)
96
08ТЕ0Е0С1А
110-сурет. Әиел адамның жамбасы, реіліз (етіпіпит (үстіңгі жағынан көрінісі)
7-163
111-сурет. Кіші жамбас астауының кіреберіс өлщемдері
97
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
112-сурет. Кіші жамбас астауының өлшемдері
98
05ТЕ0Е0С1А
АЯҚТЫҢ ЕРКІН ОРНАЛАСҚАН
СҮЙЕКТЕРІ
Ортан жілік
Ортан жілік, 08 іотиг, адам қаңқасын құ-
раушы сүйектердің ішіндегі еңұзын және жуан
тутік тәрізді суйек больш саналады (№113,114,
115,116,118-суреттерді қараңыз). Бұл суйектің
денесі және проксимальды, дистальды ұштары
ажыратылады.
1. Ортан жіліктің денесі, согриз оззіз
іетогіз, сыртқы пішіні цилиндр тәрізденіп, бұра-
лып, алдыңғы беті алға қарай иілш орналасқан.
Алдыңғы беті тегістеу жоне дөңестеу болып кел-
ген. Артқы бетінде бұдырлы сызықшасы, Ііпеа
азрега, айқын орналасқан. Ол сан бүлшықет-
терінің бекитін жері болып саналады.
Топографиялық орналасуына қарай бұл
бұдырлы сызықша: медиалді, ІаЬінт тейіаіе,
және латеральды ернінен, ІаЫит Іаіегаіе, тұра-
ды.
а) Бұдырлы сызықшаның латеральды
ерні, ІаЫитІаіегаіе, дистальды бағытта өтіп, ор-
тан жіліктің латеральды айдаршығына, сопгіуіиз
Іаіегаііз, ұласса, проксимальды ұшы боксе
бұлшық етінің бекитін бұдырына, іиЬегоаііаз
діиіеа, одан әрі ортан жіліктің үршық аралық
қырқасына, сгізіа іпіегігосһапіегіса, ұласады
(№114- суретті қараңыз).
ә) Бұдырлы сызықшаның медиалді ер-
ніне, ІаЫит тегііаіе, келсек, олдисталды бағыт-
та, ортан жіліктің медиалді айдаршығына,
сопгіуіиз тегііаііз, ұласса, проксималды ұшы,
өрлемебағыттаотіп, қырқалыбұлшықеттіңбе-
китін сызықшасына, Ііпеаресііпеа, одан әрі ор-
тан жіліктің алдыңғы ұршық аралық сызық-
шаға, Ііпеа Іпіегігосһапіегіа, ұласады.
Бұдырлы сызықшалар ортан жіліктің дистал-
ды бөлігінде бір-бірінен алшақтап, орналасу
нәтижесіиде тақым астылық бетті, Іасіез
роріііеа, құрайды.
2. Ортан жіліктің проксималь эпифизінде,
ішке және жоғары қарай бағытталған басы,
сариі О88І8 іетогіз, және ортан жіліктің басын
денесінен бөліп тұрушы мойыны, соіішп оззіз
іетогіз, орналасқан.
а) Ортан жілік басының шар тәрізді буын
беті, жамбас сүйегінің ойығы мен беттесіп, жам-
бас буынын, агіісиіаііо сохае, құрайды. Соны-
мен қатар, буын басының проксимальды ұшын-
да басының шұңқыршасы, іоүеа саргііз оззіз
іетогіз, айқын байқалады. Бұл шұңқыршаның
негізгі қызметі, ортан жілік басының жұмыр
байламының, Іідатепіит сарііізіетогіз, бекитін
қаңқасы болып саналады.
ә) Ортан жіліктің мойыны, соіііит оззіз
іетогіз, фронталді жазықтықтың бойында, ал-
дыңғы және артқы беті қысыңқылау келіп, әйел-
дерде денесімен тік бұрыш құрап орналасса, ер
адамдардадоғалбұрыш құрапорналасқан. Ор-
тан жіліктің мойнының денесімен бітіскен жер-
інде, бұл сүйектің бүдырлау және қомақтылау
келген улкен және кіші ұршығы орналасқан.
Ортан жіліктің үлкен ұршығы, Ігосһапіегта)ог,
сүйектің проксимальды эпифизінің ұшында
артқажәнеішке қарайбағытталған.
б) Үлкен ұршығы кіші ұршықтың
латеральды жағында орналасқан. Ортан
жіліктің улкен ұршығы сырттай сипап қараған-
да айқын байқалады. Сонымен қатар, үлкен
ұріпықтың артқы бетінің ішкі қапталында,
бұлшық еттер бекитін ұршық аралық шұңқыр-
шасы, іозза іігіегігосһаігіегіса, орналасқан.
в) Ортан жіліктің кіші ұршығы, ігосһап-
іег тіпог, мойнының төменгі бөлігінің артқы
бетінің медиалді қапталында орналасқан. Олар
бір-бірімен, алдында ұршық аралық сызықша,
Ііпеа іігіегігосһаггіегіса, арқылы жалғасқан.
3. Ортан жіліктің дисталдық ұшы,
ерірһузіз гіізіаііз іетогіз, көлденең жазықтық-
тың бойында, қомақтылау болып келген меди-
алдіайдаршық, сопгіуіиз тегііаііз, пенлатераль-
ды айдаршықтан, сопгіуіиз Іаіегаііз, гұрады.
Медиальды айдаршық, латеральды айдаршыққа
қарағанда үлкендеу болып келген.
Медиальды айдаршықтың ішкі беті мен ла-
териалды айдаршықтың сыртқы бетінде,
бұлшықеттер бекитін медиалді айдар-
шықүстілік, ерісопгіуіиз тегііаііз, пен латераль-
ды айдаршықүстілік, ерісопгіуіизІаіегаііз, орна-
ласқан. Медиальды айдаршық үстіліктенжоға-
рырақ санның ішке тартқыш үлкен бұлшы-
қетінің бекитін төмпешігі, іиһегсиіит
агігіисіогіиз, айқын байқалады.
Ортан жіліктің айдаршығы басының буын
беттері, бір-бірінен айдаршық аралық шұңқыр-
ша, іоззаіпіегсопгіуіагіз, арқылы бөлінсе, артқы
беті, тақым бетінен, іасіез роріііеа, айдаршық
аралық сызықша, Ііпеа іпіегсопгіуіагіз, арқылы
шектелген. Айдаршықтардыңалдыңғы беті, те-
гістеу болып тізе буынын құрауғақатысушытізе
тобығының буын бетіне, іасіезраіеііагіз, ұласа-
ды.
Тізе тобығы
Тізе тобығы, раіеііа, адам қаңқасының
құрамындағы сесама сүйектердің ішіндегі ең ірі
суйекболыпсаналады (№117-суреттіқараңыз).
Бұл сүйек, санның төрт басты бұлшық еті сіңі-
99
"^^•Ортанж^
Щ ӘЛДЫңғьі
6етің‘ч көріаісі
100
ПЯТЕОЬОСІА
114-сурет. Ортан
апткы бетінің көрінісі
жімктің артқьі
115-сурет. Ортан
Жіліктіціш«6етінінкөрінісі
101
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ерісопбуһіа Іаіегаііз
Ерісогкіуһія тедіаііз
116-сурет. Ортан жіліктің айдаршығының алдыңғы бетінің көрінісі
117-сурет. Тізе тобығы:
А — алдыңғы бетінің көрінісі
Б — артқы бетінің көрінісі
102
08ТЕ0Е0СІА
рінің терең қабатында орналасқан. Бұл сүйек
тізе буынын жазған кезде айқын байқалады.
Тізе тобығының жогарғы жиегі, доғалдау бо-
лып келген негізіне, Ьазія раіеііае, үшкір және
суйірлеу болып келген, томенгі ұшы, арех
раіеііае, ажыратылады.
Тізе тобығының алдыңғы беті бұдырлау бо-
лып келген. Артқы буын беті, Гасіе5 ро5іегіог,
вертикаль бағытта орналасқан қырқасы арқы-
лы, кішілеу келген медиалдіқ, үлкендеу келген
латеральдық буын бетіне бөлінеді. Бұл буын
бетішң негізгі қызметі тізе буынын құрау.
Сирақ сүйектері
Сирақ сүйектері, 055І5 спігіз, топография-
лық орналасуына қарай асықты жілік, 05 ііЫа,
және асықты жілік шыбығының, 05 ИЬиІае,
сүйектеріне бөлінеді (№118, 119-суреттерді
қараңыз),
Асықты жілік, 05 ііЫа ұзын түтік тәрізді
сүйектерге жатады. Бұл сүйектің: денесі, про-
ксимальды және дисталды ұштары ажыраты-
лады (№119, 120, 121, 122, 124-суреттерді қара-
ңыз),
Қырлары:
1. Асықты жілік денесі, согри5 ИЫае, үш
қырлы болып келгендіктен үш қыры: алдыңғы
медиалдіқ және сүйек аралық қыры және үш
беті: медиалдіқ, артқы, латеральдық ажыраты-
лады.
а) Асықты жілік денесінің алдыңғы
қыры, тагдо апіегіог, қырқа тәрізденіп,
сүйірленіп орналасқан. Проксималды ұшы, бұл
с үйекті ң б ұды ры н а, іиЬего5ііа5 ііЫае, ұласады.
ә) Сүйекаралық жілік денесінің меди-
алдіқ беті, Ысіе5 тесііа1І5, немесе алдыңғы ме-
диалдіқ бетІ сәл дөңестеу болып, бұл сүйектің
алдыңғы қыры мен сүйекаралық қырдың ара-
лығында орналасқан.
Беттері:
а) Латеральдық беті, Гасіе5 ІаіегаІІ5, немесе
алдыңғы-латеральдық беті сәл ойыстау келген.
ә) Артқы бетінде, [асіе5ро5іегіог, латеральды
айдаршықтан, томенірек қиғаш бағытта орна-
ласқан қамбалатәрізді бұлшықеттіңсызықша-
сы, Ііпеа аоііиа, айқын байқалады. Бұлсызық-
шадан томенірек, дистальды бағытта бағыттал-
ған, сүйектік тканды қанмен қамтамасыз етуші
қантамырлардың тесігі, Іогатеп пиігісіит, ор-
наласқан.
2. Ортан жіліктің проксимальды эпи-
физі, ерурһу5І5 ргохітаіів, жуандау және
қомақтылау болып келген проксимальды эпи-
физінің бетінде айдаршық аралық медиалді
және литералді төмпешіктер, ІиЬегсиһіт
іп Іегсопгіу1агі5 Іа Іега1І5, е і тегііаІІ5 орналас қ а н.
Бұлтөмпешіктердің алдында айдаршық аралық
алдыңғы жазықтық, агеаіпіегсопсіу1агІ5апіегіог,
пен артында айдаршық аралық артқы жазық-
тық, агеа Іпіегсопс1у1агі5ро5іегіог, орынтепкен.
Бұл жазықтықтар тізе буынының крест тәрізді
болып орналасқан байламының бекитін жері
болып саналады. Айдаршық аралық төмпешіктің
бүйір қапталында екі жағында айдаршықтың
буын беттері, Гасіевагіісиіагіх, орналасқан. Қыз-
меті, ортан жіліктің айдаршықтарыныңбуын бе-
тімен беттесіп, тізе буынын құрау.
Сонымен қатар, латеральдық айдаршықтың
бүйір қапталында, асықты жілік шыбығының
басымен беттесіп, буын құрайтын буын беті,
Гасіез агііси1агІ5 ГіЬи1агІ5, айқын байқалады.
Асықты жіліктің дисталдық ұшына, ерірһузіз
с1І5іа1І5, келсек ол, төрт қырлы болып келген.
Латеральдық бетінде асықты жілік шыбығымен
беттесетін тілігі, іпсІ5ига ПЬи1агІ5, орналасса,
артқы бетінде қайықшалық жулге, 5иІси5
та11ео1агІ5, айқын байқалады. Дисталдық
ұшының ішкі қагггалында медиалдіқ қайықша,
та11ео1агі5 тесііа1І5, орналасқан. Медиальды
қайықшаның латеральдық бетінде, қайықша-
лық буын беті, Гасіе5 агіісиіапһ, асықты жіліктің
ойыс келгентөменгі буын бетіне, Гасіе5агіісиІагІ5
іпГегіог, ұласады. Бұл буын беттер, аяқ басының
асықты с үйегінің шығырымен беттесіп, сирақ-
асықты буынды, агіісиіаііо іаІосгига1І5, құрауға
қатысады.
Асықты жіліктің шыбығы
Асықты жіліктің шыбығы, ГіЬиІа, ұзындау
және жіңішкелеу келген. Басқа да жілікті с үйек-
терсияқты: денесінен, проксимальды, дисталь-
ды эпифиздерінен тұрады (№119, 123, 124-сурет-
тердіқараңыз).
Асықты жілік шыбығының денесі, согриз
ПЬиІае, үш қыры призма тәрізді болып верти-
калді біліктің бойында иіліп, артқа қарай қарап
орналасқан. Денесініңүш беті.латералңдық беті,
Гасіе5 1агега1І5, медиалдіқ беті, Гасіе5 тес1іа1І5,
және артқы беті, Гасіе5 ро5іегіог, ажыратылады.
Соныменқатар, бұлсүйектіңденесініңүш қыры
айқын байқалады.
Асықты жілік шыбығының алдыңғы қыры,
тагдо апіегіог, әте үшкір қырқа тәрізденіп,
асықты жілік шыбығының медиалді бетін
латеральдық бетінен бөліп тұрушы қырқа
тәрізденіп орналасса, медиалді қыры, тагдо
тесііаіів, медиалді бетін артқы бетінен айырып,
тұру. Сонымен қатар, артқы беті менлатераль-
дық бетінің аралығында бұл сүйектің артқы,
қыры, тагдорозіегіог, орналасқан.
103
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
118-сурет. Оң жақ тізе буьшының
реытгенограммасы:
1 - ортан жіліктің денесі
2 - ортан жіліктің медиальды айдаршық үсті
3 - ортан жіліктің тізе тобықтық буын беті
4 - ортан жіліктің медиальды айдаршығы
5 - айдаршық аралық медиальды төмпешік
6 - асықты жіліктің медиальды айдаршығы
7 - айдаршық аралық алдыңғы жазықтық
8 - асықты жіліктің денесі
9 - асықты жілік шыбығының денесі
10 - асықты жілік шыбығының басы
11 - асықты жіліктің латеральдьі айдаршығы
12 - айдаршық аралық латеральды төмнешік
13 - тізе буынының крест тәрізді байламы
14 - ортан жіліктің латеральды айдаршығы
15 - ортан жіліктің латеральды айдаршық үстілігі
Сопсіуіиз Іаіегаііз
ііЬІае
Ғасіез Іаіегаііз
Маг^о апіегіог - - -
МаІІеоІив Іаіегаііз --
Арех сарИіз-
ПЬиІае
Сариі- -
ҒіЬиІае
----СопЗуІиз тейіаііз
-- Маг^о іпіегоазеиЕ
---Ғасіез тедіаііз
ТіЬіа
-’Маг£о апіегіог
-Ғасіев іаіегаііз
----Маііеоіиз тесІІаІІБ
119-сурет. Оң жақ сирақ сүйектерінің
алдыңғы бетінің көрінісі
—ТиЬегозіІаз ііЬіае
Магдо іпіегоБвеив - -
104
О5ТЕОЕОСІА
120-сурет. Асықты жіліктің артқы бетінің
көрінісі
121-сурет. Асықты жіліктің латеральды бетінің
көрінісі
105
СҮЙЕКТНР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Агеа іпіегсоп<іу Іагіз
роііегіог
122-сурет. Асықты жіліктің проксимальды эпифизінің жоғарғы
бетінің көрінісі
2. Асықты жілік шыбығының прокси-
мальды эпифизі, ерірһузія ргохітаііз ПЬиІае,
қомақтылау келе, бұл сүйектің басын, сариі
ПЬиІае, мойнын, соіііит НЬиІае, және басының
проксимальды ұшын, арехсарііізііһиіае, құрай-
ды. Сонымен қатар, басының медиалді бетінде,
асықты жіліктің, асықты жілік шыбығы атты
буын бетімен беттесіп, буын құрайтын буын беті,
іасіез агіісиіагіи саріііз ПЬиіае, орналасқан.
3. Асықты жілік шыбығының дистал-
дық ұшы, ерірһузіз сіізіаііз ПЬиІае, жалпақтау
келіп, сирақтың латеральдық қайықшасын,
таііеоіизІаіегаііз, құрайды. Латеральді қайық-
шаның сыртқы беті дөңестеу болып келсе, ме-
диалдіқ беті тілерсек сүйектің, асығының, 08
іаіиз, қайықшалық буын бетімен беттесіп, буын
құрайтын буын беті, іасіез агіісиіапз таііеоіі,
орналасқан. Артқы қапталында асықты шыбы-
ғының ұзын бұлшықеті сіңіршесінің өтетін
жүлгесі, зиісиз шаііеоііагіз, төменірек медиалді
бетінде шұңқыршасы, іо&за таііеоііІаіегаіі, ор-
наласқан (№124-сурет).
Аяқ басының
сүйектері
Аяқ басының сүйектері, ояза ресііз, үш топ
сүйектердсн: тілерсек сүйектерден, озза іагзиз,
табан сүйектерінен, озза теіаіаіъиз, және бақай-
лар бақайшақтарынан, озяа сіідііогит,
рһаіапдеа, тұрады (№125, 126, 127, 128, 129-су-
реттерді қараңыз).
Тілерсек
сүйектері
1. Тілерсек сүйектері, озза іагзі, қысқа-
лау келген сыртқы пішіні әртүрлі 5 сүйектен:
топайдан, озіаіиз, өкше сүйегінен, озсаісапеиз,
қайықша тәрізді сүйектерден, оз пауісиіагіз,
текшетәрізді сүйектен, оз сиһоісіеит, және үш
сынатәріздісүйекгерден, оззасипеііогтіа, тұра-
ды.
106
ОЭТЕОЬОСІА
А Б В
123-сурет. Асықты жілік шыбығы
А - асықты жілік шыбығының алдыңғы бетінің көрінісі
Б - асықты жілік шыбығының артқы бетінің көрінісі
В - асықты жілік шыбығының медалді бетінің көрінісі
107
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Асық сүйек
Асық сүйек, 08 іаіиз, тілерсек сүйектердің
ішіндегі сирақ сүйектермен буындасып, буын
құрайтын дара сүйек. Орналасуына және сырт-
қы пішініне қарай: денесінен, согриз іаіі, басы-
нан, сариі іаіі, жөне басын денесінен бөліп тұру-
шы мойнынан, соіііит іаіі, тұрады (№125, 126,
128, 129, 130-суреттерді қараңыз).
1. Денесі, согрии іаіі, бұл сүйекті құраушы
құрамалардың ішіндегі қомақты бөлік. Де-
несінің бірнеше буын құрайтын буын беттері
ажыратылады. Денесініңжоғарғы бетінде және
шығыңқысының шығыры, Іюсһіеа іаіі, үш буын
беттері орналасқан.
а) Жоғарғы шығыршық беті, һасіез зирегіог
ігосһіеае, асықты жіліктің төменгі буын беті,
/асіез агіісиіагіа іп/егіог, мен беттесіп, буын
құрайтын буын беті орналасса, бүйір қапталын-
дасирақ суйектердің дистальды ұпіындағы қай-
ықшалар мен беттесіп, буын құрайтын екі жақ-
тылық:
ә) медиалді қайықшалық буын беті, іасіез
таііеоіагіз тесііаііз, мен латеральды қайықша-
лық буын беті, һасіез таііеоіагіа Іаіегаііз, орна-
ласқан.
б) латеральды қайықшалық буьін беті, меди-
алді буын бетіне қарағанда көлемділеу болып,
асықты сүйектің латеральды өсіндісіне,
ргожеяиз Іа іегаііз іаіі, б ағыт алы п ор налас қа н.
в) Шығырдың артқы беті сүйірлене келе
асықты сүйектің артқы өсіндісін, рго$8е$и$
розіегіог іаІІ, құрайды. Бұлөсінді, сагиталь ба-
ғытта орналасқан. Бұл өсінді аяқ басының бас
бармақ башпайын иетін ұзын бұлшықет,
т.Нехогіз һаііисіз Іопді, сіңірінің жүлгесі арқы-
лы: медиалді төмпешікке, (иһегсиіит тесііаіе,
және латеральды төмпешікке, ІиЬегсиІит
Іаіегаіе, бөлінеді. Асықты сүйектің төменгі беті-
нде, өкше сүйегінің жоғарғы буын бетімен бет-
тесіп буын құрайтын өкшелік алдыңғы буын
бетін, іасіез агіісиіагіз пауісиіагіз апіегіог,
өкшелік ортаңғы буын бетінен, іасіез агіісиіагіз
саісапеа тесііа, жөне өкшелік артқы буын беті-
нен, /асіез агіісиіагіз саісапеа розіегіог, тұрады.
Аралық өкшелік буын бетінің аралығында, те-
реңдеу болып орналасқан, асықты сүйектің
жүлгесі, зиісиз іаіі, орналасқан.
Денесінің алдыңғы бөлігі алға және медиалді
бағытта өтіп, бұлсүйектің басын, сариііаіі, де-
несінен бөліп орналасқан мойыны, соііит іаіі,
айқын байқалады. Басының шар тәрізді болып
орналасқан қайықшалық буын беті, /асіез
агіісиіагіз пауісиіагіз, ол қайықша тәрізді
сүйектің буын беті мен беттесіп буын құрауға
қатысады.
Өкше сүйегі
Өкше сүйегі, оз саісапеиз, гілерсек сүйек-
тердің ішіндегі ең ірі сүйек болып саналады
(№125, 126, 128, 129, 131, 132, 133-суреттерді
қараңыз). Ол асықты сүйектің төменгі және ар-
гқы қапталында орналасқан. Денесінің артқы
бөлігі қомақтала келе, бұл сүйектің өкшемен
жургенде салмақ түсетін бұдырын, ІиЬег
саісапеі, құрайды. Өкше сүйегі денесінің жо-
ғарғы бетінде, үш буындық беті: алдында асық-
ты сүйектік буын беті, /асіез агіісиіагіа іа1агІ8
апіегіог, ортаңғы асықты сүйектік буын беті,
/асіеа агіісиіагіз іаіагіз тесііа, және артқы асық-
ты сүйектік буын беті; /асіеа агіісиіагіа іа1агІ8
тесііа, және артқы асықты сүйектікбеті; іасіез
агіісиіагіз іаіагіз роаіегіиз, айқын байқалады. Бұл
буын беттер, асықты сүйектің төменгі өкше
сүйектік буын беттерімен сөйкес беттесіп, буын
құрау қызметін атқарады. Соныменқатар, ара-
лық асықты с үйектік буын беті мен артқы асық-
гы сүйектік буын бетінің аралығында өкше
суйектікжүлге, зиісиз саісапеі, орналасқан. Бұл
жүлге, асықты суйектің асықты жулгесі мен
беттесіп, тілерсексүйектік қойнауды, аіпизіаті,
құрауға қатысады.
Алдыңғы бетінде текше тәрізді сүйектің
өкшелікбуын беті мен беттесіп буын құрайтын,
сыртқы пішіні ершікке ұқсаған буын беті, іасіея
агіісиіагіз сиһоісіеа, орналасқан. Сонымен
қатар, өкше сүйегінің алдыңғы бөлігінің меди-
алді қапталында, аяқ басына түсетін дененің
бүкіл салмағын жеңу үшін тірек қызметін атқа-
ратын, сыртқы пішіні қысқалау және жуандау
келген асықтың тірегі, зияіепіасиіит іаіі, орна-
ласқан.
Қайықша тәрізді
сүйек
Қайықша тәрізді сүйек, 08 пауісиіагіз,
гілерсек сүйектердің алдыңғы және медиалді
қапталында, алдыңғы беті дөңестеу, артқы беті
ойыстау болып орналасқан дара сүйек (№125,
126, 128, 129, 134-суреттерді қараңыз). Артқы
бетінде асықты сүйектің басы мен буындасып,
буын құрайтын асықты суйектікойыстық буын
беті орналасса, алдыңғы беті, артқы бетіне қара-
ғанда жазықтау болып келген және уш сына
сүйектік, буын беті немесе жазықтық орналас-
қан. Сыртқы беті дөңестеу болыпкелсе, төменгі
беті ойыстау келген. Сонымен қатар, бұл
сүйектің медиалді қаптальшда бұлшықеттер
бекитін қайықша сүйегінің бұдырын, іиЬе-
гіозііаз О88І8пауісиіагія, айқын көруге болады.
108
ОБТЕОЪОСІА
ҒІЬиІа
ТіЫа
Рһаіапх ргохітпаііі
125-сурет. Аяқ басының
----Сакапеіь
Тгосһіеа іаіі-
—Т«!из
ТиЬегоМІаі О85І« теіаіагзаііз V
-Ваэіа
Рһаіапх тегііа
Рһаіалх <Н*Іа1І5
-Оз сиһоісіеіі (іі
-Оі пауісиіаге
Оя сипеііоггпе Іаіегаіе
Ол сипеііоппе гпесііаіе
-Ок теіаіагзаіе I (согриы
-Оз теіаіагяаіе Н
-Сариі
-ВаяЬ рһа!апкі$
-Рһаіапх ргохітаіік
Согриь рһаіапеі^
Сариі рһаіапціі
-Рһаіапх йІ5іа1і$
0$ силеііоггпе
іліегтесііигп
^ТиЬегохіІаа рһаІапцЬ
<ШіаІІ£
Ғасіе^
агіісиіапз Іпісгіог
сыртқы бетінің көрінісі
109
СҮЙЕКТЕР ТҮРАЛЫ ІЛІМ
Ргосевміз розіегіог (аіі__
Зизіепіасиіит іаіі -
Сһ пасісчіаге
0$ сипеііогте Іаіегаіе___
(Ь сііпеііогте іпіегтегііііш
Сһ сипеііогпіе тесііаіе
О$аа аеіатоігіеа
ТиЬеГо5Ііах О58І8 _ _
шеіаіагэаііі і
ТиЪегоаііаа оя^
пауісикгг
5раііа 1иіего5кеа
теіаіагаі
— Тиһег сакаоеі
- - Саісапеиі
шеіагагзаіе V
-Рһаіапх ргохітаіі
- Рһаіапх тейіа
- Рһаіапх (ІЫаІ :>>
-Тиһсгочііаз охм
піеідіаглаіь V
___Сарііі охіі!-
іііе і а I агка ііі V
5и]си5 (епсііпія т. Нехогіз
Һа1!исі$ Іоті^І
Оя сиііоісіеііні
Зикііь іепсііпі»
регопеі (ІіЬиіагіь)
іопеі
126-сурет. Аяқ басы сүйектерінің табан бетінің көріністері
110
ОЗТЕОЬОСІА
127-сурет. Аяқ басы сүйектерінің рентгенограммасы:
1 - асықты жіліксүйегі
2 - асық сүйегі
3 - асық сүйегінің басы
4 - қайықша тәрізді с үйек
5 - қайықша тәрізді сүйектің дистальды буын беті
6 - медиальды сына тәрізді сүйек
7 - аралық сына тәрізді сүйек
8 -1 табан сүйегі
9 -1 табан сүйегінің басы
10-1 табан башпай буынының медиальды сесама сүйегі
11 -басбармақ башпайының проксимальды бақайшық сүйегі
12 -басбармақ башпайының дистальды бақайшығы
13 - V табан сүйегінің денесі
14 - латеральды сына тәрізді сүйек
15 - V табан сүйегінің негізі
111
СҮЙЕКТЕР ТҮРАЛЫ ІЛІМ
Тгосһіеа Ыі
(іасіез зирегіог ІгосһІеае)
Зігшз (агзі
/ Соііит іаіі
Оз пауісиіаге
сшіеііогте Еаіегаіе
Оз сипеііогте іпіегтедіит
і
। Оз сипеііогте тедіаіе
Ргосеззиз
таііеоіагіз
іаіі
Саісапеиа
Іаіегаііз іаіі
Ғасіев I
Іаіегаііз
Ргосеззиз
розіегіог
ТиЬег саісапеі ;
Ргосеззиз
іиһегіз саісапеі
&иіси$ іепдіпіз!
тт. регопеі
(ЙЬиІагіз) 1оп&і і
іаіегаііз
ТиЬегонііаз]
оззіз сиЬоИеі]
Оз сиЬоіДеит'
ТиЬегозііаз оззіз
ТгосШеа регопеаііз теіаіагзаііз V
(ПЬиіагіз)
Рһаіапх ргохітаііз | Рһаіапх 4і$іаИ$
Рһаіапх тедіа
128-сурет. Оң жақ аяқ басы сүйектерінің латеральды бетінің көрінісі
Ғасіез зирегіог
ігосһІеае
Ғасіез таііеоіагіз
Ргосеззиз розіегіог іаіі
сипеИогте теШаІе >
Оз
Оз теіаіагзаіе
I
тегііаііз
Оз пауісиіаге
Оз сітеИогте іпіеппедіит
'Т
I 1
[ Рһаіапх ргохітаііз
і
Рһаіапх сіізіаііз
ТиЬеговііаз
088із пауісиіагіз
Зизіепіасиіит іаіі
Ргосеззиз тедіаііз
ІиЬегіз саісапеі
129-сурет. Оң жақтық аяқ басы суйектерінің медаильды бетінің көрінісі
112
ОЗТЕОЬОСІА
Сына тәрізді сүйек
Сына тәрізді сүйек, озза сипеі/огтіа, сырт-
қы пішіні сынаға ұқсап келгендіктен, сына
сүйегідеп аталады (№125, 126, 128, 129, 135, 136,
137,138-суреттерді қараңыз). Бұлсүйек: алдын-
да І-ІІІ табан сүйектері мен артында қайықша
сүйегімен беттесіп орналасқан. Топографиялық
орналасуына қарай: медиалді аралық және ла-
тералдық сына сүйек басқа сына төрізді сүйек-
герге қарағанда шағын келген. Сонымен қатар,
аралық латералды сына сүйектің негізі, аяқ ба-
сының дорзалдық бетіне қарап орналасса, кер-
ісінше медиалдіқ сына сүйектің негізітөмен та-
бан бетіне қарай бағытталған.
1. Медиальды сына тәрізді сүйек, оз
сипеі/огтетесііаіе, сынатәрізді сүйектің басқа
бөліктеріне қарағанда, үлкендеу болып келген.
Бұл сүйектің медиалдіқ беті дөңестеу болып
келсе, латералдық немесе аралық сынатәрізді
сүйекке қараған беті, ойыстау болып келу мен
қатар, мұнда аралық сына тәрізді сүйек пен
және II табан сүйегінің, озтеіаіагзаіе, негізімен
беттесіп, буын құрайтын аралық және дистал-
дық буын беттері орналасқан.
2. Аралық сына тәрізді сүйек, 08 сипеі/огте
іп/егтедіа, басқа сына тәрізді сүйектерге қара-
ғанда кішілеу келген. Бұл сүйектің проксималь-
ды және дисталды буын беттерінен басқа, ме-
диалді және латералды сына сүйек пен буында-
сып буын қүрайтын беттері айқын байқалады.
3. латералды сына тәрізді сүйектің, оз
сипеі/огтеІаіегаііз, проксималді буын беттері-
нен басқа, медиалдіқ және латералдық беттері
ажыратылады. Медиалдық бетінде аралық сына
гәрізді сүйек пен жөне II табан сүйегінің негізгі,
мен оз теіаіагзаіеіі, беттесіп, буын құрайтын
беті орналасса, латералдық бетінде текше тәрізді
сүйекпен беттесіп, буын құрайтын буын беттері
айқын байқалады.
Текше тәрізді сүйек
Текше тәрізді сүйектің, оз сиһоідеит, сыр-
тқы пішіні текше тәрізді болып келгендіктен тек-
ше тәрізді сүйек деп аталынады. Бұл сүйек ла-
теральды сынатәрізді сүйектің бүйір қапталын-
д,а орналасқан (№125, 126, 128, 129-суреттерді
қараңыз). Проксималды бёті өкше сүйегі мен,
дисталдық беті, ІУ-У табан сүйегінің негізі мен,
медиалдіқ қапталы латералдық сына тәрізді
сүйек пен шектеседі. Жоғарғы беті дөңестеу
болып келсе, тәменгі —• табандық бетінде, бұл
сүйектің бұдыры, іиЬегозііаз сиЬоісІеі, оныңал-
дында ұзын асықты жілік шыбығы бұлшықеті
8-163
сіңірінің, зиісиз іепсііпіз т. — регопеі Іопді, ор-
наласқан. Сонымен қатар, бұлсүйектің бірне-
ше буын беттері ажыратылады.
Алдыңғы беті, IV-Vтабан сүйегінің негізі мен
беттесіп, буын құрайтын буын беті, /асіез
агіісиіагіз теіаіагзеа ІУ-У, аралығында бұл
сүйектің сыртқы пішіні ершік тәрізді келіп,
өкше сүйегінің текше сүйекке қараған беті мен
беттесіп, буын құраса, медиалдіқ буын беті, ара-
лық сына сүйек пен буындасып, буын құрау
қызметін атқарады.
Табан сүйектері
Табан сүйектері, О8за теіаіагзаііа, сыртқы
пішіні түтіктәрізді І-У, қысқа түтіктәрізді сүйек-
герден тұрады. Бұл сүйектер, тілерсек сүйек-
тер мен башпай сүйектердің аралығында орна-
ласқан(№125, 126, 129-суреттерді қараңыз). Бұл
сүйектер, басқадатүтіктәрізді, сүйектертәрізді
денесінен және проксималді және дисталды
эпифиздерінен тұрады. Проксималді эпифи-
зінде негізі, Ьазіз, орналасса, дисталдық ұшын-
да, табан сүйектердің басы, сариі О88І8
теіаіагзаііз, орналасқан, Реттік саны медиалді
табан сүйектерінен басталады.
Бірінші табан сүйегі, оз теіаіагзаіе I,
үлкен және қысқалау болып келген. Екінші та-
бан сүйегі, оз теіаіагзаіе II, табан сүйектердің
ішіндегі ең ұзын сүйек болып саналады.
1. Табан сүйектер денесінің, согри8
теіаіагзаіе, сыртқы беті дөңестеужәне тегістеу
болып келсе, медиалдіқ, беттері табан бетінде
қосылып, өткірлеукелген қырын құрайды.
2. Табан сүйектерінің негізі, Ьа8І8 О88І8
теіаіагзаііз, қомақталынып келген. Сыртқы
пішіні І-ІУ табан сүйектердің негізі сына
гәрізденіп, жоғары сына сүйектерге қарай ла-
теральды бағытта орналасса, V табан сүйектің
негізі, керісінше медиалді бағытта орналасқан.
Проксималді буын бетінің қызметі, сына және
текше тәрізді сүйектермен беттесіп, буын
құраса, бүйір қапталындағы буын беттері өзара
беттесіп, табан сүйектерінің аралық буында-
рын құрауға қатысады. Сонымен қатар, табан
сүйектердің проксималді бетінде тілерсек
сүйектермен беттесіп буын құрайтын буын
проксималді беттері мен қатар, I табан сүйегі
мен Vтабан сүйегінің артқы бетінде, бұлсүйек-
терінің бұдырлары, іиЬегіозІіаз ргіті еі диіпіі,
орналасқан.
3. Дисталдық ұшы, бүйір беті қысыңқы-
лау келген табан сүйектердің басы, сариі О88І8
теіаіагзаііз, орналасқан. Басының буын беттері
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ғасіе* агіісиіагіа
саісапеа розгегіог
130-сурет. Асықты сүйек, оз іаіиз.
А ~ асықты сүйектің жоғарғы бетінің көрінісі; Б - асықты сүйектің артқы бетінің көрінісі
131-сурет. Өкше сүйегінің жоғарғы бетінің көрінісі.
Согрщ саісапеі
132-сурет. Өкше сүйегінің медиальды бетінің көрінісі
114
О5ТЕОТОСІА
Ғасіеэ агіісиіагіз ІаІагі.$ те<ііа
Ргосеюиз Іаіегаіһ
іиЬегіз саісаііеі
ІЗЗ-сурет. Өкше сүйегінің медиальды бетінің көрінісі
134-сурет. Қайықша тәрізді сүйек оз паүісиіагіз
А — қайықша тәрізді сүйектің артқы беті
Б — қайықша тәрізді сүйектің дистальды беті
А Б
135-сурет. Медиальды сына тәрізді сүйек, оз сипеііогте уесііаііз
А — медиальды сына тәрізді сүйектің медиальды бетінің көрінісі
Б — медиальды сына төрізді сүйектің латеральды бетінің көрінісі
115
СҮЙЕКТЕР ТУРАлЫ ІЛІМ
А Б
136-сурет. Аралық сына тәрізді сүйек, о« сипеііогте іпіегтесііит:
А — проксимальды бетінің көрінісі;
Б — дистальды бетінің көрінісі
137-сурет. Латеральды сына тәрізді сүйек, оз сипеііоппе Іаіегаііз:
А — проксимальды бетінің көрінісі;
Б — дистальды бетінің көрінісі
138-сурет. Латеральды сына тәрізді сүйек, оз сиЬоісіеит:
А — латеральды бетінің көрінісі;
Б — дистальды бетінің көрінісі
В — проксимальды бетінің көрінісі
116
О8ТЕОЕС
іпартөріздіболып келген. Қызметі: проксималді
қатардағы башпай сүйектері негізінің буын беті
мен беттесіп буын құрау. I табан сүйектің
негізініңтөменгі буын беті, сесама сүйегі, о&$а
зезатоісіеа, менбеттесіп, буын құрайтын буын
беттері айқын байқалады.
Сонымен қатар, жоғарғы айтылыпөткен се-
сама сүйектерден басқа да тақ сесама сүйек-
тері: табан сүектер мен проксималді қатардағы
башпай сүйектер буындардың маңында, және
гекіпе төрізді сүйектің төменгі бетінде кездеседі.
Табан сүйектерінің денелері бір-бірінен с үйек
аралық кеңістік, зраііаііпіегоззеа теіаіагзі, ар-
қылы ажыратылған.
Бақай бақайшақтары
Бақай бақайшақтары, озза сіідііогит зеи
рһаіапдіз, сыртқы пішіні, саны қол ұшының са-
усақ сүйектеріне үқсап орналасқан түтіктәрізді
бақайбақайіпақтарынантұрады (№125,126,127,
128, 129-суреттерді қараңыз), Бақайбақайшығы
проксималді жөне дисталді бақайшықтардан
тұрса, ІІ-У бақай бақайшықтары: проксималді
жөне аралық дисталді бақайшақтардантұрады.
Бақай бақайшықтың: денесі, согриз рһаіапдіз,
проксималдІ эпифизінде негізі, Ьазізрһаіапдіз,
дисталді эпифизінің басы, сариірһаіапдіз, ажы-
ратылады. Соныменқатар, проксималді, аралық
қатардағы бақай басының сыртқы пішіні, шы-
ғыр тәрізді болып келсе, дисталдық бақай ба-
қайшықтың басы, дисталдық бұдырынан,
іиһегіоБІіаз рһаіапдіз сіізіаііз, тұрады.
СҮЙЕКТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
ЖАСЫНА ҚАРАЙ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сүйектік тканның эмбриональдық дамуы
мезенхиманың сүйектік бөлігінің кемеліне келіп
жетілмеген дәнекер ткандарынан дамиды.
Кейінгі даму кезеңі екі бағытта өтеді,
1. Бірінші дамукезеңІ, бүкілсүйектертобы:
гұлға сүйектері, аяқ, қол сүйектері жөне бас
сүйектері негізі дөнекер тканды, шеміршектік
және сүйектік дамукезеңінен өтеді,
2. Екінші дамукезеңі, бас сүйектің қақпағы,
бет сүйектердің кейбір сүйектері мен бұғана
сүйегі, олардың кейінгі дамуы, жедел шемір-
шектік кезеңнен өтпей, тікелей дөнекер ткандық
жөне сүйектік кезеңнен өтетіндіктен, мұндай
сүйектерді жарғақтық сүйектер деп атайды.
Жарғақтық сүйектер тобы, скелеттік мезен-
химаның остеоидтық тканының аралшасынан
дамып, оның кейінгі даму кезеңі ми сауыты
қақпағын құрауіпы с үйектердің с үйектік нүі
сінен өркендейді. Сүйектік нүктеде орнаті
қан остеоидтық ткандардың айналасында,
геобласт клеткаларының негізгі заттарды бе
шығару нөтижесінде, остеогендік ткандар/’
өзі дами келе, негізгі заттың аралығында қа/
қалады. Жаңадан пайда болған негізгі зап
бетінде дүркін-дүркін қайталанып отырат
жаңа остеобластар дамиды, Алғашқы кезеі
остеоидтық ткандардың одан өрі дамуын
нөтижесінде тарамдалынып, бір-бірімен өз.
байланысып, сүйектік торлар айқасын құр
ды. Остеоидтықткандардың бойында минер
дық бейорганикалық тұздардың сіңіп, тұз
луына байланысты сүйектік ткандар пайда
лады.
Жарғақтық с үйектің кейінгі кезеңіндегі
муы, сүйектік тканның бетінде орналасғ
сүйектік қабықшаның камбиалдық-клеткала
мен сүйектің жиегінде жөне милы кемі
ұяшы қтарында тарамдалған эн дост клеткала}
ның жас сүйектік ткандардың аралығында <
наласуынатікелей байланысты.
Осындай эмбрионалдық даму нәтижесіғ
әмірге келген периост клеткалары мен энд(
клеткалары, жүйелі бір бағытта қабыршақ
лынған сүйектік табақшаларды құрай/
Мұндай сүйектерді, қабыршақты сүйектер д
атайды. Олар құрсақтық даму кезінде, С
с үйектің қақпағында айқын байқалады. Қабь
шақтық сүйектің жиектері, қарқынды түу
дамуына байланысты, қабыршақты сүйекі
бір-біріне қарай бағыт алып, түйіскен жеріғ
бас сүйектің жіктерін құрайды,
Жарғақтық с үйектердің кейінгі даму кез<
мен сыртқы пішінінің қалыптасуы, сыртқы с
ганың механикалық қысымының өсеріне тіі
лей байланысты. Әсіресе жарғақтық сүйекг
сыртқы ортаға бейімделуІ, сүйектің құрамь
дағы сүйекті құраушы және с үйекті тканды я
юшы процестің бір-бірімен өзара алмасуы
тікелей байланысты,
Екінші кезеңдегі сүйектер, бірнеше нүк'
дендамиды, Мысалға: ұзын сүйектердің сүш
тенуі, алдыңғы бөлігінде орналасқан шем
шектің бастапқы нұсқасынан дамиды. Осы і
зеңде диафиздің шеміршекүстілік қабықшас
ның астында алғашқы сүйектік нүкіелер, пе
да болады, Сүйектік нү^ктелер, сүйектік ткағ
үласып, бастапқы шеміршектікнұсқасын, пк
бер бағытта барлық жағынан о рап орналасад
Осындайжағдайда, сүйектіңсүйектенуін пер
хондралдық сүйектену деп атайды. Перихс
дралдық сүйектену кезіндегі, сүйекастылық ц.
міршектің ткандарының зат алмасу процесін
117
СҮЙЕКТЕР ТУРАлЫ 1Л]М
нашарлауына байланысты дистрофиялық жағ-
дайға өкеліп соғады, Дистрофиялық өзгеріске
ұшыраған шеміршектің терең қабатында,
сүйекті бойлай орналасқан қантамырлар, олар-
дың бойындағы сүйекті құраушы клеткалар
әмірге келе бастайды. Бұлжағдайларда сүйектің
дамуын эндохондралдық с үйектену деп атайды.
Перихондралық сүйектенукезіндегі, сүйек ас-
тылық шеміршектің ткандарының зат алмасу
процесінің нашарлауына байланысты дистро-
фиялық жағдайға өкеліп соғады. Дистрофия-
лық өзгеріске ұшыраған шеміршектің терең,
қабатында, сүйекті құраушы клеткалар өмірге
келе бастайды. Бұл жағдайларда с үйектің даму-
ын эндохондралық сүйектенудеп атайды. Эпи-
физ маңындағы сүйектік тканды құраушы клет-
калар, шеміршектік нұсқаларға қарай өтіп, ди-
афиз маңындаперихондралық, эндохондралық
сүйектенунәтижесінде пайда болғансүйектер-
ге ұласады.
Сүйектің диафизі мен эпифиздерінде сүйек-
тену кезеңі басталғаннан кейін екінші кезендегі
сүйектену нүктелері, рипсіа яесипсіагіа
озБІ/ісаІіопія, пайда бола бастайды.
Екіншікезеңдегісүйектік нүктелер, метафиз-
дегі сүйектің әрбір өсуіне жөне эпифиздің ор-
талық бөлігіндегі шеміршектің кері дамуына
гікелей байланысты, ЕкІнші кезеңдегі сүйекте-
ну нүктеден эпифиздің с үйектері дамып қоймай,
ұзын сүйектің сүйектену процесі аяқталғанға
дейін диафизінен эпифизарлық шеміршектер
арқылы шектеледі.
Қыз балаларда ер балаларға қарағанда
бірінші, екінші кезеңде сүйектену процестері
ерте өтетіндігін еске салу қажет.
БІЛІКТІЛІК ҚАҢҚАНЫҢ ДАМУЫ
Тұлға сүйектері
Тұлға сүйектерінің эмбрионалдық дамуы
ұрықтың ортаңғы жапырақшасы мезодерма-
дандамиды, Үрықтық дамудың алғашқыкезін-
де мезодерманың тығыздау келген бөлігі мета-
мерлікжағдайдаорналасқанжұп — сомиттерді
немесе мезодерманың дорзальды жағында
гізбектелініп, бойлай орналасқанмезодерманың
бөлігін құрайды. ДамупроцесінІң нөтижесінде
сомиттердіңішкі медиалді қапталынан болашақ
омыртқаныңтүпнұсқасы склеротомды құрай-
ды,
Склеротомның және мезодерманың клетка-
лары даму сатысында алғашқы ішек хордасы-
ның өңірінде жинақталады. Бұл жинақталған
топ екі сомиттің денесінің аралығында орна-
ласқан, болашақ омыртқа денесінің нұсқасын
құрауға қатысады. Омыртқа денесі нұсқасы-
ның мезенхимиялық клеткалары, одан өрі арт-
қа жөне латеральдық бағытта өтіп, болашақ
омыртқаның доғасы мен қабырғалардың түп
нұсқасын құрап, омыртқа денесінен алшақтап
орналасады.
1. Құйымшақ омыртқаларының эмбрионал-
дық дамуының екінші айының соңында: бір
сүйектікнүкте денесінде, екінші сүйектікнүкте
доғасында пайда болады, Дами келе, доғаларын-
дағы сүйектік нүктелер бір-біріне қарай өсіп,
омыртқадоғасын құрайды. Бұлсүйектену про-
цесі мойын омыртқаларында жедел өтеді.
Омыртқа доғасының сүйектенуі 7 жастық ке-
зеңде, сегізкөз омыртқаларындааяқталынады,
Қалған сегізкөз омыртқалар доғасының сүйек-
тену процесі 17-18 жаста аяқталуымен, кейбір
кезеңде омыртқа доғасының бітіспеуі байқала-
ды,
2. Омыртқалардың көлденең өсіндісі мен
арқа өсіндІсінің сүйектенуі, екінші кезеңдегі
сүйектенудің қосымша сүйектік нүктелерінен
дамиды. Бұл өсінділердің сүйектену процесі,
ұштарынан басталып, ержеткен кезде аяқталы-
нады.
3. Ауыз омыртқамен біліктік омыртқаныңда-
муьі өзгешелеу келеді. Ауыз омыртқаның ал-
дыңғы жөне артқы доғаларының сүйектеніп,
бір-бірімен өзара бірігуі 5-6 жас аралығында
өтеді, Бір еске салатын жай, ауыз омыртқаның
алдыңғы доғасының сүйектену кезінен бұрын,
алдыңғы доғаның шеміршектік нұсқалардың
ортаңғы бөлігі дами келе, біліктік омыртқаның
денесі мен 4-5 жаста бірігіп, біліктік омыртқа-
ның тіс төрізді өсіндісін құрайды,
4. Сегізкөз омыртқаларының сүйектенуі кеш-
геу, 18-25 жас аралығында; төменгі үш омыртқа
— 15 жаста сүйектенсе, жоғарғы екі омыртқа
25 жаста сүйектенеді.
5. Құйымшақ омыртқаларының сүйектенуі
біркелкі өтпейді. БірІнші құйымшақ омыртқа-
сы, туғаннан кейінгі 2-3 апталықта; II құйымшақ
омыртқа — 4-8 жас аралығында; III құйымшақ
омыртқа 9-13 жас аралығында; IV құйымшақ
омыртқа — 15 жаста сүйектенеді, Құйымшақ
омыртқалардың бір-бірімен өзара бірігіп сүйек-
тенуі 30 жаста өтеді,
6. Омыртқа бағанасында, жас ерекшелікте-
ріне қарай бірнеше өзгерістерден өтеді, Омырт-
қа бағанасы туғаннан кейінгі 1 -2 жас аралығын-
да ұзындығы екі есе өссе, 16 жастан кейін, омыр-
гқа бағанасының ұзындығы баяулап, одан өрі
қарқынды түрде өседі.
7. Омыртқа аралық дискілер де 2жасқа дейін
қарқынды түрде өсіп, 7 жастан бастап дискінің
118
ОЗТЕОЬОСІА
жалпы көлемі кішірейе түседі. Жас балалар мен
жасөспірімдерде омыртқа аралық дискінің
құрамы ересек адамдарға қарағаііда үлкендеу
келіп, құрамындағы судың мөлшері артады.
8. Жаңа тутан нәрестелердің омыртқа баға-
насының алдынан артқа қарағандағы көрінісі
тіктеуболыпкеледі. Кейінгідамукезінде омырт-
қаның сыртқы пішінінің өзгеруіне механика-
лық қозғалыстың: отыру, тұру, бұлшықеттің,
бастың салмақтары т.б. өсерінен омыртқа баға-
насының иіндері пайда болады.
Омыртқа бағанасының екі түрлі физиоло-
гиялық иіндері: лордоз, Іогсіояіз, кифоз, курһозіз,
ажыратылады.
Лордоз деп сагиталь жазықтықтың бойын-
да, дене жағы алға қарап орналасса, керісінше
сагиталь жазықтықтың бойында дөңес жағы ар-
тқа қарап орналасса кифоз деп аталынады.
Мойын лордозы жас норестенің туғаннан
кейінгі, 3 айлық кезеңде байқалды. Кеуде кифо-
зы туғаннан кейінгі 6-7 айлық кезеңде байқал-
са, бел лордозы 1 жасқа толған кезде, тік жүру-
ге байланысты айқын байқалады,
1. Қабырғалардыңбастапқы нұсқасы, мезен-
химадан дами келе, бұлшық еттер сегмент-
герінің аралығында орналасады. Бұлшық етгер,
сегменттерінің аралығында, қабырғалар
құрсақтық дамудың 2 айлық кезеңнен бастап,
перихондралық түрде, қабырғалардың сүйек-
тену процестері басталады, Қабырғалардың
сүйектену процесі қабырғалардың алдыңғы
бөлігІнде: басында жөне қабырғалардың бұры-
шында 15-20 жас аралығында басталады. Жо-
ғарғы 9 жұп бөлігі, қарсы жағындағы қабырға-
лардың шеміршектік бөлігі, төстің шеміршектік
жолақтарымен, сонан соң төменгі қабырғалар-
дың шеміршектік бөлігімен бірігіп, төстің шемі-
ршектік нұсқасын құрайды, Бұл процесс,
құрсақтық_дамудың 3-4 айлық кезеңінде бай-
қалады. Төстің сүйектену процесі денесінде,
тұтқасында орналасқан алғашқы сүйектік
нүктелерден дамыса, төстің бұғаналық тілігі
мен семсерлік ұшы екінші кезектегі сүйектік
нүктелерден дамиды. Сол себепті төс сүйегінің
сүйектену процесі біркелкі өтпейді, Себебі төс
сүйегі тұтқасының сүйектенуі, құрсақтық да-
мудың 6 айлық кезінде байқалса, денесінің
басқа бөліктерімен өзара бірігуі 10 жастан бас-
талып, 18 жаста аяқталады. Төс сүйегінің сем-
серлік ұшына келсек ол, екінші кезектегі
сүйектік нүктеден дамиды, Бұл бөліктің сүйек-
тену процесі 6 жаста басталып, кейбір кезде
шеміршектік түрде қалып қалуы байқалады,
Жалпы төс сүйегінің сүйектенуі 30-35 жас ара-
лығында аяқталады.
2. Кеуде торының, сотрадез іһогасіз, жастық
өзгешеліктері мен сыртқы пІшінІнің өзгеруі,
кеуде қуысы мен құрсақ қуысының өзгешелік-
теріне жөне бұлшықеттердің іс өрекеттеріне
жөне дененің кеңістіктегі орналасуына тікелей
байланысты, Кеуде торының дамуы төрт кезең-
ге байланысты: өмірге келгеннен екі жасқа
дейін кеуде торы қарқынды түрде дамыса, 3-7
жасқа дейін біріншІ даму кезеңіне қарағанда
жайлап дамиды, 8-12 жастың аралығында сәл
баяулап, ер жеткен кезде қарқынды түрде да-
мып, кеуде торының көлемі 20-25 жасқа дейін
ұлғаяды,
Бас сүйектің эмбриональдық
дамуы
Бас сүйек, оз сгапіит, білікті қаңқаның құра-
мын құраушы күрделі сүйек.
Гопографиялық орналасуына қарай бас
сүйек негізіне және қақпағына бөлінеді. Бас
сүйектің қақпағы сүйектеріне: маңдай, самай,
шүйде сүйегінің қабықшалы бөлігі мен сына
сүйегінің қанаттары, шеке сүйегі жатады, Бұл
сүйектер эмбрионалдық даму кезеңдерінде
дәнекер тканды, даму кезеңдерінен өтетіндіктен
бұлсүйектер жарғақтық сүйектер деп аталады.
Бас сүйектің қалған бөлігі мен бет сүйектер даму
кезеңдерінде: дөнекер ткандық, шеміршектік
жөне сүйектік даму кезеңінен өткенімен бет
сүйектердің желбезек доғаларынан дамитынын
еске салуымыз керек.
Бас сүйекті құраушы әрбір бас сүйектің
өзіне тән даму ерекшеліктері біркелкі болмаған-
дықтан дамуына тоқталуды жөн көрдік.
Шүйде сүйегі
Шүйде сүйегінің, оз оссірііаіе, сүйектену
процесі, үлкен шүйде тесігінің маңында орна-
ласқан бірнеше сүйектік нүктелерден бастала-
ды, Эмбрионалдық дамудың 6 апталық кезеңін-
де, үлкен шүйде тесігінің алдында екі сүйектік
нүкте, 8-9 апталық кезінде бүйір қапталында
жөне артқы қапталында екі сүйектік нүктелер
пайда болып, олардың сүйектенуі эндо-хонд-
ральді типті жағдайда өтеді. Бұл сүйектік нүкте-
лері өзара шеміршектік ткандар арқылы толық
бітісуі 2-4 жастан басталып, 8-10 жас аралығын-
да аяқталады. Шүйде сүйегінің базилярлық
бөлігі мен сына сүйегі денесінің бірігуі 20 жас-
га аяқталады, Бұл сүйектің қабыршақтық
бөлігініңсүйектелінуі, бүйір қапталында орна-
ласқан екі жақтық сүйектік нүктеден дамиды.
119
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛіМ
Төбе сүйек
Төбе сүйегінің, оз рагіеіаіе, сүйектену про-
цесі, құрсақтык, дамуының 8-10 апталығында,
болашақ төбе сүйегінің денесІнде орналасқан
екі жақтылық сүйектік нүктеден дамиды, Олар
бір-біріне қарай сөуле бағытта дами келе,
бұрыштары доғалданып, қырлары дәнекер
ткандар арқылы шектеледі. Бұл сүйектің сүйек-
телінуі 2 жас шамасында аяқталынса, жоғарғы
жөнетөменгі самайлық сызықшалары 12-15 жас
аралығында қалыптасады.
Маңдай сүйек
Мандай сүйегі, оз гіопіаіе, мұрын бөлігінен
басқабөліктері дөнекерткандық, сүйектікдаму
кезеңінен өтсе; мұрын бөлігі бас сүйектің негізін
құраушы сүйектер сияқты үш даму кезеңінен:
дәнекер ткандық, шеміршектік жөне сүйектік
тканды даму кезеңдерінен өтеді, Бұл сүйектің
сүйектену проңесі құрсақтық дамудың 8-9
айлық кезеңдерінде, екі жақтылық маңдай
сүйектің қабықшалы бөлігінІң болашақ дене-
сінде жөне көз шарасының жоғарғы жиегінде,
7-8 жас аралығында бір-бірімен өзара бітісіп, бір
сүйекті құрайтын суйектік нүктелер пайда бо-
лады. Сол себепті, жас нәресте өмірге келгенде
маңдайсүйектің еқі бөліктентұруы сондықтан.
Маңдай суйегінің суйектік нүктелерінің
дамусатысындаөзара бірігіп, тұтас бір сүйекті
құрау кезеңі туғаннан кейінгі 6 айлық мерзім-
нен 3 жасқа дейінгі кезеңде қалыптасқан мето-
пиқалық жіктермен аяқталынады. Мето пикалық
жіктер 5 жасқадейін байқалады.
Сына тәрізді сүйек
СынатөріздІсүйек, оз зрһепокіаіе, шеміршек
тіннің негізінде құрсақтық дамудың екі айлық
кезінде денесінің алдыңғы, артқы сүйектік
нуктелерінен жөне қанаттарында, қанат төрізді
өсінділеріне орналасқан суйектік нүктелерінен
дамиды. Сына сүйектің денесі кіші қанаты мен
құрсақтық дамудың 6-7 айлық кезінде біріксе,
үлкен қанаты денесі мен туғаннан кейін бірігеді.
Торлы сүйек
Торсүйек, озеіһтокіаіе, шеміршекткандық
негізінде дамиды. Бұл сүйектің сүйектену про-
цесі: алдымен құрсақтық дамудың 4 айлық ке-
зінде аралық кеуілжірде 9 айлық кезінде тор
суйектің горизонталдіқ табақшасында бастала-
ды. Өмірге келгеннен кейінгі 6 айлық кезеңде,
сүйектену процесі тор сүйектің лабиринтінің
көз шарасына қараған табақшасында байқал-
са, 2 жаста тор сүйектің ми сауытына қараған
бетінде қос сүйектік нүктелер пайда болып,
олардан болашақ тор сүйектің айдаршығы да-
миды. Тор суйектің перпендикулярлық табақ-
шасы 12-14 жастың аралығында сүйектік тка-
нға айналады, 12-14 жаста тор сүйектің ұяшық-
тары айқындалынады.
Самай сүйек
Самай суйектің, оз іетрогаіе, қалыптасуы:
қабықшалы, дабыл, тастық бөлікте орналасқан
сүйектік нүктелерден дамиды, Суйектікнукте-
лер самай сүйектің қабықшалы бөлігінде,
құрсақтық дамудың 3 айының соңында; тас
бөлігінде бұл даму кезеңінің 5-айлығында; біз
төрІзді өсіндіде бір жаста пайда болады. Самай
суйектің сыртқы естужолы, жас нөрестелерде
осы кезеңде өрі де болса жетілмеген. Самай
сүйегІнің толық сүйектенуі 6 жаста байқалады.
Төменгі мұрын қалқаны
Төменгі мұрын қалқаны, сопсһа пазаііз
іпһегіог, құрсақтық даму кезеңінің, 3 айлығын-
да пайда болған дара сүйектік нүктеден дами-
ды.
Көзжас сүйегі
Көз жас сүйегі, оз Іасгітаіе, жарғақтық
сүйектер қатарына жатады. Бұл сүйектің
суйектік дамуы құрсақтық дамудың 3 айлық
кезІндегі суйектік нүктеден дамиды.
Желбезек
Желбезек, үотег, жарғақтық сүйектердің
қатарына жатады. Бұл сүйектің сүйектенуі екі
жақтылық сүйектік нүктеден, құрсақтық даму-
дың 2 айлық кезеңінде қалыптасады.
Кеңсіріктің табақшаларының аралық шемір-
шектерінің кері дамуы кеңсірік сүйегін құрай-
ды.
Жоғарғы жақсүйек
1. Жоғарғы жақсуйек, тахіііа, жарғақтық
сүйектердің қатарына жатады, Бұл сүйектің
сүйектенупроцесі, құрсақтық дамукезеңіндегі
120
ОЗТЕОЬОСі
пайдаболған 5 сүйектік нүктеден: сыртқы (жо-
ғарғы төменгі) ішкі, (алдыңғы артқы) жөне ор-
таңғы сүйектік нүктеден дамиды. Эмбрионал-
дық даму кезеңінде сыртқы жоғарғы сүйектік
нүктеден, бұл сүйектің көз шарасына қараған
төменгі сүйектік нүктеден: бет сүйектік өсінді
мен жоғарғы жақ сүйегі, денесінің сыртқы ал-
дыңғы қабырғасы жөне альвеолярлық
өсіндісінің артқы қабырғасы дамиды. Ортаңғы
сүйектік нүктеден, денесінің жартылай бөлігі
мен бұл сүйектің өсінділері дамиды. Ішкі артқы
сүйектік нүктеден: таңдай сүйегінің артқы 2/3
бөлігі мен альвеолярлық өсіндісінің үлкен азу
гістері мен ит тіс маңындағы артқы қабырғасы
дамиды. Ішкі алдыңғы сүйектік нүктеден: аль-
веолярлық өсіндінің күрек тіс пен таңдай
өсіндісінің алдыңғы бөлігі қалыптасады.
Эмбрионалдық дамудың 5 айлығында
сүйектік нүктелер өзара бірігіп, жоғарғы жақ
сүйегін құрайды, Жоғарғы жақ сүйегінің қой-
науы құрсақтық дамудың 6 айлығында пайда
болып, 12-14жастакемелінекеледі,
Таңдай сүйегі
Таңдай сүйегі, оз раіаііпит, жарғақтық
сүйектердің қатарына жатады. Бұл сүйектің
сүйектену процесі, құрсақтық дамудың 2 айлы-
ғында горизонталді табақша мен перпендику-
лярлық табақшаның түйіскен жерінде орна-
ласқан сүйектік нүктеден дамиды.
Бетсүйек
Бетсүйекте, оз гудотаіісит, жарғақтық
сүйектің қатарына жатады. Бұл сүйектің дамуы
таңдай сүйегі сияқты құрсақтық дамудың 2-
айлық кезеңіндегі сүйектік нүктеден дамиды,
ТөменгІ жақсүйек
Төменгіжақсүйегі, озтап&Ьиіа, эмбрионал-
дық даму сатысынан қарайтын болсақ, аралас
сүйектердің қатарына жатады. Себебі: бұл
сүйектің өсінділері мен айдаршығы: дәнекер
ткандық, шеміршектік жөне сүйектік даму ке-
зеңіненөтсе, қалған бөліктері дөнекерткандық,
сүйектік даму кезеңінен өтетіндіктен жарғақ-
гық сүйектерге жатады. ТөменгІ жақ сүйегІнің
екі жақтық бөлігі даму сатысында науашық
төрізденіп, Ішке қарай иіліп, бірінші желбезек
доғадан дамыған шеміршектің жан жағын орай
өтеді. Құрсақтық дамудың 5 айлығында кері да-
мып, төменгІ бөлігінен есту мүшесінің майд
сүйекшелері дамыса, төменгі бөлігінен иекті:
бөлікдамиды.
Жоғарғы жақ сүйегінің екі жақтық бөліі
іуғаннан кейінгі 3 айлық даму кезінде бірігіг
иектік симфизді құрайды. Жоғарғы сүйектіі
нүктелерінің бір-бірі мен ұласып бірігуі жа<
кезінде аяқталынады.
Тіласты сүйегі
Тіласты сүйегі, оз һуоісіеит, дәнекер ткан
ды, шеміршектік, сүйектік даму кезеңінен өтетіт
сүйектерге жатады. Даму кезеңінде 5 сүйектіі
нүктеден: бірсүйектікнүкте денесінде, қалғағ
сүйектік нүктелер үлкен жөне кіші мүйізінд»
орналасқан. Кіші мүйізінің сүйектену мерзім
өте кеш 30-40 жас аралығында байқалады,
Бас сүйектік жалпы
ерекшеліктері
Бас сүйектің жасына қарай ерекшеліктері
топографиялық орналасуы сүйектердің бет
сүйек пен ми сауыты сүйегінің ара қатынась
сүйектің қалыңдығына, көлеміне, сүйектердіғ
аралығындағы жіктерге олардың бойындағь
еңбектерге және жасының ерекшеліктеріне
тікелей байланысты.
Бас сүйектің жоғарыда айтылып өткен ерек-
шеліктері, олардың 5 даму кезеңдеріне байла-
нысты.
1. Бірінші даму кезеңі, жас нөрестенің туғав
кезінен 7 жас аралығындаөтеді. Бұл кезеңде, бас
сүйектің қарқынды түрде дамуы мен қатар
қуыстығының көлемі, ұлғайып, сүйек арқылы
жіктер бірте-бірте тартылып, бас сүйектін
еңбектері, іопіісиіиз, тартылады. Сонымен қатар,
мұрын қуысы мен көз шарасының сыртқы
пішіні айқындала бастайды,
2. Бас сүйегінің екінші даму кезеңі 7 жас пен
14 жастың аралығындағы кезеңде өтеді. Бұл
даму кезеңінде бас сүйектің өркендеп, өсуі, ал-
ғашқы даму кезеңіндей болмағанымен мұрын
қуысы мен көз шарасының көлемі, бастапқы
даму кезеңіне қарағанда едөуір қарқынды түрде
өтеді,
3. Үшінші даму кезеңі, ер жеткен кезеңнен
бастап 25 жас аралығында өтеді. Бұл кезеңде бас
сүйектің маңдайы айқындалып, бет сүйектің
көлемі кішірейеді.
4. Төртінші дамукезеңі 25-45 жас аралығын-
да өтеді, Бұл даму кезеңде, бас сүйектердің
жіктері бірігіп, сүйектік тканға айналады. Со-
нымен қатар, сагиталды жіктің ертерек бітісуі
121
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
бас сүйектің домалақтау болып өсуіне өкеліп
соқса, төж төрізді жіктің жедел дамып, суйекте-
нуі бас суйектің сопақша тәрізді өсуіне ықпал
ететіндігі анықталды,
5. Бас суйектің бесіншІ даму мезгілі, 45 жас-
тан бастап, алдымен бет суйектің, кейіннен ми
сауыты сүйектерінің кері даму кезеңі, Бұл ке-
зеңде, бас суйектің тістері түсіп, бет сүйектің
жалпы көлемі кішірейіп, төменгі жақ сүйектің
бұрышы ұлғайып, альвеолярлық өсінділері
кішірейеді,
Адам қаңқасының қосымша
сүйектері
(озза зсеіеіі аррепгіісиіагіз)
Адам қаңқасының еркін орналасқан қол —
аяқ сүйектерінің дамуы құрсақтық дамудың 6
апталық кезінен басталады, Бұл сүйектердің
бастапқы сүйектік нұсқасы скелеттік мезенхи-
мадан дамиды. Құрсақтық дамудың 6 апталы-
ғының бойында қолмен аяқтың, бұл апталық-
тың соңында майда сүйектердің бастапқы
нұсқалары байқалады. Құрсақтық дамудың 8-
апталығында, қол мен аяқ сүйектерінің жар-
ғақтық тканнаншеміршектік тканға айналуке-
зеңдерімен қатар, түтік тәрізді сүйектердің
сүйекгік нүктелері айқын байқалады. Құрсақ-
тық дамудың 9 апталығының басында, иық бел-
деусүйектері мен, жамбас белдеусуйектерінде
сүйектенупроцестерІ басталады.
Қол сүйектері
Қолсүйектері, озза тетЬгізирегіогіз, бұғана
с үйектерінен басқа с үйектері шеміршектік ткан
негізінде с үйектері шеміршектік ткан негізінде
дамиды.
Жауырын
Жауырын сүйегінің, оз зсариіае, бастапқы
нұсқасының өркендеп өсуі: алғашқыда бір,
кейінгі 8-9 сүйектік нүктеден дамиды, Бұл
сүйектІң, бастапқы сүйектік нүктесі, құрсақтық
дамудың 2 айлығының соңында денесінде бай-
қалады, Олардан болашақ жауырын сүйегінің
денесі дамиды. КейІнгІ сүйектік нүктелер 11-18
жас аралығында жауырынныңтерең қабатын-
да; өсінділерінде, буындық ойыста, төменгі
бұрышында жөне қырларында байқалады. Жа-
уырынның толық сүйектелінуі 25 жас аралы-
ғында өтеді.
Бұғана
Бұғана сүйегінің, 08 сіасісиіа, сүйектену про-
цесі ерте басталып, кеш аяқталынады. Бұл
сүйектің сүйектенуі құрсақтық дамудың 6-7
апталығында дөнекер ткандық нұсқаның орта-
лық бөлігінде байқалады, Сүйектік нүктеден
дами келе бұғана сүйектің денесі мен акроми-
алдық ұшы дамып, туғаннан кейінгі кезеңде
сүйектік тканға толық айналады, Бұғана
сүйегінің төстік ұшындағы сүйектік нүкте 16-
18 жаста денесі мен өзара ұштасып, 20-25 жас
аралығындатолық сүйектенеді,
Тоқпан жілік
Тоқпанжілік, оз һитегиз, сүйегінің сүйекте-
ну процесі: проксималді ұшы үш сүйектік нүкте-
ден; бір жаста тоқпан жіліктің басындағы, 2-3
жаста бұл сүйектің үлкен төмпешіктегі, 3-4 жа-
ста кіші төмпешіктегі сүйектік нүктелер арқы-
лы сүйектелІнеді. Бұл сүйеқтік нүктелердің
өзара бірігіп сүйеқтелінуі, 6 жастан бастап бай-
қалады. Тоқпан жіліктің проксималдық ұшы
мен денесінің өзара бірігіп сүйектелінуі 20-24
жаста байқалады. Тоқпап жіліктің дисталдық
эпифизінің сүйектелінуі: тоқпан жіліктің кіші
басы 2-3 жаста, латеральды айдаршық үстілік
өсіндісі 4-6 жаста, медиалдіқ айдаршық үстілік
өсіндісІ 11 -13 жас аралығында өтедІ, Дисталдық
эпифизінің денесі мен өзара бірігіп, сүйектелі-
нуі 15-18 жас аралығында өтеді.
Шынтақ жілік сүйегі
Шынтақ жілік сүйегінің, оз иіпа, сүйектену
процесі: проксималды ұшындағы (шынтақ жілік
өсіндісі мен төждік өсінді жөне аралығындағы
шығырлық тілігі) 8-10 жас аралығында сүйек-
гелінсе, дисталдық эпифиздегі шынтақ жіліктің
басы мен біз төрізді өсіндісі 4-8 жас аралығын-
дасүйектелінеді. Шынтақ жіліктің проксималді
эпифизі мен денесі 16-17 жаста бірігіп, сүйектік
тканға ұласса, дисталдық ұшы денесі мен 20-24
жаста сүйектелінеді.
Кәрі жілік сүйегі
Көрі жілік сүйегІнің, оз гасіІиз, проксималді
ұшының сүйектенуі 5-6 жаста, басталып, диа-
физі мен өзара бірігуі 17-18 жас аралығында
өтеді, Дисталдық эпифизінің денесі мен сүйек-
телінуі 20-25 жас аралығында аяқталынады.
122
О5ТЕОЕОСІА
БІлезік сүйектері
Білезік сүйектердің, озза сагрі, бастапқыда
шеміршектік нұсқасының сүйектенуі: 1-2 жас
аралығындаілмектөріздіжөне басты, жөне үш
қырлы сүйектер 3 жаста, жарты ай төрізді
сүйектер 5 айда, қайықша төрізді сүйекте. 6-7
жас аралығында, трапеция жөне трапеция
тәрізді сүйекте байқалады. 8-15 жас аралығын-
да бұршақ төрізді сүйекке сүйектену процесі
өтеді,
Алақан сүйектері
Алақан сүйектерінің, озза теіасаграііа,
сүйектенупроцестері, бІлезіксүйектеріне қара-
ғанда. ертерек байқалады. Бірінші алақан
сүйегінің сүйектелінуі құрсақтық дамудың 10-
11 апталығында өтсе, II-V алақан сүйектері эпи-
физінің ұштары жөне басының сүйектенуі 3
жаста байқалады, Алақан суйектері эпифиз-
дерінің денесі мен өзара қосылып, сүйектенуі
15-20 жас аралығында өтеді.
Саусақ бунақтары
Саусақ бунақтарының, рһаіапдіз, дистальды
қатардағыденесініңсүйектенуі, құрсақтық да-
мудың 2 айлығында байқалса, проксималді
қатардағы саусақ бунақтарының сүйектенуі 3
айлықтың басында, аралық саусақ бунақтары-
ның денесі құрсақтық дамудың 3 айлығында
өтеді. 2-3 жас аралығында негізінің сүйектік
нүктелері байқалып, олардың дөнесі мен өзара
бірігуі 18-20 жас аралығында өтеді, Бас бармақ-
тың сесамасүйегініңсүйектенуі 12-15 жас ара-
лығында байқалады.
Аяқ сүйектері
Жамбас сүйегінің, оз сохае, шеміршектік
бөлігі, бастапқы үш сүйектік жөне бірнеше
қосымшасүйектік нүктелерден дамиды. Бастап-
қы сүйектік нүктелерден: құрсақтық дамудың
3 айлығында мықын сүйегі, 4 айлығында шон-
данай сүйегі, 5 айлығында шат сүйегі дамиды,
Жамбас сүйегінің жоғарғы айтылып өткен
сүйектері, бастапқы кезде бір-бірімен өзара
жамбас ойығының тұсындашеміршектік ткан-
дар арқылы бірігеді. 16-18 жас аралығында,
жамбас ойығының маңындағы шеміршектік
тканның терең қабатында орналасқан қосым-
ша сүйектік нүктелердің бастапқы нұсқасы
байқалады, Бұл с үйектік нүктелерден дами келе:
жамбас ойығы, ойығының жиегі, мықын-шат
көтеріңкісі дамиды. Жамбас сүйегінің барлық
нүктелерінің толық сүйектенуі, 20-25 жас ара-
лығы нда б ай қ алад ы,
Жамбас с үйегінің жыныстық ерекшеліктері
8-10жасаралығында қалыптасады, Ербалалар-
дың жамбасының вертикалді өлшемІ биіктеу
болып келсе, керісінше қыз балаларда көлденең
олшемі, колемдІ болып келеді.
Ортан жілік
Ортан жіліктің, оз іетиг, сүйектелінуі 5
сүйектік нүктеден дамиды, БіреуІ алғашқы
сүйектік кезеңнен, төртеуі екінші кезеңдегІ
сүйектік нүктеден дамиды, Алғашқы сүйектік
нүкте, құрсақтық дамудың 2 айының басында,
ортан жіліктің денесінде пайда болады, Кейінгі
сүйектік нүктеден ортан жіліктің сүйектенуі
біркелкі уақытта өтпейді. Сол себептІ: құрсақ-
тық дамудың соңында сүйектік нүкте ортан
жіліктіңтөменгІ эпифизінде пайда болса, туған-
нан кейінгі бір жас пен екі жастың аралығында
жоғарғы эпифизінде орналасады. Үш жаста
сүйектік нүкте үлкен ұршықтың шеміршегінде
орналасса, 8 жаста бұл сүйектің кіші ұршығы-
ның шеміршектік бөлігінде байқалады. Ортан
жіліктің эпифиздерінің денесі мен өзара сүйек-
гелінуі 16-20 жас аралығында өтеді.
Тізе тобығы
Тізе тобығы, раіеііа, шеміршек негізінде
сүйектенуі, ер балаларда 2 жаста, қыз балалар-
да 4 жас аралығында сүйектену процесі баста-
лып, 16-20жас аралығында аяқталады.
Асықты жілік
Асықты жіліктің, 08 ІіЫа, сүйектенуі шемір-
шек ткан негізінде: құрсақтық дамудың 2 айлық
кезінде денесінде, қалған ү ш сүйектену нүктесі
құрсақтық дамудың 9 айлығында прок-симальді
эпифизінде, туғаннанкейінгі 1 жастадисталдық
эпифизінде байқалса, үшінші сүйектік нүкте
асықты жіліктің бұдырында 10 жаста сүйектік
нүкте қалыптасады. Жалпы асықты жілік
сүйектің сүйектену кезеңдері 18-24 жас аралы-
ғында өтеді.
Асықты жілІктің шыбығы
Асықты жілік шыбығының, озИЬиіае, сүйек-
тенуі 3 суйектік нүктеден дамиды. Бастапқы
сүйектік нүктеден: құрсақтық дамудың 2 айлы-
ғында асықты жілік шыбығының денесі мен
эпифиздерінің бөліктері дамыса, екінші кезек-
123
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
тегі с үйектік нүктедең жоғарғы эпифиздер бөлігі
1 жаста, төменгі эпифизі 3-5 аралығында дами-
ды. Эпифиздіңұшыменденесініңсүйектелінуі:
17-20 жас аралығында төменгі эпифизі сүйек-
телінсе, жоғарғы эпифизі 19-21 жас аралығын-
дасүйектелінеді.
Аяқ басы сүйектерінің
сүйектері
1. Тілерсек сүйектерінің, озза іапгі, сүйекте-
нуі біркелкі өтпейді.
а) Асықты сүйектің сүйектенуі, оз іаіиз,
құрсақтық дамудың соңғы айларында баста-
лып, 8 жас аралығында аяқталады.
ә) Өкше сүйегінің, оз саісапеиз, сүйектелінуі
2 сүйектік нүктеден: бастапқы сүйектік нүкте
құрсақтық дамудың 6 айлығында байқалса,
екінші кезекті сүйектік нүкте құрсақтық даму-
дың соңғыкезеңінде қалыптасады. БұлсүйектІң
толық сүйектенуі 8 жас аралығындағы уақытта
өтеді.
б) Қайықша төрізді сүйектің, оз пауісиіагіз,
сүйектенуі, дара бір сүйектік пункттен 3-5 жас
аралығында қалыптасады,
в) Сынатөріздісүйектерінің, озза сипегіотиа,
сүйектенуі: латеральды сына төрізді сүйек 1
жастың соңында, аралық сына төрізді сүйекЗ
жаста, медиалді сына тәрізді сүйек 3-4 жас ара-
лығында сүйектенеді.
г) Текше сүйектің, озяа сиЬокіеит, сүйекте-
нуі, құрсақтық дамудың соңғы кезеңдерінде
немесе 3-4 жас аралығында байқалады.
Табан сүйектері
Табансүйектерінің, озза теіаіагзаііа, сүйек-
тенуі, 5 сүйеқтік ңүктеден дамиды. Бастапқы
сүйектік нүктелерден 1 табан сүйектің сүйек-
тенуі 3-6 жаста байқалады. Екінші кезеңдегі
сүйектік нүктелерден 4 жас кезеңінен басталып
17-20 жастың аралығында табан сүйектерінің
даму процесі толық аяқталынады.
Бақалйлар бақайшықтары
Бақайлар бақайшықтары, рһаіапдіз, екІ
сүйектік нүктелерден қалыптасады. Бастапқы
сүйеқтік нүктелер, құрсақтық даму кезеңінің 3-
Эайлығында, екінші кезеңдегі сүйектік нүкте-
лер 4 жас шамасында қалыптасады. Жалны
башпай бақайшықтарының сүйектенуі 15-20
жас аралығында сүйектік тканға айналады.
124
IIТАРАУ
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ
ТУРАЛЫ ІЛІМ
актнкоЬОСІА
ЛКТНКОІ.ОСІЛ
Жалпы мәлімет
Адам қаңқасының сүйек аралық байланыс-
тарын зерттейтін ірі тұлғалы ілімді артрология-
агігоіодіа, деп атайды.
Сүйек аралық байламдар, буындар, шемір-
шектік және сүйектік ткандар байланысы мен
адам қаңқ асын құрайтын сүйектер жиынтығы,
құрылысы мен қызметі өте күрделі жүйені
құрайды. Бұл жүйенің негізгі қызметі: адам
қаңқасының дара орналасқан сұйектерін бір-
бірімен жақындастыру, байламдар мен буындар
арқылы сүйектердің азды көгггі қозғалысын қам-
тамасыз ету. Сонымен қатар, сүйек аралық бай-
ланыстардың ішкі құрылымы олардың
иілгіштігі, созылмалығы және буындарда бола-
тын қозғалыстың колемі, оның атқаратын қыз-
мегіне тікелей байланысты.
Сүйек аралық байланыстардың
жіктелуі
Эмбрионалдық дамуына байланысты сүйек
аралық байланыстардың үш түрін ажыратады.
1. Үзіліссіз байланыстар -зупагігозіз, сүйек
аралық байланыстардың байырғы түрі болып
саналады. Байланыстардың бұл түрінде сүйек
аралық қуыс болмайды,олар өзара үздіксіз дәне-
кер ткандар немесе сүйектік ткандар арқылы
байланысқан.
2. Үзілісті байланыстар, діагіһгозіз, немесе
синовиальды байланыс, /ипсіига зупоуіаіізп&ле-
се буындар, агіісиіаііо, деп аталады. Бұл байла-
ныстардың үздіксіз байланыстан айырмашы-
лығы: аралығында сүйекаралық саңылау, ішкі
беті синовиалды қабатпен көмкерілген, буын
қапшығы мен буын беттерінен тұрады.
3. Жартылай үзілісті байланыстар,
һетіагіһгозіз, немесе симфизді, зутрһізіз, бай-
ланыстар деп аталады. Байланыстың бұлтүрінде
үзіліссіз және үздікті байланыстарға тән қаси-
еттер де кездеседі.
Сүйек аралық үзіліссіз
байланыстар
Үзіліссіз сүйек аралық байланыстар,
зупагігозіз, өте берік, серпімді, қозғалысы мар-
дымсыз байланыс. Бұл байланыстардың сүйек
аралық ткандардыцтүр ерекшеліктеріне қарай
үштүрінажыратады: фиброздық; шеміршектік;
сүйектік байланыстар.
Фиброздық байланыстар, агіісиіаііопез
ҺЬгозае, берік және тығыз орналасқан талшық-
ты дәнекер ткандардан тұрады. Фиброзды бай-
ланыстардың үш түрі болады. Синдесмоздар, бір
сүйектің тканы екінші сүйектің тканына терең
ену қосылыстары және жіктер арқылы байла-
ныстар жатады.
1. Синдесмоз, зіпһезтозіз, деп сүйектердің
дәнекер ткандар арқылы байланысын атаймыз.
Сүйек аралық дәнекер тканды байланыстар,
ткандардың беріктілігі мен созылмалы қасиет-
теріне байланысты: созылмайтын берік колла-
гендік дәнекер ткандар мен созылмалы элласти-
калық дәнекер ткандарға бөлінеді. Созылмайтын
берік коллагендік дәнекерткандарға: байламдар,
сүйек аралық жарғақ пен жіктер жатады.
а) Байламдар, Ндатепіит, деп, ірі талшық-
ты, созылмайтын дәнекерткандық шоғырларды
немесетабақшаныатаймыз. Негізгі қызметі: бір
сүйектен екінші сүйекке қарай өтіп, буында бо-
латын қозғалыстарды тежеу және буын қапшы-
ғының беріктігін сақтау. Сонымен қатар, омырт-
қа доғаларының аралығында, созылмалы элас-
тикалық дәнекер тканнан тұратын сары түсті
байлам, Ндатепіит Пага, кездеседі. Эластикалық
ткандар, сары түсті болып келгендіктен сары
түсті байлам деп аталады. Сары түсті байламның
негізгі қызметі: иілгенде созылып, жазылғанда
керісінше қысқарып, омыртқа бағанасының
қозғалысын реттеу.
ә) Сүйек аралық жарғақ, тетЬгапае
іпіегоззеае, созылмайтын берік ірі талшықты
дәнекер ткандардан тұратын табақша, Олар,
ұзын сүйектердің бойында орналасқан. Негізгі
қызметі: сүйек аралық қашықтықты бір деңгей-
де ұстау мен қатар, бұлшықеттердің басталатын
орны болып саналады.
б) Сүйек аралық жік, зиіигае, фиброздық
дәнекер тканның бір түрі болып саналады. Ол
бас сүйектің жиектерінің бойында орналасқан.
Жіктердің түр ерекшеліктеріне қарай: қабыр-
шақтық жікке, зиіигае здиатоза, тісті жікке,
зиіига депіаіа, және сыртқы пішініне қарай:
тәжді жікке, зиіига согопаііз, Сагиталды жікке,
зиіигазадііаііз, жәнегректің " % "ламбдаәріпіне
ұқсап орналасқан ламбда тәрізді жіктерге,
зиіига ІатЬдоідеа, бөлінеді. Адамның жасы
ұлғайған сайын бұл жіктер сүйектік тканға ұла-
сады.
в) Тіс альвеолярлық байланыстар,
агіісиіаііопез депіоаіуеоіагіз, сыртқы беті пери-
одонт тканымен көмкеріліп тістердің түбірлері
мен жақ сүйектерінің альвеолярлық ұяшықта-
рының аралығындағы қосылыс. Мұнда, тістер-
дің түбірлері тығыз дәнекер ткандар арқылы
байланысқан. Қартайған шақта, бұл ткандар
сүйектік тканға ұласуына байланысты тіс
түбірінің орналасуына немесе босаңсуына
127
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
138-сурет, Сүйек қосылыстарының түрлері
ықпал етеді. Ол дәнекер тканды байланыстың
ерекше бір түрі болып саналады.
2. Сүйектердің шеміршектік ткандар арқы-
лы байланыстары, агіісиіаііопез сагіііадіпеаезеи
зупсһопсігозеЗ' ол әсіресе балалар мен жас
өспірімдердің қаңқаларында кең кәлемде кезде-
седі. Мысалға: түтік тәрізді сүйектің денесі мен
эпифиз аралығында, омыртқа денелері мен
сегізкөз омыртқаларының аралығында, сүйек-
тердің буын беттерінде т.б. жерлерде орналас-
қан. Сүйек аралық мұндай байланыстар өзінің
беріктілігімен, аз қозғалғыштығымен және терең
қабатында орналасқан эластикалық ткандардың
әсерінен серпімділігімен сипатталынады. Соны-
мен қатар, буында байқалатын қозғалыстың
көлемі, буын аралығында орналасқан шемір-
шектік тканның тығыздығына және құрылымы-
на байланысты.
Сүйек аралық шеміршектің жас ерекшелік-
теріне байланысты, тұрақты және тұрақсыз бо-
128
АКТНКОЬОСІА
лып екі топқа бөлінеді. Егер сүйек аралық ше-
міршек өмір бойы сақталып келсе, мұндай ше-
міршекті байланыстарды тұрақты шеміршекті
байланыс деп атайды. Мысалға: шеміршекті
буын беттері кейбір мойын, кеуде, беломыртқа-
ларының денелері мен төс сүйегі және төс
бөліктері аралығындағы шеміршектік байла-
ныстарт.б.
Егер сүйек аралық шеміршектік байланыс-
тар, белгілі уақытқа дейін сақталып келсе,
мұндай шеміршектік байланыстар тұрақсыз
шеміршекті байланыстар деп аталады. Мысалға:
сегізкөз омыртқаларының аралық дискілерінің
сүйектік тканға айналып, дара сегізкөз сүйегін
құрауы және жамбас сүйектерінің аралық ше-
міршектерін мысалға келтіруге болады.
Сүйектің үздікті
байланыстары мен
буындары
Сүйектің үздікті байланыстары, діагіһгозіз,
немесе буындар, агіісиіаііо, деп атайды. Ол
сүйек аралық байланыстардың ішіндегі көптен
өріс алған, қозғалмалы байланыстардың түрі
болып саналады. Буындарды құрауға қатысушы
сүйектердің санына байланысты: жәй және
күрделі буындарға бөлінеді. Жай буын, агіісиіаііо
зутріех, екі сүйектің буын бетінен құралса,
күрделі буын, агіісиіаііо сотрозііа, бірнеше
сүйектердің буын беттерінентұрады.
Сонымен қатар, буынды құраушы элемент-
тердің түр ерекшеліктеріне қарай негізгі және
қосымша болып бөлінеді.
Буындардың негізгі элементтеріне: буын
бетінің шеміршегі, буын қапшығы және буын
аралық саңылау немесе қуыстығы жатады.
1. Буын бетінің шеміршегі, сагіііадо
агіісиіагіз, гиалин шеміршегінен немесе дәнекер
тканды шеміршектен тұрады. Қызметі: буын
қуыстығына қараған сүйектердің буын бетін
көмкеріп, буында болатын үйкелісті азайту мен
қатар, салмақты жеңу қызметін атқарады. Буын
шеміршегінің перифериялық бөлігі орталық
бөлігіне қарағанда биіктеу болып келеді.
2. Буын қапшығы, сареиіа агіісиіагіз, олбуын
бетінің айналасынан шеңбер бағытымен баста-
лып, тұйықталынып, саңылаусыз орналасқан
қабықша. Буын қапшығының негізііріталшық-
ты дәнекертканынан және синовиальды қабат-
тан тұрады.
а) сыртқы фиброзды қабаты, іипіса гіһгоза,
өте тығыздау болып орналасқан дәнекер ткан-
дардан тұрады.
Қызметі: буын қапшығының беріктігін сақ-
тау.
б) Синовиальды қабаты, іипісазупоуіаііз,^-
месе синовиальды жарғақ, тетһгапазупоуіаііз,
деп аталады. Ол, сыртқы фиброзды қабықша-
ның ішкі қапталында орналасқан. Синовиальды
қабықша деп аталу себебі, бойынан сарғыш түсті
синовий, зупоуіа, сұйықтығын бөледі Қызметі:
а) буынның қозғалысы кезінде үйкелісті азайту.
ә) екіншіден буын бетінің шеміршектік тканын
қоректендіру, б) үшіншіден синовиальды сұйық-
тықтың қоюлығына және оның жабысқақтығы-
на байланысты буында болатын қозғалысты
өзгерту.
Синовиальды қабықшаның буын қуысына
қараған бетінің көлемі, синовиальды қабықшаға
байланысты болып қоймай, синовиальды
өсінділерге де, уіііі зупоуіаіез, байланысты.
3. Буын аралық қуыстық, сасііаз агіісиіагіз,
немесе сыртқы ортамен байланыспайтын, ішінде
синовий сұйықтығы бартұйық қуыс.
Буындардың қосымша
құрамалары
Буынды құраушы сүйектердің буын беттері
әр уақытта сәйкестік жағдайда орналасуы
қажет. Буынды құраушы сүйектердің буын бет-
гері сәйкестік жағдайда орналаспаса, онда бу-
ынның қалыпты жағдайдағы қозғалысын қам-
тамасыз ету үшін, қосымша буын құрамалары-
мен толықтырылады.
Буынның қосымша құрамаларына: буын
байламдары, Іідатепіит агіісиІаге,буып дискі-
лері, сііссі агіісиіагее, буын меннскілері, тепізсі
агіісиіагез, буын еріндері, Іаһіит агіісиіагес, се-
сама сүйектері, озза зезатоісіеа, май қатпарла-
ры, рііса адірозиті.б. жатады.
1. Буын қапшығының байламдары,
Іідатепіит сарзиіаге, құрамы өте тығыз және
мықты болып келген ірі талшықты дәнекер ткан-
дардан тұрады. Негізгі қызметі: буын қапшығы-
ның беріктігін сақтаумен қатар, буындаболатын
қозғалыстың бағытын реттеу. Буын қапшығы
байламының топографиялық орналасуына
қарай: буын қапшығының сыртқы байламына,
Іідатепіит ехігасарзиіаге, буын қапшығының
терең қабатында орналасқан байламдарға,
Іідатепіит сареиіаге және қапшық қуысының
ішінде орналасқан байламдарға, Іідатепіит
іпіегсарзиіаге, бөлінеді. Буындардыңбарлығын-
да буын байламдары болуы қажет.
Сыртқы буын байламдарының қызметі: буын
қапшығыныңжыртылуынан немесе зақымдану-
ынан сақтау болса, ішкі буын байламыныңнегізгі
қызметі: буын беттерінің аралық үйлесімділігі
мен сәйкестігін сақтау.
9-163
129
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
2. Буын дискілері, дізсі агіісиіагез, терең
қабаты көпшілік жағдайда гиалин шеміршегінен,
кейбір кезде ірі талшықты шеміршектік тканнан
тұрады. Буын дискілері, буынның алшақ орна-
ласқан буын беттерін бір-біріне жақындасты-
рып, үйлесімдендіреді. Дискілердің айналасы
буын қапшығы мен бірігіп, буын қуыстығын
өзара жоғарғы және төменгі қабатқа бөледі.
Қызметі: біріншіден буынның буын беттерін бір-
біріне жақындастырып, үйлесімді жағдайға кел-
тірсе, екіншіден буында, болатын өзіне тән қоз-
ғалыстың көлемін арттырады. Мұндай, буын
аралық дискілер төс-бұғана буынында, самай-
төменгі жақ т.б. буындарда кездеседі.
3. Буын менискілерінің, тепізсі агіісиіагіз,
буын дискілерінен айырмашылығы: біріншіден
дискілер тәрізді біркелкі табақша тәрізді болып
орналаспаған, екіншіден жоғарғы беті ойыстау
және жарты ай тәрізді болып келген, үшіншіден
менискінің сыртқы бөлігі қалындау және биік-
геу болып келсе, орталық бөлігі үздікті орналас-
қан, төртіншіден менискі арқылы буын қуысы
өзара бір-бірімен жалғасқан жоғарғы және
төменгі буын қуысы қабатына (этажға) бәлінеді;
бесіншіден менискілердің қызметі дискілер си-
яқты буын беттерін үйлесімдік жағдайға
келтіріп, қозғалыстыжеңілдетеді.
4. Буын еріндері, ІаЫит агіісиіаге, буын ой-
ысы буын басының бетіне сәйкес келмеген жағ-
дайда, буын ойысын үйлесімді жағдайға келтіріп
тереңдету үшін, буын ойысының жиектерінде
орналасқан тығыз ірі талшықты дәнекер ткан.
Буын еріндері: иық, жамбас буындарында кез-
деседі.
5. Сонымен қатар, буындардың буын беттері
өзара сәйкес келмеген жағдайда, буындар май
қатпарлары және сесама сүйектерімен толық-
тырылады. Май қатпарлары буын бетін
үйлесімді жағдайға келтірсе, сесама сүйегі қоз-
ғалысты жеңілдету қызметін атқарады.
Буын механикасы
Буындардың буындық беттері, сыртқы
пішініне және буында болатын қозғалыстың
көлеміне қарай: шар тәрізді буындарға, агіісиіагіо
зрһегоісіеа, жалпақ буындарға, агіісиіаііопез
ріапае, элипс тәрізді буындарға, агіісиіаііо
еііерзоідеае, ершіктәрізді буындарға, агіісиіаііо
зеііагіз, цилиндр тәрізді буындарға, агіісиіаііопез
ігосһоісіеае, шығыр тәрізді буындарға, агіісиіаііо
діпдіутиз, айдаршықты буындарға,
агіісиіаііопез Ысопгіуіагез, бөлінеді.
Буьгнда болатын қозғалыстардың бағыты;
фронтальдібілікбойындаиіледі, Пехіо, және жа-
зылады, ехіепзіо. Сагитальді білік бойынша: әке-
леді: асісіисііо, және әкетеді аЬсІисію. Ргопаііо,
ішке қарай бұрылады немесе зиріпаііо, сыртқа
қарай бұрылады,
Буында болатын қозғалыстың көлемі мен
бағыты буын бетінің сыртқы пішініне тікелей
байланысты (№ 138-суретті қараңыз). Сол се-
бепті буындардың анатомия-физиологиялық
жіктеулері ажыратылады:
1. бір біліктің бойында қозғалатын бір білікті
буындарға;
2. екі білікті бойында қозғалатын немесе екі
білікті буындарға;
3. үш біліктің бойында қозғалатын немесе үш
білікті буындарға бөлінеді.
1. Цилиндр тәрізді буындардың, агіісиіаііо
ігосһоісіеа, буын беттері дөңес, цилиндірдің
кесіндісіретінде қарастырылады. Буындасатын
қарсы жағындағы сүйектің буын беттері ойыс-
гау және бір-біріне өзара сәйкестеу болып ке-
леді.
Цилиндр тәрізді буындарға: ауыз омыртқа
мен екінші мойын омыртқаның тіс тәрізді
өсіндісінің аралығындағы буынды кәрі жілік пен
шынтақ жіліктің проксимальді және дистальді
ұштарындағы кәрі жілік-шынтақ жілік буында-
рын мысалға келтіруге болады. Мұндай буын-
дарда: вертикальды білік бойынша ішке қарай
— ргопаііо, және сыртқа қарай — зиріпаііо ай-
налу қозғалыстары қамтамасыз етіледі.
2. Буын беттері шығыр тәрізді буындар,
діпдіутиз. Бұл буындар цилиндр тәрізді буын-
дардың туындысы болып саналады. Цилиндр
тәрізді буындардан айырмашылығы: шығыр
тәрізді буынның буын басының беттерінде
с үйектік көтеріңкі орналасса, буын бетінің ойыс
жағында, бағыттаушы сала болады. Сонымен
қатар, шығыр тәрізді буындарға: қол басы мен
аяқ басының бақайшықтары мен башпай ара-
лық буындары жатады. Мұндай буындарда
көлденең біліктің бойында иіледі, Пехіо, және
жазылады, ехіепхіо.
3. Сонымен қатар, шығыртәрізді буындар-
дың туындысына бұранда тәрізді буындар жа-
тады. Мұндай буындардың шығыр тәрізді буын-
дардан айырмашылығы, буын беттерінде орна-
ласқан сүйектік көтеріңкі бағыттаушы саланың
өту жолы мен бұрыш құрап, диагональ бағытта
орналасады. Бұранда тәрізді буындарда қозға-
лыс көлденең біліктің бойында, бұранда тәрізді
бұралып, иіледі және жазылады. Бұрандатәрізді
буындарға шынтақ буыны мысал бола алады.
1. Буын беті эллипс тәрізді буындар,
агіісиіаііо еііерзоісіеа. Мұндай буындардың буын
басы мен буын ойысының сыртқы пішіні эллипс
тәрізді болып келген. Эллипс тәрізді буындарда
қозғалыстар фронтальді және сагитальді
130
АКТНКОГОСІА
біліктердщ бойында қозғалады. Фронтальді білік
бойынша: иіледі, Нехіо, немесе жазылады,
ехіепзіо, сагитальді білік бойынша әкелу,
аскіисііо, жәнеәкету, а&й/сйомүмкін.Сонымен
қатар, мұндай буындар екі біліктің бойында ай-
налма бағытта қозғалады. Айналма бағыттағы
қозғалыс, екі біліктің маңындағы қозғалыстың
жиынтығы болып саналады. Эллипс тәрізді бу-
ындарға білезік — кәрі жілік және мысалға т.б.
буындарды келтіруге болады.
2. Ершік тәрізді буын, агіісиіаііо зеіагів. Бұл
буындардың буын беттері ершік тәрізді бір-
бірімен беттесіп орналасқан. Буында болатын
қозғалыстың көлемі эллипс тәрізді буындар си-
яқты көлденең біліктің бойында: иіледі, Лехіо,
немесе жазылады, ехіепзіо. Қол ұшының бас
бармағының бақайшығы мен трапеция тәрізді
сүйектің аралық буынын мысалға келтіруге бо-
лады.
3. Буын беттері айдаршық тәрізді буындар-
дың, агіісиіаііопез Ысопдуіагів, буын беттері ай-
даршық тәрізді дөңестеу және сопақшалау бо-
лып келгендіктен, айдаршық тәрізді буын деп
атайды. Бұл, буын шығыр тәрізді буын мен эл-
липс тәрізді буындардың туындысы болып са-
налады. Айдаршық тәрізді буындардың шығыр
тәрізді буындардан айырмашылығы, буын бет-
тері, көлемді болып келеді, ал эллипс тәрізді бу-
ындардан айырмашылығы екі жақтық айдар-
шықтәрізді буын беттерінен тұрады. Айдаршық
тәрізді буындарға: тізе буыны мен шүйде сүйегі
мен ауыз омыртқа аралық буыны мысал бола
алады. Айдаршық тәрізді буындарда қозғалыс-
тар екі біліктің бойында: иіледі, Пехіо, жазыла-
ды, еү/елзұожәнеайналмабағытта, сігситдисііо,
мүмкін.
Үш білікті немесе көп білікті
буындар
1. Буын беттері, шар тәрізді буындар,
агіісиіаііо зрһегіодеа. Буын басының сыртқы
пішіні шар тәрізді болып келгендіктен шар тәрізді
буындардепаталады. Шартәрізді буынныңбуын
ойысы буын басының беттеріне қарағанда ша-
ғын болып келгендіктен, мұндай буындағы қоз-
ғалыстар үш біліктің айналасында еркін қозға-
лады. Шар тәрізді буындар: фронтальді білік бо-
йынша иіледі, немесе жазылады: сагитальжазық -
тықтың бойында әкеледі немесе әкетеді; верти-
кальды біліктің бойында: ішке қарай немесе сырт-
қақарай бүрылады. Сонымен қатар, вертикаль-
ды біліктің бойында, негізгі қозғалыстармен
бірге айналмалы және ротациялық бағыттағы
қозғалыстардажүзеге асады. Шартәрізді буын-
дарға иық буынын мысалға келтіруге болады.
2. Жаңғақ тәрізді буын, агіісиіаііо соіуііса,
бұл буын, шартәрізді буынныңтуындысы болып
саналады. Шартәрізді буыннан айырмашылығы,
буын ойысытереңдеу болып, буын басы бетінің
2/3 бөлігін жауып тұрады. Мұндай буындарда,
қозғалыстың көлемі үш біліктің бойында, шар
тәрізді буындарға қарағанда шектеулі келеді.
Мысалы: жамбас буыны.
3. Буын беттері тегіс жазық, жалпақ буын-
дар, агіісиіаііопез ріапае. Мұндай буындардың
буын беттері, диаметрі үлкен шардың кесіндісі
ретінде қарастырылады. Қозғалыстар, үш
біліктің бойында жылжымалы түрде қозғалады.
Мысалға, омыртқааралық буын.
Аз қозғалмалы немесе қатаң
буындар
Қатаң буындар, атрһіагігозіз, деп буын бет-
терібір-біріменөзаратығыз беттесіп, буынқап-
шықтары мен байламдары қысқалау келген, қоз-
ғалысы шамалы буындарды атаймыз. Мұндай
буындардың негізгі қызметі салмақты жеңу.
Симфиз
Симфиз, зутрһузіз, немесе жартылай буын
деп, буындық сипаты жоқ, аралығында саңы-
лауы бар, шеміршекті байланыстарды айтамыз.
Мұндай с үйектік байланыстың сыртында буын-
дық қапшығы болмайды, қуыс синовиальды
қабықшамен қапталмағантек қанасүйекаралық
байламдар арқылы бекітілген. Симфиз немесе
жартылай буындар: тәс сүйегінің, омыртқа ара-
лық дискілері мен шат сүйегінің аралығында
кездеседі.
ТҰЛҒА СҮЙЕКТЕРІ МЕН БАС
СҮЙЕКТЕРІНІҢ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАР
Тұлға сүйектерінің аралығындағы
байланыстар
Омыртқа бағанасының, соіитпае уегіеЫаІіз,
аралығындағы өзара үздікті және үздіксіз бай-
ланыстар, адамның онто- және филогенездік да-
муының айғағы екендігін дәлелдейі.
Омыртқа денелері, согриз үегіеЬгае, бір-
бірімен омыртқа аралық дискілермен, дізсиз
іпіегуегіеЬгаІіз, және омыртқа аралық симфиз-
дер, зутрһігів іпіегүегіеЫаІіз, арқылы үздіксіз
байланысқан. Омыртқа аралық дискілердің ауыз
омыртқа (атлант) мен біліктік омыртқалардың
131
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
аралығыида болмауы бұл омыртқалардың
үздіксіз буын арқылы байланысқандыгында.
Олар мойын омыртқалары мен кеуде бел омырт-
қаларының арасында V беломыртқамен I сегіз-
кәз омыртқаларының аралығында кездеседі.
Қызметі: омыртқағатүсетін салмақты жеңуі-
мсн қатар аммортизациялық қызметін атқара-
ды. Солсебепті, мойын омыртқаларда омыртқа
аралық дискінің қалыңдығы 2-3 мм болса, кеуде
омыртқаларында 3-4 мм дей. Сегізкөз омыртқа-
ларында омыртқа аралық дискінің сүйектік тка-
нға өтуіне байланысты, сегізкөз омыртқалары
сегізкөз сүйегіне ұласады.
Омыртқа аралық дискінің,
іпіегүегіеЬгаПз, терең қабаты ірі талшықты ше-
міршектік ткандардан тұрады. Құрылысы: сыр-
тыйда шеңбер бағытта орналасқан фиброздық
дәнекер тканнан, апиіиз ПЬгозиз, орталығында
орналасқан іркілдек, салмақты жеңумен қатар
тірек қызметіп атқаратын серпілмелі ядросы-
нан, писіеиз риірозиз, тұрады (№139, 140-сурет).
- Фиброздық сақинаның құрылысы; шеңбер
және бұранда бағытта орналасып омыртқа де-
несінің с үйектік қабықшасына ұласатын колла-
гендік талшықтардан тұрса, ал аралығында ор-
наласқан іркілдек дәнекер ткандық ядроға,
писіеизриірозиз, келсек, ол серпілмелі, пружи-
налық қасиеті бар дәнекер ткандық қабаттан
тұрады. Қалыпты жағдайда іркілдек ядро жал-
пақтау болып келсе, горизонтальді кесіндісінде
серпімділікқасиетінебайланысты көтеріңкі ор-
наласады.
Фиброзды сақина іркілдек ядроға біртіндеп
ұласады. Іркілдек ядроның құрамы коллагендік
талшықтардың мөлшеріне қарағанда едәуір ба-
сым орналасқан. Бұл ядроның негізгі заты, 20
жасқа дейінгі адамдарда байқалса, бара-бара
оның кері дамуына байланысты дәнекертканға
айналып, фиброздық сақинаға.ұласады. Кейбір
даму кезеңінде іркілдек ядроның аралығында
саңылаулар немесе симфиздердің, зутрһузіз,
байқалуы жиі кездеседі.
Сонымен қатар, омыртқа денелері бір-
бірімен өзара алдыңғы және артқа бойлай орна-
ласқан байламдар арқылы нығайтылған.
1. Алдыңғы бойлық байламы, Пд.іопдііисііпаіе
апіегіог, омыртқа денесінің алдында орналасып,
омыртқаденесі және омыртқа аралық дискі мен
өзара тығыз байланысқан. Ол шүйде сүйегінің
жұтқыншақтық төмпешігі, іиЬегсиІит
рһагупдеит, лген ауыз омыртқаның алдыңғы
төмпешігінен басталып, II, III сегізкөз сүйегінің
көлденең сызықшасының аралығына дейін со-
зылып орналасқан.Оның негізгі қызметі омыр-
тқа бағанасын тым шектен тыс жазылудан сақ-
тау (№141 -сурет).
2. Артқы бойлық байлам, Іід.іопдііисііпаіе
розіегіог, омыртқа денесінің артқы бетінде ор-
наласқан. Ол, біліктік омыртқаның денесінің
артқы бетінен төмен бағытта өтіп І-ІІ мойын
омыртқаныңтұсында, беткей орналасқанжамы-
лғыжарғағын, тетЬгапа іесіогіа, құрауғақаты-
сып, қоймай, мойын, кеуде, беломыртқаларде-
несінің артқы бетінде іркілдеген дәнекер ткан-
мен беттесіп, одан әрі төмен бағытта терең
сегізкөз құйымшақ байламына, Іід.
засгососудеит сіогзаіе рго/ипсіит, ұласады. Қыз-
меті: омыртқа бағанасын тым алға қарай иілу-
д,ен сақтау (№ 142-сурет).
Омыртқа доғасының
байланыстары
Омыртқаныңдоғалары, агсиз уегіеЬгае, бір-
бірімен сары түсті байлам арқылы байланыс-
қан. Сары түсті байлам деп аталу себебі, эласти-
калық дәнекер ткандардан тұратындықтан. Қыз-
меті: омыртқа аралық байланысын алшақтатып
немесе жақындатып тұру.
Омыртқа өсінділерінің
аралығындағы байланыстары
1. Доға-өсінділер буындары, агіісиіаііопіз
хударорһузіаііз зеи ипіегуегіеЬгаІіз ВЫА (№143-
сурет). Ол, омыртқалардың буын өсіндісі мен
төменгі буын өсіндісінің буын беттерінің әзара
бірігуі нәтижесінде құралған. Буын беттері гиа-
лин шеміршегімен комкерілген. Мойын, кеуде
омыртқаларының буын өсінділері сагиталь жа-
зықтықтың бойында орналасқан. Буын қапшық-
тары буын беттерінің айналасындағы буын ше-
міршегінің жиегінде өзара тартылып орналас-
қан. Буын қапшығының меншікті байламы жоқ.
Бұл буындар, омыртқаның жанама, қосалқы
байламдары арқылы мықталған. Омыртқа ара-
лық буындарда болатын қозғалыстың бағытына
қарай көп білікті буындарға жатады. Омыртқа
аралық буындар үш біліктің бойында қозғала-
дьк
2. Омыртқалардың қылқанды өсінділері,
ргосеззиз зріпозит, өзара қылқанды өсінді-
лерінің аралық байламдары арқылы, Іід.
іпіегзріпаіе, байланысқан. Бұл байлам, мойын
аумағында өте жұқалау болып келсе, бел омырт-
қаларында қалыңдау болыпкелген. Бұлбайлам
қылқанды өсіндісінің ұшында, беткей орналас-
қан байламға, Іід.зиргазріпаіе, ұласады. Ол, мо-
йын омыртқаларының маңында сыртқы пішіні
үш бұрышты болып келеді және желкеде, жел-
кебайламына, Нд.писһае, ұласады (№144-сурет).
132
А.ЯТНВ.ОЬОСІІА
Ьір зиргакріпаіе
Саркиіа агіісиіагіі
Агіісиіаііо гузарорһузеаііз
Апиіия ЛЬго$и$
Ргосе$$и$ аггісиіагія $ирегіог
ұепеЬгае ІитЬаіі$ III
Ргосекшз агіісиіагія
Іпіегіог чегіеЬгае
ІитЬа!і$ П
ИисІеиз риірокиз
І.і£. кт&ііисііпаіе апіегіиз
1оп£Ііи<1іпа1е
ро$(егіи$
139-сурет. Омыртқааралық
дискжәнедоға — өсінділер буыны.
ІІЫҮ бел омыртқалар арасындағы
көлденең кесіндісі (үстіңгі жағы)
Ғогатеп іпіегүегіеЬгаІе
ЬІ£. Паұит
ЬІ8- іпіегзріпаіе
зиргазріпаіе
Апісиіаііо
гуварорһузеаіія
ЬІ8- Іопеііисііпаіе
ро$іегіи$
Ргосеззиз агіісиІагІБ
зирегіог
Ргосеззиз (гапзұегзиз
Ыисіеиз риірозиз
Апи1и$ ГіЬго$и$
Оі$си$
іпіегүегіеЬгаІів
Ьі£. Іоп^ігінііпаіе
апіегіиз
140-сурет. Омыртқалардың
Ғасіез агіісиіагі$ іпГегіог қосылыстары (бел бөлімі, омыртқа
әзегі жартылай ашылған)
133
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ьіё. писһае
Ы&. іпіегаріпаіе
Ьі£. зиргазріпаіе
МегпЬгапа аІІапіо-оссірНаІіх
ро$іегіог
Ьі’8- апі]апіо-оссірйаіі$ апіегіог
МешЬгапа аііапіо-оссірііаіік апіегіог
А(1а$
Агіісиіаііо гу&арорһузеаііх
Іоп£ІІиіІіпа1е апіегіих
Сарзиіа айісиіаііо гу&арорһузеаііч
ҮегіеЬга рготіпепь
і$си$ іпіегүеПеЬгаІія
арзиіа аПісиІагіопі$
аііапіо-ахіаііі Іаіегаііх
Ғоуеа со$іа1І5 ргосеззиз ігап$үег8и$
144-сурет. Омыртқа жотасының буындары, байламдары мен қосылыстары
Байламның проксималды ұшы шүйде
сүйегініңжелкеліктөменгі сызықшасынан, Ііпеа
писһае іпіегіог, басталса, дисталдық ұшы
жіңішкере келе УІІ-мойын омыртқасының
тұсында беткейбайламынаұласады. Омыртқа-
лы жануарларда желке байламы жақсы дамы-
ған. Қызметі: басты бір деңгейде ұстау. Адамдар-
дың тік жүруіне байланысты нашар дамыған.
3. Омыртқаның көлденең өсіндісі - ргосезеие
ігапзуегзие, көлденең өсінділер аралық байлам-
дар іпіегітапзүегзагшт арқылы өзара байланыс-
қ ан. Бұл байлам мойын омыртқаларыны ң тұсын-
да нашар дамыған.
Сегізкөз бен құйымшақ
омыртқалар аралығындағы байланыстар
Сегізкөз-құйымшақ буыны, агіісиіаііо
засгососсудеа, ол У-сегізкөз омыртқаның ұшы
мен І-құйымшақ омыртқаның дискілерінің ара-
лығында орналасқан, түр өзгешелігі бөлек буын
(142-сурет). Бұлбуын, бірнеше байламдар арқы-
лы нығайтылған.
1. Латералды сегізкөз-құйымшақ байламы,
іід. васгососсудеит Іаіегаіе, олУ-сегізкөз омырт-
қаның көлденең өсіндісімен І-құйымшақ омырт-
қаның көлденең өсіндісінің аралығында орна-
ласқан. Бұл байлам омыртқалардың тікелей жал-
ғасы болып саналады.
2. Сегізкөз- құйымшақ буынының алдыңғы
134
АЯТНКОЬОС
Регіісиіия агсиз үегіеЬгае
Еі£. 1оп£Ііи(1іпаіе розіегіиз
кі$. 1оп£ііисііпа1е розіегіиз
Рікси$ іпіегүегіеЬгаІіз
ЬІ$. Іопеііисііпаіе рояіегіиз
Ргосекзиі Ігаплег$и5
Ғогатеп іпіеп/егіеЬгаІе
Ргосек^ик агіісиіагів ілҒегіог
Бі§. іпіегігапзуегзагіит
кі£. зиргазріпаіе
арзиіа агіісиіагіз
7У8арорһузеа1І5
Ғасіез агіісиіагіз рғосехзиз
агіісиіагіз зирегіогіз
143-сурет. Омыртқа жотасының буындары, банламдары мен қосылыстары
байламы, Іід.засгососсудеа апіегіиз (үепігаіе),
омыртқаны бойлай орналасқан алдыңғы бай-
ламның тікелей жалғасы болып саналады. Бұл
байлам құйымшақтың ұшында бір-бірімен ай-
қасып орналасқан (142-сурет).
3. Сегізкөз-құйымшақ буынының артқы
беткей байламы, Нд.еасгососсудеит розіегіог
зирегіісіаіе еіІаіегаіе, омыртқалардың денесінің
артын бойлай орналасқан байламның тікелей
жалғасы болып саналады және құйымшақтың
артқы бетімен сегізкөз өзекшесінің бүйір қабыр-
ғаларының аралығында орналасқан. Негізгі
қызметі сегізкөз тілігінің артқы қапталын жа-
уып тұру. Бұл байлам омыртқалардың сары бай-
ламына ұқсас, түр өзгешелігі бөлек байлам (142-
сурет).
4. Артқы сегізкөз-құйымшақ терең байла-
мы, Іід. засгососсудеит догзаіе ргоһіпсіит ол
омыртқаның артын бойлай орналасқан байлам-
ның тікелей жалғасы болып саналады.
135
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
14Ьсурет. Омыртқа жотасының байламдары (алдыңғы жағынан көрінісі)
Ьіе-Іопёііийіпаіе ро^іегіиз
/ Ьій. Паұит
ЬІ£. іпіегзріпаіе
Рготопіогіит
Агіісиіаііо
ІитЬозасгаІіз
УегіеЬга
ІитЬаІія V-
Ьіёё. засгоіііаса
ұспігаііа
Ьі§. Іоп§ііисііпаІе
апіегіиа
Оізсиз ___________
іпіегүегіеЬгаІіз
Ьіё. зиргакріпаіе
Сар$и!а аПісиіагіл
Сапаііз 8асгаііз
Ох засгигп
Ьіё. засгозріпаіе
Ьщ. засгоіиЬегаІе
Оз СОССУ£І5
Ьіё- засгососсуёеит үепігаіе
Ьі§. 5асгососсу§еит
йогхаіе зирегіісіаіе
Агіісиіаііо
хасгоссуёеа
142-сурет. Жамбас астауының байламдары мен буындары;
ішкі жағының көрінісі (ортаңғы сагитальды кесінді)
136
АЯТНЯОЬ
Бас сүйектің ауыз омыртқасымен және
біліктік омыртқалардың аралығындағы
сииовиальды байланыстар
Атлант-ш үйделік буын, агіісиіаііо
аІІапІооссірИаІіЗ' (145, 146, 147, 148-суреттер).
Буын басы, шүйде сүйегінің айдаршығьшың,
сопгіуіиз оссірііаііз. буын бетінен тұрса, буын
онысы атлантгыңнемесе ауыз омыртқаның жо-
ғарғы буын ойысының буын бетінен, іасіез
агіісиіагіззирегіог. тұрады. Буын басының буын
беті, буын ойысына қарағанда шағын келген.
Буынбеттерігиалинмненкөмкерілген. Буын бет-
терінің сыртқы пішініне қарай эллипс немесе
айдаршық тәрізді құрама буын, агіісиіаііо
сотЫпаіа, жатады. Буын беттері сәйкес келген.
Буын қапшықтары буын беттерінің жиектеріне
өзара тартылып бекіген.Буынныңменшікті буын
қапшығының байламы жоқ, жанама жарғақтар
арқылы мықталған.
І.Алдыңғы атлант-шүйделік жарғақ.
МетЬгапа аііапіо-оссі рііаігі апіегіог, ол ауыз
омыртқаның алдыңғы доғасы мен шуйде
суйегінің үлкен тесігінің алдыңғы жиектерінің
аралығында өзара тартылып орналасқан. Ол
омыртқалар денелерін бойлай орналасқан ал-
дыңғы байламның, Іід.ІопдііигііпаІе апіегіог, тіке-
лей жалғасы болып саналады.Бұл жарғақтың
артқы қапталында, алдыңғы атлант-шүйделік
байлам, Іід.аіІапіо-оссірііаІіз апіегіог, орналасқ-
ан (146-сурет) Қызметі: буынның тым шалқаю-
ынтежеу.
2. Атлант-шүйделік артқы жарғақ, тетЫапа
аіІапіо-оссірііаІіз розіегіог, <148-сурет/ Ол жа-
рғақ шүйде сүйегінің үлкен тесігінің артқы жи-
егінен басталып,ауыз омыртқаның артқы доға-
сына барып бекиді. Атлант-шүйделік артқы жа-
рғақтың алдыңғы бетінде,қантамырлар мен не-
рвтердің тесікшелері айқын байқалады. Соны-
мен қатар бұл жарғақ , омыртқа доғалары ара-
лығындағы сары түсті байламның тікелей жал-
ғасы больш саналады. Атлант-шүйделік артқы
жарғақтың бүйір қапталында, латералды атлант-
шүйделік байлам орналасқан. Олбұлжарғақтың
тікелей жалғасы болып саналады. Қызметі: ат-
лант-шүнделік буынның тым алға қарай иілуін
тежеу.
Атлант пен біліктік омыртқалар бір-бірімен
әзара бетгесіп, екі жұп, бір тақ буынды құрайды.
1 Латералды атлант — біліктік буын,
агіісиІаііо аііапіо-ахіаігі ІаіегаІіе, ол атлант неме-
се ауыз омыртқаның төменгі буын бетімен,
біліктік омыртқаның жоғарғы буын бетінің бет-
тесуі нәтижесінде құралған жұп буын. Буын бет-
тері тегіс, жазық үш білікгі буынға жатады. Буын
беттері гиалинмен көмкерілген. Буын қапшық-
тары буын шеміршектерінің жиектеріне бек
Мұндағы болатын қозғалыс екі білікті және
налма бағытта, сігситгіисііо.
2 Орталық атлант-біліктік буыны, агііси
аііапіо-ахіаііз тегііапа,ол ауыз омыртқанығ
дыңғы доғасының артқы бетіндегі тістік ойь
/оүеа гіепііз, мен біліктік омыртқаның тісіг
гіепзахгі' буын беттерінің нәтижесінде құр
ған (149-сурет). Буын беттері цилиндр тәрізді.
ын беттері, гиалинмен көмкерілген,бір-бір
сәйкес келген.Буын қапшықтары буын б
терінің жиектеріне бекіген.Буында болатын к
ғалыс вертикальды біліктің бойында басты о
немесе солға бұруға ықпал етеді. Бұл буынн
қапшығы төменде аталған байламдар арқы
мықталған.
1 .Жамылғы жарғақ, тетЫапа іесіогіа, г
мықты жалпақ дәнекер таліпықты табақша (1
сурет). Бұл жарғақ шүйде сүйегінің алдың
жиегінен басталып, омыртқаөзекшесініңішш
орналасып, бойлай төмен бағытта өтіп, білп
омыртқаның тіс тәрізді өсіндісінің артқы бет
және көлденең байламын жауып, омыртқалс
ды бойлай орналасқан артқы байламға ұласад
2. Крест тәрізді байлам, Іід.сипегіогг
аііапігі' (145-сурет). Бұл байлам бір-бірімен кре
тәрізді қиылысып орналасқан дөнекер ткаңд
галшықтардан тұратындықтан крест тәріз
байлам деп аталған. Кресттәрізді байлам: көлд
нең және бойлай орналасқан жоғарғы жәғ
төменгі байламдардан тұрады.
а) Көлденеңбайлам, Іід.ігапзуетитаііапһ
өте тығыз келген дәнекер тканды байлам. О
ауыз омыртқалардың латералды бөлігінің арг
льгғында көлденең бағытта және білікті омыртғ
аның тіс тәрізді өсіндісінің артқы бетін жана
өтіп орналасқан (145-сурет). Қызметі: білікі
омыртқаның тіс тәрізді өсіндісін омыртқ
қуысындағы жұлынға қарай ығысып, қозғалу
ынан сақтау. Сонымен қатар, көлденең байлаь
мен тіс тәрізді өсіндінің аралығында буындьн
қуыстық орналасқан. Бұл қуыстықтыңмаңызы
әсіресе, тіс тәрізді өсіндінің оңға немесе солғ<
қарай қоз-ғалуын қамтамасыз ету (145-сурет).
3. Тістік байлам, Іід.арісіз гіепііе, ол білікт
омыртқа тісінің ұшынан вертикальды бағыттг
өтіп, шүйде сүйегінің үлкен тесігінің артқы
жиегіне барып бекиді. Қызметі: тіс тәрізді
өсіндіні жұльгнға қарай ығысуын тежеу.
4. Қанат тәрізді байлам, Ид.аІаге, өте ірі тал-
шықты дәнекер тканды байлам. (145-сурет). Бұл
байлам бглікті омыртқаның бүйір қапталынан
жоғары өрлеме бағытта өтіп, шуйде с үйегінің ай-
даршығының ішкі қапталына бекиді. Қызметі: тіс
тәрізді өсіндінің буйір қапталына қарай қозға-
луын сақтау.
137
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
145-сурет. Шүйде сүйегі мен мойын омыртқаларының буындары мен байламдары,
ішкі жағының көрінісі
146-сурет. Шүйде сүйегі мен мойын омыртқаларының буындары мен байламдары,
ішкі жағының көрінісі
138
АЯТНЯОЕОСІА
147-сурет. Шүйде сүйегі мен мойын омыртқаларының буындары мен байламдары және қосылыстары,
ішкі жағының көрінісі
Ок оссірііаіе
139
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ іЛіМ
Омыртқа бағанасы
Омыртқа бағанасы, деп мойын, кеуде, бел,
құйымшақ омыртқаларынан және сегізкөз сүйе-
гінен және омыртқа аралық дискі мен олардың
буьіндық байламдарының жиынтығын атаймыз.
Қызметі өте күрделі: біріншіден, басты верти-
кальды бағытта ұстап, тұлғаның тірегін құраса;
екіншіден, омыртқа өзекшесін, кеуде, құрсақ
жәнежамбас қуысының қабырғаларын құрауға
қатысады. Омыртқа бағанасы сыртқы пішініне,
атқаратын қызметіне және оған түсетін сал-
маққа байланысты біркелкі орналаспаған. Ол
проксималды бағытта кішілеу болса, беломырт-
қаларында ірілеу болып орналасқан. Сонымен
қатар, омыртқа бағанасын алдынан қарайтын
болсақ: бел, сегізкөз маңындағы болігі жалпақ-
гау болса, бұл сүйектен оралма бағытта V- кеуде
омыртқасынадейін тағы да жіңішкере келеді. V-
кеуде омыртқаларынан соңғы мойын омыртқа-
ларынадейін омыртқаның көлемі, бұломырқа-
ларға түсетін қолдың салмағына байланысты
ұлғаятүседі.
Омыртқа бағанасына артқы қапталынан
қарайтын болсақ, арқа өсіндісі мен көлденең
өсіндісінің аралығында вертикаль бағытта ар-
қалық жүлге, яиісиз гіогзаііз, айқын байқалады.
Омыртқа бағанасының бүйір қапталында,
жоғарғы бөлігінде тарлау жұлын нервтермен
қантамырлар өтетін 23 жұп омыртқааралық
т есік, іогат еп іпіепгегіеЬгаІіз, о рн алас қ ан.
Сонымен қатар, омыртқабағанасын сагиталь
бағытта кесіп, байқасақ, омыртқа бағанасының
көлемі жоғарыдан төмен қарай кішіреюімен
қатар, қалыпты жағдайда байқалатын физиоло-
гиялық иіндері айқын байқалады.
Омыртқа бағанасының: алдынан артқы жа-
ғына қарай иіліп орналасқан физиологиялық
иінін кифоз, курһозіз, деп, дөңес жағы алдына
қараған иінілордоз, Іогсіозіз, алаздап бүйірқап-
талына қарай бағытталған иінін сколиоз,
зкоіуозіз, деп ажырытады.
Бір сөзбен тұжырымдайтын болсақ: мойын,
бел лордозы мен кеуде, сегізкөз маңындағы ки-
фоздары ажыратылады. У-бел омыртқа мен I-
сегізкөз сүйегі аралығындағы алға қарай иіліп
орналасқан шығыңқы мүйісі, рготопіогіит, деп
аталады.
Жоғарыда айтылған иіндер, омыртқа бағана-
сына түсетін салмақтарға тікелей байланысты.
Бұл иіндер, әсіресе жүк көтергенде айқын бай-
қалады. Адам горизантальды жағдайда жатқан-
да иіндер жазылып ұзарады, тұрған кезде омырт-
қа бағанасының ұзындығы керісінше 2 см ша-
масындай қысқарады.
Жас туған нәрестелерде жоғарыда айтылып
өткен иіндердің ішінен, кеуде маңындағы иіидер
әлсін-әлсін байқалады ал сегізкөз-бел мүйісі
тіпті байқалмайды. Бұл кезеңде омыртқа баға-
насы алға қарай «күмбез» тәрізді иіліпорналас-
қан. Жас нәресте есейе келе, тәй-тәй жүре бас-
таған кезде, омыртқа бағанасына түсетін сал-
маққа және бұлшықеттердің жиырылу күшіне
байланысты омыртқа бағанасының жалпы
□епк ахі5
149-сурет. Ауыз омыртқа мен біліктік омыртқа тісінің арасындағы қосылыстар:
үстіңгі жағының көрінісі
140
АКТНКОГОСІА
пішіні ересек адамдардың омыртқа бағанасына
ұқсай бастайды.
Омыртқа бағанасының жалпы ұзындыгы,
ересек адамдарда 73 см. Соның ішінде: мойын
омыртқаларының ұзындығы 13 см, кеуде омырт-
қаларының ұзындығы-30см, бел омыртқалары-
ның ұзындығы-13 см болса, сегізкөз сүйегі мен
құйымшақ омыртқаның ұзындығы 12 см-дей.
Әйел адамдарда, омыртқа бағанасыныңорташа
ұзындығы 65 см. Қартайған кезеңде, омыртқа
бағанасының ұзындыгы орташа есеппен 5-7 см
қысқарады.
Омыртқа бағанасының бойындағы қозға-
лыстар; фронталді жазықтықтың бойында иіледі,
жазылады. Сагитальді біліктің бойында сыртқа
қарай бұрылады немесе иіледі. Пружина бағы-
ты бойыншақозғалыстарәсіресе секіргенде бай-
қалады. Омыртқа аралық қозғалыстар, мойын,
бел омыртқалардың маңьшдағы буындарда
байқалады.
Омыртқааралық дискінің негізгі қызметі,
омыртқа бағанасына түсетін сілкіну, солқылдақ
т.б. қысымдарды жеңу қызметін атқарады.
Омыртқа бағанасының аралығындағы дискі-
лердің қалыңдығы жұқалау келсе, қозғалу ке-
зінде көлемді келеді.
Кеуде торының буындары
Қабырғалардың омыртқалық ұшы, кеуде
омыртқалардың денесімен және көлденең
өсіндімен қабырга-омыртқа буыны, агіісиіаііо
созіоуегіеһгаііз,арқылы буындасса, төстік ұшы
қабырға-төстік ұшы қабырға-төстік буъшы ар-
қылы буындасады.
Қабырға-омыртқа буыны
Қабырғаныңомыртқалықұшы, омыртқа мен
екі буын арқылы буындасады.
1. Қабырға басының буыны, агіісиіаііо саріііз
созіае, (150-сурет). Бұл буынныңбасы қабырға-
лардың басының буын бетінентұрса, буын ойы-
сы омыртқалардың денесінің бүйір қапталын-
дағы буындық ойығынан тұрады. ІІ-Х дейінгі
қабырғалар басының сыртқы пішіні конус
тәрізді болып келген. Буын ойысының буьін беті
омыртқалардың бүйір қапталында орна- ласқ-
ан жартылай буын ойығынан құралса, I, XI, XII-
омыртқалардың буьін ойықтары толық ойықтар-
дан тұрады, Буын беттері гиалинмен көмкеріл-
ген. Буын қапшықтары буын беттерінің жиек-
терінің бойында өзара тартылып бекіген. Буын
қапшықтарының байламдары орналасуына
қарай буынның ішіндегі және сыртындағы бай-
ламдарға бөлінеді:
а) Қабырға басының байламы, Іід.саріііз
іпіегагіісиіаге, ІІ-Х қабырғаларда кездеседі. Ол
қабырға басының қырқасынан, сгізіа саріііз
созіае, басталып, омыртқа аралық дискілерге
бекиді. Бұл байлам , қабырға қырқасы бар бу-
ында кездеседі. Негізгі қызметі: буын беттерін
бірдей қашықтықта ұстау.
ә) Буын қапшығының сыртыңдағы сәуле ба-
ғытта орналасқан байламы,/^. созіаегасііаіит,
өте нәзік және жұқа келіп, буын қапшығының
алдыңғы бетін мықтау қызметін атқарады. Бұл
байлам, қабырға басының алдыңғы бетінен бас-
талып, сәулелі бағытта шашырап, іргелес жатқ-
ан омыртқалардың денелеріне және омыртқа
аралық дискілерге бекиді. Қызметі: омыртқа ба-
сының тым алға қарай қозғалуын тежеу.
2. Қабырға-көлденең буыны, агіісиіаііо
созіаігапзуегзагіа, (150-сурет). Буын басы қабы-
рғалардың төмпешігінен тұрса, іиһегсиіит
созіае, буын ойығы кеуде омыртқаларының
көлденең өсіндісінің ойығынан, іосеа созіаііз
ргосеззиз ігапзсегзиз, тұрады. Бұл буын тек жо-
ғарғы 10 жұп қабырғалар мен омыртқа аралы-
ғында кездессе, соңғы XI, Л7/қабыргалар мен
омырқа аралығында кездеспейді. Буын беттері
гиалинмен қапталған. Буын қапшықтары буын
беттерінің жиегіне бекіген, Бұл буынды мық-
таушы бірнеше байлам бар:
а) Жоғарғы қабырға-көлденең байламы, Іід.
созіаігапзсегзагіит зирегіиз, ол омыртқаның
көлденең өсіндісінің төменгі бетінен басталып,
гөменде орналасқан қабырға мойынының қыр-
қасына, сгізіа соіі созіае,барып бекиді.
ә) Латералды қабырға-көлденең байламы,
Ндсозіаігапзуегзагіит Іаіегаіе, ол кеуде омырт-
қаларының көлденең өсіндісінІң негізі мен
төменде орналасқан қабырғалардың сыртқы
бетініңаралығында орналасқан.
б) Меншікті қабырға-көлденең байламы,
Нд. созіа ігапзуегзагіит, қабырғаның мойын ы ның
артқы беті мен сол омыртқаның көлденең
өсіндісінің аралығында орналасқан.
в) Бел-қабырға байламы, Пд.ІитЬосозіаІіз,
ете мықты және қалың келген фиброздық табақ-
ша. Бұл байлам бірінші, екінші бел омыртқа (Ь-
ТҺХ[Ь қабырғалардың аралығында орна-
ласқан.Қызметі: көлденең бұлшықеттіңшанды-
ры мен апоневрозын және қабырғаларды мық-
танды (№151-сурет).
Жоғарғы айтылып өткен буындардың буын
беттерінің сыртқы пішіні цилиндр тәрізді болып
келген. Буында болатын қоғалыс ерекшеліктер-
іне байланысты, демалған кезде екі буында бір
мезгілде қозғалысқа келетіндіктен құрама буын-
ға, агіісиіаііо сотЫпаіа, жатады.
141
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Агіісиіаііо гукарорһуяеаІБ
Ргосе$$и$ агііси!агі$ іпГегіог ұегіеЬгае VII
Агіісиіаію
со$іоігап5Уегеагіа
(вскрыт)
Ғогатеп
сояіоігапзүегеагіит
Ргосе$$и$ ігатұетак
Ргосехзш агіісиіагв шрегіог ұегіеЬгае УШ
Ь«- сояіоігапкуегаагіит Іаіегаіе
С«. Оаеит
СоПит соЯае
Агіісиіайо сарйв созіае
Согрив ұегіеЬгае
І)кси$ тіегүегіеЬгаІк
Ғасіе$ агіісиіагв сарйБ
сояіае
І.,іқ сарйк соЛае
іпігаагіісиіате
сарйБ сояае гааіаһіт
Ьіқ сояіоігапэтегзагіит
Ыегаіе
Ьіқ сойоігапхуег-
загіит
150-сурет. Омыртқа
аралық диск және доға
әсінділерінің буыны.
ПІ-ІУ омыртқалар арасын-
дағы көлденең кесінді;
үстінен қарағанда
ІІК- созіоігапіУегяагіит іаіегаіе
МетЬгапа іп(егсо$іа!із
тіегпа
М. іпіегсоз(а1і$ ехСетиз
Ьі8- іпіегігап8Үег$агіит
Ьі£. Паұит
Сарзиіа агіісиіагіг
ЬІ8 со5Іо(гап$¥ег$агіит
Іаіегаіе
ЬіҚ сО5Іоігап$уег$агіит
кирегіог
Ьі^. $ирга$ртаіе
151-сурет. Омыртқалар-
дың қосылыстары (бел
бөлімі, омыртқа өзегі
жартылай ашылған)
142
АЯТНКОЬОСГА
Төс-қабырға буыны
Әрбір қабырғаның шеміршектік бөлігі
сүйектік бөлігімен өзара өте мықты гиалинмен
бітісіп, жасы ұлгайған сайын бейорганикалық
тұздарға толады. Бұл маңдағы сүйектік қабық-
ша, регіозііит, бірте-бірте шеміршектік қабық-
шаға ұласады.
Қабырғалардың шеміріпектік бөлігінің
сыртқы пішіні цилиндр тәрізді болып келуімен
қатар, ИТ/қабырғалардан бастап, төменгі қабы-
рғалардың ұшы үшкірлеу болып келеді. Қабыр-
ғалардың ұзындығы I- қабырғадан УП-қабы-
рғаға дейін ұзарып, одан кейінгі қабырғалардың
ұзындығы керісінше қысқара бастайды.
VI, VIII- қабырғалардың шеміршектік бөлігі
бір-бірімен шеміршек тканы арқылы үшкір
бұрыш құрапбайланысқан. Бұл аралықта әсіре-
се VI, Р7/7-қабырғаларда шеміршекаралық бу-
ындар, агіісиіаііо іпіегсһопсігаіез, орналасқан.
Сонымен қатар І-қабырғаның шеміршектік
ұшы төс сүйегі тұтқасының өзіндік тілігі мен
шеміршектік ткан арқылы үздіксіз байланысса,
ІІ-қабырғадан бастап, ҮІІ-қабырғаның шемір-
152-сурет. Қабырғалар мен төстің байламдары мен буындары; алдынан көрініс (фронтальды кесіндісі, сол
жағынан қабырғалар мен төстің алдыңғы бөлімдері алынған.)
143
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТҮРАЛЫ ІЛІМ
тектік ұштары төс сүйегінің өзіндік тілігімен
беттесіптөс-кабырғалық буындарды құрайды.
І.Төс-қабырға буыны, (152-сурет). Бұл бу-
ынның буын беті қабырғалардың шеміршектік
ұшынан тұрса, буын ойығы төс сүйегінің
меншікті ойығынан тұрады. Буын беттері гиалин-
мен көмкерілген. Буын қапшығын сүйектік не-
месешеміршектік қабыққа алмастырылған. Бай-
ламдары буын аралық жөне сыртқы байламдар-
дан тұрады.
а)Төс-қабырға байламы, Іід.зіетосозіаіізрл
буын аралық шеміршектен басталып, меншікті
төстік тілікке бары п бе киді. Б ұл байлам II-III қ абы-
рға төстік буынында жақсы дамыған. Қалған
төменгі буындарда бұл байламдар дамымаған
немесе болмауы ықтимал. Қызметі: буын бет-
терін бір деңгейде ұстау.
ә) Төс-қабырғалық алдыңғы байлам,
1ід.$іетосо$іаіі$ апіегіог, бұл байлам буын қап-
шығының сыртқы бетінде орналасқан. Ол қа-
бырғаның ұшынан басталып, сәуле бағытташа-
шырап, төссүйегініңалдыңғыбетінде, қарсыжа-
ғындағы байламмен айқасып, төс сүйегінің жа-
рғағын, тетЬгапа зіегпі, құрайды. Қызметі:
буын беттерінің алға қарай қозғалуын тежеу.
б) Төс-қабырғалық артқы байлам,
1ід.$іегпосо$іа1і$ро$іегіог, ол қабырғаның төстік
ұшының артқы бетінен басталып, төстің артқы
бетіндетөстікжарғақты құрайды, Қызметі: буын
беттерін кеуде қуысына қарай ығысудан сақтау.
Сонымен қатар, ДТ-ҮІІ қабырғалардың ше-
міршектік бөлігінің дәнекер тканды талшықта-
ры қиғаш бағытта төс сүйегінің семсерлік
ұшына өтіп, қабырға-семсерлік байлам,
1ід.со$іахі рһоісіеа, құраса, қабырғалардыңара-
лығы бір-бірімен сыртқы қабырға аралық және
ішкі қабырға аралық жарғақтар арқылы байла-
нысқан.
І.Сыртқы қабырға аралық жарғақ,
тетһгапа іпіегсо$іаіі$ ехіегпа, ол жоғарғы қа-
бырғаныңтөменгі қырынан төменгі қабырғаның
жоғарғықырына бекиді.
2-Ішкі қабырғааралық жарғақ,
тетЬгапа іпіегсо$іаіі$ іпіегпа, қабырғалардың
артқыжағындаорналасқан. Бұлжарғақтыңтал-
шықтары төменгі қабырғаның жоғарғы қыры-
нан басталып, өрлеме және қиғаш бағытта өтіп,
жоғарғы қабырғаныңтөменгі қырына бекнді.
Сонымен қатар, 17//-//қабырғалардыңшем-
іршектік бөліктері тығыздөнекер тканмен бай-
ланысқан және шеміршектері өзара жанасып,
шеміршек аралық буынды, агіісиіаііо
іпіегсһопсігаігі құрайды.
Шықшыт буынның
байламдары
Шықшыт буынның меншікті латералды бай-
ламы, /лү./а/ега/еарқылы мықталған. Ол, самай
с үйектің бетс үйектік өсіндісінің негізінен төмен
және артқа қарай бағытталып, төменгі жақ
сүйегі айдаршығының төменгі бөлігіне барып
бекиді. Бұл байлам, шықшыт буынын сыртқы
қабырғасын ықшамдап қоймай, артқажәнела-
тералды бағытта қозғалысты тежейді (№153,154,
155-суреттер).
Сонымен қатар, бұл буын қосымша шандыр
фасциялық қабықшаның қалыңдау болып келу
нәтижесінде пайда болған байламдар арқылы
мықталған. Бұлтығыздалған фасциялық қабық-
шалар, шарттытүрде байламдар деп аталынады.
І. Біз-төменгіжақ байламы, 1ід.$іуіотап-
сііЬиІаге, ол самай сүйектің біз тәрізді өсіндісінен
басталып, төменгі жақ сүйегі бұрышының ішкі
қапталына бекиді.
2. Сына-төменгі жақ байламы, іід.
$рһепотапсііЬи1агі$, ол сына сүйектің қылқаны-
нан басталып, төменгі жақ сүйегі өзекшесінің
кіреберіс жеріне Ипдиіа тапсііһиіае, барып бе-
киді.
3. Қанат төрізді-төменгі жақ байламы, Пд.
ріегудотапсііЬиІаге, ол өте нәзік, қысқа келген
талшықты дәнекер тіннен құралған. Бұл байлам
сына төрізді сүйектің қанат тәрізді өсіндісінің
ілмегінен, һатиіиз ріегудоісіеи$ , бас-талып,
төменгі жақ сүйегінің тілшігіне бекиді.
Шықшыт буынының
ерекшеліктері
1. Бұлбуынның басқа буындардан айырма-
шылығы буын беттері дәнекер тканды шемір-
шекпен көмкерілген.
2. Буын беттерінің сәйкессіздігіне байланы-
сты екі беті ойыстау келген буын аралық дискі
арқылы буын қуыстығы бір-бірімен өзара қатыс-
пайтын жоғарғы және төменгі этажға бөлінеді.
Буын аралық дискінің қалыңдығы жиектерінде
3-4 мм, орталығында 1-2 мм
Оң жақ және солшықшыт буыны бір сәтте
қозғалуына байланысты құрама буынға және
буын бетінің ерекшеліктеріне зер салсақ шығыр
гәрізді буынға ұқсайды. Бұл буындағы қозғалы-
стар үш кезеңнен (фазадан) тұрады:
а) Бірінші кезеңде көлденең біліктің бойы-
мен төмен түседі, жоғары көтеріледі. Бұл жағ-
дайда буын ойысы дискімен бірге бірлесіп буын
ойысын құрап, қозғалыс төменгі этажда өтеді.
144
МҮОЬОСІА
Агсиз гувотаіісиз
153-сурет. Шықпіыт
буыны (сыртынан қараған-
дағы көрінісі, оң жақ)
ТиЬегсиІит апісиіаге
Візсиз агіісиіагіз
МетЬгапа вупоұіаііз зирегіог
145
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
б) Қозғалыстың екінші кезеңіңде алға неме-
се артқа қарай қозғалған кезде, буын басы дис-
кіменбірлесіп, буынтөмпешігінежылжып, қоз-
галыс жогарғы этажда өтеді.
в) Қозғалыстыңүшінші кезеңіндебір жақты
оңға немесе солға бұрылғанда, қарсы жағын-
дағы буын басы дискімен бірге буынтөмпешігі-
не қарай жылжып өтсе, өз жағындағы буынның
буын басы буын ойысынан шықпай вертикаль-
ды білік бойынша айналма бағытта қозғалады.
ҚОЛДЫҢ БУЫНДАРЫ МЕН
БАЙЛАМДАРЫ
Қолдың буындары
Қолдың буындары, агіісиіаііопез тетЬгі
зирегіогіз, топографиялық орналасуына қарай
иық белдеу сүйектерінің буындарына,
агіісиіаііопез сіпдиіі тетЬгі зирегіогіз, және
қолдың еркін орналасқан сүйектерінің буында-
рына бөлінеді.
Иық белдеуі сүйектерінің буындары
Төс-бұғаналық буын
Төс-бұғаналық буын, агіісиіаііо
зіегпосіагісиіагіз, ол бұғананың төстік ұшы мен
төс сүйегінің бұғаналық тілігінің, апіегіог еі
розіегіог, беттесу нәтижесінде құралған (№ 156-
сурет). Буынның құрамы жағынан жәй буын-
дарға жатады. Буын беттері дәнекер тканды ше-
міршекпен көмкерілген. Буын беттері бір-біріне
сәйкес келмегендіктен, буын аралық дискі ар-
қылы толықтырылған. Өте тығыз және мықты
келген буын қапшығы, буын беттерінің жиегін-
де бекіп орналасқан. Буын аралық дискі арқы-
лы, буын қуысы өзара қатынаспайтын жоғарғы
латералды жөне төменгі медиальды бөліктерге
бөлінеді.
Төс-бұғана буыны мынатөмендегі байлам-
дар арқылы мықталған:
1. Төс-бұғаналық байлам, Іід.созіасіагісиіаге
апіегіогеірозіегіог, олбуын қапшығының алдын-
Ргосеззик ріегувокіеиз
(Іагоіпа Ыегаік)
155-сурет. Шықшыт буынының оң жақ ішкі жағының көрінісі.
146
АКТНкОЕОСІ/'
да, артында және жоғарғы жағында беткей ор-
наласып, бұл буынды алға, артқа және жоғарыға
қарай ығысып қозғалуын тежейді.
2. Қабырға-бұғаналық байлам Ид.
созіасіауісиіагерх 1-қабырғаның іпеміршектік
бөлігінен басталып, өрлеме бағытга өтіп, бұғана
сүйегінің төстік ұшындағы қабырғалық ба-
тыңқыға, ітргеззіо Ид. созіасіачісиіаггі, барып
бекиді. Қызметі: бұғанасұйегініңжоғары қарай
қозғалуын тежеу.
3. Бұғана аралық байлам, Іід.
іпіегсІаүісиІаге,ст төс сұйегінің мойындырық-
тық тілігінің маңында бұғана сүйегінің төстік
ұшының аралығында өзара тартылып орналас-
қан.Қызметі: төс-бұғана буын беттерінің аралы-
ғын бір деңгейде ұстап тұру.
Төс-бұғана буынының буын беттері буын
дискісі арқылы үш білікті шар тәрізді буындар-
ғажатады. Сагиталды білікбойымен аздаптөмен,
жоғары, вертикальды білік бойымен алға, артқа;
көлденең білік бойымен иық буынымен бірігіп
айналу қозғалыстарын түзеді.
Акромиальды-бұғана буыны, агіісиіаііо
асготіосіаүісиІагһ>, ол бұғана сүйегінің акроми-
алді ұшы, ехігетііазасгопгіаігі, мен жауырынның
акромиалді ұшының буын бетімен, [ааіез
агіісиіагізасготіаігі, беттесу нәтижесінде құра-
лған (№ 156-сурет). Бұл буын жай буындарға жа-
тады. Буын беттерінің сыртқы пішіні жазық.
Буын беттері бір-біріне сәйкес келмегендіктен
бұл буын аралық дискі арқылы толықтырыл-
ған. Буындискі арқылы екі қабатқа бөлінген.
Акромиальды-бұғана буынының буын қап-
шығының байламдары:
1. Акромиалді-бұғана байламы, Іід.
асгопгіосіаүісиіаггі, өте мықтытартылып, бекем
орналасқан. Ол акромиальды өсінді мен бұғана
сүйегініңакромиальды ұшының аралығын қоса-
ды. Қызметі: буынныңбуын беттерініңжоғары
қарай ығысып қозғалуын тежеу (№160,161-су-
рет).
2. Құстұмсық-бұғана байламы, Пд.
согасосіауісиіаггі, ол акромион өсіндісінің бұға-
налық буын бетінен, іасіез агіісиіаггі асготіаііз,
басталып, жауырынның құстұмсық тәрізді
өсіндісіне, ргосеззиз согосогііеиз, барып бекиді.
Топографиялық орналасуына қарай өте мықты
өз алдына дербес екі байламнан тұрады (№159-
сурет):
а) Трапециятәрізді байлам, Ид. ігарегогііеит,
сыртқы пішіні трапеция тәрізді болып орналас-
қандықтан трапеция тәрізді байлам деп аталы-
нады, олбұгана сүйегініңтрапеция сызығынан,
Ііпеа ігарегоісіеа, басталып, жауырынның
құстұмсық өсіндісіне, ргосеззиа согосогііеиз,
барыпбекиді (№160-сурет).
ә) Конус тәрізді байлам, Іід. сопогііеит, о?
бұғана сүйегінің конус тәрізді төмпешігінен,
іиЬегсиІит сопегііеит, басталып, жауырыннығ
құстұмсық осіндісіне барып бекиді. Сыртқы
пішіні үшбұрышты немесе конус тәрізді больш
келген (158-сурет).
Жалпы құстұмсық-бұғана байламынығ
қызметі, бұл буынның жоғары қарай жылжуын
тежеу.
Сонымен қатар, жауырьшның меншікті бай-
ламдары ажыратылады:
1. Құстұмсық - акромиальды байлам, Іід
согосоасготіаігі, өте мықты байлам болып сана-
лады (158-сурет). Оның, сыртқы пішіні төрі
бұрышты болып келіп, жауырынның акромиаль-
ды өсіндісі мен құстұмсық өсіндісінің аралығын
да орналасқан. Қызметі: инқ буынынығ
күмбезінқұрау.
2. Жауырынның төменгі көлденең байла-
мы, Іід. ігапзүетит зсариіае яирегіог, ол жауы-
рынның жоғарғы тілігінің аралығында көлденеғ
бағытты созылып орналасқан (159-сурет)
З.Жауырынның төменгі көлденең байламы, Іід
ігапзүетит зсариіае іпіегіог, ол жауырыннығ
артқы бетінде, акромион өсіндісінің негізі меғ
мойын аралығында колденең бағытта орналас
қан (159-сурет).
Қолдың буындары мен байламдары
Иық буыны
Иықбуыны, агіісиіаііоһитегі[\57, 158, 159
160, 161 -суреттер). Қарапайым буындарға жата
ды. Бұл буынның буын басы тоқпан жіліктің ба
сынан, сариіһитегі, тұрса, буын ойысы жауы
рынныңбуындық ойығынан, сауііаздіепогііаігі
тұрады. Буын беттері гиалинмен көмкерілген
Буын ойысы буын еріндері, Іаһгит діепогііаііз
арқылы толықтырылған.
Буын қапшығы,, өтебос орналасқан. Олжа
уырынның буын бетінің жиегі мен буын ерінініі
сыртқы бетінен басталып, тоқпан жіліктің ана
томиялық мойынына бекиді. Буын қапшығыньп
босаңдығы соншалықты, қолды төмен бағытт»
ұстағанда, буын қапшығының тәменгі бөлігі қат
парланып, қосымша буын қалташықтарын
құрайды. Буын қапшығыныңтөменгі медиаль
ды бөлігі өте жұқалау болып келсе, буын қап
шығының басқа бөліктерінің фиброздық қабық
шасы, осы маңды жанай өтіп орналасқан бұлпіы
қеттердің сіңіршелері арқылы мықталған. Мы
салы: иық буынының жоғарғы және латералдғ
бөлігі: жауырынның жоғарғы және төменгі қыл
қанды бұлшықеттерімен, кіші жұмыр бұлшы
147
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
0І5сш агЪсиһгк
Сіаұісиіа
І іқ Яегпосіаүісиіаге
апіегіщ
И&. іпсегсіауісиіаге
Сойа 1
156-сурет. Төс-бұғана буыны,
алдынан қарағандағы көрінісі
(оң жағындағы буын ашылған,
франтальды жазықтықтағы
көрінісі.)
Ы&. еоЖосІаұісиЬіге
Малиһпит йеті
157-сурет. Иық буыны, оң жақ, артынан алынған-
дағы көрінісі. (Жауырын қыры алынып тасталған.)
148
05ТЕ0ЕОСІ
Ц& согасоһитегаіе
Цв согасоасготіаіе
Асгот іоп
Ргосекзік согасогіеиз
М. хиЬзсариІагв
&іепоһитега1е шрегіиз
И8- ккпоһитегаіе тегііаіе
І і& &1ёпоһитега)е іпГегіиз
Уа§аіа зупоұіаів
іпіегіиЬегсиІагБ
Теп§о т. ЬісірЙЕі Ьгасһіі
(сариі. Іопвшп)
Зсариіа’
Нитепіз
Саряііа
агйсиіагв
МетЬгапа
ііЬгоБа
МетЬгапа вупоуіаів
158-сурет. Иық буыны, оң жақ, алдынан қарағг
ддғы көрінісі. (Буын капсуласының беткей қабат
алынып тасталған.)
Асготіоп
149
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРЛЛЫ ІЛІМ
£& асготюеізсісиіаге
Асготіоп
ЬІ8. согасоасготіаіе
Апісиіаію
асгот іос Іаұіс и Һге
Ьіқ Ігаре/оқіеит I Ь«-
I Ий- сопойеит I согасосіа^ісціаге
I_____I '
С1а*іси1а
МетЬгапа іупоУіаІЕ
Сарзиіа апісиіагк
ЬаЬгот ^іепокіаіе -------
Ргосезяиі
согасойсик
Тепсіо т. Ысірйія ЬгасЬгі
(сариі к)П£ит)
Саұііаі біепокіаііі
'Лх > >
Зсарціа (тагво Ьйегаік)
160-сурет. Иық буъшы, акромион-бұғана
буыны, оң. (Иық буыны ашылған, тоқпан
жілік алып тасталған.)
161-сурет. Иық буыны, оң.
I - тоқпан жілік өсіндісі
' акромин)
2 - құстұмсық ӨСІНДІСІ
3 - буғана
1 - бірінші қабырға
5 - жауырын
6 - жауырынның беткейі
7 - жауырын сүйегі
8 - жауырынның латеральды
беткейі
9 - жауырын буынының
ойығы
10 - тоқпан жіліктің басы
11 - тоқпан жілік
12 - тоқпан жіліктің үлкен
төмпешігі
150
АКТНкОЕОСІА
қеттіңсіңіршелерімен ықшамдалса, медиальды
қапталы: жауырынасты бұлшықеттің сіңірше-
лері, арқылы бекемделген.
Сонымен қатар, буын қапшығы, тоқпан
жіліктің үлкен және кіші төмпешігінің аралық
жүлгесі, зиісиз іпегіиЬегсиІагіз, асып өтіп
иықтың екі басты бұлшықетінің сіңіршесі, іепгіо
т.Ызерз, өтетін, ішкі беті синовиалды қабықша-
мен қапталган фиброзды-синовиалды қынабын,
уадіпа зіпоуіаііз іпіегіиһегсиіагіз, құрайды. Та-
ғыда еске салатын бір жай, буын қапшығының,
терең қабатында тарамдалынып, жалпақтау
келіп, және өз алдына дербес орналасқан: жо-
ғарғы медиалды және төменгі буын иықтық бай-
ламарқылы буын қапшығы нығыздалған.
Иық буынының байламдары.
Иық буынының қапшығы өте мықты кел-
ген құстұмсық — иық байламы, Іід.
сагосоһитегаіе, арқылы мықталған. Ол жауы-
рынның құстұмсық өсіндісінен, ргосеззиз
сагосоігіеиз, басталып, иық буынының қапшы-
ғының жоғарғы бетін жауып, тоқпан жіліктің
анатомиялық мойынына барып бекиді (№158-
сурет).
1. Иық буыны қосымша жанама құстұм-
сық-акромиальдыбайламы, Іід. сагосоасготіаііз,
арқылы нығайтылған. Бұл байлам буынның
күмбезін құрауға қатысады. Қызметі: иық буы-
нының тым өз деңгейінен жоғары немесе алға
және артқа қарай қозғалуын тежеу.
Иық буыны сыртқы пішініне қарай шар
төрізді, үш білікті буындарға жатады. Буында
болатын қозғалыстың көлемі басқа үш білікті
буындарға қарағанда өте көлемді келеді. Фрон-
тальді білік бойынша: бүгіледі, /Іехіо;жазылады,
ехіепзіо.Сагиталді білік бойынша әкелінеді,
агігіисііо; әкетіледі, аЬгіисііо. Вертикалды білік
бойынша ішке қарай айналады, ргопаііо, немесе
сыртқа қарай Ылнала&ы,зиріпаііо, айналма ба-
ғытта, гоіаііо, және шеңбер бағытта, сігситгіисііо,
қозғалады.
Шынтақ буыны
Шынтақ буыны, агіісиіаііо сиЫіі, (161, 162,
163, 164-сурет). Бұл буын күрделі буындарға,
агіісиіаііо сотрозііа, жатады. Себебі, буынды
құраушы буынның құрамы жағынан жөне буын
беттерініңтүр ерекшеліктері жағынан өз алды-
на дербес, тек қана буын қапшығы мен буын
қуыстығы ортақ үш буыннан: иық-кәрі жілік,
иық-шынтақ жілік және проксималды кәрі
жілік-шынтақ жілік буындарынан тұрады.
1. Иық — кәрі жілік буыны, агіісиіаііо
һитегогагііаііз. Буын басы тоқпан жіліктің ай-
даршығының басынан сарііиіит һитегі, буын
ойысы кәрі жілік басының ойығынан, /оуеа
агіісиіагіз, құралған. Буын бетініңсыртқы пішіні
шар тәрізді болып келген. Буын беттері гиалин
шеміршегімен көмкерілген жөне өзара сәйкес
келген.
2. Иық-шынтақ буыны, агіісиіаііо
һитегоиіпагіз, (163-сурет) буын басы тоқпан
жілік айдаршығының шығырынан, ігосһіеа
һитегі, буъш ойысы шынтақ жіліктің шығырлық
тілігінен, іпсізига ігосһіеагіз, құралған. Буын
бетінің сыртқы пішіні жағынан бір білікті, шы-
ғыр тәрізді буындарға жатады. Буын беттері ги-
алин шеміршегімен көмкерілген және өзара
сәйкес келген.
3. Проксималды кәрі жілік-шынтақ жілік
буыны, агіісиіаііогагііоиіпагізргохітаІі$,[\&3- су-
рет). Буын басы кәрі жілік басынан шеңбер ба-
ғытта орналасқан буын бетінен, сігсит/егепііа
агіісиіагіз, буын ойысы: шынтақ жіліктің кәрі
жіліктік тілігінен, іпсізига гагііаііз ,құралған.
Буын беттері гиалин шеміршегімен көмкеріліп,
өзара сәйкес келген. Бұл буын сыртқы пішініне
қарай бір білікті цилиндр тәрізді буындарға жа-
тады.
Шынтақ буынының буын қапшығы, сарзиіа
агіісиіагіз, жоғарыда айтылыпөткен барлық бу-
ындарға ортақ. Ол тоқпан жіліктің: алдында-
тәждік, кәрі жіліктік шұңқыршалардан жоғары-
рақ бүйір қапталында буын бетінің жиегіне ба-
рып бекісе артқы қапталында, шынтақ жіліктік
шұңқыршасынан жоғарырақ барып бекиді.
Буын қапшығының алдыңғы қабырғасымен
артқы жағы бостау болып келсе, бүйір қапталы
тартылып орналасқан.
Шынтақ буыны байламдары:
1. Шынтақтық коллатералдық байлам,
Іід. соііаіегаіе иіпаге, (161 -сурет). Бұл байлам тоқ-
пан жіліктің медиалды айдаршық үстілік
өсіндісінің негізінен басталып, төмен бағытта
желпуіш тәрізді жалпақтау келіп, шынтақ
жіліктің шығыршықтық тілігіне, іпсізига
ігосһіеагіз, барып бекиді.
2. Кәрі жіліктік коллатералды байлам,
Іід.соІІаіегаІе гагііаіе, ол тоқпан жіліктің латерал-
ды айдаршық үстінен басталып, төмен бағытта
өтіп кәрі жіліктің мойыныныңтұсында алдыңғы
және артқы будасына бөлініп, шынтақ жіліктің
кәрі жіліктік тілігінің алдыңғы және артқы жие-
гіне барып бекиді. Бұл буданың тығыздалынып
шеңбербағытта тереңде орналасқан талшықта-
ры, шынтақ буынының шеңбер бағытта орна-ла-
сқанбайламын, Іід.апиіаге гагііі, құрайды. Шең-
бер бағытта орналасқан байламның төменгі тал-
шықтары шынтақ жіліктің кәрі жіліктік тілігінен,
151
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Нитегиз'
І і&. аппиіагс гасіц
Яасііиа
ЬІ8- соііаіегаіе
габіаіе
Агіісиіаііо
һц тегогадіаііз
СігситГегепііа
аліси1агі5
Саряиіа агСісиіагв
Тгосһіеа һигпегі
Ргосеззиз соғопоіиеих
СІпа
Агіісиіаію
һитегоиіпагіз
______ЬІ8. соПаіегаіе
иіпаге
Сарііиһіт һшпегі
Агіісиіаііо гадіоиіпагіз
161-сурет. Шынтақ
буыны, агіісиіаііо сиЪіІі,
оң, алдынан көрінісі
152
АКТНКОЬОСІА
Нитегиз
Ьіқ сойаіегаіе иілаге
Срісоп<іуІи$—<
гпеіііаііз
аЛісиІалз
СІК сойаіегак пмііаіе
----ОІесгалоп
ҺЁрісопсІуІиз ІаГегаЛя
163-сурет. Шынтақ буыны, білектің сүйекаралық жарғағы,
проксимольді және дистальды кәрі жілік-шынтақ буындары оң,
алдынан қарағандағы көрінісі.)
Нитегик
Сариі гагііі
Еі§. апиіаге
Тегкіо т. Ьісіріііз
Ьгасһіі
Сарііиіит
һитегі
Сһоггіа оЫічиа
Яасііиз
Сарзиіа
аггісиіагн
Тгосһіеа
һитегі
Са^ит
апісиіаге
Ргосеаиз
согопоідеиз
НІпа
МетЬгапа
ігПего$$еа
аліеЬгасһіі
Лһісиіаііо
гагііоиІпапЧ
дмаііь
153
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
164-сурет. Қабырға мен
төстің байламалары мен
буындары, алдынанкөрініс.
(Фронтальді кесінді, сол
жағынан қабырғалар мен
төстің алдыңғы бөлімдері
алынған)
1 - шынтақ өсіндісі
2 - тоқпан жіліктің блогы
3 - кәрі жілік сүйегінің басы
4 - шынтақ сүйек
5 - кәрі жілік
6 - тәждік өсінді
7 - тоқпан сүйегінің басы
8 - тоқпан жілік
төмен бағытта өтіп, кәрі жіліктің мо-йынына ба-
рып бекидіде сыртқы пішіні квадраттәрізді бай-
ламы, һд.діһкһаіипі, түзіледі.
Шеңбер бағытта орналасқан байламның го-
ризонталді бағытта орналасуы бұл буында вер-
тикалды бағытта айналма қозғалыстың еркін
өтуін қамтамасыз етеді. Шынтақ буынында: қоз-
ғалыс фронталды жөне вертикальды біліктің
бойындаэтеді. Фронталды біліктіңбойында: иық-
кәрі жілік, иық-шынтақ жілік буынында бұрыш
құрап, бұранда бағытта бүгіледі, жазылады. Қоз-
ғалыстыңмұндай жағдайда өтуі, тоқпан жіліктің
шығырының вертикалды біліктің бойында
қиғаш бағытта орналасуына байланысты. Бұл
жағдайдашынтақ буынының иілуі 170 градус ша-
масындай. Вертикалды біліктің бойында: иық-
көрі жілік, проксималды кәрі жілік-шынтақ жілік
буынында ішке қарай айналуы, ргопаііо, мен
қатар сыртқа қарай айналуы, зиріпаііо, байқа-
лады.
Білек сүйектерінің өзара буындары
мен байламдары
Білек сүйектері, озза апіеһгасһіі, бір —
бірімен өзара құрама немесе үйлесімді прокси-
малды және дисталды кәрі жілік-шынтақ жіліктік
буындар, агіісиіаііо гасііоиіпагіз ргохітаііз еі
фзіаііз, арқылы буындасып қоймай, сүйекара-
лық жарғақтар арқылы байланысқан.
1. Білек сүйектерінің сүйекаралық жарғағы
(163, 164-суреттер). Ол кәрі жілік сүйегі мен
шынтақ жілік сүйегінің сүйекаралық
қырының, тагдо іпіегоззеиз, аралығында, кәрі
жілік сүйегі мен шынтақ жілік сүйегінің ара-
сында жоғарыдан төмен қарай бағытталып ор-
наласқан фиброздық табақша. Сүйекаралықта-
бақшаның жоғарғы топ талшықтары, кері бағыг-
ташынтақ сүйегініңбұдырына, іиЬегозііаз иіпае,
барып бекитін қиғаш хорданы, сһогдае оЫідиа,
құрайды. Сонымен қатар, сүйекаралық фиброз-
дық жарғақтың жоғарғы бөлігі мен төменгі
бөлігінде қантамырлар өтетін тесіктері орна-
ласқан. Сүйекаралық табақшаның қызметі:
проксималды және дистальды кәрі жілік және
шынтақ жілік буынын бекемдеу қызметін ғана
атқарып қоймай, бұл жарғақтың алдыңғы, арт-
қы беттерінен білек бұлшықеттері басталады.
2. Дисталды кәрі жілік- шынтақ жілік буы-
ны, агіісиіаііогасііоиіпагіз гіізіаііз (163, 165-суретгі
қараңыз).
Буын басы, шынтақ жілік басының шең-
бер бағытта орналасқан буын бетінен,
сігситіегепііаі агіісиіагіз, буын ойысы кәрі
жіліктің шынтақ жіліктік тілігінен, іпсізига
иіпагіз, құралған.
Буын беті, гиалин шеміршегімен көмкеріл-
ген, Буын беттері бір-біріне сәйкес келмегендік-
тен сыртқы пішіні үшбұрышты, буын аралық
дискі арқылы толықтырылған. Буын аралық
дискінің терең қабаты ірі талшықты дәнекер
тканды шеміршектен құралған. Жалпақтау кел-
ген кәрі жіліктің шынтақ жіліктік тілігінен,
іпсізига иіпагіз, басталып,шынтақ жіліктің біз
тәрізді өсіндісіне, ргосеззиз зіуіоісіеид барып
бекиді. Буын аралық дискі арқылы бұл буын кәрі
154
АКТНКОЬОСІА
жілік-білезік буынынан, агіісиіаііо гадіосагреа,
бөлек орналасқан.
Буын қапшығы бостау болып, буын бет-
терінің жиегіне барып бекіген. Буын қапшығы-
ныңбостау болып орналасуынабайланысты, бу-
ынныңтөменгі бөлігінде қапшық тәрізді қалта-
шықты, Ьигәа агбсиіагіз, қүрайды. Бұл буынның
буын беті цилиндр тәрізді болып келгендіктен,
мұндағы болатын қозғалыс, вертикальды білік
бойынша, проксималды кәрі жілік-шынтақ жілік
буынымен қосарласып, үйлесімді вертикальды
біліктің бойында ішке қарай бұрылады, және
сыртқа қарай ауытқып бұрылады.
Көрі жілік — білезік буыны
Кәрі жілік — білезік буыны, агіісиіаііо
гаШосагреа, буынды құраушы сүйектердің са-
нынақарай күрделібуындарғажатады (168, 169-
суреттерді қараңыз).
Буын басы: қайықша, жартыай және үш
қырлы сүйектердің дөңес келген проксималды
беттерінен тұрса, буын ойысьг кәрі жіліктің ойыс
келген білезіктік буын бетінен, /асіез аггісиіагіз
сагрі, және буын аралық дискініңдисталдық сәл
ойыстау келген буын бетінентұрады. Буын бет-
тері гиалин шеміршегімен көмкеріліп, өзара
сәйкес келіп орналасқан.
Буын қапшығы буын бетінің жиектеріне ба-
рып бекіген. Буын қапшығының алдыңғы және
артқы беті жұқалау және бостау орналасқан.
Буын қапшығы төмендегі байламдар арқылы
мықталған:
1. Коллатералдық кәрі жілік-білезік байла-
мы, Пд.соІІаіегаІе сагрігасгіаііз ол кәрі жілік
сүйегінің біз тәрізді өсіндісінен басталып, төмен
бағытта өтіп, қайықша торізді сүйек пен трапе-
ция сүйегіне барып бекиді. Қызметі: қолбасы-
ның ішке қарай тартылып қозғалуын тежейді.
2. Коллатералдық шынтақ жілік-білезікбай-
ламы, Іід.соІІаіегаІе сагріиіпаге, ол шынтақ
жіліктің біз тәрізді өсіндісінен басталып,үш
қырлысүйекке, оданәрі бұршақ тәрізді сүйек-
кебарыпбекиді. Қызметі: қол басыныңсыртқа
қарай ауытқып қозғалуын тежеу.
3. Алақандық кәрі жілік-білезік байламы,
Іід.гасііосагреитраітаге, ол шынтақ жіліктің біз
тәрізді өсіндісінен және буын аралық дискіден
басталып, төмен бағытта өтіп, жартыай тәрізді,
үш қырлы, басты сүйекке барып бекиді. Қызметі:
тек қана білезік буынының қагппығын алдынан
ықшамдап қоймай, білезік аралық буынды да
бекемдейді.
4. Сыртқы кәрі жілік — білезік байламы,
Іід.гасііосагреит гіотаіе ол кәрі жілік сүйегінің
дистальды ұшының сыртқы бетінен басталып,
томен және ішкі қапталына отіп, қайықша, жар-
тыай торізді, үш қырлы сүйектердің дорсалдық
бетіне бекиді. Қызметі: білезікжөне білезік ара-
лық буынының қапшығын сыртжағынан бекем-
деп, білезікбуыныныңиілуінтежейді.
Соиымен қатар, жоғарыда айтылып өткен
байламдардан басқа бұл буынныңсүйек аралық
байламдары, іід.іпіегсагреа іпіегоззеа, жәнебу-
ындары, агіісиіаііопез іпіегсагреа, кездеседі.
Кәрі жілік-білезік буын бетінің ерекшелігі-
не байланысты, екі білікті эллипс тәрізді буынға
жатады. Қызметі: фронтальді білік бойынша қол
басы бүгіледі, жазылады. Сагитальді білік бо-
йынша өкелінеді, әкетіледі және айналма бағыт-
тақозғалады.
Қол ұшының буындары
мен байламдары
1. Ортаңғы білезік аралық буын, агіісиіаііо
тесПасагреа, ол білезік сүйектерінің проксимал-
ды қатары мен дистальды қатарының аралы-
ғында орналасқан. (169-сурет). Қызметі жағынан
кәрі жілік-білезік буынымен өзара сабақтас.
"5''әріпіне ұқсайды. Солсебепті, буынныңбуын
басы: бір басы қайықша тәрізді сүйектен тұрса,
екіншісі басты сүйек пен ілмек тәрізді сүйектен
құралған.
Бірінші буынның буын басы: трапеция, тра-
пеция тәрізді сүйекпен беттесіп буын құраса,
екінші буынның буын басы: үш қырлы, жарты-
ай және ілмек торізді сүйектермен беттесіп буын
құрайды. Буын беттері гиалин шеміршегімен
көмкерілген. Буын қапшығы шамалы бостау бо-
лып буын бетінің жиегіне бекіген. Буын қап-
шығы артқы бетінде жұқалау келген. Буын қуыс-
тығы "5" тәрізді орналасып, білезік сүйектерінің
аралық буынның, агіісиіагіоп іпіегсагреа,
қуысымен жалғасады.
2. Білезік аралық буын, аггісиіаііо
іпіегсагреае, ол білезік сүйектерін құраушы
жеке сүйектерінің аралығында орналасқан.
Буын беттері гиалинмен қапталған және
үйлесімді орналасқан (169-сурет). Буын қап-
шықтары өте қысқалау келіп, буын беттерінің
жиегіне барыпөзаратартылып орналасқан (169-
сурет).
Байламдары:
а) Білезік сүйегінің сөуле бағытта орналас-
қан байламы, Іід.сагрігасііаііз, ол басты сүйектің
алақандық бетінен басталып, сәуле бағытташа-
шырап, маңындағы білезік сүйектеріне бекиді.
ә) Бұл буынның алақан бетіндегі сүйек ара-
лық алақандық байламы, Іід.іпіегсаграііа
155
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Кагііив
Оз Іипаіит
Ь®. гагііосагреит раһпаге
Иё£. соііаіегаііа
МетЬгапа іпіегоззеа
апіеЬгасһІІ
Ьі£. соііаіегаіе саірі гасііаіе
ЬІ8. саірі гагііаШт
08 сарІіаШт
Агіісиіаііо
165-сурет. Кәрі жілік-білезік
буыны. Қол ұшы сүйектерінің
қосылыстары, оң (алақан бет-
кейі.)
раішагіа
Тепдо т. Дехогі8
сііёііогит ргойтді
Тегкіо т. Йехогі8
сіі$іІогит шрегіісіаііз
Уаёіпа ІІЬғока Оі^ігі
тать
Апісціаііопек
іпгегрһаіап^еае
тапиз
ЬІ8. иіпосаіреит раітаге
Еі& соііаіегаіе сагрі иіпаге
0$ ріяіГоппе
ЬІе. різоһатаіит
Ьі£. рІ8отеіасагреит
Натиіиз оззіз һатаіі
Уа^іпа
ПЬгозэ
ІІІ£ІЙ
тапиз
Іііпа
Агіісиіаііо гагііоиіпагіа
бІ5ІаІІ8
Ьій. сагротеіасаіреит
раітаге
теіасагреа
раітагіа
Ьі88. теіасагреа
Ігап8Үегза ргоГипсіа
Агіісиіаііо
т еіасагрор Һа1агц»еа
166-сурет. Қол ұшының буындары, оң
(рентгенограмма)
1 - кәрі жілік
2 - кәрі жіліктің біз тәрізді өсіндісі
3 - алақан сүйегі
4 - трапеция сүйек
5 - трапеция тәрізді сүйек
6 - бірінші алақан сүйегі
7 - сесамоидты
8 - үлкен саусақтың проксимальды бунағы
9 - үлкен саусақтың дистальды бунағы
10 - екінші алақан сүйегі
11 - сұқ саусақтың проксимальды бунағы
12 - сұқ саусақтың ортаңғы бунағы
13 - сұқ саусақтың дистальды бунағы
14-бастысүйек
15 - ілмек тәрізді сүйектің ілмегі
16 - ілмектәрізді сүйек
17 - үш қырлы сүйек
18 - бұршақ төрізді сүйек
19 - жарты ай тәрізді с үйек
20 - шынтақ сүйегінің біз тәрізді өсіндісі
21 - шынтақ сүйегі
156
АКТНКОЬОСІА
14$. соііаіегаіе саірі гасііаіе
АгіІсиІаііо
т еіасагро р һаіапвеа
ЬІЙ. соПаіегаІе
сагрі иіпаге
Оз ігічиеігшв
Еі£&. іпіегсагреа гіогеаііа
Ов һатаіиш
Ьі££. теіасаіреа
гіогааііа
Ьіб. гагііосаіреит
гіогааіе
І.І8&. саіротеіасагреа
гіогәаііа
Ох саркаіит
соПаіегаІіа
167-сурет. Кәрі жілік-білезік бу-
ыны, қол ұшының буындары мен
байламдары, оң (сыртқы беткейі)
Агіісиіаііо іпіегрһаіапёва
тапиз (вскрыт)
05 5сарһоі<1еигп
0$ Ігарехіит
Агіісиіаііо саіротеіасаіреа
рОІІІСІЗ
Оз ігарехоігіеит
168-сурет. Қол ұшының буындары, оң
(рентгенограмма)
1 - кәрі жілік
2 - кәрі жіліктің біз тәрізді өсіндісі
3 - алақан сүйегі
4 - трапеция сүйек
5 - трапеция тәрізді сүйек
6 - бірінші алақан сүйегі
7 -сесамоидты
8 - үлкен саусақтың проксимальды бунағы
9 - үлкен саусақтың дистальды бунағы
10 - екінші алақан сүйегі
11 - сұқ саусақтың проксимальды бунағы
12 - сұқ саусақтың ортаңғы бунағы
13 - сұқ саусақтың дистальды бунағы
14 - басты сүйек
15 - ілмек тәрізді сүйектің ілмегі
16 - ілмек тәрізді сүйек
17 - үш қырлы сүйек
18 - бұршақ тәрізді сүйек
19 - жарты ай тәрізді сүйек
20 - шынтақ сүйегінің біз тәрізді өсіндісі
21 - шынтақ сүйегі
157
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
раітагіа, орналасса, сыртқы бетінде, сыртқы
сүйек аралық байламы, Ид.іпіегсагреае сіог^аһа,
орналасқан.
б) Сонымен қатар, білезік сүйектері буын-
иың ішінде орналасқан сүйек аралық байлам-
дары, Нд.іпіегсаіреае іпіегоззеае, арқылыбуын
беттері өзара ықшамдалып орналасқан.
3. Бұршақ тәрізді сүйектік буын, агіісиіаііоп
оззізрізгіогтіз, Бұлбуын, бұршақ тәрізді сүйек
пен үш қырлы сүйектің аралығында орналас-
қан, гиалин шеміршегімен қапталған. Буын бет-
тері өзара сәйкес келеді.
Байламдары:
а) Бұршақ —ілмек сүйектік байлам,
іід.різоһатаіит, ол бұршақ сүйегі мен ілмек
сүйегінің аралығында орналасқан (166-сурет).
а) Бұршақ — алақандық байлам, Іід.
різотеіасагреит, ол бұршақ-ілмек сүйектік бай-
ламның тікелей жалғасы болып саналады. Бұл
байлам, бұршақ сүйегінен басталып, IV, У-ала-
қансүйегініңнегізіне барып бекиді. Бұлбайлам
бүккіш шынтақ жіліктік бұлшықеті, т.Пехогсагрі
иіпагіз сіңірінің тікелей жалғасы болып сана-
лады (166-сурет).
Білезік-алақандық буын
Білезік-алақандық буын, агіісиіаііопез
сагротеіасагреае, ол екінші қатардағы білезік
сүйектерініңдистальды беті мен алақан сүйек-
тері негізінің буын беттерінің беттесу нәтижесі-
нде құралған( 169-сурет). Бұлбуынтопография-
лық орналасуына қарай өз алдына дсрбес екі
бу ыннан тұрады:
1. Бас бармақ-білезік-алақан буыны,
агіісиіаііоп сагротеіасагреа роііісіз, трапеция
сүйегінің ер тәрізді дистальды буын беті мен I-
алақан сүйегі негізінің буын бетінің беттесуінен
құралған. Буын екі білікті ер тәрізді жай буынға
жатады. Буын беттері гиалинмен көмкерілген
және сәйкес келген. Буын қапшықтары буын
бетінің жиегіне барып, бостау орналасқан.
Буын қашпығының бостау болып орналасу-
ына байланысты, мұндағы болатын қозғадыстар
көлемді болады. Қозғалыстың бағыты:
а) Фронталды білік бойынша: буын беті дәл
орналаспай, қиғаш бағытта орналасуына байла-
нысты, бүгілген кезде бас бармақ, шынашақ
сүйегіне қарай қарама-қарсы ауытқиды,
оррозіііо, жазылған кезде бас бармақ бастапқы
орнына келеді.
ә) Сагиталды білікбойынша, бас бармақ, сұқ
саусаққа қарай әкелінеді, агігіисііо, және әкеті-
леді, аЬгіисііо.
Сонымен қатар, бұл буында екі білік маңын-
даайналмабағытта, қозғалыс байқалады.
2. Білезік-ІІ-Ү-алақан сүйектік буындары,
агіісиіаііопез сагротеіасагреа, ол білезік сүйек-
тердің екінші қатардағы: трапеция тәрізді, бас-
ты, ілмекті сүйектердіңдисталдық буьінбетімен
ІІ-Үдейінгі-алақан сүйектерінің дисталдық буын
беттерінің озара беттесу нәтижесінде құралған
У-алақан сүйегініңбілезік-алақандық буынбеті
ер тәрізді болып келсе, қалған алақан сүйек-
терінің буын беттері жалпақ болып келеді.
Буын беті гиалинмен қапталған. Буын қап-
шықтары, тартылып буьін беттерінің жиегіне
барып бекіген. Буынның буындық қуыстары
өзара білезік аралық, ортаңғы білезік аралық
және алақан сүйектік буындармен өзара жал-
ғасқан. Білезік-алақандық буын, алақандық дор-
салдық білезік-алақандық байламдар, Іід.
сагротеіасагреа раітагіа еі гіогзаііа, арқылы
мықталған. Бұлбайламдар, білезіксүйектерімен
алақан сүйектерінің аралығында өзара тарты-
лып орналасқан. Бұл буынды механикалық
тұрғыдан қарайтын болсақ, буын беті жазық, аз
қозғалатын буындарғажатады. Сонымен қатар,
қол басының тірегі болып саналады.
Алақан сүйектер аралық буындар
Алақан сүйектер аралық буындар,
агіісиіа ііопез іпіегт е іасагреае, (169 - сурет). Бұл
буынның буын беттері ІІ-Ү-алақан сүйектері
негізінің бүйір қапталында буын беттерініңбет-
тесуі нәтижесінде құралған. Буын беттері тегі-
стеу болып, буын қапшықтары буын беттерінің
жиегіне барып өзара тартылып орналасқан.
Буын қуысындағы проксималды бөлігі білезік-
алақандық буынмен жалғасқан.
Алақан сүйектер аралық буындар, дорсальды
төрт, алақандық байламдар, Нд.теіасагреа
гіогзаііа, ар-қылы алақандық беті үш алақандық
байламдар, Іід. теіасагреараітагіа, арқылы мық-
талған. Бұл байламдар алақан сүйектерінегізінің
аралығында буын қапшығын сырттай жауып
өзара тартылып орналасқан.
Сонымен қатар, бұл буынның аралығында
сүйекаралық байламдар, Ид.теіасагреа
іпіегоззеа, кездеседі. Алақанаралық буын аз қоз-
ғалатын, буын бетіжазық буындарғажатады.
Алақан-бунақ буындары
Алақан бунақ буындары, агіісиіаііопез
теіасагрорһаіапдеае, (167-сурет). Буын басы,
алақансүйектерініңбасынан, сариітеіасаграііз,
тұрса, буын ойысы проксималды қатардағы ба-
қайпіық сүйектерінің негізінің, Ьазіз рһаіапдіз,
158
ОЗТЕОЬОСІА
МетЬгапа іпіегоззеа апіеЬгасһіі
----Кагііиз
йіп
ЬІ£. іпіегсагреит іыегздзеит
АПісиІаІіо гайіосагреа
Кесеззиз зассіГоппіз
АПісиіаііо тейіосаіреа
Оз зсарһоійеит
АПісиіаііо гагііоиіпагіз йіхіаііз
Еі§. соііаіегаіе сагрі гайіаіе
ОІ5С05 аПісиІагіз
Оз Іипаіи
Ьі£. соііаіегаіе сагрі иіпаге
Апісиіаііопез іпіегсагреа
Оз Ігі^иеігит
Оз (гарехоійеит
Оя һатаіи
0$ ігарегіит
Оз сарііаіи
Агіісиіаііо сагротеіасагреа
Апісиіаііопе
Іпіегтеіасагреае
ЬІ£&. іпіегсагреа Іпіего5$еа
теіасагреа
АПісиІаііо сагротеіасаіреа
Р0І1ІСІ5
іпіегоязеа
169-сурет. Қол ұшының буындары мен байламдары, оң. Қол ұшының сыртқы беткейіне параллель
жүргізілген буын қуысының кесіндісі ашылған.
Апісиіаііо сагротеіасаіреа
буын бетінен тұрады. Буын беті: І-алақан сүйе-
гінің буын беті алдынан артына қарай қысың-
қылау шығыр тәрізді болып келсе, қалған буын-
дардың буын беттері үш білікті шар тәрізді бо-
лып келген. Буын беті гиалинмен көмкерілген.
Буын қапшығы, бостау орналасқан. Буын қап-
шығының байламдары:
1. Коллатералдық байламы, Іід.соііаіегаііа, ол
алақан сүйегі басының бүйір қапталындағы
шұңқыршадан басталып, проксималды бақай-
шықтың негізінің бүйір қапталына барып бе-
китін екі жақтылық байламнан тұрады. Бұлбай-
ламның негізгі қызметі: алақан-бақайшық буын
қашпығының б үйір қапталын бекемдеу.
2. Көлденең алақандық терең байлам,
Іід.теіасагреа ігапзуегза ргоіипсіа, ол П-У-алақан
сүйектер басының аралығында көлденең бағыт-
та алақан бетіне жақын орналасқан. Қызметі:
алақан-бақайшық буындарды бірдей қашық-
тықта ұстау.
Біріншіалақанбақайшық буыныныңбуын
беті шығыр тәрізді болып келгендіктен, бұл бу-
ында фронталды білік бойында бүгіледі, жазы-
лады. Қалған буындардың буын беттері шар
тәрізді болып келгендіктен: фронталды білік бой-
ында бүгіледі, жазылады. Сагиталді білік бойын-
да: әкелінеді, әкетілінеді және айналмалы қозға-
лады.
Саусақтың бунақтар
аралық буындары
Саусақтың бунақтар аралық буындар, агіі-
сиіаііопез іпіеірһаіапдеае, ол саусақ бунақтары-
ның аралығында орналасқан (167-сурет). Буын
беттері шығыр тәрізді болғандықтан, буын ба-
159
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
сын құрау-шы бақайшақтың буын бетінде ба-
ғыттаушы сала орналасса, буын ойысын құрау-
шы бақайшықтың негізінің буын бетінде бағыт-
таушы қырқа орналасқан. Буын беттері гиалин-
мен көмкерілген, үйлесімді буын. Буынқапшық-
тары буын бетінің жиегінде өзара тартылып ор-
наласқан. Қызметі: фронталді білік бойынша
бүгілу, жазылу.
АЯҚТЫҢ БУЫНДАРЫ МЕН
БАЙЛАМДАРЫ
Аяқтың буындары, агіісиіаііопез тетЪгі
іпіегіогіз топографиялық орналасуына қарай
жамбас белдеу сүйектерінің буындары мен бай-
ламдарына, агіісиіаііопез сіпдиіітепіЫіігіегіогіз,
еркін орналасқан аяқтың буындары мен байлам-
дарына, агіісиіаііопезтетһгііпіегіогіз, бөлінеді.
Жамбас белдеуі сүйектерінің буындары
мен байламдары
Жамбас белдеуі сүйектері бір-бірімен өзара
сегізкөз-мықын және шат сүйегінің қасағасы
арқылы буындасқан.
Сеіізкөз-мықын буыны агіісиіаііо
засгоіііаса, жұп буын (170, 171 -сурет). Бұл буын-
ның буын беттері: сегізкөздің құлақша тәрізді
беті, іасіез аигісиіагіз, мен мықын сүйегінің
құлақша тәрізді буын беттерінің өзара беттесуі-
нен құралған. Буын беттерінің сыртқы пішші
жазық келіп, ірі талшықты дәнекер тканмен
көмкерілген. Буын беттері сәйкес келеді.
Буын қапшықтары, буынбеттерініңжиегін-
де өзара тартылып орналасқан.
Буын қапшығының алдыңғы бетінің
байламдары
Көлденең бағытта орналасқан сегізкөз-мы-
қынбайламы, Іід.засгоіііаса, мықталған. Бұлбай-
лам сегізкөз сүйегінің жамбас қуысына қараған
бетінен басталып, көлденең бағытта өтіп мықын
сүйегіне бекиді.
Буын қапшығының дорсальды
бетінің байламдары
1. Сүйек аралық сегізкөз-мықын байламы,
Іід.засгоіііаса іпіегоззеа, ол буынның артқы бе-
тінде қысқалау келіп, мықын мен се гізкөз бұды-
рының аралығында көлденең бағытта тартылып
орналасқан.
2. Артқы сегізкөз-мықын байламы,
Іід.засгоіііаса сіогзаііа. Бұл байлам, мықын
сүйегінің артқьг төменгі қылқанынан, зріпа
Піаса розіегіогіігіегіог, басталып, төмен бағытга
өтіп, сегізкөз сүйегінің II-IV дорсалді тесігінің
маңындағы қырқасына, сгізіа засгаііз Іаіегаііз,
барып бекиді. Сонымен қатар, жамбас сүйегі
сегізкөз сүйегі мен жамбас буынынан басқа да
өте берік келген жанама байламдары арқылы
мықталған. Бұл байламдарға мына төмендегі
байламдар жатады (171 -сурет).
1. Сегізкөз-бұдыр байламы, Хщ.засгоіиЪеіаІе,
олшонданайсүйегінің дөңесінен басталып, өрле-
ме бағытта өтіп, желпуіш тәрізді жайылып,
сегізкөз бен құйымшақ омыртқасының сыргқы
бетіне бекиді. Бұл байламның жартылай бөлігі
шонданай с үйегінің төменгі бұтағына өтіп, орақ
тәрізді өсіндіні, ргосеззиз Іаісгіогтіз құрайды.
2. Сегізкөз-қылқанды байламы, Ид.
засго5ріпа1е{\.7\-сурет). Бұлбайлам, сегізкөздің
қылқанынан, зріпа ізһіагііса, басталып артқа
қарай бағытталып сегізкөз бен құйымшақтың
қырқаларына барып бекиді. Бұл екі байлам ар-
қылы сегізкөздің үлкен тілігі мен кіші тілігі, бұл
сүйектің үлкен және кіші тесіктеріне,
Іогг.ізһіасіісизтаріз еітіпиз, айналады.
3. Мықын-белдік байламы, іід.ПіоІитЪаІе,
(170, 171-сурет). Ол ІУ-У-бел омыртқаларының
көлденең өсінділерінен басталып, мықын
сүйеіінің қырқасына бекиді. Қызметі: сегізкөз-
мықын буынын берік ұстау.
Шат сүйегінің
қасағасы
Шат сүйегінің қасағасы, зутрһузіз риЪіса,
(170,172-сурет). Олшатсүйектерініңқасағалық
беттерінің, Іасіеззутрһузіаііз беттесуі нәтиже-
сінде құралған жартылай буын. Буын беттері
шеміршекпен көмкерілген. Шат сүйегінің қаса-
ғасы іріталшықты шеміршектікдискімен, сіізсиз
іпіегриЫсіз, толықтырылған. Шатаралық дискі
буын беттерімен беттесіп қоймай, дискініңтерең
қабатында сагиталь бағытта орналасқан саңы-
лаутәрізді қуыс кездеседі. Әйел адамдарда дис-
кілер, ер адамға қарағанда қысқалау және
қалыңдау келеді.
Шат сүйегі қасағасының байламдары:
1. Жоғарғы шаттық байлам, Іід.риЫсит
зирегіог, ол шат сүйегі төмпешіктерінің,
іиһегсиіит риЫсит, аралығында орналасқан.
2. Шат сүйегінің доғалық байламы,
Іід.агсиаіит риһіз, шат сүйегі қасағасының
төменгі бетінде доға тәрізді иіліп орналасқан. Ол
шат сүйегі қасағасын берік ұстайды.
160
АЙТНКОЬОСІА
170-сурет. Жамбастың байламдары
мен буындары, алдынан көрініс (Аяқ
Ьіё- Іопйііидіпаіе апіегіиз белдеуінің байламдары мен қосылыс-
тары, Іід. Еі агіідиіаііопеа сіпдиіі
шепіЬгі іпіегіогіз. Горизонтальді және
сагитальды кесінділері. Солжақ жам-
бас сүйегінің бөлігі, сегізкөздің және
[Ү-Ү бел омыртқаларының сол жақ
белімдері алынған.
Ьі£. ШоІитЬаІе
Ьі88. засгоіііаса сіогеаііа
ВІ5СЦ8 іпіегриЬІсш
Агіісиіаііо засгоіііаса
(сауиш айісиіаге)
Еі£. засгососсуёеит
уепігаіе
ЬІ88. засгоіііаса
уепігаііа
ЬІ£8. засгоіііаса
іпіегоззеа
І.І£і£. засгоіііаса
ұепігаііа
Ғогатеп
ізсһіасіісит
тціиз
ЕІ£. засгозріпаіе
Ғогатеп ізсһіагіісит
тіпиа
Ьі£. $асгоіиЬега!е
5угпрһу5і.8 риЬіса
171-сурет. Жамбастың байламдары мен қосылыстары, ұршық буыны, артынан қарағандағы көріиіс.
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ғогатеп іпіегүегіеЬгаІе
Рготопіогіит
ЬІ88- засгоШаса
уепігаііа
ЬІ8. Іопяішгііпаіе аяіегіиз
ЬІ8. Іопяішдіпаіе рохіегіия
ЬІ8. Яаұит
ЕІ8- 8ипга$ріпаіе
апаііа засгаів
Ьі8. $асго$ріпаІе
Ьій. касгошЬегаІе
ОІ8СП5
іпіегриЬісик
ЬІ8* агсиашт риЬв
МетЬгапа оһшгаіогіа
Ғогатеп всһіадісит таіик
Ғогатеп ізсһЫісит тіпи$
Ргосеззиз ГаісіГогтв
Сапаііз
оЬШгаіогіиз
ЬІ8. риЬісит
зирегіия
172-сурет. Жамбастың байламдары мен буындары (сагитальды орталық кесіндісі)
Сонымен қатар, жамбас сүйегінің меншікті
байламдарына жапқыш тесіктің жарғағы жата-
ды, Жапқыш тесіктің жарғағы, тетЬгапа
оЫигаіогіа, жапқыш тесіктің маңында көлденең
бағытта орналасқан ірі талшықты, фиброзды
дәнекер тканнан тұрады. Жапқыш тесіктің
жүлгесі мен жапқыш тесіктің жарғақтық жиек-
тері өзара беттесіп, қантамырлар мен нервтер
өтетін өзекшелерді сапаііз оЫигаіоймз құрай-
Ды.
Аяқтың еркін орналасқан сүйектерінің
буындары мен байламдары
Ұршықбуыны, агіісиіаііо сохае, (173,174,175,
176-суреттер), жай буындарға жатады. Буын
басы, ортанжіліктіңбасынан, сариі оззіз/етогіз,
буын ойысы, ұршық ойысынан, Іозза асеіаЬиІі
тұрады. Буын бетінің сыртқы пішініне қарай үш
білікті, шар тәрізді немесе жаңғақ тәрізді буын-
ға жатады. Буындардың беттері сәйкес келге-
німен, буын ойысы, буындық ерінмен, ІаЬгит
асеіаһиіаге, және буын ойысының көлденең
байламы, Іід.ігапзуегзит асеіаЬиІі арқылы то-
лықтырылған. Буын беттері гиалинмен көмкеріл-
162
АКТНКОЬОСП
ген (176-сурет). Буын қапшықтары, сарзиіа
агіісиіагіз тығыз келген дәнекер тканнан тұра-
ды. Ол, жамбас сүйегініңбуындық ерінінің сыр-
тқы бетінен басталып, ортан жіліктің алдында
ұршық аралық сызықшаның бойына барып бе-
кісе, артындаортанжіліктіңұршық аралық қыр-
қасына жетпей барып бекиді. Буын қапшығы-
ның алдыңғы және артқы қапталы бостау орна-
ласқан. Ұршық буынының байламдары буынның
сыртқы және ішкі бетінде орналасқан байлам-
дарға бөлінеді.
Буын қапшығыныңсыртқы
бетінің байламдары:
1. Мықын-сан байламы, іід.іііоіетогаіе, (173-
сурет). Ұршық буынының алдыңғы бетінде ор-
наласып мықын сүйегінің алдыңғы жоғарғы
қылқанынан басталып, төмен және латералдь
бағытта өтеді де, ортан жіліктің ұршық аральп
сызықшасына бекиді. Қызметі: ұршық буыны
ның жазылуын тежеп, тұлғаны тік ұстау.
2. Қасаға-сан байламы, Іід^риЬоІетогак
(206-сурет). Ол шат сүйегінің денесімен жәні
оның жоғарғы бұтағыиан басталып, төмен жән<
артқа қарай бағытталып ортан жіліктің ұршыі
аралық сызықшасынабекиді. Қызметі: жамба<
буыныныңаліпақтап қозғалуынтежеу.
3. Шонданай-сан байламы, Ид.ізсһіоһетогак
ол, шонданай денесінің алдыңғы бетінен баста
лып, алға қарай бағытталады да буын қапшығы
мен бітісе жалғасып ортан жіліктің, ұршық ара
лық қырқасына сгізіа іпіегігосһаггіегіса, барыі
бекиді. Қызметі: ұршық буынының алға қараі
иІліп қозғалуын тежеу.
173-сурет. Ұршық буыны, агбсиіаііо сохае, оң жақ, алдынан көрініс
163
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ьіпеа ерірһузіаііх
ЬаЬгит асеіаһиіаге
2опа огЬісиІагй
СаПІІаво агіісиіагіх
Ох сохае
Сауит апісиіаге
ЬІ£. сарйіа Гетогіз
Саркиіа агіісиіагк
Оз Гетогік
ТиЬег
іасһіагіісит
ЬІ£. ігапзуегзит
асеіаһиіі
Ғоуеа сарІІІз
О55І8 Гетогіз
Сариі О58К Гетогіз
174-сурет. Ұршық буыны, оң.
(Ұршық буынының қуысы кесілген, фронтальды
кесіндісі)
175-сурет. Ұршық буьіны, оң (рентгенограмма)
1 - шонданай сүйек
2 - ұршық ойығы
3 - жапқыш тесік
4 - қасаға сүйегінің жоғарғы тармағы
5 - қасаға сүйегінің төменгі тармағы
6 - шонданай сүйек
7 - шонданай төмпегі
8 - шонданай сүйек (жоғарғы жағы)
9 - кіші ұршық
10 - ортан жілік
11 - ұршық аралық қыр
12 - үлкен ұршық
13 - ортан жілік мойны
14 - ортан жілік басы
15-мықың сүйек
164
О5ТЕОІОСІА
Майлы ткань
в Го$$а асеіаһиіі
176-сурет. Ұршық буыны, оң. (Буын капсуласы кесілген және сүйектің басы ұршық
ойығынан шығарылган)
4. Дөңгелек айма қ, гопа огЫсиІагіз (174-
суретті қараңыз). Бұл байлам, буын қапшығы-
ныңішкі бетінде, ілмектәрізденіп ортан жіліктің
мойынын орап орналасқан. Ол мықын сүйегінің
алдыңғы, төменгі қылқанынан басталып, ортан
жіліктің мойнын орал өтіп, мықын сүйегінің ал-
дыңғы төменгі қылқанына барып бекиді. Қыз-
меті: ұршық буынына түсетін салмақты жеңіл-
Дету.
2. Ортан жілік басының жұмыр байламы
Пд.сарііізЫтогіз, (207-сурет). Ол, буын қапшы-
ғының ішінде орналасып сыртқы беті синови-
альды қабықшамен қапталған. Олұршық ойы-
ғының көлденең байламынан, Пд.ігапзүегзит
165
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
асеІаЪиІі, және оның тілігІнен, басталып ортан
жілік басының шұңқыршасына /оүеа саріііз
іетопз барып бекиді. Бұл байламның бойында
ортан жілік басын қандандырушы қантамырлар
мен нервтер өтеді. Қызметі: ортан жілік басын,
буын ойысында бір деңгейде ұстап, буын қап-
шығына түсетін салмақты жеңілдету.
Буын бетінің сыртқы ерекшеліктеріне бай-
ланысты, үш білікті жаңғақ тәрізді буындарға
жатады.
Қозғалыстың бағыты: фронталді білік бой-
ынша: бүгіледі, Пехіо, жазылады ехіепзіо. Саги-
тальді білік бойынша: әкеледі, аокіисііо, өкетеді
аЬеіисііО' вертикалды білік бойынша: ішке және
сыртқа қарай бұрылады. Сонымен қатар аздап
айналмабағытта сігсипкіисііо, қозғалады.
Тізе буыны
Тізе буыны, агіісиіаііо депиз (177, 178, 179,
180, 181, 182, 183-суреттердІ қараңыз). Буынды
құраушы сүйектердің санына қарай күрделі бу-
ындарғажатады. Буынбасы: ортан жіліктің ай-
даршығының буын бетінен тұрса, буын ойысы:
асықтыжілікайдаршығының буын бетінен және
гізе тобығының буын қуысына қараған буын
бетінен тұрады. Буын басы: ортан жіліктің ме-
диалды және латералды айдаршығынан тұра-
ды. Буын басының сыртқы пішіні эллипс тәрізді
болып келген. Медиалды айдаршығының
дөңестігі латералды айдаршыққа қарағанда
көлемді келген. Екі жақтақ айдаршықтыңара-
лығының алдыңғы бетінде тізелік тобықтық
М. үазіих ІаіегаІіз
(кесілііі корсетілгені
Ьі&. соііаіегаіе ЕЬи1аге“Ц
М. агіісиіагіз £епи$
0$ ГетогІБ
Сариі ГіЬиіае
Еі£. саріііз ГіЬиІае
апіегіиз
МетЬгапа іпіегоздеа
сгигк
Кеііпасиіит раіеііае
Іаіегаіе
Тепгіо т. гесіі Гетогіз
М. уазШ5 тесііаііз
Раіеііа
Ьі&. соііаіегаіе ІіЬіаІе
ЕІ£. раіеііае
ТиЬегоаЙаз (іЬіае
Кеііпасиіит
раіеііае теОіаІе
177-сурет. Тізе буыны, агіісиіаііо депиз , оң; (алдынан көрініс)
166
АКТНКОЬС
Согри$ ас!іро$ит^
іпГгараіеІІаге
Ғасіез раіеііагіэ—
Сариі ГіЬиіае
М. уазіиз Іаіегаіі
РНса $упо¥іаН$
іп Ггараіеі !агі$
Соп<іу1и$ Іаіегаіі
Тепсіо
т: Ьісірііі$
Гетогіз
Ьіқ соііаіега!
ГіЬиІаге
Сар$и!а агііси!агі$
Рһсае а!аге$
ЬІ£. раіеііае
Сарзиіа агіісиіагіз
М. ұа$іи$
тедіа1і$
Ғасіе$ агіісиіагів
раіеИае
Тепсіо т. ииасігісірііі$
Гешогі$
—Сопйу1и$
тесііаііа
_Ьіқ сгисіаіит
ро$іегіи$
—ЬІ8. сгисіаіит
апіегіиз
178-сурет. ТІзе буыны, агіісиіаііо депиз гоң; (алдынан көрініс)
(Буындық капсула алдыңғы жақтық беткейімен кесілген;
жамбастың төртбасты бұлшық еті, т. диасігісерн Іетогіз}
буын беті, іасіезраіеПапз, орналасқан. Верти-
каль бағытта орналасқан сызықша арқылы буын
беттері медиалды айдаршық пен латералды ай-
даршықтық буын беттеріне бөлінеді. Буын ойы-
сы: асықты жілік сүйегі айдаршығының буын-
дық беттерінен тұрады. Буын беттері ойыстау
келіп буын басының буындық бетіне сәйкес кел-
меген. Буын беттерінің бір біріне сәйкес келіп
орналаспағандықтарынан, тізе буынының буын
беттері медиалды және латералды менискілер,
тепізсиз тесііаііз еі Іаіегаііз, арқылы толықты-
рылған. Менискілер фиброзды шеміршектік
ткандардан тұрады. Сыртқы пішіні жарты
тәрізденіп келсе, көлденең кесіндісін
үшбұрыш тәрізді. Қалыңдау келген жиекті
сыртқа қарап, буын қапшығымен тығыз бай,
нысқан.
Медиалды менискі, тепізсиз тесііаііз жұі
лау және жарты ай тәрізді болса, латералды
нискі, тепізсиз Іаіегаііз, медиалды мениск
қарағанда жалпақтау болыпкелген. Менис
лердің алдыңғы беті менискІ аралық көлден
байламы, Іід. ігапзүегзит іпіегсопсіуіагіз, ау
ылы байланысса, ұштары айдаршық аралі
167
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Согкіуіиз тегіаік
Ғетиг
Сопсіуіиз Іаіегаіё
1,і&. соііаіегаіе ііЬіаІе —|
Мепесик тегііаік —
Сопгіу!и$ тегііаік ііЬІае
Ьі£. тепюсоГетогаІе—;
розіегіиз
Тепйо т. рорйеі
Мепесш Іаіегаіё
Сопйуіиз Іаіегаіё ііЬІае
Ьі&. соИаіегаІе ПЬиІаге
Еіқ сарйіз бЬоІае ройегіш
Сариі бһиіае
ІДК стисіаГнт
апіегіи$
сшсйіит
ройегіиз
179-сурет. Тізе буыны , оң; артқы жағынан көрінісі
(Буын капсуласы алып тасталынған)
сшсаіа
веть
көтеріңкілер, етшепііа іпіегсопсіуіагіз, сіңірше-
лер арқылы байланысқан.
Тізе буыны комплексті буынғажатады. Буын
қапшығы ортан жіліктің және тізе тобығының
буын беті жиегінің айналасына бекиді. Буын қап-
шығыныңартқы беті бостау және жұқалау, буын
қуыстығы кең, синовиалды қабықшамен көм-
керіліп қоймай, синовиалды қатпарлар түзеді.
Синовиалды қатпарлардың аралығында май
ткандары көптепорналасқан. Май ткандары тізе
тобығыныңтөменгі бөлігінде буын беттерін үйле-
стіру үшін, май қатпарымен толықтырылған.
Май қатпарлары буын қуысына қарай ығысып,
қанат тәрізді май қатпарын, рііса аіагез, құрай-
ды. Тізе торының бүйір қапталынан басталып,
буын қуысына қарай өтіп, ортанжілік пен асық-
ты жілІктің және тізе тобығының аралығында
орналасқан. Қызметі: тізе буынының буын бет-
терін жақындастыру (178-сурет).
Гізе буыныныңбайламдары, топографиялық
орналасуына қарай буынның сыртында және
ішінде орналасқан байламдарға бөлінеді.
Тізе буынының ішкі байламдары:
1. Алдыңғы крест тәрізді байлам, Ид.
сгисіаіит апіегіог, ол ортан жіліктің латералды
андаршығының ішкі бетінен басталып, алдыңғы
айдаршық аралық алаңға, агеа іпіегсопдуіагіз
апіегіог барып бекиді (178,179,180-суреттер).
2. Артқы крест тәрізді байлам, Іід.спісіаіит
розіегіог, ол ортан жіліктің медиальды айдаршы-
ғыныңлатералды бетінен басталып және төмен
бағытта өтіп, артқы айдаршық аралық алаңға ба-
168
АКТНКОЬОСІА
Ғасіез раіеііагіз
Мепізсия ІаіегаІІз
СаріИ ГіЬиІае
МегпЬгапа іпіего88еа сгигіз
Ьі&. соііаіегаіе
ПЬиіаге
Ьі£. раіеііае
Ғасіез агіісиіагіз раіеііае
Еі§. соі Іаіегаіе (ІЬіаІе
Вигаа іпГгараіеІІагіз ргоГипсІа
ЕІ§, сгисіаіит 'і , .
розіегіиз I Ь|^.
г . ? сгисіаіа
Ьіб. сгисіаіит I еепи5
апіегіиз ) ёепиз
ЬІ8- тепізсоГетогаіе
апіегіив
Ьіё- (гапяұегвит еепиз
Мепізсиз тесііаііз
Тепдо т. Ьісіріііз
Ғет огіа
Агіісиіаііо
іІЬіоПЬиіагіа
180-сурет. Тізе буыны, оң, алдынан қарағандағы көрінісі
(буын капсуласы алып тасталынған, төртбасты бұлшықеттің сіңірі)
ТиЬегозііаз (іЬіае
Іп£. тепіасоГетогаІе апіегіиз
Ьі§. ігапзуегзит ^епи? |
ьіё. сгисіаіит розіегіиз
Ьіё. сгисіаіит апіегіиз
169
181-сурет.
Тізе буыны, оң.
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. агіісиіагія еепиз
Тепсіо т, циасігісірііів
М. ігісерв Гетогіз
Сиііз
Виг$а виргараіеііагів
Сарзиіа агіісиіагіз
Ьіё. сгисіаіит атегіиз
Ьіб. сгисіаіцт розіегіик
Ғасіез агіісиіагіз раіеііае
Раіеііа
Үаза роріііеа
ТІ£. раіеііае
ТіЬіа
Рііса зупоүіаііз
іп Ггараіе11агі5
Виг$а виЬсиіапеа
ргаераіеііагіз
М, вазігоспетіиз
(сариі Іаіегаіе)
Сопсіуіиз тесііаіів
(іасіек раіеИагк)
^Согриз асіір05ит
іпГгараіеІІаге
Виг$а іпГгараіе11агі5
ргоГипсіа
182-сурет. Тізе буыны, оң.
(Сагитальды жазықтықтағы кесінді. Тізе буынының қуысы ашылған.)
170
АКТНКОЬОСІ
183-сурет. Тізе буыны, оң (рентгенограмма)
рыпбекидІ(178, 179, 180-суреттер). Синовиаль-
ды қабықшалар бұл байламдардыңсыртқы бетін
көмкеріп, тізебуыныньщ қуысынжәне алдыңғы
және артқы бөліктерге бөліптұрады. Сонымен
қатар бұл байламның негізгІ қызметі, буынның
буын беттерін бірдей қашықтықта беттестіріп
ұстау.
Тізе буынының сыртқы байламдары:
1. Асықтыжілікшыбығыныңжанаманеме-
се коллатералды байламы, Пд.соПаіегаІе/іһиіаге.
Ол ортан жіліктің латералды айдаршық үстілік
өсІндісінен басталып, төмен бағытталып, асық-
ты жілік шыбығының басына барып бекнді. Ол
өте мықты, қалыңдығы 5мм-дей фиброздық
дәнекер ткан. Бұл байлам мен буын қапшығы-
ның аралығында май қатпары байқалады. Бай-
ламның негізгі қызметі — тізе буынының лате-
ралды қапталын бекемдеу.
2. Асықты жіліктІң жанама немесе кол-
латералды баиламы Пд.соііаіегаіе ИЫаІе, олтізе
буынының медиальды қапталында орналасқан.
Сыртқы пішіні 10-12 мм-дей жалпақтау келген
фиброздық байлам. Бұл байламның дөнекер
гканды талшықтары ортан жіліктІң медиальды
айдаршық үстілік өсіндісінен, ерІсопсіуііз
тесііаПз басталып буын қапшығымен және ме-
диальды дискІмен беттесе жалғасып, асықты
жіліктің медиалды айдаршығына барып бекиді.
Қызметі: буын қапшығының медиальды бетін бс
кемдеу,
3. Тізе буынының қиғаш байламь
Пд.роріііеит оЫідиит, тізе буынының артқі
бетінде қиғаш орналасқан. Бұл байламның фиС
роздық талшықтары санның жартылай жарғаі
ты бұлшық ет т.зетітетЬгапозиз сіңірінің тік(
лей жалғасы болып саналады. Байламның дәш
кер тканды фиброзды таліпықтары асықті
жіліктІң медиалды айдаршығынан басталып, ж<
ғары және латералды бағытта өтеді де, қазды
терең аяқшасын, рез апзегіпе ргоіипсіа, құраі
одан әрі ортан жіліктің медиалды айдаршығь
ның артқы бетіне барып бекиді.
4. Тізе буынының доға тәрізді байламъ
Іід.рорПіешп агсиаіит. ОлтІзе буыны қиғаш баі
ламының тікелей жалғасы болып саналады. О
асықты жілік шыбығы басының артқы бетіне
және ортан жіліктің латералды айдаршығына
басталып, жоғары қарай бағыттала доға тәріз^
иіліп, асықты жілік сүйегінің артқы бетіне б;
рыпбекиді.
Сонымен қатар, тІзе буынының алдыңғ
беті, санның төрт басты бұлшықеттерінІ
сіңіршелері арқылы бекемделген:
1. Тізе тобығының байламы, ПдраіеПа, тгі
тобығының ұшы мен асықты жілік бұдырыны
аралығындаорналасқан. Олсанныңтік бұлшь
қеті сіңірінің тікелей жалғасы болып саналадь
2. Тізе тобығының медиалды жалпа
сіңіршесі, геііпасиіит раіеііа тесііаіе, ол саі
ның төрт басты бұлшықетінің медиалды бас
сіңірініңтікелейжалғасы болыпсаналады. Жа
пақтау келіп, тізе буынының медиалды қапталы
жауып, асықты жіліктІңбұдырынабарыпбекңд
3. Тізе тобығының латералды жалпа
сіңіршесі, геііпасиіитраіеііа тесііаіе, ол санны
жалпақ латералды бұлшықеті т.үазіиз Іаіегаі
сіңірІнің тікелей жалғасы болып саналады. Тй
буынының латералды қабырғаларын жауыі
төмен қарай өтіп, асықты жіліктің бұдырын
барып бекиді.
Сонымен қатар, тізе буынының маңыщ
бірнеше синовиальды қалталар, Ьигза зупоүіаһ
кездеседі. Олар бұлшықет сіңІрлерінің сүйект
нүктелеріне бекитін жерлерде орналасқаі
Қайсы бірі синовиальды қалталар, тізе буынь
ның қуысымен жалғасып, тізе буыныны
қосымша қуысын құрайды.
Негізгі синовиальды қалталарға:
1. Тобық үстілік қалта, Ьигзазиргараіеііап
ортан жіліктің дисталды ұшы мен тізе тобығғ
ның жоғарғы бөлІгІ мен санның төрт баст
бұлшықеттер сіңірлерінің аралығында орн.
ласқан.
171
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛДМ
2. Тобық астылық қалта, Ьигза іпігараіеііагіз,
ол тобық байламымет? Іід.раіеПа, асықты
жіліктІң аралығында орналасқан.
3. Тері астылық тобық алды қалта, Ьигза
зиЬсиіапеа ргераіеііагіз, тобық пен терінің астын-
да орналасқан.
Сонымен қатар, шағын келген синовиаль-
ды қалталар кездеседі. Бұлбуын буынды құрау-
шы сүйектердің сыртқы пІшініне қарай, айдар-
шықты буындарғажатады. Қозғалыстардың ба-
ғыты: фронталды білік бойында 140-150° шама-
сында иіледі, жазылады, вертикалды білік бо-
йында ішке жөне сыртқа қарай бұрылады.
Сирақ сүйектерінің қосылыстары
1. Асықты жілік пен шыбығының аралығын-
дағы буын, агіісиіаііо ИЫоІІЬиІагіз, асықты жілік
пен оның шыбығының аралығындағы буын бет-
терінің өзара беттесуі нәтижесінде құралған
(184, 185-суреттер). Буын беттерінің сыртқы
пішіні жазық келгендІктен шамалы қозғалатын
буындарға жатады. Буын беттері гиалинмен
көмкерілген. Буын қапшықтары буын беттерінІң
жиектеріне бекіген. Буын қуысының, кейбІр ке-
зеңде, тізе буынының қуысымен жалғасуы бай-
қалады.
Байламдары:
1. Асықты жілік шыбығы басының алдыңғы
байламы, Іід.саріііз ІіЬиІа апіегіог, ол асықты
жіліктің латералды айдаршығынан басталып,
асықты жілік шыбығы басының алдыңғы бетіне
бекиді.
2. Асықты жілік шыбығы басының артқы
байламы, Іід.саріііз гіЬиІа розіегіог, ол асықты
жіліктің латералды айдаршығының артқы бе-
тінен басталып, асықты жілік шыбығы басының
артқы бетіне бекиді.
3. Қосымша, бұлбуын тізе буыныныңжана-
ма асықты жілік шыбығының байламы,
Іід.соІІаіегаІіз ІіЬиІаге, арқылы бекемделген.
Буындағы қозғалыстың көлемі шамалы.
Сирақ сүйектерінің сүйекаралық қырлары
бір-бірімен өзара сүйекаралық жарғақ,
тетЬтапе іпіегоззеа сгиггі, арқылы байланыс-
қан. Жарғақтың жоғарғы бөлігінде қантамыр-
лар мен нервтер өтетін жоғарғы тесік орналас-
са, төменде де сондайтесіктер болады.
Сирақ сүйектерінің дистальды эпифиздерІ
өзара сүйек аралық дәнекер ткандар арқылы,
8уп(іе8то8і$ ііЫоІіЬиІагіз, арқылы байланысқан.
Бұл байланыстың аралығының сирақ-асықты
синовиалды қуысымен жалғасуы жиі байқа-
лады.
Бұл жағдайдағы байланыс өз алдына дер-
бесбуынретінде, агіісиіаііо ИЫоІіЬиІагіз, қарас-
тырылуы мүмкін. Бұл байланыс алдыңғы және
артқы байламдар Іід.ііЫоПЬиІагіз апіегіог еі
роу/елоғарқылыбайланысқан (184, 185-сурет).
Аяқ ұшы буындары мен
байламдары
Аяқ ұшы буындары мен байламдары құры-
лысы мен қызметі жағынан өте күрделі буын-
дарды құрайтындықтан, аяқ буындары төртірі
буындарға бөлінеді:
1. Сирақ пен аяқ ұшы аралығындағы бу-
ындар: сирақ-асықты буын.
2. Гілерсексүйекаралық буындары.
3. Тілерсек сүйектері мен табан сүйек-
терінің аралығындағы буындар.
4. Бақай бақайшықтарының аралығын-
дағы буындар.
1. Сирақ-асық буыны, агіісиіаііо іаіосгигаііз
(189-сурет). Буын басы: асықты сүйектің шығы-
рының жоғарғы және бүйір беттерінен тұрса,
буын ойысы сирақ сүйектерінің дисталды
ұшын ың буын беттерінен тұрады:
а) Буын басы: асық сүйек шьпыры, ігосһіеа
іаіі, мен медиалды және латералды қайықшаның
медиальды және латералды буын беттерінен,
Іасіезтаіеоіагіз тегііаііз еііаіегаііз, тұрады.
ә) Буын ойыстары: асықты жіліктің дисталь-
ды ұшының буын беттері, Іасіез агіісиіагіз іпіегіог
ііЫае,- мен қайықшалардың буын беттерінен,
Іасіез агіісиіагіз таіеоіі ИЫае еі /Й>н/ае,тұрады.
Буын беттері гиалинмен қапталған және бір-
біріне сәйкес ориаласқан.
Буын қапшығының көпшілік бөлігі: буын
бетінің айналасына бекіп орналасса, асықты
сүйек денесінің алдыңғы бетінде, буын шемір-
шегі жиегінен алшақтап барып, асықты с үйектің
мойнына бекиді. Буын қапшығының алдыңғы
және артқы бөлігі бостау орналасқан.
Буын қапшықтарының байламдары:
1. Медиальды немесе дельта тәрізді байлам,
Іід.ііЫоіаІагіз апіегіог[\8§, 187,188-суреттер). Бұл
байлам бірнеше шағын келген байламдарға
бөлінеді:
а) Алдыңғы асықты жілік-асық байламы,
Іід.ііЫоіаІагіз апіегіог, ол медиальды қайықша-
ныңалдыңғы бетінен басталып, алға және төмен
қарай өтеді де, асықты сүйектің артқы бетінің
медиальды қапталына барып бекиді (186, 187,
188-суреттер).
ө) Бұл байламның асықты жілІк-асықты
жілік шыбығы бөлігі, рагв ііЫоІіЬиІагіз, ұзындау,
медиальды қайықшадан басталып, қайықша
тәрізді сүйектің, 08 пагісиіагіз, артқы бетіне бе-
киді (185-сурет).
172
АКТНКОЬОСІА
ҒіЬиІа-
МетЬгапа
тіегоздеа
СШГІ8
Ьі£. ііһіоГіЬиІаге
апіегіиз
ЬІ8. сарйіз
ЯЬиІае апіегіиз
•ТіЬІа
Рап ІіЬіосакапеа
(118-т ейіаіе)
(гіеііокіеит)
ТиЬегсиһіт тесііаіе
ргосеззиз розіегіогіз іаіі
ЬІ$. іаксакапеит тейіаіе
ТІЫа
ЯизіегНасиіит іаІІ
Тепйо т. йехогв һаВисіз Іопаі
(Ьій- иіосакапеит розіегіиз
Рагз ІІЬіоиіагв
розіегіог
(1І£. т егііаіе)
(сіеііокіеит)
ҒіЬиІа
Ғасіез кирегі
Ь®. сакапеоі
ТиЬег саісапеі
Ь®. ііЬіоЛЬиІа
розсегшз
Агіісиіаію зиЬіа!
(саұит)
Ьіқ іаІоПЬиІа
розіегіиз
184-сурет. Асықты жілік және асықты жілік
шыбығы арасындағы буын. Сирақтың сүйекаралық
жарғағы, жілікаралық синдесмоз, оң алдынан
қарағандағы көрінісі.
185-сурет. Аяқ ұшы буындары мен байламдары;
(артынан көрініс)
б) Асықты жілік-өкше байламы, Іід.
НЫосаІсапае, ол медиалды қайықша мен асық-
тысүйектің тірегІнің, вивіепіасиіипі іаіі, аралы-
ғындаорналасқан (186-сурет).
в) Бұлбайламның артқы асықтыжілік-асық
бөлігі, рагз ИЫоіаІагізрозіегіог, олмедиалды қай-
ықшаның артқы бетінен басталып, асықты
сүйектіңартқы медиалды қапталына бекиді (185,
186, 187-суреттер).
2. Алдыңғы асық-асықты жілік шыбығының
байламы, Пд.іаіогіЬиІагіз апіегіог, латералды қай-
ықшаның сыртқы бетінен басталып, алға қарай
өтіп, асықты сүйек мойынының сыртқы бетіне
бекиді (186-сурет).
3. Өкше-асықты жілік шыбығының байламы,
Ид.саІсапеогіЬиІаге, латералды қайықшаның
сыртқы бетінен басталып, төмен және артқа
173
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
иіосаісапеит
іпіегоззсит
Сарзиіа агіісиіагіз
саІсапеосиЬойеае
(1®& саршіагіа)
Ьі& сиЬокІеопаУІсиІаге
сіогәаіе
Сі& сипеосиЬойеит
(іогәаіе
ЬІ8& Іагеотеіаіагәеа
сіогәаііа
МаВеоІиз тесііаік
Ы&. ЬіШгсаіит
сипеопаұісиіагіа сіогзаііа
ЬІ8ё- іпіегсипеіГогтіа сіопаііа
МаВеоІиз
ІаіегаІБ
МетЬғапа
іпіегоззеа сгигіз
Сарзиіа агіісиіаііопІ5
теийагәорһаіапзеае I
Сарзиіа
агіісиіаііопв
ЬаПисІ5
іпіегрһаіап^еае
Агіісиіаііо іагәі
ігаггәуегәа
Агіісиіаһо іаіосгигаік (вскрыт)
і&. тесііаіе (гіеИойеит)(раг5 ііЬіопауісиІагіхі
Іаіопауісиіаге
ЬІВ ІаІоНЬиіаге
апіегіш
Ьі&. ЬЬюбЬиІаге
апіегіиз
Ь»8-
сакапеобЬиіаге
Ьіқ
іаіосаісанеит
Іаісгаіе
Ьіқ саісапеопауісиіаге
Ьіқ сакапеосиЬоісіеит
Агіісиіагіо саІсапеосиЬокіеа
Агіісиіагіо іаіопаүісиіагіз
ЬІ8& теіаіагзеа сіогзайа
Агіісиіаію теіаіаізорһаіапёеа [V
ЬІ8& соііаіегаііа
186-сурет. Аяқтың буындары мен байламы
(сыртқы беткейі, тілерсек сыртқы байламдары)
қарай бағытталады де, өкше сүйегІнің латерал-
ды бетіне бекиді (185-сурет).
4. Асық-асықты жілік шыбығының артқы
байламы, Іід.іаІо/іЬиІагероЫегіия, оллатералды
қайықшаның артқы бетінен басталып, горизон-
талды бағытта өтіп, асықты сүйектің артқы ла-
тералды төмпешігіне, іиЬегсиІит 1аіега1е,баръш
бекиді (185-сурет).
Тілерсек-табан жөне башпай бақайшықта-
ры өзара беттесіп мына төмендегі буындарды
құрайды:
1) асық астылық буын; 2) асық-өкше-қайық-
ша буыны; 3) өкше текше буыны; 4) сына-қаиық-
ша буыны; 5) тІлерсек сүйектерінің аралық
көлденең буыны; 6) сына-қайықша буыны; 7)
тілерсек-табанбуындары; 8) башпайдың бақай-
шық аралық буындары.
1. Асықастылық буын, агіісиіаііовиЫаІаһз
(189-сурет). Бұл буынның буын беттері: өкше
сүйегінІң асықты буын беті, іасіез агіісиіагія
роЫегіог іаіагіз, мен асық сүйектің төменгі
өкшелік буын бетінің, /асіез агіісиіагіз розіегіог
іаіі, өзара беттесу нәтижесінде құралған. Буын
беттерінің жалпы пішіні жазықтау келген және
гиалинмен бекІтілген. Буын қапшығы бостау ке-
леді, және ол буын бетінің жиегІне барып бекІ-
ген. Буын қапшықтарының байламдары:
а) сүйекаралық асық - өкшелік байлам,
174
АКТНКОЬОСІ
Теп4о ш. регопеі іопйі
ЬІВ. ріапіаге Іопвит
Ьі& ріапіаге Іопкит
Ьіёе-
іагзотеіаіагееа
ріапіагіа
Ьі§. сипеосиЬокіеит
ріапіаге
ЙІ&. саісапеоси Ьоідеит
ріапіаге
Саісапеиз
ЬІВ. саісапеопзуісиіаге
ріапіаге
Ьіее-
сиЬоідеопаҮісиІаге
ріапіаге
Оз паИсиІаге
Оя сиЬокіеит
Ьіё-
іагеотеіаіагхеит
ріапіаге
Ох сипеіГогте
тегііаіе
ЬІВВ- іпіеғсипеіГогтіа
ріапіагіа
ЕІЙ& теіаіагзеа ріапіагіа
187-сурет. Аяқтың байламдары мен буындары, оң жағы (табан беткейі)
Ид.іаіосаісапеит іпіегоззеит (186-сурет), ол
тілерсек сүйегі қойнауының, зіпиз іаггі, аралы-
ғында, өкше сүйегі мен асық сүйек салалары-
ның бойында өзара тартылып орналасқан.
ә) латералды асық-өкшелік байлам,
Іід.іаіосаісапеит іаіегаіе, ол асық сүйек мойы-
ныныңжоғарғы беті мен өкше сүйегініңжоғар-
ғы латералды бетінің Іід.іаіосаісапеит тесііаіе
(219,220-суреттер) аралығында орналаскан. Бұл
байлам, асықты сүйектің артқы өсіндісінен бас-
талып, өкше сүйегінің тірегіне, зизіепіасиіит іаіі,
барып бекиді. Буында қозғалыс сагитальжазық-
тықтың бойында болуы ықтимал. Аз қозғалатын
буындарға жатады.
Асық-өкше — қайықша буыны
Асық -өкше- қайықша буыны, агіісиіаііо
іаіосаісапеопа үісиіагія (189-сурет). Буын беттері
асық, өкше және қайықша сүйектерінің бір-
біріне қараған беггерінен тұрады. Асық сүиекгің
басы: буын басын құраса, өкше суйегі мен қа-
йықша тәрізді сүйектің буынға қараған беті-
буын ойысын құрайды. Буын беттері гиалинмен
көмкерілген және бір-біріне сәйкес келіп орна-
ласқан. Буын қапшығы қысқалау келіп, буын
бетінің жиегіне бекіген.
Буын қапшығының байламдары:
1 .Асық-қайықша байламы, Іід.
іаіопаүісиіагія, бұл байлам, жалпақтау және
қалыңдау болып келіп, асық сүйектің мойыны
мен қайықша сүйегінің аралығында өзара тар-
тылып орналасқан (189-сурет).
2 . Табандық -өкше- қайықша байламы,
Ид.саісапопагісиіагіз, өкше сүйегінің асықтық
тірегінен, зизіепіасиіит іаіі, басталып, қайық-
ша сүйегІнің табандық бетіне барып бекиді (189-
сурет).
Буынды құраушы сүйектердің санына
қарай бұл буын күрделі буындарға жатса, сырт-
қы пішініне қарай шар тәрізді, үш білікті буын-
дарға жатады.
175
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Сарзиіа агіісиіагіз (бігііі ІП)
ЬІЁ£. соііаіегаііа
Ьіё- ріапіаге Іовёит
теіаіагзеа
ріапіагіа
Агіісиіаііо
т еіаіагзорһ аіап @еа
(вскрыт)
Тепгіо т. регопеі
Іопёі
Тепбо т. регопеі
һгеұіз
АгіісиІаііо іпіегрһа1ап§еа
ребіа
Ьіёё- ріапіагіа
Ьі^. саісапеопаұісиіаге
ріапіаге
Тепсіо т. ІіЬІаІіз
роаіегіогіа
Үа§іпа 5упоүІа1І8
іепсііпіз т. Пехогіз
һаііисіз Іопёі
(вскрыто)
АгіІсиІаііо
іагзотеіаіагзеа I
(саүцгп)
Тепбо т. Пехогіз
гіі§ііогит Іопёі
Тепбо т. Пехогіз һаііисіз Іопёі
Тепбо т. регопеі Іопрі
Ьіёё- сипеопаұісиіагіа
ріапіагіа
Тепбо т. ПЬіаІІз апіегіогіз
Ьі§. сиЬоібеопаүісиіаге
ріапіаге
188-сурет. Аяқтың буындары мен байламдары, оң жағы (табан беткейі, тілерсектің табан байламдары.)
Буын бетінің түр ерекшеліктеріне қарамас-
тан, тек қана сагиталді біліктің бойында: ішке
қарай тартылады және алшақтатылады. Бұл жағ-
дайда, асық сүйек жылжымай, бүкіл аяқ басы
сыртқа қарай өкше және қайықша сүйегімен
қозғалады. Ішке қарай тартылғанда, аяқ басы-
ның медиальды қапталы көтеріліп, сыртқы беті
латералды жаққа қарай бұрылады немесе про-
нацияланады. Керісінше, алшақтатылган жағ-
дайда, аяқ басының латералды қыры көтеріліп,
сыртқы беті медиальды жағына қарай ауытқи-
ды. Бұл жағдайдағы қозғалыс 55° -тан аспайды.
176
АКТНКОЬОСІА
ҒіЬиіа
ТіЬіа
Ьіё. ІаІоЛЬиІаге розіегіиз
Оз сиЬоійеит
Агіісиіаііопез
іпІегрһаіап§еае
рефз (саұит)
Агіісиіаііо
теіаіагаорһаіалееа
(саұит)
кі§. сипеосиЬокіеит
Іпіегозхеит
Агіісиіаііо іпіегтеіаіагзеае
Ьіёё- теіаіагхеа
іпіегоззеит
Оз пауісиіаге
Ьі&р соііаіегаііа
Ьі^. сипеотеіаіагяеит
іпіего88еит
Ьіё- ЬіГигсаіит
Агіісиіаііо зиЫаІагіх (саұит)
Ьіё- Саіосаісапеит іпіегозяеит
Еі§. саісапео-
паұісиіаге
Ьіё- саісапео-
сиЬоігіеит
Агіісиіаііо саІсапеосиЬоігіеа
Еі§. сиһоиіеопаұісиіаге сіогзаіе
Агіісиіаііо іагзотеіаіагзеа "ч.
АгіісиІаіІо Іа1осгига1І8
(саұит)
Рагз ІіЬіоіаіагів
апіегіог
Рагз ІіЬіопаұі-
сиіагіз
Агіісиіаііо іагзі ігапзүегаа
Агіісиіаііо іа1опауіси1агІ8
Ііё- тегііаіе
(деііоісіеит)
Агіісиіаііо сипеопаұісиіагіз
(саұит)
Ьіё- іпіегсипеіҒогте
іпіегоззеит
0$ сипеіГогте тейіаіе
0$ сипеіГогте іпіегтебіит
0§ сипеІГогте Іаіегаіе
А гіісиіагіо
Іагзотеіаіагзеа
189-сурет. Аяқтың буындары мен байламдары, оң жағы
(Сирақ-табан буыны және аяқ буыныньщ фронталды кесіндісі)
Жас нәрестелерде, әсіресе бір жас аралы-
ғында, аяқ ұшы супинациялық жағдайда орна-
ласады. Жүре бастаған кезде, салмақтың түсуі-
не байланысты және жасы есейген сайын, аяқ
ұшының ішке қарай бұрылып, пронация жағдай-
да орналасады.
12-163
2. Өкше-текше буыны, агіісиіаііо
саІсапеосиЬоісіеиз. (189-сурет). Бұлбуынтекше
сүйектің артқы беті, іасіез агіісиіагіз розіегіог,
мен өкше сүйегінің текше сүйектік буын бетінің,
Ғасіез агіісиіаггі, беттесуі нөтижесінде құрал-
ған. Буын бетінің сыртқы пішініне қарай ер
177
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
тәрізді екі білікті буындарға жатады. Буын бет-
тері бір-біріне сәйкестелініп орналасқан. Буын
қапшығы қысқалау, буын бетініңжиегіне барып
бекіген.
Буын қапшығының байламдары, әсіресе та-
бан бетінде жақсы дамыған.
1. Табанның ұзын байламы, Іід.ріапіаге
Іопдит. Ол, өкше сүйегінің бұдырының төменгі
бетінен басталып, алға қарай бағыталып, текше
сүйегінің жүлгесінен, зиісиз оззіз сиЬоігіеі, асып
барып, беткейталшықтары II-V табан сүйектер-
іне барып бекісе, тереңде орналасқан талшық-
тары текше сүйектің төменгі бетіне барып бе-
киді.
2. Табанның өкше-текше байламы, Іід.
саІсапосиЬоігіеит ріапіаге, жоғарыда айтылып
өткен байламның астында орналасқан. Бұл бай-
лам, буын қагппығымен беттесіп, өкше сүйегі мен
текше сүйегінің табандық бетінің аралығында
орналасқан (188-сурет). Қызметі: буын беттерінің
түр ерекшеліктеріне қарамастан, қозғалыстың
көлемі шағын. Сагиталды білік бойында ішке,
сыртқа қарай бұрылып қозғалуы байқалады.
Тілерсек сүйектерінің көлденең
буыны
Тілерсек сүйектерінің көлденең буыны,
агіісиіаііо іагзі ігапзүегза, анатомиялық құрылы-
мы жағынан бөлек, асық- өкше- қайықша буы-
ны мен агіісиіаііо іаіосаісапопаүісиіагіз, өкше-
текше буынынан, агіісиіаііо саІсапосиЬоігіеа,
тұрады. Хирургиялық практикада кесуге қажет
болған жағдайда, өте қолайлы анатомиялық
құрылым. Бұл буын тілерсек сүйектің аралығын-
да көлденең бағытта, "5" әріпіне ұқсас орналас-
қандықтан, тілерсек сүйегінің көлденең буыны
немесе Шопаров атты буын деп аталады (189-су-
рет).
Бұл екі буынның буын элементтерін жоға-
рыда сипаттапөткенбіз. Хирургиялық тұрғыда
кесуге қажет болған жағдайда, екі буынның
сыртқы және табандық байламын кесіп, екі бу-
ынды бірдеңгейде ұстаптұрушы екі жақтылық
байламды, Іід.ЫІигсаіит, кеспесек, буынажыра-
гылмайды. Солсебепті, бұлбайламды екі буьін-
ның ұстап тұрушы байламы немесе “кілті" деп
атайды. Екіжақтылық байлам, Іід.ЫЬігсаіит, ол
өкше сүйегініңжоғарғы қырынан басталып, екі
байламға: өкше-қайықша байламы, Іід.
саісапопагісиіагіз, мен өкше-текше байламына,
Іід.саІсапосиЬоігіеа, өкше-қайықша байламы,
қайықша сүйегінің артқы латералды қырына ба-
рып бекісе, өкше-текше байламы, текше
сүйегінің сыртқы бетіне барып бекиді.Бұл бай-
ламды кескен жағдайда тілерсектік көлденең
буыны ажыратылады.
Сына-қайықша буыны
Сына-қайықша буыны, агіісиіаііо
сипеопагісиіаггі, (189-сурет).
Буын беттері: сына сүйектің проксималды
буын беті мен қайықшасүйектіңдистальды буын
беттерінің өзара беттесуі нәтижесінде құралғ-
ан. Буынды құраушы сүйектердің санына қарай
күрделі, жалпақ буындарға жатады. Буын бет-
тері гиалинмен көмкерілген және бір-біріне
сәйкес келген. Буын қапшықтары қысқалау,
буын беттерінің жиегіне бекіген.
Сына-қайықша буынының байламдарыто-
пографиялық орналасуына қарай: дорсалді
бетінің байламдары, Іід.іагзі гіогзаіе, мен табан
бетінің байламдарына, Іід.іагзі ріапіаге, және
сүйекаралық байламдарына, Іід.іагзііпіегоззеа,
бөлінеді (188, 189-суреттер):
а) дорзалды сына-қайықша байламдары,
Іід.сипеопаүісиіагіз гіогзаііа, аяқ ұшының сыр-
тқы бетінде қайықша сүйек пен үш сына тәрізді
сүйектің аралығында орналасқан.
ә) дорзалды текше-қайықша байламдар,
Іід.сиЬопаүісиІагіз гіогзаііа, ол қайықша сүйек
пен текше сүйегінің дорзалды бетінде орналас-
қан.
б) дорзалды сына-текше байламы, Іід.
сипеосиЬоігіеа гіогзаІІа ол латералды сына тәрізді
сүйек пен текше тәрізді сүйектің аралығында
орналасқан.
в) дорзалды сына сүйектік байламдары,
Іід.іпіегсипеоҒогтіа гіогзаііа, сына тәрізді сүйек-
тердің дорзалды бетінде, өзара бір-бірімен көлде-
нең бағытта байланысып орналасқан.
Сына-қайықша буынының табандық бай-
ламдары:
а) табандық текше-қайықша байламы,
Іід. сипеопаүісиіагеріапіаге, табан бетінде сүйек
аралығында орналасқан.
ә) табандық сына - текшелік байлам,
Іід.сипеосиЬоігіеитріапіаге, табан бетінделате-
ралды сына тәрізді сүйек пен текше сүйектің
аралығында орналасқан.
б) табандық сына сүйекаралық байламдар,
Іід.іпіегсипеіЬогтіа ріапіагіа, табандық бетінде
сына сүйектерінің аралығында орналасқан.
в) табандық сына-қайықша байламы,
Іід.сипеопаүісиіагізріапіагіа, табандық бетінде,
сына сүйектері мен қайықша сүйегінің аралы-
ғында орналасқан.
Сына-қайықша буынның жоғарыда айты-
лып өткен байламдардан басқа да сүйектердің
аралығында: аралық сына-текшелік, Іід. сипео-
178
АКТНКОЬОСІА
сиһоігіеит іпіегоеееит, аралық сына сүйектік
байламдар, Іід.іпіегсипеііогтіа іпіегоеееа, орна-
ласқан.Буын қатаң буындарға жатады.
Тілерсек-табан буыны
Тілерсек-табан буындары, агіісиіаііо
іагеотеіаіагзеа (188, 189-суреттер).Бұл буын
тілерсек сүйектері мен табан сүйектерінің ара-
лығында орналасқан.Топографиялық орналасу-
ына қарай үш буынға бөлінеді:
а) медиалды сына тәрізді сүйек пен І-табан
сүйектерінің аралығындағы буын.
ә) аралық және латералды сына тәрізді
сүйек пен II-III табан сүйектерінің аралығын-
дағы буъш.
б) текше сүйек пен IV-V табан сүйектерінің
аралығындағы буындардан тұрады.
Медиалды сына тәрізді сүйек пен І-табан
с үйектерінің аралығындағы буынның буын беті
ертәріздіболыпкелсе, қалған буындардың буын
беттері тегіс, жазықтау болып келген. Буын бет-
тері гиалин шеміршектерімен беттелген. Буын
қапшықтары қысқалау болып, буын беттерінің
жиегіне барып өзара тартылып орналасқан.
Буын қапшығының байламдарына мына төмен-
дегі байламдар жатады.
1. Іід. іпіегоззеа, олтабан сүйектерінің не-
гізінде орналасқан.
2. Сүйекаралық дорзалды тілерсек- табан
байламдары, Іід.іаг5отеіаіаг5еае гіогеаііа, буын
қапшығының дорзалды бетінде орналасқан.
3. Табандық тілерсек- табан байламдары,
Іід. іатотеіаіагееаеріапіагіа, ол буын қапшығы-
ныңтөменгі беттерінде орналасқан.
4. Сүйекаралық табан байламдары,
Іід.теіаіагзеае, сына - табан байламдары,
Іід.сипеошеіаіагзеа, ол сына тәрізді сүйектер
мен табан сүйектерінің аралығында орналас-
қан. Бұл байламдарданбасқа және мынадай бай-
ламдар ажыратылады:
а) медиалды сына- табан байлам, ол меди-
альды сына тәрізді сүйек пен ІІ-табан сүйегінің
негізінің аралығында орналасқан.
ә) латералды сына- табан байламы, ол лате-
ралды сына тәрізді сүйек пен ІІ-табан суйектер
негізіңің аралығында орналасқан. Қызметі: бу-
ында болатын қозғалыстың көлемін шектеу.
Тілерсек- табан буындары, практикалық
тұрғыдан қарайтын болсақ, кесуге қолайлы ана-
томиялық құрылым болғандықтан, үш буын дара
бір буын-Лисфранков буын ретінде қарастыры-
лады. Бұл буындардың аралығындағы медиаль-
ды және латералды сына-табан байламдары Лис-
франков буынының "кілті" деп аталады.
Табан сүйектерінің аралық буыны
Табан сүйектерінің аралық буыны,
агіісиІаііопе5Іпіегтеіаіаг5еае(\89-сурет). Бұл, та-
бан сүйектері негізінің аралығындағы буын.
Буын беттері жазық келген. Буын қапшығы мен
байламдары жалпы қол ұшының буындарына
ұқсас болады.
Буын қапшықтары мына төмендегі байлам-
дар арқылы нығыздалған:
1. Табан сүйектерінің сүйекаралық байлам-
дары, Іід.теіаіаг$еаіпіего5$еа(188,189-суреттер).
2. Табан сүйектерінің дорзалды байламдары,
Іід.теіаіагееа гіог5а1іа(\.88-сурет).
3. Табан сүйектерінің табандық байламда-
ры, Іід.теіаіаг5еаріапіагіа (188-сурет).
Табан- бақайшақ буындары
1. Табан-бақайшақ буындары, агіісиІаііопе5
теіаіаг5орһаІапдеае(\88,188, 189-суреттер). Ол
табан сүйектерінің басы мен бақайлардың про-
ксималды бақайшықтар негізінің беттесуінен
құралған. Буын бастарының сыртқы пішіні шар
тәрізді келіп, көлденең бағытта орналасқан.
Буын ойысы бақайдың проксималды бақайшық-
тар негізінің буын беттерінен тұрады. Буын бет-
тері гиалин шеміршегімен беттелген. Буын қап-
шықтары бос және жұқалау больш келген. Буын
қапшығы коллатералдық жанама байламдар,
Іід.теіаіагееит ргоһипгіит, арқылы ықшамдал-
ған. Қызметі: табан-бақай буындарында аздап
фронталды білік бойынша 90% бойында бүгіледі,
аздап 30% жазылады. Сагиталды жазықтықтың
бойында шамалы ішке қарай тартылады және
алш ақтатылады.
2. Бақайдың бақайшақ аралық буындары,
агіісиіаііопее іпіегрһаіапдеа, буын беттерінің
сыртқы пішіні мен атқаратын қызметі, қол
ұшының саусақтарының бақайшық аралық бу-
ындарына ұқсас болып келген. Буын қапшық-
тарының бүйір қапталы жанама байламдар,
Іід.со11аіегаіі5, арқылы және табан бетінде орна-
ласқан байламдар арқылы, Іід.ріапіаге, бекем-
делген. Қызметі: фронталды білік бойынша
бүгіледі және аздап жазылады (188-сурет).
Аяқ ұшының жалпы сипаты
Аяқ ұшының негізгі қызметі аяққа түсетін
бүкіл салмақты жеңу және амортизаторлық,
қозғалыстық рөл атқарушы күрделі анатомия-
лық құрылым. Аяқ ұшы буъіндарында болатын
қозғалыстың көлемі, қолбасы буындарына қара-
ғанда көлемсіз. Тірек және қимыл қызметін ат-
қарады.
179
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
Тірек-қимыл қызметін, аяқ басының 10
сүйегііқайықша, текше, сына тәрізді сүйектер
және башпай бақайшықтары атқарады. Бұл
сүйектер бір-бірімен өзара аз қозғалатын буын-
дар арқылы буьіндасып және аяқ ұшына түсетін
салмақты жеңу үшін күмбез тәрізді иіліп орна-
ласқан.
Аяқ басына түсетін салмақты және буын-
дардың еркін қозғалысын жеңілдету үшін, аяқ
басының: бір көлденең, бес бойлай орналасқан
күмбездері ажыратылады.
1. Бойлай орналасқан күмбездер, өкше
сүйегінің бұдырынан басталып, өрлеме бағытта
жоғары қарай өтіп, одан әрі иіліп, бойлай орна-
ласқан күмбезді, [огпіх, құрап, төмен және алға
қарай бағытталып, тарамдалып, І-У башпай-
ларға қарай бағытталады.
Бірінші немесе медиалды бойлай орналасқ-
ан күмбез, олөкше сүйегінің бұдырынан баста-
лып, алға қарай бағытталып, қайықша сүйегі
мен медиальды сына тәрізді сүйектің бойында
орналасса, екінші бойлай орналасқан күмбез биі-
ктеу және ұзындау келеді, келесі бойлай орна-
ласқан күмбез басқаларына қарағанда қысқа-
лаужәне аласалау.
Бойлай орналасқан бес күмбездің биіктігі
көлденең күмбездің бойында барлығы бірдей.
2. Көлденең күмбез, аяқ ұшы сүйектерінің
биіктеу келіп орналасқан сүйектерінің аралы-
ғында орналасқан.
Жоғарыда айтылып өткен күмбездердің
бірдей деңгейде тұрақты орналасуы, оларға
түсетін салмақтың деңгейіне, серпімелі қозға-
лыстардыңтүр ерекшеліктеріне және аяқ басын
ұстап тұрушы буындардың байламдарына тіке-
лей байланысты:
а) Бойлай орналасқан күмбездерді ықшам-
дап ұстап тұруға табанның ұзын байламы,
Іід.ріапіаге Іопдшп, мен өкше- қайықша байла-
мының, Нд.саісапеопагісиіагіз, жәнетабанапо-
неврозының атқаратын қызметі айтарлықтай.
ә) Көлденең күмбездің бір деңгейде орнала-
суына табан сүйектердің тереңде орналасқан
көлденең байламының, Ид.теіаіагзеит
ігапзүегзитргоһтгіит , атқаратын қызметі өте
зор.
Сонымен қатар, аяқ басы күмбездерінің бір
деңгейде қалыптасуына бұлшықеттердің қыз-
меті айтарлықтай. Аяқ ұшының бойлай орнала-
сқан бұлшықеттері және олардың сіңірлері жи-
ырылған кезде аяқ ұшы бүгіліп қысқарса, көлде-
нең бағытта орналасқан бұлшықеттер табанды
қушитып, бойлай орналасқан күмбезді ұзартып,
көлденең күмбезді бекемдейді.
Жоғарыда айтылып өткен аяқ ұшының
ырықты жөне ырықсыз байламдарының босауы,
аяқ басы күмбездерінің әлсіреп, табанныңжал-
паюына әкеліп соғады.
Сүйектер аралығындағы байланыс-
тардың фило-жөне онтогенездегі дамуы
Сүйектердің аралығындағы байланыстар-
дың фило- және онтогенезіндегі дамуын жете
түсіну үшін салыстырмалы тұрғыда қараған
жөн.
Гөменгі сатыда, суда өмір сүруші омыртқа-
лы жәндіктердің қаңқаларының сүйектері бір-
бірімен үздіксіз фиброздық немесе шеміршектік
ткандар арқылы байланысқандықтан мұндай
сүйек арқылы байланыстардың қозғалысы ша-
малы. Өмірдің талабына сай, жануарлар судан
құрлыққа шығуына байланысты, олардың қоз-
ғалысының күрделеніп өзгеруіне байланысты,
сүйектерді бір-бірімен байланыстырыптұрушы
ткандар да күрделі өзгерістерден өтеді. Сүйек-
гердің аралығындағы қозғалыстарды жеделде-
ту үшін қуыстықтар мен саңылаулар пайда бола
бастайды. Дәлсондай өзгерістер жануарлар әле-
мінде еркін серпіліп қозғалу нәтижесінде сүйек
аралық дәл сондай күрделі даму сатысынан
өткен.
Адамдардың сүйек аралық байланыстары
алғашқы даму кезеңінде үзіліссіз болса, кейінгі
даму кезеңінде үздікті байланыстар немесе бу-
ындар қалыптасады. Сүйек аралық байланыс-
гардың дәл сондай тұрғыдағы қалыптасуы фи-
логенетикалық дамудың айғағы болып санала-
ды.
Эмбрионалдық дамудың алғашқы кезеңін-
де, сүйек аралық шеміршектік ткан бастапқы
даму кезінде тұтас мезенхима немесе эмбрио-
налдық дәнекер ткандар арқылы байланысқан.
Кейінгі кезендегі сүйек аралық байланыстардың
ерекшеліктері, аралық байланыстардыңүздікті
немесе үздіксіз байланысуына тікелей қатысты.
Үздіксіз байланыс кезінде, сүйектердің
ұштары бір-біріне жақындасып, аралығындағы
мезенхима ткандары жұқара келе фиброздық
немесе шеміршектік тканды құрайды.
Үздікті немесе синовиалды байланыс
құрсақтық дамудың 6-апталығында сүйектердің
аралығындағы мезенхималық ткандардың терең
қабатында орналасқан саңылаулардың пайда
болуына тікелей байланысты. Сонымен қатар,
сүйек аралық саңылаулардың пайда болуы бо-
лашақ буынның жиегіне барып бекитін бұлшық-
еттерге де тікелей байланысты. Сүйек аралық
саңылаулар дами келе, буын қуыстығын түзеді.
Кейінгі даму кезеңінде сол маңдағы мезенхима-
лық ткандардан: буын қапшығы мен буын бетінің
180
АКТНКОЬОС
шеміршектері дамыса, буын қапшығының ішкі
беттерінен синовиалдық табақша пайда болады.
Сонымен қатар, кейбір буындарда: төс-бұға-
на буынында аралық қос қуыс пайда болып,
олардың аралығында шеміршектік ткандардан
дискілермен минискілер, буын ернеулері, буын
бетінің шеміршектері дамыды. Дами келе буын
шеміршектің шеткі бөлігі сүйектік ткандар мен
бірігіп, буын ернеулерін құрайды.
Жартылай буындар мен қасағаға келсек,
олар сүйекаралық мезенхималық ткандардан
дамикеле шеміршектікткандарға айналып, олар-
дың терең қабатында орналасқан саңылаулар
дами келе қасағалар мен жартылай буындар
түзді.
Буындардың жасына қарай
ерекшеліктері
Жас нәрестелердің буын қапшықтары әлсіз
дамып, тартылып орналасқан. Буын қапшықта-
рының байламдары іркілдеген талшықтардан
тұрады. Буындардың қарқынды түрде дамуы 2-
3 жас аралығындағы кезінен басталады. 3-8 жас
аралығындағы балаларда бұлшықеттерінің қар-
қынды түрде дамып өркендеуіне байланысты,
барлық дерлік буындарында олардың буын қап-
шықтарында және байламдарында коллогендік
кезеңінің қарқынды түрде өтуі байқалады. 9-14
жас аралығында буын аралық шеміршектің да-
муы аздап баяулайды. Буындардың буын беті
буын қапшығы, олардың байламдарының қалып-
тасуы 13-1бжас кезіндеаяқталады.
Омыртқа бағанасы
Омыртқа бағанасы жаңатуған нәрестелер-
де нәзіктеу болады. Олардың байламдары
іркілдеген, дамып жетілмеген дәнекер тканды
талшықтардан тұрады. Буын қапшығының қар-
қынды түрде дамуы бұлшықеттердің дамуына
тікелей байланысты болып, 2-3 жас аралығында
айқын байқалады. Сонымен қатар 3-8 жастан ба-
стап буында болатын қозғалыс көлемінің арта
түсуімен қатар, буын қапшығыныңбайламдары-
ның коллагеңдік үрдісі үдей түседі. Буындардың,
байламдардың буын беттерініңтұрақты қалып-
тасуы 13-16 жас аралығында өтеді.
Омыртқа бағанасының
ерекшеліктері:
1 .Жаңа туған нәрестелерде омыртқааралық
дискінің көлемі, омыртқа денесінің және олар-
дыңөсінділеріне қарағанда жақсы дамыған.
2.Омыртқа денелерімен беттелетін омырт-
қалардың жоғарғы және төменгі беттері шемір-
шектерінің қалыңдығы жас нәрестелерде ер<
сек адамдарға қарағанда қалыңдау келіп, жаі
сы дамыған.
З.Омыртқа дискісінің фиброзды сақинаа
жақсы дамып, іркілдеген ядросынан айқын шеі
телгеи жөне қантамырлары арқылы жақсы қағ
мен қамтамасыз етілген. Дискілердің шеткі зс
наларыныңтұздалуынабайланысты қантамыр
лар арқылы қанмен қамтамасыз етілуі әлсіреі
түседі.
4.Омыртқа аралық дискінің созылмаль
қасиетінің әлсіреуі 30-35 жастан басталады
Омыртқа дискісінің іркілдеген ядросынығ
тұздалуы кеуде омыртқаларында 30 жастан бао
талып, 60 жаста тұздалуы екі есе өсіп, көлемі 5С
жастан кейін кішірейе бастайды.
5.Фиброзды сақинаның перифериялық
бөлігінің тұздалуы жиі байқалса орталық
бөлігінің тұздалынуы көбінесе қарт адамдарда
кездеседі.
б.Омыртқалық иіндері жас туған нөресте-
лерде әлсін байқалады. Туғаннан кейін мойын
лордозы мен кеуде кифозы байқалады. Беллор-
дозы жас бала жүре бастаған кезде басталады.
7 жас шамасында мойын лордозы мен кеуде ки-
фозы айқын байқалады. Беллордозының қалып-
тасуы 17-18жасаралығында байқалады.
Көкірек қуысы
Көкірек қуысы, жаңа туған нәрестелерде
қоңырау тәрізді болып, көкірек асты бұрышы
90-95° аралығында бұрыш құрап орналасады.
Қабырғалардың горизонтальды фиброздық тал-
шықтарының аралығында іркілдеген дәнекер
ткандар көптеп кездеседі. Буын қапшығы, тіке-
лей буын аралық дискіге ұласады. Буындағы
қозғалыстың көлемі шамалы болып келуі буын
беттерінің сәйкес келмеуіне байланысты. Буын
элементтерінің: буын беттерінің буын қапшығы-
ның, байламдарының толық қалыптасуы, қол
басы сүйектерініңтолық сүйектену кезінде бас-
талады.
Уршық буыны
Жас нәрестелерде, ұршық буынының, сырт-
қы пішіні доғалтәрізді болып, буын ойысы ере-
сек адамдарға қарағанда таяздау болып келген.
¥ршық ойысының таяздау болып келуіне байла-
нысты, ортан жілік басының, буынды ойыстан
жоғары орналасуы сол себепті. Буын қапшығы
нәзіктеу. Мықын-ортан жілік байламы жақсы
дамығанмен, шонданай-ортан жілік байламы
нашар дамыған. Жамбас сұйегінің қалыңдығы
181
СҮЙЕКТЕРДІҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
мен буын еріндерінің өсуіне байланысты ортан
жіліктің басы ұршық ойысында толық орнала-
сады. ¥ршық буынының айналма байламы, гопа
оіЫсиІагі5,Ъіфтъ-Оі.рте ортан жіліктің мойынына
қарай ығысып, жасөспірім кезінде ортан жілік
мойынын орап орналасады.
Тізе буыны
Жас нәрестелерде ортан жіліктің медиаль-
ды, латералды айдаршықтарының көлемі бірдей.
Буын қапшығы тартылып орналасқан. Тобық ас-
тылық байламы қалыптаспаған. Минискілері да-
мымаған, олар дәнекер ткаңды нөзік табақша-
дан құралған. Крест тәрізді байламы қысқалау
келіп қозғалыстың көлемін тежейді.
Жасөспірім шағында тізе буыны толық
қалыптасады, тобық үстілік қалтасы буын қуыс-
тығымен жалғаспаған.
Сирақ-асық буыны
Жас нәрестелерде буын қапшығы мен бай-
ламдары нәзік келеді, дельта тәрізді байламы на-
шар дамыған. Көлденең буынының сыртқы
пішіні түзулеу келіп, көлденең сызықшаның бо-
йындаорналасқан. Жас нәресте 10-12 айлығын-
да жүре бастағанда, аяқ ұшының сүйектері
сүйектеле берген кезде буын элементтері
қалыптаса бастайды.
IIIТАРАУ
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ
ІЛІМ
МҮОЬОСІА
МҮОЬОСІА
АДАМНЫҢ ҚАҢҚАСЫНЫҢ
БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Бұлшықеттердің жалпы
сипаттамасы
Бұлшықеттер тірек-қимыл мүшелерінің
ішіндегі адам денесін қозғалысқа келтіруші ірі
тұлғалы жүйе болып саналады. Бұл мүшелер
адам денесін қозғалысқа келтіруші ірі мүшелер
болып қоймай: ауыз қуысының, кеуденің,
құрсақтың, жамбас қуысының қабырғаларын
және ішкі мүшелердің: жұтқыншақтың,
көмейдің, көздің, дабыл қуысының бұлшықет-
терін құруға қатысады. Сонымен қатар, бұл
мүшелердің құдіреттілігі тек қана адам денесін
қозғалысқа келтіруші бірден-бір мүше болып
қоймай, жұтынуда, тыныс алуда іс-әрекеті бар-
ша адамдарға белгілі.
Адамның бұлшықеттерінің жалпы саны 600-
дей, салмағы ересек адамда, дене салмағының
60% құраса, жаңа туған нәрестеде 40%, қартай-
ған кезде бұлшықеттердің салмағы 25-30% ке-
мнді.
Бұлшықеттердің құрылысы
1. Адам денесінің әрбір бұлшықеттері,
тизсиіиз, құрылысына және атқаратын қызме-
тіне байланысты: ерікті көлденеңжолақтыжөне
еріксіз бірыңғай салалы бұлшықеттерге
бөлінеді. Ерікті көлденең бұлшықеттерге: қаңқа
бұлшықеттері (бас, мойын, тұлға, қол, аяқ) және
жұтқыншақтың, жұмсақ тандайдың, көмекейдің
бұлшықеттері жатса, еріксіз бірыңғай салалы
бұлшықеттерге: ішкі мүшелер қабырғаларының
құрамындағы еттер мен қантамырлардың, без
өзекшелерінің, көз алмасының нұрлы қабық пен
кірпікті дене еттері және тері құрамындағы ет-
тер жатады. Көлденең жолақты бұлшықеттердің
қозуы жедел өтсе, бірыңғай салалы бұлшықет-
тердің қозуы өте баяу және ұзақ қозғалады.
2. Бірыңғай салалы бұлшықетткандарының
құрамындағы миофибрилдерінің құрылысы
біркелкі болса, көлденең жолақты бұлшықет
миофибрилдерінің құрамы керісінше біркелкі
емес. Солсебепті ерікті бұлшықеттерді, көлде-
нең жолақты бұлшықеттер деп атайды.
3. Көлденең-жолақты бұлшықеттерді сыр-
тқы пішініне және орналасуына байланысты:
ұзын, қысқа, жалпақ бұлшықеттергебөледі:
Қысқа бұлшықеттердің ұзындығы шамалы
болады. Мысалы: омыртқаның бұлшықеттері.
Жалпақ бұлшықеттердің бұлшықетталшықта-
ры жалпақтау болып, кеуде, құрсақ, кокеттің
бойында орналасса, ұзын бұлшықеттердің жал-
пақтау болып келген бөлігі: қарыншасы мен екі
ұшы ажыратылады. Проксимальды ұшын
бұлшықеттің басы, сариі деп, дисталді ұшын
бұлшықеттің құйрығы, саида, деп атайды.
Бұлшықеттің проксимальды ұшы мен дисталь-
ды ұшының сүйекке бекитін сіңіршелері ажы-
ратылады.
Бұлшықеттің сыртқы беті эпимизиялық
дәнекер тканмен, ерітузішп, қапталған. Бірне-
ше бұлшықеттердің сыртқы беті өте тығыз кел-
ғен фасциялық дәнекер тканмен, іазсіа, қаптал-
ған. Эпимизиялық қабықша бұлшықеттердің
сіңіршелеріие қарай өтіп, сыртқы сіңіршесі,
реп(епсПпеіігпг сіңіршелердің сыртқы бетін жа-
уып орналасады.
Бұл, жоғарыда айтылып өткен дәнекер ткан-
ды қабықшаның негізгі қызметі: тұлғаны тік
ұстаужәне қорғаныш.
Бұлшықеттердің
қосымша мүшелері
Бұлшықеттердің қосымша мүшелеріне:
бұлшықеттердің фасциялық қабықшасы, сино-
виалдық қапшықтары, сіңірлердің қынабы,
бұлшықеттердің шығырлары және сесама
сүйектеріжатады. Қосымша мүшелердің негізгі
қызметі: қозғалыс кезінде бұлшықеттердің
жұмысын жеңілдету.
1. Фасциалдық қабықша, /азсіа, бұлшықет-
тердің қосымша мүшелерінің негізгі бөлігі бо-
лып саналады. Қызметі: бұлшықеттердің қына-
бын, бұлшықет қарыншаларыныңтірегін құрау.
Бұлшықет қынабы: патологиялық жағдайда
іріңнің бір бұлшықеттен екіншісіне диффузия-
лық түрде өтпеуін қамтамасыз етеді. Сонымен
бірге, бұлшықеттер жиырылғанда фасциялық
қабықша бұлшықеттердің аралығындағы
үйкелісті азайту қызметін атқарады.
Бұліпықеттердің фасциялық қабықшасы-
ның орналасуына қарай, беткей және тереңде
орналасқан немесе меншікті фасциялық қабық-
шаларға бөлінеді.
а) Беткей орналасқан фасциялық қабықша,
Іатіпа зирегіісіаііз, құрылымы іркілдеген дәне-
кертканнан құралған. Дәнекер талшықтары май
қатпарларына қарай өтіп, май қатпарлар
бөлшектерінің сыртқы қорабын құрауға қаты-
сады. Май қатпарлары көптеп жиналған аумақ-
тарда, беткей фасциялық қабықша жалпақ та-
бақша тәрізді болып орналасады.
ә) Тереңде немесе меншікті фасциялық
қабықша, Іатіпа ргоішісіа зеи ргоргіа, барлық
бұлшықеттерде жақсы дамыған. Мұндай фас-
185
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
циялық қабықшаның құрамы фиброзды дәне-
кер тканнан тұрады. Ол тек қана бұлшықет-
тердің сыртқы бетінің қабықшасын құрап қой-
май, сол маңдағы қантамырлар мен нервтердің
фасциялық қынабын құрауға қатысады.
Меншіктіфасциялық қабықшаның тығыздығы
мен беріктілігі барлық бұлшықеттерде бірдей
дамымаған. Олардыңмықтылығы, бұлшықетке
түсетін күштің деңгейіне және атқаратын қыз-
метіне тікелей байланысты. Меншікті фасция-
лық қабықша қол мен аяқ маңында жақсы да-
мыса, беттің ымдау бұлшықеттерінде фасция-
лық қабықша нашар дамыған. Әсіресе,
кәріжілік-білезік, сирақ- асық буынының ма-
ңында едәуір дамыған. Бұлшық-еттер бірнеше
қабаттан тұратын аумақтарда фасциялық
қабықша бірнеше жапырақшадан тұрады. Со-
нымен қатарг меншікті фасциялық қабықша,
бұлшықеттердің аралығымен сүйекке қарай
өтіп, бұлшықеттердің аралық табақшасын,
зеріа іпіепписсиіагіа, құрап, қызметі әртүрлі
бұлшықеттерді бөліп тұру қызметін атқарады.
б) Бұлшықет сіңіршелері қол мен аяқтың
басында: көрі жілік-білезік, сирақ-асықты буы-
нының маңында фасциялық қабықшалар
қалыңдап, көлденең бағытта өтіп, бұлшықет-
тердің сіңіршелерін ұстап тұрушы білезікше-
лерді, геһпасиіае, құрайды. Сонымен қатар, біле-
зікшелердің терең қабатында орналасқан дәне-
кер ткандары арқылы сүйектердің көтеріңкіле-
рімен бітісіп, бұлшықеттердің сіңіршелері
өтетін сүйектік-фиброзды немесе сіңіршелердің
қынабын құрауға қатысады.
2. Сіңіршелердің қынабы, садіпа іепсііпіз,
әсіресе, қол басы мен аяқ басының маңында кез-
деседі. Сіңіршелер қынабының сыртқы қабаты
фиброздық қабаттан, зігаіит ИЬгозит, тұрса,
ішкі қабаты фиброзды қабатты және сіңірше-
лердің сыртқы бетін тікелей көмкеріп, бойлай
орналасқан екі қабаттан: париетальды және вис-
цералды синовиалдықабаттан, еігаіитзупоуіаіе,
тұрады. Тұйықталынып орналасқан синовиал-
ды қабат пен висцеральді қабаттың бір-біріне
ұласуы сіңірше қынабының ұшында немесе
сіңірше мен сүйектік тканның бойында орнала-
сқан. Синовиалды қабықшаның париеталді
бөлігі мен висцералды бөлігінің бір-біріне ұлас-
қан бөлігін синовиалді қабықшаның шажырқ-
айы, те8оіепсНпеитг деп атайды. Синовиалды
шажырқай бойында қантамырлар мен нервтер
бойлай орналасқан. Сіңіршелер қынабының
ішіңдегі өзекшелер саны, бұлшықеттер сіңірше-
лерінің санына қарай: дара, бір сіңіршелі неме-
се бірнеше сіңіршелерге ортақ бір сіңіршелі
қынапты өзекшелер болуы ықтимал. Синовиал-
ды қабықшаның аралық қуысында үйкелісті
жеңілдету үшін синовиалді сұйықтық орналас-
қан. Синовиалды сұйықтықтың негізгі қызметі:
бұлшықеттердің жиырылуы кезінде қозғалыс-
ты жеңілдету.
3. Синовиалды қапшықтар, Ьипзазупоуіаііз,
бұлшықет сіңіршелерінің сүйектік тканды жа-
най орналасқан жерінде орын тепкен. Сыртқы
пішіні ұзындау және жалпақтау келіп, ішкі беті
синовиалді қабатпен қапталған. Синовиалды
қапшықтың аралыгында шағын келгенсинови-
алді сұйықтық орналасқан. Синовиалды қуыс-
тықтыңкөлемі өзгермелі келген. Бұлқуыстық-
тар буындардың синовиалді қуыстарына жақын
орналасып қоймай, буынаралық қуыспенөзара
байланыста болуы ықтимал.
4. Синовиалды қынаптар, садтае зупоүіаііз,
ол б улшықетсіңірі мен сүйектің көтеріңкілерінің
аралығында жиі кездеседі. Бұл-шықетсіңірше-
лері үшін, беттері шеміршектік тканмен қаптал-
ған науашық тәрізді көтеріңкіні бұлшықеттердің
шығыры, ігосһіеа тизсиіагіе, деп аталынады.
Бұлшықеттер үшін шығыр қызметін атқаратын
бұл көтеріңкілер бұлшықет сіңіршелері үшін
тіректік және буында болатын қозғалыстьің ба-
ғытын өзгерту қызметін атқарады.
5. Сесама сүйектері, озза зезатоісіеа,
бұлшықет сіңіршелерінің аралығында кездеседі.
Мысалға, қол басы буындарының маңындағы
бұршақ тәрізді сүйек пен тізе буынындағы тізе
тобығын т.б. келтіруге болады. Қызметі: буында
болатын қозғалысты жеңілдету.
Тұлғаның бұлшықеттері мен
фасциялық қабықшасы
Тұлға бұлшықеттері топографиялық орна-
ласуына қарай симметриялық жағдайда орна-
ласқан: кеуде, құрсақ және арқа бұлшықеттер-
інен тұрады.
Тұлға бұлшықеттерінің
эмбрионалдық дамуы
Адамқаңқасыныңбұлшықеттерінің жалпы
эмбрионалдық дамуы, ұрықтық дамудың 4-ап-
талығынан басталады. Бұл миотомдар, ұрықтың
вентральды және дорсальді бағытта дамып,
өзара ұрықтың бүйір қапталында және алдыңғы,
артқы қапталында дәнекер ткандар арқылы бай-
ланысқан. Сонымен қатар, дорсалңды жәневен-
тральды миотомдар, бір-бірімен өзара бойлай
орналасқан жарғақтар арқылы шектеліп орна-
ласқан. Кейінгі даму кезеңінде миотомдардың
186
МҮОЬОСІА
терең қабатындағы саңылаулар бір-бірімен
қабысып, саңылаулары кері дамып, өте күрделі
түрде өзара бітісіп, болашақта сегменттік жағ-
дайда орналасқан бұліпықеттің қабаттары пай-
да болады.
Бұлшықеттің қабаттары, терең қабатына
қарай бағытталған дөнекер ткандар бұлшықеттің
беткей орналасқан бөлігін, терең қабатында ор-
наласқан бөлігінен бөліп тұрушы фасциялық
қабықшаларды құрайды. Дами келе арқаның
теренде орналасқан бөлігінен сегменттік жаг-
дайда орналасқан: арқаның арқа аралық бұл-
шықеттері, т.іпіегзріпаііз, көлденең өсінді ара-
лық бұлшықеттер, т.іпіегігапзуегзагі, омырт-
қаларды айналдырушы бұлшықеттер, тт.
гоіаіогез, т.б. дамыса, беткей орналасқан бұл-
шықет қабатынан: арқаның трапеция тәрізді
бұлшықеті, т, Ігарегіиз, ромб төрізді бұлшықеті,
т.готЬоісіеиз, арқаның аса жалпақ бұлшықеті,
т.Іаііззітиз сіогзі, омыртқа бағанасын тік ұстау-
шы бұлшы қ еті, т. егесіогзріпа е, т. б. бұлшықет-
тердамиды.
Бұлшықеттердің қабатталып орналасуына
байланысты, бұлшықеттің дәнекер тінді қабық-
шасы немесе фасциялық қабықшасы қалыпта-
са бастайды. Кеуде-бел маңындағы фасциялық
қабықша, әсіресе, жақсы дамыған. Миотомның
қабырғалармен біріккен бөлігінен метамерлі
жағдайда орналасқан қабырғааралық сыртқы
және ішкі бұлшықеттер дамыса, кеуде қуысы-
ның ішкі бетінен қабырғаастылық көлденең
бұлшықеті, т. Ігапзуетиз Іһогасіз, дамиды.
Миотомның беткей бөлігінен немесе қабы-
рғаның сыртқы бетінен кеуде мен құрсақтың
беткей бұлшықеттері дамыса, қабырғалардың
алдыңғы бөлігі мен мықын сүйегінің аралығы-
нанқұрсақ бұлшықетініңапоневрозымен қап-
талған құрсақтың тік бұлшықеті, т.гесіиз
аЬсіотіпіз, дамиды.
Көкетке келсек, көкет ол симметриялық
жағдайда орналасқан X мен ХІ-миотомның бас-
тапқы нұсқасынан дамиды. Дами келе көкеттің
шандырын құрап, кеуде қуысы мен құрсақ
қуысын бөліп тұрушы көкет құрайды.
Арқа бұлшықеттері
Арқа бұлшықеттері, тизсиіісіогзі жоғары-
да желкенің сыртқы бұдыры мен төменде мы-
қын сүйегінің қырқасы мен бүйір қапталы қол-
тықтың артқы сызығының арасында орналас-
қан бұлшықеттерге бөлінеді:
Бұлшықеттер топографиялық орналасуына
қарай: беткейжөнетереңде орналасқан болады.
Беткей бұлшықеттерге:
1. Трапеция төрізді бұлшықет
2. Арқаның аса жалпақ бұлшықеті
3. Үлкен ромбтәріздібұлшықет
4. Кішіромбтәрізді бұлшықет
5. Жауырынды көтеруші бұлшықет
6. Тісшеленген жогарғы бұлшықет
7. Тісшеленген төменгі бұлшықет
8. Желкенің көлденең бұлшықеті
9. Бастың белдік тәрізді бұлшықеті
10. Мойынның белдік тәрізді бұлшықеті.
Теренде орналасқан бұлшықеттерге:
І .Омыртқа бағанасын тік ұстап жазатын
бұлшықеттер. Бұл бұлшықеттер, топография-
лық орналасуына және атқаратын қызметіне
қарай:
а) мықын қабырға бұлшықетке
ә) қылқанды бұлшықетке бөлінеді.
2. Көлденең аралық бұлшықет.
а) жартылай арқалық бұлшықет
ә) көп тарамдалған бұлшықет
б) айналдырғыш бұлшықет
3. Арқаөсіндіаралық бұлшықет.
4. Көлденең өсінді аралық бұлшықет.
Арқа бұлшықеттерінің ішінде тірек-қимыл
қызметін атқаратын және жақсы дамыған ар-
қаның беткей орналасқан бұлшықеттері болып
саналады.Бұл бұлшықеттер тобы шүйде
с үйегінің бұдыры мен сегізкөз сүйегінің аралы-
ғында орналасқандықтан және бұлшықеттердің
қозу кезінде үлкен күшпен жиырылып, омырт-
қа бағанасын тік ұстап, бас пен тұлғаның, сол
мандағы мүшелердің тірегі болуы сол себепті.
Арқаның беткей орналасқан бұлшықеттері,
бекитін сүйектердің аумақтарына қарай бірне-
шетопқа бөлінеді:
1. Иық белдеу сүйектері мен иық сүйегіне
(тоқпан жілікке) бекитін бұлшықеттерге:
а) трапеция тәрізді бұлшықет.
ә) арқаның аса жалпақ бұлшықеті.
б) жауырынды көтеретін және ромб тәрізді
бұлшықет.
2. Қабырғаларға бекитін бұлшықеттертобы-
на:
а) арқаның тісшеленген жоғарғы және
төменгі бұлшықеттері жатады.
Арқаның беткей орналасқан
бұлшықеттері
Арқаның бұлшықеттері иық белдеу сүйек-
тері мен тоқпан жілікке бекитін беткей және те-
реңде орналасқан бұлшықеттерден тұрады (190,
191, 192-суреттер).
187
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
1. Трапеция тәрізді бұлшықет,
т.ігарегіиз, оларқаның жоғарғы бөлігінен шүйде
сүйегіне дейінгі аралықта жалпақтау және үш-
бұрышты екі жақтылық бұлшықеттен тұрады
(190,191 -суреттер). Екі жақтылық бұл бұлшық-
ет трапеция тәрізді болып келгендіктен солай
аталады. Бұлбұлшықет, бүкілкеуде омыртқалар-
дың арқа өсінділерінен және желкелік сіңірден,
іід.писһае, және шүйде сүйегініңжоғарғы жел-
келіксызықшасынан, Ііпеаписһаезирегіог, бас-
талады. Трапециятәрізді бұлшықеттіңбас, мой-
ын маңынан басталатын бұлшықеттік талшық-
тарытөмен бағытта бағытталса, кеуде маңындағы
талшықтары латералды бағытта өтсе, төменгі ке-
уде маңындағы топ талшықтары өрлеме бағытта
өтіп, бұғана сүйектің акриомальды ұшы мен жа-
уырынның акриомалды өсіндісіне және жауы-
рынның қырқасына барып бекиді, төменгі
бөлігінің талшықтары жиырылған кезде жауы-
рынды бір-біріне жақындатып, көтеріп, бас пен
мойынды шалқайтады. Бір жақты жиырылған
кезде бетті жиырылған жағына қарай бұрады.
Нервтендірілуі: ХІ-жұп қосымша ми не-
рвімен және мойын өрімі арқылы (С -С ) нерв-
тендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: мойынның көлде-
нең артериясы, а.гіапзуегза соііі, мен жауырын
үстілікартерия, а.зиргазсариіагіз, жөне қабырға
аралық артқы артерия, а. іпіегсозіаіізрозіегіог,
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Арқаның аса жалпақ бұлшықеті, т.
Іаііззітиз (іогзі, ол арқаның төменгі бөлігінде
орналасқан, сыртқы пішіні жалпақ, үшбұрыш
тәрізді болып келген (190, 191-сурет). Бұл бұл-
шықеттің жоғарғы бөлігін трапеция тәрізді
бұлшықет жауып орналасса, қалған бөлігі ашық
және беткей орналасқан.
Бұл бұлшықетгің талшықтары төменгі 4-5
кеуде омыртқаның және бүкіл бел омыртқаның
арқа өсінділерінен, мықын сүйегінің қырқасы-
нан және сегізкөздің орталық қырқасынан
тісшеленіп, төменгі 3-4 қабырғалардан бастала-
ды.
Жоғарғы бөлігінің бұлшықеттік талшықта-
ры горизонталды бағытта өтсе, төменгі бөлігінің
бұлшық ет талшықтары өрлеме бағытта өтіп,
жинақтала келе тоқпан жіліктің кіші төмпеші-
гінің қырқасына, сгізіа іиЬегсиіі тіпогіз, барып
бекиді.
Қызметі: қолды төмен қарай түсіріп, төмен
түсірген қолды артқа тартып және ішке қарай
бұрады. Қолды мықтап ұстаған жағдайда, бұл
бұлшық еттердің тісшеленген төменгі 3-4 бөлігі
тұлғаны көтеріп терең дем алуға қатысады.
3. Ромб тәрізді үлкен бұлшық ет,
т.гһотЬоісіеиз та]ог, трапеция тәрізді арқа
бұлшықетінің астында орналасқан. (№192- су-
ретті қараңыз). Сыртқы пішіні ромб тәрізді
бұлшықеті деп аталуы сол себепті. Бұл бұлшық-
ет жоғарғы төртінші кеуде омыртқаның арқа
өсіндісінен басталып, төмен бағытта бағытталы-
нып жауырын сүйегінің медиалды қырына ба-
рып бекиді.
Дьгзмет/.жауырынды омыртқа бағанасына
қарай тартып, жоғары қарай көтереді.
4. Ромб тәрізді кіші бұлшықет,
т.гһотЬоісіеиз тіпог, (№192-суретті қараңыз),
төменгі екі мойын омыртқаның арқа өсіндісінен
басталып, жауырынның медиалды қырына ба-
рып бекиді.
Қызмегі: жауырынды омыртқа бағанасына
қарайтартып, жоғары қарай көтереді.
Нервтендірілуі: жауырынның дорзальды
нерві, пгіогзаііз зсариіае, арқылы нервтендірі-
леді.
5. Жауырынды көтеруші бұлшықет,
т.Іеүаіогзсариіае, ол жоғарғы төртінші мойын
омыртқаның көлденең өсінділерінен басталып,
төмен бағытта өтіп, жауырынның жоғарғы бұры-
шына барып бекиді.
Қызметі: жауырынды көтеру мен қатар
омыртқа бағанасына жақындатады. Жауырын-
ды мықтап ұстаған жағдайда, ол омыртқаларды
жиырылған жағына қарай тартады.
6. Арқаның артқы тісшеленген жоғар-
ғы бұлшықеті, т.зеггаіиз розіегіог зирегіог, ол
ромб тәрізді бұлшықеттің астында орналасқан.
Бұл бұлшықет төменгі екі мойын омыртқаның
арқа өсіндісі мен жоғарғы екі кеуде омыртқа-
ның арқа өсіндісінен басталып, төмен және ла-
тералды бағытта өтіп, II-V қабырғалар бұрышы-
ның латералды қапталына барып бекиді. (№192
- суретті қараңыз).
Қызметі:ІІ-ІУ қабырғаларды көтеріп, кеуде
қуысын кеңейтіп, терең дем алу қызметін атқа-
рады.
7. Арқаның артқы, тісшеленген төмен-
гі бұлшықет, т.зеггаіиз розіегіог іпіегіог, (№192
-суретті қараңыз). Ол арқаның артқы тісшелен-
ген жоғарғы бұлшықеті жалпақтау келіп, арқа-
ныңасажалпақ бұлшықетінің, т.Іаііззітизсіогзі,
астында орналасқан. Бұл бұлшықеттің бұлшық-
еттер талшықтары арқаның арқа-кеуде фас-
циялық қабықшасының һазсіа іһогасоіитЬаііз,
беткей табақшасынан және төменгі екі кеуде
омыртқа мен жоғарғы екі бел омыртқалардың
арқа өсіндісінен басталады. Бұлшықеттер тал-
шықтары қиғаш бағытта төмен және латералды
бағытта өтіп, тісшеленіп, төменгі төрт қабырға-
ның сыртқы бетіне барып бекиді.
Қызметі: төменгі қабырғаларды төмен тар-
тып, кеуде қуысын тарылтып демалған кезде
188
МҮОЬОСІА
ауаны сыртқа қарай шығару қызметін атқа-
рады.
Нервтендірілуі: қабырға аралық нервтер,
пп.іпіегсозіаіез (ТҺІХ-ТҺХІІ}, арқылы нервтендір-
іледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: қабырға аралық
артқы артериялар, аа.іпіегсозіаіез розіегіогез,
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
8. Желкелік көлденең бұлшықет, тп.
ігапзүегзиз писһае. (214-сурет). Бұл бұлшықет
тұрақсыз, көпшілік жағдайда кездеспейді.
Бұлшықет көлденең бағытта орналасып, шүйде
сүйегінің сыртқы бұдырынан, ргоІиЬегапііа
оссірііаііз ехіегпа, басталып, көлденең және ла-
тералды бағытта өтіп, самай сүйегінің еміздік
тәрізді өсіндісі, ргосеззиз піазіоісіеих, мен төс-
бұғана-емізік бұлшықетінің фасциялық қабық-
шасына барып бекиді.
Қызметі: бастың, шүйде бөлігінің фасция-
лық қабықшасын жәнетерісін тартып, керуқыз-
метін атқарады.
М. сіеііоісіеиз
Оіесгапоп
М. ігісерк Ьгасһіі
(сариі іаіегаіе)
М. ігісерз Ьгасһіі
(сариг Іопвит)
М. ігісерз Ьгасіһіі
(сариі тесііаіе)
Магво тесііаііз
зсариіае
. ігарегіиз
М. (іеКоісіеив
8рша зсариіае
М. іеге8 таіог
М. іпҒгазріпаІИБ
М. гһотЬоісіеи8
М. іаіікзітиз сіогзі
Зиісиз сіогзі
М. егесіог 5рІпае
М. ёіиіеиь тегііиз
М. ёіиіеи^ тахітий
8иІсиз зіиіаеаііз
М. пісерк
Ьғасһіі
М. Ьісерз
ЬгасһіІ
190-сурет. Тұлға бұлшықеттерінің бедері (рельеф); алдыңғы көрінісі (Синельников бойынша).
189
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
191-сурет. Арқаның бұлшықеттері, шпі.йогбі. (беткейлік бұлшықеттері)
190
МҮОЬОСІА
М $етікріпа& сарік
М. $р!епіи$ сарік
М. іп&взріпаіиз
М. зеггаіиз атегіог
М. зепаіиз розіегіог
М. віиіеііз тахітиз
Ьіұ яасгоІиЬегаІе
ТиЬег Ьсһіагіісит
М. Іеұаіог зсариіае
(аиіыіі көрсетілген)
М. зріепіиз саріііз
(ашып керсетілген)
Ға$сіа ГһогасоІитЬаІБ
(бсгкей жапырақшасы)
М. оЫіцииз ехіетиз
аЬгіотіпІз
Ғазсіа ГһогасоіитЬаІБ
(іерсң жапыракшасы)
М. Іегез тіпог
М.ігісерз Ьгасһіі
(сарш Іопвит)
(кесілген)
М. Іегез таіог
М. 1аіі$$іти5 (іогаі
М.оЬіигаіогіиз іпіетиа
М.£ете11и$ іпҒегіог
М. егесіог зріпае
(ашып корсетілгсн)
М. оЫідииз ехіегпш
аЬІотіпів
М. &Іи(еи$ тегііи$
М. рігіГогті5
М. ветеіһіа аирегіог
М.£1иіеи5 тахітиз
(кесіліп сыртына қайырылғам)
М. $р|епіи$ сегұіск
М. Іеұаіог зсариіае
М. гһотЬоігіеия тіпог
М. гһотЬоігіеих аіціог
М. зиргаяріпаіиз
М. іпІга$ріпаіи$
(жартылай алынып таст.)
М. (еге$ тіпог
(кесілген)
М. іегез та)ог
192-сурет.Арқаның және мойыиның артқы аумағындағы беткей бұлшықеттері: бірінші,екінші,
үшінші қабаттары.Трапеция тәрізді бұлшықет және сол жақ арқаның аса жалпақ
бұлшықеті алынып тасталынған
191
БУЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Қанмен қамтамасыз етйу/.-шүйде артерия-
сы, а. оссірііаііз, арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
9. Бастың белдік тәрізді бұлшық еті, т.
зріепіиз саріііз, (№191, 192-суреттерді қараңыз).
Бұлшықет талшықтары: желке байламынан,
Ид.писһае, және VII мойын омыртқаның және
жоғарғы 3-4 кеуде омыртқалардың аралық
осіндісінен басталады. Бұлпіықет талшықтары
орлеме бағытта өтіп, жоғарғы желкелік сызық-
шаның, ііпеае писһае зирегіог, бүйір қапталы
мен еміздік тәрізді өсіндінің, ргосеззиз
тазіоісіеиз, артқы қапталына барып бекиді,
Қызметі: екі жақтық бөлігі бірдей жиырыл-
са, бас пен мойын омыртқаларды шалқайтады,
бір жаққа жиырылғанда: басты жиырылган жа-
ғына қарай бұрады.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.зріпаіез
(Сіу-Стаі), арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: шүйделік арте-
рия мен мойынның терең артериясы, аа.
оссірііаііз еі сегцісаіізргоһипсіа, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
10. Мойынның белдік төрізді бұлшықеті,
пі.зріепиз сегсісіз, (№192, 193-суреттерді қара-
ңыз). Бұлшықет талшықтары 3-5 кеуде омырт-
қалардың арқа өсіндісінен басталып, өрлеме ба-
ғытта өтіщ 2тЗ мойын омыртқалардың көлденең
өсінділерінің артқы төмпешіктеріне барып бе-
киді,
Дьізл/етйбұлбұлшықеттің екіжақтық бөлігі
біржиырылған кезде: мойын омыртқаларды арт-
қа қарай шалқайтса, бір жақты жиырылған кез-
де: мойын омыртқаларды жиырылған жағына
қарайбұрады,
Нервтендірілуі: шүйде нерві, п.оссірііаііз,
мен мойын нервтері, пп. зріпаіез, арқылы нерв-
тендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: мойынның терең
артериясы мен шүйделік артериялар, аа.
сегүісаіезргоЛнісіа еіоссірііаііз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
Арқаның тереңде орналасқан
бұлшықеттері
Арқаның терең немесе аутохтонды
(меншікті) бұлшықеттері, топографиялық орна-
ласуына қарай медиалды және латералды тракт
бұлшықеттер тобынан тұрады. Бұл бұлшықет-
тер тобы омыртқа бағанасының бүйір қапталын-
да, омыртқалардың арқа өсіндісі мен көлденең
өсіндісінің және қабырғалардың бұрыштары-
ның аралығындағы сайларда орналасқан.
Омыртқа бағанасына жақын орналасқан
терең бұлшықеттер немесе медиалды тракт
бұлшықеттер тобы, қысқалау келіп орналасса,
беткей орналасқан немесе латералды тракт
бұлшықеттертобыұзындау келіп, бойлайорна-
ласқан. Желке маңындалатералды тракт бұлшы-
қеттердің аралығында бас пен мойынның белдік
тәрізді бұлшықеттері, тт.зріепіі, орналасқан.
Арқаның терең латералды тракт
бұлшықеттер тобы
Бұл бұліпықеттердің ерекшелігі, барлығы да
омыртқалардың көлденең өсіндісімен қабырға-
ларға барып бекиді.
1. Омыртқа бағанасын тік ұстаушы
бұліпықет, т.егесіог зріпае, ол сегізкөз сүйегі
мен бел омыртқалардың арқа өсіндісінен және
мықын сүйегініңқырқасынан, сгізіа Піаса, және
кеуде-белфасциялық қабықшасынан басталып,
өрлеме бағытта отіп, бекитін сүйектерге байла-
нысты үш топ бұлшықеттерге бөлінеді (№192,
193-суреттерді қараңыз).
Мықын-қабырғалық бұлшықет,
т.іііосозіаііз, (№192, 193- суреттерді қараңыз).
Ол жоғарыда айтылып өткен с үйектік н үктелер-
ден басталып, өрлеме бағыгга өтіп, тісшеленген
бірнеше бұлшықеттік сіңіршелерге тарамдалы-
иып, барлық қабырғалардың бұрыштары мен
томенгі мойын омыртқалардың көлденең
өсіндісіне барып бекиді. Топографиялық орна-
ласуына қарай бұл бұлшықет, одан әрі тағы да:
мықын-қабырғалық бұлшықеттің бел, кеуде
және мойын бөліктеріне бөлінеді.
а)мықын-қабырғалық бұлшықеттің
бел бөлігі, т.іііосозіаііз ІитЬогит, бұл бұлшы-
қеттің талшықтары, сегізкөз с үйегінің дорзаль-
дық бетінің латералды қырқасынан, сгізіа
засгаііз Іаіегаііз, және белдің бел-кеуделік фас-
циялық табақшасынан басталып, жоғары және
латералды бағытта өтіп, тісшеленген 8-9 бұлшы-
қеттің талшықтарының сіңіршелері арқылы
төменгі 8-9 қабырғалардың бұрыштарына барып
бекиді.
ә) мықын-қабырғалық бұлшықеттің
кеуде бөлігі, т.Піосозіаііз іһогасіз, ол төменгі
5-6 қабырғаның бұрыштарының маңынан бас-
талып, жоғары және латералды бағытта өтіп,
жіңішкеленген сіңіршелері арқылы жоғарғы 5-
6 қабырғалардың бұрышына барып бекиді.
б) мықын-қабырғалық бұлшықеттің
мойын бөлігі, т.іііосозіаііз сегсісіз, ол жоғарғы
5-7 қабырғалардың бұрыштарынан басталып,
өрлеме бағытта жоғары жөне латералды бағыт-
та өтіп, тісшеленген үш аяқшалары арқылы 4,5,
6 — мойыномыртқалардыңкөлденеңөсіндісінің
артқы төмпешігіне барып бекиді.
192
МҮОЬОСІА
М. 5елпіхріпаіі5 сегұісіх
М. Іііосозіаів сегүісій
М. Іікххвіаів
Іитһогит
Мт. іпіегсохіаіез
ехіеті
М. І1к>со5іа1і5
іһогасіз
М. зріпаіһ сегұіск
М. хріпаік
іһогасБ
М. Іопвяяпшв
іһогасіх
М. іііросохіаів
іһогасЁ
М. $етІ5ріпа1һ саріів
М. зріпаій саріііз
М. 1оп$І5$Іти$ саріііз
М. гесіиз сарйв
ро8іегіог тіпог
М. оЫкіииз сарйв
хирегіог
М. гесіиз саріііз
ройегіог пиуог
М. оЫіфшз саріііз іпГегіо
Мт. іыегәріпаіез сегукж
М. егесіог
хріпае
(Раг8
іһогасв)
М. оЫкіииз іпіетих
аһйотіпій
1^3-сурет. Арқаның: арқа, мойын және шүйдеасты бұлшықеттері.
Нервтендірілуі; жұлын нервтерінің артқы
бұтағы, г.сіогваііз пп, 5ріпаіе5, арқылы нервтен-
діріледі.
2. Аса ұзын бұліпықет, т.іопдІ55Іти5, мы-
қын-қабырғалық бұлшықеттің ішкі қапталында
сегізкөз сүйегі қапталында орналасып, сегізкөз
сүйегі мен шүйде сүйегінің аралығына дейінгі
аралықта бойлай орналасқан. Топографиялық
орналасуына қарай: кеуде, мойын және бас
бөліктеріне бөлінеді. (№193- суреттер).
13-163
193
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. Іоп&к$ітш саріііз
М. Іопвіззітиз сегұісіз
М. іііосозіаііз
Мт. іпіегеріпаіез
розіегіог сегуісіз
М. к>п&'к$іти$
іһогасіз
Мт. іпіегігапзүегзагіі
ІһогасІз
Мт. іпіегсозіаіез
ехіетІ
М. гесіиз саріііз
ройегіог тақ)г
М. оЬБдииз сарһіз іпГегіог
Ьі&. ІитЬосоЯаІе
М. тиНіГкІиз
Мт. іпіегігапстегзагіі
Іаіегаііі Іитһогит
Мт. Іеұаіогез
сохіагит
М. зетізртаііз
іһогасіз
Ғазсіа ІһогасоІитЬаІк
(терең жапырақша)
М. ігапзұегзиз
аһгіотіпіз
М. зетізріпаііз еаріііз
(кесшіп сыртқа кайырылі ан)
М. зетізріпаііз
М. зетізріпаііз саріік
М. гесШз саріік ройегіоғ тіпог
М. оЫщииз сарііін зирегіог
194-сурет. Арқа мен мойынның артқы аумағының және шүйдеасты бұлшықеттері (арқаның терең
бұлшықеттері.бірінші және екінші қабаттары} •
а) Аса ұзын бұлшықеттің кеуде бөлігі,
т.Іопдіззітиз (һогасіз, ол сегізкөз сүйегінің дор-
зальді бетінен және беломыртқасы мен төменгі
6-7 кеуде омыртқасының көлденең өсіндісінен
басталады. Бұлшықетталшықтары өрлеме бағыт-
та өтіп, төменгі 10 қабырғалардың бұрыштары
мен бүкіл кеуде омыртқалардың көлденең
өсіндісіне барып бекиді.
б) Аса ұзын бұлшықеттің бас бөлігі,
т.Іопдіззітиз сарііІ5, ол жоғарғы төрт кеуде
омыртқа мен төменгі мойын омыртқалардың
көлденең өсінділерінен басталып, өрлеме бағыт-
194
МҮОЬОІ
та өтіп, самай сүйектің еміздік тәрізді өсіндісінің
артқы қапталына барып бекиді.
Нервтендірілуі: жұлын нервтерінің артқы
бұтақтары, гг. сіогзаіезпп. зріпаіез (Сг-Сп), арқы-
лы нервтендіріледі.
3. Арқа бұлшықеті, ш.зріпаііз, ол омыр-
тқа бағанасының, арқа өсіндісі мен көлденең
өсіндісінің аралығында бойлай орналасқан. То-
пографиялық орналасуына қарай: кеуде, мойын,
бас бөліктеріне бөлінеді. (№195- суреттер).
а) Арқа бұлшықетінің кеуде бөлігі,
тп.зріпаііа Іһогасіа, олжоғарғы екі-үш беломырт-
қа мен төменгі екі-үш кеуде омыртқалардың
арқа өсінділерінен басталып, жоғары қарай ба-
ғыт алып, 8-2 кеуде омыртқалардың арқа
өсінділеріне барып бекиді.
ә) Арқа бұлшықетінің мойын бөлігі, т.
зріпаііз сегсісіз, ол жоғарғы екі кеуде омыртқа
мен төменгі екі мойын омыртқаның арқа
өсінділерінен басталып, өрлеме бағытта өтіп, 4-
2 мойын омыртқалардың арқа өсінділеріне ба-
рыпбекиді.
б) Арқа бұлшықеттерінің бас бөлігі,
т.зріпаііз саріііз, өте нашар дамыған. Бұлшықет
кейбір жағдайдажартылай аралық бұлшықеттің
бас бөлігінің, т.зетізріпаііз саріііз, құрамына
кіріп, бір бұлшықетті құраса, кейбір жағдайда
болмауы да, мүмкін. Бұл бұлшықет болған жағ-
дайда, олжоғарғы кеуде омыртқалар мен төменгі
мойын омыртқалардың арқа өсінділерінен бас-
талып, өрлеме бағытта өтіп, шүйде сүйегінің
сыртқы бұдырының маңына барып бекиді.
Қызметг. Омыртқа бағанасын тік ұстап тұру-
шы бұлшықеттердің ішіндегі ең мықты бұлшы-
қет болып саналады. Бұл бұлшықеттің екі жақ-
тық бөлігі бірдей бір кезеңде жиырылса, арқа-
ны жазып тік ұстап тұру қызметін атқарады. Бір
жақты жиырылған кезде, омыртқа бөлігі бар
жақты қозғаса, басты жиырылған жағына қарай
бұрса, төменгі кеуде бөлігі жиырылған кезде,
қабырғаларды төмен түсіріп, демді сыртқа қарай
шығару, қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: Жұлын нервтері, пп.
зріпаіез (Сг-С ), арқылы нервтендіріледі.
Арқаның терең медиалды тракт
бұлшықеттері
1. Көлденең:арқалық бұлшықет,
т.Ігапзүегзозріпаііз, (№194-суретті қараңыз).
Бұл бұлшықет арқаны тік ұстап тұрушы бұлшы-
қеттің, т.егесіогзріпае, астында, омыртқабаға-
насының көлденең өсінділерінің аралығында
бойлай орналасқан. Бұл бұлшықеттің талшық-
тары қысқалау келіп, қиғаш бағытта төменгі
омыртқалардың көлденең өсінділерінен баста-
лып, асып барып, жоғарғы омыртқалардың ар
өсінділеріне барып бекиді. Топографиялық <
наласуына қарай бұл бұлшықет талшықтар
ның ұзынды-қысқалығына қарай және аті
барып бекитін омыртқалардың санына қарай'
бөлікке:
а) 5-6 омыртқаларды асып барып беки:
жартылай арқалық, т.зетівріпаііз, бұлшықс
не.
ө) 2-4-омыртқаларды асып барып бекит
гарамдалған бұлшықетіне, т.тиіИПсіі.
б) қысқалаукеліп, соломыртқадан бұлш
қеттің арқа өсіндісіне бекитін айналдырғь
бұлшықетіне, т.гоіаіогез, бөлінеді.
2. Жартылай арқалық бұлшық»
т.зетізріпаііз, (№194,195-суреттердіқараңы
Топографиялық орналасуына қарай: кеуде, мс
ын, бас маңында орналасқан бұлшықеттер
бөлінеді.
а) Жартылай арқалық бұлшықеті
кеуде бөлігі, т.зетізріпаііз іһогасіз, ол төмеі
6-кеуде омыртқалардың көлденең өсінділеріғ
аралыгында орналасып, 5-7-омыртқаларды асі
барып бекиді.
ә) Жартылай арқалық бұлшық етт
мойын бөлігі, т.зетізріпаііз сегуісіз, б
бұлшықет жоғарғы кеуде омыртқалардъ
өсіндісі мен төменгі 6-мойын омыртқалардь
арқа өсінділерінің аралығында 2-5-омыртқала
ды асып барып бекиді.
б) Жартылай арқалық бұлшықетт
бас бөлігі, т.зетівріпаііз саріііз, ол жоғарғы
кеуде омыртқалардың көлденең өсіндісінен б
сталып, төменгі 3-4-мойын омыртқалар мс
шүйде сүйегінің желкелік сызықшаларына б
рып бекиді. Сонымен қатар, бұл бұлшықетт
медиалды және латералды бөлігі ажыратылад
Қызметі: Бұлшықеттің барлық бөлігі жиі
рылған кезде басты шалқайтып, омыртқа бағ
насын тік ұстау қызметін атқарады. Бұл бұлшы
ет біржақты жиырылған кезде басты жиыры
ған жағына қарай бұрады.
Нервтендірілуг. мойын нервтерінің артк
бұтақтары, гг.сіогзаіез пп. зріпаіез (С -Сү Т1
ТҺХ[І) арқылы нервтендіріледі.
2 .Тарамдалған бұлшықет, пі.тиіНПсіі, (№19
195-суреттерді қараңыз). Ол жартылай арқаль
бұлшықет пен арқаның тым ұзын бұлшықе
терінің астында, омыртқалардың көлдене
әсіндісі мен арқалық өсінділерінің аралығынд
2,3 кейде 4 омыртқаны асып барып, 2-мойы
омыртқаға дейінгі аралықта орналасқан.
Нервтендірілуі: Жұлын нервтерінің артқ
бұтақтары, гг.сһогзаіез пп.зріпаіез, арқылы н<
рвтендіріледі.
195
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Мт. шиІЬГкІі
М. тиҺіГкіиз
Мт. іпіегаріпаіез
ІитЬогит
М, гесіи8 сарііій
ройегіог тіпог
М. оЫкқшз саріів
зирегіог
Мт.
гоіаіогез |
(һогасіз |
М, іпіеізріпаііз сегұісік
М. тийі&іив
Ғогатеп ксһіаһісит
тадия
Ідв. «асгозріпаіе
ЬІ£. засгоСиЪегаіе
(отрезана)
М. Іеұаіог
со8іае Ьгеұіз
М. іеұаіог
созіае Іопдоз
Мт. іпіегігапзұегхагіі
ройегіогез сегұісіх
Мт. гоіаіогез
сегуісіз
Мт. іпіегігапэтегаагіі
іһогасіз
М. іпіегсояаііз ехіетш
М. іпІегсозіаІБ
іпіетш
М. зетіхріпаік
М. тиігіГкіиа
Мт.
Ігап5'
ұегао-
зріпаіез
Еі&. ІитЬосохІаІе
Мт. гоіаіогез ІитЬогат
Ғазсіа ІһогасоІитЬаІй
(глубокий листок)
Мт. іпіегігагвұегаагіі
тедіаіез ІитЬогат
Мт. іпіегігапз-
ұегеагп Іаіегаіея
һітЬогат
М. циасігаіи^
һшіЬогат
М. ігапэтегзиз
аЬйотіпі»
195-сурет, Арқа мен шүйдеасты бұлшықеттері (арқаның терең бұлпіықеттері:
екінші және үшінші қабаттары)
3. Айналдырма бұлшықеттері,
тт.гоіаіогез, (195-суретіі қараңыз). Ол көлденең-
арқалық бұлшықеттердің ішіндегі тереңде ор-
наласқан бұліпықеттерге жатады, Топография-
лық орналасуына қарай: айналма мойын, тт.
гоіаіогезсөгуісіз, айналдырма кеуде, тт. гоіаіогез
іһогасіз, айналдырма бел, тт. гоіаіогезіитһогит,
бұлшықеттеріне бөлінеді.
Бұлбұлшықеттердің бұлшықеттік талшық-
тары ауыз омыртқадан басқа бүкіл омыртқалар-
196
МҮОЬОСІА
дың көлденең өсінділерінен басталып, бір
омыртқаны асып барып, соломыртқаның арқа
өсінділеріне барып бекиді.
Қызметі: Көлденең-арқалық бұлшықет-
тердің екі жақтық бөліктері бірдей жиырылса,
омыртқа бағанасын жазып, тік ұстау қызметін
атқарса, біржақты жиырылған кезде, омыртқа
бағанасын жиырылған жағына қарай айналды-
рады.
Нервтендірілуі: Жұлын нервтері арқылы,
пп. вріпаіев (С -Бу) нервтендіріледі.
4. Арқа аралық бұлшықеттер, іпш.
іпіегвріпаіев, (195-суреттерді қараңыз). Бұл
бұлшықеттің бұлшықет талшықтары қысқалау
және жұп болып, көршілес омыртқалардың арқа
өсінділерінің аралығында, омыртқа бағанасы-
ның бойында бойлай орналасқан. Бұлшықеттер
топографиялық орналасуына қарай: арқа ара-
лық мойын, т.іпіегвріпаіів сеггісів, кеуде,
т.іпіегвріпаіів іһогасів, бел, пі. іпіегвріпаіів
ІитЬогит, бұлшықеттерге бөлінеді.
Қызметі: омыртқа бағанасын жазып, тік
ұстауқызметін атқарады.
Нервтендірілуі: жұлын нервінің артқы
бұтақтары, гг сіогваіев п.вріпаіів (СІН-Су) арқы-
лы нервтендіріледі.
5. Омыртқалардың көлденең өсінді
аралық бұлшықеті, т.іпіегігапвуегваіів,
(№195-суретті қараңыз). Бұлбұлшықеттер тобы
омыртқалардың көлденең өсінділерінің аралы-
ғындаорналасқан. Топографиялық орналасуы-
на қарай: мойын омыртқалардың көлденең
өсінді аралық алдыңғы, артқы бұлшықеттеріне,
тт.іпіегігапвуегвагіі апіегіогез еі ровіегіогв
сегүісів, кеуде омыртқалардың көлденең өсінді
аралық бұлшықеттеріне, тт іпіегігапвүегвагіі
іһогасів, және бел омыртқалардың көлденең
өсінді аралық латералды, медиалды бұлшық-ет-
теріне, тт.іпіегігапвуегвагіі іаіегаіів еі тедіаіів
ІитЬогит, бөлінеді.
Қызметі: Екі жағы бірдей жиырылған кезде,
омыртқа бағанасын тік ұстап тұру қызметін ат-
қарса, бір жақты жиырылған кезде омыртқа ба-
ғанасы жиырылған жағына қарай ауытқытады.
Нервтендірілуі: аралық нервтің дорзальді
бұтақтары, гг. сіогваіев пп. вріпаіев (С (- С , Ц- Б|У).
6. Сонымен қатар, омыртқа бағанасының
шүйде сүйегімен буындасқан бөлігінде қозғал-
малы көлденең-арқа өсіндісі аралық бұлшықет-
тері, тт.ігапвуегво-вріпаііз, айрықшадамыған 4
жұп шүйде астылық бұлшықеттерден, т.
зиһоссірііаііз, тұрады. (№195-суретті қараңыз).
а) Бастың үлкен артқы тік бұлшықеті,
т.гесіив сарііізровіегіогта]ог, ол 2-мойын омырт-
қаның арқа өсіндісінен басталып, шүйде
сүйегінің төменгі желкелік сызықшаның лате-
ралды қапталына барып бекиді.
ә) Бастың артқы тік кіші бұлшықеті,
т.гесіив сарііів ровіегіог тіпог, олауыз омыртқа-
ның артқы төмпешігінен, іиЬегсиіит ровіегіив,
басталып, шүйде сүйегінің төменгі желкелік сы-
зықшасының латералды қапталына барып бе-
киді.
б) Бастың қиғаш жоғарғы бұлшықеті,
т. оЫідиив сарііізьирегіог, олауыз омыртқаның
көлденең өсіндісінен басталып, шүйде сүйегінің
төменгі желкелік сызықшасына, Ііпеа писһае
іпһегіог, барып бекиді.
в) Бастың қиғаш төменгі бұлшықеті,
т.оЫідиив сарііів іп/егіог, ол2-мойын омыртқа-
ның аралық өсіндісінен басталып, қиғаш лате-
ралды бағытта өтіп, ауыз омыртқаның көлденең
өсіндісіне барып бекиді.
Қвізмегі: бұл бұлшықеттердің негізгі қыз-
меті басты ауыз омыртқамен бірлесіп, 2-мойын
омыртқасының тіс тәрізді өсіндісінің бойында
айналдыру қызметін атқарады,
Арқа бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасы
Топографиялық орналасуына қарайбеткей,
желкелік жөне кеуде белфасциялық қабықша-
лық бөліктерге бөлінеді.
1. Арқаның беткей фасциялық қабық-
шасы. Олжұқалаукеліп, арқаның беткей орна-
ласқан бұлшықеттерін жауып орналасқан. Ол
дененің беткей орналасқан фасциялық қабық-
шасының тікелей жалғасы болып саналады.
2. Желкелік фасциялық қабықша, /авсіа
писһае, олда, дененіңжалпы беткей немесетер-
іастылық фасциялық қабықшаның тікелей жал-
ғасы болып саналады. Желкелік фасциялық
қабықша мойынның желке маңындағы беткей
бұлшықет пен теренде орналасқан бұлшықет-
тердіңаралығында орналасқан. Желке сіңірінің
медиалды жиегі мойынның беткей фасция-лық
қабықшасына, /авсіа соііі вирегіісіаііз, ұласа-
ды.
3. Кеуде бел фасциялық қабықшасы,
Іавсіа іһогасоһітЬаІіз, бел бұлшықеттердің басқа
фасциялық қабықшасына қарағанда едәуір
жақсы дамыған. Топографиялық орналасуына
қарай алдыңғы немесе беткей және артқы неь
месе теренде орналасқан табақшаға бөлінеді.
а) Бел бұлшықетінің беткей немесе ал-
дыңғы фасциялық қабықшасы, іатіпа
вирегіісіаііз /авсіа іһогасоіитһаіів, бел маңында
жақсы дамыған. Ол төменде мықын сүйегінің
қырқасымен, жоғарыда жауырын сүйегінің
197
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
бұрышымен, медиалды қапталы кеуде, беломыр-
тқалардың арқа өсінділерімен шектелген.
ә) Кеуде бел фасциялық қабықшаның
артқы немесе терең фасциялық табақша-
сы, Іатіпарго/ипгіа /азсіа іһогасоіитһаііз, омыр-
тқалардың кәлденең әсінділер мен 12-қабырға-
лардың аралығында бойлай орналасқан. Бұл
фасциялық табақша бел омыртқалардың ма-
ңында белдің текше тәрізді бұлшықеті,
т.диагігаіизІитЬогит, мен омыртқа бағанасын
тік ұстаушы бұлшықеттің, т. егесіог зріпае, ара-
лығында айқын байқалады. Омыртқа бағанасын
тік ұстаушы бұлшықеттің фиброзды дәнекер
тканнан тұратын бұлшықет қынабын құрайды.
Сонымен қатар, беткейтабақшаданарқаныңаса
жалпақ бұлшықеті, т.іаііззітизсіогзі, мен арқа-
ның тісшеленген артқы-төменгі көлденең
бұлшықеттері, т.ігапзуегзиз аЬгіотіпіз, бастала-
ды.
Кеуде бұлшықеттері мен
оның фасциялық қабықшасы
Кеуде аумағы:
Кеуде аумағы, гедіопез ресіогаіез, кішілеу
келген бірнеше аймақтардан тұрады, (№196-су-
ретгі қараңыз).
1. Кеуделік немесе емшектік аймақ,
гедіо ресіогаііз зеи таттііагіз, төменде үлкен
кеуде бұлшықртінің, т.ресіогаіізта]ог, төменгі
жиегі мен жоғарғы шекарасы төменгі бұғана-
лық ойысымен, /озза іпігасіаүісиіагіз, шектеседі.
2. Тәстік аумақ, гедіо зіегпаііз, орталық
сызықшаныңбүйір қапталындаорналасқан. Сол
себепті, бұлаймақ кейбір кезенде алдыңғы ор-
талық аймақ деп аталынады.
3. Қолтық аумағы, гедіо ахгііагез, бұл
аумақтың құрамына қолтық шұңқыры кіреді.
4. Төменгі кеуделік аумақ немесе
төменгі емшектік аумақ, гедіо іп/гаресіогаііз
зеитатіПагіз, олкеуделік аумақтың астында ор-
наласқан, Бұлаумақ, төменде қабырға астылық
аумақпен, гедіоһуросһопгігіаса, шектеседі. Со-
нымен бірге, бұл аумақ кеуделік аумақтың
төменгі межелік шекарасы болып саналады.
Бұл аумақтың практикалық мәні патология-
лық жағдайларда жаралардың немесе ісіктердің
т.б. топографиялық орналасу орнын айқын анық-
тауға қажет.
Кеуде бұлшықеттері
Кеуде бұлшықеттері, тт.іһогасез, топо-
графиялық орналасуына жөне атқаратын қыз-
метіне қарай.- беткей немесе иық белдеу сүйегі-
не бекитін және меншікті немесе тереңде орна-
ласқан бұлшықеттеріне бөлінеді.
Кеуденің беткей бұлшықеттеріне:
1. Үлкен кеуде бұлшықеті. 2. Кіші кеуде
бұлшықеті. 3. Бұғана астылық бұлшықеті, 4. Ал-
дыңғы тісшеленген бұлшықеті жатады.
Кеуденің теренде орналасқан бұлшықетте-
ріне:
1. Қабырға аралық сыртқы бұлшықет,
2. Қабырға аралық ішкі бұлшықет.
3. Қабырғаастылық бұлшықет.
4. Кеуде астылық бұлшықет.
5,Қабырғаларды көтеруші бұлшықеттержа-
тады. (№197, 198, 199-суреттерді қараңыз).
Кеуденің беткей
бұлшықеттері
1. Үлкен кеуде бұлшықеті, т.ресіогаііз
та)ог, жұп бұлшықеттерден тұрады. (197, 198,
199-суреттерді қараңыз). Кеуде торының ал-
дыңғы қапталындажоғарырақ және беткей ор-
наласқан. Бұлбұлшықеттіңжоғарғы жиегідель-
га төрізді бұлшықетпен беттесіп, дельта-кеуде
бұлшықетінің жүлгесін, зи/сиз гіеііоресіогаііз,
құраса, бұғана сүйегімен шектескен жиегінде
бұғанаастылық ойысы, /озза іп/гасіагісиіагіз, мен
төменгі жиегі сырттай қарағанда айқын байқа-
лады.
а) Үлкен кеуде бұлшықетінің бұғаналық
бөлігі, рагз сіауісиіагіз, бұғана сүйегінің төстік
сүйегінің төстік шетінен,
ә) Төс бөлігі, рагз зіегпаііз, төс сүйегінің ал-
дыңғы бетінен және 2-7 қабырғалардың шемір-
шектік доғаларынан басталады.
б) Құрсақтық бөлігі, рагз аЬгіотіпаІіз,
құрсақтың тік бұлшықетінің қынабынан баста-
лып, қолтық шұңқырының алдыңғы қабырғасын
құрауғақатысып, одан әрібұлшықетгіңталшық-
тары жинақталынып, жоғарғы латералды бағыт-
та өтіп, тоқпан жіліктің үлкен төмпешігінің қыр-
қасына, сгізіа іиЬегсиІіта)огіз, барып бекиді,
Қызметі: иықты (жауырын мен тоқпан
жілікті) медиалды қапталына қарай тартып, ішке
қарай бұрады. Қолды тіреп ұстаған жағдайда,
бұл бұлшықеттің кеуде-қабырғалық бөлігінің
жиырылу нәтижесінде кеуде қуысын кеңейтіп,
терең дем алуға ықпал етеді.
2. Кіші кеуделік бұлшықеті, т. ресіогаііз
тіпог, (198, 199-суреттерді қараңыз). Олүлкен
кеуделік бұлшықеттің астында орналасқан.
Сыртқы пішіні үшбұрыш тәрізді және жұқалау
болып орналасқан. Бұлбұлшықет2-5-қабырға-
лардың шеміршектік бөлігі мен сүйектік
бөлігінің бір-бірімен қосылған жерінен баста-
198
МҮОЕОСІА
Ке£Іо сіеііоідеа
Кевіо Ьгасһіаііз апіегіог
Ке£іо ахШагіз
КевІо һуросһопдгіаса (зіпізіга)
Ке^іо ерівазігіса
Яевіо Іаіегаій (зіпйіга)
Ке^іо итЬіҺсаііз
Кееіо іпвиіпаііз (зіпвіта)
Ке^іо риЬіса
Ке£іо таштагіа
(Кевіо іһогасіз апіегіог зцрегіог)
Яевіо іпҒгататтагіа
(Кевіо іһогасіз апіегіог іпГегіог)
Ке$іо зіетаііз
(Кевіо тесііапа іһогасіз апіегіог)
196-сурет. Тұлға аумақтары мен тері кесінділерінің сызықтарыДКөк сызық — бөлім ж.иектері;қызыл тері
кесінділері,препаратталғанбұлшықеттерді анықтауға ыңғайлы болу үшін)
199
БУЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. ігісерх Ьгасһіі
Рготіпепііа Іагупееа
М. Ьісерх Ьгасһіі
М, 5іегпос1екіота8іоі(іеи5
М. ігарегіи»
Сіауісиіа
Ғо55а ахі11агІ5
М. 5(егпосіеідота5іоісІеи5
М. оЫіции5 ехіетив аЬһотіпів
М. гесШ5 аЬсіотіпіз
Ьіпеа аІЬа
8ріпа іііаса апіегіог вирегіог
ЕрісопііуІи5
тесііаІІ5
М. іегез таіог
М. ііеііокіеиб
М. ІаіІ55Ітив (1ог5І
М. ресіогаПз та]ог
М. аеггаіиз апіегіог
М. Ьісер5 ЬгасһІі
М. Ьгасһіога<ііаІІ5
М. іепзог Га^сіае Іаіае
Іпіегвесііопев
іешііпеае
М. ігісерз Ьгасһіі
197-сурет. Тұлға бұлшықетінің бедері (рельефі); алдыңғы көрінісі. (Синельников бойынша)
200
МҮОЬОСІА
Мт. іпісгсокіаісз
іпіеті
Мт. іптегсозіаіек
схіеті
\'а£іла т. гесіі
аһсІотіпЬ
(Іатіпа рокіеғіог)
М. отоһуоідси^
М. ресіогаііч тіпог
М. ресіопі1і.ч таіог
М. йеіюкіеиь
М. ресіогаІІ5 тіпог
һіпеа аІЬа
Үаціпа т. гесіі
аһсіотіпіч
(Іатіпа апіегіог)
М. зіетосіеісіотаяіоісіеик
М.ігарехіи^
Ғазсіа ресіогаііз
(іатіпа ргойіпсіа)
V. серһаііса
М\ сіеііоідеш
М. оЫічиия іпіети^ аһсіотіпіз
М. гесіич аһсіотіпіз
М. ругатідаік
V. Гепюгаіік
Ніаіик харһепи^
V. зарһепа та£па
Еипісиіи?; зрегтаіісиз
М. Ьісер«
Ьгасһіі
М. зеггаіиз
апіегіог
М. оЫіции^ іліетик
аЬдотіпіз
М. ресіогаіік
тіпог
М. Ьгасһіаіія
Тепгіо
т. ЬІсіркік
Ьгасһіі
Аропеиго8І5
т. Ьісірііій
Ьгаеһіі
М. Ьгасһіогасііаііз
Іпіегеесііопез іепһіпеае
М. ігапхуегаий аЬгіотілік
198-сурет. Тұлға бұлшықеттерінің алдыңғы көрінісі (оң жағының сыртқы қиғаш іш
бұлшықеті және үлкен кеуде бұлшықетінің кейбір бөліктері,сол жағынан қарынның сыртқы және ішкі қиғаш
бұлшықеттері және үлкен кеуде бұлшықеттерінің кейбір бөліктері; тік бұлшықеті іштің алдыңғы қабырғаның
үлкен бөлігі де алынып тасталынған)
201
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
лып, жоғарғы латералды бағытта өтіп, жауырын-
ның құстұмсық өсіндісіне, ргосеззиз
согасоідеиз, барып бекиді.
Қызметі: жауырынды алға, төмен тартса,
иық белдеусүйектерін бекем ұстаған жағдайда
2-5 қабырғаларды көтеріп, терең дем алуға
қатысады.
Нервтендірілуі: үлкен және кіші кеуделік
нервтер, пп. ресіогаіез Іаіегаііз еітедіаііз, арқы-
лы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз еплуғ/кеуде-акромиал-
дық артерия, а.іһогасоасготіаііз, мен қабыр-ға
аралық алдыңғы артерия, а.іпіегсозіаііз апіегіог,
арқылы қаимен қамтамасыз етіледі.
3. Бұғанаастылық бұлшықеті, т.зиһ-
сіауіиз. (№199-суретгі қараңыз). Олбұғанасүйе-
гінің астында параллель бағытта орналасқан.
1-қабырғаның шеміршекті бөлігімен сүйектік
бөлігінің түйіскен жерінен басталып, горизон-
тальді бағытта өтіп, бұғана сүйегінің акромиалді
өсіндісіне, ргосеззиз асготіаііз, барып бекиді.
Қызметі: бұғана сүйегін төмен медиальды
бағытта ығыстырады. Иық белдеу сүйектерін
бекемдеп ұстаған жағдайда 1 -қабырғаны жоға-
ры қарай көтеріп, кеуде қуысын кеңейтіп, терең
демалуқызметіне қатысады.
Нервтендірілуі: бұғана астылық нерв арқы-
лы, п.зиЬсіаүіиз, нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі:жоүарүъі кеуделік
артерия, а.іһогасіа зирегіог, мен кеуде-акроми-
алдық артерия қантамыры, а.іһогасоасготіаііз,
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
4. Тісшеленген алдыңғы бұлшықеті,
т.зеггаіиз апіегіог, сыртқы пішіні жалпақтау
келіп, қолтық қуысының медиальды қабырғасын
құрауға қатысады. (№199, 200, 201-суреттерді
қараңыз). Бұл бұлшықет тісшеленіп 8-9 қабыр-
ғаның сіңірлік доғаларынан басталып, жоғары
және сыртқа қарай бағытталып, қабырғалардың
сыртқы бетін жауып, жауырын сүйегінің меди-
альды қырына барып бекиді.
Қызметі: Жиырылған кезде жауырынды
сыртқажәне алға қарайтартып, қолды горизон-
талды жазықтықтан жоғары қарайтарту. Соны-
менқатар, бұлбұлшықет қолды көтеруге ықпал
ету мен қатар, жауырынды қозғалтпай ұстаған
жағдайда қабырғаларды көтеріп, кеуде қуысын
кеңейтіп, терең дем алу қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: кеуденің ұзын нерві, п.
іһогасісизіопдиз, арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етьут/дорзальды кеуде
артериясы, а.іһогасодогзаііз, мен кеуделіклате-
ралды артерия, а.іһогасіса Іаіегаііз, және қабы-
рғааралық артерия, а.іпіегсозіаііз, арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
Кеуденің аутохтондық немесе
терең бұлшықеттері
1. Қабырға аралық бұлшықеттер,
пнп.іпіегсозіаіез, қысқалау және жалпақтау
келіп, қабырғалардың аралығында орналасқан-
дықтан қабырға аралық бұлшықеттер деп ата-
лынады. Атқаратын қызметіне және орналасу-
ына қарай сыртқы, ішкі қабырға аралық және
ең ішкі қабырғалық бұлшықеттерге бөлінеді.
а) Қабырға аралық сыртқы бұлшықет-
тер, тт.іпіегсозіаіез ехіегпі, (198,202-суреттерді
қараңыз). Олжоғарыда орналасқан қабырғалар-
дың төменгі қырынан басталып, қиғаш бағытта
өтіп, төменгі қабырғаның жоғарғы жиегіне ба-
рыпбекиді.
Қызметі: Қабырғалардың аралығын алшақ-
татып, кеуде қуысын кеңейтіп, терең тыныс алу
қызметін атқарады.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Қабырға аралық
артқы артерия, а.іпіегсозіаіізрозіегіог мен ішкі
кеуделік артерия, а.іһогасіса іпіегпа, және
бұлшықет-диафрагмалдық артерия қантамыр-
лары, а.тизсиіорһгепІса арқылы қанмен қамта-
масыз етіледі.
ә) Қабырға аралық ішкі бұлшықеттер,
тт.іпіегсозіаіез іпіегпі, (№202, 203-суреттерді
қараңыз). Олтөменгі қабырғалардың жоғарғы
жиегінен басталып, жоғары жөне алға қарай
өтіп, жоғарғы қабырғалардың төменгі жиегіне
және қабырға астылық жүлгенің, зиісиз
зиһсозіаііз, ішкі қапталына барып бекиді.
Бұлбұлшықеттің нервтендірілуі мен қанмен
қамтамасыз етілуі қабырғалық сыртқы бұлшық-
еттермен бірдей.
ҚызметнКеуду қуысын тарылтып, демді
сыртқашығару қызметінатқарады.
б) Аса ішкі қабырға аралық бұлшықет,
тт.іп іегсозіаііз іп ііті. (№202-сур етті қараңыз).
Олішкі қабырға қапталында, бағыттас болыпор-
наласқан. Бұлшықеттіңартқы қабырғаастылық
бұлшықетпен шектелген.
Қызметі: Кеуде қуысын тарылтып, ауаны
сыртқа шығару қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: Қабырға аралық нервтер,
пп.іпіегсозіаіез, арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Артқы қабырға
аралық артерия, аа. іпіегсозіаіезрозіегіогез, ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Қабырға астылық бұлшықеттер,
піт.зиЬсозіаіез. (№202-суретті қараңыз). Ол
гөменгі 8-12 қабырғалардың омыртқалық
ұшының ішкі бетінде қиғаш бағытга орналас-
қан 4-жұп бұлшықеттерден тұрады. Бұл бұл-
шықет кеуденің ішкі қиғаш бұлшықеттері
202
МҮОЬОСІА
М. зіетосіекіотазіоігіеиз
М. отоһуокіеиз (ұепіег іпГегіоғ)
М. ігареиіиз
М. зиЬсіаұІиз
М. ресіогаііз тіпог
М. Іаііиітиз (іогаІ
V. зиЬсІауІа
М. дейоідеих
М. согасоЬгасһіаІв
М. Ьюера Ьгасһіі
М. яеггашв апіегіог
М. Ьгасһіаіһ
Ьіпеа агсиаіа
Ғаміа ігапзүегзаік
А. Гетогаій
Аропеигозі»
т. ЬісІріІБ
Ьгасһіі
Тепгіо т. Ьісіріііз
Ьгасһіі
М. рейогаій
гтуог
Ғаміа іһогасіса
. гесіиз аЬдотіпЁ
Іпіегеесію іепгііпеае
ЬІ£. Іп^иіпаіе
У.ГетогаіЕ
М. ругаткіаіія
а$сіа Іаіа
М. жігіисіог Іоп£іі5
Мт. іпіегсойаіез
ехіеті
Ғипісиіия
репиаіісиз
іаіш 5арһепи$
т. іпіегсояаіез
іпіеті
N. Гетогаій
М, іепвог Газсіае Іаіае
М. зайогіиз
М. Ііюрвоаз
М. ресііпеиз
М. гесіиз Гетогіз
М. хсаіепиз апіегіог
лсаіепиз тегііиз
. хсаіепиз рояіегіог
М. отоһуокіеім (уепіег зирегіог)
V. іиваіагі» іпіета
. зиЬсІауіа
іпеа аіһа
Ұавіпа т. гесіі
аМотіПБ
(іатіпа розіегіог)
Үаеіпа т, гесіі
аЬгіотіпй
Оатіпа апіегіог)
М. ігапзүегеиз
аЬгіотіпй
Агітепісиіит Ііпеае
аІЬае
199-сурет. Тұлға бұлшықеттері (алдыңғы көрінісі) (оң жағынан үлкен кеуде,сыртқыгішкі,қиғаіп,тік іш
бұлшықеттері алыиып тасталынған, солжағынан- кеуденің беткей.іштің ішкі,сыртқы қиғаш және тік
бұлшықеттің бөлігі алынып тасталынған)
гөрізді, бір ерекшелігі ұзындау келіп, 1 -2 немесе
3 қабырғаны асып барып, жоғарғы қабырғаның
төменгі жиегіне барып бекиді.
Қызметі: Ііпкі қабырға аралық бұлшықетгер
тәрізді, кеуде қуысын тарылтып демді сыртқа
шығару қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: Қабырғааралық артқы не-
рвтер, п.іпіегсозіаіез розіегіогез, менбұлшықет-
диафрагма нерві, п.тизсиіо-рһгепіса, арқылы
нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Қабырға аралық
артқы артерия, аа.іпіегсозіаіез розіегіогез, ар-
қылы нервтендіріледі.
3. Кеуденің көлденең бұлшықеті,
203
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ерісопсіуіиз тесііаііх
М.ігісерз Ьгасһіі
М.Ьісерз Ьгасһіі-
М.гіеІіоіііеиз
М. іеге$ таіог
Ғозза ахіііагіх
М.зеггаіиз апіегіог
М.1аіІ55Ітц5 сіогаІ
Тгосһапіег тдіог
М.&1иіеи$ тахітив
М.іепзог Гавсіае Іаіае-
5
М. оЫіциив ехіетив
аЬсіотіпіа
М. зіетосіекіотазіокіеиз
М. ресіогаііз тарг
АГСЦ5 СО8ГаІІ5
М.гесіи5 аЬііотІпів
Іпіегәесііо іепсііпеа
ЬІпеа аіЬа
Зріпа іііаса апіегіог
зирегіог
200-сурет. Тұлға бұлшықетінің бедері (рельефі); бүйір көрінісі.
204
МҮОЬОСІА
М. таззеіег
М. 5іетос1еі4от аяіоісіеиз
М. сіеііоісіеив
М. ігарегіив
М. іп&азріпаіиз
М. іегез тіпог
М. іегев тфг
М. 1аіІ55іти5 сіогаі
М. аіиіеиз
тахітиз
М. ігісер5 Ьгасһіі
М. ресіогаііз тщог
М. зеггаіиз апіегіог
М. іепзог йасіае Іаіае
ТгасШя ШоііЬіаІв
М. оЫіцииа ехсетих
аЬсіотіпв
Аропеигозіз т. оЫічиі
ехіеті аЬсІотіпіз
201-сурет. Тұлға бұлшықеттері; оң жақ көрінісі, (беткейлік бұлшықеттер)
205
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
202-сурет. Кеуде және іштің артқы қабырғаларының бұлшықеттері;
(ішкі жағынан қарағандағы көрінісі)
206
МҮОГОСІА
М. віетоіһугокіеи
М. зісгпоһуокіеиз
Ғазсіа епсіоіһогасіса
М. сгетазіег
Агсиз Іііоресііпеих
Ьасипа уазогит
Оіарһга^та
(рагз зіетаііз)
Оіарһга§та
(раг$ со5іа1і$)
Ьі§. Іп§иіпа1е
Ьасипа ти^сиіопіт
М. оЫідииз іпіетиз
аЬгіотіпіз
Үа&іпа т.гесгі аЬсіотіпі
(Іатіпа розіегіог)
М. ігапзұегзиз
аЬсІотіпІз
М, оЫірии^ ехгетиз
аЬсІотіпій
М. ігап5Уег5и$
аЬгіотіпіз
М. гесіи$ аЬгіотіпіх
Ғазсіа ігап$уег$а1і$
Апиіиь итЬііісаІіз
Ъіпеа аІЬа
Асітепісиіит Іілеае аІЬае
Сапаій оЬіигаіогіцз
МетЬгапа оЫигаіогіа
М. кіегаоіһугоісіеиз
(сыртқа кайырьсіганы)
Мт. іпіегсозіаіез
Іпіеті
М. ігапзуегзиз
іһогасіз
М. І1іор$оа$
Апиіиз іп§иіпа1і$
ргоҒипйия
N. Гетогаііз
Ғипісиіоз зрегтагісиз
А. іііаса ехіета
V. іііаса ехіегпа
203-сурет. Гұлга бұлшықеттері мен шандырлары; іпгінен қарағандағы көрінісі
тЛгапзүегзиз іһогасіа. (№2О2-суретгі қарацыз).
Олжалпақ желпуіштәрізденіп, кеуде қуысының
алдыңғы қабырғасының ішкі бетінде орналас-
қан. Бұл бұлшықет: төс сүйегІ денесшіңтоменгі
бөлігінен және оның семсерлік ұшынан,
ргосеазиз хірһокіеиз, басталып, жоғарғы және
латералды бағытта өтіп, 3-4 қабырғалардың ше-
міршектік бөлігінің ішкі бетіне барып бекиді.
Қызметі: Кеуде қуысын тарылтып, демді
сыртқа шыгару қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: Қабырға аралық нервтер,
пп.іпіегсоМаІез, арқылы нервтендіріледі.
207
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Қанмен қамтамасыз етілуі: Кеуделік ішкі ар-
терия, а. іһогасіса іпіегпа, қантамыр арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
4. Қабырғаларды көтеруші бұлшықет-
тер, пнп.іеуаіогез созіагит (№202-суреттерді
қараңыз). Бұл бұлшықеттек қана омыртқа баға-
насыныңкеуде аралық бетінде, кеуде маңында
айқын байқалады.Бұлбұлшықеттер арқаныжа-
зып тік ұстаушы бұлшықеттің, т.егесіогзріпае
астында орналасқан. Ол жоғарғы 2-кеуде омыр-
тқалардың көлденең өсінділерінен басталып,
төмен және латералды бағытта өтіп, бұлшықет-
тер талшықтары шашырап, төменгі қабырғалар-
дың бұрыштарына қарай өтіп, бір немесе екі
қабырғаны аттап барып бекиді. Бұлшықеттердің
талшықтарыұзынжәне қысқа бұлпіықеттерге
бөлінеді. Қабырғаларды көтеруші ұзын бұлшы-
қет, тт. Іеуаіогез созіагит ІопдіЬүр қабырғаны
аттап барып қабырғалардың бұрышына барып
бекісе, қабырғаларды көтеруші қысқа бұлшы-
қеттер, тт.Іеуаіогез созіагит Ьгеүез қысқалау
келіп, көршілес қабырғалардың бұрышына ба-
рып бекиді.
Қызметі: Қабырғаларды көтеріп, тыныс
алуға қатысу.
Нервтендірілуі: Қабырғалық невртер,
пп.зріпаіез мен қабырға аралық нервтер, пп.
іпіегсозіаіез арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Қабырғааралық
артқы артерия, аа.іпіегсозіаіез розіегІогез ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Кеуде бұлшықеттердің
фасциялық қабықшалары
Кеуде бұлшықеттерінің фасциялық қабық-
шалары, һазсіа ресіогаііз беткей және тереңде
орналасқан табақшаларға бөлінеді.
1. Кеуде бұлшықетінің беткей орнала-
сқан фасциялық қабықшасы, Іашіпа
зирегНсіаІіз ол үлкен кеуде бұлшықетінің сыр-
тқы бетін көмкеріп орналасқан. Бұлфасциялық
табақшаның жоғарғы бөлігі бұғана сүйегімен
бітіссе, медиалды бөлігі мен латералды бөлігі
алдыңғытісшеленген бұлшықеттің фасциялық
қабықшасына ұласады. Төменгі жиегі құрсақ-
тың фасциялық қабықшасымен жалғасқан.
2. Кеуде бұлшықетінің терең фасция-
лық қабықшасы, Іатіпа рго/ипсіа бұғана ас-
тылық ойықтың, Іозза іпігасіасісиіагіз тұсында
кіші кеуделік бұлшықет, т.ресіогаііз тіпогпен
бұғана астылық бұлшықеттің, т.зиЬсІаүіиз фас-
циялық қабықшасын құрап, жауырын сүйегінің
құстұмсық өсіндісіне, ргосеззиз согасоісіеизЬ&-
рып бекиді. Бұл фасциялық қабықша қолтық
шұңқырының, іозза ахіііагіз тұсында тығызда-
лынып, т. ресіогаііз та]огт:емент'\ жиегінен ар-
қаның аса жалпақ бұлшық-етінің, т.Іаііззітиз
і/ол$ітөменгіжиегіне қарайасыптусіп, қолтық-
тың фасциялық қабықшасы, Іазсіа ахіііагіз мен
қабырға аралық сыртқы бұлшықеттің фасция-
лық қабықшасын құрауға қатысады.
3. Бұғана-кеуделік фасция, Іазсіа
сіаүіоресіогаііз, ол кеуденің терең фасциялық
қабықшасының тікелей жалғасы болып санала-
ды. Негізгі қызметі бұғана астылық ойыстың
маңында едәуір қалыңдап, бұғана астылық қан
тамырлар мен нервтердің қынабын құрауға
қатысады.
4. Ішкі кеуделік фасция, Іазсіа
епНоіһогасіса ол кеуде қуысының ішкі бетін
көмкеріп, ішкі қабырға аралық бұлшықеттің, т.
іпіегсозіаііз іпіегпа қабырға астылық бұлшы-
қеттің, тт. зиЬсІасіизфлслузлхлс қабықшасын
құрайды.
Диафрагма
(Көкет)
Диафрагма немесе көкет, сііарһгадта
кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұрушы
жәнетыныс алуға, құрсақ қуысындағы қысым-
ды реттеуде елеулі қызмет атқаратын жалпақ,
бұлшықет-апоневрозды мүше болып саналады.
(№204-суретті қараңыз).
Сыртқы пішіні күмбез тәрізді келіп, кеуде
қуысына қараған беті дөңестеу, құрсақ қуысы-
на қараған бетіойыстау келген. Сыртқы пішіні-
нің күмбез төрізді болып келуі көршілес беттесіп
орналасқан мүшелерге тікелей байланысты.
Бұлшықеттік талшықтары жұқалау және
жалпақтау болып орналасқан. Бұлшық еггері
кеуде қуысының төменгі апертурасынан баста-
луына байланысты үш топ бұлшықеттерге
бөлінеді.
1. Бел бөлімі, рагз ІитЬаІіз, оң және сол
жақтық аяқшаны құрап, бел омыртқалардан
басталады. (№204-суретті қараңыз).
Диафрагма бұлшықетінің бел бөлімінің оң
жақтық аяқшасы, сгиз сіехігит сііарһгадтаііз, ол
1-4 бел омыртқалардан басталса, сол жақтық
аяқшасы, сгиз зіпізігит сііарһгадтаііз, сәл жо-
ғарырақ 1-3 бел омыртқалардан және доға
тәрізді иіліп орналасқан медиалды және лате-
ралды байламалардан, Іід.агсиаіит тесііаНз еі
Іаіегаііз басталады.
а) Медиалді доға тәрізді байламы,
Іід.агсиаіит теНіаІе, доға төрізді иіліп, тығыз
дәнекер тканнан тұратын байламы, ол үлкен бел
бұлшықеттің, т.рзоазта]огтъі?ыз тканды шан-
дырынан басталып, 1 -бел омыртқасының көлде-
208
МҮОЬОСІА
Рагз жетаііз
діарһгаетаіі^
204-сурет. Диафрагма немесе көкеттің төменгі бетінің көрінісі
неңөсіндісіне бекіп орналасқан. (№204-суретті
қараңыз).
ә) Латералді доға тәрізді байламы,
Іід.агсиаіитІаіегаіе. (№204-суреттіқараңыз). Ол
белдіңтекше тәрізді бұлшықетінің, т.диагігаіиз
ІитЬогит сыртқы бетін бүркемшелей келіп, 1-
бел омыртқаланың қабырғалық өсіндісінен ба-
сталып, 12-қабырғаға барып бекиді.
Диафрагманың бел бөлімінің медиалды
бұлшықетталшықтары өрлеме бағытта етіп, бір-
бірімен өзара айқасып, қолқа мен кеуделіклим-
фатикалық арнаның өтетін қолқалық саңылау-
ын, һіаіиз аогіісиз құрайды. (№204, 205-сурет-
14-163
терді қараңыз). Бұл тесікшеден жоғарырақ, ме-
диалды аяқшалары алшақтап тағы да бір-бірімен
өзара айқасып, өңеш, езорһадиз пен кезбе
нервтің, п. уадизсабагы өтетін өңештік саңылау-
ын, һіаіиз езорһадиз құрап, одан әрі диафраг-
маның шандырына ұласады.
Сонымен қатар, диафрагманың белдік бөлі-
гінің екі жақтылық аяқшасы мен қабырғалық
бөліктерінің аралығында бел-қабырғалық үш-
бұрыш, ігідопит ІитЬосозіаІізорналасқаіі. Оң
жақтық бел-қабырғалық үшбұрыш арқылы сы-
ңарвена, у.агудоз мен іштікүлкен, кіші нервтер,
пп.зріапсһпісі өтсе, сол жақтық бел-қабырға-
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Сепігит
іепйіпеит-
Рагч ІитЬаІі.ч
йіарһгайіпаііь
Рагч чісгпаһч (ЬарҺга^таіҚ-
М. іііорчоаз
Сгик йехігит
йіарһ гает аііч
Ғачсіа
іһогасоіитһаігк
Гі&. агсшііит
Іаіегаіе
І.іҚ агсиаіипк
тегііаіе
М. рчоач пцуог -
(кесілген)
М. іііасич-^
Ніаіич аогіісич
_М. рчоач тІпог
М. рчоач та}ог
М. іііасич
Ғахсіа Іііаса
! ачсіа !а(а
Н іаіич
чарһепич
Ьіё. агсиаіит
тейіапит
Ніаіич
ечорһайеич
Рагк сочіаііч
<іІарһга£таііч
Ғогатеп ұепае
сауае іпГегіогіх
М. оһіигаіогіич (
ехіегпич *
Сгик чіпі.чігит
гііарһгаётаііч
М. чиайгаіи.ч
ІитЬогит
205-сурет. Көкет пен іштің артқы қабырғаларының бұлшықеттері;ішкі бетінің көрінісі
(оң жақтық бел шаршы бұлшықеті мен үлкен және кіші бел бұлшықеттерінің кейбір бөліктері
алыныптасталынған)
лық үшбұрыш арқылы симпатикалық бағана,
Ігипсиз зутраіісиз өтеді. Бел-қабырғалық
үшбұрыштың немесе саңылаудың кеуде қуысы-
на қараған беті тек қана кеуделік фасциялық
қабықшамен және плеврамен жауып орналас-
са, құрсақ қуысына қараған беті, құрсақтық
фациялық қабықшаменжәне ішастармен көмке-
рілген.
2. Қабырғалық бөлігі, рагз созіаііз кеуде
торының 6-7 төменгі қабырғалардың ішкі беті-
нен және құрсақтың көлденең бұшықетінің
гісшеленіп басталатын аралығынан басталып,
өрлеме бағытта өтіп, көкеттің шандырлы
қабықшасының орталығына, сепігит іетішеит
ұласады.
3. Тостік бөлігі, рагз зіегпаііз өте нәзік,
жіңішкелеу болып орналасқан. (№204,205-сурет-
герді қараңыз). Ол төс сүйегінің семсерлік
өсіндісінен басталса, қабырғалық бөлігі 7-12
қабырғалардың шеміршектік бөлігінен баста-
лып, өрлеме бағытта өтіп, диафрагманың шан-
дырлық орталығын құрауға қатысады. Сонымен
210
МҮОЬОСІА
қатар, төстік бөлігі мен қабырғалық бөліктің ара-
лығында, төс-қабырғалық үшбұрыш, ігідопит
$іегпосо8Іа}і8 айқын байқалады. Төс-қабырға-
лық үшбұрыштардың кеуде қуысы мен құрсақ
қуысына қараған беттері, фасциялық қабықша
мен сероздық қабықша арқылы көмкерілген.
Бұл үшбұрыштардың маңында диафрагмалдық
жарық жиі байқалады.
Шандырлық орталықтың, сепігит
іепгііпеит сыртқы пішіні күмбез тәрізді, дөңес
жағы кеуде қуысына, ойыс жағы құрсақ қуысы-
на қарап орналасқан. Кеуде қуысына қараған
және жүрекпен беттесіп орналасса, құрсақ
қуысына қараған беті бауыр, асқазан, көкбау-
ырмен беттесіп, орналасқан. Диафрагманың
іштастармен көмкерілген төменгі бөлігі: бүйрек,
бүйрекүсті және ұйқы безімен беттесіп орналас-
қан. Сонымен қатар, диафрагманың күмбезінің
оң жақтық және сол жақтық бөлігі ажыратыла-
ды. Оң жақтық күмбездіңтөбесі 4-қабырғалар-
дың тұсында орналасса, сол жақтық күмбез 5-
қабырғаның тұсына сәйкес келеді. Диафрагма
бұлшық еттері жиырылғанда шандырлық орта-
лығы жалпайып, кеуде қуысы кеңейіп, тынысты
кеңейтіп, терең тыныс алуға жағдай жасайды.
Қызметі: Диафрагма (көкет) тыныс алу мен
іштің қуысындағы қысымды реттеуші бұлшық
еттік мүще болып саналады.
//ервтедд/рм^У.-Диафрагмалық нервтер, ші.
рһгепіси$ арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етіледі: Жоғарғы,
төменгі диафрагмаларды артериялар,
аа.рһгепісае $ирегіог еі іпіегіог арқылы және
перикард-диафрагмалдық артерия, а.регісаггіо-
рһгепісаа^үулхы. қанмен қамтамасыз етіледі.
Іштің бұлшықеттері мен
фасциялық
қабықшалары
Іштік аймақ
Іш аЬгіотеп — тұлғаның алдыңғы кеуде мен
жамбастың аралығындағы аймақ болып санала-
ды. (№135-суретті қараңыз). Жоғарыда төс
сүйегінің семсерлік өсіндісі мен 12-қабырғаға
дейінгіқабырғалықдоғамен, агсиз со$іа!і$ шек-
телсе, бүйір қапталы артқы қолтықтық сызық-
шамен, Ипеаахі11агі$ро$іегіогшектелсе, төменгі
екі жақтық шекарасы мықын сүйегінің қырқа-
сының алдыңғы бөлігімен шаптық байлам, Ид.
іпдиіпаіе мен шап сүйегінің көтеріңкісі, роп$
риЫ$ арқылы шектелген.
Құрсақ қуысында орналасқан мүшелердің
орналасу орнын, олардың топографиясын жете
түсіну үшін, ойша шартты түрде горизонталды
бағытта жүргізілген жоғарғы және төменгі сы-
зықша арқылы үш этажға (қабатқа) бөлінеді.
Жоғарғы горизонталды қабырғааралық сы-
зықша, Ипеае Ысо$іагіит, ол 10-қабырғалардың
шеміршектерінің аралығында горизонталды
бағытта орналасқан. Төменгі горизонталды сы-
зықша мықын сүйегінің қылқанаралық сызық-
шасы, Ипеае Ы$ріпагито^паласураи. Ол мықын
сүйегінің жоғарғы қылқандарының аралығын-
дағы сызықша болып саналады. Бұл екі горизон-
тальді бағытта орналасқан сызықша ар-қылы
құрсақ аумағы: жоғарғы іштік аумаққа, гедіо
еріда$ігіит, аралық іштік аумаққа, гедіо
те$ода$ігіит және төменгі іштік аумаққа, гедіо
һурода$ігіит бөлі неді.
Сонымен қатар, бұл аймақтар, іштің тік
бұлшықетінің бүйір қапталын жанай екі жақты
вертикалды бағытта орналасқан сызықша ар-
қылы әр аймақтар кішілеу келген үш аймақ-
тарға бөлінеді.
1. Жоғарғы іштік аймақ, гедіо еріда$ігіитг
қабырғалардың шеміршекастылық оң және сол
жақтық аймағына, гедіоһуросһопгігіса гіехіга еі
$іпі$іга, бөлінеді.
2. Ортаңғы іштік аймақ, гедіо те$ода$ігіит
оң жөне ол жақтық іштік бүйір аймаққа, гедіо
аЬгіотіпа1і$ 1аіега1і$ гіехігит еі $іпі$ігит, және
кіндіктік аймаққа гедіо итЫ1іса1і$^мнеҚ\.
3. Төменгі іштік аймақ, гедіо $иЬеріда$ігіит,
қасаға аймаққа, гедіо һурода$ігіит, шаптық ме-
диальды және латералды аймаққа, гедіо
Іпдиіпа1і$ тегііа!і$ еі 1аіега1і$, бөлінеді.
Іштің бұлшықеттері
Іштің бұлшықеттері іш қуысының алдыңғы,
бүйір жөне артқы топ бұлшықеттерінен тұра-
ды. Топографиялық орналасуына қарай құрсақ
бұлшықеттері: алдыңғы бүйір және алдыңғы
топтарға бөлінеді. (№197,198,199,200,201-сурет-
терді қараңыз).
Іштің бүйір топ бұлшықеттері. Бүйір бұл-
шықеттері жалпақтау келіп, бір-бірімен бет-
тесіп, қиғаш жөне көлденеңжауыпорналасқан
үш жұп бұлшықеттерден тұрады. Бұл бұлшы-
қеттердің жалпақтау келген шандырлары неме-
се апоневроздары медиалды бағытта бір-біріне
қарама-қарсы өтіп, айқасып, іштің тік бұлшық-
етінің қынабын құрауға қатысады.
1. Іштің сыртқы қиғаш бұлшықеті,
т.оЫіди$ ехіегпизаЬгіотіпі$, (197, 198, 199, 206-
суреттерді қараңыз) іштің бұлшықеттерінің
ішіндегі ең беткей орналасқан бұлшықетболып
саналады. Бұл бұлшықеттіңталшықтары тісше-
211
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
леніп, төменгі 8 қабырғалардан басталады. Еске
сала кететіи бір жәй; жоғарғы 5 тісшелері ал-
дыңғы тісшеленген бұлшықеттің, т.зеггаіиз
апіегіог, аралығынан басталса, төменгі 3 тісше-
лері арқаның аса жалпақ бұлшықетінің тісше-
лерінің аралығынан тісшеленіп басталады.
Бұлшықет талшықтары, қиғаш бағытта алға
жәнетөмен қарай өтіп, апоневроз қабықшасы-
на ұласады. Апоневрозды қабықшаның жоғарғы
бөлігі горизонталды бағытта өтіп, іштің тік
бұлшықетінің қьінабының алдыңғы қабырғасы
мен іштің шандырлы ақ сызықшасын, Нпеа аІЬа
құрауға қатысады. Апоневрозының төменгі
бөлігі мықын сүйегі қырқасының сыртқы ерін-
іне барып бекісе, апоневроздың ортаңғы
бөлігініңтөменгіжиегі ішіне қарай қайырылып,
шап, өзекшесінің науашығын немесе шап бай-
ламын, Іід.іпдитаіе немесе шаптың доғашығын,
агсиз іпдиіпаііз, құрайды. Апоневроздың ор-
таңғы бөлігінің шат қасағасының маңындағы
бөлігі, шат сүйегі қасағасының тұсында екі
аяқшаға айырылып, медиальды аяқшасы, сгиз
тедіаііз, симфизге барып бекісе, латералды
аяқшасы, сгад/а/ега/л^шатсүйегініңтөмпешігі-
не, ІиЬегсиІит риЫсит барып бекиді. Аралы-
ғындағы үшбұрышты саңылау аяқша аралық
фиброздық ткаидар, ЫЬгае іпіегсгигаіез, немесе
доға тәрізденіп, иіліп орналасқан байламаны,
Іід.Іасипаге, құрайды. Сайып келгенде, сыртқы
қиғаш бұлшықеттің аяқша аралық қуысты не-
месе шаи өзекшесінің беткей тесігін, аппиіиз
іпдиіпаііз зирегіісіаііз, құра йды.
Қызметі: Іштің қуысындағы қысымды рет-
теуші бұлшықет болып саналады. Бір жақты жи-
ырылған кезде: тұлғаны қарама-қарсы жағына
қарай бұрып, жамбас сүйегін бекемдесе, екі
жақтық бөлігібірдей жиырылған кезде кеудені
алга тартып, омыртқа бағанасын бүгу қызметін
атқарады.
Нерв-іеидірілуі: Қабырға аралық нервтер,
пп. іпіегсозіаіез мен мықын-құрсақтық нерві,
п. Ціоһуродазігісиз, арқылы нервтендіріледі.
Няяа іһогасоІитЬаІк М- егееЮг *’"іае
206-сурет. Арқа және іш бұлшықеттері (2-ші қатардагы бел омыртқасының горизонтальды кесіндісі)
212
МҮОЬОСІА
эіыЬэгп
/ЭІІЛІЛЛЭІПІ ЗіЛГІІІ
эЬлэібі гіл'У
гіІБГііиЗПІ хібЧ .
хіліріібо .1/
ХІГГПОІХЭ
гіпі гпоккк
?іпігпоЬгіі; гііігл .М
Ю7і . ггі ііГііім;’/
-ЭІБІЬЭГП гілЭ
1ЭІ?ЕГПЭІЛ/
гццріісіо .М
/мгпэіпі
ипігпоЬгк
иіг,оиглкм|Л
ІГП9ІХ9 ІМрІИо ,ГП
ліэои) гіпігпоЬгйі
(П'ЛГ,ІТЭЭПО‘И ГІЫГШі
207-сурет. Шап өзегінің
алдыпаіі қарағандагьг көрінісі
ніһЬіпил/ц М'
гпихэГЬі .^іЗ
Қанмен қамтамасыз етзлуғ/Қабырға аралық
артқы артерия, а.іпіегсозіаіізрозіегіог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Іштің ішкі қиғаш бұлшықеті,
т.оЫідииз іпіегпиз аЫіотіпіз (№197, 198, 206,
207-суреттерді қараңыз) жалпақтау келіп, сырт-
қы қиғаш бұлшықетгің қапталында орналас-
қан. Ол шап баиламының 2/3 бөлігінен, мықын
сүйегінің аралық ернінен, ІаЫит іпіегтедіит
және арқаның кеуде-арқалық фасциялық
қабықшасынан, іазсіа іһогасоІитЬаІіз бастала-
ды. Бұлшықет талшықтары желпуіш бағытта
өтіп, артқы бөлігі вертикальбағытта этіп, төменгі
3-4 қабырғаның сыртқы бетіне барып бекісе,
қалған бұлшықеттердің латералды қапталында
апоневрозға ұласып, одан әрі екі жапырақшаға
бөлініп, тік бұлшықеттің қынабын жоне орталық
сызықшалар маңында іштік дәнекер тканды ақ
түсті сызықшасын, Ііпеа аІЬа, құрайды. Бұл
бұлшықеттің төменгі қиғаш бағытта орналасқ-
ан бұлпіықетгік таліпықтары шап өзекшесінің,
сапаііз іпдиіпаііз жоғарғы қабырғасын құрай-
ды.
Қызметі: тыныс алуға және іштің қуысын-
дагы қысымдыреттеуші бұлшықет болып сана-
лады. Бір жақты жиырылған кезде тұлғаны жи-
ырылған жағына бұрады.
/іервтсндірілуі: қабырға аралық нервтер,
пп. іпіегсозіаіез, мен мықын-іштік нерві,
п.іііоһуродазігісиз, және мықын-шаптық нерві,
п. іііоіпдиіпаііз, арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Қабырға аралық
артқы артерия, а.іпіегсозіаііз розіегіог, мен
құрсақ үстілік жоғарғы жөне төменгі артерия-
лар, аа.ерідазігіае зирегіог еі іп/егіог, арқылы
қаимен қамтамасыз етіледі.
213
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. оЫічииз
іпіети5
аһгіотіпІ5
(кссіп, сыртка кайы-
рып корсетілген
Аропеиго5І5
т. оЫідиі ехіеті
аЫ1отІпі$ (кесіп,
сыртка қайырылган
Апиіик іп£оіпаІІ5
ргоГилгіи.5
Ғахсіа ігап5Уег5а1І5
Уаёіпа т. геогі аһгіотіпі$ (Іатіпа розіегіог)
М. сгетакіег
М. Ігап5ұег$и5
аЬйотІпік
(кесіп, сыртьіна
кайырып корсетілген)
Ьіпеа агсиаіа
Уайіпа т. гесгі
(Іатіпа апіегіог)
А.и ұұ. еріеазігісае
іпГегіогез
. гесіцх аЫотіпк
(кесілгені)
ЬІ8- геЙехит
пі5 Іаіегаіе
Апиіиз іп£иіпа1і$
5ирегіісіаһ5
Го5 тейіаіе
АпиІи$ іп£иіпа1І5
ргоГипсІи$
Ғипісиіи$ $регтагіси$
(кесілғені)
Таіх ігі£иіла1і$
(ІеШІО €00)0001^05)
208-сурет. Шап өзегінің алдыиан қараншдағы көрінісі
(оң жақтан көлденең шандыр корінеді, терең шап сақинасы)
3. Іштің көлденең бұлшықеті,
т.гіапзуегзиз аЬгіотіпіз, сыртқы пішініжалпақ-
тау келіп, іштің бүйіртоп бұлшықеттерінің қуыс-
тыққа қараған бетінде көлденең бағытта орна-
ласқан. Олтәменгі қабырғалардың шеміршектік
бөлігі мен көкеттің қабырғалық бөлігінен тісше-
ленген бұлшықетталшықтарының аралығынан,
кеуде-бел фасциялық қабықшадан, мықын
сүйегінің қырқасының ішкі ерінінен және шап
байламының латералды 2/3 бөлігінен бастала-
ды. Одан әрі көлденең бағытта өтіп, іштің тік
бұлшықетінің бүйір қапталында апоневроз
қабықшасына ұласып, тік бұлшықеттің қына-
бын және фиброздық қабықшаның ақ сызық-
шасын, Ппеа аІЬа құрайды. Бұл бұлшықеттің
төменгі қиғаш бағытта орналасқан бұлшықеттік
галшықтары шап өзекшесінің, сапаііз іпдиіпаііз
жоғарғы қабырғасын құрауға қатысады.
Қызметі: тыныс алуға және іштің қуысын-
дағы қысымды реттеуші бұлшықет болып сана-
лады. Бір жақты жиырылған кезде тұлғаны жи-
ырылған жағына бұрады.
Нервтендірілуі: қабырға аралық нервтер,
пп.іпіегсозіаіез, мен мықын-іштік нерві
п.іііоһуродазігісиз, және мықын-шаптық нерві,
п. Піоіпдиіпаііз, арқылы ңервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: Қабырға аралық
артқы артерия, а.іпіегсозіаііз розіегіог, жөне
ішүстілік жоғарғы және төменгі артерия-
лар, а.ерідазігісае зирегіог еі іпіегіог арқылы
214
МҮОЬОСІА
Іпіееитепіит соттипе
М. гесіи$ аЬботіпіх
Зіетит
М. іпіегсоііаІіз
ітегпиз
„ .. М.оЫідииз
СаПіІаео ехіетиз
С08іа1і5 аЬгіотіпгі
Оіарһга£та (рагк хіетаһз)
Б
Мпеа аІЬа
Регііопеит рагіеіаіе
М. ігапкұегзт
аЬг1отіпі8
Ғазсіа ігапяүегзаіі'; ұакіпа т.гесіі аЬйотіпіз
(іатіпа розіегіог)
Оіарһга^та
(раг<і сомаііз)
Уаёіпа т. гесіі аЬгіотіпгі (Іатіпа апіегіог)
М. гесіиз аЬботіпь
Аропеиго*іі.5 т. оЫічиі
ехіегт аЫІотіпіз
Аропеигокіз т. оЫідиі
. .1 іпіеті аЬгіотіпһ
М.оЫщииз ехіегпиу
аЬгіотіпгі
В
Аропеигом^ т.оЫщиі
ехіеті аЬ(1отіпі.ч
М. оЫіцииз іпіегпик
аЬгіотіпіз
Регііопеит рапеіаіе
Ғазсіа ігашүепіаіія
М. ругаткіаііз
М. гесіиа аЬботіліи
М.
ігап5Үег5и8
аЬсіотіпіз
г
Ғазсіа Ігап5Үеп>аІІ5
ГІ&. итЬіІісаІе тегііапит
Регііопеит рагіеіаіе
209-сурет. Әр түрлі деңгейдегі іштің тік бүлшықеттерінің қынаптары:
(іштің алдыңғы қабырғасының көлденең кесінділері)
А - семсер тәрізді өсінді тұсында
Б - доға сызықтан жоғары
В - доға тәрізді сызықтан төмен
Г- шат симфизінің үстінен
және бұлшықет-диафрагмалық артерия,
а.тизсиіорһгепіса арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
Іштің алдыңғы топ
бұлшықеттері
Іштің тік бұлшықеті, т.гесіиз аЬсіотіціз ол
шандыр қабықшаның бүйір қапталында, сырт-
қы пішіні жалпақтау келіп, төссүйегінің сем-
серлік өсіндісінен, шат сүйегінің қасағасына
дейінгі аралыққа бойлай орналасқан жұп
бұлшықеъ (№207, 208, 209-суреттерді қараңыз).
Бұл бұлшықет қабырғаның 5-7 шеміршектік
бөлігінен және төс сүйегінің семсерлік
өсіндісінен басталып, төмен қарай бағыт алып
жіңішкелеу келіп шат сүйегінің төмпешігі,
ІуЬегсиІитриЫсит мен қасағасының, зутрһузіз
риЫса аралығына барып бекиді.
Тік бұлшықетінің ерекшелігіне тоқтайтын
болсақ, көлденең бағытта кіндіктік сақинадан,
аппиіиз итЫІісаІіз жоғары орналасқан екі, төме-
нірек, бір кейбір кезде байқалмайтын аралық
сіңіршелер, іпіегзесііопез Іепсііпеае арқылы
бірнеше сегменттерге бөлінеді.
2. Пирамида тәрізді бұлшықеті, т.
руіаткіаііз сыртқы пішіні пирамида тәрізді бо-
лып келгендіктен пирамида тәрізді бұлшықет
215
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
депаталынады. (№208,209-суреттерді қараңыз).
Бұл бұлшықет, іштің тік бұлшықетінің шат сүйе-
гіне бекитін жерінің алдыңғы қапталынан бас-
талып, өрлеме бағыттаөтіп, іштің бұлшықеті апо-
неврозының ақ сызықшасына, Ііпеа аІЬа, барып
бекиді.
Қызметі: іштің қуысындағы қысымды рет-
теуші бұлшықеттердің қатарына жатады. Қыз-
меті: жиырылған кезде іштің апоневрозды ақ
сызықшасын, ІіпеааІЬа керу.
Нервтендірілуі: қабырғааралық артқы нерв-
тер, пп.іЫегсозІаіезрозіегіогезмен мықын-іштік
нервтер, п. Піоһуродазігісиз арқылы нервтенді-
ріледі.
Қанменқамтамасыз етілуі: қабырғааралық
артқы артерия, а.іпіегсозіаііз розіегіог мен
ішүстілік жоғарғы жөне төменгі артериялар,
а. ерідазігісае зирегіог еі іЫегіог ар қ ылы қанме н
қамтамасыз етіледі.
Іштің алдыңғы және бүйір топ бұлшықет-
терініңжалпы қызметі:
1. Кеуде торынтөментартып, омыртқа баға-
насын алға қарай иіп, тыныс алу қызметін атқа-
рып қана қоймай, іштің қуысындағы қысымды
реттеу қызметін атқарады.
2. Екіншіден, біржақты жиырылған кезде
омыртқа бағанасы жиырылған жағына қарай
бұрау.
3. Құрсақтың сыртқы қиғаш бұлшықеті жи-
ырылған кезде омыртқа бағанасы қарама-қарсы
жағына қарай бұрылады.
4. Ішкі қиғаш бұлшықеті жиырылған кезде
омыртқа бағанасы жиырылған жағына қарай
бұрылады.
Іштің артқы топ
бұлшықеттері
Белдің шаршы бұлшықеті, т.диасігаіиз
ІитЬогит оліштіңартқы қапталыңда, 12 қабыр-
ға мен мықын сүйегі қырқасының аралығында
орналасқан, сыртқы пішіні шаршы тәрізді жал-
пақ бұлшықеттің талшықтары алдыңғы және
артқы топ болып екі бөлікке бөлінеді:
а) алдыңғы бөлігі — мықын сүйегі қырқа-
сының ішкі ернінен, ІаЫит іпіегпит және бел -
мықын байламынан, Іід. ИіоІитЬаІе басталып,
12-қабырға мен кеуде омыртқасына барып бе-
киді.
ә) артқы бөлігі — ол да мықын сүйегінің
қырқасынан және бел-мықын байламынан бас-
талып, өрлеме бағыттаетіп, 1-4 беломыртқалар-
дың көлденең өсіндісіне барып бекиді.
Қызметі: бір жақты жиырылған кезде, мы-
қынсүйегінжоғарыкөтерумен қатар, 12-қабыр-
ғаны төмен тартып, омыртқа бағанасының бел
бөлігін бүксе, екі жақ бөлігі бірдей жиырылған-
да омыртқа бағанасының бел бөлігін шалқайта-
ды.
Нервтендірілуі: қабырғааралық нервтер,
п.іігіегсозіаіезмен белнервтері, пп.ІитЬаІезау-
қылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: қабырға асты-
лық, бел және бел-мықын артериялары арқы-
лы, аа.зиЬсозІаІіз, ІитЬаІІ5, іІіоІитЬаІіз, қанмен
қамтамасыз етіледі.
ІШТІҢ АПОНЕВРОЗЫ МЕН
ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАСЫ
Іштің тік бұлшықетінің
қынабы
Іштің тік бұлшықеті, т.гесіиз аЬсіотіпізррне-
кер тканды қынабтың үадіпа т.гесіиз аЬсіотіпіз
ішінде орналасқан. (№208, 209-суреттерді қара-
ңыз). Тік бұлшықеттің қынабы іштің жалпақ үш
бұлшық еттерінің апоневроздарынан құралған.
Қынаптың алдыңғы және артқы қабырғала-
ры ажыратылады. Қабырғаларының құрылысы
біркелкі орналаспаған. (№209-суретті қараңыз).
1. Тік бұлшықет қынабының кіндіктен жо-
ғары деңгейінің құрылысы:
а) Алдыңғы қабырғасы: сыртқы қиғаш
бұлшықеттің апоневроздық қабықшасы,
аропеигозиз т. оЫідии5 іЫегпі алдыңғы табақ-
шасынан, Іатіпаапіегіог тұрады.
ә) Артқы қабырғасы: ішкі қиғаш бұлшықет
апоневрозының, аропеиго5и5 т.оЫідиі Іпіеті
аргқы табақшасы, Іатіпа рогіепог мен көлде-
неңбұлшықепің апоневрозынан, аропеиго5и5 т.
Ігап8үег5И5 аЬсіотіпіз оның фасциялық қабық-
шасынан, Ьазсіа Ігап5УеГ5аІІ5және бұлбұлшық-
етті құрсақ қуысы жағынан көмкерілген ішас-
тардан, регііопеит тұрады.
2. Тік бұлшықет қынабының кіндіктентөмен
деңгейдегі құрылысы:
а) Алдыңғы қабырғасы: сыртқы, ішкі және
көлденең бұлшық еттердің апоневрозынан,
аропеиго5и5 пі.оЫідииз ехіегпі аЬсіотіпІ5 еі
іпіетіаЬсіотіпізеіт.ігапзүегзизаЬсіотіпіз тұра-
ды.
ә) Артқы қабырғасы: құрсақтың көлденең
бұлшықетінің фасциялық қабықшасынан, Іа^сіа
ігап5ҮеГ5и5, және ішастардан, реггіопеиттрръ-
ды.
216
МҮОЕОСІА
Іштің ақ сызықшасы
Іштің ақ сызықшасы, Ііпеа аІЬа, ол төс
сүйегінің семсерлік өсіндісінен, ргосехзии
хурһокіеиз басталып, шат сүйегінің қасағасы-
на дейінгі аралықта созылып орналасқан апо-
неврозды ақ түсті жолақ. (№206, 207, 208, 209-
суреттерді қараңыз).
Іштің ақ сызықшасы, Ііпеа аІЬа, орталық
сызықшаның бойында өзара айқасып орналас-
қан іштің үш жалпақ бұлшықеттер апоневроз-
дарының өзара айқасуы нәтижесінде құралған.
Ені жоғарыдан төмен қарай бағытталған сайын
жіңішкелеу келген. Қалыңдығы кіндіктен жоға-
ры бөлігі жұқалау болып келсе, төменгі бөлігі
керісінше қалыңдау болып орналасқан,
Сонымен қатар, ақ сызықшаның жоғарғы
бөлігінде жұқалау болып келуімен қатар, өзара
айқасып орналасқан апоневроз қабықшаның
аралығында бірде шағындау, бірде едәуір кең-
деу болып келген саңылаулар жиі байқалады, Ақ
сызықшаның бойында жарықтардың жиі кезде-
суі солсебепті,
Сонымен қатар, ақ сызықша кіндікгік сақи-
наны құрауға қатысады, аппиіиь' итЫІісаІіз
кіндік сақина іркілдеген дәнекер ткандардан,
кіндіктен тұрады және кіндіктік а. V. қан тамыр-
ларының тесіктері орналасқан. Сол себепті,
кіндіктік сақинаның тұсында кіндіктік жарық-
тың жиі кездесуі соған байланысты.
Іш бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасы
Іш бұлшықеттерінің фасциялық қабықша-
сы, топографиялық орналасуына қарай: беткей
және іш бұлшық еттерінің ішкі бетін астарлай
орналасқан тереңде орналасқан фасциялық
қабықшаға бөлінеді, (№208,209-суреттерді қара-
ңыз),
1. Іш бұлшықеттерінің беткей фасция-
лық қабықшасы, іазсіа аЬдотіпаІіз
зиреггісіаііз, ол кеуде бұлшықеттердің беткей
орналасқан фасциялық қабықшасының тікелей
жалғасы болыпсаналады. Фасциялық қабықша-
ның жоғарғы бөлігі жұқалау болып келсе,
кіндіктің төменгі бөлігі керісінше қалыңдау
келіп, орталық сызықшаның бойында, іштің ақ
сызықшасына ұласады. Ол төменгі шат сүйегі
қасағасының тұсында қалындау келіп, екі бай-
ламаға бөлінеді:
а) еннің сақпан атты байламы,
Іід.іипдііогте репіз, шатсүйегі қасағасының
тұсында екі аяқшаға бөлініп, енді (репіз), екі қап-
талын орап орналасады. (№208-суретті қараңыз).
б) клиторды бекемдеп ұстап тұрушы
байламы, Іід.зизрепзогіит сгііогігііз, ол шат
сүйегі қасагасыныңтұсынан басталып, клитор-
дың сыртқы бетіне барып бекіп, деліткіні ұстап
тұру қызметін атқарады,
2. Іштің меншікті фасциялық қабықшасы,
іазсіа аЬгіотіпаІіз ргоргіа, ол кеуде бұлшықет-
терінің меншікті фасциялық қабықшасының
тікелей жалғасы болыпсаналады. Оліш бұлшы-
қеттерінің аралық қабатына қарай өтіп, бірне-
ше табақшаларға бөлініп, бұлшық еттердің же-
келенген фасциялық қабықшасын құрауға
қатысады. Сонымен бірге, іштің меншікті фас-
циялық қабықшасының беткей орналасқанта-
бақшасы қалыңдау келіп, сыртқы қиғаш бұлшы-
қеттің меншікті фасциялық қабықшасын
құраута қатысады, Бұлфасциялықтабақша, шап
өзекшесінің, сапаііз іпдиіпаігі, беткей орналас-
қан сақинасының аяқша аралық дөнекер ткан-
дық талшықтарын, гіЬгае іпіегсгигаіез, құрап
қоймай, төмен қарай өтіп, ер адамдарда аталық
бездің ұстап тұрушы шандырына, іазсіа
сгетазіегіса, ұласады. Меншікті фасциялық та-
бақшаның қалған екі табақшасы ішкі қиғаш
бұлшықетгі екіжағынанорап, бұлбұлшықеттің
герең қабатына қарай өтіп, бұлшықетталшық-
тарының перимизиалдық қабықшасына қаты-
сады,
3. Іштің көлденең бұлшықеттің фасциялық
қабықшасы, іаясіа ігапзүегзаігі, ол құрсақ
қуысының ішкі бетін жауып орналасқан тұйық
құрсақтық фасциялық қабықшаның, іазсіа
епгіоаЬгіотіпаііз, тікелей жалғасы болып сана-
лады. (№210-суретті қараңыз). Ол құрсақ
қуысының ішінде көлденең бұлшықеттің ішкі
бетін жауып орналасса, жоғарыда диафрагма-
ның фасциялық қабықшасына, төменде жамбас
қуысында орналасқан нүктелердің мүшелердің
фасциялық қабықшасына ұласады. Төменде
көлденең бұлшықеттің фасциялық қабықшасы,
шап байламымен мықын сүйегінің ішкі ерніне
барып бекиді. Сонымен қатар, бұлфасциялық
қабықша мықын сүйегінің доға тәрізді сызық-
шасының, ІІпеа агсиаіа, тұсында, құрсақтыңтік
бұлшықетінің фасциялық қабықшасын және
кіндік пен шап байламының аралығында, ішас-
тармен көмкеріліп: орталық қуық-кіндік қатпар-
ды, рііса үегісоитЫІісаІіз тегііапа, медиальды
шаптық қатпарды, рііса іпдиіпаік тегііаііз; ла-
гералды шаптық қатпарды, ргіса іпдиіпаііз
Іаіегаііз және аралығында орналасқан бірнеше
шұңқыршаларды құрайды.
Шұңқыршалар:
1. Қуық үстілік шұңқырша, іозза
зиргауегісаііз, олқуық-кіндіктік орталық қатпар
мен төменде шап байламымен, латералды қап-
217
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ү аёта т. гесіі аЬеІотіпіз (Іатіпа розіегіог)
Рііса итЬііісаІіз тесііапа
М. гесіик
аЬсІоттв
Рііса итЬі1ка1і5 тесііаік
Рііса итЬійсаІіз
Іаіегаііз
Репіопеит рагіеіаіе
Ы&. итЬШсаІе /
тесііапит
М. І1юр5оа5
А. Іііаса ехіета
Ғозза іпі
V. іііаса ехіета
Ғозза зиргаұезісаік
Регііопеит рагіеіаіе
М. оЬШгаіогіцз ехіетиз
Үезіса игіпапа
М. оЬШгаІопиз іпіетик
Үезісиіа зетіпаік
М. Іеұаіогапі
Ргозіаіа
Ещ. іпіегіоүеоіаге
ҒаІх іпеиіпаік (іепсіо
соіципсііүиз)
РисШз гіеГегепз
Ғоз§а іп@иіпа1і8
тсіііаііх
210-сурет. Іш пен жамбастың алдыңғы қабырғасы
А. и уу. еріеазігісае іпГегіогез
/ Апиіиз іпеиіпаііз ргоіипсіих
Ғазсіа іііаса
талы медиалды шап байламының аралығында
орналасқан (210-суретті қараңыз),
2. Медиалды шаптық шұңқырша, іозза
іпдиіпаііз тедіаііз, ол медиалдық шаптық қат-
пар, рііса іпдиіпаііз тесііаііз, менлатералды шап-
тық қатпардың, рііса іпдиіпаііз Іаіегаііз, төмен-
де шап байламының аралығында орналас-қан
(210-сурет).
3. Латералді шадтық шұңқырша, іо$$а
іпдиіпаіізІаіегаііз, оллатералды шаптық қатпар,
рііса іпдиіпаііз Іаіегаііз, мен шап байламының
аралығында орналасқан. Бұл шұңқыршаның
практикалық мәні шап жарығы болған жағдай-
да шап өзекшесінің тереңде орналасқан сақи-
насы сол шұңқыршаның маңында орналасады.
Шап өзегі
Шап өзегі, сапаііз іпдиіпаііз, ер адамдарда
бұл өзекше арқылы тұқымдық шылбыр,
іипісиіиз зрегтаіісиз өтсе, әйел адамдарда жа-
тырдың жұмыр байламы, Іід.іегез иіегі өтеді.
Шап өзегі қиғаш бағытта орналасқан, ұзындығы
шамамен 4-5 см. Бұлөзектің төрт қабырғасы, шап
жарығы болған жағдайда тереңде орналасқан
218
МҮОЬОСІА
ІІ£. іп$шіпаіе
Зріпа іііаса
шпегіог ^ирегіог
Ғіһгас
іпісгсгигаіек
Апи1іі5
іп^иіпа1І5
5и регіісіаік
Сшз тегііаіе-
Сги:> Іаіепаіе-
Ғачсіа
сгіЬго5а-
Ғипісиіиз
5реппайси8
V.зарһепа
та^па
Ьіпеа аіһа
Аропеигозіз
па. оЫІдиі ехіеті
аЬ(іотіпІ5
ІІ£. 5и5реіъогоііі
репіь
Ғазсіа зреппаііса
іпіета
(кесілген)
М. сгетазіег
211-сурет. Ерлердің шап өзегі, алдынан қарагандағы көрінісі
сақинасы, аппиіиз іпдиіпаіізргоіипсіизмен бет-
кей сақинасы, аппиіиз іпдиіпаііа зирегіісіаііз
ажыратылады, (№ 207, 208, 211, 212-суреттерді
қараңыз).
Шап өзегінің қабырғалары:
1. Алдыңғы қабырғасы: іштің сыртқы
қиғаш бұлшықетінің апоневрозынан,
2, Артқы қабырғасы: іштің колдеыең ң
фасциясы, іазсіа Ігапзуеізиз аМотіпізжәне іш-
астардан.
3. Жоғарғы қабырғасы: ішкі қиғаш
бұлшықет пен көлденең бұлшықетгің томенгі
жиегінен.
4. Төменгі қабырғасы: іштің сыртқы
қиғаш бұлшықетінің науашығынан немесе шап
байламынан, Пдатепіитшдиіпаіе, тұрады.
Шап өзегінің сақиналары немесе тес-
ікшелері:
1. Шап озегінің терең сақинасы, іозза
іпдиіпаііз /а/елэ/Атұсында орналасқан,
2. Шап өзегінің беткей сақинасы,
аппиіиз іпдиіпаііз зиреііісіаІіЯ' (№211, 212-су-
реттерді қараңыз), ол шат сүйегі қасағасының
маңында орналасып, сыртқы пішіні сопақ тәрізді
болып келген. Бұл тесіктің уш қабырғалары
219
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
І_І£. іп^иіпаіе
Ғіһгае іпіегсігігаіек
А. Іётогаів
Мат£О (а1еіГогтІ5
(соти іпГегіиз)
Ғаясіа Іаіа
(іатіпа
5и ре гііс іаІІі)
М, оЬіі^ии5
ехіетиз
аЬгіотіпк
Аропеиго8І5
т. оЫі^иі ехіеті
аЬгіотіпіз
$ріпа іііаса апіегіог
зирегіог
Магцо ГаІсіГогтіз
(соти зирегіиз)
V. Гетогаів
Ьіпеа аіЬа
ІІіаіи.ч карһепич
V. харһепа піавпа
Апиіиз
итЫІісаііз
Апиіиз іп^иіпаік
5ирегіісіаіІ5
ІІ£. іеген тегі
212-сурет. Ойелдің шап өзегі, алдьшан қарагандағы корінісі
ажыратылады: а) медиалды және латсралды
қабырғасы іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің
апоневрозының медиалды аяқшасы, сгия
тесііаіе, мен латералды аяқшасынан, сгиз
Іаіегаіізжәне ә) аралық қабырғасы: аяқша ара-
лық дәнекер тінді талшықтардан, (іЪгае
іпіегсгигаіезжене иіліп доға тәрізді байламадан,
Іідатепіит геПехит тұрады.
МОЙЫННЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
МЕН ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАСЫ
Мойынаумағында, гедіо сепйсаііз, орналас-
қан бұлшықеттерді мойын бұліпықеттері, тт.
соііі, деп атайды. (№213,214,215-суреттерді қара-
ңыз).
Мойын бұлшықеттерінің, іпт. соПіү^рьххьх-
сы мен топографиялық орналасуы өте күрделі.
Бүл бұлшықеттсрдің күрделі болып келуі эмб-
рионалдық дамуына, топографиялық орналасу-
ыпа және осы маңындағы орналасқан қан та-
мырлар мен нервтерге және фасциялық қабық-
шасының күрделі больтп орналасуына тікелей
байланысты.
Мойын бұлшықетгері эмбрионалдық даму-
ына байланысты бірнеше топтарға бөлінеді:
1, Бірінші висцералдық доғадан дамыған
бүлшықеттерге: жақ-тіласты бұлшықеті,
ш.туіоһуоісіеиіі, мен екі қарыншалы бұлшы-
қсттің артқы қарыншасы, үепіег розіегіог
т.сііда$ігіси$, жатады.
2. Екінші, висцералдыҚ доғадан дамыған
бұлшықсттерге: біз — тіласты бұлшықеті,
т.зіуіоһуоісіеиз мсн теріасты бұлшықеті,
т.ріаіузта, жатады.
220
МҮОЬОСІА
Сіапйиіа зиЬтапсІіЬиІагіх
М, гуЕотаІісик та)ог
М. таззеіег
М, гізогіиз
М. кіуіоһуоійеиь
М. туіоһуоісіеиз
Сіңірлі таға
Оз һуоісіеит
СаПіІаво іһугоісіеа
М. сііеазігісиз
(үепіег апіегіог)
Іпіегзесііо іепсііпеа
М. ресіогаііз та^ог
Ғазсіа сегүісаііз
М. йща$ігіси$ (үепіег
рояіегіог)
Ға$сіа сегұісаігі
(кесіліп, кайырылған)
М. отоһуоісіеиз (ұепіег
хирегіог)
М. 8іетоһуоісІеи$
М, летосіеісіотазіоісіеиз
М. зіетосіеісіотазіоісіеиз
213-сурет. Мойын бұлшықеттерінің алдыңғы көрінісі
(беткей бұлшықеттері)
М. сгісоіһугоісіеиз
РІаіузта
С Іапсіиіа —
іһугоісіеа
\ М. ігарегіи;;
3. Желбезек доғадан дамыған бұлпіықет-
терге: төс-бұғана-еміздік бұлшықеті,
т.зіетосіеісіотазіоісіеиз жатады,
4. Мойынның вентралды бөлігінен дамыған
бұлшық еттерге: төс-тіласты бұлшықеті,
т.зіегпоһуоісіеиз; төс-қалқанша бұлшықеті,
т.зіегпоіһугоісіеиз; қалқанша тіласты бұлшық-
еті, т.іһугоһуоісіеиз; жауырын — тіласты бұл-
шықеті, ш.ошоЛуо/(Уеи5;иек-тіласты бұлпіықеті,
т.депіоһуоісіеиз; сатылы бұлшықеттер,
тт.зсаіепі апіепог. тесііиз еірозіегіог және мо-
йын омыртқалардың алдында орналасқан бұл-
шықеттер жатады.
Топографиялық орналасуына қарай мойын
бұлшықетгері; беткей және терең орналасқан
бұлшықеттерге бөлінеді. Мойынның тереңде
және тіласты сүйегінен жоғары, төмен орналас-
қан бұліпықеттер тобы, одан әрі тағы да лате-
ралды және медиалды топтарда орналасқан
бұлшықеттерге бөлінеді.
1. Мойынның беткей орналасқан бұлшықет-
теріне: мойынның теріасты бұлшықеті,
т.ріаіузта; төс-бұғана еміздік бұлшықеті,
т.зіетосіеісіотазіоісіеиз, және тіласты сүйегі-
не бекитін жоғарғы және төменгі бұлшықеттер
жатады.
221
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. Іеуаіог зсариіае
М. зсаіепиз апіегіог
М. оссіріюГгопіа!
(^епіег оссірііаііз)
М. ресіогаііз та)ог
. зіетосіеісіотазіокіеиз
0$ һуоісіеит
М. іһугоһуоісіеиз
М, С0П5ІГІСЮГ
рһагугцрв іпГегіог
М. отоһуоісіеиз
(үепіег зирегіог)
М. зіетоһуоісіеиз
214-сурет. Мойынның бүлшықеттері, оң жақ көрінісі
Оіапсіиіа рагоііз
М. тахзеіег
Тепсіо т. сііеазігісі
М. туіоһуоісіеиз
М. сіі^амгісиз (уепіег
апіегіог)
М. 5іуІоһуоісІеи
М. ігапзуегзиз писһ
М. сііеазігісиз
(уепіег розіегіог)
М. Һу0еІ055и5-^І|
М. $р1епіи$ сарііі
М.зсаіепиз тесііив
М. зсаіепиз ройегіог
М. отоһуоісіеи
(уепіег іпГегіог)
М. (гарегіи
М. сіекоісіеиз
а) Тіласты сүйегіне бекитін жоғарғы бұл-
шықеттерге: төменгі жақ-тіласты бұлшықеті,
т.туІоһуоі<]еи$; екі қарыншалы бұлшықет,
т.(ііда$ігіси$; біз — тіласты бұлшықеті,
гп.5(у/оЛуол7ен5бұлшықеттеріжатады,
ә) Тіласты сүйегінен төмен орналасқан
бұлшықеттерге: төс-тіласты бұлшықеті,
,$іегпоһуоі(іеи$; төс-қалқанша бұлшықеті,
,$іетоіһугоі(іеи$; қалқанша-тіласты бұлшық-
еті, т.іһугоһуоісіеи$ және жауырын-тіласты
бұлшықеті, т.отоһуоі(іеи$ жатады.
5 Й
2. Мойынныңтерең орналасқан бұлшықет-
гері орналасуына қарай медиалды және лате-
ралды топтарға бөлінеді,
а) латералды топтарға: мойынның алдыңғы,
аралық, артқы сатылы, бұлшықеттері,
тт.$саіепіапіегіог, тесііи$еі ро$іегіог;
ә) медиалды топтарға мойынның ұзын
бұлшықеті, т.іопди$соііі, бастыңұзынбұлшық-
еті, гп.іопди$сарііі$;5астьщ алдыңғы тік бұлшық-
еті, т.гесіи$сарііі$ апіегіог, бастың латералды тік
бүлшықеті, т. гесіи$ сарііі$ іаіегаіі$, жатады.
222
МҮОЬОСІА
М. ҺуО£ІО88и§
М. зріепіиз саріііз
М. Іопйиз соШ
М. ІеҮаіог зсариіае
М. отоһуоігіеиз
(үепіег іпіегіог)
М. таззеіег
М. зіуіоһуоідеиз
М. йівазігісиз
(ұепіег апіегіог)
М. яіетосіекіотаяіоідеиз
О§ һуоідеит
М. хсаіепих апсегіог
М. «саіепиз тедіи$
М. $саіепиз розіегіог
М. 1оп£І5$іти8 саріііа
М. зегоіхріпаНз сарііів
М. Іопеих саріік
М. шуіоһуоідеи»
М. ді£а$ігіси$
(үепіег апіегіог)
М. іһугоһуоігіеиз
М. сопзігісіог
рһагуп$і8 іпГегіог
М. отоһуоіёеиз
(уепіег зирегіог)
М. 5іетоһуоідеи5
М. зіетоіһугоідеиз
біапдиіа іһугокіеа
Іпіегзесгіо іепдіпеа
Езорһа^ив
Тгасһеа
Сіауісиіа (кесілгсн)
Созіа I
215-сурет. Мойын бұлшықеттерінің оң жақтық көрінісі
(ортаңғы топ пен терең бұлшықеттері)
Мойынның беткей
бұлшықеттері
1. Мойынның теріасты бұлшықеті,
т.ріаіузта зеи зиЬсиіапеа, өте нәзік және жал-
пақтау келіп, тері астында орналасқан. (№213-
суретті қараңыз). Ол бұғана суйегінен төмен
орналасқан кеуде бұлшықеттерінің беткей фас-
циялық табақшасынан басталып, өрлеме бағыт-
та өтіп, төменгі жақ суйегінің тұсында, латерал-
ды бұлшықет талшықтары меншікті шайнау
бұлшықеттіңжәне қалқанша бездің фасциялық
қабықшасына ұласса, медиалды бұлшықеттік
галшықтары ауыз езуінің маңында ерінді төмен
түсіретін бұлшықет, т.дергеззогІаЫі іпГегіогіз
пен күлімсіреу бұлшықеттің, ш.лко/шубұлшық
еттің талшықтарына ұласады.
223
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Қызметі: жиырылған кезде мойынның
терісін төмен қарай тартып, тері астында орна-
ласқан веналардың қысылуынан қорғап, бас
аумағынан жинақталған вена қанын жүрекке
қарайөтуінқамтамасыз етуменқатар, ауыздың
езуін төмен қарай тартады.
Нервтендірілуі: VII жұп бет ми нервінің,
п.іасіаіія, мойындық бұтағы, гатия соііі, арқы-
лы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: бет артериясы,
беткей мойындық артериясы, аа.сегуісаііз
яирегіісіаіія еі іасіаіія, арқылы қанмен қамтама-
сыз етіледі.
2.Төс — бұғана — еміздік бұлшықеті,
т.яіепюсіеісіотаяіоісіеия. (№213,214,215-сурет-
терді қараңыз) мойынның бүйір қапталында ор-
наласып, жиырылған кезде айқын байқалатын
қос аяқшалы ірі бұлшықет. Бұл бұлшық еттің
медиальды аяқшасы төс сүйегінің тұтқасының
алдыңғы бетінен, латералды аяқшасы бұғана
сүйегінің төстік ұшынан басталады. Бұлшық-
еттің аяқшалары, өрлеме бағытта өтіп, бір-
біріменөзара бұрыш құрап бірігіп, бұлбұлшық-
еттің қарыншасын құрап, самай сүйектің
еміздіктәрізді өсіндісі мен шүйде сүйегінің жо-
ғарғы желкелік сызықшасының б үйір қапталы-
на барыпбекиді.
ҚызметЫҚлғаны берік ұстаптұрып, жиы-
рылған кезде, басты біржағына қарай иеді. Бұл
бұлшық еттің екі жағы бірдей жиырылған кез-
де, басты артқа қарай, шалқайтады. Сонымен
қатар, басты тік ұстап жиырылған кезде, кеуде
қуысын кеңейтіп, тереңдем алуға ықпал етеді.
Нервтендірілуі: XI жұп қосымша нервінің,
п.п. ассеяогіия бұлшықеттік талшықтары меи
мойыннервтерінің, п.п.сегуіса!е$ (С-СІУ) бұтақ-
тары арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: шүйделік арте-
рия, а. оссірііаіія мен төс — бұғана — еміздік
аргерия, а.яіегпосІекіоіпазСіосіеа арқылы қапмен
қамтамасыз етіледі.
Мойынның тіласты сүйегінен
жоғары орналасқан
бұлшықеттері
1. Екі қарыншалы бұлшықет,
т.сПдаяігісия. (№213, 214, 215-суреттерді қара-
ңыз). Бұл бұлшықеттің қарыншалары бір-
бірімен өзара сіңірше арқылы байланысқан.
а) Алдыңғы қарыншасы, үепіег апіегіог, ол
төменгі жақ сүйегінің екі қарыншалы бұлшық
еттік шұңқыршасынан, іояяа сіідаяігіса, баста-
лып, артқа және төмен қарай бағыт алып, бұл-
шықеттің сіңіршесіне ұласады. Бұл сіңірше,
мойынның алдыңғы кеңірдектік фасциялық
қабықшаларыныңталшықтары арқылытіласты
сүйегініцденесіне бекіген.
ә) Артқы қарыншасы, тепіегрозіепог олал-
дыңғы қарыншаның сіңіршесінен басталып,
өрлеме бағытта жоғары және артқа қарай өтіп,
самай сүйектің еміздік тәрізді өсіндісіне және
оның еміздіктік тілігіне барып бекиді. Екі қарын-
шалы бұлшықетгің қарыншасы мен төменгі жақ
сүйегінің аралыгындағы жақасты, сілекей
безініңойысы, іояяа діяиЬтапсііЬиІагія, орнала-
сқан.
ДызА/е?7?тіласты суйегін бекемдеп ұстаған
жағдайда, төменгі жақ сүйегін төмен қарай тар-
тады, Керісінше, төменгі жақ сүйегін мықтап
ұстаған жағдайда, тіласты сүйегін жоғары қарай
көтереді.
Нервтендірілуі: алдыңғы қарыншасын V
жұп үшкіл ми нервтің томенгіжақ — тіласты
нервісі, п.туіоһуоісіеия, арқылы нервтендірілсе,
артқы қарыншасы, артқы құлақтық нерв,
п.аигісиіагіярояіегіог арқылы нервтендіріледі,
Қапменқамтамасыз етілуі: алдыңғы қарын-
шасы иектің төменгі артериясы, а.яиЬтепіаІія,
арқылы қанмен қамтамасыз етілсе, артқы
қарыншасы, шүйделік жоне артқы құлақтық
артериялар, аа. оссірііаіія еі аигісиіагіярояіегіог,
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Біз-тіласты бұлшық еті, т.яіуіоһуоісіеия,
жалнақтау және жіңішкелеу келген. Бұлбұлшық
еттің қарыншасы самай сүйектің біз тәрізді
өсіндісінен басталып, төмен және алға қарай
бағыт алып, екі қарыншалы бұлшықеттің
сіңіршесін екі жагынан орап, тіласты сүйегінің
денесімен үлкен мүйізшесіне барыпбекиді.
Қызметі: жиырылған кезде тіласты сүйегін
артқа, жоғары қарай тартады.
Нервтсндірілуі: VII жұп бет ми нервінің біз-
тіласты бұтағы, гяіуіоһуоісіеия п.іасіаііяа^үдллы
нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: бет артериясы,
шүйделік артерия, аа.оссірііаіія еііасіаіія, қан-
тамыры мен тілгісты артерияның, а, Ііпдиаіія,
жоғаргытіластылық бұтағы, г.яиргаһуоісіеияар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
3. Жақ-тіластылық бұлшықеті,
т.туіоһуоісіеия (№213,214-суреттерді қараңыз).
Сыртқы пішіні жалпақтау, үшбұрыш тәрізді бо-
лып, олтөменгі жақтыңжақ-тіластыльіқсызық-
шасынан жоғарыдан төмен, артынан алға қарай
қиғаш бағытта өтіп, орталық сызықшаньщ бо-
йыпда екі жақтық бұлшықет талшықтары өзара
айқасып, жақ - тіластылық сіңірлі тігісін, гарһе
т.туіоһуоісіеі, құрайды. Бұл бұлшықеттің ар-
тқы -талшықтары тіласты сүйегіне бекіп, ауыз
қуысыныц төменгі қабырғасын немесе диа-
фрагмасын, сііарһгадта огія құрайды,
224
МҮОЬОСІА
Дызлгеггтөменгі жақ сүйегін берікұстаган
жағдайда, тіласты сүйегін көтеруі. Керісінше:
тіласты сүйегін жылжытпай мықтап ұстагаи
жағдайда төменгі жақс үйегін төмен тартады.
Нервтендірілуі: V жұп үшкіл ми нервтің
жақ-тіластылық нервісі, п.іпуіоһуоісіеив арқы-
лы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: иекастылық, тіла-
стылық артериялар, аа.зиЬшепіаІіз еі
зиЫіпдиаІіз, арқылы қанмен қамтамасыз етілсді.
4, Иек-тіластылық бұлшықеті,
т.депюһуоісіеиз, (№255,256 — суреттерді қара-
ңыз). Ол төменгі жақтың иектік қылқанынан,
зріпа шепіаііз, басталып, артқа және төмен ба-
ғыттажақтіластылық бұліпықеттің жоғарғы бе-
тімен жанай өтіп, тіласты сүйегі денесіне барі/п
бекиді.
ДьгзлгетУ/тіласты сүйегін алға және жоғары
қарай жылжытса, тіласты суйегін бекемдеп
ұстаған жағдайда төменгі жақ суйегін төмен
бағытта қозғалтады.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сепгісаіез (С,-С ) арқылы нервтендіріледі,
Қанмен қамтамасыз етілуі: иекастылық
және тіластылық артериялар, аа.зиЬтепіаІіз еі
зиЫіпдиаІіз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Тіласты сүйегінен төмен орна-
ласқан мойынның
бұлшықеттері
1. Төс-тіласты бұлшықеті,
т.зіетоһуокіеиз, жалпақ, енсіз келіп, төс сүйегі
тұтқасыныңкеуде қуыстығына қараған бетімен
және төс-бұғана буынының артқы бетінен бас-
талып, өрлеме бағытта өтіп тіласты сүйегінің
денесіне барып бекиді. (№213, 214, 215-сурет-
терді қараңыз). Тіласты сүйегі мен төс-тіласты
бұлшықетінің аралығында: артқы және төменгі
тіласты сүйектік жастықша, Ьигза геігоһуоісіеа
еі Ьигза іпһгаһуоігіеа іпіегіог кездеседі,
Қызметі: жиырылған кезде тіласты суйегін
төмен тарту.
Нервтендірілуі: мойын ілмегінің жоғары
түбіршегі, гагііх зирегіог апза сепгісаііз (0,-С^)
арқылы нервтендіріледі.
2. Төс-қалқанша бұлшықсті,
т.зіетоіһугоігіеиз, жалпақтау келіп, төс-тіласты
бұшықетінің артқы қапталы-нда орналасқан,
(№213,214-суреттерді қараңыз). Бұлбұлшықет
төс суйегініңтұтқасы мені қабырғаның шемір-
шектік бөлігінен басталып, өрлеме бағытта өтіп,
қалқанша шеміршегінің қиғаш сызықшасына,
Ііпеа оЫідиабарып бекиді.
Қызметі: көмейді төмен тарту.
15-163 225
Нервтендірілуі: мойын ілмегінің жоғарғы
түбіршектері, гасііх зирегіог апза сепгісаііз (С,-
С ) арқылы нервтеңдіріледі.
3. Көмей-тіласты бұлшықеті,
іп. іһугоһуоідеиз, ол төс -қ алқа н ша бұлшықеттің
гікелей жалғасы болып саналады. (№213, 214-
суреттерді қараңыз). Олқалқаншашеміршегінің
қиғаш сызықшасынан басталып, өрлеме бағыт-
та өтіп тіласты сүйегінің улкен мүйізінің бүйір
қапталына барып бекиді.
Қызметі: көмейді тіласты сүйегіне қарай
таргу.
Нервтендірілуі: мойын ілмегінің көмей-тіл-
астылық, г.іһугоһуоЫеиз апза сегеісаііз (СГ-СІН)
бұтақтары арқылы нервтендіріледі.
4. Қалқаиша безін көтеруші бұлшы-
қеті, т.іеүаіогді іһугоідеае, кейбір кезеңде бай-
қалмайтъін сирек кездесетін нәзік бұлшықет. Ол,
жоғарыда айтылып өткен бұлшықетгің ішкі қап-
талында орналасып, тіласты сүйегі мен қалқан-
ша шеміршегінен басталып, қалқанша бездің
дәнекер тканды қабына барып бекиді,
Қызметі: қалқанша без бен оның қабын көте-
ру қызметін атқарады.
5. Жауырын-тіласты бұлшықеті,
ш.опіоһуоісіеиз, пішіні ұзын және жалпақтау
келген екі қарыншалы бұлшықет. (№213, 214-
суреттерді қараңыз). Жоғарғы, төменгі қарын-
шалары бір-бірімен өзара қарынша аралық
сіңірше арқылы байланысқан,
а) Бұл бүлшықеттің: төменгі қарыншасы,
сеіііег іпіегіог, ол жауырын суйегінің жоғарғы
тілігінің көлденең байламынан басталады,
Төменгі қарыншаның бұлшықет талшықтары
өрлеме бағытта өтіп, латералды және алдыңғы
сатылы бұлшықеттерінің сыртқы беттерін орап
әтіп, төс-бұғана-еміздік бұлшықетінің артқы
қапталының іұсында, қарынша аралық сіңірше
арқылы бұлбұлшықеттіңжоғарғы қарыншасы-
на ұласады,
о) Жоғарғы қарыншасы, уепіег зирегіог.
Ол, төменгі қарыншаның тікелей жалғасы болып
саналады. Қарыншасы өрлеме бағытта алға және
жоғары қарай өтіп, тіласты сүнегі денесінің
төменгі жиегіне барып бекиді.
Қызметгжауырын сүйегін ықшамдап ұста-
ған жағдайда, тіласты сүйегін төмен және артқа
қарай тартып қана қоймай, мойынның қан та-
мырлары мен нервтердің қынабын құрайды.
Сонымен қатар, бұлбұлшықетжиырылған кез-
де ішкі мойьшдырықтық венаның, у.]иди1агіз
іпіегпа, өту жолын кеңейтіп, вена қанының
жүрекке қарай еркін өтуіне ықпал етеді.
Нервтендірілуі: мойын ілмегінің жоғарғы
түбіршектері, гагііх зирегіог апза сепгісаііз (С -
С ) арқылы нервтендіріледі.
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Қанмен қамтамасыз етілуі: тіласты сүйегі-
нен төмен орналасқан барлық бұлшықеттері
төменгі қалқанша артерия, а.іһутоіһеа іп/етіот
мен мойынның беткей артериясы, а.сегуісаііз
зирегіісіаіізарқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Мойынның терең
бұлшықеттері
Мойынныңтерең бұлшықеттерітопографи-
ялық орналасуына қарай латералдық және ме-
диалдықтоптарға бөлінеді,
- Латералдық топ бұлшықеттері өзара дер-
бес орналасқан үш сатылы бұліпықеттерден
тұрады. (№214,215,216-суреттер),
1. Алдыңғы сатылы бұлшықет,
ш.зсаіепизапіегіог, олШ-ҰІдейінгімойын омыр-
тқалардың көлденең өсіндісінің алдыңғы төмпе-
шігінен басталып, төмен және алға қарай бағыт-
талып, 1 қабырғаның жоғарғы бетінде орналас-
қан сатылы бұлшықеттің төмпешігіне,
іиЬегсиІит т.зсаіепіапіегіогіз барып бекиді.
Қызметі: омыртқа бағанасын тіктеп ұстаған
жағдайда, I қабырғаны көтеріп, кеуде қуысын
кеңейтіп, тереңтыныс алуға ықпалетсе, керісі-
нше, кеуде торын ықшамдап ұстаған жағдайда
бір жақты жиырылған кезде, мойын омыртқа-
ларын жиырылған жағына қарай бұрады, Бұл
бұлшықеттің екі жақтық бөлігі бірдей жиырыл-
ған кезде, омыртқа бағанасын алға қарайиеді.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сеггісаіез (С^-С^) арқылы нервтендіріледі.
Қанменқамтамасыз етілуі: мойынның өрле-
ме артериясы, а.сеггісаііз азсепһепз мен қалқ-
анша безінің төменгі артериясы, а.іһугоідеа
іпіеһога\жуілы қанмен қамтамасыз етіледі,
2. Ортаңғы сатылы бұлшықет, т.
зсаіепизтесііиз. (№214,215, 216-суреттердіқара-
ңыз), Ол, жоғары 5-6 мойын омыртқалардың
қабырғалық өсінділерінің төмпешігінен баста-
лып, төмен алға қарай бағыт алып, қабырғаның
жоғарғы бетіндегі бұғана астылық артерия
жүлгесінің, зиісиз агіегіае зиЬсІауіае, артқықап-
талына барып бекиді. Ортаңғы сатылы бұлшы-
қет пен алдыңғы сатылы бұлшықеттің аралы-
ғындағы кеңістікті сатылы бұлшықеттің аралық
кеңістігі, зраііит іпіеізсаіепит, деп аталынады.
Бұл бұлшықетгің аралық кеңістігі арқылы бұға-
на астылық артерия, а.зйЬсауіа мен иық өрімі,
ріехиз Ьгасһіаііз&гедр
Қызметі: кеуде торын мықтап ұстаған жағ-
дайда, мойын омыртқасын алға қарай бүксе, ке-
рісінше омыртқа бағанасының мойынбөлігінтік
ұстаған жағдайда, бірінші қабырғаны жоғары
көтеріп, тереңтыныс алуға көмектеседі.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сегүісаіей (С -С^ ), арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: омыртқа арте-
риясы, а.үеһеЬгаІіз, мен мойынныңтереңарте-
риясы, а.сегүісаііз ргоіигкіа қантамырлары ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
3. Артқы сатылы бұлшық ет, т.зсаіепиз
розіегіог. (№214,215,216-суретерді қараңыз). Ол,
Ұ-УІ мойын омыртқалардың қабырғалық
өсінділерінен басталып, ортаңғы сатылы
бұлшық еттің артқы бетін жанай төмен қарай
бағытта өтіп, II қабырғаның сыртқы бетіндегі
сатылық бұлшықеттік бұдырына барып бекиді.
Қызметі: омыртқа бағанасын тіктеп ұстаған
жағдайда, II қабырғаны көтеріп, кеуде қуысын
кеңейтіп, терең тыныс алу қызметін атқарса, ке-
удені берік ұстаған жағдайда екі жақтық бөлігі
бірдей жайылған кезде, мойын омыртқаларды
алға қарай тартады,
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сегуісаіек (С^-С^ ), арқылы нервтендіріледі,
Қанмен қамтамасыз етілуі: мойынның терең
және көлденең артерия қан тамырлары, аа.
сеггісаііз ргоШпгіиз еі ігапзуегза соШ, арқылы
және қабырға аралық артқы артерия,
а.іпіегсозіаіізрозіегіог, қан-тамырлары арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
4. Ең ұсақ сатылы бұлшықет, т.зсаіепиз
тіпітиз, тұрақсыз, алдыңғы сатылы бұлшы-
қетініңішкі қапталында кездеседі, ОлШ мойын
омыртқаның көлденең өсіндісінен басталып,
төмен бағытта өтіп, I қабырғаның алдыңғы са-
тылы бұлшықеггіктөмпешіктің ішкі қапталының
гұсыңдағы ішкі қырына және плевра қапшығы-
ның күмбезіне барып бекиді.
Дызл/етгомыртқа бағанасын тіктеп ұстаған
кезде, I қабырға мен плевра қапшығының
күмбезін көтеру қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сегуісаіез (С^-С^), арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: мойынны ң өрле-
ме артерия, қан тамыры, а.сегуісаііз азсепһепз
арқылы нервтендіріледі.
Мойынның терең бұлшықеттерінің меди-
альды тобы:
Мойынның медиалды топ бұлшықеттері
омыртқа бағанасының алдында, ортаңғы сызық-
шаның бүйір қапталында орналасқан. Бұл
бұлшықеттер тобы ұзындығы мен қысқалығы-
на қарай: бас пен мойынның ұзын бұлшықетте-
ріне және бастың алдыңғы және латералды тік
бұлшықеттеріне бөлінеді.
1. Мойынның ұзын бұлшықеті, т.Іопдиз
соШ, олауыз омыртқадан Ш-ІҮ кеуде омыртқа-
ларға дейінгі аралықта бойлай орналасқан,
(№216, 217-суреттердіқараңыз). Бұлшықеттал-
226
МҮОЕОСІА
216-сурет. Мойынның бұлшықеттері, алдыңғы көрінісі
шықтарының орналасуына қарай: медиалды
вертикалды, жоғарғы қиғаш және төменгі қиғаш
топтарға бөлінеді.
а) Медиалды-вертикалды бөлігі, V мойын
омыртқадан ПІ кеуде омыртқаға дейінгі омырт-
қалардың бүйір қапталынан басталып, өрлеме
бағыттаөтіп, ІП-П мойын омыртқалардың көлде-
нең өсіндісінің алдыңғы төмпешігі мен ауыз
омыртқаның алдыңғы төмпешігіне, ІиЬегсиІит
апіегіогаііапгіз, барыпбекиді.
ә) жоғарғы қиғаш бөлігі, олІІ-У мойын омырт-
қалардың қабырғалық өсінділерінен басталып,
өрлеме бағытта өтіп, II мойын омыртқаның ал-
дыңғы төмпешігіне барып бекиді.
б) төменгі қиғаш бөлігі, олжоғарғы үш кеу-
де омыртқалардың денесінен басталып, өрлеме
бағытта өтіп, төменгі үш мойын омыртқалардың
қабырғалық өсіндісіне барып бекиді.
Қызметі: омыртқа бағанасының мойын
бөлігін алға қарай немесе бүйір қапталына
қарай тарту.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сепйсаіез (СШ-С]У)Г арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етмугомыртқа артери-
227
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
ясы, а. уегІеЬгаІіз мен мойынның өрлеме жоне
терең артериялары, аа.сегсісаіез азсепсіепз еі
ргоіипсіа арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Бастың ұзын бұлшықеті, т.Іопдиз
саріііз. (№216, 217-суреттердіқараңыз). Ол, Ш-
VI мойын омыртқалардың көлденең өсіндісінің
алдыңғытөмнешігінен бастальш, өрлеме бағыт-
таөтіп, шүйде сүйегініңденесінің төменгі бетін-
дегі жұтқыншақтық төмпешігіне барып бекиді.
ҚызметіШас пен мойын омыртқаларын бүгу
қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: мойын нервтері, пп.
сегуісаіез (Ц-С^), арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: омыртқалық ар-
терия, а. үегіеЬгаІізмен. мойынның терең артери-
ясы, а.сегуісаііз ргоіипгіа арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
3. Бастың алдыңғы тік бұлшықеті,
т.гесіиз саріііз апіегіог. Ол ауыз омыртқаның
алдыңғы доғасынан басталып, өрлеме багытта
өтіп, шүйде сүйегі денесінің төменгі бетіне ба-
рыпбекиді.
Қызметйбас пен мойынды алға қарайию.
Нервтендірілуі: мойын өрімінің бұлшы-
қеттікбұтақтары, гг. тизсиІагез[С-С}Қ арқылы
нервтендіріледі.
Қанменқамтамасыз етмут. омыртқалық ар-
терия мен жұтқыншақтың өрлеме артерия қан
тамырлары, аа.уеһеһтаііз еі а.рһагупдеа
азсенһепз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
4. Бастың латералды тік бұлшықеті,
т.гесіиз Іаіегаііз, олауыз омыртқаның көлденең
өсіндісінен басталып, шүйде омыртқасы де-
несініңлатералдыбөлігіне барып бекиді.
Қызметі: басты б үйір қапталына қарай ию.
Қанмен қамтамасыз етілуі: шүйделік және
омыртқалық артериялар, аа.уеһеһгаііз еі
оссі рііаііз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Мойын бұлшықеттерінің
топографиясы
Мойын аймағы: артқы қапталы трапеция
тәрізді бұліпықетпен; жоғарыда самай сүйегінің
еміздік төрізді өсіңдісі мен, төменгі жақсүйегі-
мен; төменде бұғана сүйегімен және төс
сүйегініңтұтқасымен шектеседі.
Мойын аймағытопографиялық орналасуы-
на қарай: төс-бұғана-еміздік бұлшық еті,
т.зіетпосіеісіотазіоіһеиз арқылы мойынның
алдыңғы аймағына, гедіо сегуісаііз апіегіог, мен
мойынның артқы аймағына, гедіо сегүісаііз
розіегіот, немесежелкелікаймаққа, гедіописһае
бөлінеді.
I. Мойыпның алдыңғы аймағы, гедіо
сегуісаііз апіегіог немесе мойынның алдыңғы
үшбұрышы, Ігідопит сеггісаіе апіегіог, олжоға-
рыда: төменгі жақ сүйегінің жиегімен, бүйір
қанталы төс-бұғана-еміздік бұлшықеттің ал-
дыңғы қарыншасы, гв.огвоһуоШеиз уепіег
апіегіог мен екі қарыншалы бұлшықет,
т.гіідазігісиз арқылы бірнеше майда үшбұрыш-
тарга бөлінеді. Үшбұрыштардың аттары, бұрыш-
ты құрауға қатысушы бұлшықеттердің атына,
иемесе сол жерде орналасқан мүшелердің, не-
месе қан тамырлардың орналасуына тікелей
байланысты аталынады.
1. Үйқы артериясының үшбұрышы,
ігідопит сагоіісит (№218-суретті қараңыз).
а) жоғарғы қабырғасы: екі қарыншалы
бүлшықеттің артқы қарыншасы, т.сіідазігісиз
сспіегрозіегіог арқылы шектелген.
ә) алдыңғы қабырғасы: жауырын тіласты
бұлшықеттің жоғарғы қарыншасы,
т.отоһуоШеиз, үеніегзирегіог, құрайды.
б) артқы қабырғасы: төс-бұғана-еміздік
бұлшықеттің, т.зіегпосІеШотазіоШеиз алдыңғы
жиегімен шектелген. Мұнда, мойынның‘ірі
қантамырлары: жалпы ұйқы артерия, а.сагоііз
соттипіз, мен ішкі, сыртқы ұйқы артериялары
және ішкі мойындырықтық венасы, удидиіагіз
іпіегпа, кезбе нерв, п. уадиз орналасқан.
2. Жауырып-кеңірдектік үшбұрыш,
ігідопит отоігасһеаіе. (№218-суреттерді қара-
цыз).
а) артқы қабырғасы: төс-бұғана-еміздік
бұлшықеттің, т.зіегпосІеШотазіоісІеиз, алдыңғы
жиегімен.
ә) жоғаргы қабыргасы: жауырын — тіласты
бұлшық еттің жоғарғы қарыншасымен,
т. отоһуоісісиз, үепіег зирегіог.
б) алдыңғықабырғасы: мойынныңақсызық-
шасымеп шектеседі.
Бұл үшбұрышта кеңірдек өте беткей орна-
ласқандықтан жауырын-кеңірдектік үшбұрыш
деп аталуы солсебенті.
3. Томепгі жақастылық үшбұрыш,
ігідоп ит зиЬтапсНЬиіаге. (№218 -суретті қара-
ңыз).
а) томенгі қабырғасы: екі қарыншалы
бүлшықетгің алдыңғы, артқы қарыншасынан, т.
сіідазігісиз, сепіегапіегіогеірол/ег/оі; тұрады.
ө) жоғарғы қабырғасы: төменгіжақ тіласты
бұлшықеті, т.туіоуіосіеиз мен төменгі жақ
сүйегінің денесінен тұрады.
Бұл үшбұрышта төменгі жақ астылық без
ді. зиЬтагШіЬиІагіз орналасқан. Соныменқатар,
бұл үшбұрыштың маңында хирургиялық мәні
өте зор, тілдік үшбүрыш, ігідопит Ііпдиаіенеме-
се Пирогов атты үіпбұрыш орналасқан.
228
МҮОЬОСІА
4. Тілдік үшбұрыштыц, ігідопит Ііпдиаіе.
Қабырғалары:
а) алдыңғы қабырғасы: төменгі жақ тіласты
бұлшықеттің артқы жиегімен.
ә) артқы және алдыңғы қабырғасы: екі
қарынигалы бұлшықеттің сіңірінен.
б) жоғарғы қабырғасьг. тіласты нервімен,
п.һуродіоззизз, шекгеледі.
II. Мойынның артқы аймағы немесе
шүйделік аймақ, гедіо сегуісаііз розіегіог зеи
гедіо писһае. Бұл аймақ, жауырын тіласты
бұлшықетініңтөменгі қарыншасы, сепіегіпіегіог
т.отоһуІоігіеиз, арқылы: жауырын-трапеция
және жауырын-бұғаналық үшбұрышқабөлінеді.
1. Жауырын-трапеция үшбұрышы,
ігідопит отоігарегоігіеит. (№218-суретті қара-
ңыз).
Қабырғалары:
а) алдыңғы қабырғасы: төс-бұғана-еміздік
бұлшықетінің, т.зіегпосіеігіотакіоігіеиз артқы
бетімен;
ә) артқы қабырғасы: трапеция тәрізді
бұлшық еттің, т. ігарегіизбурыштыіққа қараған
жиегімен;
б) төменгі қабырғасы: жауырын тіласты
бұлшықетінің төменгі қарыншасы, т.отоһуоі-
гіеиз, гепіег іпіегіог, арқылы шектелген.
Бұл үшбұрыштың маңында мойын өрімінің,
ріехиз сепгісаііз, сезімтал терілік нервтер мен XI
жұп қосымша ми нервтің сабағы орналасқан.
2. Жауырын-бұғаналық үшбұрыш,
ігідопит отосіауісиіаге. (№218-суреттіқараңыз).
а) алдыңғы қабырғасы: төс-бұғана-еміздік
бұлшықетінің, т.зіетосіеігіотазіоігіеиз, артқы
бетімен;
М. гесіиз саріііз розіегіог тіпог
М. гесГиз сарйіз розіегіог таіог
М. оЫічииз сарйіз зирегіог
М.гесіиз саріііз розіегіог
та)ог (кесіягең)
М. оЫічииз саріііз зирегюг
(кесілген)
РгосеКБЦ» ЗрІПОвиЗ
Мт, іпіегеріпаіек сегүісіз
Ргосе5$и5
ігапзуеғзиз аііапііз
М.оЫідииз сарйіз іпГегіог
М.гесіиз
сарйіз Ыетаііз
А. уегіеЬгаІіз
ТиЬегсиІит розіегіи
аііапііз
Сарзиіа апісиіагіз агіапю-ахіаіі
Іаіегаііз
Мт. іпіеПгапзуегеагіі I ?аге Іаіегаііз
рогзіегіогеБ сегүіск 1 Рагз тесііаііз
217-сурет. Шүйде астылық бұлшықеттер
229
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
ә) төменгі қабырғасы: бұғана сүйегімен,
оз.сіауісиіа;
б) жоғарғы қабырғасы: жауырын - тіласты
бұлшық еттің төменгі қарыншасымен,
т.отоһуіоігіеиз, сегһег тіегіог шектеледі. Бұл
үшбұрыштың бойында бұғана астылық вена
өтеді.
Мойын бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшалары
Мойын бұліпықетгерінің фасциялық қабық-
шалары, іазсіа сегуісаііз өте күрделі болып ор-
наласқан.
Фасциялық қабықшаларының күрделі шы-
тырмандытүрде орналасуы:
- біріншіден бұлшықеттерінің өртүрлі гене-
тикалық нұсқалардан дамуына;
- екіншіден осы маңда орналасқан мүшелер
мен қан тамырлардың, нервтердің орналасуына
байланысты мойын бұлшықеттерінің фасция-
лық қабықшаларының күрделі болуына байла-
нысты.
Анатомиялық оқулықта мойынның фасция-
лық қабықшалары әртүрлі тұрғыда сипатталы-
нып келгендіктен В,Н. Шевкуненко ұсынған
мойын бұлшықеттерінің фасциялық қабықша-
сының жобасы хирургиялық тұрғыдан студент
қауымдар үшін өте қолайлы сипаттама болып
саналады.
Кекіо Ггопіа1і$
Нейіо іетрогаііз
Яевіо рагіеіаіі
Тгійопит зиЬтепіаІе
К.ейіо оссірііаіів
Н.е&іо огЬііаііз
К.е&іо па5а1І5
Иейіо сегұісаііз апіегіог
[Тгійогшт сегұісаіе апіегіив
(тейіаіе)]
К.68ІО іпГгаогЬііа1і5
К.е8іо хузотаііса
К.е8іо
огаііа
К.е&іо тепіа!і$
- К.е8іо Ьиссаііз
(К.е8іо
рагоіі(Іеота55еіегіса)
Тгі£опит $иЬтап(ІіЬи1аге
Тгіеопит сагоіісит
Ғозза іпҒгасіауісиіагіз
Тгіеонит отосіаұісиіаге
(Ғо55а зиргасіаұісиіагік
Тгійопит тивсиіаге
(отоігасһеаіе)
та)ог)
Ғо5яа 5иргасІауіси1агІ5 тіпог
(Тгіаопит отоігарехокіеит)
Ііеаіо сегұіса1і$ ро$іегіог
(Ііеаіо писһае)
Яееіо
$іетосіеі(Іота$іоі(Іеа
К.е£Іо сегүісаііз Іаіегаііз
{Тгі£опит сегұісаіе
ро5іегіи8 (Іаіегаіе)
2і8-сурет. Бас пен мойынның аймақтары
230
МҮОЕОСІА
Сгіапсіиіа рагоікіеа
М. иіамеіег
А. Гасіаііз
МапгііЬиІа
N. һуровіоззиз
Ріехиз сегуісаііз
Тгівопит отоігарегокіеит
Тгіеонит сегүісак ро$іегіи$
М. Ігарегіи$
М. (Іівазігісиз,
ұепіег апіегіог
М. (Іівазігісиа,
уепіег рояіегіог
Тгівогшт
зиЬтапгііЬиІаге
М. отоһуокіеиз,
уеліег іпҒегіог
Тгівогшт зиЬтепіаІе
А, ІодиаІІа
V. .іивиіагв іпіета
Тгівопит отосіаүісиіаге
(Ғо$$а $иргасіаүісиіагі$ тарг)
Ріехих
ЬгасһіаІв
М. отоһуоігіеиз, ұепіег зирегіог
Тгівопит сагоіісит
А, сагоііз соттипв
Тгікопит сегұісаіе апіегіиз
М. зіетосіекіотазіокіеиз
Тгі^опит тихсиіаге
(отоігасһеаіе)
219-сурет. Мойының үшбұрыштары
231
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Мойын бұлшық еттерінің фасциялық
қабықшасы В.Н. Шевкуненконың тұжырым-
дауы бойынша 5 табақшаға бөлінеді. (№220, 221 -
суреттерді қараңыз).
Бірінші фасциялық табақша немесе
мойын бұлшықеттерінің беткей орналас-
қан фасциялық табақшасы, [азсіа соііі
зирегіісіаііз, олкеуденің беткей орналасқан фас-
циялық қабықшасының тікелей жалғасы болып
саналады. Бұл фасциялық қабықша, мойын
аумағына қарай өтіп, тек қана мойынның тері
асты бұлшықетінің, т.ріаіузта фасциялық
қабықшасын құрап, желке маңында өзара бір-
бірімен айқасыптұйықталынады.
Екінші фасциялық табақша, немесе
мойынның меншікті фасциялық қабықша-
сының беткей табақшасы, Іатіпа зирегіісіаііз
іазсіае соііі ргорг/ае Бұл табақша, мойынның
тіласты сүйегінен жоғары және төмен орналас-
қан бұлшықеттер мен, қан тамырлардың және
нервтердің фасциялық қабықшасын құрайды.
Фасциалдық қабықшасының жоғарғы бөлігі
өрлеме бағытта өтіп, төменгі жақ с үйегіне бекіп,
одан әрі шайнау бұлшық еттері мен шықшыт
безінің фасциялық қабықшасына ұласса,
төменгі бөлігі, бұғана сүйегі мен төс сүйегінің
тұтқасына бекіп, кеуде бұлшықеті мен дельта
тәрізді бұлшықетінің фасциялық қабықшасына
ұласады. Меншіктік фасциялық қабықшаның
екі жақтық бөлігінің бүйір қапталы мойын омыр-
тқалардың арқа өсіндісіне қарай өтіп, төс-бұға-
на-емізік бұлшық ет пен трапеция тәрізді
бұлшық еттің фасциялық қабықшасын құрап,
мойынның желкелік байламына Іідатепіит
пнс/іаеменжалғасады. Соныменбірге, бұлфас-
циялық табақшадан мойын омыртқасының
көлденең өсіндісіне қарай өтіп, фронталді жа-
зықтық бойында орналасқан табақшаны құрай-
ды. Бұл табақша арқылы мойын аумағы, ал-
дыңғы және артқы аумақтарға бөлінеді. Негізгі
қызметі: патологиялық іріңделген жағдайда,
іріңнің алдыңғы бөлігінен артқы бөлігіне қарай
өтуіне тосқауылжасау.
Үшінші фасциялық табақшасы немесе
мойынның меншікті фасциялық қабықша-
сының терең табақшасы, Іатіпа ргоһіпсіа
[азсіае соііі ргоргіае, немесе жауырын-бұғана-
лық, іазсіа отосіауісиіагіздеп аталады. Олмой-
ынның алдыңғы бөлігінде, төс-бұғана-емізік
бұлшықеттің артында трапеция тәрізденіп ор-
наласқан. Бұл фасцияның терең табақшасының
жоғарғыжиегітіластысүйегімен, төменде бұға-
на сүйегі мен және төс сүйегінің тұтқасымен
бүйір қапталы жауырын-тіласты бұлшықетімен,
т. от оһуіоісіеиз шектелген. Табақшаның бүйір
қапталы жауырын-тіласты бұлшықеттеріне
қарай өтіп, қалыңдап жауырын-бұғана атты апо-
неврозды табақшаны, аропеигозіз
отосіауісиіагіз, құрап, мойынның тіласты сүйе-
гінен төмен орналасқан бұлшықеттердің қына-
бын құрайды. Апоневрозды қабықшаның созы-
луы, солқабықшаның артында орналасқан вена
қан тамырларды басып, бойындағы вена қанын
жүрекке қарай өтуін жеделдетеді.
Сонымен қатар, мойынның меншікті фасци-
ялық қабықшаның беткей табақшасы мен терең
табақшасының аралығында апоневроз аралық
кеңістік, зрагіит іпіегаропеигогісит
зиргазіегпаіе кездеседі.
Кеңістіктің аралығына: іркілдеген дәнекер
ткань мен мойынның беткей орналасқан вена
қан тамырлар мен мойындырық венасының до-
ғасы, агсиз уепозиз ]'идиІі орналасқан. Бұл
кеңістік мойынның бүйір қапталына қарай өтіп,
мойынның латералды қалтасымен, гесеззиз
Іаіегаііз байланысады.
Патологиялық жағдайда іріңнің бір кеңісті-
ктен екінші кеңістікке қарай өтуі ықтимал.
Төртінші фасциялық табақша, немесе
мойынның ішкі фасциялық табақшасы,
іазсіа епсіосегуісаііз. (№219, 220, 221-суреттерді
қараңыз). Бұл фасциялық қабықша, мойын ма-
ңындаорналасқан мүшелердің: көмейдің, қалқ-
анша бездің, жұтқыншақтың, өңештің және ірі
қан тамырлардың қынабын құрап орналасқан-
дықтан, ішкі мүшелердің фасциялық қабықша-
сы деп аталуы сол себепті.
Топографиялық орналасуына қарай: сыр-
тқы париеталдық, ішкі висцералдық табақшаға
бөлінеді. Сыртқы париеталдық табақшасы жо-
ғарыда айтылып өткен мүшелердің жалпы дәне-
кер тканды қынабын құраса, ішкі висцералдық
табақшасы дербес орналасқан мүшелердің, қан
тамырлардың меншікті фасциялық қабықшасын
құрайды.
Париетальдық табақшасы мен висцералдық
табақшаларының аралығында қан тамырлар
мен нервтер, лимфа түйіндері орналасқан
кеңістік, зраііит ргеуізсегаііз кездеседі. Бұл
кеңістіктің ішінде кеңірдектің алдыңғы кеңістігі,
зраііитргегіаһеаііз орналас^ан. Бұл кеңістіктің
аралығында: іркілдеген дәнекер ткандар, мен
лимфатикалық түйіндер және қалқанша бездің
пирамидалдық бөлігі, оның қан тамырлары
[а.гііугоісіеа іта еіріехиз іһугоігіеа ітраг) орна-
ласқан.
Тыныс алу жолы бөгелген жағдайда, трахе-
отомия операция жасау кезінде қан тамырлар-
дың жарақаттану нәтижесінде, қанның бұл кең-
232
МҮОІ.ОСІА
220-сурет. Мойын шандыр табақшаларының орналасуы
(қалқанша без тұсындағы көлденең жазықтықтағы кесіндісі)
істіктен алдыңғы көкірек аралыққа, тегііазһпит
апіегіог өтуі ықтимал.
Бесінші фасциялық қабықша, немесе
алдыңғы омыртқалық фасция, іазсіа
ргеуегіеһгаіізол. мойынның теренде орналасқан
бұлшықеттердің фасциялық қабықшасын
құрайды. Ол, жоғарыда шүйде сүйегінің не-
гізінен басталып, төменде көкірек аралықтың
артқы тегііазііпит рогіегіог қабырғаларына
ұласып, одан әрі кеуде қуысының ішкі фасция-
лық қабықшасын, [азсіа епгіоіһогасіса құрауға
қатысады.
Мойын бұлшықетгерінің фасциялық қабық-
шаларының күрделі болуына байланысты, Па-
риждік анатомиялық атаулардың тізіміне сүйен-
сек, мойынбұлшықеттерінің фасциялық қабық-
шасы ажыратылады:
1. Мойын бұлшықеттерінің беткей фас-
циялық табақшасы, Іатіпа зирегіісіаііз ол В.Н.
Шевкуненко топтастырған мойын бұлшықет-
терініңбеткей фасциялық қабықшасына, Іатіпа
зирегіісіаііз соііі, сәйкес келеді.
2. Алдыңғы кеңірдектік фасциялық
қабықша, Іатіпа ргегіасһеаііз, ол кеңірдектің
алдыңғы қапталында орналасқан мүшелердің
қынабын құрайтындықтан, алдыңғы кеңірдектік
фасциялық табақша, Іатіпа ргегіасһеаііз, деп
аталады. ОлВ.Н. Шевкуненко баяндаған мойын
бұлшықеттерініңЗ,4табақшасына сәйкес келеді.
3. Алдыңғы омыртқалық фасциялық
табақша, олВ.Н. Шевкуненко баяндаған4- фас-
циялық табақшада айтылмаған.
БАСТЫҢ БҮЛШЫҚЕТТЕРІ МЕН
ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАЛАРЫ
Бастың аймақтары:
Бастың аймақтары топографиялық орнала-
суына қарай бірнеше шағын келген бастың және
беттің аймақтарына бөлінеді. (№222-суретті
қараңыз).
1. Маңдай аймағы, гедіо гіопіаііз, алдыңғы
қапталы маңдай — мұрынжікпенжәне көз ша-
расының жоғарғы жиегімен шектелсе, артқы
қапталы төбе аймағымен, бүйір қапталы самай
аймағымен шектеледі.
2. Төбе аймағы, гедіо рагіеіаііз, ол дарала-
нып, төбе нұсқасына сәйкес келеді.
233
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
3. Шүйделік аймақ, гедіо оссірііаііз, ол да-
раланып, орналасқан төбе аймағынан басталып,
мойынныңжелке аумағымен шектеседі.
4. Самай аймағы, гедіо іетрогаііз, солжақ-
гылық аймақ, олбас сүйектің самайлық бөлігіне
дәлме-дәлсәйкестеніп орналасқан.
Бет аймағы:
1. Көз шарасының аймағы, гедіо огһііаііз, ол
көз шарасының аумағына сәйкес келген.
2. Мұрын аймағы, гедіо пазаііз, ол мұрын
қырының сыртқы бетіне тұспалас орналасқан.
3. Көз шарасының төменгі аймағы, гедіо
ІпігаогЫіаІіз, екі жақтылық аймақ, олмұрын ай-
мағының артқы қапталында орналасқан. Жоға-
рыда көздің саңылауы мен артқы қапталы бет-
сүйектік аймақ пен, гедіо гудотаіісиз, төменде
ұртаймағымен, гедіоЬиссаііз, шектескен.
4. Бетсүйектік аймақ, гедіо гудотаіісиз, ол
бет сүйектің нұсқасына сәйкестеніп орналас-
қан.
221-сурет. Мойын бұлшықеттерінің фасциалық қабықшалары; алдыңғы көрінісі
234
МҮОЕОСІА
5. Ұрттықаймақ, гедіо Ьиссаііз, олжоғарыда
мұрын-еріндік сызықша арқылы мұрын, ауыз
аймағымен артқы қапталы шайнау-шықшыт
аймағымен шектессе, төменгі шекарасы төменгі
жақтың жиегі болып саналады.
6. Ауыз аймағы, гедіо отаііз, жоғарыда мұрын
аймағымен бүйір қапталы ұрт аймағымен,
төменде иектік аймақпен шектеседі.
7. Иектік аймақ, гедіо тепіаііз, жоғарыда
ауыз аймағынан иектік-ерін саласы, зиісиз
тепіоІаЫаІізарүдллы шектелген.
8. Шықшыт-шайнау аймағы, гедіо
рагоіігіеотаззаіегіса, жоғарыда көз шарасының
төменгі аймағымен, алдында ұрт аймағымен,
төменде жақ сүйегінің бұрышымен шектелген.
Бастың бұлшықеттері
Бастың бұлшықеттері, тт.саргііз, эмбрио-
налдық дамуы мен атқаратын қызметіне байла-
нысты 3 топқа: бас сүйектің қақпағыныц, ымдау
және шайнау бұлшықеттерге бөлінеді.
I. Беттің бұлшықеттері, тт. іасіаііз, не-
месе ымдау бұлшықеттері, дененің басқа бұлшы-
қеттерінен айырмашылығы: а) біріншіден эмб-
рионалдық дамуы өзгешелеуболып келсе; ә) ек-
іншіден тері астында орналасып, фасциялық
қабықшасыз келіп, сүйектік нүктелерден баста-
лып, теріге барыпбекиді. б) үшіншіденжиыры-
лған кезде беттің терісінде адамның көңіл-күйін
білдіретін қатпарлар пайда болады.
Топографиялық орналасуына қарай ымдау
бұлшықеттері: көздің, ауыздың, мұрынның,
құлақ қалқанының төңірегінде және бас
сүйектің қақпағының маңындағы бұлшықеттер-
ге бөлінеді.
1. Бас сүйек қақпағының бұлшықет-
тері, т. ерісгапіиз, олжалпақтау келіп, бас сүйек
қақпағын жауып орналасқан апоневротикалық
габақшадантұрады. Орналасуына қарай: шүйде-
маңдайлық, апоневротикалық табақшадан және
самай-төбелік бұлшықеттен тұрады:
а) шүйде-маңдайлық бұлшықеті,
т.оссірііоігопіаііз. (№222-суретті қараңыз). Ол
маңдай сүйектің жоғарғы қастық доғасынан,
агсиззирегсіііагіз шүйде сүйегінен, Ііпеаписһае
зиріета, басталып, апоневрозға ұласады. Бұл
бұлшықеттің орналасуына қарай: маңдайлық
қарынша, уепіег ігопіаііз мен шүйделік қарын-
шадан, уепіег оссірііаііз, тұрады. Бұлшықеттің
қарыншалары бір-бірімен өзара жалпақтау кел-
генапоневроздытабақша (шлем) арқылыжалғ-
асқан. Апоневроздық табақша бастың терісімен
шектеліп дәнекерткандарментығыз қоймай, бас
сүйектің сүйек үстілік қабықшасы мен іркілде-
ген дәнекер ткандар арқылы шектелген. Бұлшы-
қеттер қарыншаларының жиырылу кезінде
шаштың апоневрозды қабықшасы алға немесе
артқа қарай еркін жылжуы солсебепті.
ә) самай-төбе бұлшықеті,
т.іетрогорагіеіаііз, ол бас сүйектің самай
бөлігінде орналасқан. Бұлшықеттер таліпықта-
ры құлақ қалқанының шеміршегінің алдыңғы
қапталынан басталып, жоғары қарай өтіп, бас-
тың апоневроз табақшасына ұласады.
Қызметі: бұл бұлшықеттің шүйде бөлігінің
қарыншасы жиырылған кезде, бастың терісін
артқа қарай жылжытса, керісінше бұл бұлшы-
қетінің маңдай қарыншасы жиырылса көздің
саңылауын бадырайтып көздің қабағы мен
қасты көтеріп, беттің бір нәрсеге таңғалған кез-
дегі көрінісін бейнелейді.
Нервтендірілуі: VII жұп бетнерві, п. һасіаііз,
арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: шүйду артерия-
сы, а. оссірііаііз, құлақ қалқанының артқы ар-
териясы, а.аигісиіагізрозіегіот, самайдың беткей
артериясы, а.іешрогаііззиреііісіаііз, және көз ша-
расының жоғарғы артериясы, а.зиртаотЫіаІіз
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Құлақ қалқанының маңындағы
бұлшықеттер
Құлақ қалқанының маңында орналасқан
бұлшықеттер, топографиялық орналасуына
қарай: алдыңғы, артқы және жоғары бұлшықет-
терге бөлінеді. (№222-суретті қараңыз). Қызметі
жағынан өшіп бара жатқан бұлшықеттерге жа-
тады.
1. Құлақ қалқанының алдыңғы бұлшы-
қеті, ш.аигісиіагіз апіегіот. (№261-суретті қара-
ңыз). Олсамай бұлшықетінің фасциялық қабық-
шасы мен шүйде-маңдайлық бұлшықеттің апо-
неврозды қабықшасынан басталып, төмен және
артқа қарай бағыт алып, жинақталынып құлақ
қалқанының терісіне барып бекиді.
Қызметі: құлақ қалқанын алға қарай қоз-
ғалту.
Қанмен қамтамасыз етмугбеткей самайлық
артериясы, а. іетрогаііз зирегіісіаііз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Құлақ қалқанының жоғарғы бұлшықеті,
т. аигісиіагіззирегіог, олшүйде-маңдай бұлшық-
етінің апоневрозды қабықшасынан басталып,
құлақ қалқан шеміршегінің жоғарғы қапталы-
набарып бекиді. бұлбұлшықеттіңталшықтары
самай-төбе бұлшықеттер талшықтарынан дер-
бес орналасқан.
Қызметі: құлақ қалқанын жоғары қарай
235
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
тарту мен қатар, бастың апоневрозды қабықша-
сын керу.
Қанмен қамтамасыз етмуу/беткей самайлық
артериясы, аЛегпрогаІіз зирегіісіаііз, мен құлақ
қалқанының артқы артерия, а.аигісиіагіз
розіегіог, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
3. Құлақ қалқанының артқы бұлшы-
қеті, т.аигісиіагіз розіегіог, олжелкелікбұлшы-
қеттердің фасциялық қабықшасынан, [азсіа
писһае басталып, алға қарай бағытталып, құлақ
қалқан терісінің артқы бөлігіне барып бекиді.
Қызметі: құлақ қалқанын артқа қарай тар-
ту.
Қанменқамтамасыз етілуі: құлақ қалқаны-
ның артқы артериясы, а.аигісиіагіз розіегіог. ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Көз іпарасының маңындағы
бұлшықеттер
1. Көздің дөңгелек бұлшықеті,
т.огЫсиІагіз осиіі. (№222, 223-суреттерді қара-
М. Іетрогорапеіаік м оссірііойопіаів
М. аигісиіаів
шрегіог
Оаіеа аропеигоііса
М.
оссірііо&опіаів
(уепіег оссірііаів)
М. аигісиіагв
рояіегіог
Ғазсіа рагоіігі
ОІапгіиіа рагоіігіеа
(частично удалена)
Ғазсіа таавеіегіса
М. іуеотаіісив та)о
М. івогіи5<
М. огЬісиІагіз осиіі
(рагә огЬйаІіз)
М. огЬісиІагіз осиіі
(рагә раІреЬғаік)
(ұепіег йюпіаііз)
М. аигісиіагік апіегіог
М, ргосешз
Ріаіузта
М. огЬісиІагк
0ГІ5 (раг8
М. огЬісиіагіз огіз
(раге таг£Іпаһз)
М. (Іергеззог
ІаЬіі іпгегіогіз
М. (Іергемог
апвиіі ол$
222-сурет. Бастың бұлшықеттері, оң жақ көрінісі
(бет бұлшықеттері)
М. іеұаіог
ІаЬіі зирегіогіз
аіаедие пазі
М. іеуаіог
ІаЬіі 5ЦрегіогІ8
М. хуйотаіісих
тіпог
Млазаій (раге
ігапвұегәа)
236
МҮОЕОСІА
ңыз). Сыртқы пішініжалпақтау келіп, көз шара-
сының маңында шеңбер бағытта орналасқан.
Топографиялық орналасуына қарай үш бәліктен:
көз қабақтық, кәз шарасының және көзжас
бұліпықеттеріне бөлінеді.
а) Көз қабақтық бөлігі, рагз раІреЬгаІІз,
бұлшықет талшықтары жұқалау келіп, көздің
қабағыныңмедиалды байламынан және көз ша-
расының ішкі қапталынан басталып, жоғарғы
қабақ пен төменгі қабақтың шеміршегініңсырт-
қыбетін жанайөтіп, көздіңлатералды бұрышы-
на қарай бағыт алады. Көздің латералды бұры-
шында, бұлшықетталшықтары өзараайқасып,
көздің латералды сіңірін құрап, көз шарасының
латералды бұрышындағы сүйектік қабықшасы-
на барып бекиді.
ә) Көз шарасының бөлігі, рагз огЫіаІіз,
қабақтық бөлікке қарағанда едәуір жалпақтау
болып келген. (№222, 223- суреттерді қараңыз).
Ол маңдай сүйектің мұрындық бөлігінен және
жоғарғы жақ сүйектің мандайлық өсіндісінен
және көздің қабағының медиалды байламынан
басталып, латералды бағыттаөтеді. Көздіңлате-
ралды бұрышында бұлшықеттің талшықтары
өзараайқасып, бұлбұлшықеттің жоғарғы бөлігі
шүйде-маңдайлық бұлшықеттің маңдайлық
қарыншасы, уепіег гіопіаііз т.оссірііогіопіаііз,
мен қасты түюші бұлшықетке т.соггидаіог
зирегсіііі, ұласады.
б) Көзжас бөлігі, рагз Іасгітаііз, олкөз жас
сүйегінің латералды бетінен және бұл сүйектің
артқы қырқасынан басталып, латералды бағыт-
таөтіп, көзжас қапшығына бекісе, шамалы бөлігі
қабақтық бөлігінің бұліпықетіне, рагз раІреЬгаІіз
ұласады.
Қызметі: а) көздік бәлігі жиырылтан кезде,
көздің саңылауын жұмып қоймай, мандайдың
көлденең қатпарларын құрайды. Көздің шеңбер
бағытта орналасқан бұліпықеті, т.огЫсиіагіз
осиіі, көздің саңылауының сфинктрі болып са-
налады; ә) көздің қабағының бұліпықеті көздің
саңылауын тарылтады; б) бұл бұлшық еттің
көздің бөлігі, рагз огЬііаІіз, жиырылған кезде,
көздің латералды бұрышының терісі желпуіш
бағытта орналасқан қатпарларды құрап, қасты
төмен тартып, ұрттыңтерісін жоғары кәтереді;
в) Бұл бұліпықеттің көз жас бәлігі жиырылған
кезде, көз жас-мұрын өзекшесініңөту жолы ке-
ңейіп, жастың мұрын қуысына өтуіне ықпал
етеді.
Нервтендірілуі: VII жұп бет ми нерві,
п.іасіаііз, арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: бет артериясы,
а. іасіаііз, самайдың беткей артериясы,
а.іетрогаііз зирегіісіаііз, және көз шарасының
жоғарғы және тәменгі артериялары,
аа.зиргаогЫіаІіз еііп&аогЫіаІіз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
2. Қасты түю бұлшықеті, т.соггидаіог
зирегсіШ, (№222, 223-суреттерді қараңыз). Ол
мандай сүйектің мұрын бөлігінен және кәз жас
сүйегінен басталып, өрлеме бағытта өтіп, қастың
медиалды қапталының терісіне барып бекиді.
Қызметі: екі жақтық қасты бір-біріне
түйістіріп, аралығында вертикаль бағытта орна-
ласқан сызықшаны құрайды.
Қанмен қамтамасыз етілуі: мандайлық ар-
терия, а.ЫопіаІіз, мен көз шарасының жоғарғы
артериясы, а.зиргаогЫіаІіз, мен самайдыңбеткей
артериясы, а.іетрогаііз зиреггісіаііз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
3. Тәкәппар бұлшықеті, т.ргосегиз сырт-
қы пішіні ұзындау және жалпақтау келген
бұлшықет. (№222, 223-суреперді қараңыз). Ол
мұрын сүйегінің қырынан немесе мұрын
бұліпықетініңапоневрозынан басталып, өрлеме
бағытта өтіп, кеңсірік үстілік жазықтықтың,
(/ЛзЛіа/Лзмаңындағы теріге барып бекиді.
Қызметі: екі жақты бөлігі бірдей жиырыл-
ған кезде, мұрын қырыныңтүбірі маңындағы те-
ріде көлденең сызықша пайда болады.
Қанмен қамтамасыз етілуі: қ ұлақ қ алқ ан ы -
ның артериясы, а.аигісиіагіз, мен кәз шарасы-
ның жоғарғы артериясы, а.зиргаогЫіаІіз, арқы-
лы қанмен қамтамасыз етіледі.
Ауыздың маңындағы
бұлшықеттер
Ауыз тесігінің маңындағы бұлшықеттер ор-
наласуына қарай екі топ бұлшықеттерге; ауыз-
дың дөңгелек бұлшықетінен, т.огЫсиІагіз огіз,
және ауыз тесігін кеңейтетін бұлшықеттерге
бөлінеді.
1. Ауыздың дөңгелек бұлшықеті, т.
огЫсиІагіз огіз, ол еріндердің терең қабатында
шеңбер бағытта орналасқан бұлшықеттертал-
шықтарынан тұрады. (№222, 223-суреттерді
қараңыз). Бұл бұлшықеттердіңталшықтары ор-
наласуына қарай: жиектік және еріндік болып
екі топқа бөлінеді.
Қызметі: ауыз тесігін қысып, ерінді сыртқа
қарай ығыстырады.
Қанмен қамтамасыз етйугеріннің жоғарғы
және төменгі артериясы, аа.ІаЫаІез зирегіог еі
іггіегіог, мен иектік артерия, а.тепіаііз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Үлкен бетсүйектік бұлшықеті,
т.гудотаіісиз таҚг, ол бетсүйектің сыртқы бе -
237
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. /уйотаіісш
тарг
Согрш асіірозит
Ьиссаё
І)исШ8 рагоіісіеиз
баіеа аропеигоііса
М. оссфйо-
Ггопіаііз
(ұепіег
оссірйаііз)
. . - ..*М
М. ргосегш
М. таззеіег
М. тегйаііз
М. ігарегіиз
Оіапсіиіа рагоіі
М. Ьиссіпаіоіг
М. гіергеззог
ап&о!і огіз
(кесіяген)
М. зіетосіеігіо
тазіоідеиз
Ғазсіа іетрогаів (іатіпа зирегГюіаІіз)
Ғазсіа іетрогаів (Іатіпа ргоіипсіа)
М. іетрогаііз
М. оссірйойропіаііз (ұепіег Ғгопіаів)
Еі&. раіреЬгаІе Іаіегаіе
М. огЬісиІагіз осиіі
М. соггиеаіог зирегсіііі
М. сіергеззог яирегсіііі
Ьі£. раіреЬгаІе
тегііаіе
М. /уйотаіісш
тіпог
М. Іеұаіог іаЬіі
зирегіогіз аіаедие
М. Іеуаіог па$*
ІаЬіі зирегіогіз
М. пазаііз (рагз
ігапзуегаа)
М. пазаііз
(рага аіагіз)
М. гіергеззог
зеріі пазі
М. Іеұаіог апеий
0ГІ5
М. огіжиіагв
ОГІ5
М. дергеззог ІаЬіі
іпіёгіогі5
Ғазсіа Ьисорһагупееа
Оіапгіиіа зиЬтапгііЬиіагіз
223-сурет. Бас бұлшықеттері, оң жағынан қарағандағы көрініс
(бет пен шаннау бұлшықеттері)
тінен басталады. Бұлшықеттің талшықтары
төмен медиалды бағытта өтіп, ауыздың езуінің
маңындағы теріге және ауыздың шеңбер бағыт-
та орналасқан бұлшық еттің талшықтарын
құрауға қатысады.
3. Кіші бетсүйектік бұлшық етг
т.худотаіісизтіпог, (№223,224-суреттерді қара-
ңыз). Ол бетсүйектің алдыңғы бетінен басталып,
тәмен және медиалды бағытта өтіп, ауыздың
шеңбер бағытта орналасқан бұлшық етіне,
т.огЫсиІагіз огіз, ұласады.
4. Жоғарғы ерінді көтеретін бұлшық
ет, т.іеуаіог ІаЫі зирегіогіз. (№223, 224-сурет-
терді қараңыз). Ол көз шарасының төменгі жие-
гінен басталып, төмен бағытта өтіп, ауыздың
шеңбер бағытта орналасқан бұліпықетіне ұла-
сады.
5. Жоғарғы ерін мен мұрынның тана-
уын көтеретін бұлшық ет, тт.іеуаіог ІаЫі
зирегіогіз еі аіаедие пазі, (№223-суретті қара-
ңыз). Жоғарыда айтылып өткен бұлшықеттің жа-
нында орналасқан. Ол жоғарғы жақсүйектің
238
МҮОГОСІА
мандайлық өсіндісінің негізінен басталып, төмен
бағытта өтіп, төрт бұрышты табақшаны құрап,
жоғарғы еріннің шеңбер бағытта орналасқан
бұлшықетінің талшығына ұласса, екінші бәлігі
мұрынтанауыныңтерісімен бітісе жалғасады.
Қызметі: жоғарғы еріңді көтерумен қатар
мұрынның танауын керіп, жоғары қарай көте-
реді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жоғарғы жөне
төменгі еріндік артериялар, аа.ІаЫаІез зирегіог
еЫпіегіоТ' менұрттыңартериясы, а.ЬиссаПз, ар-
қылы қанмен қамтамасызетіледі.
6. Ауыздың езуін көтеретін бұлшықеті,
!п.1ес<гіогапдиіиз огіз, жоғарыда айтылып өткен
бұлшықеттен тереңірек орналасқан. (№223-су-
ретті қараңыз). Олкөз шарасының төменгі жие-
гінен және оныңтесігінен, іогашеп іігітаогЫіаІіз,
басталып, төмен бағытта өтіп, езудіңтерісі мен
ауыздың шеңбер бағытта орналасқан бұлшықет
талшықтарына барып ұласады.
Қызметі: ауыздың езуін жоғары көтеріп
және латералды бағытта тарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: көз шарасының
төменгі артериясы мен ұрттық артериялар, аа.
іпһаогЫіаІіз еі Ьиссаііз, арқылы қанмен қамта-
масыз етіледі.
7. Ұрт бұлшықеті, т.Ьиссагіз. (N^223, 224-
суреттерді қараңыз). Ол төменгі жақсүйегінің
ұрттық қырқасынан, сгізіа Ьиссіпаіогіа, және
жоғарғы жақсүйегінің азу тістер маңындағы
доға тәрізденген сызықшасынан және сына
сүйектің қанат тәрізді өсіндісінің ілмегі мен
төменгі жақсүйегі аралығындағы фиброздық
тігістен, тарһе ріетудотаіиііЬиІагіз басталып,
одан әрі бұлшық ет талшықтары жинақталынып,
ауыз қуысының шырышты қабықшасы мен жо-
ғарғы ерін мен төменгі еріннің шеңбер бағытта
орналасқан бұлшықеттеріне ұласады. Бұл
бұлшықеттің сыртқы бетінде май түйіршігі,
согриз агіірозиз Ьиссае, орналасса, ішкі қапта-
лында ауыз қуысының кіреберіс бөлігінің шы-
рышты қабықшасымен беттесіп орналасқан.
Сонымен бірге, ұрт бұлшықетінің, шайнау
бұлшықетінің, шайнау бұлшықетінің алдыңғы
қырымен жанасқан жерінде, шықшыт безінің
ауыз қуысының кіреберіс бөлігіне өтетін
түтікшесі айқын байқалады.
Қызметі: езуді сыртқа қарай тартып, ерін-
дерді тістермен жанастырып, еріндерді кереді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: ұрт артериясы,
а.Ьиссагіз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
8. Күлкі бұлшықеті, т.гізогіиз, тұрақсыз.
Мойынныңтері асты бұлшықетінің, т.ріаіузта,
тікелей жалғасы болып табылады. (№224-суретті
қараңыз). Бұл бұлшықет шайнау бұлшықетінің
фасциялық қабықшасынан және мұрын мен
еріннің арасындағы терілік қатпардан басталып,
еріннің езуінің маңындағы теріге барып бекиді.
Қызметі: езуді көтеріп, сыртқа қарай тарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: бет артериясы,
а.іасіаііз, беттіңкөлденеңартериясы, а.ігапзуегза
һасіеітл&я. ұрт артериясы, а.Ьиссаіізарқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
9. Езуді төмен түсіруші бұлшықет,
т.гіергеззог апдиіі огіз. (№223, 224-суреттерді
қараңыз). Олтөменгі жақ сүйегінің сыртқы бе-
гінен, иектік тесіктен төменірек жерден баста-
лып, өрлеме бағытта өтіп, ауыз езуінің маңын-
дағытеріге бекісе, біраз бұлшықетталшықтары
езуді кәтеретін бұлшықеттердіңталшықтарына
ұласады.
Қызметі: езуді төмен түсіріп, артқа қарай
тарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: төменгі еріндік
артерия, а.Уай/аЛііл/елогмениектікжәнетөменгі
иектік артериялары, аа. теггіаһз еі зиһтепіаііз
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
10. Ерінді тәмен түсіруші бүлшықет, т.
гіергеззог ІаЫі іігіегіогіз. (№223,224-суреттер), Ол
төменгі жақ сүйегі денесінің сыртқы бетінен
және иектік тесіктің алдыңғы қатарынан баста-
лып, өрлеме бағыттаөтіп, төменгі ерін мен иектің
герісіне барып бекиді.
Дь/злгет7?төменгі ерінді төмен қарайтарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: төменгі еріңдік
артериясы, а.ІаЫаІіз гігіегіог мен иектік және
төменгі иектік артериялар, аа. тепіаііз еі
зиЬтепіаііз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
11. Иектік бұлшықет, т. тепіаііз. (№223,
224-суреттердІ қараңыз). Ол төменгі жақ
сүйегінің күрек тістерінің маңындағы альвео-
Аярлық көтеріңкілерінен басталып, төмен бағыт-
та өтіп, иектің терісіне барып бекиді.
Қызметі.теменгі ерінді сыртқа қарай айнал-
дырып, иекті жоғары көтеру.
Қанмен қамтамасыз етілуі: төменгі еріндік
артерия, а.ІаЫаііз іігіегіог, мен иектік артерия,
а.тепіаііз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
12. Иектің көлденең бұлшықеті, т.
ігапзуегзиз теггіі, тұрақсыз шағын келген
бұлшықет. Көлденең бағытта орналасып, езуді
төмен тартатын бұлшықеттің тікелей жалғасы
болып саналады.
Мұрын танауының
маңындағы бұлшықеттер
1. Мүрын бүлшықеті, т.пазаііз (№223,
224-суреттерді қараңыз). Ол жоғарғы жақ
с үйегінің ит тіс пен латералды күректістік көте-
ріңкілерден басталып, жоғарғы латералды ба-
239
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. дерге$8ог $ер(І пазі
М. іеуаЮг ІаЫі зирегіогіз аіаедие па$і
М. огЬісиІагі$ огі$
М. Іеуаіог ІаЬіі $ирегіогі$
М. хувотаіісиз тіпог
М. гізогіик
Р!а(у$та-
М. огЬіси1агі$Н
огі$ (раг$ і
тагйіпаііз)
М. йерге$$ог ІаЬіІ іпГегіогі$
М. с!ергез$ог ап^иіі огі$
М. тепіаііз
М. огЬісиІагв огй$
(раг$ іаЬіа1і$)
М. Ьиссіпаіог
М. ігагі$^ег$и$ тепіі
М. гу^отаіісиз •
таіог
М. Іеуаіог
ап^иіі огі$
224-сурет. Ауыз саңылауын қоршап тұрған бұлшықеттер, ішкі жағынан көрінісі
Тері бұлшықет пен бет сүйегімен бөлінген, ұрттың шырышты қабығыжәне еріндер алынған.
ғыттаөтіп, бұліпықетталшықтары: сыртқыжәне
ішкі бөліктерге бөлінеді.
а) Сыртқы немесе көлденең бөлігі, рагя
Ігапзсегза, мұрын танауын орай өтіп, шашырап
жалпақтау келіп қарама-қарсы жағындағы бұл
бұлшықеттің бұліпықеітік талшықтарымен ай-
қасып, мұрын қырының апоневроз тканынаұла-
сады.
ә) Ішкі немесе танаулық бөлігі, рагз аіагіз,
танаудыңшеміршектік бөлігіне барып бекиді.
Дызмег/.танаудың тесігін тарылту.
Қанмен қамтамасыз егілунжоғарғы еріндік
артерия, а.ІаЬіаІіз зирегіог арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
2. Мұрынның аралық қабырғасын
төмен тартупіы бұлшықет, ш.гіергеззог зеріі
пазі. (№224-суретті қараңыз). Олжоғарғы жақ
сүйегініңальвеолярлық медиалды күректістік
өсінділерінен және осы маңға орналасқан ауыз-
дың шеңбер бағытта орналасқан бұлшықеттік
талшықтарынан басталып, мұрын қуысының
аралық қабырғаларының шеміршектік бөлігінің
алдыңғы қапталына барып бекиді.
Дызмету/мұрын қуысының аралық қабыр-
ғасын төмен қарай тарту.
Нервтендірілуі: бет нерві, п./асіаіізнервтен-
діріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жоғарғы еріндік
артерия, а.ІаЫаІіз зирегіогаруылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
Шайнау бұлшықеттері
Шайнау бұлшықеттері бас суйектерінің
белгілі сүйектік нүктелерден басталып, төменгі
жақ сүйегіне бекитін төрт жұп бұлшықеттерден
тұрады. Негізгі қызметі: самай-төменгі жақ бу-
ынын қозғалысқа келтіру.
1. Шайнау бұлшықеті, ш.тпаззеіег. (№225,
226-суреттерді қараңыз).
Сыртқы пішіні төртбұрыш тәрізденіп,
төменгі жақ суйегінің бұтағының сыртқы бетін-
де орналасқан өте мықты бұлшықет. Ол, бет
сүйектік доғаның төменгі жиегінен басталады.
Бұл бұліпықеттіңталшықтары беткей орналас-
қанжәнетереңде орналасқан бұлшықеттер топ-
тарына бөлінеді.
Беткей оналасқан бұлшықеттер тобы,
рагз зиреггісіаііз, ол бет сүйектік доғаның сырт-
қы бетінен басталса, тереңде орналасқан бұлшы-
қеттер тобы, рагзргоЫпгіа бетсүйектік доғаның
ішкі қапталынан басталады. Беткей орналасқан
бұлшықеттік талшықтары төмен және артқа
240
МҮОЬОСІА
225-сурет. Шайнау бұлшықеттері, оң жақ бетінің көрінісі
қарай бағытталса, тереңде орналасқан бұл
бұлшықеттіңталшықтары керісіншетөменжәне
алға қарай бағытталынып, одан әрі бұлшықет
талпіықтары жинақталынып, төменгіжақ сүйегі
бұрышының сыртқы бетіндегі шайнау бұлшық
етінің бұдырына, іиЬегозііаз таззеіегіса барып
бекиді.
Дьлзлге77?төменгі жақ сүйегін көтеріп, алға
қарай тарту.
Нервтендірілуі: V жұп үшкіл ми нервінің,
п.ігідетіпиз, шайнау бұлшықеттік нервісі,
п.таззеіегісиз арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілукжоғарғы еріндік
артерия, а.іаЫагіз зирегіогарқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
2, Самай бұлшықеті, ш.іетрогаііз. (№225,
226, 227, 228-суреттерді қараңыз). Ол бас
сүйектің самайлық ойысында, іозза іетрогаііз
желпуіш тәрізденіп орналасқан. Бұл бұлшық
еттің талшықтары: мандай сүйектің самайлық
16-163
бетінен: сына сүйектің үлкен қанатының самай
ойысына қараған бетінен; самай с үйектіңқабық-
шалы бөлігінің самай ойысына қараған талшық-
тары, одан әрі жинақталынып және төмен қарай
бағытталып, төменгі жақ сүйегінің тәж тәрізді
өс індіс і не, ргосезз из согопоігіе из бар ып бек иді.
Қызметі: б ұл бұлш ық еттердің алдыңғы, ар-
тқы ортаңғы бұлшықеттері талшықтарының
қызметі төменгі жақ сүйегін жоғары және алга
қарайтартса, артқытопталшықтары керісінше,
төменгі жақ сүйегін жоғары және артқа қарай
тарту.
Нервтендірілуі: V жұп үшкіл нервінің,
п.ітідетіпиз терең самайлық нервтері,
пп. іетротаііз ргоіипгіа арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: самайлық терең
және беткей артериялары, аа. іеиірогаіізргоіипгіа
еі зиреггісіаііз арқылы қанмен қамтамасыз еті-
леді.
3. Қанат тәрізді латералды бұлшық ет,
241
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
226-сурет. Шайнау бұлшықеттері, арт жағының көрінісі
т.ріегудоісіеиз іаіегаііз. (№225, 226, 227, 228-су-
реттерді қараңыз). Сыртқы пішіні қысқалау
және қалыңдау болып келген. Бұл бұлшықеттің
екі басы: жоғарғы және төменгі басы ажыраты-
лады.
Жоғарғы басы, сариі зирегіог, ол сына
сүйектің үлкен қанатының төменгі самайлық
бетінен және төменгі самайлық қырқасынан,
сгізіа іпігаіетрогаііз басталады. Төменгі басы,
сынасүйектіңқанаттәрізді өсіндісініңлатерал-
ды табақшасының бүйір бетінен басталады.
Бұлшықетгің жоғарғы басы мен төменгі басы-
ның бұлшықеттік талшықтары жинақталынып,
артқа қарай бағытталып, төменгі жақсүйегінің
қанатты атты шұңқыршасына, іоүеаріегудоісіеа
барып бекиді.
Қызметі: бір жақты жиырылған кезде
төменгі жақсүйегі қарсы жағына қарай ауыт-
қыса, екі жақты бұлшық ет бір уақытажиырыл-
са, төменгі жақсүйегі алға қарай қозғалады.
Нервтендірілуі: V жұп үшкіл ми нервтің,
п.ігідетіпиз, қанатты бұлшықеттік нерві,
п.ріегудоісіеизтесііаііз, арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етулулжоғарғы альвео-
лярлық артериялар, аа.аіүеоіагіззирегіогбет ар-
териясы, а.іасіаііз арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
Бастың бұлхиықеттерінің
фасциялық қабықшалары
Бастың беткей фасциялық қабықшасы,
іазсіа зирегіісіаііз дамыған. Ымдаужәпе қанат
тәрізді бұлшықеттердің сыртқы беті, тек қана,
регітузіит қабақшасымен қапталған. Ал шай-
нау бұлшықеттерінің меншікті фасциялық та-
бақшаларына келсек, олар көлеміде, қызметіде
жақсы дамып, шайнау бұлшықеттерінің фасци-
ялық қабықшасын құрайды. Меншікті фасция-
лық қабықша, іазсіа ргорг/ақалындау жылтыр-
лау келген фиброздық дәнекер тканды табақша-
дантұрады.
Топографиялық орналасуына қарай бұл
фасциялық қабықша, өзара бір-бірімен бітісе
жалғасқан бірнеше бөлІктерге бөлінеді.
1. Самай бұлшықетінің фасциялық
қабықшасы, іазсіа іетрогаііз, едәуір қалыңдау
және жылтырлау келген фиброздық дәнекер
242
мүоһоаіА
ткандардантұрады. Бұл фасциялық табақша са-
май сүйектің доға тәрізденіп орналасқан жо-
ғарғы самайлық сызықғяадан, Ипеа іетрогаііз
зирегіогжәне сүйектік қабықшадан басталып,
самай бұлшықетінің фасциялық қабықшасын
құрап, төмен бет сүйектік доғаға қарай бағыт
алады. Бұл фасциялық табақша бет сүйектік до-
ғаның тұсында беткей және тереңде орналас-
қан табақшаға бөлінеді.
а) Беткей фасциялық табақша, Іапгіпа
.чиреггісіаіія олтөмен бағыттаөтіп, бетсұйектік
доғаның, агсизхудотагісиясыріуъі. бетімен, бұл
сүйекгің маңдайлық өсіндісіне барып бекісе,
терең фасциялық табақшасы, Іапііпа ргоһіпгіа
бет сүйсктік доғаның ішкі қапталына барып бе-
киді. Екі табақшаның аралығында қомақталып
орпгіласқап май түйіршіктері, согрия агіірозиз
айқын байқалады. Бұлфасциялық қабықшаодан
орі төмен бағытта шайнау бұлшықетіне,
/л./пжубҰеұқарай өтіп, бұлбұлшықеттіңмықты
дамыған фасциялық қабықшасына ұласады.
2. Шайнау бұлшықетінің меншікті фас-
циялық табақіпасы, [аясіа таязеіегіса, ол са-
май бұлпіықетінің меншікті фасциялық табақ-
шаның тікелей жалғасы болып саналады. Ол бет
сүйектік доғадан төмен қарай өтіп, меншікті
шайнау бұлшық етінің қынабын құрап, төмен
қарайөтіп, мойынның фасциялық қабықшасы-
на үласады. Бұл фасциялық қабықшаның артқы
қапталы, сыртқы естутесігініңшеміршектіктка-
нына бекіп, одан әрі шықшыт фасциялықтабақ-
шасын құрауға қатысады.
3. Шықшыт безінің фасңиялық табақ-
шасы, іазсіарагогігіеа, меншікті шайнау бұлшы-
қетінің фасциялық қабықшасының тікелей жа-
лғасы болып саналады. Ол, самай сүйектің
227-сурет. Шайнау бұлшықеттері
243
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
228-сурет. Шайнау бұлшықеттері
еміздік тәрізді өсіндісіне қарай өтіп, шықшыт
безініңқынабын құрайды.
Шайнау бұлшықетінің фасциялық қабық-
шасының алдыңғы қапталы, меншікті шайнау
бұліпықетінің алдыңғы жиегін орап, ұрт бұл-
шықетінің сыртқы бетін көмкеріп, жұтқын-
шаққақарай өтіп, ұрт-жұтқыншақтық фасция-
лық қабықшаға, іаясіа Ьиссорһаіупдеа, ұласа-
ды.
4. Үрт-жұтқыншақтық фасция, Іазсіа
Ьиссорһагупдеа, шайнау бұлшықеттердің басқа
фасциялық қабықшасына қарағанданашар да-
мыған. Олұртбұлшықетінің, т.Ьиссіпаіод сыр-
тқы бетін жауып, одан әрі қанат тәрізді медиал-
ды және латералды бұліпықеттердің фасциялық
қабықшасын құрап, жұтқыншақтың фиброздық
қабықшасына, іипісаііЬгоза, ұласады.
Бастың маңындағы
клетчаткалық қуыстықтар
1. Бастың маңдай-тәбе-шүйделік айма-
ғында немесе мандай с үйектің жоғарғы қастық
доғасынан, шүйде сұйегініңжоғарғы желкелік
сызықшасына дейінгі аралықта бастың апонев-
роздық қабықшасы (шлем) менсүйектікқабық-
шаның, регіозіеит, аралығынДа іркілдегендәне-
кертканға бай апоневроз астылық қуыстықтар
орналасқан. Сонымен қатар, бас сүйектің
қақпағы мен сүйектік қақпағы және сүйектік
қабықшаның аралығында қабықша-астылық
қуыстықтар байқалады.
2. Самай аймағында: іркілдеген дәнекер
ткандық үш қуыстық орналасқан:
а) апоневроз аралық бетсүйек үстілік қуыс-
гық: олсамай бұлшықетінің беткей және терең-
244
МҮОҺОСІА
де орналасқан фасциялық табақшасы мен бет
сүйектік доғаның аралығында орналасқан.
ә) апоневроз астылық қуыстық: ол самай
бұліпықеттің беті мен самай бұліпықетінің ара-
лығында орналасқан.
б) самайлықтереңқуыстық: олтеренде ор-
наласқан шайнау бұлшықеттердің беттері мен
сүйектік қабықшаның аралығында орналасқан.
Беттің бүйір қапталындағы фасциялық
қабықша, шықшыт безінің қынабын құрап қой-
май, қуыстықта шықшыт безінен басқа қан та-
мырлар, нервтер, лимфа түйіндері және май
түйіршіктері орналасқан. Бұл қуыстық жұтқын-
шақ пен төменгі жақ с үйегінің ішкі қапталының
маңындағы іркілдек дәнекер ткандармен тікелей
байланысқан.
ҚОЛДЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ МЕН
ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАЛАРЫ
Қолдың аймақтары
Қол бұліпықеттерінің бірнеше аймақтары
ажыратылады. (№219-суретті қараңыз).
1. Дельта тәрізді бұлшықеттіңаймағы, гедіо
сіеһоісіеа, олдельтатәрізді бұлшықеттіңкөлемі-
не сәйкес келіп оналасқан.
2. Иықтық аймақтар, гедіопез Ьгасһіітопо-
графиялық орнала-суына қарай; алдыңғы
иықтық, артқы иықтық аймақтарға бөлінеді.
а) Алдыңғы иықтық аймақ, гедіо Ьгасһіаііз
апіегіог иықтың екі басты бұліпықетінің көле-
міне сәйкес келеді.
ә) Артқы иықтық аймақ, гедіо ЬгасһіаИз
розіегіог, олиықтың артқы бетінде орналасқан
иықтың үш басты бұлшықетінің, т.ігісерз
д/асАпнұсқасына сәйкес келІп орналасқан.
3. Шынтақтық аймақтар, гедіопез сиЫіаІез,
бұл аймақта топографиялық орналасуына қарай:
алдыңғы шынтақтық және артқы шынтақтық
аймақтарға бөлінеді.
а) Алдыңғы шынтақтық аймақ, гедіо сиЫіаІіз
розіегіог, олшынтақ ойысынасәйкес келеді.
ә) Артқы шынтақтық аймақта, гедіо сиЫіаІіз
розіегіог, шынтақ жіліктің шынтақтық өсіндісі
мен артқы медиалды және латералды шынтақ-
тық салалар, зиісиз сиЫіаІізрозіегіогтесііаііз еі
Іаіегаііз, орналасқан.
4. Білектік аймақтары, гедіопез апіеЬгасһіі,
орналасуына қарай; алдыңғы жөне артқы
білектік аймақтарға бөлінеді.
Қолдың бұлшықеттері
Қолдың бұлшықеттері адамның өмірге де-
ген қажеттілігін атқаратын еңбек құралы болып
саналады. Табиғаттың алуан түрлі құбылыста-
рына қарсы тұрып, оларды өз игілігіне жарату
үшін қол бұлшықеттері, күрделі талқыдан өтіп,
динамикалық қызмет атқаратын өте нәзік кел-
генұсақ бұлшықеттерден тұрады.
Қол бұлшықеттері топографиялық орнала-
суына қарай: иық белдеу, иық, білек және қол
басыныңбұліпықеттеріне бөлІнеді.
Қол сүйектері белдеуінің
бұлшықеттері
Қол с үйектері белдеуінің бұліпықеттері өте
берік бұл-шықеттік байланыстарды құрайды.
Бұлбұлшықеттердіңнегізгі қызметі: қозунеме-
сежиырылукезінде, иық белдеусүйектері мен
қол сүйектерін қозғалысқа келтіріп қоймай,
тұлға сүйектерін де қозғалысқа келтіру.
Қол сүйектері белдеуінің бұліпықеттері сәу-
ле бағытта: бастан, арқадан, кеуде сүйектерінен
басталып, иық белдеу сүйектеріне барып бекіп,
иық буынын қозғалысқа келтіру.
Бұл бұлшықеттер тобы эмбрионалдық да-
муы өзгешелеу дербес келген бірнеше топ
бұліпықегтерден тұрады:
1. Тұлғаныңалдыңғы (вентральды) бөлігінен
дамыған немесе трункофугалді бұлшықеттер
тобына:
а) ромб тәрізді бұлшықет — т.гһотЬоісіеиз
ә) жауырынды көтеруші бұлшықет — т.
Іеуаіог зсариіае
б) бұғана астылық бұлшықет — т.зиЬсіаүіиз
г) жауырын-тіласты бұлшықет —
т.отоһуоісіеи&жата^і.
2. Трункофеталді бұлшықеттобына:
а) арқаның аса жалпақ бұлшықеті —
т.Іаііззітиз сіогзі
ә) кеуденің үлкен, кіші бұлшықеті —
тт.ресіогаіез та)огеі тіпогжатады.
Бұл бұлшықеттер тобы мойын, арқа, кеуде
бұлшықеттерін талдағанда айтып өткенбіз.
Қолдың бұлшықеттері немесе вентралды мио-
томнан дамыған бұлшықеттер тобы: топографи-
ялық орналасуына қарай: иық, білек және қолұ-
шы бұлшықетгеріне бөлінеді.
Қол сүйектері белдеуінің
бұлшықеттері
Қол сүйектері белдеуінің бұлшықеттері то-
пографиялық орналасуына қарай: алдыңғы
жәнеартқытоп бұлшықеггеріне бөлінеді. (№231,
232, 233, 234-суреттерді қараңыз).
245
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
шынтақ буынында бүккендегі көрінісі).
246
МҮОЬОСІА
Ғо55а іпГгасІаүісиІагіх
М. де!(оідеи$
М. ресіогаііх та}ог
М. ігісерз Ьгасһіі
М. Ьісерз Ьгасһіі
М. Ьгасһіогадіа1і$
Тһепаг
Тепгіо т. Йехогіх
сагрі гадіа!і$
8и1си$ Ьісірі(а1і$
1а(ега1І$
V. серһаііса
М. $еггаШ8 апіегіог
Ерісопгіуіиз тегііаііх
М. Йехог сагрі иіпагія
Тепгіо т. раітагіз 1оп£і
Нуроіһепаг
V. Ьазіііса
Ғо$$а сиЬІіі
V. тегіІапа сиЬІіі
V. Ьазіііса
230-сурет. Оң қолдың бұлшық еттерінің бедері, алдынан қарағандағы көрінісі
247
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
I. Иық белдеу бұлшықеттерінің ал-
дыңғы топ бұлшықеттері.
1. Кеуденің үлкен бұлшықеті —
т.ресіогаііз та]ог, бұл бұлшықет кеуденің
бұлшықеттерін талдағанда баяндалған.
Қол сүйектері белдеуінің бұлшықет-
терінің артқы топ бұлшықеттері
1. Дельта тәрізді бұлшықет,
т.сіеііоісіеиз, сыртқы пішіні гректің дельта
әріпіне ұқсас келгендіктеи дельта бұлшықеті
депаталынады. (№233,234-суреттердіқараңыз).
Ол бұғана сүйегінің латералды бөлігі мен жа-
уырынның қырқасынан, зріпа зсариіае, баста-
лады. Бұл бұлшықеттің талшықтары төмен ба-
ғыттаэтіп, жинақтала келе иық буынының сырт-
қы бетін жауып, тоқпан жіліктің дельта атты
бұдырына барыпбекиді. Бұлбұлшықетсіңірінің
бекитін жерінде жиырылған кезде қозғалысты
жеңілдету үшін синовиалді бұлшықет астылық
қапшық, Ьигза зиЬсіеііоісіеа, кездеседі.
Дь/5меп'.’дельта тәрізді бұлшықеттіңбұғана-
лық бөлігі дара жиырылған кезде иық буынын
немесе қолды бүгу. Артқы немесе жауырын
бөлігі жиырылған кезде, керісінше иық буынын
жазады. Бұл бұлшықеттің акромиалді бөлігіжи-
ырылса иық буынын горизонтальді жазықтыққа
дейін алшақтатады.
Қанмен қамгамасыз етілуі: иықтың оралма
артқыартериясы, а.сігситгіехаһитегірозіегіог,
мен кеуде-акромиалді артерия, а.іһогосоасго-
тіаііз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: қолтық нерві, п.ахіііагізнр-
қылы нервтендіріледі.
2. Қылқан үстілік бұлшықеті,
т.зиргазріпаіиз, ол жауырынның қылқан үстілік
медиалды қырынан, латералды бұрышына
қарай горизонталді бағытта бойлай орналас-қан.
(№273,274,275-суреттерді қараңыз). Бұлбұлшы-
қет жауырынның қылқан үстілік ойысынан ба-
сталып, латералды бағытта өтіп, иық буынының
қапшығын жоғарғы бетін жанай өтіп, тоқпан
жіліктің үлкен төмпешігіне, іиЬегсиіит таріз,
барып бекиді.
Қызметі: дельта тәрізді бұлшықеттің қыз-
метіне ұқсас келіп, иық буынын горизонталді
жазықтыққа дейін көтеріп, алшақтау немесе
әкету.
Қанмен қамтамасыз етілуі: - жауырын
үстілік артериясы, а.зиргазсариіагіз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: - иық өрімінің жауырын
үстілік нерві, п.зиргазсариіагіз, (С^-С^) арқылы
нервте ндір іледі.
3. Қылқан астылық бұлшықеті,
т.іпігазріпаіиз. (№232, 233-суреттердіқараңыз).
Бұл бұлшықет жауырынның қылқан астылық
ойысынан, іозза іпгіазріпаіа, басталып, латерал-
ды бағытта, иық буынының қапшығының артқы
бетін жанай өтіп, тоқпан жіліктің үлкен төмпе-
шігіне барып бекиді.
Қызметілкық буынын сыртқа қарай айнал-
дырып бұру немесе супинациялау.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жауырынүстілік
артериясы, а.зиргазсариіагіз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: иық өрімінің жауырын
үстілік нерві, п.зиргазсариіагіз, (Су-Си) арқылы
нервтендіріледі.
4. Жұмыр кіші бұлшықеті, т.іегез тіпог.
(№233, 234-суреттерді қараңыз), Ол жауырын-
ныңлатералды қырынан, тагдо іаіегаііз зсариіае
басталып, латералды бағытта иық буынының
қапшығын артқы жағынан жанай өтіп, тоқпан
жіліктіңүлкентөмпешігіне барыпбекиді.
Қызметі:пыу буынын сыртқа қарай айнал-
дырып бұру немесе супинациялау.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жауырынның
оралма артериясы, а.сігситгіеха зсариіае, ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: жауырын үсті нерві, п.
зиргазріпаіиз, (С^-С^), арқылы нервтендіріледі.
5. Жұмыр үлкен бұлшықеті, т.іегез
та]ог, олжауырынныңтөменгі бұрышыныңар-
тқы бетінен басталып, өрлеме және латералды
бағыттаөтіп, арқаныңасажалпақ бұлшық етінің
сіңірімен қосарласып, иық буынының ішкі қап-
галын жанай өтіп, тоқпан жіліктің кіші төмпе-
шігіне барыпбекиді. (№233, 234-суреттердіқара-
ңыз).
Қызметі: иық буынын төмен және артқа
қарай тартып, қолды тұлғаға жақындатып,
қолды ішке қарай айналдырып бұру,
Қанмен қамтамасыз етілуі: жауырынасты-
лық артерия, а.зиЬзсариіагіз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
Нервтендіріледі: жауырын астылық нерві,
п.зиргазсариіагіз (С^-С^) арқылы нервтендірі-
леді.
6. Жауырынастылық бұлшықет,
т.зиЬзсариіагіз, олжауырынның бүкілжауырын
астылық ойысынан және бұл ойыстың бұлшы-
қеттік көтеріңкілерінен басталып, жоғары және
латералды бағытта, иық буын қапшығыныңал-
дыңғы бетін жанай өтіп, тоқпан жіліктің кіші
төмпешігіне, іиЬегсиіит тіпогізозһитегі, барып
бекиді. (№235, 236-суреттердіқараңыз).
Қызметі: иық буынын ішке қарай бұрып
қоймай, буын қапшығын тартып, қозғалыс ке-
зінде шаншылудан сақтайды.
248
МҮОЬОСІА
М. ёеііокіеиа
V. серһаііса
Ғахсіа ЬгасһІі
М. Ьісерх Ьгасһіі
М. ЬгасһюгайіаІіз
Тһепаг
М. ресіогаік таіог
Ғо&5а ахіііагіз
М. ігісерз Ьгаеһіі
V. Ьахіііса
-^Ғазсіа апіеЬгасһіІ
М. раітагіз ЬгеүІ$
Аропеигояіз раітагіз
—Ерісопсіукіі;
тегііаіій
Зиісш Ьісірііаііх
тегііаііз
М. Яехог сагрі
иіпагіз
ҒазсІа
ахІПагіз
М. Пехог <іі£ііогит
чи регіісіаііх
Тепгіо т. раітагіз Іоп^<
АропеигшІз
т. Ьісіріік ЬгасһІі -
М. йехог сагрі—
гасііаіІа
231-сурет. Оң қолдың бұлшықеттері мен фасциялары, алдынан қарағандағы көрінісі
249
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Қанмен қамтамасыз етілуі: жауырын асты-
лық артерия, а.зиЬзсариіагіз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: жауырын астылық нерві,
п.8иЬ$сариіагІ5, (Су-Сүч) арқылы невртендіріледі.
7. Арқаның аса жалпақ бұлшықеті,
т.іаііззітиз сіогзі. Бұл бұлшықеттің жалпы си-
паттамасы арқа бұлшықеттерін талдағанда ай-
тылған (арқа бұлпіықеттерді қараңыз).
Иық бұлшықеттері
Эмбрионалдық даму кезіндегі бастапқы
классикалық қарапайым орналасуын сақтай
келе, иық буыны мен шынтақ буынын қозғалыс-
қа келтіруші алдыңғы және артқы топ бұлшы-
қеттерге бөлінеді.
Иықтың алдыңғы топ бүгуші
бұлшықеттері
1. Иықтың екі басты бұлшықеті,
т.Ысерз Ьгасһіі, (№231,232, 236-суреттерді қара-
ңыз). Бұлбұлшықетгіңпроксималді бөлігі қысқа
және ұзын басынан тұрғандықтан иықтың екі
басты бұлшықеті депаталуы солсебепті. Олтоқ-
пан жіліктің алдында терінің астында айқын
байқалады.
а) Иықтың екі басты бұлшықетінің
ұзынбасы, сариііопдит, олжауырынныңбуын
үстіліктөмпешігінен жіңішкелеужәне ұзындау
келген сіңірше арқылы басталады. Бұл бұлшы-
қеттің сіңіршесі иық буыны қапшығының асты-
мен өтіп, одан әрі иық буынынан шықаннан
кейін, тоқпан жіліктің төмпешік аралық саласы,
зиісизіпіегіиЬегсиіагіз, арқылы өтіп, екі қарын-
шалы бұлпіықеттің жалпы қарыншасын (№231,
232-суреттерді қараңыз) құрайды.
ә) Бұл бұлшықеттің қысқа басы, сариі
Ьгетіз, олжауырынның құстұмсық әсіндісінен
құстұмсық-иық бұлшық еті мен қосарласып
бірге басталады. Тоқпан жіліктің орталық
бөлігінде екі басы ұршық тәрізді болып келген
қарыншасын құрап, одан әрі дисталді сіңіршес-
іне ұласып, кәрі жіліктің бұдырына, іиЬегіозііаз
гасііі, барып бекісе, сіңіршенің медиалды бағыт-
та бағытталған жалпақтау келген шандырлы та-
бақшасы, аропеигозіз тизсиіі Ысеріііз Ьгасһіі,
құрап, білектің фасциялық қабықшасына ұла-
сады.
Қызметі: иық пен шынтақ буынын бүгіп,
ішке қарай айналдыру.
Қанмен қамтамасыз стйуг шьінтақ жіліктік
жанама жоғарғы және төменгі артериялары,
аа.соііаіегаіезиіпагіззирегіогеііпһегіог, менкөрі
жіліктік қайырылма артериясы, а.гессигепз
гасііаііз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Невртендіріліуі: иық өрімінің бұлшықет
терілік нерві, п.тизсиіосиіапеиз, (Сү-См) арқы-
лы нервтендіріледі.
2. Құстұмсық-иық бұлшықеті,
т.согасоЬгасһіаІіз, олжауырынның құстұмсық
өсіндісінен, ргосеззиз согасоісіеиз, жалпақтау
келген сіңіршелері арқылы басталып, төмен ба-
ғытта өтіп, иықтың кіші төмпешігінің қырқасы-
на, сгізіа іиЬегсиіі тіпогіз, барыпбекиді, (№231,
232-суреттерді қараңыз).
Қызметі.ллық буынын бүгіп, қолды кеудеге
қарай тартады. Сонымен қатар, иықты қимыл-
датпай берік ұстаған жағдайда жауырынды алға
және төмен қарай тартады.
Қанмен қамтамасыз етілуі:иықтық оралма
алдыңғы және артқы артериялары, аа.
сігситПеха һитегі апіегіог еірозіегіог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: бұлшықет-терілік нерві, п.
тизсиіосиіапеиз, (С^-С^) арқылы нервтендірі-
леді.
3. Иық бұлшықеті, т.ЬгасһіаІіз, олтоқпан
жіліктің алдыңғы бетінің төменгі 2/3 бөлігінен,
дельта тәрізді бұдырының аралығынан және иық
бұлшықеттерінің аралық медиалды және лате-
ралды табақшасынан, зеріит іпіегіиһегсиіагез
тесііаіізеііаіегаііз, басталады. Сіңіршелерітөмен
бағытга өтіп, сіңіршенің беткей орналасқан дәне-
кер тканды талшықтары, шынтақ жіліктің бұды-
рына, іиЬегозііаз иіпае, барып бекісе, тереңде
орналасқан сіңіршелері шынтақ буынының
буын қапшығынаұласады.
ДлАЗмезтшынтақ буынын бүгу.
Қанмен қамтамасыз етілуі: иық артерия,
а. ЬгасһіаІіз, мен шынтақ жіліктің жанама жоғар-
ғы және төменгі артериялары, аа.соІІаіегаіез
иіпагіззирегіогеііпіегіог, және қайырылмакәрі
жіліктік артерия, а.гессигепз гасііаііз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: иық өрімінің бұлшықеттік
нервісі, п.тизсиіо-сиіапеиз, (С^-С^) арқылы
не рвтендіріледі,
Иықтың артқы топ
жазушы бұлшықеттері
1. Иықтың үш басты бұлшықеті,
т.ігісерзЬгасһіі, (№232, 233, 234, 236-суреттерді
қараңыз). Ол иықтың артқы қапталында орна-
ласқан өте жақсы дамыған бұлшықет болыпса-
налады. Бұл бұлшықеттің атына сәйкес латерал-
ды, медиалды және ұзын бастары ажыратыла-
ДЫ.
250
МҮОЬОСІА
Виіза хиЬсиіапеа асготіаііз
М. ігарегіиз —Лл
М. (іеііокіещ—
М. іпГгазріпаіиз —
М. іеге$ тіпог—
М. іеге$ та]ог_^^НІ
Сариі Іоп^ит _ЛВІ
т. ігісірйій Ьгасһіі ^Н
М. ІаіІ55Іти5 гіогаі —Н
Сариі Іаіегаіе
т. ігісірііы ЬгасһІі 1
М. Ьгасһіаів —
Тепдо т. ігісфйв Ьгасһіі-
Зеріит іпіегтизсиіаге
ЬгасһіІ іаіегаіе
Сариі тегііаіе т. ігісіріііз
гігасһі:
ОІесгапоп -
М. апсопеих
М. ехіепяи ф^огат—Щаіи
1
М. ресіогаіік
таіог
^М. оЫічиих аЬдотіпБ
ехіегпи$
М. зегтаіиз апіегіог
'М. ЬІсерх Ыасһіі
М. Ьгасһюгадіаііз
М. ехіеп5ог сагрі габіаііз Іоп$и$
- М. ехіепзог сагрі гагііаііз Ъгсүб
- М. Пехог сагрі гадіаііз
- М. аіхіисіог роШсы іоп^и.ъ
- М. ехіепзог роііісв Ьгеұіз
. К еііпасиі ит ехіепзогит
т. ехіепзогё
рОІІІСЦ ІОП£І
іпіеп>5$еи$
і (іогааііз I
232-сурет. Оң қолдың бұлшықеттері, қырынан қарағанда
251
ЕҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ап^иіиз
іпіегіог
ксариіае
М- Іеуаіог зсариіае
М гһотЬоІСІеиз тіпог
.Ғаасіа зігргавріпаіа
Ғазсіа іпҒгазріпаіа
- М. аиртріпаіш
_5ріпа зсариіае
М. гһотЬокіеиз
тарг
- М. <1еІіоі<іеи5
М.
М. іегев та|ог
М. ігісерз Ьгасһіі
- М. Ьгасһіогасііаііз
Ерісопдуіиз тегііаііз
~ Ерісопгіуіиз Іаіегаііз
Оіесгапоп - -
-- М. апсопеиз
- - Ғавсіа апіеЬгасһіІ
М. іпсерз Ьгасһіі
(сариі іоп^ит)
М. іғісерз Ьгасһіі.. ~
(сариі Іаіегаіе)
М. ехіепвог
сагрІ га(1Іа!І$ Іоп^ия
М. ігісерз Ьгасһіі - -
(Іепгіо)
ДиЬегсиІит та)из
һитегі
іпгга5ріпаіи5
М. іегеа тіпог'
Ғогатеп ігііаіегит
Ғогатеп ^иасігііаіегит
233-сурет. Оң жақтың иық белдеуі мен иық бұлшықеттері, артқы жағынан қарағанда
252
МҮОЬОСІА
М гҺотЬоігісін т:
(кесілген)
ЗрІпа асариіае
(кееіл
М. Іетаіог зсариіае
_ М. зиргавріпаіиз
М. гһотЬоісІеиз--
тіпог (кесілген)
----М. бсКоібсиа
М. іегез гаарг
- -М. Ъгэсһіаііз
-_М. ЬгасһіогікІіаІіз
Ерісопдуіік тегііаііз--
Ерісопсіуіік Іаіегаііз
ОІесгапоп- —
М. апсопеиз —
Сариі тсгіівіе
т. (гісіріііз ЬгасһІІ*1
,$ерІит іпіептисаіағе
Ьгасһіі Іаіегаіе
,-М. ехіепки сагр»
гаЛаІіз Іопқіл.
—Ғогатеп
циаЫііаіегигп
"Ғогатеп (гііаіегт
Сариі Іоп$ит
т. (гісіріііз Ьгасһіі —
С.іриі Іаіегаіе т. ІгІсірШЗг- г
ЬгасҺІі
„М. іпігябріпаһк
-Сарздіа агһсиіагіз
М. іегез тіпог
234-сурет. Оң жақтың иық белдеуі мең иық бұлшықеттері, артқы жағынан қараганда
253
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Сариі Ьгеұе
т. Ьісіріігі Ьгасһіі
(кесілғен)
Сариі Іойёит -
т. Ьісірігіз Ьгасһіі
М. 1агі$$іти$ сіогзі
(кесілген)
М. ресіогаІІз таіог
(кесілген)
Ғовза зиЬзсарііІагіз
Оаұісиіа (кесіяген)
М. де1іоі(іеи8
М. согасоЬгасһіаІіз
Тепсіо ш. ЬісіріІі$ ЬгасһІі
Сариі Іаіегаіе
т. Ігісірігіз Ьгасһіі
М. Іеұаіог зсариіае
(кесілген)
М. ЬгасһІа1і$
Ерісогкіуіиз тесііаііз
Сариі тейіаіе
т. ігісірігі$ Ьгасһіі
Сариі Іоп^ит
т. ІгісІріііз Ьгасһіі
М. зеггаіих апіегіог
(ксс іліен)
М. гһотЬоі<іеи$ тіпог
(кесілген)
М. гһотЬоісіеик та)ог
(кесілгсн)
ЗерШт іпіегтизсиіаге
Ьгасһіі тегііаіе
М. 8иЬ$сари1агі$
М. іегез та]ог
235-сурет. Оң жақтың иық белдеуі мен иық бұлшықеттері, алдыңғы жағынан қарағанда
254
МҮОЬОСІА
СІдоісиІа
Асготіоп
М.іегеь таіог
М. гіеһокіеик
М. Ьісерк Ьгасһіі
М. Ьгасһіаіік
М. Ьгасһіогагііаій
Оіесгапоп
М.апсопеих
ҒахсІа апІеЬгасһіІ
Сариі Іоп^ит
т. Ігісірііік Ьгасһіі
Сариі Іаіегаіе
т. ігісірйік ЬгасһіІ
М. ехіепйог сагрі
гагііа)і5 Іоп§и5
Зеріит
іпіегтизсиіаге
ЬгасһІі Іаіегаіе
Тепгіо
т. Ігісіріік Ьгасһіі
Вигаа $иЬсиІапеа
асготіаік
Сариі тегііак
т. ігісірйй ЬгасһІі
236-сурет. Оң жақтың иық белдеуі мен иық бұлшықеттері, қырынан қарағанда
а) Латералді басы, сариі Іаіегаіе, ол қысқ-
алау келген сіңіршелер мен бұлшықеттер тал-
шықтары арқылы, тоқпан жіліктің латералды
бетінен, және иықтың бұлшықет аралық лате-
ралды бетінен, және иықтың бұлшықет аралық
латералды табақшаларынан, зеріит
іпіетіизсиіагіз Іаіегаііз, басталады.
Бұлшықеттің талшықтары төмен және ме-
диальды бағытта өтіп, кәрі жілік нерві
жүлгесінің, 8ИІСИ8пегуігасііаііз, артқы бетінжа-
уып шынтақ жіліктік өсіндісіне оіесгапоп, бағыт
алады.
ә) Медиалді басының, сариі тесііаіе, ба-
сым бөлігі, бұлшықеттікталшықтардан тұрады.
Бұлшықетталшықтары бірнеше сүйектік нүкте-
ден: тоқпан жіліктің артқы бетінің төменгі
бөлігінің артқы бетінен, шынтақ буынын ішке
бұрғыш бұлшықеттің, т.ргопаіог іегез, басталар
255
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
жерінен, иықтық бұлшықет аралық медиальды
табақшалардан және шынтақтық өсіндіден,
оіесгапоп, басталады.
б) Ұзын басы, сариі Іопдит, ол өте мықты
келген сіңіршелер арқылы: жауырынның буын-
дық төменгі төмпешігінен, ІиЬегсиІит
іпігадіепоісіаіе, басталады.
Бұлбұлшықеттіңталшықтары төмен бағыт-
та, иық белдеу бұлшықеттерінің жұмыр кіші
және үлкен жұмыр бұлшықеттердің қарынша-
ларының аралығымен өтіп, тоқпан жіліктің ор-
талық бөлігінде бұлбұлшықетгіңмедиалды және
латералды қарыншаларымен бірігіп, иықтың үш
басты бұлшықетінің жалпы қарыншасын
құрауға қатысып, шынтақ жіліктің шынтақ
жіліктікөсіндісіне, барыпбекиді.
Қызметі: шынтақ буынын жазып, қолды
тұлғаға қарай тарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: иықтың оралма
артқыартериясы, а.сітситПехаһитегірозіегіог,
иықтың тереңде орналасқан артериясы,
а.ргоіипсіа Ьгасһіімен шынтақ жіліктік жанама
жоғарғы және төменгі артериясы, аа.соііаіегаіез
иіпагіз зирегіог еі іпіегіог, арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: кәрі жіліктік нерві, п.тасііаііз,
(С^.-С^) арқылы нервтендіріледі.
3. Шынтақ бұлшықеті, т.апсопеиз,
(№232, 233, 234, 236-суреттерді қараңыз). Сырт-
қы пішіні үш бұрыш тәрізді келіп, тоқпан
жіліктің латералды айдаршық үстілік
өсіндісінен, ерісопсіуіиз Іаіегаііз, және шынтақ
буынының жанама кәрі жіліктік байламынан,
Іід.соІІаіетаІе тасііаіе, басталып, шынтақ жіліктің
шынтақ жіліктікөсіндісінің артқы бетіне барып
бекиді.
Қызметі: шынтақ буынынжазу.
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық
қайырма артерия, а.іпіегоззае гессигепз, арқы-
лы қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: кәрі жіліктік нерві,
т.гасііаііз, (Су-С^) арқылы нервтендіріледі.
Білектің бұлшықеттері
Білектің бұлшықеттерінің атқаратын қыз-
меті алуан түрлі болуына байланысты, өте нәзік
келген бірнешединамикалық бұлшықеттерден
тұрады.
Топографиялық орналасуына қарай:
білектің алдында орналасқан бүгуші және ішке
қарай бұрушы (пронатор) бұлшықеттерге, ар-
тында орналасқан жазушы және сыртқа қарай
бұрушы (супинатор) бұлшықеттерге бөлінеді.
Білектің алдыңғы және артқы топ бұлшы-
қеттері топографиялық орналасуына қарай: бет-
кей және теренде орналасқан бұлшықеттергё
бөлінеді.
Алдыңғы топ бұлшықеттердің беткей орна-
ласқан топтары тоқпан жіліктің медиалды айдар-
шық үстілік өсіндісінен, ерісопсіуіиз тесііаііз,
және білектің беткей фасциялды табақшасынан
басталса, керісінше білектің артқы топ бұлшы-
қеттерінің беткей топтары тоқпан жіліктің лате-
ралды айдаршық үстілік өсіндісінен, ерісопсіуіиз
Іаіегаііз, және білектің беткей фасциалық шан-
дырынан басталады.
Білек бұлшықеггерінің теренде орналасқан
бұлшықет топтары білек сүйектердің алдыңғы,
артқы беттерінен жоне сүйек аралық жарғақ-
тан басталады.
Білектің алдыңғы топ бүгуші-бұлшы-
қеттерінің беткей тобы
1. Жұмыр пронатор бұлшықеті, т.
ргопаіогіогея, (237, 238-суреттерді қараңыз). Ол
тоқпан жіліктің медиальды айдаршық үстілік
өсіндісінен, ерісопсіуіив тесііаіів, шынтақ
жіліктің бұдырынан және білектің беткей орна-
ласқан фасциалық қабықшасынан басталып,
төмен және латералды бағытта өтіп, жалпақтау
келген сіңіршелері арқылы кәріжілік сүйегінің
ортаңғы бөлігінің алдыңғы бетіне барып бекиді.
Қызметі: шынтақ буынын бүгіп, білекті ішке
қарай бұру.
Қанменқамтамасыз егітугіиық артериясы,
а. Ьгасһіаііз, мен шынтақ жілік, кәрі жілік арте-
риялары, аа. гадіаһз еі иіпагіз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуілтьтқ өрімінің ортаңғы нерві
п. піесііапиз (Су-ТҺ ) арқылы нервтендіріледі,
2. Бүккіш кәріжілік-білектік бұлшы-
қеті, т. Пехот сатрі гасһаһз. ол, бойлай ішке
бұрғыш (пронатор) бұлшықетгіңішкіқапталын-
да орналасқан (237-сурет), Бұл бұлшықет тоқ-
пан жіліктің медиалды айдаршық үстілік
өсіндісінен, ерісопсіуіиз тесііаііз, және білектің
фасциялық қабықшасынан басталып, төмен ба-
ғытта өтіп, жіңішкелеу келген сіңіршеге ұласып,
П-алақан сүйегінің алдыңғы бетінің негізіне ба-
рып бекиді.
Қызметі: қол басын иіп қоймай, басқа
бұлшықеттер мен бірлесе отырып, қол басын
латералды бағытта кәрі жілік сүйегіне қарай
ауытқыту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: иық, кәрі жілік
және шынтақ жіліктік артериялар, аа. Ьгасһіаііз,
иіпагіз еі гасііаііз, арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
Нервтендірілуі: иық өрімінің ортаңғы
256
МҮОЬОСІА
М. Ьісерһ Ьгасһіі
М. һгас-һішасііаіь’
Тһспаг
М. Ііехог
сагрі гасііаіг^
I егкіо лі. һісірііія
Ьгасһгі
Теікіо пі. ехіетогі5
роіііск Ьгес'іх
Тепсіо пі. аЬсіисіогй
РОІІІСК ІОП£І
Ғачсіа аіИеһгасһіа
Ғазсіа Ьгасһіі
Іуроіһепаг
М. Ясхог
сііёгіогит
$ире ггісіаіів
М.Нехог
сагрі иіпагк
Ға.чсіа
апіеЬгасһіг
раітагія
1оп$»и<;
Аропеипозіз
Ьісірііаііз
рІСОПСІуІ 08
тесііаіік
. ргопаіог іеге$
М. Ьісерз Ьгасһіі
М. ЬгасһіаІІк
М. ЬгасһіогасІІаІк
Тһепаг
М. Лехог ро1ІісІ8
Іопвих
М. Йехог сагрі
гасііаііз
М. Йехог сіівііогит
$ирегіісіа1І5(сариі
гасііаіе)
Тепсіо т. Ьісіріііз
Ьгасһіі
Аропеиго5і$
ЬісірІіаІк
М. раітагіз 1оп£іі5
?а8сіа апіеЬгасһіа
. раітагіз Ьгеұк
М. Лехог
сагрі иіпагіз
Ерісопсіуіи»
тесі іаііх
М. ргопаіог іегея
М, Пехог сІІ£Ііогит
кирегПсіаіік
Іуроіһепаг
-АропеигояІз раітагіз
Ға$сісйІҒ ігапзұегяі
Тепсіо т. аЬсІисіогі»
роІІісіз іоп#і
Ғі&қ теіасагріа
Ігап8Уег8а
зирегйсіаііа
237-сурет. Оң білектің бұлшықеттері мен фасция-
лары, алдыңғы беті
237а-сурет. Оң білектің бұлшықеттері,
алдыңғы беті
257
БҮЛНІЫК' ТІТР ПТЛЛЫ I мм
М. Ьгасһіогасііаііз
М. чиріпаіог
М. ехіспяог
саргі гасііаіік
іопусі.ч
Тепсіо т. аЬсіисіогік
рОІІІСІЗ ІОП£І
М. Пехог роііісіз
Іоп^ик
М. ргопаіог іегез
(кесіяген)
М. Ьісерк Ьгасһіі
М. Ьгасһіаііз
М. Пехог сагрі иіпагь
М. ргопаіог чиасігаіиа
Ок рікіГогғпе
кеііпасиіиш Яехогит
Мт. ргопаіог іегез,
Пехогсагрі гасііаіік,
раітагік Іоп&ик
Сариі тесііаіе
т. ігісірйія Ьгасһіі
М. Ііехог сһ^ііогит
кирегіісіаіікісариі
гайіаіе)
М. Йехог (1І£ііогит
яирегіісіаііз (сариі
һитегоиіпаге)
М. орропепя сііёігі
тіпіті
М. аЬсІисіог
сІІ£Ііі тіпіті
М. Пехог сіі^ііі
тіпіті Ьгсуік
Тепсіо т. Пехогік ]
сагрі гасііаіія
(кесілген)
М. аЬсІисіог
роііісһ Ьгеұі.ч
М. Пехог
роііісік Ьге^гк
М. агісіисіог
роііісь
Тепсіо
т. Пехогік 11 \
роііісіз Іоп$і
238-сурет. Оң білектің бұлшықеттері мен фасция-
лары, алдыңғы беті (екінші қабаты)
М. Пехог
роііісік Ьгеүіз
Тепсіо т.Йехогія
РОІ1ІСІ5 ІОПр
М. киріпаіог
М. орропепк
Вигаа
Ысірііогасііаік
М. ргопаіог іегез
(кесіаген)
М. ехіепзог сагрі
гагііаііз Іогщих
М. Ьгасһіогагііаііз
М. Ьгасһіаіік
0$ рікіГоппе
М. Яехог
ргойтгіи.
М. Яехі
1оп$и8
М. ргопагог
диасігаіик
М. Йехог
иіпагіз
Тепсіо т.
Ьгасһіі
М
асМсісіог
роШсІз
Ерісопсіуіик
тесііаһк
М. орропелз
сіівйі тіпіті
Тепсііпез т.
бівііогит рп
М. Яехог сіі
кирегіісіаіік
(кесІлген)
239-сурет. Оң білектің бұлшықеттері,
алдыңғы беті (үшінші қабаты)
258
МҮОЮСІА
нервісі, п. тесііатіз (СУ-ТҺ,) арқылы нервтенді-
ріледі.
3. Алақанның ұзын бұлшықеті, ді.
раітагіз іопдиз, (237-сурет). Ол, тоқпан жіліктің
медиалды айдаршық үстілік өсіндісінен,
ерісопсіуіиз тесііаііз, және білектің фасциалық
қабықшасынан басталады. Бұл бұлшықеттің
қысқалаукелген қарыншасы, білектің жоғарғы
бөлігінде жіңішкелеу келген сіңіршесіне ұла-
сып, төмен бағытта өтіп, білек бұлшықеттерінің
көлденең бағытта орналасқан білезікшесінің,
геііпасиіит Иехогит, алдыңғы бетін жанай өтіп,
алақанның жалпақ апоневрозына, аропеигозіз
раітагіз, ұласады. Бұлбұлшықеттіңтіптікездес-
пеуі кейбір кезде байқалады.
/\ллзл/е77?алақанныңапоневрозын керіп, қол
басын бүгу.
Қанмен қамтамасыз етілуі: көрі жілік арте-
риясы, а. гасііаііз, арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
Нервтендірілуі: көріжілік нерві, п. тесііапиз
(СГ-ТҺ[) арқылы нервтендіріледі.
4. Бүккіш білезік-шынтақ жіліктік
бұлшықеті, т. гіехог сагрі иіпагіз, ол білектің
медиальды қапталында шынтақ жілік сүйегін
бойлай орналасқан. Бұл бұлшықет тоқ-
панжіліктің медиалды айдаршық үстілік
өсіндісінен, ерісопсіуіиз тесііаііз, білек бұлшы-
қеттердің аралық медиалды фасциялық табақ-
шасынан басталып, төмен бағытта өтіп, жіңішке-
леу келген сіңіршеге ұласады. Бұлбұлшықеттің
сіңіршесінің жартылай бөлігі бұршақ тәрізді
сүйекке барып бекісе, қалған бөлігі ілмектәрізді
суйектің ілмегіне, һатиіиз оззіз һатагі, бекіп
бұршақ-ілмек байламын, іід. різоһатаіі, құрап,
V — алақан сүйегінің негізіне барып бекиді.
Қызметі: бүгетін білезік-кәріжілік бұлшы-
қеттермен бірлесе отырып, қол басын иіп қой-
май, білезік-шынтақ жіліктік жазғыш бұлшықет-
пен бірлесіп, қол басын ішке қарайтартады.
Қанмен қамтамасыз етілугшынтақ жілік ар-
териясы, а. иіпагіз, мен шынтақ жіліктік жанама
жоғарғы және төменгі артернялары, аа.
соііаіегаіез иіпагіз зиретІог еі іпіепог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуһтлык, өрімінің шынтақ жілік-
тік нерві, п. иіпагіз, (С^-С^), арқылы нервтен-
діріледі.
5. Саусақтарды бүккіш беткей бұлшы-
қеті, т. Пехог сіідііогит зирег/ісіаііз, олжоғары-
да айтылып өткен төрт бұлшықеттің астында ор-
наласқан (238-сурет).
Бұл бұлшықеттің талшықтары тоқпан
жіліктің медналды айдаршық үстілік өсіндісінен,
ерісопгіуһіз тесііаііз, шынтақ жіліктің тәждік
өсіядісінен, ртосеззиз согопоісіеиз, жөне кәрі
жіліктің проксимальды бөлігінен басталып, қол
басына қарай өтеді. Ол білек сүйектің өзекше,
сапаііз саграііз, арқылы алақан бетіне қарай өтіп,
саусақ сүйектің бақайшықтарына қарай бағыт-
талады. Саусақтың проксималды бақайшықта-
ры денесінің тұсында бұл бұлшықеттің әрбір
сіңіршелері екі аяқшаға бөлініп, саусақтарды
буккіш терең бұлшықеттің сіңірі өтетін сіңірше
аралық саңылауды, һіаіиз іепсііпеиз, құрап, ор-
таңғы бақайшықтардың алақан бетіндегі бүйір
қапталына барып бекиді.
Қызметі:ІІ-¥ саусақтың ортаңғы бақайшық-
тарын иіп қоймай, бүкілқолбасыниеді.
Қанменқамтамасыз етғлулкәріжіліктік ар-
терия, а. гасііаііз, мен шынтақ жіліктік артерия,
а. иіпагіз, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: ортаңгы жұлын нерві, п.
тесііапиз, (Су-ТҺ,) арқылы нервтендіріледі.
Білектің алдыңғы топ
бұлшықеттерінің терең қабаты
6. Бас бармақты бүккіш ұзын бұлшық-
еті, т. Пехогроііісізіопдиз, олкәрі жіліксүйектің
алдыңғы бетінен, бұл сүйектің бұдырының,
ерісопсіуііз тесііаііз, және білек сүйектердің
сүйек аралық жарғағынан басталады. Бұ.лшы-
қеттің қарыншасы төмен бағытта өтіп, ұзын жә-
не жіңішкелеу келген сіңіршеге ұласады. Бұл
бұлшықеттің сіңіршесі білезік өзекшесінен
өткеннен кейін, басбармақты бүккіш қысқа
бұлшықеттің, т. Пехогроііісіз ЬгеУіз, екі басы-
ның аралығындағы саймен төмен бағытта өтііг,
басбармақтың дисталды бақайшығына барып
бекиді.
Қызметі: басбармақтың бақайшықтарын
бұгіп қоймай, бүкіл қол басының саусақтарын
иеді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық ал-
дыңғы артерия, а. іпіегоззеа апіегіог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: ортаңғы жұлын нерві, п.
тесііапиз, (СУ-ТҺ,) арқылы нервтендіріледі.
7. Саусақтарды бүккіш терең бұлшық
еті, т. Пехог сіідііогит рго/ипсіиз, ол шынтақ
жілік суйекпен сүйек аралық жарғақтың ал-
дыңғы бетінен басталып, дистальды бағытта өтіп,
білектің ортаңғы бөлігінде төрт сіңіршеге
бөлінеді. Бұл бұлшықеттің сіңіршесі білезіктік
өзекше, сапаііз саграііз, арқылыөтіп, қолбасы-
ның II-V саусақтың бақайшықтарына қарай ба-
ғыт алып, саусақтарды бүккіш беткей бұлшы-
қеттің сіңірше аралық саңылауы, һіаіиз
іепсііпеиз, арқылы өтіп, ІІ-У саусақтың дисталді
бақайшықтарына барып бекиді.
259
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
240-сурет. Білектің алдыңғы бұлшықетінің терең топтары
Қызметі: қод басының II-V саусақтарын бүгу.
Қанменқамтамасыз етілуп:кәр\ жілік, шын-
тақ жіліктік артериялар, аа. тасііаііз еі иіпагіз, ар-
қылы қанмен қамтамасызетіледі.
Нервтендірілуі: орталық және шынтақ
жіліктікнервтері, пп. шесііапиз еі иіпагіз, (С.-ТҺ )
арқылы нервтендіріледі.
8. Шаршы пронатор бұлшық еті, гп.
ртопаіот диасігаіив, (239-сурет). Ол, білексүйек-
тердің дисталді бөлігінде көлденең бағытта ор-
наласып, төрт бұрышты тәрізді болып келген-
діктен, бұл бұліпықеттің атына сай аталуы сол
себепті. Бұлбұліпықеттердің таліпықтары көлде-
нең бағытта шынтақ жілік сүйектің дисталді
бөлігі мен сүйек аралық жарғақтың алдыңғы бе-
тінен басталып, латералды бағытта өтіп, кәрі
жіліксүйегіне барып бекиді.
Қызметі: білек пен қол басын вертикалды
біліктің бойында ішке қарай бұру.
Қанменқамтамасыз етілуйсүйек аралық ал-
дыңғы артерия, а. іпіетозвеа апіегіог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: орталық жұлын нерві, п.
тесііапив, (С-. -ТІі.) арқылы нервтендіріледі.
260
МҮОЬОСІА
Ғазсіа Ьгасһіі
М, апсопеиз
М. ехіепзог
сагрі иіпагіз
М.Йехог
сагрі иіпагіз
-М. ехіепзог
<іі&ііогит
Соппехц5
іпіегіепсііпеих
М. ехіепзог сагрі
гасііаІІ» Іоодиз
М. ехіепзог сагрі
гасііаііз Ьгеуіз
Яеііпасиіит
ехіепзогит
Вигаа
зиЬсиіапеа
оіесгапі
ТепсІіпе5
тт. ехіепзогит
сіікііогит
С''
М, Ьгасһіогасііаів
Ғахсіа апіеЬгасһІі
М. ехіепзог
роШсІ5 Іопдиз
_М. аЬсІисіог
роііісіз Іопзиз
М, ехіепзог сагрі
гасііаііз 1оп§и$
Ғазсіа сіогзаііз
тапик
_М. ехіепзог сагрі
гасііаііз Ьгеұіз
_М. ехіепзог
роШсіз Ьгеуіз
М. ігісер$ ЬгасһІі
М, Ьіс
М.апсопеи
Кеііпасиіит ехіепзогит
М. ехіе:
роііісіз 1
М. ехіепзог
сіійііогит
М.ехіепзогсагрі
гасііаііз Ьгеұіз
8еріит
іпіегтизсиіаге
ЬгасһіІ Іаіегаіе
Тепсііпез т. ехіепзогіз
сІІ£Ііогит
М. Ьгасһ
М. Ьгасһіог
М. ехіепзог
роііісіз Ьгеұіз
М, аЬсіисіог
роІІісі$ Іопдиі
М. ехіепзоі
гасііаііз Іоп.
М. іпіего$5
сІог$а1І$ I
Соппехиз
іпіегіепсііпеиз
241-сурет. Оң білектің бұлшықеттері мен фас-
циялары, сыртқы беті
242-сурет. Оң білектің бұлшықеттері,
қырынан
261
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. ехіспзос сагрі
иіпагіз
Яеііпасиіит ехіепгогит
Тепгіо яі, ехіепзогіа
ігкЬсй'
ТепЛ> т. ехіепаогіз
(ІіЯііі тіпіті
Сстіпехиз ~
іпіегіепгііпеиз
М. Ьісер® Ьгасһіі
М. Ьгасһіогагііаііа
ОІесгапоп -і
М. апсопеиз
М ехіеяаог сагрі
і гаг!іа1& Іоп£ік
М. Пехог сагрі -
иіпагіз
М. ехіепзог <1І£Ііі
тіпіті
М. ехіепзог гііцііоеит
М. ехіепзог сагрі
гмііаіів Ьгеутз
Теигііпез
і. ехіепзогв
<І!£ІІОҒІГТП
,М. ехіепзог роііісів
ЬгеУіз
М. аЬйисі» роіігсіз
Іоп^из
М. ехіепзог роііісв
М. впсопеиз
Миі. іпіегоиеі догавіеэ’
Еріоикіуіів іаіегвііі
Оіесгапоп - -
М яфіпаіаг
М. ехіегвог іпсіісіз
М. Пехог свгрі-
иіпагіі
Тешііпст т, ехіегвогіа
<Іі£Йогит
М. Пехое <іі£ііогшп
ргоһшЛи
М. іпіеговзеи
гіогааііз I
-М. ехіепаог роШсіа
Ъғеүіа
Теп4о т. ехіегиюгі»
сагрі гагНаІіа 1оа$і
ТеікЬ ш. ехіегиогіа
сагрі гагііаііа Ьгечіз
М. аЬЛіЙог рЫНсі*
кюдо
М ехкпзог роІПсй
Іопрв
! Реііпасиіит
-<* ехіепэогиго
[ (өзектері ашылған)
243-сурет. Оң білектің бұлшықеттері,
сыртқы беті
244-сурет. Оң білектің бұлшықеттері,
сыртқьі беті (терең қабаты)
262
МҮОЬОСІА
Білектің артқы топ
бұлшықеттері
Білектің артқы топ бұлшықеттері, алдыңғы
топ бұлшықеттері сияқты беткей және тереңде
орналасқан бұлшық еттерге бөлінеді (241, 242-
суреттер). Беткей бұліпықеттер тоқпан жіліктің
латералды айдаршық үстілік өсіндісі,
ерісопдуһіз іаіегаііз, мен білектің фасциялық
қабықшасынан және латералды бұлшықеттік та-
бақшасынан, зеріит іпіегтизсиіагіз Іаіегаііз, ба-
сталса, тереңде орналасқан бұліпықеттертобы
білек сүйектердің дорсалды бетімен сүйек ара-
лық жарғақтан басталады.
Білектің артқы топ бұлшық-
еттерінің беткей бұлшықеттері
1, Иық-кәріжілік бұлшықеті, т.
Ьгасһіогасііаііз, (№242-сурет), білектіңлатералды
қапталында иықтың үш басты бұлшықетінің ла-
тералды басымен иық бұлшықетінің т.
Ьгасһіаііз, аралығында орналасқан, Ол тоқпан
тжіліктің дисталды бөлігінің латералды қырынан
және иық бұлшықеті мен білезік бұлшықет-
герінің, бұліпықеттер аралық латералды табақ-
шасынан, зеріит іпіегтизсиіагізІаіегаііз, баста-
лып, төмен бағытта кәрі жілік сүйегінің бойы-
мен төмен қарай өтіп, білектің ортаңғы бөлігінде
ұзын келген сіңіршесіне ұласып, кәрі жілік
сүйегінің латералды біз тәрізді өсіндісінен жо-
ғарырақ барып бекиді.
Қызметі: шынтақ буынын бүгіп, білек пен
қол басын пронациялық жағдай мен супинаци-
ялық жағдайдың аралығындағы деңгейге келті-
реді.
Қандырылуы: кәріжіліктік артерия, а.
гасііаііз, мен коллатералды кәріжіліктік артерия,
а, соііаіегаіізгасНаііз, жөне қайырма көрі жіліктік
артерия, а. тесиггепз гасііаііз, арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
/Уердгеңдірйуу/кәріжіліктікнерві, п. тадіаііз,
(СУ-СІГ]) арқылы нервтендіріледі.
2. Жазғыш білезік-көріжілік ұзын
бұлшықеті, т. ехіепзог сагрі гадіаһз іопдиз, ол
білектің артқы латералды қапталында жоғары-
да айтылып өткен бұлшықеттің артында орна-
ласқан. (242-сурет). Бұл бұлшықет тоқпан
жіліктің латералды қыры мён латералды айдар-
шық үстілік өсіндісінен, ерісопдуіиз Іаіегаііз,
және иық пен білектің фасциялық қабықшасы-
нан басталады. Білектің ортаңғы бөлігінде, бұл
бұлшықеттің қарыншасы сіңіршесіне ұласып,
кәрі жілік сүйегінің бойы мен дисталді бағытта
өтіп, одан әрі білек бұлшықеттерінің дорзалді
білезікшесінің, геііпасиіит ехіепзогит, астымен
өтіп, П-алақан сүйектің негізіне барып бекиді.
Қызметі:қол басын жазып қоймай, білекті
шамалы бүгеді және қол басын кәрі жілікке
қарай сыртқа тартады.
Қанмен қамтамасыз етілуі: кәрі жіліктік,
кәріжіліктік қайырылма және коллатералды кәрі
жіліктікартериялар, аа. тадіаііз, теситтепз тадіаііз
еі соІІаіегаііз гадіаііз, арқылы қанмен қамтама-
сыз етіледі.
/Теұщтеңдұомут/кәріжіліктікнерві, п. тадіаІіз,
арқылы нервтендіріледі.
3. Жазғыш білезік-кәріжілік қысқа
бұлшықеті, т. ехіепзотсатрі тадіаІіз Ьгеуіз, (242-
сурет) ол тоқпан жіліктің латералды айдаршық
үстілік өсіндісі, ерісопгіуііз Іаіегаііз, мен кол-
латералды кәріжіліктік байламнан, Іід. соііаіетаіе
тасііаіе, және білектің фасциялық қабықшасы-
нан басталып, төмен бағытта өтіп, Ш-алақан
с үйектің дорзалды бетінің негізіне барып бекиді.
ҚызметІ: қол басын жазып, сыртқа қарай
таргу.
Қанмен қамтамасыз етйут/кәріжіліктік кол-
латералды, қайырылма артериялары, аа.
соііаіегаііз тадіаііз, теситтепз гадіаііз, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
/Тервтеңдірмут/кәріжіліктікнерві, п. тадіаііз,
арқылы нервтендіріледі.
4. Саусақтарды жазғыш бұлшықеті, ш.
ехіепзотсіідііотит, олтоқпанжіліктіңлатералды
айдаршық үстілік өсіндісінен, ерісопсіуіиз
Іаіегаііз, және білектің фасциялық шандырынан
басталады. (242,243-суреттер). Бұлбұлшықеттің
қарыншасы төмен бағытта өтіп, кәріжілік-
білезік буынының тұсында төрт сіңіршелерге
бөлініп қолбасына қарай бағыт алады. Сіңірше-
лері білек бұлшықеттерінің дорзалды білезік-
шесінің, геііпасиіит ехіепзогит, астында жал-
пы синовиалды қынаптың бойымен өтіп, қынап-
тан шыққаннан кейін сіңіршелері бір-бірімен
өзара айқасып, соппехиз іпіегіепдіпеиз, құрай-
ды. Одан әрі әрбір сіңіршелері медиальды, лате-
ралды ортаңғы, аяқшасына бөлінеді. Ортаңғы
сіңірлі аяқшасы саусақтың дисталды бақайшы-
ғының негізіне барып бекісе, медиалды аяқша-
сы мен латералды аяқшасы саусақтың ортаңғы
бақайшығының бүйір қапталына барып бекиді.
Қызметі.уол басын кәрі жілік-білезік буы-
нының бойында П-У саусақтарды жазу.
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық
артқы артерия, а. іпіетоззеа розіегіот, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі. кәріжіліктік нерві, п. тадіаііз,
арқылы нервтендіріледі.
263
БҰЛІПЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
5. Шынашақты жазғыш бұлшықеті, т.
ехіепзот сһдііі пііпһпі, бұл бұлшықеттің қарын-
шасы саусақ тарды жазғыш жалпы бұлшықеттің
қарыншасымен ортақ (243-сурет). Бұлшық етгің
жіңішкелеу келген сіңіршелері дорзалді білезік-
шенің, геііпасиіит ехіепзогит, астымен өтіп,
өзіндік синавиалды қынаптың ішімен бойлай
өтіп, шынашақтың аралық және дистальды ба-
қайшығы негізінің дорзалды бетіне барып бекиді,
Қызметі: шынашақты жазу.
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық
дорзальды артерия, а. іпіегоззеарозіегіог, арқы-
лы қанмен қамтамасыз етіледі.
№/?втели/рІ4у7:кәріжіліктікнерві, п. тасһаһз,
арқылы нервтендіріледі.
6. Жазғыш білезік-шынтақ бұлшықеті,
т. ехіепзогсаірі иіпагіз, олтоқпан жіліктіңлате-
ралды айдаршық ұстілік осіндісінен, шын-
тақжілік сүйектің проксималды бөлігінің лате-
ралды айдаршық үстілік өсіндісінен, шын-
тақжілік сүйсктің проксималды болігінің дор-
зальды бетінен және шынтақ буынының буын
қапшығынан басталады (243-суретті қараңыз).
Бул бұлшықеттің сіңіршесі шынтақжілік
сүйегінің бойы мен төмен қарай өтіп, сіңірше-
лері дорзальды білезікшенің астымен өзіндік
синовиалды қынаптың ішімен өтіп, V — алақан
сүйектіңнегізіне барып бекиді.
Қызметі: қол басын жазып, шыптақжілік
сүйегіне қарайтарту.
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық
артқы артерия, а. іпіегоззеа розіегіог, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: кәріжілік нерві, п. тасһаііз,
арқылы нервтендіріледі.
Білектің артқы терең бұлтпы-
қеттерінің топтары
7. Супинаторбұлшықеті, т.зиріпаіог, (240-
сурет) беткей орналасқан бұліпықеттердің ас-
тында орналасқан. Бұл бұлшықет, тоқпан
жіліктің латералды айдаршық үстілік
өсіндісінен, коллатералды кәріжіліктік байлам-
на^і, сақина бағытта орналасқан. Кәріжіліктік
байламнан, Іід. аппиіате іасһі, және шынтақ жілік
сүйегінің супинаторлық қырқасынан бастала-
ды. Бұлшықет қиғаш латералды бағытта өтіп,
кәріжілік сүйегін жаба отырып, кәріжілік
сүйегінің проксималды бөлігіне барып бекиді.
ДЛлзметебілекті сыртқа қарай бұру немесе
пронациялау.
Қанмен қамтамасыз етілуі:¥.әрі жіліктік ар-
терия, а. гагііаііз, кәрі жіліктік қайырылма арте-
рия, а. теситгепз гагііаііз, және сүйек аралық қа-
йырылма артерия, а. гесиггепзіпіетоззеа, арқы-
лы қанмен қамтамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: кәрі жіліктік нерві, п.
тасһаііз, (С^-С^) арқылы нервтендіріледі.
8. Басбармақты жазғыш ұзын бұлшы-
қеті, т. ехіепзот роІИсіз Іопдиз, ол кәрі жілік
сүйегінің артқы бетінің ортаңғы бөлігінен бас-
талып, (244-сурет) төмен бағытта саусақтарды
жазғыш жалпы бұлшықеттердің астымен өтіп,
одан әрі қиғаш бағытта жазғыш кәріжіліктік
ұзын, қысқа бұлшықеттердің, тт. ехіепзогіз
роііісез Іопдиз еі Ьгеуіз, және дорзалды білезік-
шенің, геііпасиіит ехіепзогит, астымен өтіп,
басбармақтың дисталді бақайшығының негізіне
барып бекиді.
Қызметі: басбармақты жазу.
Қанменқамтамасыз етілуі: кәріжіліктік ар-
терия, а. тасһаһз, мен сүйек аралық артқы арте-
рия, а. ініетоззеарозіегіог, арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
Нервтендірілуі: кәріжіліктік нерві, п. тасһаііз,
(Су-С^н) нервтері арқылы нервтендіріледі.
9. Басбармақты алшақтатқыш ұзын
және қысқа бұлшықеттері, (243-сурет), тт.
аЬсһісіогроіһсіз іопдиз еі Ьгесіз, бір-біріне өте
жақын орналасқандықтан бірге қаралуы сол
себепті. Сонымен қатар, басбармақты алшақ-
татқыш ұзын бұлшықет, қысқа бұлшықеттері-
не қарағанда, ұзын жоғарырақ басталғандық-
тан, бұл бұлшықеттің аталуы сол себепті. Бұл
бұлшықеттер кәрі жілік пен шынтақжіліктің ар-
тқы беті мен сүйек аралық жарғақтан басталып
төмен бағытта өтіп, басбармақты алшақтатқыш
ұзын бұлшықет, бірінші алақан сүйегінің не-
гізіне барып бекісе, басбармақты алшақтатқыш
қысқа бұлшық ет, т. аЬсіисіогроііісізЬгеуіз, бас-
бармақтың проксималды бақайшығының не-
гізіне барып бекиді.
Қызметі: басбармақты сыртқа қарай жазып,
алшақтату.
Қанменқамтамасыз етілуі: кәріжіліктік ар-
терия, а. тасһаііз, мен сүйек аралық артқы арте-
рия, а. іпіеісоззеарозіегіот, арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
№/)В7'ең4/рІ4у7?кәріжіліктік нерві, п. гасһаііз,
арқылы нервтендіріледі.
10. Сұқ саусақты жазғыш бұлшықеті,
т. ехіепзот іпсһсіз, ол шынтақжілік сүйегінің
дистальды бөлігінің артқы бетінен басталады
(244-сурет). Бұлбұлшықет саусақтарды жазғыш
жалпы бұлшықеттің сіңіршесі мен синовиалды
өзекшесінің ббйымен өтіп, жазушы бұлшықет-
тердің білезікшесінің астымен өтіп, сұқ саусақ-
тың проксималды бақайшығының негізіне ба-
рып бекиді.
Қызметі:суқ саусақты жазу.
264
МҮОГООІА
М. раітагік іоп^из
М. Пехог сагрі гаёіаііз
М. Яехог бі^ііогит ^ирегйсіаііз
М.Пехог роііісіз Іоп^из
М. Пехог сагрі иіпагіх
М. аЬсІисіог роІІісіх 1оп#из
Ғазсіа апіеЬгасһіі
Яеііпасиіит Лехошт
8 ріяіҒогте
М.раітагік Ьгеұіз
Мт. ІитЬгісаІе?
М. аЬсІисіог
роііісіз ЬгеУІз
Рагя апиіагіз
үаеіпае ГіЬгохае
М. Пехог
роІІІсіз Ьгеуіз
М. Яехог сіі&ііі
тіпіті ьгеұіз
М. аЬсІисіог сіі^ііі
тіпіті
М. асісіисіог
роііісіз
Үіпсиіа іепсііпит
ТепсНпез т. Пехогіх
сіі^ііогит хирегҒІсіаІі*?
Тепсііпеь' т. ПехогІз
сіі^ііогит ргоҒигкіі
М. іліегозхеиз
сіогзаііз I
245-сурет. Оң қол басының алақан бұлшықеттері (Синельников бойынша;
—М.орропепз сііеііі
к тіпіті
Үаеіпа ҒіЬгоза
сЬ^ііогит тапиз
Рагз
гисіҒогтІз
уа^іпае
ҒіЬгояас
Қанмен қамтамасыз етілуі: сүйек аралық
артқы артерия, а. іпіетоззеа розіегіот, арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
№рвтең47фму7?кәріжіліктікііерві, п. гасНаііз,
(С\.-С7Ц1) арқылы нервтендіріледі.
ҚОЛ БАСЫНЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Қолбасының бұлшықеттері, тпі. піапизто-
пографиялық орналасуына қарай екі топ бұл-
шықетгерге; алақандық және қолбасыныңсыр-
тқы бетінің бұлшықеттеріне бөлінеді (245, 246,
247-суреттерді қараңыз).
Алақан бұлшықеттері
Алақан бұлшықетгері, топографиялық орна-
ласуына қарай: бас бармақтыңмаңындағы үлкен
дөңестік, іһепаг, шынашақтың маңындағы кіші
дөңестік, //уройелағжәпесүйекаралық бұлшы-
қеттерге бөлінеді.
265
БҰЛШЫҚЕТТІІР ТУІ’АЛІ.1 ІЛІМ
Теп<іо щ. Пехогіі сагрі га4іа1І5
М орропепн рОІІІсіК
М. Псхог сагрі иіпагі$
Ічисісіг Іі
М. аһсіисгог
роііісіь Ьге^ія
Тепсіо т. Пехогія
Р0ІІІСІ5 іоп$і
М. орропеп5 сіі^ііі
тіпіті
Мт. іпіегокзеі
раітагез
М. ргопаіог чиаіігаіик
05 ріяіҒогте
Кеііпасиіит Пехогит
М. аіігіисіог
М. іпіегокчеи^ <1ог$аГг$ 1
Сһіампа (сгиііпит
Үі пси|а
іепгііпит
Тепсіо
т. Пехогіх
сііёііогит
‘іирегГісіаІЬ
Тепсіо
т. Пехогіз
сіійііогит
ргоГипсІі
Мт. Іпіего5кеі
СІОГ53ІС5
М. 1итЬгісаІІ5
Уаёіпа ГІЬгоха сіщііогит
тапиһ < «11.і.11 .іпі
246-сурет. Оң қол оасыпһіц алақан оулшықетіері (Сцн<чьшіков бойыпша)
М. Пехог роИісія Ьгеұі5
оЫімиипі
Сариі
I га П 5С СГ5І.1 П1
Алақанның үлкен доңесінің
бұлшықеттеріне:
1. Басбармақты алшақтатқыш қысқа бұл-
шықет.
2. Басбармақты нгіні қысқабулшықст.
3. Басбармақты піынақай саусағьіна қарсы
қоюшы бұлшықет.
4. Басбармақты ішке гартқышбұдціықе ггер
жатады.
I. Басбармақты алшақтатқыш қысқа бүл-
шықрт, іп. аЫіисіогроііісіі;һгр\'іа, ол бас бармақ-
гын, үлкен төмнеіпігіпін, бүііір қапталында,
терінін, астында орпаласқан (245-суреттер).
Бұлшықет талшықтары:
а) басбармақты алпіақтатқьгш үзьш бұлшы-
қеттіңсіңірінен.
ә) білектіңфасциялық қабықпіасынан.
б) қайықша торізді сүйектің томлешігінен
жоне білск бұлшықеттерінің дорзалдық білезі-
гінеіі, гөііпасиіит охіеиі.чогит, басталып, басбар-
мақтың проксималды бақайшьи-ының негізіне
барып бскиді. Бүл бүлшықеттің сіңіршесінің
терең қабатында сесама сүйектері кездеседі.
266
мүоьоаіл
Тепво т, (1ехогі5 сагрі гагііаіія
М.орропепз роШсіз
Тепііо т. һгасһюгасііаііь
Тепгіо т. (1ехогІ5
роііісіз Іопві
Тегкіо т. аһ(іисіогІ5 роШсіз іопві
М. а(і(іисіог
роШсІ5-<^
М. (Іехог роііісіз Ьгеүіз
(сариі ргоіип(іит)
М. аЬгіисіог роШсіь Ьгеұіз
Сарзиіа апісиіалз
М. (Іехог сагрі иіпагк
Оз різііогте
М. ргопаіог
чиагіга(и$
Мт. іліегоязеі
раітагез
Мт. Іліего55еі
(іогеаіей
Уаёілае ПЬгозае
тт. Пехогит
сііеііогит
5ирегйсіаіі5
еі ргоіигкіі
247-сурст. Оң қол басьшың алақан бұлшықеттері (Синельников бойынша)
Қызметі: басбармақты алшақтатып, шына-
шақ саусаққа қарай қгірсы қойып қоймай, бас
бармақтыц проксималды бақайшығын сәлбүгу.
Нррвтендірілуі:орталық нерві, п. тесііапия
(Сг|-Сү..) арқылы нервтсндіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: кәріжіліктік ар-
терияпыңалақандық бұтагы, г. раітагі.за. гасІіа/із
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Басбармақты игіш қысқа бұлшықет,
ш. Пехог ро/іісія Ьгеуія, ол жоғарыда айтылып
өткен бұлшықеттіңішкі қанталында, терініңас-
тында орналасқан (245-сурет). Бұлшықеттіктал-
шықтары; білекбүлшықеттерінің алдыңғы біле-
зігінен, грііпасиіипі Пехогипі, трапецияжәнетра-
пеция тәрізді сүйектерден жоне I — алақан
сүйегінің негізінен басталады. Төмен багытта
өтіп, бұлшықет талшықтардың екі басы
(аяқшаға) бөлініп, беткей басы, сариі
зирегПсіаІія, латералды сесама сүйегіне барып
бекісе, тереңде орналасқан басы, сариі
рго/ипсіит медиалды және латералды сесама
сүйектеріне және бас бармақтың алақан — ба-
қайшық буынының қапшығына барып бекиді.
Қызметі: басбармақтың проксимальды ба-
қайшығын бүгу.
Нервтсндірілуі: бұл бүлшықеттің беткей
басы орталық нерві, п. шеНіапия (С^-С^) ар-
қылы нервтсндірілсе, терең басы шынтақжілік
нерві, п. иіпагів (С^-ТҺ,) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен камтамасыз етілуі: кәріжілік арте-
риясының беткей бұтағы, гг. зирегНсіаіів а.
гасііаііа пен алақанның терісінде орналасқан
артериалдық доғаның қан тамырлары, агсиз
ра/тагізрго/ипсіизарқъілы қанмен қамтамасыз
етіледі.
3. Бас бармақты шынақай саусағына
қарсы қоюшы бұлшықет, т. орропепз роНісіз.
267
БҮЛШЫҚІіТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Тепсіо т. ехіепкогі» сагрі гасііаһ!» һгеск
Вигка гп. ехіеп$огІ!і сагрі гаШаІі^ Ысуіч
Мш. іпіегоззеі сіогяаіек
М.ех(еп8ог роіһсік Һгсуіз
М.аЬсІіісіог роііісй» Іоп^ик
М. іпіегоя.чеик
ііогхаіі!» Г
Тепсііпеі пі. ехіепзого
ііі^йоги пі
Соппехиз
іпіс гісп с1 і п еиз
Тепсіо гп. ехісп$ог6 сагрі гаіііаіб
ІОП£І
Тепііо гп. схіепкогік роііісіч Іоп^і
Тепііо пі. еліспчогіч
іпіііеб
М. ехіепзог (һ^ііі тіпіпіі
М. ехіспзог Іпсіісіз
М. ехіепхог сіі^ііогит
Тегніо ғп. ехіегьогіз
сагрі иіпагіч
Яеііпасиіит ехіепзогипі
Тепііо т. ехіепхогіх гһрііі
тіпіті
М. аЬсіисіог сіі^ііі ттіті
Тешіо гп, ПехогІ5
роііісія Іоп£і
248-сурет. Оң қол саусақтарының бүлшықсггері, сыртқы беті (Сңңельников бойынша)
(246, 247-суреттерді қараңыз). Бүлбүлшықетпң
сыртқы пішіні жалпақтау және үшбұрыш
тәріздеіп11, басбармақты алшақтатқыш қысқа
бұлшықеттің т. аЬсІисіогроПісіз Ьгеуія, астында
орналасқан. Ол трапеция торізді сүйегінің
төмпешігіненжәпе білектіңалдыңғытопбұлшы-
қетгерді бүгуші бұлшықетгің алдьіңгы білезігі-
пен, іеііпасиіит 7/е.үошшбасталып, басбармақ-
тың алақандық сүйегінің сыртқы бетіне барып
бекиді.
Л7,/.злл’Г/. басбармақты шыношақ саусагына
қарсы қою.
Нервтендірілуі: ортал ы қ н е рв, //. піссііипих
(СЧ|1|) арқылы первтендірілоді.
4. Басбармақты ішке тартқыш бұлшы-
қет, т. сккіисіогроііісіз. Олбасбармақтың үлкен
томпешігін құраушы бұлшықеттердіц терең
қабатында орналасқан. Бүлбұлшыңетгің қигаш
бағытга және колденоң багъіттаорналасқан бас-
тары ажыратылады (247-суретгі қараңыз).
268
мүоьооіл
Ок сарііаіит
. ехіеіьог роііісіч Һгееі8
. иһ(1псіог роііісіз Іопйия
Теп(Ііпе8 пг ехіеп$огі$<
(Ііёііопіт иссі.іісііі
М. асісіисіог
РОІІІСІ5
М. аМисіог сіідііі
тіпіті
Мт. іпіегохкеі
сіогхаіеа
Тспііо т. е.хіеП5огІ5
дціііі тіпітЬ
Тетіо т. ехіепаогік
РОІІІСІ8 іопйі
5 1гареаоі(1еипі
Тепііо т. ехіепхогіз сагрі
гагііаііз Іопёі
Тепгіо т. ехгепчогі» сагрі
га(1іаІІ8 һгеҮІк
тсіасаграіе Ш
М. іпіего85си8
(ІОГ5аІІ5 I
249-сурет, Оң қол саусақтарының оұлшықеттері. сыртқы беті (Синолышков бойынша)
Тепсіпіеі т. ехіеп5огІ5—
(іі^ііогит (кссі.іісні
М схіепяог сагрі иіпагія-
Теініо т. ехіеП5огІ8—1—1
(Ііуііі тіпіті |
Теікіо т.ехіепхогіз—
іп(1ісІ8 ікссі іі ені
сі) қигаш басы, ггіриі оЫідиит. Ол алақан-
ныңсәуло багытга орналасқап байламынан бас-
тысүйектрң, о.ч сарііаіит және 2, 3 — алақан
суйрктерііпцалақандық бетінен басталады.
ә) колденең басы, сариі ігапяүегзит. Ол 3 -
алақан сүпегінің алақапдық ботіпеп және 2, 3 —
алақап сүйегінің басыпап басталады. Бүлшы-
қетгік батгары бір-бірімен бүрыш құрап қосы-
аыіі, бұлінықет қарыншасын құрап, бас бармақ-
тың проксималды бақайшыгының негізіне ба-
рып бекиді.
Қызметі: басбармақты ішко қарай тартып,
проксимальды бақайшықты бүгу.
//ерв7'е//д//?/лу7?шыптақжілік нерві, п. иіпагіз
(С\,П|) арқылы норвтендірілсді.
Қанмен қамггімасыз етілуі: алақанның бет-
кей жәнетерепде орналасқаи артериялық дога-
лар ы, агсиз ра һпагіз зирегіісіаііз еі ргоһтсіиз а р -
қылы қапмен қамтамасыз етіледі.
269
сүйектррініцалақандық ботінен басталады.
о) көлденең басы, сариі Ігапзуегзит. Ол 3 —
алақан сүйегініңалақандық бетіпеп жәпе 2, 3 —
алақан сүйегінің басынап басталады. Бүлшы-
қетгік бастары бір-бірімен бүрыш құрап қосы-
лып, бүлшықет қарыпшасын құрап, бас бармақ-
тың проксимадл.і.1 бақайіпыгының негізіне ба-
рып бекиді.
(С\ш) арқылы норвтендіріледі.
Қанмен қамтамгісыз етілуі: алақанның бет-
кей жәнетерсңде орналасқап артериялық дога-
лары( агсизраітагіззирегіісіаііз е/рпгіипсіиза^-
қылы қапмен қамтамасыз етілсді.
269
ІІҮЛ1ІI ЫҚІі ГТІ:Р ТУРАЛЫ ІЛІМ
250-сурет. Оц қол г.іусакт трының гіЛақан жағының <тнірл<тлцщ қьшабы. (Спш. лг.иикең сюш.іцтл)
Алақаиныц кіші доцесінің,
бұлшықеттері
1. Ллақапныц қысқа бұлшықеті, пі.
раітшіз Ьгосіз. Бұлшықст талшықтиры пнрал-
лельбагытта орналасып, жұ қалаукелгеіі булшы-
қет (2-16, '2‘17-суроттерді қарацыз)- Бүліпықогтал-
птгі қтары алақашіыц модиальды қацталындагы
д.иіекер ткацды апоневроздан және білек
б ү лшықеттерініц алдыңгы білөзііттіен басгалып,
'ілақиш-іың кііін томпошігі мацындагы торіге
үл.іітідсі.
Қыз.^іеті: ал<і қап ны ң агп111енрозын кері п, <к’ы
мапдағы тершщ қатпарларьш тү зс-ді.
Ынрвтендірілуі: піынгиқ жіліктік і-іерні, л.
иһһігія. (О,. -СҮ||.Г Тіу) арқылы нсрвтгчідірілрді.
Қанмен Қгілгпімасыз егліу/.тпынтақ жілікттк
артерия, а. иһіагізарқылы қанмсц қамгамасыз
егіледі.
2. Шынашақты алшақтатқыш бұлшы-
қст, т. иЬсІисіог сіідііі ініпіті, шынашақ-
тың ішкі қапталында орналасқан (2-16, 2-17.
249-сурсттер). Бұл буліпықетгердің талшық-
тары: бүршақ тарізді сүйектен, нгііп шын-
270
МҮОІ.ОСЛЛ
М схіепміг іпсікіч
КеГшзсиІит ехіёіъогит
Уа^іпа іепдіпі$
т. ехіеп5огІ5
гіі^ііі пііпіті
Уа^іПіі іспсііпит тт. ехіепйогит
сагрі гасііаііщп
М, іпіспшеит
догааііз I
Үа^іпіі іепсііпит тт. аЬсіисіогіз
Іопрі еі ехІеп5огІ8 ЬгеұіЧ роіһсі^
Үаёіпіі іепгііпік т.
ехіепкогік роІПсіь іопйі
Уіщіп .1 іспЬіпіх
т .'сх(сп5огі$ сагрі иіпагіз
Уаірпа іешііпит тт.
ехіеп^огііі сіірііогит
сі ехіепкогіх іпііісһ
Соппехиз
і п іегіе п сі і пс
251-сурет. Оң қол саусақтарыпың сыртқы бстішц сіңірлерінің қынабы, (Синелышков бойынша)
гақжілік — білезікбұлшықеттщсіціршесіііён, т.
Пехог сагрі и/пагіа және білек бүлшықетгеріпің
алдыңғы білезігінен, геНпасп/ит//ехогитбасла-
лып. шынашақтыңііроксималды бақайшығыныц
шынтақжьүікмаңынлағы ботіне барып бекиді.
Қһпметі:шышшіақты алшақтатып, прокси-
малды бақайшықты бугу.
/іератендірілуі: шынтақжіліктік нерві, п.
иіпагіь арқылы нернтендіріледі.
Қанменқалггамась]:: етілуі: ш ынтақжілі ктік
артерияныңте[)еңдіклогасыныц қаіітамыры, г.
рго/ипсіиаа. г//л/Ш5арқылы қанмен қамтамасыз
отіледі.
3. Шынашақты бүккіш қысқа бұлшы-
қет, іп. Прхог (іідііі тшііпі. ол жоғарыда айты-
лып өткен бұлшықетгіц ішкі қапталында орна-
ласқан, ціагын келген бұлінықет(24б, 247-сурет-
тср). Бұлшықетгің талшықтары ілмек тәрізді
сүйектің ілмегіпен, һатиіии о.ча-ія һатаіі, және
271
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
білек бұлшықеттерінің алдыңғы білезігінен,
геііпасиһіт Лехогит басталып, шынашақтың
дисталды ұшына қарай өтіп, шынашақтың про-
ксималды бақайшығының негізіне барып бекиді.
Қызметі: шынапіақтың проксимальды ба-
қайшығын бүгіп, ішке қарай тарту.
Нервтендірілуі: шынтақжіліктік нерві,
п. иіпагіз арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: шынтақжіліктік
артерияның терең доғасының артериялдық
бұтағы г. ргоіипгіиз а. иіпагіз арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
4. Шынашақтың қарсы қоюшы бұлшы-
қеті, гп. орропепз гіідігі тіпіті ол шынашақты
бүккіш қысқа бұлшықеттің ішкі қапталында ор-
наласқан (246,247, 249-суреттерді қараңыз). Бұл
бұлшықет ілмек тәрізді сүйектің ілмегінен және
білек бұлшықеттердің алдыңғы білезігінен бас-
талып, шынашақ саусақтың 5 — алақан
с үйегінің шынтақжілік маңындағы бетіне барып
бекиді.
Қызметі: шынашақ саусағын басбармаққа
қарай қарсы қою.
Нервтендірілуі: шынтақжіліктік нерві, п.
иіпагіз (С^, Тір) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтама сыз е тілуі: ш ы нта қж ілі ктік
артерияныңтереңдоғасыныңқан тамырбұтағы,
г. ргоіипгіиз а. иіпагіз арқылы қанмен қамтама-
сыз етіледі.
Алақанның сүйекаралық
бұлшықеттері
1. Құрттәрізді бұлшықет, т. ІитЬгісаііз, жа-
уын ұқсап жұмырлау келіп, орналасқан 4
бұлшықеттердентұрады (245-сурет). Бұлбұлшы-
қеттердің бұлшықет талшықтары саусақтарды
бүккіш терең бұлшықеттің, т. Пехог гіідііотт
ргоіипгіиз, сіңіршелерініңлатералды беггерінен
басталады. Сіңіршелері дистальды бағытта өтіп,
сұқ саусақтан шынашаққа дейінгі саусақтар-
дың проксималды бақайшықтардың негізіне ба-
рып бекіп қоймай, сол маңдағы саусақтардың
апоневроздарымен бітесе жалғасады.
Қызметі:2-5 саусақтардың проксимальды ба-
қайшықтарын бүгіп, қалған аралық дистальды
бақайшықтарды тіктегқсыртқақарайжазады.
НервтендірілуһЪірмит, екінші құрттәрізді
бұлшықеттер орталық нерв, п. тегііапиз арқы-
лы нервтендірілсе, үшінші, төртінші құрттәрізді
бұлшықеттер шынтақжіліктік нерв, п. иіпагіз,
(С^-ТҺ^) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз еплулалақанның бет-
кей, және тереңде орналасқан доғалардың жа-
нама қан тамырлары арқылы қанмен қамтама-
сыз етіледі.
2. Алақанның сүйек аралық бұлшықеттері,
тт. іпіегоззеІраітагез 2-5-алақан сүйектерінің
аралығында орналасқан үш бұлшықеттерден
тұрады. Бұлшықеттер талшықтары 2, 4, және 5
алақан сүйектерініңлатералдық қапталынан ба-
сталып, жіңішкелеу келген сіңіршелері арқылы
2, 4, 5-саусақтардың проксимальды бақайшық-
гарының негізінің сыртқы бетіне барып бекиді.
Білек бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасы
Білек бұлшықеттерінің фасциялық қабық-
шасы, іазсіа апіеһгасһіі, иық бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасының тікелей жалғасы
болып саналады (250, 251-суреттерді қараңыз).
Бұл фасциялық қабықша білектің маңында ор-
наласқан топ бұлшықеттердің немесе даралан-
ған бұлшықеттерді фасциялық қабықша£ын
құрап қоймай, сол бүлшық еттермен тығыз бай-
ланыста болады. Жоғарыда, иықтың екібасты
бұлшыкеттің апоневрозы мен тығыз банланыс-
та болса, төменде кәрі жілік-білезік буынының
тұсында көлденең бағытта орналасып, айқын
байқалатын фасциялық табақша, білектің ал-
дыңғы артқы топ бұлшықеттер сіңірін ұстап
тұрушыорақтәріздібілезігін, геііпасіит Пехогит
еі ехіепзогит құрайды.
Сонымен қатар, фасциялық қабықшадан
білек сүйектеріне қарай бойлай орналасқан
бұлшықет аралық табақшалар, зерһіт
іпіегтизсиіаге апіеЬгасһіі мен сүйек аралық
жарғақ арқылы, білек бұлшықеттері орналаса-
тын үш қынапты құрайды.
1. Латералды қынапта: иық кәріжілік
бұлшықеті, жазатын кәріжілік білезік ұзын,
қ ыс қа бұлш ы қ еттері, тт. ехіепзог сагрі гагііаіез
іопди.з еі Ьгеүіз, орналасады.
2. Артқы қынапта: саусақтарды жазғыш
бұлшықет, т. ехіепзог гіідііогит\ шынашақты
жазғыш бұлшықет, т. ехіепзог гіідііі тіпіті\жа-
зғыш шынтақжілік-білезік бұлшықет, т. ехіепзог
сагрі иіпагіз\ шынтақ бұлшықеті, т. апсопеизуу-
пинатор бұлшықеті, т. зиріпаіогорналасқан.
3. Алдыңғы қынап: топографиялық орна-
ласуына қарай білектің бүкіл алдыңғы топ
бұлшықеттері орналасатын беткей және терең-
де орналасқан шағын келген екі қынапқа
бөлінеді.
а) беткей қынапта: барлығы дерлік
білектің алдыңғы топ бұлшықеттері орналасса,
ә) артқы қынапта: саусақтарды бүккіш
терең бұлшықет, т. Пехог гіідііогит ргоіипгіиз,
272
МҮОҒОС1А
пен саусақты бүккіш ұзын бұлшықет, т. Пехог
роііісіз Іопдиз орналасса, қалған бұлшықеттер
тобыалдыңғы қынапта орналасады.
Бұл фасциялық табақша, білектің төменгі
бөлігінде, бірте-бірте ені қысқара келе қол ба-
сының фасциялық қабықшасына ұласады.
4. Қол басының фасциялық
қабықшасы
Қол басының фасциялық қабықшасы, ол
білектің фасциялық қабықшасының тікелей
жалғасы болып саналады (250, 251 -суретгерді
қараңыз). Топографиялық орналасуына қарай,
қол басының алақандық және сыртқы бетінің
фасциялық қабықшасына бөлінеді.
Алақанныңфасциялық қабықшасы, беткей
және тереңде орналаласқан табақшаға бөлінеді.
а) Алақандық беткей фасциялық қабықша-
сы, жұқалау келіп, үлкен және кіші төмпешіктің
маңындағы бұлшықеттердің фасцияларын
құрайды. Беткей фасциялық қабықшаның ала-
қандық бөлігі қалыңдап алақанның алақандық
апоневрозын, аропеигозізраітаггзқүрайльі.
Алақандық апоневроздың сыртқы пішіні
үшбұрыш тәрізденіп, саусақтардың негізіне
қарай бағытталса, ұшы білектің фасциялық
қабықшасынақарай, өрлеме бағыттаөтіп, білек
бұлшықеттерінің алдыңғы білезікшесіне,
геііпасиіит Лехогшп, және алақан бұлшықетінің
сіңіршесінеұласып қоймай, білезіксұйектерінің
білезіктік саласын, зиісиз саграііз көлденең ба-
ғытта өтіп, білектің алдыңғы топ бұлшықеттер
сіңіршесі өтетін білезіктік өзекшені сапаііз
саграііз құрайды. Бұл өзекше арқылы бас бар-
мақты бүгетін ұзын бұлшықеттіңсіңіршесі, гп.
Пехог роііісіз Іопдиз мен саусақтарды бүккіш
бұлшықеттерінің сіңіршелері өтедІ.
Алақан апоневрозыныңтөменгі бөлігі, сау-
сақтың проксималды бақайшықтарының ма-
ңында жинақтала келе, бірнеше апоневроз ткан-
ды будаларға бөлініп, саусақтың дисталды ба-
қайшық сүйектеріне қарай бағытталады. Бұл бу-
далардың аяқіпалары, саусақтың көлденең бет-
кей байламдары, Іід. теіасагріа ігапзуегза
зирегПсіаІіз мен төменде алақанның көлденең
фасциялық қабықшасы, іазсіа ігапзсегза арқы-
лы мықталған.
ә) Алақанныңтерең фасциялық қабықша-
сы немесе алақанның суйекаралық бұлшықет-
терініңфасциялық қабықшасы деп аталынады.
Олөте жұқалау келіп, алақанның сүйекаралық
бұлшықеттерініңфасциясын құрап қоймай, ала-
қан апоневрозының аралығында орналасқан
іркілдегендәнекер ткань мен қантамырлардың,
нервтердіңфасциялық қабықшасын құрайды.
IК- і 6 3
Алақанның беткей қабықшасы ментереңде
орналасқан фасциялық қабықшаларының бүйір
қапталы, өзара бірігіп, аралығында бұлшықет-
тердіңсіңіршелерімен қантамырларжәнеқұрт
гәрізді бұлшықеттер орналасатын қуыстықты
құрайды.
Қол басьшың сыртқы бетінің фасциялық
қабықшалары, іазсіа Ногзаііз тапиз, беткей мен
тереңде орналасқан қабықшаларға бөлінеді.
Беткей фасңиялық қабықша саусақтарды жазғ-
ыш бұлшықеттердің сыртқы бетін жауып орна-
ласса, саусақтыңсыртқы бетінде саусақты жаз-
ғыш бұлшықеттердің сіңіршелерімен жалғаса-
ды.
Қол басы сіңіршелерінің сино-
виалды қынаптары
Қол басының фасциялық қабықшасы кәрі
жілік — білезікбуыныныңмаңында, аралығына
бұлшық еттердің сіңіршелері өтетін бірнеше
синовиалды қынаптарды құрайды. Синовиалді
қынаптардың қызметі бұлшықет сіңіршелерінің
еркін қозғалысын жеңілдету.
Алақан бетінде, білезіксүйектікөзекшенің
сапаііз саграііз ішінде: басбармақты бүғетін
ұзын бұлшықеттің қынабы мен саусақтарды
бүгетін беткей бұлшықет пен тереңде орналас-
қан бұлшықеттердің жалпы қынабы орналас-
қан.
1. Саусақтарды бүккіш жалпы бұлшы-
қеттің синовиалды қынабы, уадіпа зупоуіаііз
соттипізтт. Пехопип, білезіктікөзекшеніңішкі
қапталындаорналасқан. Ол саусақтарды бүккіш
беткей және тереңде орналасқан 8 сіңіршенің
қынабын құраушы синовиалды қуыстық. Қуыс-
тықтыңжоғарғы бөлігі, білектіңалдыңғы білезі-
гіне, геііпасиіит Пехогит дейінгі аралықта ор-
наласса, төменгі деңгейі алақанның ортаңғы
бөлігініңтұсында орналасады. Шынашақ сауса-
ғының маңында, бұлсиновиалдықуыстық, шы-
нашақтың дисталды бақайшағына дейін созы-
льш орналасқан.
2. Басбармақты бүккіш ұзын бұлшы-
қеттің синовиалды қынабы, үадіпа іепсіішз
т. Пехогіз роііісіз Іопді, білезіктік өзекшенің,
сапаііз саграііз латералды қапталында орналас-
қан. Сыртқы пішіні ұзындау келіп бас бармақты
бүккіш ұзын бұліпықетгің синовиалды қынабын
құрайды. Синовиалды қынаптыңпроксималды
бөлігі, білектің алдыңғы білезігінен, геііпасиіит
Пехогит 1-2 см жоғары орналасса, төменде бас
бармақтың бойымен өтіп, бас бармақтың дис-
талді бақайшағына дейін созылып бой тепкен.
273
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРЛЛЫ [Л[М
Қалған үш саусақтар, 1П, IV, Уөз алдына дер-
бсс синовиалды қынаптардан, үадіпа зіпоүіаііз
іепсііпит сіідііогит піапиз, тұрады. Негізгі қыз-
меті: өзіне сәйкес сіңіршелердің синовиалды
қынабып құрау. Бүлқыпап, басбармақтыңала-
қан-бақайшық буындарынаи дисталді бақай-
піыққа дейінгі аралықта созылып орналасқан.
Сонымен қатар, алақан бетінде сіңіршелер
қынабыпыңсыртқы беті, өтетығыз келгсн фиб-
роздытабақшалармен қапталып, сүйек-фиброз-
ды езекшелерді құрайды. Бүл озекшелердің
қабықшалары, саусақ бақайшықтарының ма-
ңыііда өте тығыз қалыңдау келіп орналасқан.
Ішкі бсті синовиалды қабықшамен көмкеріліп,
сіңіршелердіңфиброзды-синовиалды өзекшесін
құрайды.
Қол басыиың сыртқы бетініц
синовиалды қыпаптары
Білектіңфасциялық қабықшасы кәрі жілік-
білезік буьшының маңында көлденең бағытта
отіи, білектіңжазушы бұлшықеттерініңбілезігін,
геііпасиіит ехіелчопип қурап, қолбасыныңсыр-
ты бетшіңфасциялық қабықшасынаұласады.
Білекті жазушы бұлшықеттердің білезіктері,
геііпасиіит ехіепзогит, білск бұлшықеттер
сіңіршелерініңқынабын құрап қоймай, білезік-
шелерден кәріжілік сүйегінің сүйектік қабық-
шасына қарай откен донекер ткандар арқылы,
сіціршелердің сұйек-фиброздық өзекшесін
құрайды. Сүйектік-фиброзды, өзекшеде орнала-
сқан сіңірщелердің еркін қозғалысын жеңілде-
ту үшін, ішкі синовиалды қабықша мен
көмкеріліп, сіңіршелердің синовиалды өзекше-
лсрін қүрайды. Кәрі жіліктік жағынан санайтын
болсақ 6 синовиалды қынаптар ажыратылады.
Бірінші синовиалды қынапта: бас бар-
мақты алшақтатқыш ұзын, қысқа бұлпіықет-
тердің, тт. аЬсіисіогроШсез іопсіиз еі Ьгеүіз
сіңіршелері орналасса; екінші синовиалды
қынапта: кәрі жілік-білезіктік үзын және қысқа
бұлшықеттің сіңірі, тт. ехіепяогит сагрі
гасііаііз орналасса; үшінші синовиалды
қыпаита: басбармақты жазғыш ұзын бұлшы-
қеітің сіңіршелері, тт. ехіепзогроііісіз іопдиз
еі Ьгсуі8\ тертінші синовиалды қынаігга: са-
усақтарды жазғыш бұлшықеттің сіңірі, т.
ехіепзог Шдііогит мен сұқсаусақты жазғыш
бұлшықеттің сіңірі, т. ехіепзог іпШсіх, бесішпі
қыпапта: шынашақты жазғыш бұлшықеттің
сіңірі, т. ехіепзог Шдііі тінітг, алтьіншы
қынапта: жазғыш кәріжілік — білезік бұлшы-
қ еті н і ң с і ңі рі, т. ехіепгог сагрі иіпагіз орналас -
қан.
ИЫҚ БЕЛДЕУ, ҚОЛ БУЛШЫҚ-
ЕТТЕРІНІҢ ТОГЮГРЛФИЯСЫ
Иық белдеу және қолбұлшықеттерінің қан
ғамырлары мен нервтерінің өтетін салалары-
ның, шұңқырларының, өзекшелерінің және
қуыстықтарының қабырғаларын, олардың өту
жолдарын білудің практикалық мәні өте зор.
Иық белдеу бұлшықеттерінің
топографиясы
1. Қолтық шұңқыры, Іозза ахіііагіз (200-
сурет), қолтық аумағында, кеуде мен иықтың
аралығында орпаласқан. Қолды сыртқа және
жоғары қарай алшақтатып котерген жағдайда,
бұлшұңқырайқын байқалады. Қолтық шұңқы-
рының алдыңгы қабырғасы: қатпарланған тері
мен кеуденің улкен бұлшықетімен шектелсе,
артқы қабырғасы: арқаның тым жалпақ бұл-
шықеті мен үлкен жұмыр бұлшықеті арқылы
шектелген. Жоғаргы қабырғасы, қолтық шұң-
қырының фасциялық қабықшасымен шектел-
ген. Қолтық шұңқырының жоғарғы қабырға-
сын, кескен жағдайда бұл шұңқыр қолтық қуы-
сыпа ұласады.
2. Қолтық қуысы, сауит ахіііагіз, ол
қолтық шұңқырыныңтікелейжалғасы болыпса-
налады. Бұл шұңқырдың сыртқы пішіні,
төртбұрышты пирамида тәрізденіп келген неіізі,
төбесі ажыратылады. Қолтық қуысының 4 қа-
бырғасы ажыратылады:
а) алдыңғы қабырғасы: кеуденің улкеп,
кіші бұлшықеттерінсн, ә) медиалдық қабыр-
ғасы: кеуденің алдыңғы тісшеленген бұлшық-
етінен, б) артқы қабырғасы: жауырын асты-
лық бұлшықеті, т. зиЬзсариіагіз мен үлкен
жұмыр бұлшықетінен, т. іегеа таіог, және ар-
қаның аса жазық бұлшықетінен, т. іаііззітиз
(ІОГ8І, в) латсралды қабырғасы: құстұмсық-
иық бұлшықеті, т. согасоЬгасһіаііз, мен иықтың
екі басты бұлшықетінің қысқа басынан, сариі
Ьгеуізт. Ысіріііз Ьгаһіі, тұрады.
Қолтық қуысының артқы қабырғасы қан
тамырлар мен нервтер өтетін: үш жақтылық
және төртжақтылық тесікті құрайды.
— Үш жақтылық тссік, іогатеп ігііаіегит,
(233-суретті қараңыз). Бұл тесіктің жоғарғы,
төменгі және латералды қабырғалары ажыра-
тылады.
1. Жоғарғы қабырғасы: жауырын ас-
тылық бұлшықеті, т. зиЬзсариіагіз мен кіші
жұмырбұлшықеттің, т. ^еге^ш/логтөмонгіжи-
егінен тұрса; 2. төменгі қабырғасы: үлкен
жүмыр бұлшықеттің, т. іегеь та]ог жоғарғы
274
МҮОЬОСІА
жиегімен шектелген; 3. латералды қабыр-
ғасы: иықтық үш басты бүлшықетінің ұзын ба-
сынан, сариі Іопдит т. ігісіріііз Ьгасһіі, тұрады.
— Төрт жақтылық тесік, һогатеп
диасігііаіегит, үш жақтылықтесіктіңлатералды
қапталындаорналасқан (233,234-суреттер). Бұл
тесіктің төрт қабырғасы: жоғарғы, төменгі, ла-
тералды және медиалды қабырғалары ажыра-
тылады.
1. Жоғарғы қабырғасы: жауырын ас-
тылық бұлшықеті, т. зиЬзсариІагіз мен кіші
жұмыр бұлшықеттің, т. іегезтіпог, төменгіжи-
егінен; 2. төменгі қабырғасы: үлкен жұмыр
бұлшықетімен, т. іегез таіор 3. медиальды
қабырғасы: екі басты бұлшықеттің ұзын басы
мен, сариііопдшп т. ігісіріііздлзсДйшектелген:
4. латералды қабырғасы: тоқпан жіліктің хи-
рургиялық мойнымен, соіішп сһігигдісит шек-
телген.
Қолтық қуысының пайда болуы, мойын
аумағынаниық белдеу, қол бұлшықеттерін қан-
дандырылуға, нервтендірілуге бағытталған ана-
гомиялық құрылымға тікелей байланысты. Сол
себепті қолтық қуысының қан тамырлары мен
нервтерінің жөне лимфа тамырларының топо-
графиялық орналасуын анықтап, ауруды
дәйекті түрде, хирургиялық тұрғыдадұрыс ем-
деу үшін: бұғана — кеуде, кеуделік және кеуде
астылық үшбұрыштар ажыратылады.
1. Бұғана-кеуделік үшбұрыш, ігідопит
сіаүіресіогаііа (198-суретті қараңыз). Бұл
үшбұрыш бұғана сүйегі мен кіші кеуделік
бұлшықетгің, т. ресіогаііз тіпог, жоғарғы жи-
егінің аралығында орналасқан.
2. Кеуделік үшбұрыш, ігідопит ресіогаііз,
ол кеуденің кішІ бұлшықетінің нұсқасына
сәйкес.
3. Кеуде астылық үшбұрыш, ігідопит
зиЬресіогаііз, ол, кеуделік кіші бұлшықет пен
үлкен бұлшықеттерініңтөменгі жиегінің аралы-
ғындағы кеңістік.
Бұл үшбұрыштар студент қауымдары үшін
қолтық қуысының қан тамырлары мен нерв-
терінталдау кезінде өте қажет екендігін еске алу
керек.
Иық бұлшықеттерінің топографиясы:
1. Иықтың екі басты бұлшықетінің ме-
диальды саласы, зиізис Ысірііаііз тесііаііз, ол,
иықтың медиальды қапталында екі басты
бұлшықеті, т. Ысерз Ьгасһіімен. иықтық бұлшы-
қеттің, т. Ьгасһіаііз аралығында орналасқан. Бұл
сала арқылы қол басына қарай бағытталған
иықтық артерия, а. Ьгасһіаііз мен орталық нерв
п. тесііапиз өтеді.
2. Иықтың екібасты бұлшықеттің ла-
тералды саласы, зиісиз Ысірііаііз Іаіегаііз, ол,
иықтың латералды қапталында иықтың екі бас-
ты бұлшықеті мен иықтық бұлшықетінің аралы-
ғында бойлай орналасқан. Бұлсалаарқылы қол
басынан жүрекке қарай бағытталған бастық
вена, і< серһаііса өтеді.
3. Көрі жілік нервінің немесе иық-
бұлшықет өзекшесі, сапаііз п. гасііаііз зеи
сапаіізһитеготизсиіагіз, иықтыңартқы қапта-
лында тоқпан жілік пен иықтың үш басты
бұлшықеттерінің аралығында орналасқан. Бұл
өзекшенің проксимальды тесігі үш басты
бұлшықеттің медиалды басы мен латералды ба-
сының аралығында орналасса, дисталді тесігі
шынтақ буынының маңында иық бұлшықеті, т.
Ьгасһіаііз, мен иық-кәріжіліктікбұлшықеттің, т.
ЬгасһіогасііаІізг аралығында орналасқан.
Бұлөзекше арқылы, қолтық қуысынан қол
басына қарай бағытталған кәріжілік нерві, п.
гасііаіізмен иықтық терең артериясы а. ргоһіпсіа
Ьгасһііжәне вена қан тамырлары өтеді.
Шынтақтық аймағының алдыңғы бетінде
шынтақ шұңқыры айқын байқалады. Бұл
шұңқырдың түбін иық бұлшықеті құрайды.
Шынтақ шұңқырыныңмедиалды және латерал-
ды қабырғалары ажыратылады. Медиальды
қабырғасы: ішке бұрғыш жұмыр бұлшықетінен,
т. ргопаіог £еге$тұрса, латералдық қабырғасы?
иық-кәріжілік бұлшықетінен, т. Ьгасһіогасііаііз
тұрады.
Сонымен қатар, шынтақ шұңқырының
бүйір қапталына қарай тереңдей келіп, шынтақ
жүлгесі, зиісиз иіпагіз мен латералды кәрі
жіліктік жүлгені, зиісиз гадіаііз құрайды.
Шынтақ шұңқырының артқы бетінде, тоқ-
пан жіліктің медиальды айдаршығы мен лате-
ралды айдаршығының және шынтақ жілік
сүйегінің шынтақтық өсіндісінің аралығында:
артқы шынтақтық медиальды жүлгесі, зиісиз
сиЫіаІіз розіегіог теНіаііз-, артқы шынтақтық
латералды жүлгесі, зиісиз сиЬііаІіз розіегіог
ІаіегаІіз орналасқан. Шынтақтық медиалды
жүлгенің бойынан шынтақ жілік нерві, п. иіпагіз
өтеді.
Білектің алдыңғы бетінде, бұлшықеттердің
аралығында бойлай орналасқан: кәрі жіліктік,
шынтақ жіліктік және орталық жүлгелер ажы-
ратылады.
— КәрІжІліктІк жүлге, зиісиз гасііаііз, ол
иық-кәріжілікбұлшықеті, т. ЬгасһіогаЫаІіз мен
бүккіш кәріжілік-білезік бұлшықетінің, т. сагрі
гаЫаІіз&рыыүъхн№ орналасқан. Бұлсалаарқы-
лы қол басына қарай бағытгалған кәрі жілік ар-
териясы, а. гасііаііз, өтеді.
— Шынтақжіліктік жүлге, зиісиз иіпагіз,
ол бүккіш шынтақ жілік-білезік бұлшықеті, т.
275
БҰЛШЬГҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Пехогсагріиіпагіз, мен саусақтарды бүккіш бет-
кей булшықеттердің, пі. Пехог гіідііогит
зирегіісіаііз, аралығында орналасқан. Бұлсала-
ның бойында өзі аттас қантамырлар мен нервтер
отеді.
— Орталық жүлге, зиісиз тегііапиз, ол
бүккіш кәріжілік-білезік бұлшықеті, т. Пехог
сагрі гагііаііз, мен саусақтарды бүккіш беткей
бұлшықеттің, т. Пехог гіідііогит зирег/ісіаііз,
аралығында орналасқан. Бұл жүлге арқылы ор-
талық нерв, п. тесііапиз өтеді.
Кэріжілік-білезік буынының маңында,
білезік бұлшық етгерінің алдыңғы білезігінен,
геііпасиіит Пехогит, көлденең бағытта өтіп,
кәріжілік-білезік көтерІңкі, етіпепііа сагрі
гасііаііз, мен шынтақ жілік-білезіккөтеріңкісіне,
сттепііа сагрі иІпагізЪаръіп бекуіне байланыс-
ты, білезіктіксала, зиісизсаграііз, білезіктікөзек-
шеге, схтаііз саграііз айкала&ъъ Бұлөзекше қол
басына қарай өтіп, кәріжілік-білезік саласына,
зиісиз сагрі гагііаііз және шынтақжілік-білезік
жүлгесіне, зиісиз сагрі иіпагіз бөлінсді.
— Шынтақжілік-білезік жүлгесі, зиісизсагрі
иіпагіз, ол білектің шынтақ жіліктік жүлгенің,
зиісиз иіпагізгікелей жалғасы болып саналады.
Бұл жүлге арқылы шынтақ жіліктің қан тамыр-
лары мен нервтері өтеді.
— Кәрі жілік-білезік жүлгесі, зиісизгагііаііз,
арқыльі бүккіш кәріжілік-білезік бұлшықетінің,
т. Пехог сагрі гаіііаііз сіңірі мен синовиалды
қынабы орналасқан.
АЯҚТЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ МЕН
ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАСЫ
Аяқтың аймақтары:
Ляқтың аймақтары, гедіопез тетЬгііпіегіогіз
шағын келген бірнеше аймақтарға бөлінеді (252-
суретті қараңыз).
1. Бөкселік аймақ, гедіо діиіеаііз, ол мы-
қындық қырқамен бөкселіксызықшаның зиісиз
діиіеаііз, аралығында орналасқан.
2. Санның аймағы, шағын келген ал-
дыңғы және артқы аймағына бөлінеді:
а) санның алдыңғы аймағы, гедіо іетогаііз
апіегіог, ол санның төрт басты бұлшық еті, т.
диасігісерз іетопз, ментігіншібұлшықетінің т.
загіогіиз көлеміне сәйкес орналасқан.
ә) санның артқы аймағы, гедіо іетогаііз
розіегіог, олбөкселіксызықшадаи, Ііпеадіиіеаііз,
төменде тізе тобығының негізіне параллель ба-
ғытта жүргізілген көлденең сызықшаға дейінгі
аралықта орналасқан.
3. ТІзелІк аймақ, орналасуына қарай ал-
дыңғы, артқы тізелік аймаққа бөлінеді (253-су-
реггІ қараңыз).
а) алдыңғы тізелік аймақ, гедіодепиз апіегіог,
олтізенің алдыңғы-бүйір қапталында орналас-
қан.
ә) артқы тізелік аймаққа, гедіо депиз
розіегіог, тақым шұңқыры жатады.
4. Сирақ, сгиз аймағы: шағын келген
бірнеше аймақтарға бөлінеді.
а) сирақтың алдыңғы аймағына, гедіо
сгигаіізапіегіог, ол асықты жілік сүйегінің бұды-
рынан, сирақ сүйектерінің қайықшасына
дейінгі сирақтыңалдыңғы беті жатады.
ә) сирақтың артқы аймағы, гедіо сгигаііз
розіегіог, олбалтыраймағына, гедіозигаіізсәйкес
кслсді.
б) сирақ-асықты буынының алдыңғы ай-
магы, гедіо іаіосгигаііз апіегіог, ол сирақ-асық-
ты буьшыныңалдыңғы бетіне сәйкестелініп ор-
наласқан.
в) сирақ-асықты буыныныңартқы аймагы,
гедіо іаіосгигаіізрозіегіог, ол сирақ-асықты бу-
ыныныңартқы бетіне сәйкес келеді.
5. Аяқ басының, ресііз аймақтары:
а) аяқ басыныңсыртқыбетініңаймағы, гедіо
гіогзаііз регііз.
ә) аяқ басыныңтабан бетіндегі аймагы, гедіо
ріапіагіз.
б) өкшелікаймақ, гедіо саісапеа.
в) башпайлық аймақ, гедіосіідііі.
ЛЯҚТЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Аяқтың бұлшықеттері, тт. тетЬгіііпіегіогіз
топографиялық орналасуына қарай: жамбас
белдеу және аяқ бұлшықеттеріне бөлінеді.
Аяқтың бұлшықетгері, олародан әрі: сан, сирақ
және аяқ басының бұлшықеттеріне бөлінеді.
ЖАМБАС БЕЛДЕУ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Жамбас белдеу бұлшықеттері орналасуына
қарай ішкі және сыртқы топ бұлшықеттеріне
бөлінеді (253, 254- суреггерді қараңыз).
— Жамбас белдеубұлшықеттерініңішкітоп
бұлшықеттеріне: 1) үлкен бел бұлшықеті, т.
рзоазіпа}ог, 2) кіші бұлшықеті, т.рзоаз тіпог, 3)
мықын бұлшықеті, т. Піасиз: 4) мықын-бел
бұлшықеті, т. Піорзоаз, 5) ішкіжапқыш бұлшы-
қеті, т. оЬіигаіогіиз іпіегпиз\ 6) алмұрт тәрізді
бұлшықет, т. рігііогтіз, жатады.
— Жамбас белдеу бұлшық ечтерініңсыртқы
топ бұлшықеттеріне: 1) үлкен бөкселік бұлшы-
276
МҮОІ.ОСИЛ
252-сурет. Аяқтыц аумагы
((.'ішслышков бойышпа)
қег, т. дініоіт тахтит; 2) кіші бел боксолік
бүлшықот, т. діиіеип тіпітих; 3) боксолік ор-
тацгы бұлгпықот, т. діиіоих теч/іих; 4) санның
шаршы бүлшықет, т. диас/гаіиз /отогір 3] жога-
ргы егіз бұлшықеті, т. дотоііих хирогіог, 6)
томеңгі егіз бұлшықеті, т. дотсііих іпіегіоі; 7)
сыріқы жаиқыш бұлшықоті, т. оЫигаііогіих
гх/огпих; 8) жалпақ шандырды керуші бүліпы-
қет, т. іотиіг/а.чсіао Іаіао жатады.
Ітпкі топ бүлпіьгқеттері
1. Белдің үлкеп бұліпықеті, т. рхоах
гтцог, ұзындау, сыртқы пішіііі ширатылгсШ
ұршық тарізді бұлшықет (235-суретгі қпраңыз).
Бүл бү.иііықетгіңботкей бұлшықотталіпықтары
тісшеленген 5 аяқшалары арқылы: ХИ-кеудо,
жогаргытөрт бел омыртқалардың бүйір қаитн-
лыікііі жәні’ сол омыртқалардың омыргқа а).і<і-
277
булінықот, т. діиіоии тіпіти^; 3) боксолік ор-
гацгы бұлшықет. т. діиіоих тееішъ" 4) санның
шаршы бүлшықет, пг диаі/га/из Пчпоггі; 5) жога-
ргы егіз бұлшықеті, т. дотоііи.ч хирогіог, Б)
гомснгі егіз бұлшықеті, т. дото/іия іпіогіоі; 7)
сыргқы гкнііқыш бұлшықеті, т. оЬіигаііогіип
0'ХІогпиг; 8) жалпақ шшідырды керуші бүліиы-
қет, т. інигог/апчні' Іаіао жатады.
1. Бслдің үлкеп бұлшықеті, т. рьоа.ч
ітдш; ұзындсіу, сыргқы пішіні шііратылгап
ұршықтарізді бұлшықот (255-суре'іті қараңыз).
Бүл бүлшықетгіңботкей бұлшықетт<ілшықтары
тісшелопгсн 5 аяқшалары арқылы: ХП-кеуде,
жогаргы гөрт бол омыртқалардың бүйір қагіта-
лынан және сол омыртқалардың омыртқа ара-
277
[ІҮАІІІҺІҚІ- Г ІІІР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. іеп$ог
Газеіае Іаіае “
М. ұа$іи5 Іаіегаііз
М. !>апогіи$
гесіц$ Ғетогіз
Раіеііа
та іііаса
егіог іирегіог
М. $>азігоспетіи5
(сариі Іаіегаіе)
М. ехіеп^ог
сііеііогит Іопеик
М. ііЬіаІІ5 апіегіог
Тепсіо т. һісірііі$
Гетогі$
Мт. аййисіогез
М. үазіи^ тесііа1і8
ЬІБ. раіеііае
Сариі ҒіЬиІае
Маг^о апіегіог
Маііеоіиз тейіаііз
М. вазігоспетіик
(сариі тейіаіе)
Тетііпе'; т. ехіеп$огі5
Фвііогит Іоп^і
МаІІеоһи 1аіега1і$ —
8и1си$ £Іиіаеа1і$
М. $етітетЬгапо$и$
М. еа$ігоспетіи$
(сариі тейіаіе)
Тепсіо саісапеия
(А сһІ І1і$)
Маііеоіиз тейіаііх —
М. §1иіеи$ тейіи$
М. £Іиіеи$ тахітиз
М. үа$(и$ 1аіегаІі$
М. Ьісерз Гетогі$
Ғо$$а роріііеа
М. $о1еи$
М. $оІеи$
Мт. регопаеі
МаІ1ео1и$ 1аіега1і$
Са1сапеи$
' гі$іа іііаса
М. ёа$ігоспетіи$
(сариі Іаіегаіе)
М. егесіог зріпае
253-сурет. Оң аяқгьің бұліш.іқеттершің СюдррЦрелһефІмлдыңгы керіігісі
чық дискілоріікч-і басталса.тореңде орналасқан
бұлшықеттер талшықтары барлық бел омырг-
калардың көлденең осіндісіноп басталады.
Бұлшықеттор талшықтары төмои бағыгга өтіи,
МЫҚІ.1П бұлшықетшің, ш. іііаси.4бұлшықоттал-
піықтары меи қосарласып бел-мықын бұлшық-
отт11, т. іііар.чоил қүратіды.
2. Вслдің кііпі бұлшықеті, пі. рятіь пііпог,
түрақсыз, кейбір кезоңде кездесиеуі ықтимал
(255-гурст). Ол оге нәзіктоу келіп, белдің үлкен
бұлшықетініцбетінде бойлай орпаласады. Бүл
бүлшықетгіцбұлшықеттікталшықтары: XII-кеу-
де, І-бел омыртқалардың бүйір қапталынан бас-
талып, темен бағыгга отіп, жіңіінкөлеу келген
278
МҮОІ.ОСИЛ
254-сурст. Санпыц бұлшықрттрр] лнчі Шсіндырлары,оң аяқ; .тлдыңгы кнрінісч | п рі
жэнс’ тершстылық қаГіа і ы алынын тнст.ілыіпанI
с111,і])11іг< іііо үласады. Сіңіріпесі мықып-шат
ког('рп[,кі('і11н, еп/іпопіісі ИіорнЫси мен шат
С ү 11'.Ч’111I Ң Қ Ы Р ҚсіСIІІ Н сі, роСІОП іЛ5Л75 /чн/іь және
МЫҚЫП СүГнч ІНІЦ Ф<ТС11,1!ялық қабықшасымеп
/Мі \! с]С.ІДЫ.
мықын бү.лпіыңетіінц(|)асциялық
ҚйбыҢІІіаСЫН Қрру.
Неріігеидірір /.' бел орімініц бүл11іьіқотгік
бұтнқтары, /ү. типсиісіге.ч ріехия һииЬиІіг |С(-І ,!І()
сІрҚЫЛЫ I ІОрВ'!Т'І!ДІрІЛ('АІ.
Қсіямея қсімтіімсісыз егіеуі: бе.л артерияла-
ры, ии. һнпіміер арқылы қанмеп қамтамасыз
07 ІЛРДІ.
3. Мықыи бұлніықеті, ш. Ніиги^, ол
үіпбұрыіп таріздеіііп мықып сүйегінщ мықып-
дық ойысындсі, !ояіыіІісКіі оріісіласқіііт (253, 23.')-
суротгерді Қсірсщыз). Бүлінықог тплніық і пры
мықын ойысыпыц ойысты қ си.-тішчі б.істалгаіі-
іісін крйін жинақталынып, томон багыітсі отш,
жамбастыц ілексіралық сызықліскыныц, ііпос)
279
с ү Iі (ч' і н і ң қ ы рҚсісы н а, рес/ои < іқл/к р/1Ы* және
'•іықып ( үГпчтнің фасциялық ҚсТбықіпасымоп
Жсі \!'с1( с)ДЫ.
Қ/>/.імегі: мықын буліны қотініі і, фасциялық
қнбықпһісып қору.
/Іер/;/ец.ур! р і: бел оріміпіц бұліпықеттік
бұт ақ'і сіры, п: пііі^сиісіге.^ріехи.чһілі/міы |Ц-І .^)
сірқы \Ы I ісрр.ті'IІДІ рІЛ('Д1.
егі іледі.
3. Мықын бүлшықеті, іп. ііііісц.р ол
үшбүрыпі тәрһденіп мықып гүйегіпің мықыіі-
дЫҚ ОЙЫСЫНДсІ, ІІІсіСН орІНІЛсІСҚсіІІ (253, 2і)3-
суреттерді қарацыз). Бүлніықрт таліпықтары
МЫҚЫП ОЙЫСЫІІЫЦ ОЙЫСТЫ Қ бе ГІНОН бсіСТнЛКсІИ-
пап коіііп жіінақгалыпып, то.мгчі багытга отіп,
жамбастың п.іокаралық сычықпіск ыныц, Нпеи
I,Ү'Л1 II ЫҚІІтТ1- Р ТУРЛЛЫ ілім
М іііасиз
5ріда іііаса дпіегіог вирегіоі
М. ІІюртОая
М іспаог Гаасгае Іаіае
М. ГЬСКІЗ ІІ'П10П8
М. үакіиа Іаіегаііі-
Тгасіііа ІІюігЬіаІіа
ТепсІо іп. гссіі
— М. ЛИПОГ
м
рк>Я5 ігіарг
ьіе
ігщиіпак
М
касшід уззогит
М асМисіог Іопри;
М загіогіи$
асШііСһэг гпа£Г№
ұяиііій г;іс<Зіо1І5
істогіі
М ресііпеін
Тгі£опин> (епцігаіе
М. ргасіііі
рігііоггпіз
Агсіь іIіорес11пеиі
іегтіпаііз тұсында, ұлкен бел бұлшықеттің, т.
рз<хіз/пн/огбұлніықеғгікталшықтары мен бірігіп,
0г. \ - м ы қ ы і [ б ұлі і.і ы қ (Угі н, т. іііорзоаз қ ұра йд ы.
4. Бол-мықып бұлшықеті, т. іііорзоаз,
ұлкен бел бұлшықеті, т. рзоаз та)огіз мен мы-
қып бұлінықетінің талшықтарының өзара
бірігуінеп құралган (255-сурет), Бұлшықет
қарынііісісы жамбас қуысынан, бұлшықеттік
қақпагы, іасипа тизсиіогит арқылы сыртқа
қарай өтіп, одан орі жамбас буыныныңалдыңғы
бетін орай отіп, қысқалау келген сіңіршелері
арқылы ортап жіліктің кіші ұршыгыиа,
ігосһапіегтіпог барып бекиді.
Қызметі: Саиды жамбас буыиында бұгіп,
сыртқа қарай бұрып қоймай, санды қимылдат-
пай ұстаған жағдайда тұлғаны алга қарай иіп
томен қарай тартады.
/іерізтендірілуі: бол оріміпің бұлшықе ггік
бұтақтары, гг. піизсиіагезріехизІшпЬгіһз, (І рЦ,!
арқылы нервтендіріледі.
280
рзікіч шаш/бұлшықетгікталпіықтәры монбірігіп,
бсл-мықып бұлшықетін, ш. ///оруоа5құрайды.
4. Бел-мықыіі бұлшықеті, т. іііорзоаз,
үл кен бел бұліп ы қеті, т. рзоаз т<і]'огіз мен мы-
қыи бұлшықетінің талшықтарының өзара
бірігуінен құралған (255-сурет), Бұлшықет
қарыишасһі жамбас қуысынан, бұлшықеттік
қақпасы, іасипа тизсиіогит арқылы сыртқа
қарай отіп, одаі-і әрі жамбас буыныныңалдыңғы
арқылы ортан жіліктің кіші ұршыгына,
ігосһапіегтіпог барып бекиді.
Қызметі: Саиды жамбас буынында бұі'іп,
сыртқа қарай бүрып қоймай, санды қимылдат-
пай ұстаған жағдайда тұлганы алға қарай иіп
төмеп қарай тартады.
ііернтендірілуі: бел өрімінің бұлшықотпк
бұта қтар ы, гг. тизсиіаг&зріехиз іитЬаііз, (1.- БТ1)
арқылы нервтендіріледі.
280
МҮОЬОСІЛ
Қанмен қамтамасыз етілуі: бел артерияла-
ры д.а. ІитЬаіез мен мықын сүйегінің оралма
терең аргериясы, а. сігсиіпПеха іііит рго/ипгіа
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
5. Іпгкі жапқыш бұлшықеті, ш.
оЫигаіогіиз іпіегпиз, жалпақтау және желпуіш
тәрізденіп, жапқыш жарғағыньщ ішкі бетінен
басталады (256-суретті қараңыз). Бүл бұлшы-
қетгің таліпықтары жинақтала келе, жамбас
қуысынан кіші щонданайлық тесік, іогашеп
ізсһіагіісит тіпиз арқылы сыртқа қарай өтіп,
сүйір бурыш қүрап, қысқалау келген сіңіршесі
арқылыортанжіліктің ұршықтық ойысына, /озза
ігосһапіегіса, барып бекиді. Бұл бұлшықеттің
кішіжамбас қуысынан кіші шонданайлық тесік-
тен шығар жерінде ішкі жанқыш бұлшықетгің
шонданайлық қапшығы, Ьигза ізсһіагііса т.
оЫигаіогіііпіегпі орналасса, бұл бүлшықетгің
бекитін жерінде сіңірастылық қапшығы, Ьнгза
зиЫспгііпаепі. оЫигаіогіііпіегпіорналасқан.
Қызметі: ортанжілікті сыртқа қарай бұру.
Нервтендірілуі: сегізкөз өрімінің бұлшы-
қетгік бұ гақтары, гг. піизсиіагез ріехиз засгаііз
(Цх.-Ц., 5Г-8ІІГ) арқылы нервтендіріледі.
Қанмсн қамтамасыз етііул-жапқыштық ар-
терия, а. оЫигаіогіа, томенгі бөкселік артерия, а.
діиіеаіЫегіог, және Ішкі шат аралық артерия, а.
рисіепсіа іпіегпа, арқылы қанмен қамтамасыз ет-
ілсді.
6. Алмұрт тәрізді бұлшықет, ш.
рігііогтіз, олсегізкоз сүйегінің жамбас қуысы-
на қараған бетінен және II және IV сегізкөз омыр-
тқалардың аралық тесігінің латералдық бетінен
басталады (256-сурет). Бұлшықеттікталшықта-
ры жинақталынып, жамбас сүйегінің үлкен
шонданайлық тесігінен жамбас қуысынан сыр-
тқа қарай өтіп, жіңішкелеукелген сіңіршесіар-
қылыортанжіліктің үлкенұршығына, ігосһаиіег
та]ог барып бекиді.
Қызметі:ортан жілікті сыртқа қарайбұрып
аздап алшақтату.
Нервтендірілуі: сегізкөз өрімінің бұлшы-
қеттік бұтақтары, гг. тизсиіагез ріехиз засгаііз
арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: бөкселік жоға-
рғы және төменгі артерия, аа. діиіеаезирегіогеі
ігіегіог арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
Жамбас белдеу бұлшық-
еттерінің сыртқы тобы
1. Үлкен бокселік бұлшықет, т. діиіеиз
тахітиз, өтемықтысыртқы пішіні, ромбтәрізді
келген іріталшықты бұлшықет (253, 256-сурет-
терді қараңыз). Ол мықын сүйегінің сыртқы бе-
тіндегі бөкселік артқы сызықшадан, Нпеадіиіеа
розіегіог, сегізкөзсүйеіімен құйымшақомырт-
қалардың бүйір бетінен және сегізкөз-бұдырлық
байламынан, Іід. засгоіиЬегаіе басталады. Бұл-
шықетталшықтары қигаш бағыттаалгажөнсто-
мсн қарай бағытталынып, жоғарғы болігінің
жалпақтау келген апоневроздық сіңіршелері
мықын-асықтыжіліктік трактқа, ігасіиз
ИіоііЫаІіз ұласса, төменгі бөлігінің бұлшықет
талшықтары ортан жілік сүйегінің іпонданай-
лық бұдырына, іиЬегіозііаз діиіеа барып бекиді.
Сонымеп қатар, үлкен бокселік бұлшықеттің
талшықтары мен ортан жіліктің шопданайлық
бұдырыныңаралыгында ұлкен бөкселікбұлшы-
қетгің қапшыгы, Ьигза ігосһапіегіса т. діиіеі
піахіті орналасады. Томенірек, бөкселік бұды-
рының бойында үлкен бокселік бұлшықеттің
сіңірі мен сапның ішке тартқыш ұлкен бұлшы-
қетінің, т. аЬсіисіогтадпиз аралығындабұлшық
ет аралық синовиалды қапшық Ьигза
іпіегтизсиіагізтт. діиіеогит байқалады.
Қызметі: 1. Жамбас буынын жазып, аяқты
аздап артқа қарай бұрады. 2. Аяқты мықтап ұста-
ған жағдайда, алға қарай еңкейген түлғаны, арт-
қа қарай шалқайтады. 3. Тік тұрған жағдайда
жамбас пен аяқты бір-біріне жақындатып, сырт-
қа қарайбұрып, әскеритұрысқакелтіреді.
Нервтендірілуі: төменгі бөкселік церві, п.
діиіеизіЫегіогд^З^ Ц) арқылынервтендіріледі.
Қанмсн қамтамасыз етілуі: бекселік жоға-
рғы, төменгі артериялар, аа. діиіеае зирегіог сі
іп/егіог мен сандық оралма медиалдық артерия
және санның терең артериялары, аа. сігсшпііеха
іепюгіз шегііаііз еі рго/ипгіа іетогіз (регіогапз)
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Ортаңғы бөксе бұлшықеті, т. діиіеиз
тегііиз (253, 259-суреттерді қараңыз). Ол,
бөксенің үлкен бұлшықетінің астында орналас-
қан. Сыртқы пішіні ұшбұрыш тәрізденіп келген.
Бұлшықет талшықтары желпуіш тәрізденіп,
мықын сүйегінің сыртқы бетіидегі артқы
бөкселік сызықша, ііпае діиіеа розіегіогмен ал-
дыңғы бөкселік сызықшаның, іінае діиіеа
ал^егіагаралығындағы жазықтықтан басталып,
оданәрібұлшықет талшықтары жинақталынып,
алға және латералды бағытта өтіп, ортан жіліктің
үлкен ұршығын а барып бекиді. Бұл бұлшық еттің
ортан жіліктің ұршығына бекитін жеріиде 2-3
синовиалды қапшықтар, Ьигза ігосһапіегіса т.
діиіеітегііі кездеседі.
Қызметі: бұлшықеттердің беткей бұлшық-
еттер талшықтары жиырылған кезде ортан
жілікті ішке қарай бұрса, тереңде орналасқан
бұлшықеттер талшықтары, алға қарай иілген
тұлғаны тік ұстауға ықпал етеді.
Нервтендірілуі: жоғарғы бөкселік нерві, п.
діиіеиззирегіог (Ъ^-Ц) арқылы нервтендіріледі.
281
1,У ШіГІҚІЛ! НР '1'УРАЛЫ ІЛІМ
М. р$оа5 таіог
М, іііасич
М. ресііпеив
М. ыиіів
теіі і.іііч
М. аййисіог-4
Іопёиз '
М. гесіиз
Гстогіз
М. $агіогіи$
Ьі^. уіісгошЬспііе
М. аскіисіог та^пи»
М. ^гасііія
М. іетііепсііпоч-ііч
М. 5етітстЬгапо$и
М. рігіГогт І5
М. £Іиіеи,5
тахітші
М. оЬіигаіогіи$
іпіети*
М. ^ауігоспет ііі<і
(сариі тесіізіе)
Ь іё-
засгокріпаіе
256-сурст. Оң ж.іқ гК<ім\іг даіе г-Ғііі бүлшықш "шрі ркимбастың нпкі
б\ліііықі’ ггс?рігс.ііі!іың алдыцгы жонс ^іеди.ільді готг 6үлшықетн?[)і)
Куи-гмеиқгичттчіісыгіетілуі: жогаргы бөксе-
лік .іртерия, <з. д!и!е<іі>ирегіог, мен ортан жілік тіц
оралма латералды аргориясы, а. сігситНс.ха
іетогіа 1<зһ'ги!ія, «ірқылы қанмен қамтамасыз
ОГІЛРДІ.
3. Кіпіі боксолік бүлиіықот, т. діиіеіиі
тіттих |2б(), 2іі0-сурі'тторді қарацыз). сыртқы
ніініні жоғарыда айтылын огкі-чі бұліиықет си-
яқ гы желііуіііі гәрізді ксіліі і, жүқалау жсию сиді
б(ілын кодгец. Ол мықыі-і сүйегінің сыртқы
богнііп, алдыцгы бокселік сызықшасы мои
'іомоіегі бокселіксызы қшасыныцаралыіыцдагы
жазықтықтан басталын, одгш орі бүлиіықеттсіл-
піықтары жипақталыпьпі, ортап жіліктіц үлкен
ұршыкыпыц алдьщгы бетінг барып бокиді. Бұл
бүлшықеттіц еүнеккс? бекигін жерінде кііш
бокселік бүлліықеітің шагын келгеи гшіоішал-
ды қшнцыгы, Ъит<і Ігосітпіепсі т. діиіеіпзіпііт.
орналасқап.
Қһксчртг ортацгы бокселік бүлшықеттіц
қызмстіно үқсас колііі, аякты аліпақгатын, иіл-
ген тұлганы тікгөн ұсгауга ықиал отеді.
282
МҮОІ.ОСЛЛ
М.ііііісия I кссі ;п еп) ...
М. үазііь Іаіегаік-
1-Ш,. соііаіегаіе ГіЬиІаге
М. гесііьСетогіз
М.уазшз -'-'і
іпіегтесііиз
М. рлоах таіог
. _ Тегкіо т. егасіііх
Тепгіо щ. .чагіогіі
І.у. соііаіегаіе
М. асШисіог
таепиз
-Тепііо т.гесіі
Гетогіз
- Тепйо т.
хетііегкііпозі
М. У381и*>’ тегііаіІк
М.
аетітетЬгапокиз
(кссі. (гел)
257-сурот. Оң жақ жамбас жоне сан оүлшъжеттсрі.алдьіңғьі корішсі.
Ісаиныц і ік бүлшыңеттсрі/гігініш жэне жартылап мықын-бел бұлшықетгері алынып тасталыішш)
1 Іерптендірілуі: жогары боксолік нерві, п.
дһііеиз.ъ7//жг/о/(һъ-5) арқылы нервтендірілсді.
Қаіпчен қа.чтаіиасьгз етілуі: жогаргы бөксе-
лік арторпя мен ортапжіліктің оралма латсрал-
ды артериясы, аа. діиіеа аирегіог еі сігсишПеха
ІотоггіІаіогаііз арқылы қанмен қамтамасыз ет-
іледі.
4. Сашіы ң шарпіы бүлшықеті, //?.
диаіігаіи^ Іетоггі, с.ыртқы нііпіні тортбұрышты
283
тскшс тарізді болыгі қелгепдіктөн, саішыңтек-
шетәрізді бұлшықоті деп аталуы солсебепті (258-
сурот). Бұл бүлшықет бөксенің үлкен бүлшы-
қетінің астыңгы қапталында орналасқан. Ол(
и ю і іда і іа й с у йе гі б ұ ды р ы н ы ң ла- ге р< ілд ы бетін е н
басталып, алга жоцо томен багытга өгііі. ортан
жіліктің ұриіық аралық қырқгісына сггііа
іпіегігосһапіогіса б.ірыи бекиді.
/(л/.тпетгсаі-іды сыртқа қарай бүру.
(////Лч/л ^нрегки (Е, -.8 ) арқылы нервтендірілоді.
Іуіпмец қамтамасыз етілуі: жогарғы бөксе-
лік артерия мен ортанжіліктің оралма латерал-
ды артериясы, <і<з. діпіеа .чцрегіогеі сігсипігіеха
1('ПіогіяІаіегаігі арқылы қанмен қамтамасыз ет-
ілоді.
4. Санның іпаршы бүлшықеті, ///.
////<////;?///л Іетогіз, сыртқы ііішіпі гөртбұрышты
шетәріздібұлшықетідеп аталуы сол себеі іті (258-
сурет). Бұл бүлніықот бөксенің үлкеп бұлшы-
қетінің астыңгы қапталында орналасқан. Ол,
шонданай с үпегі бұдырыныңлатералды бетінен
басталып, алга жсиіо томон бағьпта отін. ортан
жіліктің ұршық аралық қырқасына сті.зіа
ііііегігосһапіогіса барып бекиді.
Қ{ііз^{еті:см\^\л сыртқа қарай бүру.
283
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Нервтендірілуі: шонданай нерві, п.
ізсһіагіісиз (Цу-5) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: төменгі бөкселік
артерия, <з. діиіеа іпіегіог мен ортан жіліктің
оралма медиалды артериясы, а. сігситНеха
іеиюгіз тегііаііз және жапқыш бұліпықетінің ар-
териясы, а. оЬіигаіогіаарқылы. қанмен қамтама-
сыз етіледі.
5. Жоғарғы егіз бұлшықеті, т. детеііиз
зирегіог, шағынсүйір келген бұлшықет (259,263-
суреттерді қараңыз). Ол шонданай сүйегінің
қылтанағынан, зріпа ізсһіагііса басталып, алға
және латералды бағытта өтіп, одан әрі ішкі жап-
қыш бұлшықеттің, т. оЫигаііогіз іпіегпиз жо-
ғарғы жиегінің бойымен алға және латералды
бағытта өтіп, ортан жіліктің ұршықтық ойысы-
на, /05за ігосһапіегіса, барып бекиді,
Қызмегі: санды сыртқа қарай бұру.
Нервтендірілуі: сегізкөз өрімінің бұлшы-
қеттік бұтақтары арқылы, гг. тизсиіагез ріехиз
засгаііз нервтендіріледі.
Қанменқамтамасыз етілуі: төменгі бөкселік
артерия, а. діиіеа іп/егіог, арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
6. Төменгі егіз бұлшықеті, т. детеііиз
іпіегіог, сыртқы пішіні жоғарғы егіз бұлшықеті-
не ұқсас келін, ішкі жапқыш бұлшықеттің, т.
оЫигаіогіиз іпіетиз төменгі қапталына парал-
лельбағыттаорналасқан. (259,263-суреттер). Бұл
бұлшықеттің бұлшықеттік талшықтары шонда-
най сүйегінің бұдырынан, іиЬег ізсһіагіісит
басталып, ортан жіліктің ұршықтық ойысына,
[оз$а ігосһапіегісабарып. бекиді.
Қызмегі: санды сыртқа қарай бұру.
Нервтендірілуі: сегізкөз өрімінің бұлшық-
еттік бұтақтары, гг. тизсиіагез ріехиз засгаііз
арқылы нервтендіріледі.
Қанменқамтамасыз етілуі: төменгі бөкселік
артерия, а. діиіеа іп/егіог арқылы қанмен қам-
тамасыз етіледі.
7. Сыртқы жапқыш бұлшықеті, т.
оЫигаіогіиз ехіегпиз, сыртқы пішіні үшбұрыш
тәрізді бұлшықет (259, 260-суреттерді қараңыз).
Бұлбұлшықеттіңталшықтары жамбас сүйегінің
жапқыш жарғағының, тетЬгапа оЫигаіогіа,
сыртқы бетінен және жапқыш тесіктің сүйектік
жиегінен басталып, одан өрі бұлшықеттердің
талшықтары жинақталып, жамбас буынының
қапшығын сырттай жанай өтіп, ортан жіліктің
ұршықтық ойысына, /озза гіосһапіегіса барып
бекиді.
Ддғзметлсанды сыртқа қарай бұру.
Нервтендірілуі: жапқыш нерві, п.
оЫигаііогіиз (ріехиз засгаііз) (Ц,-Цу) нервтенді-
ріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жапқыш және
ортан жіліктің оралма латералды артериялары,
аа. оЫигаіогіа еі сігситПеха /етогіз Іаіегаііз ар-
қылы қанмен қамтамасыз етіледі.
8. СаннЫң жалпақ шандырын керуші
бұлшықет, т. іепзог/азсіа Іаіае (262-суретгерқі
қараңыз). Жамбастың латералды қапталында
орналасып, сыртқы пішіні жалпақтау және сәл
ұзыншалау болып келген. Бұлшықеттер тал-
шықтары, мықын сүйегінің алдыңғы төменгі
қылқанынан, зріпа Піаса апіегіогіп/егіогбаста-
лып, вертикалді бағытта төмен қарай өтіп, сан-
ныңжалпақ фасциясын құраушымықын-асық-
тыжіліктікшандырына, іиЬегіІіоііЫаІіз ұласып,
одан әрі асықты жіліктің бұдырына, ІиЬегозііаз
НЫае барып бекиді.
Қызметі: санның жалпақ фасциялық шан-
дырын керіп, ию қызметін атқарады.
Нервтендірілуі: жоғарғы бөкселік иерв, п.
дІиіеиззирегіог{\^-3^ арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: жоғарғы бөксе-
лік артерия, а. діиіеа зирегіогмен санның орал-
малатералдық артериясы, а. сігсит/Іеха/етогіз
іаіегаіізарқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
АЯҚТЫҢ БҮЛШЫҚЕТТЕРІ
Аяқтың бұлшықеттері, тт. тетЬгі іп/егіогіз,
топографиялық орналасуына қарай: сан, сирақ
және аяқ басының бұлшықеттеріне бөлінеді.
Сан бұлшықеттері
Сан бұлшықеттері, тт. /етогіз, орналасуы-
нақарай алдыңғы, артқы және медиалды топта-
рға бөлінеді. Атқаратын қызметіне қарай: ал-
дыңғы — бүгуші; артқы-жазушы; медиалды —
ішке тартушы бұлшықеттерге бөлінеді.
— Алдыңғы немесе бүгушібұлшықеттерге:
1) Тігінші бұлшықеті, т. загіогіиқ 2) санның
төрт басты бұлшықеті, т. диагігісерз /етогіз-, 3)
тізе буынының бұлшықеті, т. агіісиіагіз депиз
жатады.
— Артқы немесе жазушы бұлшықеттерге:
1) Жартылай сіңірлі бұлшықет, т.
зетііепгіінозиз, 2) жартылай жарғақты бұлшы-
қет, т. зетітетЬгапозиз, 3) санның екі басты
бұлшықеті, т Ысерз/етогіз, жатады.
— Медиальды немесе ішке тартқыш бұл-
шықеттерге:
1) нәзік бұлшықеті, т. дгасіііз, 2) ішке қарай
тартқыш ұзын бұлшықеті, т. агігіисіогІопдиз; 3)
ішке тартқыш қысқа бұлшықеті, т. агігіисіог
Ьгеүіз, 4) ішке тартқыш үлкен бұлшық еті, т.
агігіисіог тадпиз, 5) қырқалы бұлшықеті, т.
ресііпеиз, жатады.
284
МҮОЮСІА
Санның алдыңғы топ
бұлшықеттері
1. Тігінші бұлшықеті, т. загіогіиз, адам де-
несініңбұлшықеттерінің ішіндегі ең ұзын «тас-
па» тәрізді бұлшықеті болып саналады (256-су-
рет). Ол мықын сүйегінің алдыңғы жоғарғықыр-
қасынан, зріпа іііаса апіегіог^црепЪгбасталып,
төмен бағытта бұрала асықты жіліктің медиал-
ды айдаршығының артқы жағынан орап өтеді.
Осы тұста бұл бұлшықеттің сіңірі, нәзік бұл-
шықет, т. дгасііізпен жартылай сіңірлі бұлшық-
еттің, т. зетііепгііпозиз сіңірі мен өзара айқа-
сып, «қаздың» аяқшасы, рез апзегіпа тәрізді
фиброзды дәнекер тканды құрап, асықты жі-
лікті ң бұды р ына, іиЬегозііаз ііЫае бар ып б екиді.
Қызметі: сан мен сирақты бүгіп қоймай, сәл
алшақтатып, санды сыртқа қарай бұрау.
Нервтендірілуі: сан нерві, п. Іетогаііз (Ъ^-
БІҮ) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: санның оралма
латералды артериясы, а. сігситііеха іетогіз
іаіегаііз мен сан артериясының бұлшықеттік
бұтақтары, гг. тизсиіагеза/етиоіаЛ^арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
1. Санның төрт басты бұлшықеті, т.
диасігісерз Іетогіз (256, 257-суреттердіқараңыз).
Бұл бұлшықеттің әрбір дербес бастарының бас-
талар сүйектік нүктелері бар. Бастары өзара
бірігіп, бұлшықеттің қарыншасын, одан әрі
сіңіршелерін құрап, тізетобығын қоршап барып,
асықты жіліктің бұдырына, іиЬегіозііаз ПЫае
барып бекиді.
а) Санның тік бұлпіықеті, т. гесіиз
іетогіз (256, 257-суретті қараңыз). Ол санның
төрт басты бұлшықетінің ішіндегі ең ұзыны.
Бұлшықетгер талшықтары жұқалау және жал-
пақтау келген сіңіршелері арқылы: мықын
сүйегінің алдыңғы жене төменгі қылқанынан,
зріпа Піаса апіегіогіпіегіогжәне жамбас ойысы-
ның, іонза асеіаЬпІі жоғарғы саласынан баста-
лып, төмен бағытта өтіп, бұл бұлшықеттің қал-
ған үш басының сіңіршесіне ұласып, одан өрі
тізе тобығын үш жағынан орап өтіп, тізе тобы-
ғының байламы, іід. раіеііа құрап, асықты жі-
ліктің бұдырына, іиЬегіозііаз НЫае барып бекиді.
ә) Санның жалпақ медиальды бұлшы-
қеті, т. казіиз тесІіаІіз(256,257-суреттерді қара-
ңыз). Жалпақтау келіп ортан жіліктің медиалды
қапталында орналасқан. Бұлшықет талшықта-
ры ортанжіліктің ұршық аралық сызықшасы-
нан, ііпеа іпіегігосһапіегіса; ортан жіліктің
бұдырлы сызықшасының медиалды ернінен,
іаЫит тесііаіе Ипеае азрегае және сан бұлшы-
қеттерінің бұлшықет аралық медиалдыктабақ-
шасынан, зеріит іпіег-тизсиіагіз тесііаііз бас-
талып, төмен бағытта өтіп, тізе тобығын сүйемел-
деуші апоневрозды медиалды табақшаны,
геііпасиіит раіеііае теПіаіе құрайды.
б) Санның жалпақ латералды бұлшы-
қетг, т. уазіиз Іаіегаііз, санның төрт басты
бұлшықетінің ішіндегі еңкөрнектісі (256,257-су-
реттерді қараңыз). Бұл бұлшықеттің жоғарғы
бөлігі санның жалпақ сіңірін керуші бұлшықеті,
т. іепзог іазсіае Іаіае мен төменгі алдыңғы беті
санның тік бұлшықетімен беттесіп орналасқан.
Бұлшықет талшықтары: ортан жіліктің үлкен
ұршығынан және ортан жіліктің бұдырлы сы-
зықшасының латералды ернінен, ІаЬіцтіаіегаіе
Ііпеае азрегае басталып, төмен бағыттаөтіп, сан-
ның төрт басты бұлшықеттерінің сіңгршесін
құрап қоймай, тізе тобығының бекемдеуші ла-
тералды табақшаны, геііпасиіитраіеііаІаіегаііз
құрайды.
в) Санның жалпақ аралық бұлшықеті,
т. уазіиз іпіегтесііиз, ол санныңалдыңғы бетін-
де, санның жалпақ медиалды бұлшықеті мен
латералды бұлшықеттердің аралығында орнала-
сқан. Олортан жіліктіңалдыңғьг бетінен, ұршық
аралық сызықшадан, ііпеаіпіегігосһапіегісаііа-
сталып, төмен бағытта өтіп, санныңтерт басты
бұлшықетінің жалпы сіңіршесін құрауға қатьг-
сады.
Сонымен санның төрт басты бұлшықет-
терінің сіңіршелері өзара айқасып, тізе тобығын
үш жағынан орай өтіп, оның бекемдеуші меди-
алды, латералды табақшаны, геііпасиіит раіеі-
Іагіз тесііаііз еііаіегаііз құрап, асықты жіліктің
бұдырына, іиЬегозііаз ііЬіаеЫгрнт. бекиді.
Бұл бұлшықеттің сіңіршесінің алдыңғы
және артқы бетінде бірнеше шағын келген си-
новиалды қалталар орналасқан.
1. Төрт басты бұлшықет сіңірінің алдыңғы
бетінде: тобықтың теріастылық қалтасы, Ьигза
зиЬсиіапае ргерагіеііагіз; тобықүстілік қалта,
Ьигза зиргараіеііагіз орналасқан.
2. Төрт басты бұлшықет сіңірінің астында;
тереңде орналасқантобық астылық қалта, Ьигза
іпігараіеііагіз ргоіипсіа тобықтық байламның
асықты жіліктің бұдырына бекитін жерінде, те-
ріастылық тобықтың астында орналасқан қалта,
Ьигза зиЬсиіапае іпігараіеііагіз орналасқан.
Дьтзметлсанныңтік бұлшықеті: жамбас бу-
ыны мен тізе буынын жазса, қалған медиалды,
латералды және аралық басытізе буынындаси-
рақты жазады.
Нервтендірілуі: сан нерві, п. іетогаііз^-і^}
арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілунсан артериясы,
а. іетогаііз мен санның терең артериясы, а.
ргорипсіа іетогіз арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
285
ЬУЛІІІЫҚҒ.I ГІ-Р ГУРЛЛІ.І ІЛІМ
Вигаа ігосһапіегіса \
т.$1иіеі тіпіті
кі£. ІІіоГетогаІе
М.уіиіеиз тіпітих<
М. циайгаһіз Гетогіз
М. уа5іи5 іпіегтейіи.5-
І.ііг соііаіегаіе Гіһиіаге — -
М. рігіГогтІх
М. агігіисіог Ысуі5
М. асШиЫог та&пиз
СапаІІ5 асісіисіогіич
Тепсіо т. зетітетЬгапозі
і—МепІ5си$ тесііаіік
' Ьіё- раіеііае
Тіһіа
М. оЬіигаіогіих
ехіети»
---05 засгит
258-сурет. Оц жақ ж.імбас жәнс сан оүліпықсптерііалдыцғы корінісі імсдііальды
286
(ігГісіН(іпндепия. ( 'ыртқы пнніні жилнақгау келіп,
Ю бұлпіықеттік будалардан құралғап бұлшы-
қіч . Ол, сйнныц тнрт басты бұл1111ііқетінің ара-
аы қ бұлшықеті мен ортанүы жілік с ү ііогіпіц дис-
і.ілһдық болігпіің арнлыгындгі (ірпалисқан.
Ьұлінықет галіпық гары оргаіі жіліктіц днс-
гн \ді бсі.үігппңа.лдыңгы бгтінсш басталып, томен
қараіі бағы італыіі, тізе буыныньщ қаінпыгына
барын бекиді.
керу.
І-Іератоііді/н \уі: сан нсрЕіі, п. Істопіііз (I ,,н-
Цү) арқылы нервтендіріледі.
Қіінліен КгИчТіілісісыз еі/гггсанның орал.ма
латерахды артс-риясы, ?. сііситПеха Һ'лн)іік
Іоіепіііх, мен санньщ тщюц арториясыпнің тс-
реңдолгөіі бұтақтары, іт. іюгіоіііпіоко. ргоһпиНіе
/ст/яж/ларқылы қанмрп қамтамасыз етіледі.
286
МҮОЬОСІА
259-сурет. Оң жақ жамоас жәпе
сан бұлшықеттері; артқы корішсі
Саиның медиалдық топ
бүлшықеттері
1. Санның нәзік бүлшықеті, ш. дгасігіз,
ұзындау және қалыңдыгы біркелкі болып,
теріпіңастында беткей орпаласқан. (256,257-су-
речтерді қараңыз). Ол шат сүйегіпің алдыңгы
бетінсн басталып, төмои бағытта бағыт алып,
үзындау келген сіңіршеге ұласады. Ұзындау
жэнежіңішкелеу келген сіңіршесі ортан жіліктің
медиалды айдаршыгының артқы жағынан алға
қарай орай отіп, асықты жіліктің бүдырына,
іиЬегіозіІаз //Л/аг?барып бекиді. Сонымен қатар,
бұл бұлшықеттің сіңірі, асықты жіліктің бұды-
рына бекитін түста тігінші бүлшықеітіен, жар-
гылай сіңірлі бүлшықеттің сіңірлері мен озара
айқасып, «қаздың» беткей аяқшасын, реь-
апзегіпа хиреггісіагіь құрайды. Осы жерде,
сіңірпіенің астында «қаз» аяқшасының қалта-
сы, Ьигясі апьегіпа орналасқан.
/уь7.лмг77.'санды ішкетартыи, сирақты бүгіп,
аяқты сыртқа қарай бұрады.
Нерптендірілуі: жапқыш нервтің алдыңғы
бұтақтары, гг. оһіигаІогіі(\^-\^к) арқылы нервтон-
діріледі.
Қанмен қамтамасыз егмугсыртқы шат ара-
лық, жапқыш және санныңтереңартериялары,
аа. ригіепгіа ехісгпа, оЫигаіогіа, ргоЬтсіа /етогіз
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Ішке тартқыш ұзын бұлшықеттер, пі.
адгіисіог іопдиз (257, 258-суреттерді қараңыз).
Сыртқы пішіні үшбұрыштөрізденінкелгенжұқа
287
ЬҮЛШЫҚЕ ТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. уа5Ш51аіега1І5
М. рігіГогтіз
М. кіиіеиз тейіиа-
М. гесіиз Гетогік
М. уазіиз--
ітетіейіий
М. ресііпеиз
М. аййисіог Ьге^Ь
М. айсіисіог 1оп£и8
^М. асісіисюг такпих
— А. еі V. Гстогі$
М. іетітстЬгапо^
М. Ьісер$ Гетогік—-і
Еі£. соііаіегаіе ГіЬиІагс
Ещ. раіеііае
-'Сапаііз асісі исіогіи5
кТепйо т. гесіі Гетогік
М. оЫигаіогіих
ехіеггшБ
260-сурст. Оцж.іқ ЖсіміАіс және ссш бүлшықеггс;рі;алдыці ы корініі.:і (смнның гнтерсільді жіілііцқ бүлшықси
кесілгси ж-.іңе керілгоц. Санңыңаңалық жалнақ бүлшықеті корінодіі
лпіықст. Ол қысқллау келгсн сіціршелөрі ар-
қылы, шат сұиогіто.міігшіігііііцтомсшгі оі.клігіиен
басінлғгін. Бүлліықеттік талшық гары жанылып,
томсп қаран багыт алі.ш, ортан/кіліктің бүдыр-
лы с:ы іықшаеыпыц орта.ңгы болігіііің медиа.ль-
ды ерініпе, (сіЫшп іі№сіі<і!с 1іін\іс сі^рогпо барып
ЙСКИДІ.
/(л/.тирггссінды іиіке қарай тпртыгі, иіп, сырт-
Қсі қараибұрады.
Ні?рі.іТі'іідірі.\\ і: жапқыш норвтіц алдыңгы
бү г.іқтары, п. оЫліііііогіі арқылы первтрцдіріледі.
Қ<апкт/ і<ц\і<іСі>із (ч і.117?жаі [қыі11. с ы ртқы
шат аралық, с<іпның тгрец артгриял.іры, з,і.
оһііігиіогісі, рис/сп(1<і о.\і( 'ггиі, ргоһик/а I ш 11< > г ы
арқылы қаіімсш қамтамасытетілоді.
3. Іпіке тартқыш қысқа бүлшықет, иг
<іс/(!іісіог һгегіч (2576 2;)8-суреттсрді қарацыз).
Сыртқы ііішпіі үшбұрыш тәріздепіп, ішкотирт-
қыііі үзын бүлпіықетгің астында орікілш/қан.
Бүлшықет тгілшықтары шат с үйоі іііі 11, ти.ченгі
бұгағыныц алдыңгы богінен басталып, ттмен
/кәпе сыртқа багы італып. жалпайыіі, ортаи
288
МҮОі.ОСИЛ
261-сурет. Оң ж<іқ жамоас және сан бұлшықетгері; артқы жагы
жілікгіп, бұдырлы сызықіпасыі-іың медиальды
ерііпіщ жогарі ы Гюлігнір барып бекиді.
Қһгімші. с.інды ііике қараптартып, шп, сырг-
қ<і қараи бұ ру.
/іервгендірілуі: жапқыпі нервтің алдыңғы
бұтағы, /?. оһіигиіогіи* (1.„-І..Ң) аркылы нервтен-
дірілсді.
Дд//.уғт/ қнмтіімаі'һ/.з оті.у і:жанқыш артерия,
<і. оһішиіогһ/ 5пчг ГіНінып, тсреңдегси аргерия-
сы, <!<!. р '//< арқылы қандандырылады.
I ‘і-16.4
4. Санды ішкс тартқыш үлкеп бүлшық
еті, ііт ікігіисіог пһідпия (269, 21>9-<”уре гторді
қараңыз). ішке тартқыш бұліііықеттгрдің
ішіндогі сң колемді және қалыңдну келгеіі
бұліпықет. Олсанның ішкетартқыш бүлшықет-
гердіңастында орналасқан. Бұлпіықетт.ілшык,-
гары қысқалау жоіи’ қалыпдау келгец сіцірщс-
л.ер арқылы іішт с үиегіпіц тнменгі бұтағы мен
шонданай сүііегнііцтомеғігі бұтагынан баггала-
ды. Бүлшықетталшықтары томец бағыгісі нгнг.
289
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
проксимальды, ортаңғы және дисталды бөлік-
терге бөлінеді. Проксимальды, ортаңғы бұлшық-
етталшықтары горизонталді және қиғаш бағыт-
та өтіп, ортан жіліктің бұдырлы сызықшасының
медиальды ерніне барып бекісе, дисталді бұл-
іпықетталшықтары ұзынша келген сіңіршелері
арқылы ортан жіліктің медиальды айдаршық
үстілік бұдырына барып бекиді.
Қызметі: санды ішке тартып, сыртқа қарай
бұрау.
Нервтендірілуі: жапқыш нервтің артқы
бұтақтары, пл. оЫшаіогіі^-һ ИІ) және шонданай
нервініңбұтақтары, п. ізсһіадісиз (Б1У-ЕҮ) арқы-
лы нервтеңдіріледі.
Қанменқамтамасыз етілуі: жапқыш артерия
мен санныңтереңделген артериялардыңбұтақ-
тары арқылы, аа. оЫитаіогіа еірегіогапіез арқы-
лы қанмен қамтамасыз етіледі.
5. Қырқалы бұлшықеті, т. ресііпеиз,
сыртқы пішіні жалпақтау және төртбұрышты
гәрізденіпорналасқан (257,260-суреттерді қара-
ңыз). Бұл бұлшықеттіңлатералды қапталы бел-
мықын бұлшықетімен, т. Иіорзоаз, медиалды беті
ішке тартқыш ұзын бұлшықетпен, пі. аддисіог
іопдиз шектелген. Бұлшықет талшықтары шат
сүйегінің жоғарғы қырқасынан, ресіеп оззіз
риЫз басталып, төмен бағытта өтіп, ортан
жіліктің қырқалы сызықшасына, Ііпеае
ресііпеае барыпбекиді.
/фАЗДгетгсанды иіпжәне ішке қарайтартып,
аздап сыртқа қарай бұрады.
Нервтендірілуі: жапқыш нерві, п.
оЫигаіогіиз (Ен-Б ), кейбір кезде сан нервінің
бұтақтары, п. /етлстаУ/уарқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етъіугжапқыш, сыртқы
шат аралық және санның терең артериялары
арқылы, аа. оЫитаіогіа, рисіепсіа ехіегпа,
рто/и пда /епіогіз қанмен қамтамасыз етіледі.
Санның артқы топ
бұлшықеттері
1. Жартылай сіңірлі бұлшықет, пз.
8етііепдіпо8из[2$2,263-суреттерді қараңыз). Ол
санныңартқы бетінің медиалды қапталында ор-
наласып ұзын және жіңішкелеу болып келген.
Сыртқы беті санның екі басты бұлшықетімен
жанасып орналасса, ішкі қапталы санның жар-
гылай сіңірлі бұлшықетімен беттесіп орналасқ-
ан. Бұл бұлшықеттің жоғарғы бөлігін бөксенің
үлкен бұлшықеті, пі. д/иіеизтахіпіизжауъш ор-
наласқан.
Бұл бұлшықеттің бұлшықеттік талшықтары
шонданай сұйегінің бұдырынан, іиЬег
ізсһіасіісипі басталып, төмен бағытта өтіп, ор-
танжіліктің ортаңғы бөлігінің тұсында ұзын
сіңіршеге ұласады. Ұзындау жіңішкелеу келген
сіңіршесі ортан жіліктің медиалды айдаршығы-
ның артынан алға қарай орай өтіп, тігінші
бұлшықет, пі. загіотіиз, пен нәзік бұлшық ет-
тердің, пі, ртасіУіУсіңіршелерімен айқасып, бет-
кей орналасқан «қаз аяқшасын», рез апзегіпа
зирегіісіа/ізқ^рап, асықты жіліктің бұдырына,
іиЬегозііаз ііЫае бекіп, сирақ бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасына ұласады.
Қызметі: санды жазып, сирақты иіп, аздап
ішке қарайбұрады. Сонымен қатартұлғанытік
ұстауға қатысады.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нервінің п.
ИЫаІіз (Ь^-Ц; 8,-8п) бұтақтары арқылы нервтен-
діріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: санның тереңде-
ген артериялары, аа. регіотапіеза^қыыл қанмен
қамтамасыз етіледі.
2. Жартылай жарғақты бұлшықет, т.
зетітетЫапозиз [2&2,263-суреттердіқараңыз).
Санның артқы бетінің медиалды топ бұлшықет-
тердің аралығында орналасқан. Бұл бұлшы-
қеттің медиалды беті еркін орналасса, артқы беті
жартылай сіңірлі бұлшықетпен беттесіп орна-
ласқандығы соншалықты, жартылай жарғақты
бұлшықеттіңартқы бетінде, бойлай орналасқан
жартылай сіңірлі бұлшықеттің батыңқысы айқ-
ын байқалады. Бұл бұлшықет, жалпақтау келген
сіңіршесі арқылы шонданай сұйектің бұдыры-
нан, іиЬег ізсһіадісит басталады.
Жалпақтау келген сіңіршесі, бұлшықеттің
жартысынан астам бөлігін құрғандықтан жар-
тылай жарғақты бұлшықет деп аталуы сол се-
бепті. Бұлшықеттің дисталді бөлігі тізе буыны-
ның тұсында жинақтала келе, жіңішкелеу кел-
ген сіңіршеге ұласып, сіңіршелері, одан әрі ұш
будағатарамдалынып, тізе буыны қапшығының
артқы бетін бекемдеуші, терең «қазаяқшасын»,
рез апзегіпа рго/ипда құрайды.
— Терең қаз аяқшасының жоғарғы
сіңіршелі будасы, ортан жіліктің латералды ай-
даршығына қарай жоғары және латералды ба-
ғыттаөтіп, тізе буынының қиғаш байламын, Іід.
роріііеит оЫідиит құрайды. Бұл байлам тізе
буынының артқы бетін бекемдеуші негізгі бай-
ламы болып саналады.
- Екінші сіңіршелі будасы, төмен жәнелате-
ралды бағытта өтіп, асықты жіліктің буындық
еріндеріне, піадго іп/гадіепоісіаііз НЫае барып
бекиді.
- Үшінші сіңіршелі будасы төмен қарай өтіп,
тақым бұлшықетінің, фасциялық қабықшасына
/азсіа т. роріііеі үласақы.
Қызмегі: санды иіп, сирақты иіп ішке қарай
бұру.
290
МҮОЬОСІА
М. Іаікчіти? гіогхі
Сгёіа іііаса
М. зетітетһгапош^
М. Ьісерх Іетоп5
(сариі Іопешп}
М за&госпетіи$
(сариі Іэіегаіе)
М.рІиіеи$
тахітів
М. Ьісер$ Гепюгё'
(сариі Ьгете)
- М. віиіеиз тегійк
Тгасінз ііюһһиһз
М. гесПи Гетопз
М.үа8һіз Ыегаіё
ЬІВ. раіеіһе
Сариі ГгЬоЬе
М. оЫк|ии$
ех!ети$
аМотіпБ
М. іеп5ог (азсіае Іаіае
М.$агіогіи$
262-сурет. Оң жақ жамбас және сан бұлшықеттері;бүйір көрінісі (медиальды беткейі)
Ыервтендірілуі: асықты жіліктік нерві, п.
ИЫаІіз (Ь^ -ЬуД) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: санның оралма
медиалды артериясы, а. сігситПеха іетогіз
піесііаііз, мен санның тереңдеген артериясы, аа.
рет/огапіез, және тақым артериясы, а. роріііеа
арқылы қанмен қамтамасызетіледі.
3. Санның екі басты бұлшықеті, т.
Ысерзіетогіз(261,262-суреттердіқараңыз). Ол,
санныңартқы бетініңлатералды қапталында ор-
наласқан. Бүлшықетгің ұзын және қысқа бас-
тары ажыратылады.
Ұзын басы, сариі іопдит, шонданай
сүйегінің бұдырынан іиЬегівсһіагіісит жалпақ-
тау келген сіңіршелері арқылы басталса:
Қысқа басы, сариі ЬгеЬе, ол ортан жіліктің
бұдырлы сызықшасынан басталады.
Бұлшықеттің екі басы өзара бірігіп, жуан-
дау келген бұлшық ет қарыншасын құрап, одан
әрі сіңіршесіне ұласады. Екі бастың сіңіршесі
291
БҰЛ[ІІЫҚЕТТЕР ТУРАЛІЯ ІЛІМ
М. еіиіеиз
тахітиз
М. рІГІГ0ГГПІ5
М т. еетеііі
ТиЬег ^сһіаШсипт
М аіМисІог таепи^-
М. ұазіиз тебіа(І5 —
М- рорійеиз
М. еазігоспетіиз —
(сариі теіііаіе)
ьіе
засгоіиЬегаІе
Вигза ізсһіагііса
т. уДиІеі тахіті
М. зетііепгііпозиз /
сі сариі Іопеит
т. Ьісірйіз Гетогіз
М. зетітетһгапозиз-. -
• М. &ІіИеи$ тесііиз
,М.е'и1еиз тіпітиз
М. оЫигаІогіиз
тіетиз
Тгосһапіег таіог
Впгча
ігосһапіегіса
пі. ^іиіеі
тахіпіі
М. £Іи1еш
' тахіти.ч
М-чиадгаіиз іётогі.ч
Вигаае
іпіегтизсиіагез
тт. &іиіеогит
Тгасіиз іІюііЬіаІіз
М. ұаЫиз Іаіегаік
Зеріит іпіегтизсиіаге
Гетош Іаіегаіе
М. Ьісерх Гетогіз
(сариі һгеұе)
М. Ьісерз Гетогіз
(сариі Іоприт)
М. ріапіапч (оіреіана)
М. ^а.5ігоспетіиз
(сариі Іаіегаіс) Ішрсіанш
СарШ ГіЬикіе
М. яоіеоз
263-сурет. Жамоас оұлінықеттсрі;артқы коріпісі.
төмен қарай бағыталып, ортан жіліктіңлатерал-
ды айдаршығының артқы қапталын орай өтін,
асықтыжілік шыбығы сүйегінің басына барып
бекісе, қалған сіңіршелері горизонталдыбағыт-
таөтіп, сирақтыңфасциалық қабықшасына үла-
сады.
Д^ы.шетгсанды жауып, сирақты бүгеді және
ішке қарай бұрады.
Нервтендірілуі:үзын ^асът асықтыжіліктік,
шонданай нервтері, пп. ііЫаһзеі ізсһіасіісиз
8 ) арқылы нервтендірілсе, қысқа басы; сирақ-
тыңжалпы нерві, л. регопеиз сотпніпіз, шонда-
най нерві, п. ізсһіасіісиз арқылы не-
рвтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: санның оралма
медиалды, тереңдеген артериялары. аа.
сігситПеха іепіогіз тесһаііь еірегіогапіез арқы-
лы қанмен қамтамасызетіледі.
292
МҮОЬОСІА
СИРАҚТЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Сирақтыңбұлшықеттері, т. спігаіеятопог-
рафиялық орналасуына қарай: алдыңғы, артқы
жөне латералды топ бұлшықеттерден тұрады.
Артқы топ бүлшықеттер беткей және теренде
орналасқан бұлшықеттерге бөлінеді. Атқаратын
қызметі жағынан сирақ бұлшықетгері: латерал-
ды топтары қызметі жағынан ию және аяқ ба-
сын ішке бұру немесе пронаторлық қызметін
атқарады. Алдыңғы топ бұлшықеттері жазушы,
артқы топ бұліпықеттері; бүгуші жөне сыртқа
бұру немесе супинаторлық қызмет атқарады.
Алдыңғы топ бұлшықегтерге:
1) асықты жіліктік алдыңғы бұлшықет, т.
ИЫаіія апіегіог, 2) бас бармақ башпайын жаза-
тын ұзын бұлшықет, т. ехіепяогһаііисія Іопди.8.
3) башпайларды жазғыш ұзын бұлшықет, т.
ехіепяогсіідііогит Іопдия жатақы.
Артқытоп бұлшықеттерге:
а) беткі қабаты: 1) сирақтың үш басты
бұлшықеті, т. ігісеря яигае; 2) табан бұлшықеті,
т. ріапіагія.
ә) терең қабаты: 1) тақым бұлшықеті, т.
роріііеих, 2) башпайларды бүккіш ұзын бұлшық-
ет, т. [Іехогсіідііогит Іопдия; 3) бас бармақ баш-
пайын бүгетін ұзын бұлшықет, т. Ыехогһаііисія
Іопдих, 4) артқы асықты жіліктік бұлшықеті, т.
ііЫаІія рояіегіог жатады.
Латералды топ бұлшықеттерге:
1) асықты жілік шыбығының ұзын бұлшы-
қеті, т. регопеиз Іопдиз; 2) асықты жілік шыбы-
ғының қысқа бұлшықеті, т. регопеия Ьгегія; 3)
асықтыжілікшыбығыныңүшінші бұлшықеті, т.
регопеия іегііиз жатады.
I. Алдыңғы топ бұлшықеттер
1. Асықты жіліктің алдыңғы бұлшы-
қеті, т. ііЫаііяапіегіог, сыртқы пішіні ұзын және
жіңішкелеукеліп, алдыңғы топбұлшықеттерінің
медиалды қапталында орналасқан (264, 265-су-
реттерді қараңыз). Бұлбұлшықеттіңмедиалды
беті асықты жіліктің алдыңғы бетімен беттесіп
орналасса, латералды беті — башпайларды жаз-
ғыш бұлшықеті, т. ехіепяог сіідііогит мен бет-
тесіп орналасқан.
БұлшықетгІк талшықтары жалпақтау келіп,
асықты жіліктің латералды айдаршығының ал-
дыңғы бетінен, асықты жіліктіңлатералды беті-
нен және сирақтың сүйек аралық жарғағынан,
тетЫапа іпіегояяеа сгигіз, басталады. Сирақтың
төменгі 1/3 болігінің тұсында бұлшықеттің
қарыншасы жіңішкелеу және ұзындау келген
сіңірпіеге ұласады. Сіңіршесі төмен бағытта
өтіп, сирақтың жазғыш алдыңғы топ бұлшықет-
терінің төменгі білезікшелерінің, геііпасиіит
тт. ехіепяогит іггіегіия астымен өтіп, одан өрі
аяқ басының медиалды бетін орай өтіп, табан бе-
тіне қарай өтіп, медиалды сынатәрізді сүйектің
негізінежәне бас бармақтыңпроксималдыбаш-
пайыныңнегізіне барып бекиді.
Қызметі: аяқ басын жазып, медиалдықырын
көтеру.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
терең нерві, п. регопеизрго/ипсіияарқылы нерв-
тендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: алдыңғы асық-
ты жіліктік артерия, а. ИЫаІія апіегіогарқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Саусақ башпайларын жазғыш ұзын
бұлшықет, ш. ехіепяог һідііогит (264, 265-су-
реттерді қараңыз). Бір қауырсынды бұлшықет-
те рге жатады. Ол асы қты жіліктің латералды ай-
даршығы мен асықты жілік шыбығының ал-
дыңғы бетінен жөне сирақтың сүйек аралық
жарғағынан, бұлшықет аралық табақшадан,
фасциялық қабықшадан басталады. Сіңіршелі
аяқ басының сыртқы бетіне қарай бағыт алып,
алдыңғы жоғарғы және төменгі білезікшелердің
астымен өтіп, сирақ-асықты буынныңтұсында
сіңіршелердің өзекшелеріне жетпей жіңішкелеу
келген 4 сіңіршеге бөлініп П-ГҰ башпайдың про-
ксималды бақайшық сүйегінің негізіне барып
бекиді. Бұл сіңіршелер, сүйектік нүктеге бекитін
жерде үш сіңіршеге бөлініп, бүйір сіңіршелері
дисталді бақайшық сүйегіне негізіне барып бе-
кісе, ортаңғы сіңіршесі проксималды бақайшық
сүйегінің негізіне барып бекиді.
Қызметі: П-У башпайлардың дисталды ба-
қайшықтарын жазып қоймай, үшінші асықты
жілік шыбығының бұлшықеті, пі. регопеі іегіисд
қылы аяқ басыныңлатералды қырын ішке қарай
пронациялайды.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
терең нервісі, п. регопеиз ргоіппсіиз арқылы
н е р втен дір іле ді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: алдыңғы асық-
ты жіліктік артерия, а. ИЫаІія апіегіог арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
3, Бас бармақ башпайын жазатын ұзын
бұлшықет, т. ехіепяог һаііисія іопдия (265, 266-
суреттерді қараңыз). Ол башпай саусақтарын
жазушы ұзын бұлшықет, т. ехіепяог сіідііогит
пен алдыңғы асықты жіліктік бұлшықеттің, т.
(ІЫаІІя ал^е/ғогаралығында орналасқан. Бұлшық-
ет талшықтары асықты жілік шыбығының ор-
таңғы бөлігінің алдыңғы бетінен және сирақтың
сүйек аралық жарғағынан басталады. Бұлшы-
қеттің сіңірі төмен бағытта сирақтың алдыңғы
бетімен өтіп, сирақ бұлшықеттерінің алдыңғы
және төменгі білезікшелерінің астымен өтіп, бас
293
БҰЛІПЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
бармақтың дисталды башпайына барып бекісе,
жанама сіңіршелері проксималды башпаңдың
бүйір қагггалына барып бекиді.
Дьлзлгетісирақ асықты жілік буынында аяқ
басын иіп, бас бармақты жазады.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
терең нервісі, п. регопеиз ргоіипсіиз арқылы
не рвтендіріледі,
Қанмен қамтамасыз етілуі: алдыңғы асық-
ты жіліктік артерия арқылы, <э. ПЫаІіз апіегіог
қанмен қамтамасыз етіледі.
II. Артқы топ
бұлшықеттері
Сирақтың артқы топ бұлшықеттері беткей
және тереңде орналасқан бұлшықеттерге бөлі-
неді. Беткей бұлшықеттерге: сирақтың үш бас-
ты бұлшықеті немесе балтыр, қамбала тәрізді
бұлшықеттерден тұрады. Тереңде орналасқан
бұлшықеттері: қысқалау келген тақым бұлшы-
қетінен және ұзындау келген үш бұлшықетінен
тұрады.
Беткей қабаты:
1. Сирақтың үш басты бұлшықеті, ял
ігісерззигае, беткей орналасқан балтыр бұлшы-
қеті, т. дазігоспетіизыен балтыр бұлшықетінің
алдыңда орналасқан қамбала тәрізді бұлшықет-
тен, т. 5О/ен5бұлиіықеттердентұрады.
Балтыр бұліпықеті, т. дазігоспетіиз (267,
268,269-суреттерді қараңыз). Бұлбұлшықеттің
медиалды және латералды бастары ажыратыла-
ды. Медиалды басы, сариішесііаіе, ортан жілікгің
медиалды айдаршығының тақымдық ойысына
қараған бетінен басталса, латералдық басы,
сариі Іаіегаіе, ортан жіліктің латералды айдар-
шығының төменгі бөлігінің артқы бетінен бас-
талады. Бұлекі бұлшықет басының астыңғы қап-
талында сіңір астылық синовиалды қапшықтар,
Ьигза зиЫепсііпеа тт. дазігоспетіі іаіегаііз еі
тегііаііз орналасқан. Бұлшықеттер басы төмен
бағытта өтіп, сирақтың ортаңғы бөлігінде, кам-
балатәрізді бұлшықеттің сіңіршесімен қосылып,
өкшенің ахилл сіңірін іепсіо саісопеиз (АсЫІІіз)
құрауға қатысады.
Камбала тәрізді бұлшықет, т. зоіеиз
(268, 269-суреттерді қараңыз). Сыртқы пішіні
жалпақтаукеліп, балтыр бұлшықетініңалдыңғы
қапталында орналасқан. Бұлшықеттік талшық-
тары асықтыжілік шыбығыныңбасынан, асық-
ты жіліктің камбалатәрізді бұлшықеттің сызық-
шасынан, ііепа т. зоіеіжәне асықты жілік пен
асықты жілік шыбығының аралығында доға
гәрізді иіліп орналасқан. Камбалатәрізді бұлшы-
қетгің сіңірлік доғасынан, агсиз іепгііпеиз т, зоіеі
басталады. Бұлшықет төмен багытта отіп, балтыр
бұлшықетінің сіңірімен бірігіп, жіңішкелеу
келіп, өкшеліксіңіршеге іепсіосаІсапеиз(АсһіПіз)
үласып, өкше сүйегінің бұдырына барып бекиді.
Қызметі: сирақтың үш басты бұлшықеті,
сирақты тізе буынында иіп, аяқ басын иіп,
өкшені көтереді. Сонымен бірге, аяқ басын мық-
тап ұстаған жағдайда сирақ пен санды артқы
жағына қарай тартады.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нерві ар-
қылы (Ь^-8^) нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: артқы асықты
жіліктік артерия, а. ііЫаііз розіегіогарқіАЛЫ қан-
мен қамтамасыз етіледі.
2. Табан бұлшықеті, т. ріапіагізтууаүрыз,
рудиментгік бұлшықеттердің қатарына жатады
(268-суретті қараңыз). Бұлшықетталшықтары,
ортан жіліктің латералды айдаршығынан және
тІзе буыны қапшығының артқы бетінен баста-
лады. Төмен бағытта өтіп, өте жіңішкелеу келіп,
балтыр бұлшықеті мен камбала тәрізді бұлшық-
еттің аралығында орналасқан сіңіршеге ұласып,
сирақтыңтөменгі бөлігінде өкшелік сіңіршемен
бітІсе жалғасып, өкше сүйегінің бұдырына, ЫЬег
саісапае барып бекиді.
Қызмегі:тізе буынының қапшығын тартып,
жаншылудан сақтайды.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нерві, п.
ПЫаІіз (Е|ү-3,) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз егідргтақымдық арте-
рия, а. роріііеаарүдллы қанмен қамтамасыз еті-
леді.
Терең қабаты:
1. Тақым бұлшықеті, т. роріііеиз, жалпақ
жәнеқысқалауболып, тізе буыныныңартқыбе-
тіндеорналасқан (269,270-суреттер). Бұлшықет
талшықтары, ортан жіліктің латералды айдар-
шығынан және тақымдық доға тәрізді байлам-
нан басталып, қиғаш бағытта төмен медиалды
бағытгаөтіп, асықты жілік сүйегінің проксимал-
ды бөлігініңартқы бетіне барып бекиді.
Қызметі: сирақты иіп, ішке қарай бұрып қой-
май, тізе буынының қапшығынтартады.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нерві, п.
НЫаІіз^^-ЗЗ^ арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етііугтақымдық арте-
рия, а. роріііеа арқылы қанмен қамтамасыз еті-
леді.
2. Башпайларды бүккіш ұзын бұлшық-
ет, т. Пехог сіідііогит Іопдиз (270, 271-сурет-
терді қараңыз). Екі қауырсынды бұлшықеттер-
ге жатады. Бұлшықет талшықтары: асықты
жіліктіңкамбалаатты сызықшасынантөменірек,
артқы бетінен, сирақтың бұлшықеттерінің ара-
лық табақшасынан басталады. Артқы асықты
294
МҮОҺОСІЛ
Сариг ҒіЬиІае
Ғазсіа сгигіз
Мт. регопеі
(тт. ІіЬиІагсз)
Іпіейитепіит
соттипе
Тепсііпез т. ехіепзогіз
сііёііогит іопеі
Вигза шЬсиіапеа
ргераіеііагіз
М. ехіепзог ііі&ііогит.
Іопеиз
Маііеоіиз іаіегаііз
В.сііпаси1ит
тт. ехіепзогит іпҒегіиз
— М. уачіиз гпейіаііз
Вигза зиһсиіапса іпГгараіеІІ.
Вигза зиЬсиі. іиһсгоч. ііЬіае
а
Ьіё. раіеііае
М. Ггісерз зигае
— М агцо апіегіог гіһіае
М.ііЬіаІіз апіегіог
Маііеоіиз гпейіаік
Ғазсіа гіогкаііз ресііх
К.еііпасиІит
тт, ех{еп5огит зирегіиз
Тепсіо т.ехіспяогіз
һаііисіз іопёі
264-сурет. Оң жақ сирақ фасцнялары мен Оүліиықсггері; алдыңғы көрінісі.
жіліктік бұлпіықеггің медиалды қапталынжапап
темеп қарай етіп, үзын келген сіңіршеге ұласа-
ды. Бүлбұлшықеітіңсіңіршесі томен қарагі ба-
ғыталып, асықты жіліктің медиальды қайықша-
сының артқы бетін жанай отіп, одан әрі игіш
□ ұлшықеттердің білезікшесі, геііпгісиіипі
Нехогит гірқылы табап беттеріне қарай отеді.
Бас бармақ башпайын бугетін ұзын бұлшықеттіц
сіңіршесіп қиып өтіп, оз алдына дербес ІІ-У бапі-
пайларға багытталған 4 сіціршеге бөліігіп, дис-
талді бақайшық сүйектердің негізіне барыпбе-
киді,
295
БҰЛШЫҚЕТГЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
.4 рііаіігісер^ ІспіогЬ
Т г.чсііі
• - •• М
Л. іііііЫІ'- апктіог
Тегкіо т. регопеі Іегііі
Кеііпасиіит тт
ехіепһогит іпІегіиз
кеі іпасиімш тт
(•хіеғьогит $ирегііь
,4. регопеііі Ьгеұі* --
(т. ГіЬиІагь Ьгеүи)
М регопею
Іоп(іи*
Тёініо пі ехіепедгг
ҺаНисіз Іогщі
М д;ьІгі>спеіп і іг
(сариі тегііаіе)
М. ехіепяи
Ді^ііогипі іопйііч
-”Маг£() зяіегіог НЬіае
265-сурет. Оң жақ сирақ және аяқ басының бұлшықеттері; алдыңғы көрінісі.
Қызмоті: П-Ү башпайлардың дисталды ба-
қайпіықтарын бүгіп қоймай, аяқ басын иіп, ме-
диалды қырын аздап супинациялайды.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік перві, п.
(іімаііу^,-^] арқылы нервтендірілсді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: артқы асықты
жіліктікартерия, а. ііЫаіізрогіегіог арқылықан-
мен қамтамасыз етіледі.
3. Бас бармақ башпайын бүккіш ұзын
бұлшықет, п). Пехогһаііисів Іопдиз, ол жоғары-
296
МҮО ІО(ЛЛ
Еі^. соііаіегаіе ПЬиІаге —
Сариі ПЬиІае
ҒіЬиІа
М. регопеиь’ Ьгеұіх
(т. ПЬиІаш Ьгеүіз'
МетЬгапа іпіеговзеа
СП1ГІ5
.. уМ. чиаіігісерк Гетогіз
Ьі£. соііаіегаіе ііһіаіе
Маг§о апіегіог тіЬіас
М. ехіепзог
һаііисй 1оп£и$
^М. апісиІагі.ч £епи5
ЬІ£. раіеііае
Уа§іпа т. ехіепзогіх
сіі^ііогит ре<№ Іоп&і —
иниыаіан)
М. ехіепюг һаііисіз Ьгеұіх
М. ехГепзог
(іівііогит Ьгеұіх
266-сурст. Оң жақ сирақ пен аяқ басьтның сыртқы оұлшықе ттері; алдыңғі.і көрінісі.
297
ЬҮЛШЫҚГ-ТПІР ТУРАЛЫ ІЛІМ
Ч
-- М. фіэЯгісері (етогіі
Метіщ'.и«і Іаіегаіі*,
. М ехіеіыя ііідііогит Іоіщил
- - М ғхіеггіог
һііИисіі һ>п£іь
ЬіЙ раіеііае
ІіЬмІі1- .іпіепог
тт. ехіепияит чирегн»
тт. ехіеп^ігитпііегітг
__ Ерісопгіуіт Іаіегаііі
ІСПЮГІ5
Ьі[г сЫІаІегаіе ІіЬиІаге -
М. Ъісерч іетогіс —
М. £;ь(госгіетію .
(сарііі Іаіегак)
1У
*
[нтіиіғи'1
Іопкік —
уііеііа
М
111)
ҺЬцІагі<.
Ьгеуіі
Ьгесча)
Ксіігысігішп
рғпяіеогипі аирегпь
(ІІІІІ
Тепскі сак'аііеи$
іАсіпіііі)
рггіиічігшп іпк-гіш
М □іхіигіог
.Іійііі гпіпіті
Реііпасиіит
кеііііасніит
М. ехіеғьог сіійііигит Ьгеуь
Тічкіо пі рептеі Ьгесһ
. М, регопеці Іегііщ,
, -л Тепсііпел тт ехіепыгит
.ҺЯі*і)Гит
267-сурет. Оң ?кақ сирақ ііеп аяқ бсісыныц сыртқы бұлшықеттері; қырышш
298
МҮОГОСІА
да баяндалған бұлшықеттің латералды қапта-
лында орналасқан (268,270 суретгер).
Бұл бұлшықеттің талшықтары асықты
жілікгің төменгі 2/3 белігінің артқы бетінен және
сирақтың сүйек аралық жарғағының артқы бе-
тінен басталып, ұзындау келген сіңіршеге ұла-
сады. Үзындау келген бұлшықет сіңіршесі
бүккіш бұлшықеттердің білезікшелері,
геііпасиіит Пехогит арқылы табан бетіне қарай
бағыт алып, одан әрі өкше сүйегі мен асық
сүнегінің аралығындағы сала арқылы бойлай
өтіп, бас бармақтың дисталды бақайшағының
негізіне барып бекиді.
Қызметі: бас бармақ башпанын бүгіп қой-
май, И-У-башпайларды өзара байланысқан дәне-
кер ткандар арқылы бүгеді және сыртқа қарай
бұрады.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нерві, п.
ПЫаІіз (Цг-5Н) арқылы нервтендіріледі.
4. Артқы асықты жіліктік бұлшықет, т.
ИЫаІіз розіегіог (269, 270-суреттерді қараңыз).
Жоғарғыда баяндалған бұлшықеттердіңаралы-
ғында орналасқан.
Бұлшықет талшықтары, сирақтың сүйек
аралық жарғағының артқы бетінен және асық-
ты жілік пен оның шыбығының артқы бетінен
басталады. Бұлшықеттөмен қаран өтіп, ұзындау
келген сіңіршесі, бүккіш бұлшықеттің білезік-
шесінің геііпасиіит тт. Пехогит астындағы өз
алдына дербес синовиалды өзекше арқылы өтіп,
одан әрі асықты жілік сүйегінің медиалды қа-
йықшасының артқы бетін жанай өтіп, қайықша
тәрізді сүйектің бұдырына, іиЬегозііаз оззіз
пауісиІагізЬарът бекиді.
Дызл/егі.аяқ басын бүгіп, сыртқа қарай бұра-
ды.
Нервтендірілуі: асықты жіліктік нерві, п.
ПЫаІіз (Ьу-5Ы) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: артқы асықты
жіліктік артерия, а. ПЫаІізрозіегіогарқъллы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
III. Латералды топ
бұлшықеттері
1. Асықты жілік шыбығының ұзын
бұлшықеті, ш. регопеиз Іопдиз (265, 267-сурет-
терді қараңыз). Ол сирақтың латералды қапта-
лында орналасқан екі қауырсынды бұлшықет-
терге жатады. Бұлшықет талпіықтары, асықты
жілік шыбығының басынан және бұл сүйектің
2/3 бөлігінің артқы бетінен, бұлшықет аралық
табақшадан, сирақтыңфасциялық қабықшасы-
нан басталады. Төмен бағыттаөтіп, ұзын келген
сіңіршеге ұласады. Сіңіршесі асықты жілікшы-
бығының латералды қайықшасьшың, таііеоіагіз
Іаіегаіізаугтқы бетін орай өтіп, одан әрі асықты
жілік шыбығының бұлшықеттік жоғарғы және
төменгі білезікіпесінің, геііпасиіит тизсиіогит
регопеит зирегіиз еі ш/еппеарқылы өтіп, табан
бетіне қарай бағыт алады. Табан бетінде бұл
сіңірше қиғаш бағытта алға және медиалды ба-
ғытта өтіп, текше сүйегінің төменгі бетінде ор-
наласқан асықты жілік шыбығы бұлшықеті са-
ласының, зиісиз іепгііпеиз т. регопеііопді арқ-
ылы өтіп, бірінші және екінші табан сүйегінің
және медиалды сына сүйектің негізіне барып бе-
киді.
Қызметгаяқ басын бүгіп, пронациялайды.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
беткей нерві, д. регопеиз зирегіісіаііз арқылы
нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: тақымдық
төменгі латералдық артерия, а. депиз іпіегіог
• Іаіегаііз мен алдыңғы асықты жіліктік артерия,
а. ПЫаііз апіегіог арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі.
2. Асықты жілік шыбығының қысқа
бұлшықеті, ш. регопеиз Ьгеъгіз, қос қауырсын-
ды бұлшықет (265,266,267-суреттердіқараңыз).
Ол жіңішкелеу және ұзындау келіп, асықты
жілік шыбығыныңсыртқы бетінде орналасқан.
Бұлшықеттік талшықтары, асықты жілік шыбы-
ғының төменгі бөлігінің сыртқы бетінен және
сүйек аралық жарғақтың алдыңғы бетінен бас-
талды. Бұлшықет сіңірі төмен қаран бағыталып,
асықты жілік шыбығының ұзын бұлшықеті
сіңірімен қосарласып, одан әрі латералды қа-
йықшаны орап өтіп, аяқ басының табан бетіне
қарай бағыт алады. Табан бетінде бұл бұлшық-
еггің сіңірі алға және латералды бағытта өтіп, V-
табан сүйегінің негізіне барыпбекнді.
Қызметі: аяқ басын иіп қоймай, алшақтатып
латералдықырын көтереді.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
беткей нервісі, п.регопеиззирегіісіа1із{І^Л-^, 5^)
арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі.асықты жіліктік
артерия, аа.регопеаеі ПЫаІіз апіегіог арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
3. Лсықты жілік іпыбығының үшінші
бұлшықеті, ш. регопеиз іегііиз (270-суретті
қараңыз). Оласықты жілікшыбығыныңтөменгі
бөлігінің латералды бетінен, сүйек аралық жар-
ғағынан басталып, алға және латералды бағыг-
та өтіп, У-табан сүйегінің негізіне барып бекиді.
Қызметі: аяқ басының латералды қырын
көтереді,
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
беткей нервісі, п. регопеиз зирегіісіаіізарқылы
нервтеңдіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі:асытқгы жілік шы-
299
КҮЛІІІЫҚІ/Г I 1-1’ ГУРЛЛЫ ІЛІМ
Тепсіо т. ііһіаііз
ро$іегіогІ5
МаІІеоІиз тедіаііь»
Ғасіея роріііеа
Тепсіо т. Яехогіз
сіі^ііогит Іоп§і
М. ^а$1.госпетіи$
(сариі тедіаіе)
Ерісопсіуіиз тедіаііх
Гетогі$
Вигха шһсиіапеа
саісапеа
М. ріапіағіх
—М . Ьісерз Гетогі$
—<?ариІ Пһиіае
М. зоіеиз
ҒазсІа сгигі':
Тепсіо т. регопеі іопеі
—Маііеоіич ІаіегаІІч
М. ^аьігоспетіих
(сариі Іаіегаіе)
—Ерісопсіуіих іаіегаііз
Гетогіх
-Тепсіо саісапсиз (АсһІПІх)
26У-сурет. Оц жақ спрақ иулшьіқг і ге|>і; арі к.гл корішсі р>сі кгйлік қаосгі'I
300
МҮОІ.ОСЯА
Ғасіея роріііеа
М. $етітетЬгапо8и5
М. рорНіеиз
Тепгіо т. ріапіагіз
М. £а$ігоспетіи$
(сариі тедіаіе)
М.вазігоспетіиз
(сариі тедіаіе)
Тепдо т. ііЬІаІіз
розіегіогІ5
Тепсіо т. Лехоп'5
сіі£іІогит 1оп£і
Тепгіо т, асісіисіогіз
тайпі
М. ұа5іи$ тесііаііз
М. үазіи$ ІаіегаІБ
М. зоіеих
М.ва&ігоспетіиз
(сариі Іаіегаіе)
Агсиз (епсііпеиз
т. 5о1еі
— М. р!апіагІ$
М. ёазігоспетіих
(сариі Іаіегаіе)
Тепсіо т. ЬІсіріііх
Гетогіз
Вигза зиЫепсіІпеа
т, ЬісірііІз Гетогіх
іпіёгіог
Сапаііз сгигорорШеиа
Тепдо т. регопеі 1оп&і
(т. Гіһиіагіх Іопвих)
М. регопеих ЬгеұІз
(т. ПЬиІагіх Ьге^із)
Тепдо саісапеиз (АсһіІІЬ)
Вигза зиЬсиіапеа саісапеа
269-сурет. Оц жак, сирақ бұліпықеттері; артқы кнршісі
(бсткейлік қабгі г, балтыр бұлшықсті алынып тасъілышан.і
301
Г.ҮЛШЫҚЕТГЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
М. ііһіаііз рояіегіог
ТепсІіпеБ т. Пехогі
£Іі§ііогит 1оп§і
Тепсіо
т. хетітетЬгапозі
(кесі.іген)
Сариі ЯЬиІае
ҒіЬиІа
Мт. іпіегоззеі ріапіагез
М. регопеих Ьгеуіх
(т. ГіЬиІагіх Ьгеуіз)
Теосіо т. Ьісірһі?
Гетогк (кссілгсн)
Кеііпасиіит
тт. ехіепзогит іпГегіиз
Виг$а зиЬіепбіпеа
т. Ьісірііік Гетогіз
іпГегіог
Тепдо т. Пехогіз
бІЕІіогит !оп£і
(кесілген)
М. аЬсіисіог сііёііі тіпіті
(кесіягені
Тепсіо т. регопеі !оп£і
(т. ПЬиІагк 1оп$і)
(кесілгеғі)
М. роріііеи^
М. аЬһисіог йі^ІіІ тіпіті
(кесілген)
Аропеиго$із ріаоіап
(кесілген)
М. Пехог бі^ііогит Ьгөуі
(кесілген) л
Тепсіо т. Пехогіх һаПисіз
1оп£І (кесілген)
М. Пехогһаііисіз Ьгеук
Тепгіо т. аЬһисіогіз
ҺаІІисіз
М. Пехог ді£Ііі тіпІтІ
270-сурет. Оң жақ сирақ және табандық бұлшықеттері; артқы корінісі (терең қабаты)
302
МҮОЬОСІА
бығының артериялары, <з<э. рсгопеае мен ал-
дыңғы асықты жіліктік артерия а. ПЫаіія апіегіог
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
АЯҚ БАСЫНЫҢ БҮЛШЫҚЕТТЕРІ
Аяқ басының бұлшықеттерІ, тт. ресііято-
пографиялық орналасуына қарай: аяқ басының
сыртқы бетінің және табан бұлшықеттеріне
бөлінеді (271,272, 273-суреттерді қараңыз).
Аяқ басының
бұлшық еттері
Аяқ басының бұлшықеттері, тт. ресіізто-
пографиялық орналасуынақарай: аяқ басының
сыртқы бетінің және табан бұлшықеттеріне
бөлінедІ (271 — 275-суреттерді қараңыз).
Аяқ басының сыртқы бетінің бұлшықеттері
атқаратын қызметіне қарай аяқ басын жазушы
бұлшықеттерден тұрады:
1. Башпайларды жазғыш қысқа бұлшы-
қеті, т. ехіепзог сіідііопші; 2. бас бармақ баш-
пайын жазғыш қысқа бұлшықеті, т. ехіепяог
һаііисіз Ьгеуіз; 3. сүйек аралық сыртқы бұлшы-
қеті, т. іпіегоззеизсіогзаіія.
Табан бұлшықеттері
Табан бұлшықеттері атқаратын қызметіне
қарай жалпы бүгуші бұлшықеттерден тұрады.
Топографиялық орналасуына қарай: 1) бас бар-
мақ башпайының маңындағы бұлшықеггерге; 2)
латералды топ немесе шынашақ башпайының
маңындағы бұлшықеттерге; 3) аралық топ
бұлшықеттерге бөлінеді.
Бас бармақ башпайының маңындағы
табан бұлшықеттері
1) бас бармақ башпайын алшақтатқыш
бұлшықет, т. аЫіисіогһаііісія, 2) бас бармақ баш-
пайын бүккіш қысқа бұлшықет, пг Пехогһаііисіз
Ьгеуія, 3) бас бармақ башпайын ішке тартқыш
бұлшықеті, т. аскіисіог һаііисіз.
Шынашақ башпайының маңындағы
табан бұлшықеттері
1) Шынашақ башпайын алшақтатқыш
бұлшықет, т. аЬсіисіогсіідіІітіпіті;2] шынашақ
башпайын июші қысқа бұлшықет, т. Пехог
һаііисіз Ьгеуіз; 3) шынашақ башпайын қарсы
қоюшыбұлшықет, т. орролепз сіідііітіпіті.
Табанның ортаңғы топ бұлшықеттері:
1) башпайларды бүккіш қысқа бұлшықет, т.
Пехог Ыдііогит Ьгеуіз; 2) табанның шаршы
бұлшықеті, т. диасігаіизріапіае, 3) құрттәрізді
бұлшықет, т. іитЬгісаіея, 4) табанның сүйек ара-
лық бұлшықеттері, т. іпіегоззеиз ріапіаһз.
Аяқ басының сыртқы бетінің
бұлшықеттері
1. Башпайларды жазғыш қысқа
бұлшықеті, т. Пехог сіідііогит Ьгсуіз (272, 273-
суреттерді қараңыз) жалпақтау келген бұлшы-
қет. Ол өкше с үйегінің латералды беггерінен ба-
сталып, алға қарай өтіп, өз алдына дербес төрт
сіңіршеге бөлінеді. БұлсІңІршелер башпайлар-
дыңдисталдыбақайшықтарына қарайөтіп, баш-
пайларды жазғыш ұзын бұлшықеттің сіңірімен
бірігіп, ІІ-У башпайлардың проксимальды, ара-
лық және дисталды бақайшықтардың негізіне
барып бекиді.
Қызметі.И-У башпайларды жазып, латерал-
ды жағына қарай ауытқытады.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
терең нервісі, п. регопеиз ргоіипсіиз (І^.-Б,) ар-
қылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етДуг.тілерсектік лате-
ралды артерия, а. іагзеа іаіегаііз; асықты жілік
шыбығы артериясының тереңделген бұтақтары,
гл регһогапіез а регопеа арқылы қанмен қамта-
масыз етіледі.
2. Үлкен бақайдын жазғыш қысқа
бұлшықет, ш, Пехог һаііисіз Ьгеуіз (272, 273-су-
реттерді қараңыз). Ол бақайларды жазғыш
қысқабұлшықеттің ішкі қапталындаорналасқ-
ан. Бұлшықет таліпықтары өкше сүйегінің ал-
дыңғы бетінен басталып, алға қарай бағытталып,
бас бармақ башпайының проксималды бақай-
шығының негізіне барып бекиді. Дисталді бақай-
шықтыңтұсында бұлбұлшықеттіңсіңірі бас бар-
мақ башпайын жазғыш ұзын бұлшықеттің
сіңірімен өзара бітісІп, аяқ басының сыртқы
бетінің фасциялық қабықшасын құрауға қаты-
сады.
Қызметі.бас. бармақ башпайын жазады.
Нервтендірілуі: асықты жілік шыбығының
тереңнерві, п.ретопезргоіипсіиз\^^-3^ арқылы
нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етүлугтілерсектІк лате-
ралды артерия, а. іагзеаіаіегаіізадкуллы қанмен
қамтамасыз етіледі.
3. Суйек аралық сыртқы бұлшықет, т.
іпіегоззеіНогзаіез(276,277-суреттерді қараңыз).
Табан сүйектерінің сыртқы бетІнің аралығында
орналасқан төртбұлшықеттерден тұрады. Сүйек
303
БҮЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
аралық артқы бұлшықеттің әрбір бұліпықеті,
табан сүйектерінің бір-біріне қараған беттері-
нен басталып, алға арай бағытталып, ІІ-У баш-
пайдың проксималды бақайшық сүйектерінің
негізіне барып бекиді.
Қызметі: бірінші суйек аралық сыртқы
бұлшықеті II — башпайды ішке қарай тартса,
екінші, үшінші, төртінші сүйек аралық бұлшық-
еті жиырылса, керісінше ІІ-У башпайларды ла-
тералды бағытта алшақтатады, Барлық сүйек
аралық бұлшықеттер бір кезеңде жиырылса, II-
V башпайлардың проксималды бақайшықтарын
иіп, керісінше аралық және дисталды бақай-
шықтарды жазады.
№р5ге/дңрм77/табандық латералды нерві,
п. ріапіагіз Іаіегаііз (8 -5 ) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етмугтабандық доға-
лық артерия, агсизріапіагіз мен табандық арте-
рия, а. ріапіагіз арқылы қанменқамтамасыз еті-
леді.
I. Аяқ басының үлкен бақай маңын-
дағы табан бұлпіықеттері:
1. Үлкен бақайды алшақтатқыш
бұлшықет, /77. аЪсіисіог һаііісіз, табанның басқа
бұлшық еттеріне қарағанда едәуір жақсы дамы-
ған. Олтабан бұлшықеттерінің медиалды қап-
талында орналасқан, Бұл бұлшықет өкше
сүйегінің бұдырынан және қайықша тәрізді
сүйектен басталып, алға қарай бағыталып, бас-
бармақ башпайының проксималды бақайшығы-
ның негізіне және медиалды сесама сүйегіне
барып бекиді.
Қызметі: үлкен бақайды иіп алшақтатуқыз-
метін атқарады,
Нервтендірілуі: табанның медиалды жұлын
нерві, /7, ріапіагіз тедіаііз (Б - 5 ) нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: табанның меди-
алды артерия қантамыры, а. ріапіагіз піесііаііз
арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.
2. Үлкен бақайды бүккіш қысқа бұліпы-
қеті, т. ПехогһаііісизЬгегіз. Бұлшықетталшық-
тары: медиалды сына тәрізді сүйектен, қайық-
ша тәрізді сүйектің табандық бетінен және ар-
тқы асықты жіліктік бұлшықеттің сіңірінен бас-
талады. Сіңіршесі алға қарай бағыт алып, бас
бармақ башпайын алшақтатқыш бұлшықеттІң
сіңірімен қосарласып, бас бармақ башпайының
медиалды, латералды сесама сүйегіне және про-
ксималды бақайшықтың сүйегінің негізіне ба-
рып бекиді.
Қызметі: үлкен бақайды бүгу.
Нервтендірілуі: бұл бұлшықеттің медиалды
бөлігі- табандық медиалды нерві, п. ріапіагіз
тесііаііз (Ц.-Б^) арқылынервтендірілсе, латерал-
ды бөлігі -табандық латералды нерві, п. ріапіагіз
(Еу-8^) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етілуі: табандық меди-
алды артерия, а. ріапіагізтесііаіізмен табандық
артериялдық доға, агсиз ріапіагіз арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
3. Үлкен бақайды ішке тартқыш
бұлшықеті, а. асісіисіог һаііисіз (274-суретті
қараңыз). Олбашпайларды б үккіш үлкен бұлшы-
қеті мен қысқа бұлшықетінің астында орналас-
қан. Бұл бұлшықеттің көлденең және қиғаш бас-
тары ажыратылады.
а) Көлденең басы, сариі ігапзуеізит, ол III-
У-башпайдың табан-бақайшық буындардың
буын қапшықтарынан және ІІІ-У табан сүйек-
терінің дисталды ұшынан, табанның апоневро-
зыныңлатералдытабақшасынан, зеріитіаіегаіе
басталады.
б) Қиғаш басы, сариіоЫідиит, көлденеңба-
сына қарағанда қалыңдау келген. Бұлшықеттер
талшықтары: текше тәрізді сүйектің табандық
бетінен, латералды қайықша тәрізді сүйектен
және ІІІ-ІУ табан сүйектердің негізінен, табан-
ның ұзын байламынан басталады. Бұл бұлшы-
қеттің екі басы бір-бірімен өзара бігіріп, жалпы
қарыншаны құрап, сіңіршесіне ұласып, бас
бармақ башпайының латералды сесама сүйе-
гіне барып бекиді.
Қызмегі: үлкен бақайды ішке қарай тартып,
аздап бүгу.
Нервтендірілуі:табас\қы^ латералды нерві,
п. ріапіагіз Іаіегаііз (5,-5,,,) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: табандық арте-
рия, а. ріапіагіз, доғалық артерияның тереңдел-
ген бұтақтары, тг. рег/огапіез а. агсиаіа арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
II. Табанның кіші бақай маңындағы
бұлшықеттері
1. Кіші бақайды алшақтатқыш бұлшы-
қет, т. аЬсіисіог сіідііі тіпіті, олтабан апонев-
розының астында беткей орналасқан. Бұлшы-
қеттікталшықтары өкше сүйегініңтабан бетін-
дегі бұдырының медиалды және латералды
өсінділерінен басталып, алға қарай бағыт алып,
шынашақ башпайының проксималды бақайшы-
ғыңың негізіне барып бекиді.
Қызметі:гіші\ бақайды алшақтатып қоймай,
бүгеді.
Нервтендірілуі:табаиқық латералды нерві,
п. ріапіагіз Іаіегаііз (5,-5п) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз еплр? табандық лате-
304
МҮОЬОСІА
ралды артерия, а.ріапіагіз Іаіетаііз арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
2. Кіші бақайды бүгуші қысқа бұлшы-
қеті, т. ПехогсгідІіі тіпіпгі, ол Ү-табан сүйегінің
негізіненжәне асықты жілік шыбығыныңұзын
бұлшықетініңтабандық қынабынан басталып,
алға қарай бағытталып, шынашақ башпайын ал-
шақтатқыш бұлшықетініңсіңір-шесі мен қосар-
ласып, шынашақ башпайының проксимальды
бақайшығының негізіне барып бекиді,
Қызмегі: кіші бақайдың проксималды бақай-
ын бүгеді.
/Тервтеддірму/.табандық латералды нерві,
п. ріапіагіз Іаіетаііз (5,-5 ,) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етъут. табандық лате-
ралды артерия, а. ріапіагізІаіетаііз арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
З.Кіші бақайды қарама-қарсы қоюшы
бұлшықеті, т. орропепз сгідііі тіпіпгі (275-су-
ретті қараңыз). Жоғарыдағы бұлшықеттіңішкі
қапталында орналасқан. Бұлшықет талшықта-
ры "У-табан сүйегінің негізінен және бүккіш
бұлшықеттердің білезігінен, геііпасиіит
ігіехогитб&стальш, одан өрі қиғаш бағыттаалға
және латералды бағытта өтіп, шынашақ баш-
пайының проксималды бақайшығының негі-
зіне барып бекиді,
Қызмегі: кіші бақайды үлкен бақайға қара-
ма-қарсықою.
Нервтендірілуі: табаниың латералды
нервісі, л. ріапіагіз Іаіетагіз (5,-8,,) арқылы не-
рвтендіріледі,
Қанмен қамтамасыз етілуі: табанның лате-
ралды артериясы, а. ріапіагіз Іаіетаііз арқылы
қанмен қамтамасыз етіледі.
Табанның ортаңғы
бұлшықеттері
1, Бақайларды бүккіш қысқа бұлшы-
қет, т. гіехог сгідііогит Ьтеуіз, табан бетінің ор-
талық бөлігінде орналасқан (271-суретр),
Бұлшықеттер талшықтары, өкше сүйегі бұды-
рының медиалды өсіндісінен және табанның
апоневрозынан басталып, алға қарай бағытта-
лып, төрт сіңіршеге ұласады. Бұл сіңіршелер,
башпайларды бүккіш ұзын бұлшықеттің
сіңіршелерімен бірге синовиалды қынап арқы-
лы өтіп, ІІ-У-башпайлардың тұсыида әрбір
сіңіршелері аралығынан башпайларды бүккіш
ұзын бұлшықетінің сіңіршесі өтетін екі аяқшаға
бөлініп, ортаңғы қатардағы бақайшық суйек-
тердің негізіне барып бекиді.
ІІ-У-бақайлардың ортаңғы бақай-
ларын бүгу.
Нервтендірілуімабаннын, медиалды нервісі,
п. ріапіагіз тесИаІіз (Ц-5,) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етму??табанның меди-
алды жөне латералды артериялары, аа.ріапіатез
тесгіаііз еіІаіетаііз арқылы қанмен қамтамасыз
етіледі,
2. Табанның шаршы бұлшықеті, т.
диасһаіиз ріапіае (273-сурет), Сыртқы пішіні
төртбұрыш тәрізденіп, башпайларды бүккіш
қысқа бұлшықеттің астында орналасқан,
Бұлшықет талшықтары өкше сүйегініңтөменгі
және медиалды беттерінен басталып, алға қа-рай
бағытталып, жинақтала келе башпайларды
бүккіш ұзын бұлшықеттің сіңіршесінің сыртқы
жиегіне барып бекиді.
Дь/змет/.Бақайлардьі бүккіш ұзын бұл-шы-
қетпен бірлесе отырып, дисталді бақайларды
бүгіп, сіңіршелердің түзу бағытта қозғалысын
реггейді.
Нервтендірілуі: табанқық латералды нерві,
п. ріапіагіз Іаіетаііз (БұБц) арқылы нервтендірі-
леді.
Қанмен қамтамасыз етілуі: табандық лате-
ралды артерия, а, ріапіагіз Іаіетаііз арқылы қан-
мен қамтамасыз етіледі.
3. Табанның құрт тәрізді бұлшықеті,
тт. ІитЬгісаІез, жіңішкелеу келіп, башпайлар-
ды бүккіш ұзын бұлшықет сіңірінің аралығын-
да орналасқан төрт бұлшықеттен тұрады (272,
273-суреттерді қараңыз), Ү стіңгі беті башпайлар-
ды бүккіш қысқа бұліпықеттермен беттессе,
төменгі беті табанның с үйек аралық бұлшықеті-
мен беттесіп орналасқан. Б үл бұлшықеттің дер-
бес өрбір бұлшықеті, башпайларды бүккіш ұзын
бұлшықет сіңірінің аралығынан басталады,
Дәлірек айтсақ, екішпі, үшінші, төртінші құрт
тәрізді бұлшықетгер, екі аяқша арқылы башпай-
ларды бүккіш ұзын бұлшықет сіңіршелерінің
латералды қапталынан басталса, бірінші құрт
тәрізді бұлшықет дара аяқша арқылы, бұл
бұлшықетсіңіршелерінің медиалды қапталынан
басталады, Бұліпықет алға қарай бағытталып,
жіңішкелеу келген сіңіршеге ұласып, ІІ-У-баш-
пайдың проксималды бақайшығының негізіне
барып бекиді. Бұл бұліпықеттің екінші бір тал-
шықтары, проксималды бақайшық сүйегін орай
сыртқы бетіне қарай өтіп, башпайларды жазғ-
ыш ұзын бұлшықеттің сіңірімен беттесіп жалғ-
асады,
Қызметі: П-У-бақайлардың проксимальды
бақайларын бүгіп, ортаңғы және дисталді бақай-
ларды жазып, үлкен бақайды бақайға қарай
ығыстырады.
305
БУЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
271-сурет. Табан апоневрозы,
Нервтендірілуііт&баннын, медиалдық және
латералдық нервтері, пп. ріапіагез тедіаіія еі
Іаіетаііз (Ьу-8И) арқылы нервтендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етмугтабанның меди-
алдық және латералдық артериялары, аа.
ріапіагез тесііаііз еі Іаіегаііз арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
4. Табанныңсүйекаралық бұлшықеті, піт.
іпіеюззеіріапіагез, қысқалау келіп, табансұйек-
терінің аралығында орналасқан ұш бұлшықет-
терден тұрады, Бұл бұлшықеттердің әрбір дара
бұлшықеттері ПІ, IV, V табан сүйектерініңмеди-
алдық беттерінен басталып, III, IV, V башпай-
лардың проксималды бақайшықтарының не-
гізіне барып бекиді.
Қызметі: II-Ү-башпайлардьің проксималды
бақайпіықтарын бүгіп, ортаңғы, дисталды ба-
қайшықтарды жазады және жоғарыда айтылып
өткен бапіпайларды ІІ-баіппайларға қарай тар-
тады.
306
МҮОЕОСІЛ
ТиЬег саісапеі
Мпі. ІитЬгісаІез
ЬІ£. теіаіагзеит
ігапзүегзит
ргоГипсіит
М. Пехог сіІ£Йогит
Ьгеүіз
^а^іпа ГіЬгоза
біёііогит ресііз
Рагз сгисіГогтіз
үа^іпае ГіЬгозае
Тепсіо т. Гіехогіз
һаііисіз 1оп§і
М. Пехог һаііисіз
Ьгеұіз
Аропеигозіз ріапіагіз
(кесіпген)
М. аЬсіисіог һаііисіз
Тепсіо т. Пехогіз
сііёііогит Іопёі
М. Пехог сіІ£ІСі
тіпіті Ьгеұіз
Рагх апиіагіз
уа§іпае ГіЬгохае
Тепсііпех
т. Лехогіз
сІІ£Ііогит Іоп^і
Тепсііпез
т. Пехогіз
сіІ£Ііогит Ьгеүіз
М. аЬсіисіог сіійііі
тіпіті
Мт. імегоззеі
ріапіагез
272-сурет. Оң жақ табандық бұдшықеттері (табандық беткейі) (табанның апоноврозы алынып тасталынған)
Нервтендірілуі: табанның латералды
нервісі, п. ріапіагіз іаіегаіія арқылы нерв-
тендіріледі.
Қанмен қамтамасыз етіірт/табанның арте-
риялдық доғаны, агсиз ріапіагіз, құраушы қан
тамырлармен табанның сүйек аралық артерия-
лары, аа. іпеіаіатзеае ріапіагез арқылы қанмен
қамтамасыз етіледі.
АЯҚ БҮЛШЫҚЕТТЕРІНІҢ
ФАСЦИЯЛЫҚ ҚАБЫҚШАСЫ МЕН
СІҢІРЛЕРІНІҢ СИНОВИАЛДЫҚ
ҚЫНАПТАРЫ
Аяқтың еркін орналасқан бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасы тұлғаның фасциалық
қабықшасының тікелей жалғасы болып санала-
ды. Аяқтың фасциялық қабықшасы беткей не-
месе тері асты және меншіктік қабықшадан
тұрады. Топографиялық орналасуына қарай:
жамбас белдеу бұлшықеттерінің, санның, сирақ-
307
ІІҮЛШЫҚІ-ТТІІІ’ ТУРАЛЫ ІЛІМ
ТиЬег саісапеі
М. аһсіисіог һаііисій
ТепсІо т. ІіЬіаІіх .
ро5іегіогІ5
АропсигоЖ ріапіагк
Мт. Ішпһгісак'5
М. с|иасігаіи^ ріапіас
(т.Пехог асссч^огіич)
М. Пехог <1 іуііогит
Ьгсұіх (о і ре іана)
М . аһсіис(ог (I іііііі
тіпіт і
Тетіо т. ПехогК
ҺяІІІІСІХ ІОП£І ”
М . Пехог һаікісІ5
һ ге V І5
ріапіагех
_М. Псхог <1іуі(і
тіпіті һгс\ і^
Тепіііпеч т Печогі^
бісііогит Іопуі
Тепсіо т. Пехогіч һаііисі^ Іоп^і
Ксііпасиіит тт. Пехогит
Теініо т. Псхогіч
гыцжәне аяқ басыныц фасциялық қабықша-
сыпа болінеді.
Жамбас белдеу бұлшықет-
терінің фасциялық қабықшалары
Жамбас белдеу бұлшықеітерінщ фасция-
лық қпбықшасы жа.мбас қуысыньін, ішкі бетінде
оршіласқгпі жа.мбастың фасциялық қабықшасы-
іыі, /Жсмре/глежәне сыртқы бетіндегі бокселік
фасциялық қабықшага, ктсігідіиіеа бөліцеді.
— Жамбас фасциялық қабықшасы, Һізсһі
де/Үіз, ол қүрсақ қуысының гүйық фасциялық
қабықшасыньщ, /а&с/и р/2г/о<?Л</оң2/ог?/Атікелей
жалғасы болыті сгішілады. Қүрсақ қуысының
фасциялық қабықшасы, тотюграфиялық орна-
ласуына қарай: қүрсақтыц көлдсчіецбүлшықеті
мен кокетгің, бүйректіцфасциялық қабықшасы-
на бөлінеді.
308
Жамбас белдеу бұлшықет-
терінің фасциялық қабықшалары
Жамбас белдеу бұлшықеітерінщ фасция-
лық қпбықшасы жамбас қуысыньщ ішкі бетінде
орналасқан жамбастыңфасцюілық қабықінасы-
— Жамбас фасциялық қабықшасы, Һіясһі
де/Үіз, ол қүрсақ қуысының түйық фасциялық
қабықшасының, /а&с/и р/2г/о<?Лг/о7?2/ог?/Атікелей
жалғасы болып саналады. Қүрсақ қуысының
фасциялық қабықшасы, тотюграфиялық орна-
ласуына қарай: қүрсақтыц көлдеііецбүлшықеті
мен кокоітің, бүйректіцфасциялық қабықшасы-
на бөлінеді.
308
МҮОІ.ОСІЛ
кеііпасиіит тт. Пехогит
М . асісіисіог һаііисія
(сариі ігапхуегхит)
М . іісісімсіог Һа11исі$
(сариі оЫіциит) ~
ТепЛо т. Пехогіз --
һаііисіз 1оп£І
Тепсіо т. Лехогіз
ҺаІІисі$ ІОП£І (кееіінен)
Тепсіо т. Лехогіз
Ліёііогит Іоп^і-
(кесілген)
Тспсіо т. ііЬіа!і$-
ро$іегіогі$
М . аЬсІисіог һаііисІ$
[кесілген)
М. Лсхог Һа11исі$. 7
Ьгсуі$
* ТиЬег саісапеі
£,і§. ріапіаге Іоп^ит
Тепсііпез т. Пехогік
ді^ііогит Ьгеүі$ (кесіліен)
М.чиа£Ігаіи$ ріапіае
(т. Лехог ассе$$огіи$)
(кесілген)
..Мт. іпіего$$еі Логча1е$
Теп(1Іпе$ т. Пехогіч
г (1 І£ііогит Іоп&і
(кесіліен)
М. регопеик Іоп£и$
(т.ПЬиІагІ8 1опёи$)
Уа£Іпа іепгііпіз
т. регопеі (ПЬиІагі$)
Іоп£І ріапіагіз
Мт. іпгего$$еі
~р!апіаге$
М. Пехог Ліёііі
тіпіті Ьгеұі$
274-сурст. Оң жақ аяқ басыныц табан бұлінық етгері (терең қапбаты)
I. Бүйректің фасциялық қабықшасы
Ыепаігіжамбас қуысына қарайбағыталып, бел-
мықын бұлшықетіпің, т. ИІоряоаз бұлпіықет-
терінің фасциялық қабықшасына, іазсіа т.
гііорзоая ұласады. Жамбастық, фасциялдық
қабықша, бел омыртқалар денелерінің бүйір
қапталынажәне мықын сүйегінің қырқасының
ішкі ерніне барып бекіп, бел-мықын бұлшы-
қетініңсүйек-фиброздық қынабын құрап, төмен
бағытга отеді. Бұл фасциялық қабықшажамба-
20-163
стың үлкен қуыстығын кіші жамбас қуыстыгы-
нан боліп тұрушы шекаралық сызықшаның,
Ііпеа Іегтіпаіія тұсында: кіші жамбас қуыстық
және үлкен жамбас қуыстықфасциялық қабық-
шағабөлінеді.
2. Кіші жамбас қуыстың фасциялық
қабықшасы, гізясіа реіуіпа тіпог томен қарай
өтіп, кішіжамбас қуысыныңбұлшықеттерінің:
алмұрт тәрізді бұлшықеттің, т. рігі/огтія, ішкі
жапқыш бұлшықеттің, т. оЫигаіогіия, тік ішскті
БУЛШЫҚЕТТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
көтеруші бүлшықеітің, т. Іеуаіог апі және
қуықтың, тікішектіңт. б. мүшелердіңфасциялық
қабықшасын құрауғақатысады.
3, Үлкен жамбас қуыстың фасциялық
қабықшасы іазіа реіуіпа та]ог, бел-мықын
бұлшықетінің фасциялық қабықшасын қурап,
шап байламыиа, Ндатспіит іпдиіпаіе баіытта-
лады. Шан байламының тұсында бұл фасция-
лық қабықшаныңлатералды қапталы шап бай-
ламымен бітісе жалғасса, медиалды қапталы
жалпақтау ксліп, қигаш бағытта мықыи-іпат
көтеріңкісіне қарай, етіпепііа іІіориЫса өтіп,
мықын-қырқалық фасциялық доғаны, агсиз
Иіоресііпеиз, құрайды, Мықып-қырқалықфас-
циялды фасциялық дога арқылы, шап байламы-
ныцастыпдағы кеңістікг бел-мықыи бүліпықеті,
т. Піорзоаз пен сан нерві, п. [етогаііз өтетін
бұлшықетгік қақпага, іасипа шизсиіопіт мен сан
артериясы, а. [етогаііз және сан венасы, и.
[етогаіізөтетін тамырлы қақііаға, іасипа уазогит
бөлінеді.
Бұлфасциялық қабықшаныңдисталдібөлігі,
шап байламыныңастынан өткеннен кейін, қыр-
қалы бұлшықеттің, т. ресііпеизж&не бел-мықын
бұлшықеітің фасциялық қабықшасын қүрап
санныңменшікті фасциялық қабықшасына ұла-
сады.
— Жамбас белдеу бұлшықеттерінің
сыртқы фасциялық қабықтпасы, ол тұлға-
ның артқы бөлігінің немесе бел бұлшықет-
теріиіңфасциялық қабықшасыиың тікелей жал-
ғасы болынтабылады. Белдіңфасциялыққабық-
шасытөмен бағытта бөксе бүлшықеттеріно қарай
өтіп, бөксе бұлшықетгерінің фіасциялық қабық-
іпасына, [азсіа діиіеа ұласады.
— Бөксе бұлшықетінің беткей фасци-
ялық қабықшасы, [азсіа зиһсиіапеа нашар
дамыса, керісінше меншікті фасциялық қабық-
шасы, іазсіа діиіеа ргоргіае едеуір жақсы дамы-
ган. Ол, бөксенің үлкенбұлшықетінің, т.діиіеиз
талйш/^сыртқы бетін, фасциялық қабықіпасын
құрап, төменде сан бүлшықетінің артқы топ
бұлшықеттерінің фасциялық қабықшасына
ұласса, алдыңғы қапталы санның жалпақ шан-
дырыи керуші бүлшықеттің, т. Іепзог [азсіае
/гйаефасциялық қабықшасып құрауга қатыса-
ды.
Сонымен қатар, бөксенің фасциялық
қабықшасы бөксеиің үлкен бұлшықетінің фас-
циялық қабықшасын қүрап қоймай, тсреңдел-
ген фасциялықтабақшалары арқылы бұлшықет
талшықтарының ірілеу келгеи бүлшықет буда-
ларына бөліп, бөксенің тереңде орналасқан
бүлшықетгерініңфасциялық қабықптасына ұла-
сады.
Сан бұлшықеттерінің
фасциялық қабықшасы
Сан бұлшықеттерінің фасциялық қабықша-
сы, [азсіа [етогаііз, ол алдында қүрсақ бұлшы-
қеттерінің, артқы бетінде, бөксе бұлшықет-
герінің фасциялық қабықшасының тікелей жа-
лғасы болыпсаналады. Топографиялық орнала-
суыиа қарай:
1. Сан бұлшықеттерінің беткей фасци-
ялық қабықшасы, [азсіа зиЬсиіапеа шап бай-
ламыныңтомеигі бөлігінде өз алдына дербес та-
бақшатәрізді болыпорналасқаи. Бұлфасциялық
табақіпамен астындаорналасқан меншіктіфас-
циялық қабықшапың, [азсіа ргоргіа аралығын-
да лимфа түйіндері, вена қан тамырлары және
май қатпарлары орналасқан. Санның беткей
фасциялық табақшасының жогаргы бөлігі
құрсақтың беткей фасциялық қабықшасына
ұласса, томепдо жұқара келе, май қатпарлары-
ныңаралығына қарай өтіп, маи қатпарларының
дәнекерткандарына ұласады.
2. Санның жалпақ фасциялық қабық-
шасы, [азсіа [ешогаііз ргоргіа зеи [азсіа Іаіа, ол
сап бұлшьіқеггерінің тұсында беткей және те-
реңде орналасқан фасциялық табақшаға
болінеді.
а) Беткей орналасқан табақшасы, шан
байламының төменгі бөлігінде, сопақ тәрізді
ойыс, [озза оүаііз немесе санның тері астылық
үлкен венаның, и зарһепа тадпаотетт саңыла-
уын, һіаііік варһеппБ қүрайды. Тері астылық са-
ңылау қан тамырлар мен нервтер өтетін тесік-
телген табақшамеи жауып орналасқан. Сопақ-
ша саңылаудыңсыртқы жиегі орақ тәрізді иіліп
орналасқан доганы, агсиз [аісііогтіз құрайды.
Орақ тәрізді қатпардың жоғарғы және төменгі
мүйізшесі ажыратылады. Жогарғы муйізшесі,
согпи зирегіиз шап байламымен бітісе жалғас-
са, төменгі мүйізі, согпи іпіегіиз, олаяқтыңтері
астылық үлкен венаның астымен өтіп, олвена-
11 ыц са ңылауы ны ң, һіа іиз зарһ епи.ч томенгі жи-
егін құрайды.
ә) Тереңде орналасқан табақшасы,
қырқалы бұлшықет, іггресІІпеизпеи. бел-мықын
бұлшықеттің дисталды болігінің фасциялық
қабықшасын құрап қоймай, қырқалы бұлшықет
пен бел-мықын бұлшықеітердіңаралығындағы
жүлге, зиісизНіо-ресііпае арқылы өтетін сан ар-
териясы, а. [етогаііз мен сан венасының, к
Я?/7юта//5'қьінабын құрауға қатысады.
Сонымен қатар, санның жалпақ фасциялық
қабықшасы, сан бүлшықеттерінің қынабын
және мықын-асықты жілікті жалпақ шандырды,
ігасіиз ИіоііЫаІіз құрап қоймай, ортан жілікке
қарай өтіп, бұлшықет аралық медиалды жоне
310
МҮОЬОСІА
Уаёіпа (епсііпит т. Яехогіз
сііёііогит ребі^ Іопуі'
(ашылган)
М. регопеих Іоп^из
(т. ПЬиІагіх 1оп§и$)
(іепсіо ашьпіған)
Тепсіо т. ІіЬіаІіз
апіегіо гіз
Уа^іпа
5упоүіаІі$ іепсііпі^ т. Лехогіз
ЬаІІисІз 1опе:І (ашылған)
ГепЛо т. ІіЬіаІІз-
ро 8(егіогІ8
Мт. Іпіегоязеі
сіогзаіез
М. аЬЛисІог һаііисіз
(кесілген)
.М. Яехог Һаііисй
Ьгеұі8 е( т. асісіисіог
һ аііи сІ8 (кесілген)
Уаёіпа ПЬгоза
сііёііогит ресііз
(ашылған)
ТиЬсг саісапеі
~Ьі&. ріапіаге Іоп^ит
- М.орропепч
бі§ііі тіпіті
Мт. іпіего5зсі
ріапіагез
275-сурет. Оң жақ табандық бұлшықеттері (табандық беткейі) (сүйекаралық бұлшықеттері)
латералды табақшаны, ыеріипі іпіеппиьсиіаге
тедІаііз еі Іаіегаһа құ райды.
1. Латералдық бүлшықет аралық та-
бақша, зеріипі іпіегтиьсиіагіь Іаіегаһз, ол ортан
жіліктің бүдырлы сызықшасының латералды
жиегін бойлай бекін, санның шаршы бұлшы-
қетін, т. диасігаіиз[етогія, артқытопбұлшықет-
геріяен болігт қоймай, олардың қынабып құрай-
Лы.
2. Медиалды бұлшықет аралық табақ-
ша, зеріит іпістіизсиіаге Ғетогіз тесііаііз, ор-
тйн жіліктің бұдырлы сызықшасының медиал-
ды ерніне барып бекіп, санның торт басты
бүлшықетіи ішке тартқыш бұлшықеттерден
бөліп, олардың фасциялық қынабын құрайды.
Санның жалпақ фасциялық қабықшасы төмен
бағытта өтіп, тізе буынын жан-жақты комкеріп,
сирақтың фасциялық қабықшасына ұласады.
Сирақтың фасциялық
қабықшасы
Сирақтың фасциялық қабықшасы, [азсіа
сгигіз, ол сан бұлшықеггерінің жалпақ фасңия-
лық табақшасының тікелей жалғасы болып са-
иалады. Сирақтың фасциялық қабықшасы, аяқ
басына қарай бағыталып, аяқ басыныңфасция-
311
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
МаІІеоІиз Іаіегаііх
Кеііпасиіит тпі.'
ехіепхогит іпҒегіиз
Яеііпасиіит тт.
ехсепхогит хирегіиз
М. ехіеп$ог (ііёһогит
Ьгеұіз
Тепсіо т. регопеі (егііі
(т. ПЬиІагіз іегііиз)
М.ехіепхог һаііисі.ч *
Іопеиз
М.ехіепхог сііёіСогит-
Іопёиз
ТспсІіпе?>т. ех1сп$огі$
сііуііогит Іопёі
М. аЬсіисіог дідііі
тіпіті
Тепсііпе» т. ехіепуогіх
сііёНогит Ьгеұіз
Тепсіо т. ііЬіаІіх апіегіогіз
МаІІеоІих тедіаііз
Мт. іпіегозхеі
сіогеаіез
Тепсіо т. ехіепхогһ
паііись Іоп^і
М.аЬсіисіог һаііисіх
М. ехіепзог һаііисіз
Ьгеұіз
Р'Ға8сіа сіог^аііх ресіія
I (бекітетін буда)
276-сурет. Оң жақ аяқ басының дорзалъды бүліиықеттері
лық қабықшасына үласып қоймай, сирақ
бүлшықеттерініңқынабын құраушы медиалды
және латералды бүлшықет аралық табақшаны
құрайды. Алдыңғы бұлшықет аралық табақша,
ол зеріит іпіеппизсиіаге апіегіогсгигіз, асықты
жілік сүйегіне қарай өтіп, сирақтың алдыңғы
бұлшықет аралық табақша, алдыңғы топ бұлшы-
қеттерін латералды топ бүлшықеттерінен бөліп
түрса, артқы бұлшықет аралық табақша, ол ар-
тқы топ бұлшықеттерді латералды топ бұлшы-
қеттерден бөліп түру қызметін атқарады.
Сирақтың төменгі бөлігінде фасциялық
312
МҮОі.ОСіЛ
-А. ііЬіа!І5 апіегіог
Тепсіо т. регопеі Ьгеұіз
Неііпасиіит тт.
ехіепзогит іпГегіиз
М.ехіепхог
сіівИогит Ьгеұіз
Уавіпа іепсііпит
т. ехіеп5огІ5
сііёііогит ресіі5 Іопёі
М. аЬсіисіог сіідііі
тіпіті
Уа^іпа іепдіпІ5
т. ехіеп^огіз
Һа11исі5 1оп§і
Уа£іпа іепсііпит т.ехіеп5огі5
^івііогит редІ5 1оп§і
Сарзиіа агі. іаіосгигаііз
-М. аЬсіисіог һаііисі^
М. ехіеп5ог
һаііисіз Ьгеұіз
Уавіпа Іеп сі ІпІ5
т. (іЬіаііз апіегіогіз
М т. іпіегозхеі
сіогкаіез
Кеііпасиіит тт. ехіепзогит
5ирегіи5
„Тепгіо т. ехіепзогіз
һаііисіз 1оп£і
(кссілген)
Тепсіо т. ІіЬіаІІ5
апіегіогІ5 (кесйіген)
Виг^а 5иЫепсііпеа
М. регопеи^ іегііиз .
(т, ГіЬиІагіз іеггіих)
(кесіліен)
Тепсііпе5 т. ехіеп5огІ5
сіійііогит 1оп&і (кесіяген)
'277-сурет. Оц, аяқ ұшы бұлшықеттері (сыртқы беткейі) (ұзыи жазғыш аяқ ұшы
саусақтарының сіцірі және алдыңгы үлкен асық жіліктің бұлшықсттері
алынып тасталынған)
қсібықща жұқара ксліп орналасқандықтан
көлдеиең багытта орналасқан дәнекер ткан-
дарды, білезікшелерді қүрайды.
1. Снрақтың алдыңғыбілезікшелері:
а) Жазушы бұлшықеттердің жогарғы
білезігі, геііпасиіипі ішп. ехіепзопнп ьирегіия,
олколденең бағытта асық гы жілік сүйегінің ал-
дыңғы қыры мен асықты жілік шыбығьшың
сыртқы бетінің аралығында орналасқан,
ә) Сирақтың алдыңгы бетінің томепгі,
сирақ-асықты жілікті буыпның тұсына,
жазушы бұлшықеттің төменгі білезігі,
313
ІІҮЛІ11ЫҚҒ.ТТЕР ТУРЛЛЫ [ЛІМ
278-сурет. Оң жақ аяқ басының дорзалді бұліпықетгсріиің сүйекаралық бұлшықеттері
геііпасиіиттт. ехіепаогит /л/егп/^орналасқан.
Білезікше қиғаш бағытга, жоғарыдан төмен ба-
ғьпта отксн, медиалды-жоғаргы, төмепгі аяқша-
сы және латералды аяқшасы ажыратылады.
2. Сирақтыңлатералды бетінде, фасциялық
қабықша қалыңдай келе, асықты жілік шыбыгы
бұлшықеггерінің жогаргы, төменгі білезікше-
лерін, геііпасиіит тт. регопегит зирогіиь' еі
іпіёгіизқұрайды.. ІІегізгі қызметі асықты жілік
шыбыш бүлшықеітеріиіцсіңіршесін бекемдеу.
а) Жоғарғы білезікше, геііпасиіит тт.
314
рсгопсиш яирегіог асықты жілік шыбыгының
латералды қайықшасы мен окше сүйегінің ара-
лыгындгі қиғаш бағытта орналасқан.
ә) Төменгі білезікше, гоііпасиІит тт.
регопеит іпіёгіог, ол окше сүйегініц бүйір қан-
талыпда орналасып, сүйек-фиброзды өзекшені
құран, бұлшықет сіңірін үстап түру қызметін
атқарады.
3. Сирақтың медиальды қайықшасының
түсында, фасциялық қайықша қалыңдай келе,
қигаш бағытта жогарыдан томен латералды ба-
сы жоне латералды аяқшасы ажыратылады.
2. Сирақтыңлатералды бетінде, фасциялық
қабықша қалыңдай келе, асықты жілік шыбыгы
бүлшықеггерінің жогаргы, төменгі білезікше-
лерін, геііпасиіит тт. регопегит зирогіиь' сі
іпіёгіизқұрайды.. І Іегізгі қызметі асықты жілік
шыбығы бүлшықеітеріиіцсіңіршесін бекемдеу.
а) Жоғарғы білезікше, геііпасиіит тт.
ә) Іәменгі оілезікше, геииасиіит шт.
регопеит іпіегіог, ол окше сүйегініц бүйір қап-
талыпда орналасып, сүйек-фиброзды өзекшені
құран, бұлшықет сіңірін үстап түру қызметін
атқарады.
3. Сирақтың медиальды қайықшасының
түсында, фасциялық қайықша қалыңдай келе,
қигаш бағытта жогарыдан томен латералды ба-
314
МҮОІ.ОСІА
Вигза зиЬсиіапеа
таііеоіі Іаіегаій
Уавіпае (епсііпшп
т. ех(еп5огі8
сііёііогит Іоп^і
Кеііпасиіит
тт. ехіепйогит
зирегіиз
Уа^іпа тт.
реғопеогит
(ГіЬиІагіит)
соттипіз
Ке(іпасиІит
тт. ехіепзогит
іпГегіи»
Вигза хиЬсиіапеа
таііеоіі тесііаіія
.Л'’а£Іпа (епсііпіз
т. ехіеп^огік
һаііисіз Іоп£І
_Уа£Іпа Іепсііпі^
т. ііЬіаІіз апіегіоғія
М. ехіепчог
Һа11исі$ ЬгеҮһі
Ғазсіа сіогзаіі^ ресіі$
(бекітепп буда)
279-сурет. Аяқ басы бүлшықеттерініц сыртқы бетіпің қынаптарының көрінісі
ғытгаотіп, бүккіш бұлшықеттер сіціршелеріпің
білсзп ін, геііпасиіит іпт. Пехопіт құрайды.
Аяқ басының фасциялық
қабықшасы
Аяқ басының фасциялық қабықшасы, [азсіа
ресііх, ол сирақ бұлшықеттерінің фасциялық
қабықшасыныңтікелей жалтасы болып санала-
ды. Тоііографнялық орналасуына қарай аяқ ба-
сының дорзалды беті мен табан бетініңфас-ция-
лық қабықшасына болінеді.
1. Аяқ басының сыртқы бетінің фас-
циялық қабықшасы, Ғазсіа догхаііз ресіія,
жұқалау келіп маңындағы сүйектік нүктелерге
барып бекіген. Орналасуына қарай бұлшықет-
тердің қынабын құраушы беткей жөпе тереңде
орналасқан фасциялық қабықшаға бөлінеді. Бет-
кей фасциялық қабықша, аяқбасының сыртқы
бетінің бұлшықеттерінің фасциялық қынабып
құраса, тереңде орналасқан фасциялық қабық-
315
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
ша сүйек аралық сыртқы бұлшықеттердің қына-
бынқұрайды.
2. Аяқ басының табан бетіндегі фас-
циялық қабықшасы, сыртқы бетінің фасция-
лық қабықшасына қарағанда қалындау келіп
орналасқан. Топографиялық орналасуына
қарай, беткей және тереңде орналасқан фас-
циялық табақшаға бөлінеді.
а) беткей фасциялық табақшасы,
қалындау келіп беткей бойлай орналасқан табан-
ның фиброздық ткандардан тұратын табанның
апоневрозын, аропеигозіз ріапіагіз құрайды
(271-суретгі қараңыз). Апоневроздың прокси-
малды бөлігі өкше сүйегінің бұдырына барып
бекісе, бүйір қапталы башпайларды бүккіш
қысқа бұлшықетермен бітісе жалғасқан. Апо-
невроздың дисталды ұшы тарамдалынып 5-бу-
даға бөлініп, башпайдың дисталды бақайшықта-
рынақарайбағыталса, проксималды бақайшық-
тардың тұсында, біраз талшықтары көлденең ба-
ғытта өтіп, табан апоневрозының көлденең тал-
шықтарын, {азсісиіі ігапзуегзі аропеигозіз
ріапіагіз құрайды,
ө) табанның тереңде орналасқан фас-
циялық қабықшалары, тереңде орналасып,
табан сүйектеріне бекіп, табанның с үйек аралық
бұлшықеттерінің фасциялық қабықшасын
құрайды, Сонымен қатар, табанның апоневроз
табақшасы мен теренде орналасқан фасциялық
табақша, бойлай орналасқан аралық дәнекер
тканды табақшалары арқылы аралығында
бұлшықеттер орналасқан медиалды және лате-
ралды салаға, зиісиз ріапіагез тесііаііз еііаіегаііз
ажыратады.
Аяқ басының синовиалды
қынаптары:
Сирақтың төменгі бөлігінде, сирақ-асықты
жіліктік буынның тұсында сирақ бұлшықеттер
сіңірінің синовиалді қынаптары орналасқан
(280, 281-суреттерді қараңыз), Негізгі қызметі
бұлшықет сіңірлерінің қозғалысын жеңілдету.
Топографиялық орналасуына қарай бұл-
шықеттіксиновиалды қынаптары: алдыңғы, ме-
диалды, латералды және табан маңындағы топ-
тарғабәлінеді,
1. Алдыңғы бетінде өз алдына дербес
үш синовиалды қынаптар ажыратылады:
а) алдыңғы асықты жілікті бұлшықет сіңірінің
қынабы, үадіпа іепсііпіз ш. ҺЪіаІіз апіегіог; ә) баш-
пайларды бүккіш ұзын бұлшықет сіңірі мен
асықты жілік шыбығы үшінші бұлшықетінің
жалпы синовиалды қынабы, үадіпа Іепбіпепт т.
ехіепзогіз сіідііогит ребіз Іопді еі т. регопепз
іегііпз; б) бас бармақ башпайын жазатын ұзын
бұлшықет сіңірінің синовиалды қынабы, уадіпа
іепсііпіз т. ехіепеогіз һаііпсіз Іопді.
2. Латералдық бетінде асықты жілікті
шыбық бұлшықеттерінің жалпы синови-
алді қынабы, үадіпа тт. регопеогит соттипіз
орналасқан.
3. Медиалды қапталында немесе
сирақ-асықты буынының тұсында бүккіш
бұлшықеттердің білезігінің астында, өз ал-
дына дербес үш синовиалды қынап орна-
ласқан: а) асықты жіліктің артқы бұлшықет
сіңірінің қынабы, уадіпа зупоүіаііз іепсііпіз т.
НЫаІіз розіегіог, ә) башпайларды бүккіш ұзын
бұлшықет сіңірінің синовиалды қынабы, үадіпа
іепсііпит т. Пехогіз сіідііогит ресііз, б) бас бар-
мақ синовиалды қынабы, уадіпа іепгііпіз т.
Пехогіз һаііисіз /отұ/орналасқан.
4. Табан бетіндегі сіңірлердің синови-
алды қынаптары, уадіпа іепсііпеит сіідііогит
ресііз, табан бетінде бойлай сүйек-фиброздық
өзекшелердің қабырғаларымен байланысқан.
АЯҚ БҰЛШЫҚЕТТЕРІНЩ
ТОПОГРАФИЯСЫ
Жамбас белдеу бұлшықеттері мен аяқ
бұлшықеттерінің маңында нервтер, қан тамыр-
лар өтетін өзекшелер және шұңқырлар, салалар
көптеп кездеседі,
Жамбас белдеу бұлшықет-
тердің фасциялды қабықшасы
Жамбас белдеу бұлшықеттерінің маңында
үш тесік, бір өзекше орналасқан.
1. Алмұрт тәрізді бұлшықет, т.
ріггіогтіз, ол, кіші жамбас қуысынан бөксе
бұлшықеттеріне қарай үлкен шонданайлық те-
сіктен, һогатеп ізсһіасіісит та]'из арқылы
өтетіндігін білеміз. Алмұрттәріздібұлшықет, бұл
тесікті толық жауып орналаспаған, Алмұрт
тәрізді бұлшықет пен шонданайлық үлкен
тесіктің аралығында: жоғарыда алмұрт үстілік
тесік, іогатеп зиргарігі{огтіз, төменде алмұрт
астылық тесік, {огатеп іпһарігіһогтіз орналас-
қан. Бұлтесіктер арқылы, бөксе бұлшықеттерін
нервтендіруші және қандандырушы жоғарғы,
төменгі бөкселік нервтер мен қан тамырлар
өтеді.
2. Шондапайлық кіші тесік, Гогатеп
ізсһіабіспт тіпог, арқылы ішкіжапқыш бұлшы-
қеті, сыртқа қарай бағыт алып қоймай, бөксе
аймағын шонданай-тік ішек шұңқырымен жал-
ғастырады.
3. Жапқыш бұлшықеттердің өзекшесі,
316
МҮОЬОСІА
сапаііз оЫигаіогіиз, ол жамбас қуысынан сан
бұлшықеттеріне қарай бағытталған, ұзындығы
2-2,5 см. Бұл өзекше, жапқыш тесіктің саласы,
зиісиз оЫигаіогіиз пен ішкі жапқыш бұлшық-
еттің жоғарғы жиегінің аралығында орналасқ-
ан. Бұл өзекше арқылы жапқыш бұлшықеттер
мен санның ішке тартқыш бұлшықеттерін қан-
дандыратын қан тамырлар мен нервтер өтеді.
4. Үлкен жамбас қуысы алға қарай өтіп, шап
байламының тұсында, бұлшықеттік жөне қан
тамырлар қақпасына ұласады.
Тамырлық қақпа, Іасипа Уазогит мен
бұлшықеттік қақпа, Іасипа тизсиіогит бір-
бірімен мықын-қырқалы дәнекер тканды доға
арқылы, агсиз іііоресііпеиз шектелген.
1. Бұлшықеттік қақпаның, Іасипа
тизсиіогит, алдыңғы, жоғарғы қабырғасы шап
байламынан, Іід. іпдиіпаіе-, артқы қабырғасы мы-
қын сүйегінен; медиалды қабырғасы мықын-
қырқалы байламынантұрады. Бұлшықет қақпа-
сы арқылы үлкен жамбас қуысынан сан бұлшы-
қеттеріне қарай: бел-мықын бұлшықеті, т.
іііорзоаз, мен сан нерві, п. /етогаІізөте&\.
2. Тамырлы қақпаның, Іасипа үазогит,
алдыңғы немесе жоғарғы қабырғасы шап бай-
ламынан; латералды қабырғасы мықын қыр-
қалы байламнан, артқы қабырғасы қырқалы
бұлшықеттің фасциялық қабықшасынан, /азсіа
ресііпеаетудса., медиалды қабырғасы лакунар-
лық байламнан, Іід. Іасипаге тұрады. Бұл қақпа
арқылы сан артериясы, а. /етогаііз мен сан ве-
насы V. /етогаІізөтед,\.
Аяқ бұлшықеттерінің
топографиясы
Санның алдыңғы бетінде сан бұлшықетінің
немесе Скарп атты үшбұрыш гіідопит Зсаграе
орналасқан. Бұл үшбұрыштың жоғарғы қабыр-
ғасы: шап байламынан, Іід. іпдиіпаіе; латералды
қабырғасы тігінші бұлшықетінен, т. загіогіиз;
медиалды қабырғасын ішке тартқыш ұзын
бұлшықетінен, т. агігіисіогіопдиз.
Сан бұлшықеті үшбұрышыныңмаңындағы
беткей орналасқан фасциялық қабықшаның ас-
тында мықын-қырқалы жүлге, зиісиз
іііоресііпеиз орналасқан. Бұл жүлгенің медиал-
ды қабырғасы: қырқалы бұлшықеттен, т.
ресііпеиз; латералды қабырғасы бел-мықын
бұлшықетінен тұрады. Бел-мықын жүлгенің
дисталді бөлігі төмен бағытта өтіп, сан бұлшы-
қетінің жүлгесіне, зиісиз/етогаііз ұласады.
Сан бұлшықеті жүлгесінің, зиісиз /етогаііз
мемлыьмы. қабырғасы — санды ішке тартқыш
бұлшықеттерден, латералды қабырғасы санның
төртбасты бұшықеті мен медиальды бұлшықет-
інен, т. үазіиз тегііаііз тұрады. Бұл жүлгенің
бойындасан артериясы, венақантамырлары, а.
еіү. /етогаіезорналасқан. Бұлжүлгеніңдистал-
ды бөлігі санды ішке тартқыш бұлшықеттерінің
өзекшесіне, сапаііз агігіисіогіз зеи сапаііз
уазіоагігіисіогіиз Нппіеп ұласады.
Сонымен қатар, сан бұлшықеттерінің бо-
йында сан бұлшықеттерінің өзекшесі, сапаііз
/етогаіізорналасқан. Бүл өзекше, сан жарығы
болған жағдайда байқалады.
Сан өзекшесінің, сапаііз/етогаііз^зъа\рр\ү\л
шамамен 0,5 см. Сан венасының ішкі қапталын-
да орналасқан. Бұл өзекшенің ішкі және сыртқы
тесігі және үш қабырғасы ажыратылады.
1. Сан өзекшесінің ішкі тесігі, аппиіиз
/етогаііз жарық болған жағдайда байқалады.
Ол, құрсақтың алдыңғы қабырғасының артқы
бетіндегі шаптың латералдық шұңқырында /озза
іпдиіпаііз Іаіегаііз орналасады. ҚаВырғалары: а)
алдыңғы қабырғасы — шап байламы, Іід.
іпдиіпаіе, ә) латералды қабырғасы — сан вена-
сы, V. /етогаііз, б) медиалды қабырғасы — лаку-
нарлы байламнан, Іід. Іасипаге, в) артқы қабыр-
ғасы — қырқалы бұлшықеттің фасциялық та-
бақшасы, /азсіа ресііпеае тұрады. Бұлтесіктің
ішкі беті құрсақтың көлденең бұлшықетінің
фасциялық қабықшасымен және ішастармен
жауып орналасқан.
2. Сан өзекшесінің сыртқы тесігі, санның
гері асты үлкен венасы саңылауының, ҺІаіиз
зарһепиз маңында орналасқан.
Бұл өзекшенің үш қабырғасы ажыратыла-
ды: а) алдыңғы қабырғасы — шап байламы, Іід.
іпдиіпаіе; ө) латералды қабырғасы: сан венасы,
V. /етогаііз, б) артқы қабырғасы: қырқа бұлшы-
қетінің фасциялық қабықшасынан, /азсіа
ресііпеаее тұрады.
— Санның ішке тартқыш бұлшықеттерінің
өзекшесі, сапаііз агігіисіогіиз немесеГунтерөзек-
шесі деп аталынады. Ол сан өзекшесінің тікелей
жалғасы болып саналады. Төменгі бағытта өтіп,
тақым шұңқырына ұласады. Бұл өзекшенің: а)
медиалды қабырғасы санның ішке тартқыш
үлкен бұлшықетінен, т. агігіисіогтадпиз, ә) ла-
тералды қабырғасы — санның төрт басты
бұлшықетініңмедиалдыбұлшықетінен, т. уазіиз
тегііаііз, б) алдыңғы қабырғасын — санныңме-
диалды және латералды қабырғасын құраушы
бұлшықеттерінің арасындағы фасциялық табақ-
шадан тұрады. Бұл өзекше арқылы сан артерия-
сы мен сан венасы, а. еі V. /етогаіезжәне теріа-
сты нерві, п. зарһепиз өтеді. Ол төмен бағытта
тақымшұңқырына қарай өтеді.
— Тақым шұңқыры, /озза роріііеа, ол тізе
аймағының артқы қапталында орналасқан.
Сыртқы пішіні ромб тәрізденіп келген. Бұл
317
ЬҮЛШЫҚЬТТілР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
280-сурет. Сіңірлер қынабы.оц жақ табац (медпальді беткейі)
- Тепсіо саІсапеиМАсһіПЬ)
Кеппасиіит тт. ехіепчогит чирегііи
Үаёіпа тт. регопеогит (ГіЬиІагіит) соттипо
М. регопеий Іопуи^
(т. Гіһиіагк Іоп£и8)
Ви гча
яиЬсиіапеа
саісапсі
-Кеііпасиіит тт регопеогит (ГіЬиІагіит) ^ирегіін
Кеііпасиіит тт. ехіеп.чогит іпГегіи^
Іпіс^итспіит
соттипе
М. регопеи^ Ьгеұіз (т. Гіһиіагк Ьгесіь)
Тепсііпез т.ехіепхогі*» (.Іщііогнт Һгсүі^
М, регопеиз ЬгеУів
(т. Пһиіагік Ьгемім
М. аЬгіисгог
(Іійііі тіпіт і
Уаеіпа іепсііпит т. ехіепьогік гііёногит ресііь Іопкі
Кеііпасиіит тт. регопеогит (ПЬиІагіиті іпГсгіи^
М.схЕепаог сіцгіЕогит Ьгсүій
Уаёіпа іепдіпіз т. ехЕеіъогій Һа11исі5 Іоп^і
М. регопеиз іегііин (т. Гіһиіагіч (егііич)
Тепсііпез т. ехіепзогі^
гһ§ііогит 1оп£І
281-сурот. Сіңі[)лор қынабы.оң жақ табап (сыргқы-латеральды бсткейі)
.48
МҮОЬОС
шұңқырдың: а) жоғарғы латералды қабырғасы
— санның екі басты бұлшықетінен, т. Ысерз
/е/попктұрса, ә) жоғарғымедиалды қабырғасы,
жартылай жарғақты бұлшықетінен, т.
зетітетЫапозизт^ра/рл, б) төменгі медиальды
және латералды қабырғалары, балтыр бұлшы-
қетінің, т. дазігоспетіиз медиалды және лате-
ралды бастарынан тұрады, в) табаны — ортан
жіліктақымдық бетінен, іасіезро/ҮЙеатұрады.
Тақым шұңқырында: қан тамырлар мен нервтер,
лимфатамырлары, олардыңтүйіндері, май қат-
парлары орналасқан. Тақым шұңқыры тәмен
бағытта сирақ-тақым өзекшесіне, сапаііз
сгигороріііеиз, ұласады.
Сирақ-тақым өзекшесі, сапаііз
сгигорорНіеиз, немесе Грубер атты өзекшесі, ол
сирақтың артқы бетінде, сирақтың беткей
бұлшықеттері мен тереңде орналасқан бұлшы-
қетгерінің аралығында бойлай тақым шұңқыры-
нан өкшелік ахилл сіңірінің медиалды қапталы-
на дейінгі аралықта орналасқан.
Сирақ-тақым өзекшесінің алдыңғы қабыр-
ғасы: сирақтың жоғарғы 2/3 бөлігінде артқы
асықты жілік бұлшықетінен, т. ИЫаІізрозіегіог,
төменде алдыңғы қабырғасын бас бармақ баш-
пайын бүгетін ұзын бұлшықеті, т. Нехогһаііисіз
іопдиз құрайды. Артқы қабырғасы сирақтың
камбалатәрізді бұлшықетінентұрады.
Сонымен қатар, бұл өзекшенің үш тесігі:
жоғарғы кіретін, алдыңғы және төменгі шыға-
тынтесігі ажыратылады.
а) жоғарғы немесе кіретін тесігі: алдыңғы
қабырғасы, тақым бұлшықеті, т. роріііеиз-,
артқы қабырғасы камбала бұлшықетінің доға
тәрізді сіңіршесінен тұрады.
ә) бұл өзекшенің төменгі тесігі, сирақтың
төменгі бөлігінде, камбала төрізді бұлшықеттің
ахил сіңіріне ұласқан жерінде орналасқан.
б) алдыңғы тесігі: сирақтың проксимальды
бөліғіндегі сүйек аралық жарғақтың жоғарғы
тесігі болып саналады.
Бұл өзекшенің бойында артқы асықты
жіліктік қан тамырлар мен нервтер орналасқан.
Сонымен қатар, сирақтың төменгі 2/3 бөлігінде
бұлөзекшеден латералды бағытта төменгі асық-
ты жілік шыбығы бұлшықетінің өзекшесі өтеді.
— Асықты жілік шыбығының бұлшықеттік,
төменгі өзекшесінің, сапаііз тизсиіорегопеиз
іпіегіог а) алдыңғы қабырғасы асықты жілік
шыбығының артқы бетінен, ә) артқы қабырға-
сын бас бармақты бүккіш ұзын бұлшықетінен
тұрады. Бұл өзекше арқылы асықты жілік шы-
бығының бұлшықеттік қан тамырлары мен нерв-
тері өтеді.
— Асықты жілік шыбығының жоғарғы
бұлшықет өзекшесі, сапаііз тизсиіорегопеиз
зирегіог, ол сирақ-тақым өзекшесініңөз алдьп
дербестармағы болып саналады. Өзекше, асьп
гы жілік шыбығының латералды бетімен ұзы
асықты жіліктік шыбығы бұлшықетінің, л
регопеиз Іопдиз бұлшықетінің аралығында о?
наласқан. Бұл өзекше арқылы асықты жілі
шыбығы бұлшықетінің беткей нервісі, регопеи
зирегіісіаііз өтеді.
Табан бетінде, табанныңмедиалды, латерал
ды және аралық бұлшықеттерінің аралығындг
табанның медиалдық саласы, зиісиз ріапіагһ
тегііаіізмен табанның латералды саласы, зиісиз
ріапіагіз /а/егаУ/^орналасқан. Бұлсалалар, снрақ
тақым өзекшесінің тікелей жалғасы болып са-
налады. Салалардың бойында табан бұлшықет-
терін қандаядыратын қан тамырлар орналасқ-
ан.
Бұлшықеттердің адам жасына қарай
ерекшеліктері
1. Жаңатуған нәрестелерде дененің бұлшы-
қеттері салыстырмалы түрде қарайтын болсақ,
едәуір жақсы дамыған. Олардың салмағы жал-
пы дене салмағының 20-22% шамасындай. 1-2
жастағы балалардың бұлшықеттер салмағы
16,6% төмендеу келген. 6 жастағы балаларды
олардыңжеделжәне күрделі қозғалыстыңнәти-
жесінде жоғарылай өсіп, 21,7%, одан әрі арта
бастайды. Ересек әйел адамдарда бұлшықеттің
массасы, дененің салмағына қатынасы 36%, ер
адамдарда 33%-ке тең.
2. Жаңа туған нәрестелерде бұлшықеттер
талшықтары іркілдеп орналасқан, бұлшықеттер
талшықтарының диаметрі 4-22 мкм шамасын-
дай.
Бұлшықеттердің кейінгі кезеңдегі дамуы
бұлшықеттердің қызметіне тәуелді болмай бір
қалыпты өседі.
3. Нәресте алғашқы жылдары өте активті
қозғалғандықтан қолмен аяқтыңбұлшықеттері
өте жедел дамиды.
4. 2-4 жас аралығында арқа бұлшықеттері
мен бөксе бұлшықеттерінің өсуі айқын байқа-
лады. Статикалық және қызмет атқаратын
бұлшықеттер 7 жастан бастап 16-жасқа дейін
өте жеделөркендей бастайды.
5. Бұлшықеттер талшықтарының көлденең
кесіндісі 18-20 жастан кейін 20-90 мкм өссе, 60-
70 жаста кері дамып қоймай, жалпы салмағы
едәуіркемиді.
6. Жаңа туған нәрестелерде фасциялық
қабықша өте жұқалау және нәзік келген. Олар-
дың қалыптасуы туғаннан кейінгі айларда ай-
қын байқалады. Фасциялдық қабықшаның
319
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРЛЛЫ ІЛІМ
кейінгі кезеңдегі өркендепөсуі бұлшықеттердің
фупкционалдық қызметіне байланысты.
7. Бастьщ мимикалық бұліпықеттері нәзік,
нашар дамыған. Осы кезеңде маңдай-шүйде
бұлшықегтерінің әдеуір жақсы дамыганы бай-
қалады. Бұлбұлшықеттіңфасциялық қабықша-
сының нәзік, нашар дамуына байланысты, за-
қымдалған жағдайда қанның ұйып жинақталы-
нуына ықпал етеді.
8. Шайнау бұлшықеттеріне келсек, жас
нәрестелерде нашар дамыған. Сүт тістер әсіре-
се азутістер шыға бастаған кезеңде, олардың
жақсыдамып, қалындауы байқалады. Сонымен
қатар, осы кезенде бет сүйектік доғаның үстінде,
самай бұлшықетінің беткей фасциялық қабық-
шасы ментереңде орналасқан қабықшаныңара-
лығында және ұрт бұлшықетінің артында май
қатпарлары байқалады. Май қатпарларының
болуы, жас пәрестенің бет-әлпетінің шырайлы
домалақ тәрізді болып келуіне ықпал етеді.
9. Мойын бұлшықеттері, жас нәрестелерде
нәзік нашар дамыған. Олардың дамып кемеліне
келуі 20-25 жас аралығында айқын байқалады.
Сонымен қатар, мойын бұлшықеттерініңтопо-
графиялық бұрышы жас нәрестелерде, ересек
адамдарға қарағанда жоғары орналасқан.
10. Мойын бұлшықеттерінің фасциялық
қабықшасы, өте нәзік, жұқалау келген. Фасция-
лық қабықшасының өркендеп өсуі 6-7 жас ган
кейін байқалады. Олардың кемеліне келіп, одан
әрі дамуы ер жеткен кезде байқалады.
11. Кеуде бұлшықеттердің аралығынан
ерекше байқалатыны көкет, ол жас нәрестелер
мен балаларда 5 жасқа дейін кеуде қуысында,
қабырғалардың горизонталды бағытта орнала-
суына байланысты жоғары орналасқан.
Көкеттің күмбезі жас нәрестелерде дөңестеу ор-
наласқан. Өкпенің тыныс алу кезінде жазылуы-
на байланысты көкет күмбезінің дөңестігі кеми
түседі. Қарт адамдарда, 60-70 жаста, көкеттің
сіңірлі апоневроздарының ұлғаюына байла-
нысты бұлшықеттеріпің кері дамуы байқала-
ды.
12. Құрсақ бұлшықеттері жас нәрестелерде
нәзік, нашар дамыған. Бұлшықет талшықтары
ересек адамдарға қарағанда ұзындау келеді.
Бұлшықетталшықтары мен фасциялық қабық-
шасыжұқалаужәне жіңішкелеукелген.
Құрсақтыңсыртқы қиғаш бұлшықеті қыс-
қалау келген. Ішкі қиғаш бұлшықеттерге келсек,
бұл бұлшықеттің кіндіктен төменгі бөлігі жоға-
рғы бөлігіне қарағанда жақын дамыған.
13. Құрсақтың тік бұлшықетінің көлденең
сіңіршесі жас нәрестелерде жоғары орналас-
қан. Балаларда олар симметриалдық жағдайда
орналасқан.
14. Шап өзекшесінің беткей тесігі немесе
сақинасының сыртқы пішіні құйғыш тәрізденіп
қыз балаларда жақсы дамыған. Шап өзекшесінің
беткей тесігінің аяқша аралық талшықтары на-
шардамыған.
МҮОЬОСІА
МАЗМҮНЫ
Алгысөз.................................................................. 3
I ТАРАУ
Сүйектер туралы ілім.......................................................5
Адам қаңқасының құрылысы...................................................7
Тұлға сүйектері...........................................................10
Омыртқалар................................................................11
Кеуде қуысының сүйектері..................................................18
Бас қаңқасы...............................................................26
Бет сүйектер..............................................................46
Бассүйектіңтопографиясы............................................... 56
Мұрынқуысы................................................................81
Көз шарасы................................................................83
Самайшұңқыры..............................................................86
Самайастылық шұңқыр........................................................-
Қанат-таңдайшұңқыры........................................................-
Қолдың с үйектері.........................................................67
Иық белдеу сүйектері.......................................................-
Қолдың еркін орналасқан сүйектері.........................................70
Тоқпан жілік...............................................................-
Білексүйектері............................................................72
Қол басының с үйектері....................................................75
Білезік сүйектері.........................................................76
Алақан сүйектері..........................................................81
Аяқ сүйектері.............................................................88
Жамбас белдеу суйектері....................................................-
Жамбас сүйегі..............................................................-
Аяқтың еркін орналасқан сүйектері.........................................99
Ортанжілік.................................................................-
Тізе тобығы................................................................-
Сирақ сүйектері..........................................................103
Аяқ басының сүйектері....................................................106
Тілерсексүйектері..........................................................-
Табан сүйектері..........................................................113
Башпай с үйектері........................................................117
Сүйектің дамуыжәне жасына қарай ерекшеліктері..............................-
II ТАРАУ
Сүйек қосылысы туралы ілім.............................................. 125
Сүйек аралық байланыстардың жіктелуі.....................................127
Тұлға сүйектері мен бас сүйектерінің аралығындағы байланыстар............131
Омыртқадоғасының байланыстары ................................................................................. 132
Кеудеторыныңбуындары.....................................................141
21-258 321
Қолдың буыпдары мен байламдары....................................146
Аяқтың буындары мен байламдары....................................160
III ТАРАУ
Бұліпықеттер туралы ілім......................................... 183
Адамныңқаңқасьшыңбұлпіықеттері....................................185
Арқабұліпықеттерініңфасциялық қабықшасы...........................197
Кеуде бұлшық еттері мен фасциялық қабықшасы.......................198
Диафрагма (көкет).................................................208
Ііптің бұлшықеттері мен фасциялық қабықшасы.......................211
Іштің тікбұлшықетініңқынабы.......................................216
Шап өзекшесі......................................................218
Мойынның бұлшықеттері мен фасңиялық қабықшасы.....................220
Мойын бұлшықеттерініңтопографиясы.................................228
Бастың бұліпықеттері мен фасциялық қабықшалары....................223
Шайнау бұлшықеттері...............................................240
Қолсүйектері белдеуінің бұлшықеттері..............................245
Білектің бұлшықеттері.............................................256
Қолұшыныңбұлшықеттері.............................................265
Қолсұйек белдеуі, қолбұлшықеттерітопографиясы.....................274
Жамбас белдеу бұлшықеттері........................................277
Аяқтың бұлшықеттері...............................................284
Сан бұлшықеттері..................................................284
Сирақтыңбұлшықеттері..............................................293
Аяқ ұшының бұлшықетгері...........................................302
Аяқ бұлшықеттерініңтопографиясы...................................316
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
Тірек-қимыл жүйесі
{сүйектер, буындар, бүлшықеттер)
АТЛАС
1-том
Жалпы редакциясын баскарған
ҚазақстанныңенбексІңірген кайраткері профессор
А. А. Идрисов
Авторлары: Ү. Ж. Жүмабаев, Ә. Б. Әубәкіров, Т. М. Досасв, Т. С. Қосманбетов,, М. 3. Шайдаров
Суретгер Р.Я.Синельннковтың ':Анатомия атласының” I томынан алынды.
Көркемдеуші редакторы Қазанқапов Жеңіс
Компьютерде беттеген Сәрсенбаева Гүлбану
Корректоры Жанар Әлімбетова
Басуға 04.10,06 қол қойылды. Піпгімі 60x84 1/8. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.
Есептік баспатабағы 20,25. Шартты баспа табағы 20,5. Тапсырыс №163. Таралымы 2000 дана.
'Фолиант" баспасы
010000, Астана қаласы, Ш. Айманов көшесі, 87/1.
"Фолиант" баспасыныңбаспаханасында басылды.