АЛШЫНБАЙ РАҚЫШЕВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
ТҮЗЕПЛГЕН ЖӘНЕ ТОЛЫҚТЫРЫЛҒАН
ЕКІНШІ БАСЫЛЫМ
ІІ-КІТАП
АЛМАТЫ, 2004
ББК 28. 86 я 73
Р 12
Рақышев А Р., Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым
Академиясының академигі, медиңина ғылымдарының докторы,
профессор, С.Д. Аспандияров атындағы Қазақ Ұлттық медицина
университетінің қалыпты анатомия кафедрасының құрметті
меңгерушісі
Р 12 Адам анатомиясы. Медициналық жоғарғы оқу орындарына,
сонымен бірге биология пәні оқылатын институт студенттеріне
арналған оқулық, Алматы, 2004, - 432 бет
ІБВ^ 5 - 7404 - 0124 - 0 (2 книга)
Оқулықта тыныс алу және несеи-жыныс жүйелері, тамырлар, яғни
артерия, вена, лимфа жүйелері туралы баяндалады. Нерв жүйесі, оның
орталық және шеткі бөлімдері, сондай-ақ сезім мүшелері жайында кең
мағлұмат беріледі.
р 1909000000 - 061 ол
Р "412(05)04--------035 ’94
ББК 28786 я 73
І8В>і 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книі а)
І8ВХ 5 - 7404 - 0100 - X
© Рақышев А., 2004
Мәңгіге кеткен келмеске,
Асқар таудай әкеме!
Түн үйқысын төрт боліп,
Ақ сүтін берген шешеме!
Байсеркеүлы Рақыш пен
Игібайқызы Зейнепке!
Арнайды үлың еңбегін,
Салгандай қып кесене!
АЛШЫНБАЙ РАҚЫІІІҮЛЫ
ЕКІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ
Ұсынылып отырған кітапта тыныс алу, несеп-жыныс мүшелері, перв
жәпе жүрек-кан тамырлар жүйелері баяндалады.
Біздің бүрында атап көрсеткеніміздей, бұл оқулықтың екінші
басылымын шығарарда да Ресейде шықкан белгілі “Адам апатомиясы”
оқулықтарының ықпалын және ксйбір көрнекті суреттерін пайдаландық
(олар - 9 рет басылған М.Г Привестің “Адам анатомиясы” оқулығы
(кейінгісі 1985 ж) және 1997 жылы 4-рет басылымнан шыққан МР
Сапиннің оқулығы). Әрине, жаксы оқулық жасау бір-екі рет басылыммен
шектелмейді және бұл жұмыстарда бұрын соңды шыққан кітаптардағы
құнды матсриалдарды пайдалану табиғи нәрсе. Мәселен, академик М.Р.
Сапин өз кітабы туралы: “Кітапты жазарда классикалық отандық жәнс
шетелдік оқу құралдарының және ең бсделді монографиялардың матс-
риалдарын пайдаландық” - деп атап көрсетеді (М.Р. Сапин, Адам
анатомиясы, Мәскеу, 1993 ж., 3 бет).
Кітабымыздың 1-басылымының шыққанынан ксйінгі 10 жылдай
уакыт, кітаптағы берілген материалдарды сұрыптап, оңдеп және
ондағы атау-терминдерді тағыда шыңдап бірегейлеуде, орынды
пайдаланылған іспетті. Онымеп қатар еліміздегі мемлекеттік тілге
деген қамқорлық, опы дамытудагы белгілі үкімет тарапынан жасалғап
құжаттар жәпе медицина қауымындағы орынды сын-пікірлер
өздерінің осерін тигізді.
3
Демек. біз адам анатомиясындағы ғылыми атау-термин жасау үрдісі
осы 10 жылдай уақытта аяғынан тік тұрып, ондағы жүмыстар осымен
аякталды дсген пікірдсн аулақпыз. Керісінше. ол жаңа ғана күн тәртібіне
қойылып, одан орі қарай отан сүйгіш сңбекқор жастардың карқынды
күшімен дами бсрмек.
Бүл жөнпідс Ресей Медицина Ғылымдары Академиясының академигі
В.В. Куприяновтың “Орыстьщ анатомиялық терминологиясын күру,
жасау өте қиын жұмыс екен. Оған жүз жылға созылған уақыт кеткеніне
іаңдануға болмайды” деген пікірінің (1981 ж.) біздерге де тікелей қатысы
барын мегзеген жөн болар.
Бүл оқулықтағы анатомиялық атау-терминдер осы жолдың
авторының көпжылдык еибегінін қортындысы латын, орыс және қазақ
тілдеріндегі “Халықаралық анатомия номенклагура”-сымен сәйкестен-
дірілді (Алматы, Асем-Систем, 2003 ж.).
МЕДИЦИНАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР
ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ'
(Кіріслс орныііа)
“Адам анатомиясы” оқулығыпың 1-кітабы 1994 жылы “Білім”
баспасынан жарык көрген сді. Ал сол оқулыктың қолдарыңыздағы 2-
кітабына тынысалу, несеи-жыныс ағзалары, ішкі секреиия бездері, нерв
жүйесі, тамырлар және сезім мүшелері деген тараулар енгізіліп отыр.
Екі кітаптан тұраіын бүл оқулықтыц артықшылықтары мен
кемішліктсрін сарапка салып, пайдаланылғап медициналық терминдерді
қалыпқа түсіру — алдағы келешектің ісі.
Еліміз егемсндік алып, қазақ тілі Мсмлскегтік тіл деңгсйіне көтерілген
қазіргі кезде әр ғылым саласы бойынша контеген сөздіктер, алғашқы
оқулық, оқу құралдары шыга бастады және шыға бермек. Осы орайдағы
киын мәселелсрдің бірі - термин мәселесі. Медицина термиидерін
жасарда оның шығу тарихып жан-жакты зерттей келіп, басқа грек, латын,
түрік және орыс тілдерімен салыстыра отырып, қазақіың өзінің төл
сөздеріне токталган жөн. Мәсслен, осы орыс тіліндсгі медицина
терминдерініц жасала бастағанына екі жүз жылдан аса уакыі отті. Осы
мерзім ішіндс термин мәсслесі оларда голық шешілді деп айту киын.
Медицина ғылымының негізі - аиагомия пәпі бойынша ең алғаш латын
терминдерін орыс атауларына аударып колданушының бірі және
студенттерге тұңғыш лекция оқушы М.И. Шейн (1744) өзінің ресми
түрдс жазган шағымында: “Магап орыс тілінде бір лекция окыганнан
латып тілінде он лекция окығаи әлдекайда жсціл”, - деп жазған екен.
Олай болса. казіргі біздің жағдайда “тсрминдерді тез арада жасап,
оқулықтарды өте сапалы түрде шығару керек” деушілер осы саладагы
жарыққа шыкқан басылымдарды асығыс сынға алудың орнына,
халқының қамып ойлап, бүл үлксн іскс оз үлсстерін қосуға ұмтылғаны
абзал дер едік.
Әрине, медицина саласындағы коіггегсн ұгым-ғылыми атауларын жан-
жақты зсрттеу, оны ана гілімізде атау, яғии іермип жасау оңай жүмыс
емсс. Оган белгілі уақыт жоне үлттық сезімі үлкен. еліне жаны ашып,
1995 жылы жарық корген «Адам анатоммясына» арналған кіріспе орнындағы
соз
5
қажымай-талмай сңбек ететін, сшкімнен қаражат күтіп алаңдамайтын
патриот оқымысты мамандардың ынта-ықыласы қажет.
Кейінгі кездсгі бір ұлағатты іс - жогарыда айтылған мәселелсрді
мсмлексттік тұрғыдан қарап, соған байланысты қүжаттардың
қабылдануы. Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің қаулысы
бойынша (30 маусым, 1994 жыл) Мемлекеттік терминология
комиссиясының қайта құрылып, оның атқаратыи қызметінің анықталуы
- соның дәлелі. Ол комитетке Мемлекеттік тілде ғылым мен техника,
білім мен мәдениет, экопомика мен шаруашылық салаларында
қолданылатын терминдер мен атауларды жүйелеп отыру моселслері
жүктелген.
Тіл комитеті Қазақ терминологиясын реттеуде көптеген
гұжырымдарды ұсыпып, оны қатан басшылыққа алуды міндеттейді. Ол
түжырымдардын ішінде ескерілетін үш шарттылық бар-
Біріншісі - термип жасауда әдеби тілдің ғана мүмкіндіктерімен
шектелмей, жалпы халықтық тіл байлығына назар аудару, достүрлі
шаруашылықпен кәсіпке байланысты ежелден қолданылып кслс жатқан
кәсіби сөздерді кәдеге жарату.
Екіншісі - тұтас түркі тілдерінің терминология жасаудағы
тәжірибелсріне дсн қою. Бұл, біріншіден, халықаралық терминдергс
балама, аударма табу ісін жалпытүркілік деңгейде үйлестіру үшін,
екіншідеп, таяу болашақта жалпытүркілік термин қорын жасау үшін
қажетті іс-шаралардың бірі болып табылады.
Үшіншісі - халықаралық қатынастарда жалпылама қолданылатын
шетелдік терминдерге, осіресе техника, физика, математика, механика
сияқты нақты ғылымдар мен химия, геология, биология металлургия,
медицина сияқты табиғи іылым салаларындағы халықаралық
терминдерге балама немесс аударма табу ісіне парасаттылықпен қарап,
терминдер жасаудың алғашқы кезеңіпде оларды тым асығыс қазақшалай
бермей, кейбір нсгізгі, базалық терминдерді қазақ тіліне икемдеп
қабылдау жағып ескерген жөн болар.
6
ТЫНЫСАЛУ ЖҮЙЕСІ - 8Ү8ТЕМА КЕ8РІКАТОКІЕМ
Тынысалу ағзалары дем алған ауамен бірге окпе арқылы қанға оттегін
жеткізіп, дем шығарған кезде көміркышкыл газын шығару үшін қызмет
етеді. Суда тіршілік ететін жануарларда тынысалу мүшелері кызметін
бірінші ішектің арнаулы тетіктері болып табылатын желбезектер
атқарады. Оның жан-жағында саңылаулар (желбезектер саңылаулары)
түзіледі, олардың жиектерінде біраз қантамыр капиллярлары бар
күлтелер болады. Желбезек саңылаулары арқылы өтетін су желбсзектерді
шайып, соның нәтижесінде оттеп судан алынып, тікелей қанға өтіп, ал
көмірқышқыл газы суға бөлішп шығады. Жануарлар суда тіршілік стуге
көшкеннен кейш су арқылы тыныс алатын мүшелер - желбезектер ауамен
тыныс алатын - өкпеге ауысады. Бұлай ауысу біртіндеп жүреді. Мәселең
қосмекенділер ерте личинка кезінде желбезектермен, ал ересек кезінде
окпемен тыныс алады Құрлықта тіршілік ететін жануарларда жорғалау-
шылардан бастап желбезектер өздерінің маңызып жоғалтып, басқа
мүшелер түзуге жұмсалады да, ал тынысалу қызметін желбезектер сияқты
бірінші ішектен өсіп шығатын өкпе атқара бастайды. Сүтқоректілсрде
тынысалу мүшелері алдыңғы ішскгің вентралды қабырғасынан дамып
бүкіл өмір бойы оиымен байланысын сақтайды. Адамда да сақталатын
тынысалу және асқорыту жолдарының жұткыншақта айқасуы да
осымен түсіндіріледі Тынысалу актісін іске асыру үшін таза ауа
ағынының тынысалу бетіне баруын, яғни айналысын қамтамасыз
ететін гетік қажет. Осымен байланысты, өкпеден басқа тынысалу
жолдары болады, атап айтқанда мұрын қуысы мен жұтқыншақ
(жоғарғы тынысалу жолдары), содан соң көмей, кеңірдек және бронхтар
(томенгі тынысалу жолдары).
Бұл жолдардың ерекшелігі олардың қабырғаларының қатты тіндердеи
(сүйек пен шеміршек) қүралуында, сол себспті қабырғалары босаңсы-
майды да, қысымның оңнан теріске қарай күрт өзгеруіне қарамастан
дем алып, дем шығарғанда ауа еркіи қозғалады.
Ішке жұтылатын ауа мұрып (немесе ауыз) қуысы және жұткыншақ
арқылы көмейге өтеді. Ауыз куысы мен жұтқыншақтың құрылысы
жоғарыда асқорыту жүиесін сипаттағанда баяндалды. Мұрын
қуысының сүйекті арқауы остеология бөлімінде қарастырылды. Бұл
жерде біз тынысалу жолының бірінші бөлігіие - мұрын қуысына
тоқталамыз.
7
М¥РЫН ҚУЫСЫ
Лем алғанда ауа өкпенің жүмсақ тінімен жанасуы үшін шаңнан та-
зарын, жылынып, ылғалдануы қажет. Бұл мұрын қуысында, сагііа.ч пазі,
іскс асады, сонымсн кагар бір бөлігі сүйекті, скінші бөлігі шеміршекті
каңқадан түзілген сыртқы мүрынды, пахих ехіегпи.ч, ажыраіады (1-сурет).
Остеология боліміндс атап өтілгендей, мүрын қуысы мүрын калкасы,
херіит пахі, (артқы жағынан сүйекті. ал алдыңғы жағынан шеміршекті)
аркылы скі симмегриялы жартыларға бөлінген. олар алдыңғы жағынан
сыртқы мұрын арқылы танаулардың, пагез, комсгімен атмосфсра
ауасымеп, ал аріқы жағынан хоандар арқылы жұтқыншакпен қатысады.
Қуыс қабыргалары. қалкасы мен қалкандарының шырышты қабықтары
танаулар аймағында терімен қосылып. ал артқы жағыпда жұтқыншақтың
шырыпіты кабығына жалғасады.
Мұрынның шырышгы қабығы (грекшс гһіпос - мұрын, осыдан ринит
- мұрып қуысы шырышты қабығының кабынуы) жұгатын ауаны өңдейтін
біркатар тетікгермен жабдыкталған.
Біріншіден, кірпікшелі эпителимеп жабылған, оның кірпікшелері тұтас
кілемшс түзіп, оғап шаң-тозаи шогіп қалады. Кірпікшелердің толкынды
жыбырлауы нәтижесінде шөккен шан-тозаң мұрын қуысынан шыға-
рылады. Екіншідеп, шырышты қабықта шырыпі бездері, ріапсһііае пахі.
2	I
I - с у р с г. Сырікы мүрыішыц сүйекгі және
шемірінекп қаңқасы.
1 - сагтііадо аіагі.ч тіпог; 2 - саііііацо аіагіх та]ог;
3 - саПі!а&о па<й Іаіегаіь: 4 - сагпіацо $срп пазі.
орпаласкан, олардың
шығаратын секрет-
тері шаң-тозаңды
орап, оның шыға-
рылуына жағдай жа-
сайды, сондай-ак
ауаны ылғалданды-
рады. Үшіншіден,
шырышты қабык ве-
на тамырларына бай,
олар томснгі қал-
канда жәнс ортаңгы
калқанның төменгі
жисгінде түрлі жағ-
дайларда ісінетін үң-
гірлі дснелерге үқсас
қалың орім түзеді;
олар закымданғанда
мұрыннан қап кетсді.
Бүл түзілістердін мұ-
рын арқылы өтетіп
ауа ағынын жылы-
туда маңызы зор.
Сипатіалган шы-
рышты қабықтың ге-
тіктері ауаны мсха-
8
никалык жағынан өңдейді жоне ортаңғы, төмепгі мүрын қалкандары
мен мұрын жолдары деңгейінде орналасады. Сондықтан - мұрын
куысының бүл болігі тыпысалу бөлігі, ге^іо геарігаіогіа, деп аталады.
Мұрын куысының жоғарғы бөлігінде, жоғарғы қалқан деңгсйінде, иіс
сезу мүшесі түршде, отетін ауаны бақылауға арналған тетік бар,
сондықтап мұрын қуысының жоғаріы бөлігіп иіс сезу аймағы, ге%іо
оі/асіогіа. деп атайды. Бұл жсрде иіс сезу нервінің нервтік үштары - иіс
сезу апализагорының рсцепторын құрайтын иіс сезу жасушалары
жайгасады.
Мұрын жанындаіы койнаулар, хіпих рагапазаіеа, ауаны желдетуге
косыміпа тетік кызметін атқарады, олар да мұрынның шырышты қабы-
ғының тікелей жалғасы болып табылатын шырышты қабығымен астар-
ланған (2, 3-суреттер). Бұл “Остсология” болімінде сипатталған: 1) жо-
ғарғы жақсүйек (гаймор) қойнауы, зіпих тахіііагія, қаңқаланған бас-
сүйектегі кең гаймор куысы тесігі кішкенс саңылаудан басқа жерде шы-
рышты қабыкпен жабылады: 2) маңдай қойнауы, хіпих (гопіаіія', 3) тұ-
тастай ііпих еіһтоісІаІіи-т\ кұрайтын торлы сүйск ұяшықтары, сеіһііае
еіһтоісіаіе^', 4) сынаторгзді қойнау, хіпиз арһепоісіаіех.
Тірі адамның мұрын куысын карағанда (риноскопия) шырышты
кабық қызғылт түсті. Мұрын қалқандары, мұрын жолдары, торлы сүйек
үяшықтары әрі маңдай мен жоғарғы жаксүйск койнаулары коріпеді.
Мүрын калкандары меп мұрып жапындағы қойнаулары шырышты
кабыктын бетін үлғайтады, онымен жанасу жұтагыи ауаның жақсы
өңделеуін қамтамасыз етеді. Сүйектсрден күрылып, гиалипді шемір-
шектермен толыккан (“Остеология” болімін қараңыз) мүрып куысы
ауаның еркін айналуына жағдай жасайды.
2 - с у р е т. Мұрын қуысынын
фронталды жазықтықтағы кесіндісі
1 - сгіма ^аііі; 2 огЬііа; 3 - сопсһа
па$а1І8 $ирегіог: 4 - сопсһа пазаііз
гпегііа: 5 - сопсһа па$а1і$ іпіёгіог;
6 - теаш$ па.чі іпіёгіог: 7 - теаш$ па$і
соттипіз; 8 - тсаШ$ па$і тегііиз;
9 - пгеаш$ па$і ьирегіог.
3 - с у р с т. Мұрын куысының
латералды қабырғасы.
1 - 8Іпіі8 ііопіаһз; 2 - сопсһа па$а1і$
тсёіа; 3 - сопсһа пазаііз зирегіог;
4 - сопсһа па$а!і$ іпҒегіог; 5 - 8Іті8
8рһспоі<1а1І8; 6 - о$гіит рһагуп^еит
НіЬае аигіігіуае.
9
Мұрын шеміршектері мұрын капшығының калдықтары болып табы-
лады және жұптасып мұрынның бүйір қабырғаларын (бүйір шемір-
шектері, сагіііа^іпез пазі Іаіегаіез), мұрын қанаты мен мұрын қалқасы-
ның қозғалмалы бөлігін (сагіііа^іпез аіагез гүицогез еі тіпогез}, сондай-
ақ мұрын қалқасын - оның тақ шеміршегін (сагіііауо зеріі пазі} түзеді.
Мұрынның терімен жабылған сүйсктсрі мсн шсміршектсрі сыртқы мұрын-
ды, пазиз ехіегпиз, құрайды Онда жоғарыда орналасқан мұрын түбірін,
гасііх пазі, гөмен қараған мұрын ұшын, арех пазі, жәнс орта сызықта қосы-
лын алга қараған мұрып арқашығын, сіогзит пазі, түзстін екі бүйірін
ажыратады. Мұрынның бүйір жақтарының жүлгелермсн бөлінген төменгі
бөліктері мұрын қанаттарыи, аіае пазі, түзеді, олардың төменгі жиектері
мұрын қуысына ауа өткізетін танауларды іпектеп тұрады. Адам танауы
жануардікі, соның ішінде приматтардікі сияқты алға қарай емес, төмен
бағытталған. Сондықтан жұтатын ауа ағыны маймылдардағыдай тура
артқа емес, жоғары қарай, иіс сезу аймағына ксліп, жұтқыпшақтың
мұрындық бөлігіне қарай доғатәрізді ұзак жолдан өтеді, ал бұл ауаның
өңделуіне жағдай жасайды. Шығаіын ауа төменгі мұрын жолымен тура
төмен кетеді.
Шығыңқы сыртқы мұрын адамға тән ерекшелік болып табылады,
өйткені ондай мұрын тіпті адамтәрізді маймылдарда да болмайды. Бұл,
сірә, адамның тік жүруіне және шайнау қызмстінің әлсіреп, түсінікті
сөз сөйлеудің пайда болуынан беі қаңқасының түрленіп, өзгеруіне
байланысты болу керек.
Жұтылған ауа хоаидар арқылы жұтқыншақтың мұрындық, одан кейін
ауыздық бөлігінс, одан әрі көмейіе келеді. Ауызбен де тыныс алуға
болады, ауыз қуысыпда ауаны бақылап, өңдейтін тетіктер болмайтын-
дықтан, ауызбсн тыныс алатын адамдар жиі ауырады. Сондықтан
мүрынмен тыныс алуды қадағалау керек.
КӨМЕЙ
Көмей, Іагупх, IV, V жәнс VI мойын омыртқалары деңгейінде дәл
тіласты сүйегі астында, мойынныц алдыңғы жағында орналасып, бұл
жерде сыртқы жабын арқылы айқын білінетін қырат түзеді. Көмей,
артында жатқан жұтқыншақпен, көмей кіреберісі, асіііиз Іагупуіз, деп
аталатын тесік арқылы тікелей қатынасады. Көмейдің жандарынан ірі
мойын қантамырлары өтеді, ал көмей алдыңғы жағынан тіласты сүйегінен
төмен жатқап бұлшықеттермен (тт. Біегпоһуоісіеі, зіетоіһугоісісі,
отоһуоісіеі), мойын шандырымен және қалқанша бездің үлестерінің
жоғарғы бөліктерімен жабылған. Көмей төменде кеңірдекке жалғасады
(4, 5, 6-сурепер)
Адам комеиі - тамаша музыка аспабы сияқты. Көмей арқылы
шығатын ауа дауыс байламдарын тербелтіп, соның нәтижесінде дыбыс
пайда болады. Нерв жүйесі арқылы басқарылатын ауыз қуысы, тіл,
жұткыншақ және көмейдің бұлшықеттері жиырылуы нәтижесінде
10
Жұтқыншақ аймағындағы тынысалу
4 - с у р е т.
(үздіксіз сызық) және асқорыту (үздікті сызық)
жолдары мен олардың қиылысуы (үлгі).
1 - саұйак паві; 2 - раіаінт тоііе; 3 — рагз пакаііз
рһагуп§І5; 4 - рагз огаііз рһагуп^із, 5 - раге Іагуп^еа
рһагуп§І5; 6 - сауііа5 1агуп§І5; 7 - ері^ІоПіз; 8 -
Ііп^иа; 9 - саүііаз опз; 10 — раіаіит сіигшп.
көмсйдегі дауыс
байламының керілуі,
ауа өтетін қуыстың
шамасы мен пішіні
музыка аспапта-
рындағыдай емес,
өзгеріп отырады.
Адам осы арқылы
адамтәрізді маймыл-
дардан өзгешелснеді,
олар ән салып, сөз
сөйлеу үшін қажетті
тыпыс шығарғандағы
ауа ағынын реттеп
отыруға мүлде қабі-
летсіз. Тск гиббон ға-
на азды-көпті музы-
калық дыбыс шыға-
руға қабілетті (“гиб-
бон гаммасы”). Оның
үстіне маймылдарда
тсрі астында созы-
лып, резонатор қыз-
мстін атқаратын “да-
уыс қаптары” күшті
дамығап. Ал адамда
олар рудименттік тү-
зілістер болып табы-
лады (комсй қарын-
шалары). Біртіндеп
күшейген модуля-
циялар арқылы май-
мылдың дамымаған көмейі адам көмейіпе айналып, дамымаған ауыз
мүшелері “біртіндеп жекелеген дыбыс шыгаруды үйренгепшс” (К. Маркс
және Ф. Энгельс. соч., 2 - изд., 20, с. 489) мыңдаған жылдар керек болды.
Көмей өзіндік музыкалық аспап болуымеп қатар қозғалыс аппараты
принципімен құрылған, сондықтан онда шеміршсктер түріндегі қаңқаны,
олардың байламдар мен буындар түріндегі қосылыстарын және
шсміршектерді қозғалтып, сопың нәтижесінде дауыс саңылауы көлсмі
мен дауыс байламдары керілуі дәрежссін өзгертетін бұлшықеттерді
ажыратуға болады (7-сурст).
Көмей шеміршектері. Жүзіктәрізді шемірніек, сасіііа^о
сгісоісіеа, гиалинді, жүзік пішінді, артқы жағынап жалпақ та-
бақшадан, Іатіпа, және алды мен бүйірлерінен доғадан, агсиз,
тұрады. Табақшаның жиегі мен бүйір бетіндс ожаутәрізді және
қалқанша шеміршсктерімеп қосылуға арналган буын алаңшалары
болады (8, 9-суреттер).
11
1
1
6 - с у р е т. Кемей қуысы.
саүііаз Іагуп^із; фронталды
5 - с у р е т. Көмей қуысы. сауііаь 1агуп£І8;
сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
1 - иұиіа раіаііпа; 2 - гасііх Ііпеиае;
3 - ері«ІоПі$; 4 - үеміЬиІит 1агуп§із;
5 -уепіпісиіиз Іагуп£І$; 6 - саұііаз
іпҒга^Іоіііса; 7 - Іат. саггі1а§іпіь сгісокіеае;
8 - ігасһеа; 9 - ехорһа^из; 10 - £І.
іһугоісіеа; 11 - сапііа^іпек ігасһеаіе.ч;
12 - агси$ саНіІа^іпі.ч сгісоігіеае; 13 - сапііа^о
іһугойіеа; 14 - рііса уосаііз; 15 - рііса
уезііЬиІагіз; 16 - іехіиз адірозиз, 17 - 1і<г
іһугоһуоідеит тедіапит; 18 - 08 һуоійеит;
19 - тт. 1іп§иае; 20 - сауііаз рһагуп£І8.
жазықтықтағы кесіндісі.
1 - ері§1оііІ8; 2-08 һуоідеит;
3 - тетЬгапа іһугоһуоідеа;
4 - рііса агуері£Іоіііса; 5 - рііса
үезііЬиІагій; 6 - уепіпісиіиь
1агуп§І8; 7 - рііса ұосаііз; 8 - т.
іһугоагуіепоісіеиз; 9 - сопий
еіазііси^; 10 - сапііадо сгісоідеа;
II - т. сгісоіһугоісіеиз; 12 - т.
сгісоагуіепоіёеих Іаіегаііз; 13 - т.
уосаіі»; 14 - гіта §1оиі<1І8; 15 - т
аіуері^іоіііси»; 16 - іііЬегсиһіт
срі^іоііісит.
Қалканша шеміршек, сагіііа^о іһугоісіеа көмей шеміршектерінің
ең ірісі, гиалинді, алдына карай бұрыні жасай түтасатын екі табақшадан,
атіпае, тұрады. Бала мен әйелдсрде бұл табакшалар доңгелектене қосы-
лады, сондықтан оларда срссек еркектердегі сияқты бүрышты шодыр
болмайды. Жоғарғы жиеііндс ортаңғы сызық бойында тілік - іпсіаига
іһугоісіас хирегіог. болады. Әр табақшаның калыпдаған артқы жисгі, ұзын
жоғарғы мүйізге, согпи хирегіих. және қысқа төменгі мүйізге, согпи
іп/егіш, созылады; соңғы мүйіздің ұшыпда іш жағынан жүзіктәрізді
12
7 - с у р е т. Комейдің әртүрлі қызметпк жағдайы
кезіндегі дауыс байламының орналасуы: дауыс
саңылауы жабық (I), ашық (II) және күрт кеңейген (III).
А - ларингоскопиялық көрінісі: 1 - ері^іоііі?»;
2 - шЬегсиІит ері§1оііісит; 3 - рііса үосаііз;
4 -іиЬегсиһіт сотісиіашт; 5 - іиЬегсиІит сипеіҒоппс;
6 - рііса ұе8ііЬиІагІ8; Б - дауыс саңылауы және
ожаутәрізді шеміршектсрдің, дауыс байламдарының
бір-біріне қатысіы орналасуы (үлгі): 1 - Іат. сіехіға
(саггііадо іһугоісіеа): 2 - 1і§. уосаіе; 3 - сагіі!а§о
агуіепоібеа; 4 - т. сгісоагуіепоібеиз розіегіик;
5 - т. сгісоагуіепокісиз Іаіегаііз; 6 - т. агуіепоісіеиз
ігап8Үег$и§; 7 - т. іһугоагуіепоісіеиз.
шеміршскпен
буындасуға ар-
налған алаң жата-
ды. Қалқанша ше-
міршектің әр та-
б а қ ш а с ы п ы ң
сыртқы бетіпде
қиғаш сызық, П-
пеа оЫідиа, (ш.
Біегпоіһугоідсиз
пен т. іһуго-
һуоісіеиз бекитіп
жср) байқалады.
Ожаутәрізді
шеміршектердің,
сагііІа%іпе$ агу-
сепоісіеа, дауыс
байламдары мен
бұлшықеттеріне
тікелей қатысы
бар Олардың не-
гіздері. Ьазі$, 1а-
тіпа сгісоісіеа-нын
жоғарғы жиегінде
орналасқан, ал үш-
тары, арех, жо-
ғары қараған пи-
рамидаларға ұқ-
сайды. Алдынғы
бүйір беті барып-
ша кен. Нсгізінде
екі өсінді жатады:
1) алдыңғы өсінді
(серпімді шемір-
шектен) дыбыс сі-
ңірлері бекитін
орын болғандық-
тан ргосеззиз го-
саііх (дауыстық)
деп аталады; 2) ла-
тералды бұлшық-
егтік осінді, рго-
сезхиз тизсиіагіз,
(гиалинді ше-
міршектен) оған
бұлшықегтср бе-
киді.
13
8 - с у р е т. Көмейдің
шеміршектсрі мен байламдары;
бүйірінен қарағандағы корінісі.
Қалқанша шеміршек үздіксіз
сызықпен корсетілген.
1 - саггііа^о Ігііісеа; 2 - Іі^. іһугоһуоі-
сіеигл Іаіегаіе; 3 - согтш зирегіиз; 4 -
сагіііаёо согпісиіаіа; 5 - саггііаёо
агуіепоідеа; 6 - ргосеззиз тихсиіагіз; 7
- ргосезшз үосаііз; 8 - соти іпҒегіиз; 9
- сагіііаёо сгісоісіеа; 10 - 1і§. сгісоіһу-
гоісіеит; 11 - соти еіайііси»; 12 - 1І£.
уосаіе; 13 - ІІ£. Іһугоері§1оПісит; 14 -
реііоіиз еріё1огіі<1і$; 15 - 1І£. іһугоһуоі-
<1еит тесііапит; 16 - оз һуоідеит.
Комей қакпашығы, еріуІоіШ
5. сагіііа^о ері%ІоНіса ас1іШ8 Іа-
гупёіз алдында және тікелей тіл
негізінсн артқа қарай орналасқан
жапырақ пішінді серпінді шемір-
шек тінді табақша. Ол төмен қарай
тарылып, көмей қақпашығының
сабақшасын, реііоіиз еріуіоііиііз,
түзеді. Қарама-қарсы кеңдеу шеті
жоғары қарайды. Көмей жаққа
қараған дөңесті-ойысты дорсалды беті, өн бойына шырышты қабықпен
жабылған; төменгі дөңес бөлігі көмей қуысына қарай шығып тұрады
және ІиЬегсиІІит ері^іоііісит деп аталады. Тіл жаққа қараған алдыңғы
немесе вентралды беті, тек жоғарғы бөлігінде ғана байламдар бекуден
бос болады.
Көмей байламдары. Көмей тіласты сүйегі мен қалқанша шеміршек
арасында керілген тетһгапа іһугоһуоісіае көмегімеп тіласты сүйегіпе
ілініп түрған сияқты, соңғы тетЬгапа Іһугоһуоісіеа тақ байламнан, Іір.
іһугоһуоісіеит тесііапит және тіласты сүйегінің үлкен мүйіздері мен
қалқанша шеміршектің жоғарғы мүйіздері арасында керілген жүп
байламдардан, іһугоһуоісіеа Іаіегаііа, тұрады, олардың ішінде
кішкентай дәнтәргзді шеміршек, сагіііа^о ігііісеа орналасады. Тіласты
сүйсгімеп көмей қакпашығы да байланысқан, ол онымен П%.
һуоері^іоііісит байламымен және қалқанша шеміршекпен /іу.
іһугоері%1оііісит арқылы қосылады.
Жүзіктәрізді шеміршек доғасы мен қалқанша шеміршек жисгі
арасында ортаңғы сызық бойымен ссрпімді талшықтардан түратын берік
байлам - Іі%. сгісоіһугоісіеит созылып жатады. Бүл байламның латералды
талшықтары жүзіктәрізді шемірпіектің жоғарғы жисгінен басталып,
медиалды бұрылып, аргқы жағында сагіііа^о агуіһепоісіеа-меіл қосылады;
бұл будалар 1і§. сгісоіһугоі<1еит-мен бірге жоғары қарай жіңішкеретін
14
1
9 - с у р с т. Көмейдің шеміршектері, буындары және байламдары
А - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - 08 һуоібеит; 2 - саПі!а§о Ігііісеа; 3 - соти
$ирегіи8 (сапііа^о іһугоідеа); 4 - іат. зіпізіга (сагіі1а§о іһугоідеа); 5 - соти
іпҒегіих (сайі!а§о іһугоісіеа); 6 - агсш саПі1а§іпІ8 сгісоібеае; 7 - сагіі1а§іпе8
ігасһеаіск; 8 - 1і§§. апиіагіа; 9 - ап. сгііоіһугоібеа; 10 - 1і§. сгисоіһугоідеит;
11 - іпсізига іһугоігіеа зирсгіог; 12 - тетЬгапа іһугоһуоібеа; 13 - 1і§.
іһугоһуоідеит тесііапит; 14 - 1і§. іһугоһуоідеит Іаіегаіе; Б - артынан
қарағандағы корінісі: 1 - ері^іоһіз; 2 - соти та)и8 (о§ һуоідеит); 3 - саПі1а§о
сгііісеа; 4 - соти зирегш^ (сапііадо іһугоісіеа); 5 - Іат. сіехіга (саПіІа^о іһугоісіеа);
6 - саПіІадо агуіепоісіеа; 7 - ап. сгісоагуіепоісіеа сіехіга; 8 - аП. сгісоіһугоісіеа
сіехіга; 9 - сапііа^іпез ігасһеаіез; 10 - рагіез тетЬгапасеиз (ігасһеа); 11 - Іат.
саПіІа§ті8 спсоісіеае; 12 - аП сгісоіһугоісіеа 8ІпІ8іга; 13 - соти іпҒегіиз (сапііа^о
іһугоісіеа); 14 - ап сгісоагуіепоісіеа 8ІпІ8іга; 15 - ргосе$8и8 тизсиіагіз (санііа^о
агуіспоісіеа); 16 - ргосе88и8 уосаіів (саНіІаёо агуіепоісіеа); 17 - 1і§.
іһугоері§1оііісит; 18 - саНі1а§о сотисиіаіа; 19 - 1І£. іһугоһуоісісит Іаіегаіе;
20 - тетЬгапа іһугоісіса.
сопиа еіазіісиз түзеді. Оның жоғарғы бос жиегі дауыс байламы болып
табылады. Дауыс байламы, ІІ£. госаіе, алдыңғы жағынан калканша
шеміршек бүрышына, артында ожаутәрізді шеміршектің ргосе8$и8
үосаІІ8-іне бекиді. Байлам бір - біріне параллелді сарғыш түсті серпімді
талшықтардан тұрады. Балалар мен жасоспірімдерде, ересектерде жоға-
лып кететін айқасатын серпімді талшықтар да болады. Дауыс байламының
мсдиалды жиегі үшкір әрі бос, байлам латсралды жәнс төмен қарай
тікслей сопи8 еІа8ііси8-қа ауысады.
Дауыс байламынан жоғары және оған параллелді, жүп кіребсріс бай-
ламы, һ§. үеыіһиіаге, жатады. Ол томсннен көмей кіреберісін шектей-
15
тіндіктен осылай аталған. Көмсй шеміршектері арасында байламдардап
басқа қалқанша және ожаугәрізді шеміршекгердің жүзіктәрізді
шеміршекке жанасатыи жеріндс буыпдасулар жатады.
1. Қалқанша шеміршектің төмснгі мүйіздері мен жүзіктәрізді
шеміршек арасында көлденсң айналу білігі бар үйлесімді буын, агі.
сгісоіһугоШеа, түзіледі. Бүл буында қалқапша шеміршек алға және артқа
қарай қозғалып, ожаутәрізді шеміршектеп алыстап, не оған жақыпдайды,
сол себепті олардың арасында орналасқан дауыс баиламы, Іі^атепШт
уосаіе, бірде керіліп (калқанша шеміршек алдыға карай еңкейгендс),
бірде босаңсиды.
В
10 - с у р е т. Көмей бұлшықеттері, тт.
1агуп£І8.
А — артынан қарағандағы көрінісі (қалқанша
шеміршек табақшасының бөлігі
ығыстырылған):
1 - т агуерІ£ІоШси8; 2 - т. агуіспокісиз
оЫіциив; 3 - т. агуіепоісісиз ігапзуегзиз;
4 - т. сгісоіһугоісіеиз; 5 - ап. сгісоіһугоісіеа
(буындық беті): 6 - т. сгісоагуіепоісіеиз
ройіегіог. Б - алдыңғы-бүйір қабырғасынан
қарағандағы көрінісі:
1 - тетЬгапа іһугоһуоісіеа; 2 - т. сгісоіһугоі-
сіеи» (раге гесіа с( раг$ оЫідиа); 3 - 1І£.
сгісоіһугоісісит: 4 - сагіііа§о іһугоісіеа; 5-08
һуоісісит. В - бүйірінен қарағандағы көрінісі
(қалқанша шеміршек габақшасы алынған);
1 - т. іһугоері^іоііісив; 2 - т. іһугоагуіспоісіси»;
3	- т. сгісоагуіепоісісиз іаіегаііх;
4	- т. сгісоагуіепоісіеиз рокіегіог;
5	- т. сгісоіһугоісісиз.
16
2.	Әрбір ожаутәрізді шеміршек пегізі мен жүзіктәрізді шеміршек
арасында вертикалды біліктік, жүп агіі. сгісоагуіепоісіеа жатады, аталған
білік бойыпда ожаутәрізді шеміршск айналады.
Бұл жердс сырғымалы қозғалыстар - ожауторізді шеміршектердің
бір-бірімен жақындасуы жәпе бір-бірінен алыстауы мү.мкін.
Комей бүлшықеттері (10-сурет) кемсй шеміршектеріп қозғалысқа
келтіріп, опыц қуысы мсн дауыс байламдары арқылы шектелген дауыс
саңылауы епіп, сондай-ақ дауыс байламдары кернеуін озгертеді.
Сондықтан олар кызметі жағынап мыпадай топтарға болінеді: 1) та-
рылтқыштар (копстрикторлар); 2) кецейткіштер (дилятаторлар); 3) дауыс
байламдарының кернеуін өзгсртстін бүлшықсттср. Ксйбір бүлшыкеттсрді
аралас типті болғапдықтап ана топка да мыпа топка да жатқызуға болады.
Олардың барлығы да көлденең жолакты сркіп бүлшыкет тінінсн күралған.
Бірінші топ бүлшықеттеріне жататыпдар:
Латералды жүзіктәрізді бүлшықет, т. сгісоагуіепоісіеи.ч Іаіегаіі.ч,
жүзіктәрізді шеміршектіц догасыпап басталып, жоғары жәнс кейіп қарай
отіп, ожаутәрізді шеміршектің росе^хпх тиксиіагія-іне бекиді. Ргосе$-
8118-ті алға және төмен тартады, сопың салдарынан ргосеяхия үосаііз
медиалды бүрылып, дауыс байламдары жақындасып, олардың арасын-
дағы саңылау тарылады (бүл кезде дауыс байламдары біршама керіледі).
Қалканша комей бүлшықеті, т. іһугоагуіепоісіеи.ч - шаршы пішінлі
бүлшықет. Қалқанша шеміршек табақшаларыныц ішкі бетінен басталып,
ожаутәрізді шеміршектің ргосез^из ти$си1агі$-іііе бекиді. Ана немесе
мына жақтағы бұлшықеттер жиырылганда дауыс байламдарынан іле-
шала жоғарылап көмей қуысы бөлігі, ге^іо $ирга&Іоіііса. тарылады да.
ал сол кезде ргосеззиз уосаііз вентралды бағытта тартылып, сонын
салдарынан дауыс байламдары біршама босаңсиды.
Көлденең ожаутәрізді бүлшықет, т. агуіепоісіеи^ (гаих\'ег.чи.ч - тақ
бүлшыкет, ожаутәрізді шеміршектердін лорсалды ойыс беттерінде
жагады. Жиырылған кезде ожаутәрізді шеміршектерді жақындастырып.
дауыс саңылауының артқы бөлігін тарылтады.
Қигаш ожаутәрізді бүлшықет, тт. агуіепоісіеі оЫіциі - тікелей т.
Ігап8Уег$іі8 аргында жагагын және сүйір бұрыш жасай бір-бірімен
айқасатын жұп бұлшықеттер будасы. Қиғаш бұлшықеттің жалғасы
рстінде ожаутәрізді шеміршсктін шетінен жаңа бұлшықет будалары
басталады, олар көмей қақпашығыпың жисгіне бекіп, т. агуері&1о((іси<;
түзеді. Мт. агуіепоісіеі оЫіциі мен агуері^Іоііісі бір мсзгілде жиырылып.
көмей кіребсрісі мен оның алдын тарылтады. Сондай-ақ т. агуерІ£Іоіііси8
көмей қақпашығын артқа қарай тартып. кірісін жабады.
Кеңейткіштер тобына жататындар: Артқы жүзікожау тәрізді
бүлшықет, т. сгісоагуіепоісіеи.ч роаіегіог, оймақтәрізді шеміршек
табақшасынын дорсалды бетінде жатады және ргосеззпз тпзсиіагіз-ке
бекиді. Жиырылған кездс ргосезішз ти8сиІагІ8-ті артқа жәнс медиалды
жаққа қарай гартады да, соның әсерінсн ргосе^іій ^осаіһ латсралды
жаққа қарай бұрылып, дауыс саңылауы кеңейсді.
Қалқанша - комей қақпаіныгы бүлшықеті, т. (һугоері^іоіііси.ч,
Ііп. 1һугоеріі»1оііісит-нің бүйір жағында жатады. Қалқанша шеміршектің
2 - N05
17
табақшасының шікі бетінен басталып, комей қақпағы жиегіне бекіп,
оның бір бөлігі рііса агуерІ£ІоШса-ға ауысады. Көмей кірісі мен
кіреберісін кеңейтеді.
Дауыс байламдарының кернеуін өзгертетін бүлшықеттерге жата-
тындар: Жүзікқалқанша бүлшықеті, т. сгісоіһугоісіеиз. жүзіктәрізді
шеміршек доғасынан басталып, калканша табақшасы мен оның төменгі
мүйізіне бекиді М спсоГһугокіеиз дауыс байзамдарын кереді, өйткені
қалқанша шеміршекті алға тартады, соның нәтижесінде қалқанша
шеміршек пен ожаутәрізді шеміршектің ргосевзи^ еосаһз-і арасы
алшақтайды.
Дауыс бүлшықеті, т. \>осаІі$ рііса ұосаіік кабатында ІІ£. уосаіе-ге
тығыз жапаса жатады Оның талшықтары т ІһугоагуІепоібеи8
талшықтарымен қосылып кетеді Қалқанша шеміршек бүрышыныц
төменгі болігінен басталып, артка өтіп, ргосекзиз үосаһз-тін латералды
бетше бекиді. Жиырылған кезде ргосе88П8 уосаһз-ті алға тартып, соның
әсерінен дауыс байламдары босаңсиды.
Дауыс байламдарын басқаратын бұлшықеттердің ішінде т ^осаііз
пен т 1һугоагуіепоібеи8 оларды босаңсытады, ал т спсоіһугоідеич
кереді, соның өзінде олардың барлығы біркелкі, бірақ әр түрлі көмеи
первтерімен нервтендіріледі; босаңсытушылар - төменгі көмеи
нервтерімен, ал керушілер - жогаргы көмей нервтерімен нервтенеді.
Көмей қуысы. са\'ііа\ Іаіуп§і$, көмей. кірісі асһіи$ Іагупуі$, арқылы
ашылады. Комей кірісі, алдынан көмей қакпағының бос жиегімен,
артынан шырышты қабық қатпарларымен - рһсае іпіегагуіепоісіеа, бірге
ожаутәрізді шеміршектер үштарымен, бүиірлерінен көмеи қақпашығы
мен ожаутәрізді шеміршектер арасында керілген шырышты қабык
қатпарларымен ріісае агуері§1оііісае, шектелген. Соңғылардың
бүйірлерінде жұтқыншақ қабырғасының алмүрттәрізді қалга, гесе$$и$
рігі/оппе$, орналасады
Көмей қуысы пішіні жағынан қүм сағатына ұқсайды - оргаңғы бөлігі
қысыңқы, жоғары және төмен қарай кеңейген. Көмей қуысының жогаргы
кеңейген бөлімі көмей кіреберісі, уе$НЪиІит Іагуп§і$, деп аталады.
Кіреберіс көмейге кірісінен қуыстың бүйір қабырғасында орналасқан
рііса х’е$ііһиІагі$ дсп аталатын шырышты қабықтың жұп қатпарыпа дейпі
созылады; соңғының қабатында Іі§. \>е$ііһиІаге жайғасады Кіреберістің
қабырғаларын: алдынан көмей қақпашығының дорсалды беті; артынан
ожаутәрізді шеміршектердіц жогаргы болікзері және рііса шіег-
агуіепокіеа, бүйірінен рііса үезііЬиІагів-тен рііса агуері§1опіса-ға дейін
созылып, тетЪгапа /іһгоеІа$ііса Іагуп%і$ деп аталатын жұп эластикалы
жарғақ түзеді
Комей қуысыпың ортаңғы тарылған бөлімі - меншікті дауыс ап-
параты, §1оііі$, өте күрделі қүрылған. Ол жоғарғы және төменгі бөлім-
дерден көмейдің бүйір кабырғаларында орналасқан екі жұп шырышты
қабық қатпарымен бөлінген. Жоғарғы қатпар - бұл айтылып өткеп жұп -
рііса \>е$1іһи1ап$. Қатпарлардың бос жиектері кіреберістің тақ, едоуір
кең саңылауын, гіта ^еаііЬиІі, шектейді. Төменгі қатпар, дауыс қатпары,
рііса х>оса1і$, қуысқа жоғарғы қатпарға қарағанда кіріңкіреп тұрады және
18
онда дауыс байламы, һ§. чосаіе, және дауыс бүлшыкеттері, т. уосаііз.
болады. Рііса үекііЬиІагія пен уосаііз арасындағы ойыс көмей қарыншасы,
уепігісиіих Іагуп%із, дсп аталады.
Екі рһса үоса1е8 арасыпда сагитталды орналаскан дауыс саңылауы,
гіта ^іоііісһз, түзілсді. Бүл саңылау - көмей қуысынын ең тар бөлігі.
Онда байламдар арасында орналасқан, жарғақаралық бөлік, рагз
іпіегтетһгапасеа, дсп аталатын алдыңғы үлкен бөлімді және ожаутәрізді
шеміршектердің дауыс өсінділері, ргосеьзиз уосаііз, арасында орна-
ласқан артқы, кіші шеміршекаралық бөлікті, рагз іп(егсагііІа%іпеа,
ажыратады. Көмейдің томенгі кеңейген дауысасты бөлімі, сауііаз
іп/га£Іо(ііса, біртіндеп төмен карай тарылып, кеңірдекке айналады.
Тірі адамда ларингоскопия кезінде (көмейді көмей айнасымен қарау)
дауыс саңылауынын пішінін және оның өзгерістерін көруге болады.
Фонаңия (дыбыс түзу) кезінде рагз іпІегтетЬгапасеа тар саңылаутәрізді,
рагх іпіегсаітПа£Іпса кішкене үшбүрыш нішніді болып келеді; тыныш
тыныс алғап ксзде раг§ шІегтетЬгапасеа кеңейіп, бүкіл дауыс саңылауы
негізі ожаутәрізді шеміршектер арасында орпаласқан үшбүрыш иішініие
ие болады. Көмейдің шырышіы қабыі ы тегіс жоне біртегіс қызғылт түсті
болып келеді. Ол дауыс байламдары аймагында қызғылт түсті, 1І£.
уезІіЬиІаге аймағында - кызғылдау түсті.
Көмейдің дауыс байламдарынан жоғарыда шырышты қабык тым
сезімтал, бұган богде бір нәрсе түссе қатты жөтелу, түшкіру түрінде
реакция байқалады.
Дауыс түзілу дем шығарғанда іске асады. Олардың себебі дауыс
байламдарының тербелісінен болады, олар ауа ағыны әсерімен пассивті
тербелмейді. Дыбыс дауыс байламдарының мидағы орталықтарынан ке-
летін ыріақты импульстердің әсерімен белсенді жиырылатын тт. ұо-
саісз-пен тығыз өзара әсерлесуінен пайда болады. Дауыс байламдары
тудырагын дыбыста негізгі үннен басқа бірқатар қосымша үндер болады.
Дегенмен бұл “'байламдық” дыбыс әлі де мүлдем тірі адам дауысына үқ-
самайды, дауыс адамға тәп тембрді (әуенді) резонаторлар жүйесі арқылы
алады. Табиғат өте үнсмді құрылысшы болі андықтан, резонаторлар рөлін
тынысалу жолының дауыс байламдарын қоршайтын түрлі ауа қуыстары
атқарады. Ең басты резонаторлар - жұтқыншақ пен ауыз қуысы.
КЕҢІРДЕК
Кеңірдек, ігасһеа (грекше, ігасһиз - бұдырлы) көмейдің жалғасы
ретінде VI мойын омыртқаның төменгі жиегі деңгейінде басталып, V
кеуде омыртқасының жогарғы деңісйінде аяқталып, сол жсрде екі - оң
және сол жақ бронхыға бөлінсді. Кеңірдектің бөлінетін жері кеңірдек
айырыгы, Ы/игсаііо ігасһеае дсп аталады. Кенірдектің ұзындығы 9-11
см, орташа көлденең диамстрі 15 - 18 см (11-сурст).
Кецірдектің топоі рафиясы Мойындык бөлімі жоғары жағынан
қалқанша безбен қамтылып, артқы жағынан оңешке жанасады, ал бүйір
19
II - с у р е т. Кеңірдск. басты бронхіар мен оң (А) жәнс сол (Б) өкпелср;
алдынан қарағандагы көрінісі.
I - ігасһса; 2, 13 - арех риітопі!»; 3 - ІоЬиз яирегіог; 4, 10 - іізяига оЫіциа;
5 - 1оЬи$ іпГегіог; 6 - іпсыіга саггііаса; 7 - Ьгопеһі рппсіраіез; 8 - ІоЬиз тегііи^
(риітопі* гісхігі); 9 - ІоЬи$ іпГегіог; II - Гжміга һогу/опіаііх; 12 - ІоЬи$ $ирегіог.
жактарында жалпы үйқы артериялары ориаласады. Қалқанша без
қыліасынан басқа кенірдекті алдыңғы жагынан тт. кІетоһуоісІеи$ пен
аіетоіһугоісіеия жабады, бүл бұлшықеттердің ішкі жиекгері ажырасатын
ортаңгы сызыкты ғана жаппайды. Аталган бүлпіыкеттсрдің оларды
жабатын шапдырларымсн қоса артқы беттері мен кеңірдектің алдынғы
беп арасыпдагы кеңістікгі, храііит ргеігасһеаіе, борпылдақ шелмай мсн
қалканша без қантамырлары (а. Іһугоідеа іта және всналық өрім)
толтырады. Кеңірдектің кеуделік бөлімін алдынан төстің түтқасы, айырша
безі, тамырлар жауып түрады. Ксңірдсктш өңеш алдында орналасуы оның
алдыңғы ішектің вентрапды қабырғасынан дамуына байланысты.
Кенірдектің күрылысы. Кеңірдск қабырғасы фиброзды, сақиналы
байламдармсн, П^. аппиіагіа, қосылган 16-20 толык смес шеміршекті
сақиналардан, сагіііа^іпе^ ігасһеаіех, түрады; орбір сақшіа шеңбердің
2/3 ботігін ғапа алып жатады. Кеңірдектің артқы жарғақты қабырғасы,
рагіеа тетЬгапасеиа, жалнайған және онда көлденеи және бойлық,
гыныс алғанда, жотслгеидс жәнс т. б. жағдайларда кеңірдектің бслсенді
қозғалысын қамтамасыз ететін бірыңғай салалы бүлшықет тіні будалары
болады. Көмей мен кеңірдектің іпырышты қабығы кірпікшелі эпителимен
(дауыс байламдары мен комей қақпашыгының бөлігін коспаганда)
жабылі ан және лимфа тіні мен шырышты бездергс бай.
20
БРОНХТЛР
Оң және сол басты бронхтар (Ьгопсһи$, грекше - тынысалу түтігі).
һғопсһі ргіпсіраіеа ііехіег еі хіпіяіег. ЬіҒигсаііо Ігасһеае түрған жерден
тік бұрыш жасай шыгып, сәйксс өкпенің кақпаларыпа келеді. Оң жақ
бронх сол жақ бронхтан кең, өйткені он өкпенің көлемі сол өкиепің
көлемінен үлкен. Сонымен катар сол жақ бронх оң жақ бронхқа
қарағанда екі есе үзын. оң жақ бронхта 6-8. ал сол жақ бронхта 9-12
шеміршскті сақипа болады. Оң жақ бронх сол жак бронхқа қарағанда
гік орналасқан. сөйтіп, кеңірдектің жалғасы сияқты болады. Оң жақ бронх
арқылы аргтан алга қарай доға іәрізденіп V. сауа $ирегіог-ға қарай
бағыггала, ұепа аху§оя өтеді, сол жақ бронхтың үстінде қолқа доғасы
жатады. Бронхгардың шырыішы қабығының құрылысы кеңірдекгің
шырыінты кабығының қүрылысымен бірдей (12-сурег).
Тірі адамда бронхоскоиия ксзінде (яғни көмей мен кеңірдек арқылы
бронхоскопты енгізіп, ксңірдек псн бронхтарды қарағанда) шырышгы
қабық сұргылт түсті, шеміршекті сақипазар жақсы көріпсді. Кеңірдектіи
бронхтарға боліпетіп жеріндегі шыгып тұратып қыр, сагіпа қалыпты
12-сурет. А: 1- кеңірдск; 2 - басты бронхтар; 3 - үлестік бронхтар;
4 - сегментіік бронхтар, 5 - үлесше; 6 ацинус; 7 - оң өкпенің томенгі үлесі;
8 - сегмент. Б: 1 - басты бронхтар; 2, 3, 4 - үлестік жопе сегмснттік бронхтар;
5-154 сегмснтгік бронхтың тармақтары. үлесшелік бронх және оның
тармақталуы; 16 соңгы бронхша; 17 - 19 - тыныс броихшалары
(3-ретті тармақталу); 20 - 22 - копіршіктср жоідары (3-рстті тармақталу);
23 - кепіршікіер қаншалары.
21
жағдайда ортаңғы сызык бойында орналасып тыныс алғанда еркін
ығысып тұруы тиіс.
ӨКПЕ
Өкпе, риітопез (грекше - рпеитоп, осыдан өкпеніц қабынуы -
пневмония), кеуде қуысында, сауііаз Іһогасіа, жүрек пен үлкен
тамырлардың жанында, омыртқа бағанасының алдыңғы бетінен, кеуде
қабырғасының артқы бетіне дейін созылатын көкірекаралықпен,
тесііахііпит, бір-бірінен бөлінген өкпе қабында орналасады. Оң өкпе
сол өкпеге қарағанда көлемді (шамамеи 10%), әрі біршама қысқа және
кең Бұл біріншіден, көкеттің оң күмбезінің сол күмбезінен жоғары
тұруына (бауырдың көлемді оң үлесінің әсерінен), екіншіден, жүрек
солға ығысыңқырап орналасып, сол окпенің енін азайтуына байланысты.
Әрбір өкпе, риіто, бұрыс конус иішінді, оның төмен қарағап негізі,
Ьа$і$ риітопіз және дөңгелекгенген ұшы, арех риітопіз, деп аталады
От алдыңғы жағында I қабырғадан 3 - 4 см жоғары пемесе бүғанадан 2 -
3 см жоғары тұрады, артқы жағында VI] мойын омыртқасы деңгейіпе
жетеді. Өкпенің ұшында осы жерден отетін бұғанаасты аргериясы
қысымынан пайда болатын кішкене жүлге, зиісих хиЬсІагіиз, байқалады.
Өкпенің үш бетін ажыратады: томенгі беті, /асіех сііарһга^піаііса,
жанасып жататып кокетіің жоғаргы бетінің дөңестігіне сәйкес ойыс
келеді, кең қабырғалық беті, /асіех сохіаііз, араларыида жатқан
қабыргааралық бұлшыкеттермен қоса кеуде қуысы қабырғасы құрамына
енетін қабырғалардың ойысына сәйкес дөңес келеді, медиалды беті, /асіеа
тесііаііз, ойыс, көп жерінде жүрекқаптың бедерін сақтайды Ол
көкірекаралыққа жапасатын алдыңғы бөлікке, раю тесііазііпаііх, және
омыртқа бағанасына жанасатын артқы болікке, рага ^екіеЪгаІіз, бөлінеді.
Беттер жиектермен бөлінген негіздің томенгі үшкір жиегі, таг&о іп/егіог,
ал іасіез тедіаііз пен сохіаііз-ті бір-бірінен бөлетін жиегі, тагрр стіегіог.
деп аталады. Орбір өкпснің медиалды бетінде оның ортасынан жоғары
және артқа қарай өкпе қақпасы, һііит риітопіх, орналасады. Ол арқылы
бронхтар мен өкне артериясы (сондай-ак нервтер) өкпеге енеді, ал екі
өкпе венасы жәнс лимфа тамырлары өкпеден шығады, бар іығы қосылып
өкпе түбірін, гасііх риітопіз, қүрайды. Өкпс түбірінде бронх дорсалды
орналасады, өкпе артериясының орналасу қалпы оң және сол жақтарда
бірдеи емес. Оң өкпе түбірінде а. риітопаіія бронхтан төмен, ал сол
жағында бронхты қиып өтиі, одап жоіары жатады. Өкпе всналары екі
жағында да өкпе түбіріндеп окпе артериясы мен бропхтан төмен
орналасқан. Артқы жағында, өкпенің қабырғалық жоне медиалды
беттерінің бір-бірінс ауысатын жерінде үшкір жиек түзілмейді, әрбір
өкпенің дөнгелектелген бөлігі бүл жсрде кеуде қуысында омыріқа
бағанасының жанында (зиісі риітопаіе») орналасады.
Әрбір өкпе саңылаулар, /і$$игае іпіегІоЪагез, арқылы үлестерге, ІоЫ,
бөлінеді.
22
Екі өкпеде де болатын бір қиғаш сацылау, /ізхига оЫідиа, едәуір
жоғарыдан (ұшынан 6-7 см іөмсндсу) басталып, одан қиғаш кокеттік
бетіне түсіп, өкпе затына тереңдей енеді. Ол әрбір өкпеде жоғарғы үлесті
төменгі үлестен айырып тұрады Ьүл саңылаудан басқа он өкпеде тағы
да екінші, горизонталды, IV қабырға деңі сйінде өтетін саңылау, /іххига
һогіхопіаііз, орналасады. Ол оң өкпенің жоғарғы үлесінен ортаңғы үлесті
құрайтып сынатәрізді бөлікті айырады. Сөйтін, оң өкпеде үш үлес болады:
Іоһі хирегіог, тесһих еі іп/егіог Сол өкнедс тск екі үлесті ажыратады
жоғарғы, ІоЪиа аирегіог, және төменгі үлес, Іоһих іп/егіог, ол жогарғы
үлеске қарағанда көлемді болып келеді. Оған бүкіл көкеттік беті және
өкпенің алдыңғы жиегінің төменгі бөлігіндс жүректік тілік, /іххига
сагсііаса риітопіх хіпіхігі, жатады, ол жерде өкпе жүрекпен ығыстырылып,
жүрекқаптың едәуір бөлігін жабусыз қалдырады. Төменнен бұл тілік,
сол окпенің тілшігі, Ііп^иіа риітопих хіпіхігі, деп аталатын алдыңғы жиек
осіндісімен шектеледі. Ьіп§и1а және оған жанасып жатқан өкпенін бөлігі
оң окпенің ортаңғы үлесіне сәйкес келеді (13-сурет).
Өкпенің қүрылысы. Бронхтардың гармақталуы. Өкпенің үлестерге
бөлінуіне сәйкес екі басты бронхтардың, һгопсһих ргіпсіраііх, әрқайсысы
10
13 - с у р е г. Өкпс үлесшесінің
күрылысы.
1	- Ьгопсһиз ІоЬиІагіз,
2	- а. ри!топа1і$ тармағы,
3 - Іутрһоподиз ри1топа1і$, 4 - ұа$а
ІутрһаГіса, 5, 12 - Ьгопсһіоіі
(егтіпаіез, 6 — Ьгопсһіоіі ге$рігаіогіі,
7 - дисШ$ аіуеоіагіз, 8, 9 - аіұеоіі
риітопит, 10 — ріеига,
11 - а. риітопаііз тармағы,
13 - а. Ьгопсһіаііз тармағы,
14 - V. Ьгопсһіа1і$ тармағы.
23
—I
14 - с у р е т. Бронх-өкпелік сегменттср.
А. Б - оң екне: I - ұштық сегменг (жоғарғы үлес) (С); II - артқы сегмеіп (С(|);
111 - алдыңғы сегмент (Сш); IV - латералды сегмент (С(ұ); V - медиалды сегмент
(Сү); VI - үштық [жоғарғы] ссгмент (төменгі үлес) (Су|); VII - медиалды
(жүрекіік) негіздік сегмент (Су||); VIII - алдыңғы нспздік сегмент (Сүш);
IX - латсралды негіздік сегмені (С|Х); X - артқы негіздік сегмент (Сх). В, Г - сол
екпе: I - үштық сегмент (жоғарғы үлес) (С(); II - артқы сегмент (С(|);
111 - алдынғы сегмент (С ); IV - жоғарғы іілшелік ссгмент (С)у); V - төмснгі
тілшслік сегмент (Су); VI - үштық (жоғарғы) сегмепт (төмені і үлес) (СҮ();
VII - медиалды (жүрекгік) нсгіздік сегменг (С ); VIII - алдыңғы негіздік ссгмепт
(СУ1(|); IX - латерапды негіздік сегмент (С(Х); X - артқы негіздік сегмснт (Сх);
өкне қакпасында кек түспен өкпе артериясы, қызылмен - окне венасы. сарымен
- лимфа түйіндсрі, сұрмен - бронхтар корсеі іліен.
24
өкпс какпасына ксліп, үлестік бронхтарға, Ьгопсһі іоЬагеа, бөліне
бастайды. Он жоғарғы үлестік бронх жоғарғы үлсс орталығына ба-
гытталып, өкпе артериясы үстінен өтеді және артерия үсгілік ден аталады;
оц өкпснің калған үлестік бронхтары мен сол өкпенін барлық үлестік
бронхтары артерия астынан өтеді және артерия астылық деп аталады.
Үлестік бронхтар өкпе затына еніп, өкпенің белгілі бір бөліктерін -
ссгменттерін желдететін болғандықтан, сег.менттік, һгопсһі зе^тепіаіеа
деп аталатын үсақ, үшінші бронхтар бөліп шығарады. Сегменгтік
брөнхтар өз кезегінде дихотомдық жолмен (әрқайсысы екіге) одан да
үсақ 4-ші, 5-ші, т.с.с., шамамен 10-11 реттік соңғы және тынысалу
бронхшаларына дейін бөлінеді.
Бронхтар қаңқасы өкпенің сырты мен ішінде олардың қабырғаларына
ағзалардың әр түрлі механикалық әсеріне қарай түрліше түзілген:
окпедсп тыс бронхгар қаңқасы шеміршекті жартылай сақиналардан
тұрады, ал өкпе қақпаларына жақындағапда шеміршекті жартылай
сакиналардың арасыңда шеміршекті байланыстар пайда болып, олардың
қабырғасының құрылысы торға ұқсайды.
Сегмспттік бронхтар мен олардың тармақтарында шсміршектер
жартылай сақипалы пішінін жоғалтып, жекелеген табақшаларға ыды-
райды, ал олардың шамасы бронхтардың сні кіиіірейген сайын кеми
береді; соңғы бронхшаларда шеміршектер болмайды. Оларда шырышты
бездер де жогалады, бірақ кірпікшелі эпителий қалады.
Бұлшықетті қабат шеміршектердсн ішке қарай дөңгсленін орпалас-
кан бірынғай салалы бұлшықет талшықтарынан гұрады. Броихтардың
бөлінетін жерлерінде ерекше дөнгелек бұлшыкет будалары орналасады,
олар қайсыбір бронхтарға кіреберісті кішірейтіп, кейде оларды жауып
тастауы мүмкін.
Өкпенін макро- және микроскопиялык күрылысы. Өкпе сег-
менттері олардың шетін қалыңдығы 4 см қабатпен алып жататын
екінші үлесшелерден, ІоЬиІі риітопіз аесипсіагіі, тұрады. Екінші
үлссшс - диаметрі 1 см-ге жететін өкпе паренхимасының пирамида
пішіпді болігі. Ол дәнекер гінді калкалар арқылы көршілес үлесше-
лерлеп бөлінеді.
Үлесшеаралық дәнекер тінде веналар мсн лимфа капиллярлары торы
бар және ол окпепің гынысалу қимылдары ксзінде үлесшелердің
қозғалмалы болуына жағдай жасайды. Коп жағдайда онда жұтылған
көмірқышқыл тозаңы жиналады да, соның салдарынаи үлесше піе-
каралары айқын байқалады.
Әрбір үлесшенің үшына қабырғаларында әлі де шеміршегі бар бір
ұсак (диаметрі 1 мм) бронх (орташа 8-реттік) енеді (үлесшелік бронх).
Әр окпедегі үлссшелік бронхтардың саны 800-ге жетеді. Әрбір үлесшелік
броих үлесшенің ішіилс 16-18 жіңішке (диаметрі 0,3-0,5 мм) соңғы
бронхшаларға, Ьгопсһіоіі іегтіпаіеь тармақталады, оларда шеміршек пен
бездер болмайды.
Басты бронхтардан бастап соңгы броихшаларды қоса барлық
бронхтар дем алып. дем шығарғанда ауа ағынын өткізуге арналған тұтас
бропх тармактарын (бронх ағащьің) құрайды; оларда ауа мен кан
арасында тыныстык газ алмасу жүрмейді, Соңғы бронхшалар дихотомдық
жолмен тармақталып, тынысалу бронхшаларының Ъгопсһіоііі геярігаіогіі,
бірнеше ретіне бастама береді. бүлардың айырмашылығы қабырға-
ларында, окпе копіршіктерінің немесе альвеолалардың, аһ>еоІі риітопіз,
пайда болуында. Әрбір тынысалу бронхшаларынан тұйық көпіршіктер
қапшаларымен, зассиіі аіуеоіагея, аяқталатын көпіршікгер жолдары,
(іисіиіі аһеоіагез, радиалды шығады. Олардың әрқайсысының қабырга-
сып қап капиллярларынын қалың торы шырмап жатады. Көпіршіктер
қабырғасы арқылы газ алмасу жүреді.
Тынысалу бронхшалары, көпіршіктер жолдары мен көпіршіктер
қапшалары көпіршіктермен бірге біреіей көпіршіктер тармақтарын
(ағашын) немесе окпенің тынысалу паренхимасып қүрайды. Бір соңғы
бронхшадан пайда болатын аталған құрылымдар, онын ацинус, асіпих
(шоқ), деп аталатын окпенің қызметтік-анатомиялык бірлігін түзеді.
Соңғы реттік бір тынысалу бронхшасына жататын көпірппктер
жолдары мен қапшалтар бірінші үлесшені, Іоһиіиз риітопіз ргітагіиз,
кұрайды. Олардың ацинустағы саны 16-ға жуық.
Екі өкпедегі ацинустар саны 30 000 ға, ал копіршелср (альвеолдар)
мөлшсрі 300-350 млн-ға жетеді. Өкпелердіц тынысалу бетіиің ауданы
дем шығарганда 35 м2-ге, ал терең тыныс алғанда 100 м2-ге жетеді.
Ацинустар жиынынан үлесшелер, үлесшелерден - сегменттер, сеғмент-
терден - үлестер, ал үлестерден тұтас өкпе кұралады.
Окпеніц қызметтері. Өкпенің негізгі қызметі - газ алмасу (қанды
оттегімен байытып, одан көмірқышқыл газып боліп әксту).
Өкпеге оттегімен қаныққан ауаның келуі және комірқышқыл газымен
байыған ауаның одан сыртқа шығарылуы, кеуде қуысы қабыргалары
мен көкеттің белсенді тынысалу қозғалыстары жоне өкпеніц жиырылғы-
штық қабілетінің тыныс жолдары қызметімен ұштасқан әрекеті нәтиже-
сінде қамтамасыз етіледі. Бұл кеіде төмепгі үлестердін жиырылғыштық
қызметі мен желденуінс көкет пен кеуде горының төменгі бөлімдері
үлкен әсер етеді дс, ал жоғарғы үлестердің желдетіліп, көлемінің өзгеруі,
негізінен кеудс торының жоғарғы бөлімінің қозғалыстары арқылы іске
асырылады.
Бүл ерекшеліктер хирургтерге өкпенің үлестерін алып тастағанда,
көкст нервіп кесіп алмауына мүмкпідік береді.
Өкпедеі і кодімгі тынысалудан басқа жанама тынысалуды, яғни
ауаның бронхтар меи бронхшаларды айиалып козғалуын ажыратады. Ол
құрылысында өзіндік ерекшеліктері бар ацинустар арасында, окпе
копіршіктері (альвеолалары) қабырғаларыидағы тесіктер арқылы іске
асырылады. Ересектердің, көбіне қарттардың өкпелерінде, негізінен
өкпенің төменгі үлестсріндс үлесшелі құрылымдармен қатар альвеолдық
мен альвеолалы жолдардаи тұратып, окпе үлесшелері мен ацинустарға
айқын бөлінбсгсн жәпе согылған қалқашықты құрылыс түзетін күры-
лымдық ксшендер болады. Осы көпіршіктер тартпалары (созылмалары)
жанама тынысалуға жағдай жасайды Мұндай өзгешеленген көпіршіктер
кеінепдері жекслеген бронх-өкпе сегменттер н байланысі ыратындықтан,
жанама тынысалу олардың ауқымымен шсктелмей, кеңірек таралады
26
Өкпенің физиологиялық рөлі газ алмасумен шсктслмейді. Оның
күрделі анатомиялық құрылысына қызметтерінің көитігі сәйкес келсді.
Тыпысалу ксзіндегі бронхтар қабырғасының белсенділігі, секрет бөліп
шығару қызмсті, зат алмасуға қатысу (су, липидті және хлорлы балансты
рсттейтін, түз алмасу), бұның организмдегі кышқыл-сілті тепе-теңдігін
сақтауда маңызы бар.
Өкпсдс фагоцитарлық қасиет корсететін күшті дамыған жасушалар
жүйесі бар сксндігі әбдеп анықталғап деп есептеледі.
Өкпенің қан айналымы. Газ алмасу қызметіне байланысты өкпе
артсриялық қанды ғапа емес, вепалық қанды да алады. Веналык қан
өкпе артериясы тармақтары арқылы агып келеді, олардың әрқайсысы
тиісті өкпе қақпасыпа кіріп, бронхтардың тармақталуына сәйкес бөлінеді
Өкпе артериясының ең ұсақ тармақтары альвеолаларды шырмаитын
капиллярлар торын құрайды (тыныс алу капиллярлары). Өкпе артериясы
тармақтары арқылы окпе капиллярларына ағып келетін веналық қан
альвеоладағы ауамен осмостық алмасуға (газ алмасуға) түседі, ол
альвеолаларға өзіндегі көмірқышқыл газын бөліп, оның орнына оттегін
алады Капиллярлардан оттегімен байыған (аргериялық) қанды өткізш
және содан соң ірілеу вена сабауларын түзетін вена тамырлары пайда
болады. Вена сабаулары одан әрі қосылып гг. риітопаіез құрайды
Артериялық қан өкпеге гг. Вгопсһіаіез арқылы қолқадан, аа
іпіегсо8ІаІе§ ро&ісгіоге$-тен және а. 8иЬс1аүіа-дан келеді. Олар бронхтар
қабырғасы мен өкпе тінін қорсктендіреді. Осы артериялар тармақтарынан
түзілстін капиллярлар торынан бір бөлігі уу. агу§08 еі һетіа7.у£О8-ке, ал
бір бөлігі уу. ри1топаІе8-ке құятын гг. Ьгопсһіаіех құралады. Сойтіп,
өкпе және бронхтық веналар жүйесі өзара жаліасады.
Өкненің сегменттік құрылысы. Өкпеде 6 түтікті жүйе бар
бронхтар, окпе артериялары мен веналары, бронхтық артериялар мен
веналар, лимфа гамырлары.
Бұл жүйелер тармақтарының көбісі өкпенің ішкі топографиялық
негізін құрайтын тамыр-бронх будаларын түзе бір-бірімен параллелді
отеді. Тамыр-бронх будаларына сәйкес өкпенің әр үлесі бропх-өкпе
сегменттері деп аталатын жеке боліктерден тұрады (14-сурет).
Бронх-өкпе сегменті - бүл үлестік бронхтын бірінші тармағы мен
оған қосарланған өкпе артериясы тармақгары және басқа тамырларға
сәйкес келетін өкпе бөлімі Ол басқа көрші сегмснттерден сегменттік
веналар өтстін біршама айқып білінетін дәискер тінді қалқалармсн
бөліигеи. Бұл вепалар бассейні әр коріпі сегмепт аумағының жартысын
құрайды. Окпе сегменттерінің пішіні, ұштары окпенің қақпаларына
бағытталған, ал негіздері өкпеиің сыртқы бетіне қараған бұрыс конус
немесе пирамида тәрізді құрылымдар. Бронх-өкпе сегменттері - бұл
өкпенің қызметтік-құрылымдык бірліктері, бұлардың ішінде алғашқы
кезде кейбір патологиялық үрдістер жинақталады, сондықтан өкпенің
тұтас бөлігін нсмесе түтастай өзін кесіп алмай, сол ссгмснтті алып
тастаумен іпсктелуге болады. Сегменттерді жіктеудің көптеген түрі бар
Түрлі мамандық окілдері сегменітер санын түрліше корсетеді (4-теп
12-ге дейін)
27
Халықаралық анатомия номенклатурасы бойынша оң және сол жақ
өкпеле 10 сегмснттен ажыратады Сегменттердің атауы ояардың
топографиясына сәйкес бсрілген. Мынадай сегменттер бар:
Ои өкпе. Жоғарғы үлесте үш сегмснтті ажыратады: хе&тепіит арісаіе
(8 ) жоғарғы үлестің жоғарғы - медиалды болігін алып жаіады, ксуде
торының жоғарғы тесігіне кіреді және өкпеқап күмбезін толтырады;
8е§теніит роаіегіиа (8П) негізі сыртқа жоне артқа қарай бағытталгап,
сол жерде ІІ-ІУ кабырғалармен шектсседі; ұшы жоғарғы үлестік бронхқа
бағытталған;
8е%тепіит апіегіи.ч (8И1) 1 және IV қабырғалар арасында нсгізімен
кеуде торының алдыңғы қабырғасыпа қарап жатады; ол оң жүрекшеге
және жоғарғы куыс венаға жанасады.
Ортаңғы үлесте екі сеімент бар: &е%тепіит Іаіегаіе (8Л) пепзі алға
және сыртқа қарай. ал ұшы жоғары және медиалды бағытталған; ае&-
тепіит тесііаіе (8Ч) тос маңыпда кеуденің алдыңғы ксуде қабырғасымен
IV - VI қабырғалар арасында жанасады; ол жүрек псн көкетке түйісіп
жатады.
Төменгі үлесте 5 сегментті ажыратады: ае&тепіит арісаіе (аирегіиа)
(8К| ) төменгі үлестің сынаторізді ұшын алып, омыртқа маңында
орналасады. 8е^тепіит һаааіе тесіісііе (сагсііасит) (8у||) негізімен
төменгі үлестің медиастиналлы және ішінара төменгі үлестің көкеттік
бетін алып жатады. Ол оң жүрекшс мен томенгі қуыс венаға жанасады;
8е%теп(ит һаааіе апіегіиа (8Ү1|) төменгі үлсстің көкеттік бетінде
жагады, ал үлкен бүйір жағы қолтық аймағында VI - VIII қабырғалар
арасында кокірек қабыргасына жанасып жатады;
8е%тепіит һаааіе Іаіегаіе (8|Х) негізі көкетпен жанасады, ал бүйір
жағы колтық аймағында, VII жәнс IX қабырғалар арасында ксуле юры
қабырғасыпа жанасып төмснгі үлестің баска сегменттсрі арасына
сыналай еніп жатады;
8е^тепІит Ьаааіе роаіегіиа (8) омыртка бағанасы жанында
орпаласқан; ол окпеқаптың қабырга-көкет қойнауының артқы боліміне
тереңдей ене, төменгі үлестің барлык сегменттсріпен артқа қарай
жатады.
Кейде осы сегмснттеп ае^тепіит аиЬарісаІе (аиһаирегіиа) бөлінеді.
Сол өкпе. Сол өкпенің жоғаргы үлесіндс 5 сегмент бар
8е%пгепіит арісороаіегіиа (8	) пішіні мсн орналасу калпы бойынша
оң өкпенің жоғарғы үлесінің §е£. арісаіс жоне §е§. роыегіи$-іне сәйкес
келеді. Сегмепт негізі ІПА^ қабырғалардың артқы бөліктерімен жанасады.
Медиалды жағынан сегмент қолқа логасы және бүғанаасіы артерия-
сымсн жапасады. Екі сегмені түріпде болуы мүмкін;
8е^тепіит апіегіиа (8(|1) ең ірі сегмент болып габылады. Ол [-IV
қабырғалар арасында жоғары үлестің қабырғалық бстінің едоуір бөлігін,
сондай-ақ көкірекаралық боліктің бір бөліпн (Ігппсиз риітопаһз-пен
жапасатын жерде) алып жатады.
8е&тепіит Нп&иІаге аирегіиа (8 ) алдынан III - V қабырғалар
арасындағы және колтық аймағында IV - VI кабырғалар арасындағы
жогарғы үлсстің болігі болып табылады.
28
8е^теніит һп^иіаге іп/егіиа (8ч) жоғарғы үлестен төмен орналасады,
бірақ көкетпен жанаспайды деуғе болады.
Екі тілшелік сеі мснт оң екпенің ортаңғы үлесіне сәйкес келеді; олар
жүреккап пен қабырғасы арасыпан өкпеқаптың қабырға-көкірекаралық
қойнауына синусына өтіп, жүректің сол қарыншасымсп жанасады.
Сол өкпеніц төменғі үлесіндс 5 сегментті ажыратады, олар оң өкпенің
төменгі бөлігінін сеі менттеріпе симмертиялы, соидықтан солар сияқты
белгіленеді:
8е&тепіит арісаіе (хирегіиа) (8Х,() омыртқа бағанасы жанындағы
орналасады;
8е%теніит һачаіе тесһаіе (сапһасит) (8уі|) 83% жағдайда келесі
сегмснт - хе^тепіит һаааіе апіеііих (8У|||) бронхымен ортак сабау арқылы
басталатын бронхтары болады. Соңғы сеғмент жоғарғы үлестің гілшелік
сегмснттерінен Ғіышга оЫіцна арқылы бөлінеді және өкпенің қабырға-
лық, көкеттік жоне медиасгиналдык бегтсрінің түзілуіпе катысады;
8е%тпеіит Ьахаіе Іаіегаіе (81Х) қолтык аймагыпда ХІІ-Х кабырғалар
децгейінде төменгі үлестің қабырғалық бетін алып жатады;
8е^тепіит Ъаааіе рохіегіих (8қ) ірі, сол окпенің төменгі үлссінің
басқа сегменгтерден аргқа қарай орналасқан бөлігі болып табылады; ол
УІІ-Х кабырғалармен, көкетпен, гөмендеген қолқа және өңешпсн
жанасады.
8е^теп(ит хиһарісаіе (хиһхирегіих) гүрақты болмайды.
Өкпекан және кокірекаралык- Көкірек қуысында мүлде
окпіауланған үш сірлі қап болады - әрбір өкпе үшін біреуден жәпе
ортацғысы жүрек үпіін. Өкпеніц сірлі кабығы өкпеқап, ріеига, деп
аталады. Ол екі жапырақшадан түрады: висцералды өкпеқап, ріеига
чезсегаііх және париеталды, кабырғалык өкпсқап, ріеига рагіеіаһх.
Висцералды немесе өкпс өкпеқабы, ріеига риітопаһх, өкпенің өзін
жауып, окпе затымен тыіыз тұгасатындығы соншалык, тінді зақымдамаи
оны айырып алуга болмайды; ол өкпе санылауларына еніп өкпе үлестерін
бір-бірінен болсді. Өкпепің үшкір жиектерінде өкпеқаптың бүртәрізді
томпақтары кездеседі. Өкпсні барлық жағынан қаусыра, өкпе қабы
өкпенің түбірінде тікслей париеталды өкпскапқа жалғасады. Окпс
түбірінің төмепгі жиегімен түбірдің алдыңғы және арткы бсттерініц сірлі
жапырақшалары бір қатпарға, окпс байламыпа, һ§. риітопаіе, жиналады,
ол қатпар өкпенің ішкі бетімен тік төмен түсіп, көкетке бекиді.
Қабырғалық өкнсқап, ріеига рагіеіаһ.ч, окпеиің сірлі қабығының
сыртқы жапырақшасы болып табылады. Қабырғалық өкпеқап сыртқы
бетімсп ксуде қуысы кабырғаларымеп тұтасады, ал ішкі бетімеп тікелей
висцералды өкпеқапқа қарайды. Окпсқаптың ішкі беті мезотелимен
жабылғаи да, кішкене молшсрде сірлі сүйықтығымен ылғалданғандыктан.
жылтыр болады, соның салдарыпаи тынысалу козғалыстары кезінде екі,
висцералды және париеталды өкпекап жапырақшалары арасындагы
үйксліс азаяды.
Өкпекап транссудация (шығару) және рсзорбция (сіціру) үрдіс-
терінде аса мацызды рөл аткарады. Олардыи арасындағы қа.іыпты
арақатынас кеуде қуысы ағзалары ауырған ксздс күрг бүзылады.
29
Макроскопиялық жағынан біртсгіс және гистологиялык қүрылымы
жағынан ұқсас бола тұра, париеталды жәие висцералды қабықшалар
әртүрлі кызмет атқарады, бұл, олардын эмбриологиялык шығу тегінің
әртүрлі болуына байланысты. Лимфа тамырларына қарағанда қантамыр-
лары тым басым болатын висцералды жапырақша нсгізінен шығару
кызметін атқарады. Қабырғалық бөлімінде сірлі қуыстардан сіңіріп
алатын арнаулы аппараттары бар және лимфа тамырлары қантамыр-
лардан басым келетін париеталды жапыракша резорбция қызметін
(сіңіру) атқарады. Бір-бірінс жанаса жатқан париеталды және висцералды
жапырақшалар арасындағы саңылаутәрізді кеңістік өкпеқап куысы,
сауііах ріеигаііх, деп аталады. Сау адамда окпеқап қуысы жай көзге
көрінбейді (15-сурет).
Тыныштық жағдайда өкпеқап қуысында 1-2 мл сұйықтық болады,
ол капиллярлық кабатпен окпеқап жапырақшаларының жанасатын
беттерін боледі. Осы сүйықтыктың арқасыпда қарама-қарсы күштердің,
кеуде торының инспираторлық керілуі мен өкпе тініиің серпімді
тартылуы әсеріндегі екі бст ілінісіп ұстасады. Осы скі қарама-қарсы
күштің, бір жағынан өкпе тінінің ссрпімді керілуі, екінші жағынан кеудс
торы қабырғасының созылуы әсерінеп өкпеқап қуысыңда теріс қысым
пайда болады, ол қысым қайсыбір газдың қысымы емес, аталған күш-
гердің әсерінеп туады. Кеуде торын жарып ашқаида өкпеқап қуысы
жасанды үлкейеді, өйткепі, атмосфералық қысымның сыртқы жоне
сондай-ак ішкі жағынан (бронхтар жағынап да) теңелуіне байланысты
окпе қабысады.
Қабырғалық өкнсқап өкпені қоршайтын тұтас бір қап болып табы-
лады, бірақ сипаттау мақсатында мыпадай бөлімдсрге болінеді: ріеига
сояіаііз, сііарһгартайса жәнс тесһаяііпаіія. Сонымен қатар әрбір өкпеқап
қабының жоғарғы бөлігін өкпеқап күмбезі деген атпен боліп көрсетсді.
Өкпеқап күмбезі сәйкес окпенің ұшып жауып, мойын аймағында кеуде
торынан I қабырғаның алдыңғы шетіпен 3-4 см жоғары шығып түрады.
15 - с у р е т. Окпеқап
нен жүрекқаптың
қуыстары;
фронталды
жазықтықтағы
кесіндісі (үлгі).
1 - саұіга^ р1еига1І5
сіехіга; 2 - сауііаь
ріеигаіія хіпізіга;
3 - саұііаз
рсгісагйіаііз;
4 -регісапішт
зегозит (іат.
рагісГаІіз); 5 - ріеига
теёіааііпаііа;
6	- ріеига
діарһга^тайса;
7	- ріеига сохіаііз.
30
Өкпсқап күмбезін латералды жағынан ішп зсаіепі апгегіог еі тсдшз
шектсйді, медиалды және алдында а. және V. зиЬсІаұіа, мсдиалды жәнс
арткы жағында кеңірдек пен өңеш жатады.
Ріеига созіаііз - қабырғалық өкпеқаптың ең ауқымды бөлімі, ішкі
жағынан кабырғалар мен қабырғааралық кеңістікті жабады. Оның
астында, онымен кеуде кабырғасының арасында жұқа фиброзды қабық,
/аасіа епсіоіһогасіса, жатады, ол әсіресе өкпеқап күмбезі аймағында
күшті дамыған.
Ріеига сііарһга^таііса - көкетке тікелей жүреккап жанасып жататын
ортаңгы бөлігін қоспағанда көкеттің жоғарғы бетін жауып жатады.
Ріеига тссИа^ііпаІіз алдыңғы-артқы бағытта орналасқан, төстің артқы
беті мен омыртқа бағанасының бүйір бетінен өкпенің түбіріне келіп,
көкірекаралық ағзалардан лагералды шектейді Артқы жағында омыртка
бағанасында және алдында төсте көкірекаралық өкпекап тікелей
қабырғалық өкпеқапқа, жүрекқап негізінде - көкеттік өкпеқапқа, ал өкпе
түбірінде висцсралды қабыққа ауысады.
Көкірекаралық өкпеқаптар арасындағы кеңістікті толтыратын ағзалар
кешені (жүрекқап және үлкен тамырлармен коса жүрек, сондай-ақ басқа
да ағзалар) көкірекаралық, тесііаяііпит, деп аталады. Бүл ағзалар кешені
екі өкпе қаптары арасында перде түзетін сияқты. Көкірекаралық ағзалар
күрделі нерв-тамыр түзілістері бар шелмаймеп қоршалған.
Кекірскаралықта алдыңғы және артқы бөлімдерді ажыратады және
де олардың арасындағы шекара қызметін өкпелердің екі түбірінің артқы
бөлігі арқылы жүргізілген фронталды жазықтық атқарады Алдыңғы
көкірекаралықты, тесііахііпит апіегіиз, төменгі бөлімде жүрекқаппен
қоса жүрск, ал жогарғы бөлімде мына ағзалар: айырша без, ұепа саұа
кнрегіог және оның гүбірлері, аоПа аксепбепз, тармақтарымен қоса оның
доғасы, өкпс всналары, кеңірдек пен бронхтар, пп. рһгепісі, бронхтық
артериялар мен всналар, лимфа түйіндері, веналық сабаулар мен нервтер
(у. саұа іпГспог, уу а/у£О8 еі һетіа/у£О8, п. вріапсһтсі және өңеш
қабырғаларындағы - пп ұа§і) жагады.
Өкпекап және өкпелердіц шекаралары. Оң және сол өкпеқап
симметриялы емсс. Оң өкпеқап сол жақтағыдан біршама қысқа әрі кең.
Асиммертия қапшыктардың алдыңғы жиектсрінің пішіндерінен де
байқалады. Жоғарыда айтылғандай, өкпсқаптың үшгары кеуде торының
жоғаргы тесігінен шығыңқырап, 1 қабырғаның басына жстсді (бұл нүкте
шамамен тірі адамда ұстап байқалатып VII мойын омыргқаның
қылқанды өсіндісіне сәйкес келеді) немесе I қабырғаның аллыцғы
ұшынан 3 - 4 см жоғары тұрады.
Өкпеқаптың артқы шекарасы қабырғалық окпеқапіын көкірек-
аралық өкпеқапқа ауысу сызығына сәйкес тұрақты болады, ол омыртқа
бағанасы бойымен созылып, XII қабырғалардың бастарында аяқталады
(16, 17 - сурсттср).
Өкпеқаптың алдыңгы шекарасы екі жаі ында өкпе ұшынан төс-
бұғана буынына отеді. Одан әрі оң жағында өкпсқаптың жисгі гөс-бұгана
буынынан тос түтқасы мен депесінің косылатып жеріпе жақын ортаңғы
сызыққа келш, одан тік төмен түсіп, ҮІ-УІІ қабыргалар немесе семсер-
31
тәрізді өсіндінің деңгейінде оңға бүрылып, оның төменгі шекараеына
ауысады. Сол жақта өкпеқаптың алдыиғы жиегі төс-бұғапа буынынап
қигаіп жәпе томен жүріп ортаңғы сызыққа келеді. IV қабырьа дсңгсйіндс
ол латсралды кисайып, осы жерде орналасқан жүрекқапгың үшбүрышты
бөліпн өкпеқаппен жабусыз калдырады. Одан кейін, сол өкпекаптың
шскарасы төс жиегіне параллелді VI қабырга шеміршегіне дейін келіп,
сол жерде латералды қисайып, төменгі шекарага ауысады.
16 - с у р с і. Өкпе
шекаралары мен
нариеталды окнеқаптың
проекинясы: алдынап
қарағанлағы корінісі.
Окпенің гоменгі жиегі мсн
париеталды окпеқаптын
томенгі жиегі арасындағы
қуыстын белігі жасыл
түспен керсетілгеп. Рим
саидарымен қабырғалар
белгіленген.
1	- арех риііпопіь;
2	- жогарғы окпеқап
аралық алаң; 3 - таг^о
апіегіог риітопі.ч;
4 - томенгі екпеқап аралық
алаң; 5 - іпсіяига сагсііаса
(риітопіз кіпіыгі); 6 - таг»о
іпГегіог риітопіз;
7 - париегалды екпекаптың
томенгі шекарасы;
8	- іізыіга оЫідиа;
9	- іізьига һогігопіа1І8
(риітопь бехігі).
17 - с у р е т. Өкпе шскаралары мсн
париеталды өкпекаптың нроекциясы;
бүйірінен қарагандағы көрінісі. Оң
окпенің төмені і жиеі і мен иариеталды
екпекап арасындағы қуыстың бөлігі
кок түспен көрсегілген. Рим
сандарымен кабырғалар белгілеш ен.
1 - арех риішопіз; 2 - Й88ига
һогігопіаіі.ч (риітопіч бсхггі);
3	- ҒІ85>ига оЫідиа;
4	- таг&о іпҒегіог риітопі^;
5	- парнеталды окпеқаптың томснгі
шекарасы.
32
18 - с у р е г. Өкпе мен
париеталды екпеқап
шекараларыныц
проекпиясы; артынан
қарағанлағы көрінісі. Оң
екпепін төменгі жиегі мен
париеталды өкпеқап
арасындағы қуыстың
белігі көк түспен
көрсетілген. Рим
сандарымеи қабырғалар
белгіленгеп.
1	— арех ри1іпопі«і;
2	— Ғі88ига оЫідиа;
3	- таг£О іпЕегіог риітопіз;
4 - париегалды
өкпеқаптың төменгі
шекарасы.
Өкпеқаптың томенгі шекарасы қабыргалық өкпеқаптың көкеттік
өкпеқапқа ауысу сызығы болып табылады (18 - сурет). Ол оц жақта Ііпеа
таттіііагіз бойымен VII кабырганы, Ііпеа ахіііагіз тедіа бойымен IX
қабырғаны кесіп өтеді де, содан кейін X және XI қабырғаларды
горизонталды кесіп өте, XII қабырғаның басындагы төменгі жәпе артқы
жиектердің түйісетіп жеріпе келеді. Сол жақта өкпеқаптың тө.мені і
шекарасы оң жактағыға карағанда біршама төмендеу. Өкпелердін шека-
ралары барлық жерде окпеқаптың шекараларына сәйкес келе бермейді.
Өкпелердің ұштары мен олардың артқы жиектерінің орналасу қалпы
голығынан екі окпеқаптың шекараларына сәйкес келеді. Оң өкпенің
алдыңғы жиегі де оның шекарасына сәйкес келеді. Сол өкпенің алдыңгы
жиегінің өкпекаппен бүлайша сәйкес келуі, тек төртінші қабыргааралық
кеңістік деңгейіие дейіп ғана сақталады. Осы жерде сол өкпенің жиегі
жүректің тілік түзіп, окпеқап шекарасыпан солға қарай ығысады.
Окпелердің төменгі шекаралары екі өкпекаптың да төменгі шека-
раларынан едәуір биіктеу өтеді. Оң өкпенің төмеигі шекарасы алдынан
VI қабырғаның артында өтіп, Ііпеа таттіііагіз бойымен VI қабырганың
төменгі жиегіне келеді, Ііпеа ахіПагік тесііа бойымен VIII қабырғаны,
Ііпеа 8сари1агіз бойымсн X кабырғаны кесіп өтіп, омыртқа бағанасы
жапыпла XI қабырғаның жоғарғы жисгінс келеді. Сол өкпенің шекарасы
жарты омыртқа інамасыпда төмсидеу орналасады. Өкпе жисктсрі
окпеқап шекараларымен сәйкес келмейтіп жерлердс олардың арасыпда
өкпеқап қойнаулары, гесемих ріеигаіез, деп аталатын, окпеқаптың екі
париеталды жапыракшаларымен шектелген қосалқы кеңістіктер қалады.
Окпе оларға тек терең тыныс алғанда ғана енеді. Ең үлкеи косалқы
кеңістік, қабырға-көкет қойнауы, гесе$$и>> со^іосіірһга^таіісия, екі
жағында өкпеқаптың төменгі шекарасының бойында көкет пен көкірек
3 — 805
33
торы арасында (бүл жсрде өкпелердщ төмепгі жиектері окпекап
шекарасына жетпейді) жатады. Баска, кішілеу косалкы кеиістік сол
өкпенің алдыңғы жиегіндегі жүректік тілік бойында, рісига со8Іа1І8 пен
ріеига теёіаьііпаіь арасында орналасады Ол қабырға-көкірекаралық
койнау, гесе$$и$ созготесііааііпаііз деп аталады Окпеқан қабынғапда
(плсврит) түзілетін сүйықіық (қабыиу сұйығы) ен алдымсн өкпеқап
синустарында жиналады. Өкпеқан синустарының өкпеқап қуысының
болігі болғанымен, одан айырмашылығы болады. Өкпеқап қуысы - бұл
окпеқаптың висцералды және париеталды қабыктары арасындағы
кеңістік Окнеқап қойнаулары - бұл өкпекаптың екі паристаллы
қабықтары арасында жататып өкпсқап қуысының қосымша (косалқы)
кеңістігі.
Өкне рентгенанатомиясы. Кеуде торын рентген сәулесімеп
зсрттсгенде екі ақшыл “өкпе алаңдары” айқын көрінеді, солар бойынша
өкпенің күйі туралы қорытынды жасайды, ойткені оларда ауа болуына
байланысты рентген сәулесін оңай өткізеді. Екі өкпе алаңы бір-біршен
ортаңғы көлеңкемен бөлінеді. Бұл көлеңке окпе аландарының медиалды
шекарасын құраиды, жогарғы және латералды шекараларын кабырғалар
түзеді. Төмепгі жағында көкеі жатады (19-сурет).
19 - с у р е т. Өкпе меп жүректің рснтгенограммасы.
1 - окпе түбірі; 2 - окпе; 3 - жүрек; 4 көкеі (сол күмбезі); 5 - сол жақ
қабырға-кокет қойнауы; 6 - қабырға; 7 - бүғапа; 8 - окпе үшы аймағы.
34
Өкпе алаңының жогарғы бөлігін, бұғанаүсті аймагымеп бұғанаасгы
аймагына бөлетін бұғана кесіп өгсді. Ьұғанадан төмеп өкпс аланына
кабырғалардың өзара қиылысатын алдыңғы және артқы бөл ктсрі қабат-
тасады. Олар қигаш: алдыңғы бөліктер - жоғарыдан гөмен қарай және
медиалды; артқы үлестср - жоіарыдан төмен қарай және латералды
орналасады. Өкпе аланының гүрлі бөліктерін аныктау үшін қабырга-
лардың алдыңгы боліктсрі аралықтарын пайдаланады.
Меншікті окпе тіпі қабырғалардың ромбтәрізді ақшыл аралықтарынан
көрінеді. Бұл жерлердс тор тәрізді немесе дақты сурет байкалады, ол
өкпе қакпалары аймағында барынша каныккан және қаныктылығы
жүректің ортаңғы колеңкесінсн окпе алаңдарының шетіне карай кеми
беретін енсіздеу созылмалы көлсңкелердеи түрады. Бұл өкпе суреті деп
аталады. Жүрек көлеңкесніің скі жағында П-У қабырғалардың алдынғы
бөліктерінің өн бойында өкпе түбірлсрінің өзіндік каныққан көлеңкелері
- ҺІІН8 көлеңкелері немесе түбір көлеңкелері орналасады. Олар жүрек
көленкссінен басты бронхтарцың кішкене ақшыл жолағымен бөтінген.
Сол жақтағы түбірдің колеңкесі біршама қысқа және енсіз, өйткені ол
оң жағына қарағанда жүрек колеңкесімен кобірек жабылады.
НІІП8 көлеңкесі мен өкпе суретініи анаюмиялық негізі кіші қанай-
налым тамырлары - өкпе артериялары мсн всналарыпан радиалды шы-
гатып және өз кезегінде үсақ тармақтарға боліпіп кететін тармактар
болып табылады. Лимфа түйіндері қалыпты күйінде көлеңке бермейді;
олар үлкейген немссе сыркаттану салдарынан ізбестенгеи кездс ғана
көрінетін болады.
Өкпе суреті мсн һііиз көлеңкелерінің анатомиялық субстраты өкпе
алаңына қабырғалардың қабаттасуынсыз өкпенің жскелеген кабаттары-
ның суреітеріп алуға мүмкіндік беретін топография (қабатты рснтгено-
графия) кезіпде айқын байкалады. Өкпе суреті мсн гүбір колсңкелсрі
жас балалық шақты қоса, кез келген жастағы өкпенің қалыпгы рептгендік
суретінің белгісі болып табылады. Тыныс алган кезде өкпекап сипус-
тарына сәйкес келетіп ақшыл жерлер көрінеді.
Тірі адамның кеуде торын рснтгенмен қарағанда көкетті зерттейді.
Бүл кезде көкет доңссі жоғары қараған жартылай шеңберлі сызықтәрізді
көрінеді, бұл - көкеттің күмбездері Он жактағы күмбез сол жагағыга
караганда дөңес, әрі одан жогаргы тұрады (бауырдың әсері). Көкеттің
коигуры тегіс, алайда терең тыныс алғапда бүлшыкеттің жиырылуынан
толқын гәрізді пішінге келеді.
Көкеттің орналасу қалпы меи пішіні тым өзіср.мелі, ол мына жағ-
дайларға байланысты: тыныс алуға (тыныс алғапда көкет төмен түсіп,
жалпаяды, тыныс шыгарганда көтеріліп, дөңестенеді); көкет тонусына;
іштің ішкі қысымына (іш кысымы босаң жағдайда кокет томен жатады);
дене қалпына (отырғап ксздс көкет жатқан кездегіден томендеу); кеуде
торының пішініне (қысқа жопе кең ксуде торында енсіз және ұзын кеуде
торына қарағанда жоғары); қоңдылығына (семіз адамдарда арық
адамдарға қарағанда жоғары); жалпы дене бітіміне (брахиморфты типте
долихоморфты типке қарағанда жоғары); жасына (сресскгерге қарағанда
жастарда жогары); жынысына (еркектерге караганда әйслдерде жоғары).
35
Сөйтіп, көкеттін орналасу биіктігі жске адамда аталган факторлардың
аракатынасына қарай өзгеріп отырады.
Мәйіт денесінде кокет әр уакытта шеткі калыпта болады адам
өлісімеп ец төмсн қалыпта (сіресуі салдарынан ад тахітит жиырылады),
ал ксйін ең жоғары қалыпқа келеді (пассивті қайга созылу). Соңғы жагдай
кабысушы өкпелсрдің сору әсерімен және асказан-ішек жолында
түзілетін газдардың көкетке қысымымен түсіндіріледі. Оны мәйіт дене-
сінде осы қалыпта байкайды. Тірі адамда ешуақытта мәйіттегідей
көкеттің ең шеткі қалыпта болуы байқалмайды. Тыиыс алган кезде сеп-
ігшп іепдіпеит біраз ығысады.
Рентгендік сәулемен зерттеу әдісі тыныс алу кезінде кеуде торы
ағзалары арақатынасындағы озгерістерді көругс мүмкіндік береді Дем
алған кезде көкег гүсіп, оның күмбездері жалпаяды, ортасы біршама
төмен ығысады. Қабыргалар көтеріліп, қабырға аралықтары кеңейеді.
Өкпе алаңдары ақшылданып, өкпе суреті айкындала түседі. Өкпеқап
синустары агарып, байқалатын болады. Жүрск тік қалыпқа жақындап.
үшбұрышты пішінге келіңкірейді Дем шығарган кезде кері арақаты-
настар пайда болады. Рентгенокимографияныц көмегімеп тыныс алу,
ән салу, сойлсу, т. б. кездердегі көкеттін жұмысын зертгеуге болады.
Қабатты рентгенография - томография кезінде кәдімгі рентгено-
і рафия немесе рентгеноскопияі а қарағапда өкпе құрылымы жақсы
байкалады. Дегенмен томограммаларда да окпенің жекслеген қүры-
лымдық түзілістерін саралау мүмкін бола бермейді. Бұны рситгендік
зсрттеудің сң жаңа әдісі - электрорентгенографияны пайдалану арқылы
ғапа іске асыруга болады.
Осы әдіс арқылы алыпган рептген суреттсріиде өкпспің түтікті
жүйелері (бронхтар мен қаитамырлар) гана емес, оның дәнекер тінді
қаңқасы да корінеді.. ІІәтижесінде тірі адамда бүкіл өкпенің паренхи-
масының құрылысын зерттеу мүмкін болады
НЕСЕП - ЖЫНЫС ЖҮЙЕСІ
8Ү8ТЕМА ІЖОСЕМТАЕЕ
Несеп-жыныс жүйесі. зузіета игоуепііаіе песеп агзаларын, ок^апа
икіпакіа. жыныс ағзаларын, окуапа ^епііаііа. бірікііреді. Бұл ағзалар
өзінің дамуы жагыиан бір-бірімеп тығыз байланыскап жоне сонымен
бірге олардың шығару түгіктері не үлкен бір нссеп-жыпыс түтігіне
бірігеді (еркектерде несеп шығаратын өзек), нс бір ортақ кеңістікке
ашылады (әйелдерде қынап кіреберісі).
НЕСЕП АҒЗАЛАРЫ
Нсссп ағзалары, ок^ана игіпагіа. біріншідеп, екі бсздсп (бүйректер,
олардың экскреті - несеп) және екіншіден, несеті жинап шығаруға
36
арналған ағзалардан (несепағар, несепқуык, несеп шығаратын өіек)
түрады
БҮЙРЕК
Бүйрек, геп (грскше перһгох), іш қуысының артқы кабырғасында
ішастардың аргында жататын жүп экскреггік несеп шыгаратып ағза. Бүй-
ректер омыргқа бағапасының бүйір жактарында соңгы кеуде және екі
жоғарғы бел омыртка денгейінде орналасады. Оң бүйрск сол бүйректен
орташа 1-1,5 см (бауырдың оң үлесінің кысымына карай) төмеп жатады.
Бүйректің жоғарғы шеті XI қабырға деңгейіне жетеді, томенгі шеті
мықын қырынан 3-5 см қашықта тұрады. Бүйректсрдің бұл корсетілген
орналасу шекаралары жеке адамдарда өзгеріп оіырады; кобше жоғарғы
шекарасы X] кеуде омыртқасының жоғаріы жиегі деңгейіне дейін көте-
ріледі, төмснгі шекарасы 1-1,5 омыртқаға юмен түседі. Бүйрек сопақша
пішінді келеді. Оның заты бст жағыпда гегіс, қою қызыл түсті. Бүйрскте
жогарғы жоне төменгі шеттерін, ехігетііах зирегіог е( іп/егіог, латералды
және медиалды жиектерін, таг&о Іаіегаііа е( тесІіаІі.ч және алдыңғы жәнс
артқы беттерін, /асіеа апіегіог еі роЖегіог, ажыратады. Бүйректің лате-
ралды жиегі доңес, медиалды жиеі і ортасында ойыс; медиалды ғана емес,
сәл тө.мен және алға карайды. Медиалды жиектің ортаңғы ойыс бөлігі
қақпасы, һііих гепаііз, болып табылады, ол аркылы бүйрек артериялары
меп нервтері кіріп, вена, лимфа тамырлары мен несепағар шығады Қақпа
бүйрек қойнауы, хіпиз гепаііх деп аталатын, бүйрек затына еніп түратын
тар кеністікке аіиылады; оның бойлық білігі бүйректің бойлық білігіне
сәйкес келеді. Ьүйректің алдыңғы беті артқы бетіне қараганда дөңес.
Бүйректің топоі рафиясы. Оң және сол бүйректің ағзаларға қаты-
иасы бірдей емсс. Оң бүйрек алдыиғы іш қабырғасына ге^іопе.ч ері^ажп-
са. итЫІісаІіа е( аһсІотіпаІБ Іаі. сіехіга. ал сол бүйрск ге%іопех ері§ах(гіса
еі аЫІотіпаІіа Іаі. хіпімга проекиияланады. Оң бүйрек кішкене болігі
арқылы бүйрек үсті безімен жанасады, одан әр томеи карай онын
алдыңгы бстіпің коп бөлігі бауырмен жанасып жатады Оның төменгі 1/
3-і Псхига соіі сіехіга-га түйісіп жатады; медиалды жиегі бойымен
диодспі-дің төмендеген бөлігі өтеді; соңгы екі болікте ішастар болмайды.
Оң бүйректің ең төменгі шетінің сірлі жабындысы бар. Сол бүйректің
жоғарғы шетінің қасында, оң бүйректеп сияқты алдыңғы бетінің бір
болігі бүйрек үсті безімсн жанасады, іле-шала төменде сол бүйрсктің
жоғарғы 1/3 бөлігі бойында асқазанмеп, ортаңғы 1/3-де рапсгеа$-қа,
алдыңғы бетінің латсралды жиегі жогарғы бөлігінде көкбауырга жанасып
жатады. Сол бүйректің алдыңғы бетінің төменгі шсті аш ішектің бөлік-
терімсн медиалды, ал Пехига соіі зіпізіга нсмссс төмендеген жиек ішектің
басіапқы болігімен латералды түйіссді Әрбір бүйрек өзінің жоғарғы
бөлімінде артқы беті арқылы бүйрскті окпекаптан бөлетін көкеткс, ал
XII қабыргадан төмен бүйрек орынжайын түзетін т р$оа$ та|‘ог т.
днадгаіиз ІитЬогит және т ігапзуегзик аЬсІотітз-ке жанасып жатады
(20-сурет).
37
20 - с у р е т. Бүйректің орналасуы және олардың алдыңғы беттерініи ішкі
ағзалармен жанасу алаңдары.
1 - гсп; 2 - §1. зиргагепаііз; 3 - V. саүа іпГегіог; 4 - сііарһга^та (рагз ІитЬаІіз);
5 - т. (гапзуегзиз аЬсіотіпіз; 6 - т. ^иасІгаШз ІитЬогит; 7 - т. рзоаз та)ог;
8 - раіъ аЬдотіпаІі^ аогіае. Оң бүйрекгің жанасу алаңдары: I - бауырмен;
11 - жиек ішекгің оң иілісімен; II1 - он скі елі ііпекпен; IV - жіңішке ішектің
ілмектерімсн; сол бүйректің жанасу алаңдары:У - асқазанмен; VI - көкбауырмен:
VII - үйқыбезбен; VIII - жіңішке ішекгің ілмектерімен; IX - томендегеп жиек
ішекпен.
Бүйректіц қабыктары. Бүйрек тікелей бүйрек затына жанасатын
жұқа тегіс табақша түріндегі меншікті талшықты (фиброзды) қапшықпен,
сархиіа /іһгоза, қоршалган, қалыпты жағдайда ол бүйрек затынан оңай
ажыратылады. Фиброзды қабыктап сыріқа қарай, әсіресе һііит аймағы
мен артқы бетінде бүйректіц майлы қапшығын, сархиіа асііроаа, құрайтын
борпылдақ май тін қабаты жатады, алдыңғы бетінде кобінс май болмайды
Майлы қапшықтан сыртқа қарай бүйректің дәнекер тінді шапдыры, /ахсіа
гепаііх, орналасады, ол талшықгар арқылы фиброзды қапшықпен
байлапысқан жәпе екі жапырақшаға ажырайды: біреуі бүйректердің
латералды жиегімен екі жапырақша бірге косылып, өздері дамып шыққан
артқы ішастардың дәнекер тіні қабатына ауысады. Бүйректін медиалды
жиегімен екі жапырақша бірге қосылмай, одан орі ортаңғы сызыққа
қарай жеке-дара созылады: алдыңғы жапырақша бүйрек тамырлары,
қолқа және томенгі қуыс вепаның алдынан отіп, карама-қарсы жақтың
дол осындай жапырақшасымен қосылады, ал артқы жапырақпіа омырт-
қалардың дснелерінен алға қарай өтіп, соларға бекиді. Бүйректердің
жоғарғы шетгерінде, бүйрек үсті бсздерін қамти, екі жапырақша біріс
38
қосылып, бүйректердің осы багыттағы қозғалғыпітығын шектейді. Теменгі
шеттерінде жапыракшалардың мұндай қосылуы байқалмайды.
Бүйректің оз орнында бекіп түруы нсгізінсн іш бүлшықеттері жиыры-
луынан туатын іштің інікі қысымына, аздау дәрсжеде бүйрек қабық-
гарына бүйректін орынжайына жәнс бүйрекгің қолқа мсн төмснгі қуыс
венадан алыстауына кедергі жасайтын бүйрек гамырларына байланысты.
Бүл бекітуші аппарат әлсіз болганда, бүйректің төмен түсуі (кезбе
бүйрек) мүмкіп, бүл жағдайда операция жасау керек етеді. Қалыпты
жағдайда екі бүйрсктіи киғаш жоғарғы және медиалды бағыггалған үзын
біліктері бүйректсрден жоғары юмен карай ашылатын бүрыш жасайды.
Бүйрек түскендс, ортаңіы сызықта тамырлармен бекігендіктен, томен
қарай жоне медиалды ығысады. Осы себепті бүйректердің ұзын біліктері
олардан томенде, жоғары қарай ашылған бұрыш жасай түйіседі.
21 - с у р е т. Бүйректіц фронталды жазықтықтағы кесіндісі (А) және бүйрек
сегменттерініц бүйрек бетіне проекциялануы (Б).
А: 1 - согіех гепаіів; 2 - тебиііа гепаііз (ругатісііз гепа!і$); 3 - раріііае гепа!е$;
4 - соіитпа гепаііз; 5 - Ьамя ругатісііз; 6 - агеа сгіЬгока; 7 - саііссз гспаісз тіпогех;
8 - раг§ гайіаіа; 9 - рагя сопгоіиіа; 10 - сарзиіа ПЬгоза; 11 - игеісг; 12 - саііх гспаііз
та]ог; 13 - реісіз гепаііз; 14 - V. гепаііз; 15 - а. генаііз. Б: I - алдыңғы беті;
II - бүйректің латералды жиегі; III - арткы беті; 1 - зе§. «шрегіиз; 2 - 5С§. ап1сгіи$
зирегіиз; 3 - зе§. апіегіиз іпҒегіиз; 4 - 8е§. іпіегіиз; 5 - $е£. розіегіиз.
39
Қүрылысы. Бүйректердің бойлық кесіндісінде (2!-сурет) бүйректі
гүтастай алганда, біріншіден, бүйрек тостағаншалары мен түбектін
жоғаргы болігі орналасқан қойнаудан, $іпи.ч гепаііз, екіншіден, қакпаны
есептемсгснде койнауды барлық жағынан қоршап жататын меншікті
бүйрек затыпан қүралатындығы көрінеді. Бүйректе кыртыс затын, согіех
гепі.ч, милы затты, тесіиііа гепіх, ажырагады.
Қалыңдығы 4 мм-ге жуық кыртыс зат ағзапың шеткі қабатын алып
жатады. Милы зат конус пішінді түзілісгердсн бүйрек пирамидаларынан,
ругатісіез гепаіех. тұрады. Пирамидалардың кең негіздері ағзаның бет
жағына, ал үштары синус жакка карайды. Екі немесе бірнеше үшгары
бүртіктерге, раріііае ғепаіез, бірігеді, сирск жағдайда бір ұшына жеке
бүртік сәйксс келсді. Барлык бүртіктер саны ортаіпа алғанда 12-ге жуык
Әрбір бүртіктс ұсак тесіктер, /огатіпа раріііагіа, бар. Ғогаіпіпа раріііагіа
аркылы несеп жолдарының бастапқы бөлігіне (тостағаншаларға) шыға-
рылады. Қыртыс зат пирамидалар арасынап өтіп, оларды бір-бірінен
бөледі; қыртыс заттың бүл болігі бүйрек бағапалары, соіитпае гепаіех
деп аталады. Пирамидалар оларда тура бағытта орналасқан несеп озек-
шелері мен тамырларға байланысгы жолақ сияқты түрде болады.
22 - с у р е т. Бүйрек дснсшігінііі құрылысы (үліі).
1 - аіТегіоІа £Іотеш1агІ8 айегепк (ұаз аіҮегепз);
2 - аіТепоІа £Іотсги1агі$ еҒГегепз (ұах еНегепз); 3 - геіе саріііагс §1отсш1аге;
4 - Іитеп сар;шІае; 5 - іиһиіиз гссШз ргохітаіія перһгопі; 6 - рагісз ехіета;
7 - рагісз іпіета.
40
Пирамидалардыи болуы жануарлардың көбше тән бүйректің үлесті
құрылысын көрсетеді. Жаңа туған нәрестедс бүрынғы бөлінудің іздері
тіпті сыртқы бетінде де сақталады, онда жүліслер (қүрсақтағы нәресте
мен жаңа туған нәрестедегі үлестенген бүйрек) байқалады. Ересек адам
бүйрегі сырт жағынан тегіс, бірақ іші, бірнеше пирамида бір бүртікке
косылганымен (пирамидалар санынан бүртікгер санының аз болуы
осымен түсіндіріледі), үлестерге - пирамидаларға бөлінген күйде калады.
Милы зат жолақтары қыртыс затына өтіп (рагз габіаіа, рагя сооуоіи-
іа), қыртыс үлесшелері, Іоһиіиз согіісаііз деген атпен бірікгіріледі.
Бүйрек күрделі экскреттік (шығарушы) агза болып табылады. Онда
бүйрек түтікшелері, іиһиіі гепаіех, болады (22 - сурет). Ьүл түіікшелсрдің
түйық шетгері қос қабырғалы қапшық түрінде кан капиллярлары шумақ-
тарын қамтиды. Әрбір шумақ,
%1отеги1их, герең тостағанша-
торізді қапшықта, сархиіа §1о-
тегиіі, жагады, қаншықтың екі
жапырақшасы аральпы опыц
қуысын қүрап, нессп түтікше-
сінің басы болып табылады. Сіо-
тегиіия оны қаусыратын қап-
шықпсн біргс бүйрек деііешігін,
согризсиіит гепіх, кұрайды.
Бүйрек денешіктсрі қыртыс
заттың бүктслген бөлігінде, рагз
сопуоіиіа-сында орналасқан, бұл
жерде олар қызыл нүктелер тү-
рінде жай козге көрінеді. Бүйрек
денешігінен қыртыс затыпың
тарамдалғап бөлігіпде раг§ габі-
аіа-сына орналаскан иреленген
өзекше - Іиһиіиа гепаііз сопіог-
іи.ч шығады. Содан кейіи өзекше
пирамидаға түсіп, ол жерде неф-
рон ілмегін жасай кері бұрылып,
қыртыс затына қайта келсді.
Бүйрек өзекшссінің ақырғы
бөлігі - бірнсшс өзскіпслерді қа-
былдап, қыртыс іатының рагз
габіаіа-сы мен пирамида аркылы
тура бағытпен жүретін (іиһиіиа
гепаіі.ч гесіих) жинаушы түтік-
шеге құяды. Тік түтікшелер
бірте-бірте бір-бірімен косылып
15-20 қыска гүтіктср, сіисіиз
раріііаке.ч түріндс, бүртік ұшын-
да агеа сгіЬгоза аймагында
(огатіпа рарНІапа-ғъ. ашылады.
23 - с у р е т. Нсфронның қүрылысы
және оның кантамырларымеп өзара
катынасы (үлгі).
1 — согризсиіит гепаіе: 2 іиЬиІиз гееіиз
ргохітаііз перһгопі; 3 — ПіЬиІик гепаііз
соііфепз; 4 - іиЬиІиз сопіогіи^ «іікіаііз
псрһгопі; 5 - гсіс саріііаге рсгііиЬиІаге;
6 - апза перһгіса; 7 - V. агсиаіа; 8 - а.
агсиаіа; 9 — а. іпісгІоЬиІагіз; 10 - агіегіоіа
£Іотеги1агІ8 аНегепз (ұа§ аНегепз);
11 - агіспоіа £Іотсги1агі8 сіТсгспз
(уая сҒГегеп.ч).
41
Бүйрек дснешігі мен оған жататын өзскшслер бүйректщ құрылымдык
- қызметтік бірлігін - нсфронды, перһгоп, қүрайды (23 - сурет). ІІефронда
несеп гүзіледі. Бүл үрдіс екі кезеңде іске асады: бүйрек денешігінде
капилляр шумагынан капсула қуысына қаннын сұйык болігі сүзіліп өтіп,
алғашқы нессп түзеді, ал бүйрек өзекшелеріпде - рсабсорбция - судың
көп бөлп ін, глюкозаны, амин қышқылдарынан жәнс кейбір түздарды
сіңіру үрдісі жүріп, соның пөтижесінде ақырғы несеп түзіледі.
Әрбір бүйректе миллиопға дейін нефрондар болады, оларлын жиын-
тығы бүйрек затының нсгізгі массасын қүрайды. Бүйрек пен оның нефрон
қүрылысын түсіну үшіп оның қаптамырлар жүйесін ескерту керек. Бүйрек
артериясы қолқадан басгалады жоне оның калибрі едөуір үлкеп, бүл қанды
“сүзумен” байланысты агзаның песеп айыру қызмегіне сәйкес келеді.
Бүйрек қақпасыпда бүйрск артериясы бүйрск боліктсріне сәйкес жо-
ғарғы полюс артериялары, аа роіагез хирегіогех, төмснгі полюс артерия-
лары аа роіагех іп/егіогез жәпе бүиректің орталық бөлігіне баратын
артериялар, аа. сепігаіеа, болып болінеді. Бүйрек паренхимасында бүл арте-
риялар пирамидалар арасынап, яғни бүйрек үлестері арасынан отеді,
соидықтан аа. іпіегіоһагех гепі$ деп аталады. Пирамидалар негізінде милы
зат пен қыртыс зат шскарасында олар доғалар аа. агсиаіае түзеді, бұл
доғалардан қыртыс зат қабатына аа. іпіегІоЬиІагеа шығады. Әрбір а.
іпІегІоЬпІагіз-тен әкелуші тамыр \а<> а/(егеп8 шығады, ол шумақ қап-
шығымен қамгылған, капичлярлар шумақтарына, §1отет1иа, тарамдалады.
Шумақтан шығатыи окетуші артерия, іш е$егеп8, екпіші рет бүйрек
өзекшелерін шырмап, тек содан кейін веналарға ауысатын капиллярға
бөліпеді. Соңғылар (веналар) аттас аріерияларға қосарланып, бүйрек
қақпасынан V. саұа іпГегіог-ға құятын бір, г. гепаііз арқылы шығады.
Веналык каны қыріыс затынан алдымсн жұлдызды веналарға, \>епи-
Іае хіеііаіае, содан кейін аттас артерияларға қосарланатын уу. іпіег-
ІоЬиІагез-ке жәнс \\. агспаіае-ге ағады. Милы заттан уепиіае гесіае
шығады. V гспа1і8-тің ірі салаларынан (қүйылыстарынан) бүйрек
венасының сабауы қүралады. 8іппя гспаііз аймағында веналар
артериялардың алдында орналасады.
Сойтіп, бүйректе капиллярлардың скі жүйесі болады: бірінші жүйе -
артерияларды веналармен байланыстырады, екінші жүйе - арналуы
сипатты, тамырлары шумақ түрінде, опда қан қапшық қуысынан - жалнақ
жасушалардың тек екі қабатымен бөлінсді: капиллярлар эндотелиімен
жоне қаппіық эидотелиімен Бүл қаннан су мен алмасу өнімдерінің
болінуіне қолайлы жағдай жасайды.
БҮЙРЕК ТҮБЕГІ, ТОСТАҒАНШАЛАР
ЖӘНЕ НЕСЕПАҒАР
Ғогатіпа раріііагіа аркылы бөлінетін нсссп өз жолында несеп қуыққа
дсйіп кіпіі тостағаншалар, үлкен тостағаншалар, бүйрек түбегі, несенағар
арқылы өтеді.
42
Кіші тостаганшалар, саіусеа гепаіех тіпогез, саны 8 - 9-ға жуык,
бір шетімен бір-екі, кейде үш бүйрек бүртігін қамтиды, екінші шетімен
үлкен тостағаншалардың біреуіне күйылады. Үлкен тостағаншалар, са-
Іусез гепаіеа таіогез, әдетте екеу болады: жоғарғы және төменгі. Бүйрек
қойнауында үлксн тостағаншалар бір бүйрек түбегіне, реігіа гепаііз
(грекшс руеіоз, осыдан бүйрек түбсгінің қабынуы - руеііііз) қосылады,
ол қакпа арқылы бүйрек тамырлары артынан шыгып, төмен бүрылып,
бүйрек қақпасынан төмендеу дерлік несепағарға ауысады.
Әрбір бүйрек тостағаншасы қосқабырғалы бокал сияқгы конустәрізді
бүйрек бүртігін қамтиды. Осы себепті тостағаншаның бүртік негізін
қоршайтын проксималды белімі күмбез, /огпіх, деп аіалады. Күмбез
кабырғасында бірыцғай салалы бүлшықет талшықтары, т. зрһіпсіег
/огпісіз, жайғасады, олар осы жердегі дәнекер тінмеп және оган жанаса
жатқан нсрвтер және тамырлармен (қан жәнс лимфа тамырларымен)
бірге форникалдык аппарат қүрайды. Бүл аппарат несепті бүйрек
паренхимасынан бүйрек тостағаншаларына шығаруда үлкен рол
атқарады, несептің гостағаншалардан нссеп озекшелсрінс кері ағуына
кедергі жасайды. Тамырлардын күмбез кабырғасына жакын жатуынан
баска жерлерге карағанда бүл жерде оңай кан кетіп, несеп қанға ара-
ласады (пиеловеналык рефлюкс), бұл инфекцияның отуіне жағдай
жасайды. Бүйрек тостағаншаларының қабырғасында күмбездсн жоғары
(лг. Іегаіог /огпісіх), оның айналасында (ш. арһіпсіег /огпісіх) тостағанша
бойында (т Іопуііисііпаііа саіусіа). тостағанша айналасында (т. арігаііа
саіусіа) орналасқан торт бүлшыкетті ажыратады. М. Іеұаіог Гогпісіз пен
т. 1оп£ІПкііпаІі$ саіусіз тостағанша қуысын кеңейтіп, несеп жиналуына
(диастола) жағдай тудырын, ал т. ‘ірһіпсіег Готісіз пен т. зрігаііз са!усі$
гостағаншаны тарылтып, оны босатады (систола). Тостағаншапың
жұмысы бүйрек түбегінің сондай қызметімсн байланысгы.
Тостағаншалар, і үбек және несепағар бүйректің экскреттік жолының
жай көзге корінетін болігін күрайды.
Экскреттік тармақгардың үш түрі кездеседі(М. Г. Привес):
1)	эмбрионалдық, бұл кезде кең қапшыктәрізді түбек болады, оған
тікелей кішкене тостагаишалар құяды; үлкен тостағаншалар бол-
майды;
2)	феталдык, бұл кезде тікелей несепағарға ауысатыи көптеген
кішкене және үлкен тостағаніпалар болады; түбек болмайды;
3)	толысқан іүрі, бұл кезде скі үлкен гостағаншаға қосылатын біраз
кішкене тостағаншалар болады, екі үлкен тостағанша несепағарга қүятын
түбекке ауысады. Бұл жердс экскреттік тармақтардың барлық торт
компоненті дс бар: кішкене, үлкен тостағаншалар, түбек және несепагар.
Бұл гүрлерді білу тірі адамда (пиелография кезінде) корінсгін экскреттік
тармақтардың рентгенограммалык көріпісін түсінуді жеиілдетеді (24 -
сурет).
Бүйректін ренті енанатомиясы. Бел бөлімінің кәдімгі ренггено-
графиясында бүйректердің төмеигі жартысының контурын коруге
болады Бүйректі түтастай кору үшін бүйрекқасы шслмайына ауа епгізу
керек (рпешпогеп).
43
24 - с у р е т. Бүйрск түбектері мен тостағаншаларының гүрлері.
Рентгепограммалар
а - ампулалык; б - ағаштәрізді; в - аралас; 1 - реІУІ8 гепаік; 2 - игеіег;
3 - саііх гепаііз та]ог; 4 - саііх гепаіій тіпог.
Ренгген сәулесі арқылы бүйректсрдің скелетотоииясын анықтауға
болады. Бұл кезде ХП кабырға қылыштәрізді пішінімен бүйрек орта-
сына, қанжартәрізді пішінімен онын жоғарғы шстіпе қабаттасады.
Бүйректердің жоғарғы шетіне сәл медиалды ецкейген, сондықтан
бүйрсктсрдің бойлық біліктерінің жалғасы ІХ-Х кеуде омырзқалары
деңгейінде қиылысады.
Рсптген сәулесі тірі адамда экскреггік тармақтарды: тостағанша-
ларды, түбекті, песепағарды зерттеуге мүмкіндік береді. Ол үшін қанға
контрасты зат жібсреді. ол бүйрек арқылы белініп және несспке қосылып,
ренгенограммада бүйрек түбегі меп несепағардың силуэгін береді
(копстрасты затты несепағар катетері және ерскше аспап - цистоскоп
арқылы бүйрск түбегінс жіберуге болады). Бұл оліс уретеропиелография
дсп аталады.
Рентгенограммада түбек 1 мен II бел омыртқалар арасындагы
деңгейде проекцияланады жәнс оң жағыида сол жағына қарағапда
гөмендеу жатады (25 - сурет).
Бүйрек паренхимасына қатысты бүйрек түбегі орналасуының екі
түрін атап көрсегеді: экстрареналды орналасу, бұл жағдайда оның бір
болігі бүйректен тысқары жатады жәпе интрарсиалды орналасу, бұл
жағдайда түбек бүйрек қойпауы шегінсн шықпайды.
Рентгендік зсрттеу бүйрек түбегіпің перистальтикасын айқындайды.
Рені гснограммалар сериясы арқылы жеке тостаі аншалар мен түбектіц
қалай жиырылып, босаңситынын, несепағардың жоғарғы сфинктерінің
қалай ашылып, жабылатынын коруге болады. Бүл функционаллық
өзгсрістердің ырғақгы сипаты бар, сондықтан бүйректің экскреттік
44
гармактарының систоласы мен
дистоласып ажыратады. Экс-
крсгтік тармақтардың босау
үрдісі былай жүреді: үлкен
тостағаншалар жиырылады
(систола). ал түбек босаңсиды
(дистола) және керісінше
түрдс жүрсді. Толық босату 6
- 8 минут бойы іске асады.
Бүйректіц сегменттік
күрылысы. Бүйректе 4 түтікті
жүйе бар: артерия, вена,
лимфа тамырлары мен бүйрек
озекшелері. Тамырлар мен
экскреттік тармақтар (тамыр-
экскреттік будалар) арасында
параллелділік байкалады. Бүй-
рек артериясының ағза ішілік
тармақтары мен бүйрек тоста-
ғаншалары арасындағы сәй-
кестік барынша айқын байқа-
лады. Осы сәйкестікке сүйене
отырып, хирургиялық мақ-
сатта бүйректің сегментгік
кұрылысын анықтайды.
Бүйректе бес сегментті
ажыратады: 1) жоғарі ы сег-
мент - бүйректіц жогаргы по-
люсіне сәнкес келеді; 2, 3) жо-
ғаргы және юменгі алдыңғы
ссгменттер - түбектің алдында
орналасқан; 4) томенгі
25 - с у р е т. Несепағарлар, бүйрек
түбектері мен гостағаншалары. Екі жақты
пиелография.
1 - бүйректін кіші тостағаншалары;
2 - бүйректің үлксн тостағаншалары;
3 - бүйрск гүбсгі; 4 - несепағар.
сегмент - бүйректің томенгі
поліосіпс сойкес келеді; 5) артқы сегмент - жогаргы және төменгі
ссгментгер арасындағы, ағзаның артқы жартысының екі ортаңғы 2/4-ін
алын жатады.
Несеиагар. игеіег - үзындығы 30 см-ге жуық түтік. Диамегрі 4-7
мм. Несепағар түбектен тікелей ішасіардың аргқы жағымен төмсн жоне
медиалды жүрш, кшп жамбас асгауға, сол жсрден псссп қуық түбіне
келіп, оны киғаш бағығга тссіп өтсді. Несегіагарда раг» аһсіотіпаііз -
Ііпеа ІсгтіпаІІ8 арқылы, оның кіші жамбас астау қуысына иілетін жеріне
дейін және раг$ реіұіпа - осы соңғыдағыны ажыратады. Несепағардың
қуысы барлық жерде бірдей емес, мынадай тарылатын жерлері бар: 1)
түбектің несепағарға ауысатын жерінде; 2) рагіез аЬботіпаІіз жонс
реіуіпа аралық шекарасында; 3) рагз реіұіпа бойында және 4) нсссп
қуық қабырғасы қасында. Әйелдерде несепагар срксктердің пссспаға-
рына карағанда 2-3 см қысқа және оның төмспгі болігіпіц агзаларга
45
қатынасы басқаша. Әйел жамбас астауы қуысында несепағар анабсздің
бос жиегі бойымсн жүріп, содан соң жатырдың жалпақ байламының
негізіиде жатыр мойнынан латералды жаиғасып, қынап пен нссепкуык
аралығына өтіп, оның қабырғасын еркектердегі сияқты қиғаш бағытта
гесіп отеді.
Қүрылысы. Несепағар қабырғасы түбек пен тостағанша сияқты үш
қабықтан түрады: сыртқы - дәнекер тіннен, іипіса асіуепііііа, ішкі - шы-
рыш бездері бар ауыспалы эпителимен жабылған іипіса тисоза: Іипіса
аскепійіа мен Гипіса тисоза арасында іипіса тихсиіагіх орналасады.
Соңғы кабық екі қабаттан (ішкі - бойлық және сыртқы колденең) тұрады,
олар несеп қуық бұлшықетімен байланыспаған және несептің қуықтап
пссспағарға кері ағуына кедергі жасайды.
Несепағардын несепқуыққа құяр жерінде үшінші, ең сыргқы бойлық
бұлшыкеттер қабаты бар, ол несепқуык бұлшыкетімен тыгыз байла-
ныскан жоне несептің қуыққа ағып келуіне қатысады.
Несепағар рснтгенограммада бүйректеп несепқуыққа келетін ұіып
және жіңішке көлеңке тәрізді. Оның коитурлары айкын әрі тсгіс.
Несепағар екі - сагитталды және фронталды жазықтықтарда иілімдер
түзеді. Фронталды жазықтықтағы иілімдердің (бел бөлімінде медиалды
жаққа, ал жа.мбас астауы болігіндс латералды жаққа қараған) практи-
калық маңызы бар Кейде несспағар бел болігіпде түзу келсді Жамбас
астау болігіндегі иілім тұрақты болады.
Жоғарыда сипатталған анатомиялык тарылған жерлерден басқа
несепағар бойында перисталтика кезіиде пайда болып, жоғалып кететін
бірқатар физиологиялық тарылатын жерлер байқалады.
НЕСЕПҚУЫҚ
Несепкуык,, \>ехіса игіпагіа (26-сурет), дүркіп-дүркін несеп
піығаратын өзек арқылы шығарылатын нссеп жипалатын орын болып
табылады. Оның сиымдылығы орташа алғанда 500-700 мл және әр адамда
өзгсріп отырады. Несенқуығының пішіиі мен оның өзін қоршаған
ағзаларға қатынасы толуына карай едәуір озгермелі келеді ІІесепқуығы
бос кезінде түтасынан кіші жамбас астау қуысыида зутрһуыз риЬіса
артында жатады жәпс сркектерде оны артында гесішп-нан шәует
қуықшалары мен шеует шығаратын өзектердің акырғы бөліктері, ал
әйелдерде - қыпап пен жатыр боледі.
Нссспқуығы толғанда оның жогарғы бөлігі пішіні мсн көлсміи
озгертіп, қасағадан жоғары котеріліп, катты созылған жағдайда кіпдікке
дейім жетеді. Несепқуық несеппен толган ксзде жүмыртқа гпшінді және
оның гөмепгі, кең бекіген болігі - түбі, /ипсһіх ееъісае, томен және артқа,
тік ішек иемесе қынап бағытына қарайды; ол мойын, сеггіх \>е$ісае,
түрінде тарылып, несеп шығаратын озек жолына ауысады, алдыңғы
жоғаргы жағындағы үшкір ұшы, арех уезісае, іштің алдыңіы
қабырғасының томеніі жағына жанасып жатады.
46
26 - с у р е т. Неселкуық, еркектің нессл шығаратыи өзсгінің қуықасты бөлігі
жәпе қуықасты безі (кесіндіде).
1 - Іф. итЬіІісаІе тесііапит: 2 - һт. тизси1агІ8 ($ігаіит Іоп^ііибілаіе ехіетит);
3 - Гип. тизсиіагііі (хігаіит сігсиіаге); 4 - Гип тисоза; 5 - ігіёопит ус.зісае;
6 - иуиіа уезісае; 7 - рагепсһута; 8 - сгізіа игеіһгаііз; 9 - ргозіаіа; 10 - раг§
тетЬгапасеа; II - тесікіер (бисіиһ ргоЫаіісі); 12 - иігісиіи^ ргозіаіісиз; 13 - тесік
(с1исіи$ сіасиіаіогііь); 14 - соііісиіи» зетіпаііз; 15 - раг$ ргохіаііса; 16 - о$ііит
игеіһгае іпіетит; 17 - озііит игеісгіз.
Арех пен Ғипди$ арасында жатқан ортаңғы бөлігі денесі, согриа
\>е.$ісае, деп аталады. Үшынан кіндіккс карай іштін алдыңғы кабыр-
ғасыпын артқы бетімеп оның ортаңгы сызығына дейін фиброзды тәж,
Н$. итЫНсаІе тесііапит. өтеді.
47
Несепқуығынын алдыңғы, аргқы және бүйір қабыргалары болады.
Ол алдыиғы бетімен касаға симфизіне жанасып жатады, одан қуықалды
кеңістігі, араііит ргеуеаісаіе, толтыратын борпылдак шелмаймен болі-
неді. Несепқуықтыц жоғарғы бөлігі төменгі болігінен қозғалғыш, өйікені
гөменгі болімі Ғазсіа реіуіз есебінен түзілетін байламдармен, ал еркек-
терде онын үстіне қуықасты безімен түтасуы арқылы нықталған. Еркек-
терде несспқуықтың жогарғы бетіне ішек ілмектері, ал әйелдерде жатыр-
дыц алдыңғы бсті жанасып жатады. Несепқуық несеппен керілген кезде,
оның жоғарғы бөлігі
жоғары қарай коте-
ріліп, доңгеленеді, әрі
несепқуық қасағадан
жоғары шығып, өзімен
бірге оған іштің ал-
дыңғы қабырғасыпан
ауысатын шіастарды
да коса көтереді.
27 - с у р е т. Ішкі
(артынан қарағандағы
көріпісі) жәнс сыртқы
(астынан қарағандағы
корінісі) еркек жыныс
мүшелері (үлгі).
1	- ұе.чіса игіпагіа;
2	- геысиіае 5етіпаІе5
(оц жагы ашылған);
3	- сіисіиз е^асиіаіогіих;
4	- раг$ тетЬгапасеа
игеіһгае; 5 - спь репіз;
6	- ЬиІЬш; репія;
7	- сіисіиз сІеГГсгеіж;
8	- согриз зроп§іо5ит
рспі»; 9 - согрога
саүепюза репіз;
10 - срідідутіз:
11 - сіисшіі еГГегепіез
іС5іІ5; 12 - геіе іезііх;
13	- ІиЬиІі хетіпіҒегі
гесіі; 14 - іиһиіі
5стіпіГсп сопіогіі;
15	- іип. а1Ьи§іпеа;
16	- сіисп.15 аЬеггап5
іпГепог; 17 - §1ап5 рспІ5;
18 - §11. ЬиІЬоигеіһгаІе^;
19 - рго5іаіа;
20 - атриііа с1исіи5
ёеГегепіІ5; 21 - игеіег.
48
Сондыктаи ішастарі-а тиіспей-ак іштің алдыңғы жабындысы арқылы
керілген несепкуык қабырғасын тесугс болады (27-сурет).
Артқы жағынан ішастар песепқуығының жоғарғы артқы бетінен
еркектердс гік ішектің алдыңғы бстіне отіп, тік ішек-қуык ұңғылын.
ехсаеаііо гесіоүеаісаійі. әйелдерде жаіырдың алдыңғы бетіне отіп, қуық-
жатыр үңғылын, ехсагаііо \>еаісоиіегіпа. түзеді.
Ішінара гана несепқуық қабырғасының күрам болігі болып, оның
артқы кабырғасы мен үшын жабатын іипіса 5в/О5п-лап баска несенқуық
қабырғасын бүлшыкетті қабық, іипіса тихсиіагіх (бірыңгай салалы
бүлшықст іалшықтары), Іеіа аиһтисоаа және іипіса тисоха қүрайды.
Тнпіса тіьси1агІ8-те айқаса оріліп жатқан үш кабатты ажыратады: 1)
хігаіит ехіегпит бойлық талшықіардан түрады; 2) аігаіит тесііит
дөңгелек немесе көлденен талшықтардан; 3) хігаіит іпіегпит бойлық
және көлдснең талшықтардан түрады. Ьірыңғай салалы бүлшықеттердщ
үш қабаты нссепқуығының ортақ бұлшыкетін күрайды, ол жиырылған
кезде несспқуықтың қуысын тарылтып, одан несепті айдап шығады (несеп
шығарушы бүлшықет, т. дейизог шіпае).
Ортанғы қабат, әсірссе несеп шығаратын өзектің ішкі тесігі, оаііит
игеіһгае іпіегпит, аймағында, күшті дамыған, ол жерде куық қыскышын,
т. хрһіпсіег ееаісае, түзеді Әр несепағардың қүятын жсрінде де, ішкі
бүлшықет қабагынын дөнгелек талшықтарының күшеюі есебінен
сфинктертәрізді қүрылым түзіледі.
Несепқуықтың ішкі беті шырышты қабықпен, іипіса тисоха.
жабылған, ол несенқуык бос болганда жақсы дамыған шырышасты негізі,
іеіа аиһтисоха, арқасында катпарлар түзеді. Несепқуықтың төменгі
бөлігінде іш жагынан несеп шығаратын өзекке апаратып тесік, оаііит
игеіһгае іпіегпит. байқалады. Тікелей оыішп игеіһгае ігИегпит артында
үшбұрыш пішінді тегіс алаң, ігі§опит гехісае. орналасқан. Үшбүрыштың
шырышты қабығы астыңғы жаткан бұлшықет кабатымен түтасып оседі
де, ешуакытта катпар түзбейді. Үшбүрышты ұшы жогарыда айтылған
нссеп шығаратын озектің ішкі гесігіне қарайды, ал негізінің
бұрыштарында несепағар гссіктері, охііа игеіегех, жатады. Нссепкуык
үшбүрышы негізіи екі несспағар құяр жері арасынан отетін қатпар -
рііса іпіегигеіегіса шектейді. Бұл катпарлардың арткы жағында шұңқыр
бар - /оааа геігоигеіегіса-, ол қуыкасты безі өскен сайын үлкейіп отырады.
Нсссп шығаратын өзектің пнкі тесігінің дәл артыпда ксйде қуык тілшігі.
игиіа гехісае түрінде бұдыр болады. Песепкуығының шырышты қабығы
қызғылт түсті, нссепағарлар эпителиімен үксас ауыспалы эпителимен
жабылған. Оида кішкене шырыш бездсрі, %1ашіиІае хехіса!е.ч, сондай-ак
лимфа түйіншелері орналасқан.
Жаңа туған норсстсде несеп қуығы ересек адамдікіне карағанда
едәуір биік орналасқан да, несеп шыгаратын өзектің ішкі тесігі
8утрһузІ8 риЬіса-нын жоғарғы жисгі деңгейінде жатады. Туғаннан кейін
қуык төмсн түсіп, 4 айлыгында касаға симфизінің жоғарғы жиегінің
үстінде шамамсн 1 см-дей ғана ніығып тұрады.
Цистоскопия кезінде, яғни тірі адам несепқуығы қуысын несеп
шығаратын озек арқылы енгізілген ңистоскоп көмепмен зертіегенде,
4-Ю5
49
тор гүзетін көптегеп кантамырлары бар қызғылт түсті шырышты кабық
көрінеді. Шырышты қабық үшбүрышты қоспағанда (ол жсрдс тегіс)
катпарлар түзеді. Қуык сфинктсрі (қыспағы) жартылай қызгылт түсті
бөлік тәрізді, ал несепағарлардыц күяр жері үшбұрыш бүйірлеріпдс
батыңқылар түзеді. Оқтын-октын (мииутына 2-3 рет) несепағарлар
тесіктері ашылып, несепті жіцішкс ағын түрінде шығарып түрады.
Несепқуығынан несеп сыртқа несеп шығаратын өзек арқылы шыгады.
Уродинамика, яғни несеп жолдары арқылы несеп шығару үрдісі,
урорентгенокинеліатографияльщ зерттсулер корсеткендей 2 кезеңде
өтсді: 1) транспортгық кезең, бүл кездс нссеп, айдаушы бұлшықез гсрдің
әссрімсн несеп жолдарымен жылжытылады және 2) ретеиционды
(гегепііо - ұстау) кезеи, бұл кезде тұйыктаушы бұлшыкеітсрдің
(қыспақтардың) әсерімен несеп жолдарының белгілі бір болігі ксрілш,
онда иесеп жиналады. Несеп жолдарының бүкіл жүйесі, бүйрск
тостағаншасыиан бастап песеп шығаратын озекке дейін, екі бөлігі
функционалды байланысқан бірыңғай қуыс бұлшықетті ағза болып
табылады. Экскреттік тармактар транспорттық кезеңде болған кезде,
несспкуыгы ретенционды кезсңде жоне керісінше болады.
Әйелдің несеп шығаратын өзегі
Әйел несеп шығаратын өзегі, игеіһга /етіпіпа, ішкі тесік, о.чііит иге-
іһгае іпіетит. арқылы песепқуығынан басталатын, ұзыидығы 3-3,5 см,
донесі артка қарай иілген жоне қасаға симфизінің томенгі жиегіпің
астынан және артынан өтетін түтікше болып табылады. Несеп озек
арқылы отпеген кезде оның алдыцғы және аргкы кабырғалары бір-біріне
жанасып жаіады. Бірақ, олар едәуір созылғыш жоне оныц саңылауы 7-8
мм-ге денін созылуы мүмкін. Несеп шығаратын өзектіц аргқы қабырғасы
кынаптың алдыңғы қабырғасымен тығыз қосылады. Жамбас астауынан
шыкқан кезде ол сііарһгаетпа иго^епііаіе-ні шандырлармен қоса тесіп
өтеді де, көлдснсц жолакты ерікті сфинктср бүліпықет талшықтарымен,
т. хрһіпсіег игеіһгае, коршалады. Несеп шығаратып озектің сыртқы тесігі
(үрпісі) охііит игеіһгае ехіегпипі, кынап гесігінеп жоғары, кынап
кірсберісіие апіылады да, несепшығаратын озектің ең тар жері болып
табылады. Бұл өзектің қабыріасы бұліпықетті, шырышастылық жәпе
шырышты кабықтардан түрады. Борпылдак іеіа зиЬтисоза-да, сондай-
ақ шпіса тизсиіагіз-ке еніп, оған кеуекті түр беретін гамырлы орім
жата,ты. Несеп шығаратын өзеккс, әсіресе төмепгі боліктерінде. коптеген,
шырыш бездері, ^іапсіиіае игеіһгаіеч, ашылады.
ЖЫНЫС АҒЗАЛАРЫ (МҮШЕЛЕРІ)
Жыныс ағзалары - еркектін, ог^апсі ^епііаііа таасиііпа. және әйелдің.
ог§апа ^епііаііа /етіпіпа. жыныс аг залары болып бөлінеді. Үрықга
жыныс аі залары екі жыныста да бірцей болып басталады, бірак одан ор
50
даму барысында бір ұрықта ерксктік жыныс бастамалары дами бастайды
да, ал әйелдік жыныс бастамалары рудименгпк күйде қалып қояды және
керісінше дамиды. Екі жыныста да ең басты қүрам бөлігі жыныс бездері
(еркектерде агабез, әйелдерде анабез) болып табылады. Олар жыныс
жасушаларын өндіреді. Кендс бір адамда қайсыбір дорежеде екі жыныс
белгілері де дамиды. Бүл жаглай гермафродитизм деп аталады. Атабез
бен анабез қагар болған жағдайда нагыз гермафродитизм байкалады.
ал бір жыныстық бсздері гана болып, ал скінші жыныстық белгілері
азды-копті байқалатын жағдайды жаіган гермафродитизм деп атайды.
Атабсздер де, апабезлер де жыныс гормондарып жасап шығара-
гындыкган ішкі секреция ағзаларына да жатады.
ЕРКЕК ЖЫНЫС АҒЗАЛАРЫ (МҮШЕЛЕРІ)
ОКСАМА СЕМТАЫА МАЗСБЪПЧА
Еркек жыныс ағзалардың қүрамына қабықтарымсн қоса атабсздер,
шәует қуықшаларымен біргс шәует шығаратын түтіктер, қуықасты безі,
буылтық-нссепшығаратын озек бездері. кеуекті дснелерден тұрагын
жыпыс мүшесі жатады. Бүл жсрде аралас несеп-жыныс түтікше сипаты
бар песетшіығаратын өзек те сипатталады.
АТАБЕЗДЕР
Атабездер, іеаіе.ч (грскше - огсһіз 8. сіісіутіз) үмада орналасқан,
бүиірлерінен сол қысыңқы келгеп, сопақ піштді жүп денелер болып
табылады (28-сурет). Атабсздіц ұзындығы орташа 4 см-гс тең, көлдснеці
3 см. массасы 15-25 г. Атабсздіц екі беп медиалды және латералды,
28 - с у р е т. Ұма, ясгоіит.
және шәуеі шылбыры (кесілген).
1	- іип. Гипісиіі зреппаіісі;
2	- согриз саұегпозит рспі§;
3	- согриз 8роп£Іо$ит репіз;
4	- Газсіа сгета.чіегіса; 5 - зерішп
8сгоіі; 6 - Гаясіа ярсгпіайса схісгпа;
7 - іип. дагіоіғ. 8 - гарһе зсгоіі;
9 - сиііз; 10 - т. сгетаыег;
11 - (іцсіиз йеГегепз, 12 - 1і§.
8и§реіі8огіипі репіз; 13 - апиіш»
іп^иіпаііз §ирегГісіаІі§.
51
(асіеа тесііаііз еі Іаіегаііа. екі жиегі - алдыңғы және артқы, тагуо апіегіог
еі ро.чіегіог, екі ніеті - жоғарғы және төменгі, ехігетііаа аиреііог еі
іп/егіог, болады. Атабсздің үмадағы қалыпты жагдайыпда оның жоғарғы
шеті жоғары, алға және латералды жаққа қарайды, сол ссбегіті төменгі
шеті да томен қарай ғана емес, сондай-ақ артқа жәнс мсдиалды жаққа
қарайды Сол атабез, әдетте оң жақтағы безге қарағапда сәл гөмсн
жатады. Оның артқы жиегіне шәует шылбыры, /ипісиіиа арегтаіісиа,
пен атабсз қосалқысы, ерісіісіутіа, келеді, атабез қосалкысы. аріқы жиек
бойыңда орналасады. Ерібісіутіь жінпике үзын дене, опда жоғарі ы,
біршама қалың бөлшгсн атабез қосалқысының басып, сариі ерісіісіутісһ\.
және төмсніі, үшкір шетін, сашіа ерісіісіутісііа, ажыратады; аралық бөлігі
дспесін, согриа ерісіісіутісііа. қүрайды. Дене аймагында атабез қосалқысы
мен атабез арасында сірлі кабықпен астарланған және латералды жаққа
карай ашылған қойнау, аіпиа ерісіісіутіа, жатады.
Атабсздің жогарғы шетінде кішкентай өсінді - аррепсііх іеаііа
орналасады, жарын қарағанда ол жінішке өзекшелерден гүрады, сірә,
ол сіисіиа рагатеаоперһгісиа-тіц рудиментгік қалдығы болуы керек
Қосалқы бсз басында әдетте аяқшада орналасқан аррепсііх ерісНсіутісИа
кездеседі (тсзоперһгоз қалдығы).
Атабездің қүрылысы. Атабез негізі рагепсһута іе8П8, тығыз
фиброзды кабықисн, шпіса аіһщрпеа. коршалған. Артқы жиек боиымен
қабықтың фиброзды гіні ақ голымсыз вертикалды қалқа немесе
калыңдама түріпде шамалы жеріе атабез ішіне снш түрады да атабез
орталыгы, тесііааііпит іеаііа, деп аталады; тесііазііпит-нен сәуле
гәрізденіп фиброзды қалқалар - аеріиіа іеаііа шығады, олар сырткы
шетерімен шпіса а!Ьи§іпеа-ның ііпкі бегіне бекиді де, сөйгіп, бүкіл атабез
паренхимасын үлесшелсрге, Іоһиіі іеаііа, бөледі. Атабез үлссшелерінің
саны 250-300-ге жетеді. Үлсстсрдің ұшіары тесііакііпит-ге, ал негіздері
іипіса аІЬиедпеа-ға карайды. Атабез қосалқысында да жіңішке Штса
а1Ьи§іпеа болады.
Атабез паренхпмасы шәует өзекшелеріпеп түрады, оларда екі бөл мді
- іиһиіі хетіпі/егі сопіогіі жәпе иреленген шәует өзекшелерін, іиһиіі
аетіпі/егі гесіі ажыратады. Орбір үлесшсде 2-3 нсмссе одан да көп
озскпіс болады. Үлесшеде иреленген шәует өзекпіелері, ШЬиІі зепііпіҒегі
сопіогіі, іпссііазігіпит-ге жақындай, бір-бірімсн қосылып, тура
тесІіаЫгіпит жанында қысқа тік түтіктерге, ІиЬиІі зетіпіГегі гесіі
жалгасады. Тік озекшслер тебіаЫгіпит кабатында орналасқан атабез
горына - геіе іеаііа ашылады. Атабез торынан 12-15 шығарушы озекшелер,
сіисіиіі е//егепіеа іеаііа, піығып атабез қосалқысы басыиа барады
Атабезден шыққаннан кейіп іпыгарушы өзскшелер иілімденіп, атабез
қосалкысының біркатар конусты үлесшелеріп, Іоһиіі а. сопі ерісіісіутісііх,
түзеді. ВисШІі еПегепіе^ атабез косалқысыныц жскс түтігіне, сіисіиа
ерісіісіутісііа, ашылады. Ол көптегсн иілімдер түзе сһлстиа сіе/егепа-ке
созылады. Созылған кезде атабез қосалқысы түтігі 5-8 м-ге жстсді.
Оисіиіі сГГсгепіез, ІоЬиІі ерісіісіутіз жәпе атабез косалқысы түтігінің
бастапқы бөлімі жиналып азабез косалкысының басын қүрайды. Ен
қосалқысында ауыткыған түтікшслср. сіисіиіі аһеггапіеа, кездеседі.
52
Атабсз қосалқысы басынан жоғары дәнекер тінде, шәует шылбырының
алдында алғашқы бүйректің рудименттік калдығы болып табылатын
кішкенс атабез өсіндісінің косалқысы, рагасіісіуті.ч, кездеседі. Еркек
жыныс жасушаларының (сперматозоидтардың) ондірілетін жері іиЬиІі
хетіпі/егі сопіогіі болып табылады. ТиЬиІі гесіі мен атабез торы
озекшслсрі шығарғыш жолдарға жатады.
Спсрмагозоидтар шәуцеттің қүра.мына кіреді, опың сұйық болімі
шығаргыш жолдарға ашылатын жыныс аппаратыпың қосалқы бездерінің
бөліну өнімі болып табылады
ШӘУЕТ ШЫҒАРАТЫН ТҮТІК
Шәует шыгаратын түтік, сіисіиа сіе/егенх атабез қосалқысы
түтігінің гікелей жалғасы бола түра, одан өз кабырғаларының
калыңдыьымсн өзгешеленеді. Атабезден тамырлармен (а с( V іеьіісиіагез)
бөлініп, жоғары көтеріліп, шәует шылбыры қүрамына қосылады. Шәует
шылбыры тік жоғары беткей шан сақинасына котеріліп, шап өзегінде
қигаш жоғары жәпе лаіералды өтіп, ол терең шап сакинасында ғала
іегіісиіаге.ч-тсрдл (бүлар бел аймағына қарай өтеді) қалдырып, ішастармсн
жабылып, жамбас астауының бүйір қабырғасымен томеп жәнс артка
қарай өтеді. Нссепқуыққа жегіп, түтік оның түбіне бүрылып, қуықасты
безіне келеді. Опың гоменгі болімі шәует шыіаратын түтіктің кен жері,
атриііа сіисіи.ч сіе/егепііз, түрінде едәуір кеңейеді. ЭисШз с!е(егсп§
үзындығы 40 - 45 см. Висіиз беіегепз-тің қабырғасы үш қабықтап: сыртқы
- дәнекертінді қабық, іиніса асһ>епііііа, ортаңғы - бүлшықетті қабық,
іипіса тшсиіаге.ч және ішкі - шырышты қабықіан, іипіса тисоза түрады.
ШӘУЕТ ҚУЫҚШАЛАРЫ
Шәует қуықшалары, х>езісиІае летіпаіе.ч шәует шығаратын
түтіктерден латералды, несепқуық түбі мен тік ішек арасында жатады.
Әрбір шәусі қуықшасы оте иілген, жазылғап кездсгі ұзындығьт 12 см,
жазылмаған кездегі ұзындығы 5 см түтік болып табылады. Шәует
қуықшасының төмснгі үшкір шеті тар шығарушы түтікке, сіисіш
ехсгеіогіиа, ауысады. ол сүйір бұрыш жасай өзінің жагындағы сіис(и$
беГегеп8-пен косылып, онымен бірге шәует жіберетін түтік, сіисіиз
е/асиіаіогіш, түзеді. Соңғысы жіңішкс түтікше болып табылады, ол сіис-
<1еГегеп8 пен сіисіиз ехсгеіопик косылған жерден басталып, қуықасты
безі қабаты арқылы өтіп, несеп шығаратын озектің қуыктык болігіндегі
шәуеі гомпешігі негізі касында тар гесік арқылы ашылады. Шәует
жіберегін түгіктің үзындығы 2 см шамасыпдай. Шәуст қуыкшаларының
қабырғалары сіисШБ беГегепз тұратын қабаттардан тұрады. Шәует
қуықшалары шоусітің сұйық бөлігін ондіретін секреттік ағзалар болып
табылады.
53
ШӘУЕТ ШЫЛБЫРЫ ЖӘНЕ АТАБЕЗ
ҚАБЫҚТАРЫ
Апіабездер ұмада (ен қалтасында) орналасып, онда шәует
шылбырымен ілініп тұрған сияқты көрінеді. Шәует шылбырының
құрамыпа, /ипісиіих зрегпіаіісиз: сіисіиа сіе/егепз, аа. еі уу. (ехіісиіагез еі
сіе/ёгепііаіез лимфа тамырлары мен нервтер кіреді. Шап өзегішң терең
сақинасында шәует піылбырының құрам бөліктсрі ажырайды да, ол түтас
құрылым рстінде тек атабездін артқы жиегінен шап озегінің терсң
сақипасына дейін ғана созылады. Шәует шылбыры алғашқы кезде іш
қуысыпда дамитын атабездср, ұмаға түскеннсн кейін ғана, (Іезсепзиз
(езііз. дамиды (29-сурет).
Қарапайым сүтқоректілерде атабез іш қуысыпда жатады. Күрделі
қүрылыстыларда, мысалы, кемірушілерде, ол жануарлардың шағылысу
кезіпде уақытша сыртқа шығады. Бұл жануарларда атабезді көтеретін
бұлшықет, т. сгетазіег, күшті дамыган да, ал күрделі сүтқоректілер мен
адамда редукцияланған, өйтксні
оларда атабез юлыгынан іш
қуысынан ұмага ауыскан
Адамда осы үрдістің көрінісі ре-
тінде онтогепез барысында
атабездің, томсн түсуі сіезсепзиз
іезііз байқаладьі. Үрыкта атабез-
дср іштің артқы қабырғасында
жоғары екі бел омыртқалары
29 - с у р с 1. Атабездің және шәует
шылбырының қабықтары (үлгі).
1	- пі. оЫі^иия ехісти.ч аЬсІоіпіпіх;
2	- т. оЫі^ішя іпіетиз аЬсІотіпія;
3	- т. ігап!>үсг8и8 аЬдотіпія;
4	- Га8сіа ігапяуетаііз;
5	- репіопеит; 6 - а. іеяіісиіагія;
7 - ріехи.8 уепоьиь ратріпіГотііз;
8 - сіисіиз беҒегепя; 9 - т. сгетазіег;
10 - Га8сіа зрсппаііса ехіета;
11 - уезіі^шт ргосеззиз ұа^іпаііз;
12 - іип. сіагі08; 13 - сиіія; 14 - сариі
ерісіісіутісіія; 15 - согриз
срісіісіутісіія; 16 - іеяіія; 17 - сіисіия
сіеГегепя; 18 -саисіа ерісіісіутісііз;
19 - піп. уа^іпаіія іеяіія (Іат.
рагіеіаіія); 20 - іип. тасрпаіі.я іеяіія
(Іат. уіясегаіія-); 21 - аррспсііх
срісііс1упііс1І8; 22 - атабездің сірлі
қуысы.
54
деңгсйінде орналасқан. Атабсздің төменгі шстінен томен қарай бірыңғай
салалы бүлшықез талшықтары мен фиброз тініпен тұратын атабез
басгаушысы, ^иһегпасиіит (еМі.ч, созылады. Ұрықіың өсуімеп қатарласа
атабез біртіндеп төмен деңгейге түсе береді. Атабездің іш куысынап
шығуынан едәуір бұрынырақ ішастардап тұйық қынаптық өсінді, рго-
сехзи.ч \>а£ІпаІі.ч регііопеі, пайда болады, ол алдыңғы іш қабырғасы
арқылы ұмаға келеді, әрі өз жолында іш қабырғасының барлык
қабаттарынан кабықтар алады. Ргосезыіз уа§іпаІі$ бойымен атабез ұмаға
түсіп, көбіне бала туғанға дейін онда соңғы орналасу қалпына ие болады.
Қынаптық өсіндінің жоғарғы бөлігінің бітелуі салдарынан бұрын ппастар
мен атабездің сірлі қабығы арасында болған байланыс ұзіледі. Қынаптык
өсінді бітелмеген жағдайда іштен туа болған жарыктар ашық озектер
арқылы сыртқа шыға алады. Атабездің іш куысынан шығуымеп бірге
циЬегпасиһіт Іе§іІ8 атрофияға ұшырайды.
Бұл үрдіс бұзылғанда атабез не іш куысында қалады немесе
жануарларда байқалатындай, шап өзегінде тоқтайды. Атабездің мұндай
қалыптан тыс орналасу қалпы даму ауытқуы (аномалиясы) -
крипторхизм болып табылады, ол екі жакты немесе біржақты болуы
мүмкін (монорхизм). Өзінің ақырғы орналасу қалпына келген атабез
шәует шылбырының төменгі бөлімімен бірге үмада, зсгоіит, орналасады.
Үманың ортаңғы сызығы бойымен репіз-тін томепгі бетіпеп басталып,
апиз аймағына дсйін созылатын үма жігі. гарһе асгоіі, өтеді. Үманың
калған беті көптеген әжімдермен жабылған.
Атабез бен іиәует шылбыры куібықтары, сыртынап санағанда мына-
лар: сиііх, іипіса сіагіок. /аасіа ареппаііса ехіегпа, /аасіа сгетахіегіса, т.
сгетаМец /аясіа хрегтаііса іпіегпа, іипіса \'а§іпаІі.ч іе.чііа. Атабездің мұнша
көп қабыкдары алдыңғы іш қабырғасының белгілі бір қабаттарына сәйкес
келеді. Атабез іш куысынан ығысқанда өзімен қоса ішастар мсн іш
бүлшыкеттсрі шандырларын ілестіріп, олармен орангап сияқты болады.
1.	Сиіі.ч, ума терісі. жұка және дененің баска бөліктерімен
салыстырғанда коюлау түсті. Ол ерекше тән иісі бар секрет шығаратын
коптеген ірі май бездсрімен жабдықталған.
2.	Типіса сіагіоа, етті қабық, тікелей тері астыпда орпаласқан. Ол
шап аймагы меп шаттын теріасты дәнекер тінінің жалғасы болып
табылады, бірак майы болмайды. Онда едәуір мөлшерде бірыңғай салалы
бүлшыкет жатады. Типіса сіагіоз әрбір атабез үшін жеке бір-бірден қап
түзеді, олар ортаңғы сызык бойымеп бір-бірімсн қосылып, гарһе сызыгы
бойына бекитін калка, аеріит хсгоіі, түзсді.
3.	Ғахсіа хрегтаііса ехіегпа, сыртқы шәуст шандыры, - іштің беткей
шандырдың жалғасы.
4.	Ғахсіа сгетааіегіса, атабезді көтеретін бұлшықет шандыры, бсікей
шап сақинасы жиегінен шыгатып Ғазсіа іпіегсгигаііз жалғасы болып
табылады: ол ш. сгетазгег-ді жабады, сондыктан да Газсіа сгетаЫегіса
деп аталады.
5.	М. сгетахіег, атабезді көтеретін бүлшықет т. ігапзмегзиз аЬсіотіпіз
жалғасы болып табылатын көлдснең-жолақты бүлшықет талшықтары
будаларынан түрады.
55
6.	Ғахсіа хрегтаііса іпіегпа ішкі шәует шандыры, т. сгетазіег-дің
астында орналаскан. Ол Гансіа ігап8уег8а1І8-тің жалғасы болып габылады,
атабез аймағында оның сірлі жабындысының сыртқы бетіне жанасып
жатады.
7.	Типіса иа§іпаіі.ч іехііх, атабездің қынапты қабыгы, ішастарлык рго-
се§8П8 уа£ІпаІІ8 есебінен пайда болып, скі табакшадан: Іатіпа рагіеіаііх
- париеталды (қабыргалык) габакша мен Іатіпа уіхсегаііз - висцералды
габақшадан тұратын түйық сірлі қап түзеді. Висцералды табақша
атабездің ақ кабығымен гыі ыз бітісін, атабез қосалқысына да ауысады.
Атабездін латералды беті мен атабез косалқысынын ортаңғы бөлігі
(денесі) арасында висцералды габақша олардың арасындағы
саңылаугәрізді кеңістікке еніп, .чіпих ерісіісіутісііх, түзеді. Атабездің арткы
жиегі бойында тамырлардыц шығатын жерінде висцералды табақша
париеталды табакшаға ауысады. Париеталлы және висцералды
табақшалардың бір-біріне қараған беттері арасында саңылаутәрізді
кеңістік сагит уа&паіе жатады, онда ауру-сырқау кезінде көп мөлшерде
сірлі сұйык жиналып, атабез шеменіне себсп болуы мүмктн.
ЖЫНЫС МҮШЕСІ
Жыныс мүшесі, репіх, ұмамен бірге сыріқы жыныс ағзаларын
құрайды. Оның кұрамына үш денс енеді: жүп, үңгірлі, согриз сачегпох-
ит репіх және тақ, кеуекті, согрих хроп^іохит репіх. Бұл денелердің
аттары мынаған байланысты алынған; олар коптеген көпіршелерден,
бірынғай салалы бұлшықет галшықтары қоспасы бар фиброзды - серпінді
юждерден тұрады, олардың кою орімдері арасында эндотелимен
астарлапып, қанға толған аралықгар, үңгіршелер бар
Жыныс мүшесінің үңгірлі денелері, согрога сауегпо$а репі$
шеттері үшкірленген екі ұзын цилиндр дене болып табылады, олардың
шеттерінің артқылары ажырап, касаға сұйекгердін томенгі тармактарына
бекитін сгига репіх гүзеді. Бүл екі дене ортақ ақ қабықпен, Іипіса
аІһи%іпеа согрогитп сагетохоғит, жабылган, ол қабық екі дене арасында
қалка, херіит репіх, түзсді. Қалқага сәйкес жоғаргы бетіндс V. сіогьаііз
репІ8 үшін, ал төмснгі бетінде согрия 8роп§іо8ііт рспІ8 үшін жүлге
орналасады.
Жыныс мүшесінің кеуекті денесі, согрн8 8роп^іо8шп репі« Шпіса
аІЬп^іпса согрогіз 8роп£ІО8І-мен жабылған, жыныс мүшссіпіц үңгірлі
ценелерінің астында жатады және бүкіл үзына бойына нссеп шыгаратын
өзек өтеді. Екі үңгірлі денеге карағанда кіші, диаметрі 1 см-дей, бірақ
олардан озгеше екі шеті жуандап, алдыңғы жағында жыныс мүшесінің
басын, ^іапх репіх, ал артқы жағында буылтығып, ЬиІЬих репіх, гүзеді.
Жыныс мүшесінін қасаға сүйектсріне бекіген артқы бөлігі түбір,
гасііх репі.ч, деп аталады. Жыныс мүшесі алдыңғы жағында баспен, ^іап.ч
репіх, аяқталады. Басы мсн түбірі арасындағы аралық бөлігі денесі, сос-
ри.ч репі.ч, деп аталады. Дснспің жоғарғы беті томенгі бегінсн кеңдсу
56
жәпс аркашығы, сіогхит рені.ч деп аталады. Төменгі бстіне согріік
зропйіо^игп репі^ жанасып жатады. Жыныс мүшесініц басыпда
вертикалды саңылау — үрпі, (нссеп шыгаратын өзектің сыртқы тесігі),
охііит игеіһгае ехіегпит, орналасады; басы дорсалды және латералды
жақтарынан үңіірлі денслер дснгейінен сәл шыгып түрады; бастың бұл
жисгі согопа ^іансһч деп аталады, ал оның артыпдагы тарылған жері
соііит ріапсііь дсп аталады.
Жыныс мүшесінің терісі басының негізгі жағында бос қатпар түзеді,
ол күпек (бүрікбас) басы, ргериііит, деп аталады. Жыныс мүшесі
басыныи төменгі жагында күпек бастың терісімен жүгенше, /гепиіит
ргериііит, арқылы байланысады. Согопа £Іапс1І8 айпаласыпда және
күпектің ішкі қатпарында көлсмі әр түрлі май бсздері, ^іансіиіае
ргериііаіех, орналасқан. Бұл бсздсрдің сскреті ^Іапз рспіз пен ргериііит
арасындагы науашыкта жиналатын препуциалды майдың, хте^та
ргериііі, құрамына снсді. Басы мсн күпек арасындағы кеністік - күпек
қуысы қалады, ол бүртік басы кейін ығысқанда басты өткізіп жібсретін
тесікпен ашылады. Жыныс мүшесіпің төменгі бетіпде, Ггепиіит ргериһі-
ден ортаңғы сызық бойында, төмснде алғашқы екі жартының бітісіп-
өскен жерін корсетстін жік, гарһе. байқалады. Жыныс мүшесінен
басталып жік артқа қарай ұмаға және шаіқа дейін созылады. Жыныс
мүшесінің үш денесі оларды коршап, біріктіретін, борпылдак теріасты
шелмайында жатқан тұтас /азіа реніх-пен оралган. Оган қоса жыныс
мүшесі байламдармсн бекітіледі.
РепІ8-тің көлемі, үңгірлі және кеуекті денелердегі кан мөлшеріне
қарай өзгеріп отырады. Қан жыныс мүшесіне аа. рго/инсіае еі сіогхаііх
репіз арқылы келеді.
Артерия тармақтары дәнекер тіпді калқаларда өтіп, жінішке
артерияларға ажырайды, ал олар тікелей кеуекті, үңгірлі кеңістіктерге
ашылады. Қанды экететпі венапың, \>епае сауетохае-нын. бір бөліп
үңгірлі депелердің орталық бөліктерінен, бір бөліп шеттеу жақтан
басталып, гғ. рго/ипсіае рені.ч және V. сіогхаііх ретх-ке күяды. Жыныс
мүшесі қан тамырларының ерекше қүрылысы нәтижесінде кан үңгірлі
депелерде тоқтай алады, бүл эрекция кезінде олардың қатаюына әкследі.
Еркек несепшыгаратын өзегі
Еркек несеншыгаратын озегі, игеіһга тахсиііпа, үзыпдығы 18 см-ге
жуық, нссепқуықтап жыныс мүшесі басындағы сыртқы тесігіне, үрпісіне,
оаііит игеіһгае ехіетит, дейін созылатын түтік болып табылады. ТІге-
Сһга несеп шығаруға ғана емес, сондай-ақ бисіиз езесиіаіогіих арқылы
несеп шығаратын өзекке келетін шәуеттің өтуі үшін керек. Ол іүрлі
құрылымдар арқылы өтеді, сондықтан онда рагх ргохіаііса, рагз тет-
гапасеа және рагх зронрюза деген үш бөлімді ажыратады.
1.	Раг8 рг08Іа(іса, қуықасты бөлігі, қуыққа ең жақын жататын жер,
осы бсз арқылы өгсді. Бүл бөлімпіи ұзындығы 2,5 см-дей. Қуықасты
бөлігі, әсіресс опыц ортацғы болімі, несеп шығаратын өзектің барынша
57
кең және созылмалы болігі болып табылады. Шәует төмпешігі үшында
саңылаутәрізді тесік қуықасты безі қабатыида орналасқан, иігісиіих
ргомаіісиа дсп аталатын кішкене түйық қалтаға әкеледі. Мұның аты бүл
түзілістің әйелдерде жатыр мен қынап дамитыи сіисіих рагатеао-
перһгісих-тін қосылып кеткен томенгі шеттерінен пайда болғанын
көрссіеді. Шігісиіия ргоьіаіісиз кіреберісі бүйірлерінде соііісиіиз
зетіпаііз-тс шәует жіберетін озектердің кішкене тесіктері орналасады
(ои және сол жағынан бір-бірдеп). Шоует томпешіпнің латералды екі
жаі ында қуықасты бсзі түтікшелерінің коптеген тесіктері ашылады.
Нссепшығаратын озектің қуықасты болігінің айналасын, қуықасты
бсзінің бірыңғай салалы бүлшықет тіиі құрап, иесеп қуығы сфинктерін,
хрһіпсіег теаісае (бірыңғай салалы бұлшықетті, еріксіз), күшейтеді.
2.	Рағз шетһгапасеа, жарғақты болігі, қуықасты безі үшынан бастап
ЪиІЬиа репік-ке дейінгі иесеппіыгаратын өзектің бөлігі болып табылады,
оның ұзындығы 1 см-ге жуық. Сойтіп, бүл бөлік, несепшығаратын өзектің
үш бөлімінің ішіпдегі ең қысқа жоне сонымен қатар ең енсізі болып
габылады. Ол Іі§. агсиаіит риЫа-теи артка және төмен қарай жатады, өз
жолында сііарһгазта иго%епііаІе-ні жоғарғы және төменғі
шандырларымен қоса тесіп өтеді, жарғақты бөлігінің гөменгі ұшы төменгі
шапдырды тескеи жерінде озектің ең тар жәие аз созылмалы бөлігі болып
табылады, мұны өзекті жарып алмау үшін катетерді енпзгенде ескеру
керек. ІІесеп шығаратын өзек жарғақты бөлігі ерікті сфинктердің, ш.
зрһіпсіег игеіһгае, бұлшықетті будаларымен қоршалған.
3.	Рагз $роп£Іо$а, кеуекті бөлік, үзындыгы 15 см-дсй, согриз
8роп§іо$ит репіз тінімен қоршалған. Өзектің бір бөлігі ЬиІЬик-қа сөйкес
біраз кеңейген, басқа жерінде басына дейін өзск диаметрі б ртсгіс,
басында шамамен 1 см бойы өзек қайтадан ксңсйіп, қайыктәрізді
шұңқыр, Еозза паұісиіагіз игеіһгае, түзеді. Несеп шығаратын өзектіц
сырткы тесігі - үрпі аз созылатын ең тар жер екендігін зонд енгізгенде
ескеру керек.
Несепшығарагын өзекті анатомиялық жағынан 3 бөлікке болумеп
қаіар урологиялық клиникада (қабыну үрдістсрініц отуіне сойкес) оныц
2 бөлімін ажыратады: алдыңғы уретра, яғпи раг$ *фоп£Іоза жоне артқы.
урстра - калған скі бөлігін қамтиды. Олардың арасындагы шекара - т.
ярһіпсіег игеіһгае, ол инфекцияның алдыңғы уретрадан артқы бөлігіне
отуіпе кедергі жасайды. Сыргқы гесікке ең жақын бөлікті қоспағанда
інырышты қабығының бүкіл өн бойында өзекке коптеген кішкене бездер
- ^іапсһііае игеіһгаіеа ашылады.
Несепшығаратын өзектің бойында 8 - тәрізді иілім бар Рагз зроп^іояа
жогары көтерілгенде алдыңғы қисықтык жазылып, ойысы зутрһузіз
риЬіса-ға қараған бір иілім қалады Симфизден қуықасты бсзіне кслстіи
риһоргоаіаііса. сНарһга%та иго^епііаіе (ол арқылы рагч тетЬапа-
сеа игеіһгае өтеді), сондай-ақ репі$-ті симфизбеи қосатын И%.
аиарепаогіит репіа артқы қисықтықтың тұрақтылығын камтамасыз етеді.
Нссепшығаратыи өзектің куысы барлық жерде бірдей емес. Металлға
гүсірілген бедерлерін олшеу мынадай сандарды көрсетеді: рагз §роп£Іо$а
мсн рагя тетЬгапасеа қосылатыи жер - 4,5 мм, үрпі - 5,7 мм, рагя
58
ргоЫаііса-пыц ортасы - 11,3 мм, ЬиІЬиь аймағында - 16,8 мм. Сірә, шәуег
жіберілер алдында тиісінше несепшығаратын өзсктіц ЬиІЬиз бөлігінде
жиналатын болуы ықтимал. Ересек адамның несепшығаратын өзегіне
енгізілетін кагстердіц максималды диаметрі 10 мм деп есептеуге
болады.
Несеп шығару былай орыпдалалы: т. деігизог игіпас жиырылып,
несспті қуықтан шығарады, бұл уақытта несеп (т. зрһіпсіег ұеысае) жоне
ерікті (т зрһіпсісг игсіһгае) оз сфинктерлерінің босаңсуынан ашылатып
нессишығаратын өгекке келеді.
Ерксктерде үшінші (еріксіз) сфинктер қызметін атқаратын қуықасты
безінің бүлшықетті болігі де босаңсиды М. (іеігизог босансып жәнс
аталған сфинктсрлер жиырылған кезде несепқуық жабылады.
Буылтық-несеп шығаратын өзек бездері
Буылтық-несеп шыгаратын өзек бездері, ^іапсіиіае һиІЬоигоіһгаіел,
діарһга§та иго£епііаІс қабатында, ЬиІЬиз репін-тің артқы шетінің үстінде,
раг8 тетЬгапасеа игеіһгае-ден аргқа қарай орпаласқап көлемі бүршақ
дәніндей екі кішкене бсз болып табылады. Бүл бездердің шығарушы
өзектері ЬиІЬііБ аймағында несспшығаратын озектің кеуекті бөлігінс
ашылады. Бездер несеп шыгаратын өзектің қабыргаларыи несептің
тітіркендіруіпеи қорғайтын жабысқақ сүйық боліп шығарады.
Қуықасты безі
Қуықасты безі, ргохіаіа (ргозіаіез - грекшс ргоізіапаі - әкслу, алға
шығу), еркек несспшығаратын өзегінің бастапқы бөлііін қамтитын, аздау
болігі безді, көптеу бөлігі бұлшыкетті ағза болып табылады. Ол без
ретінде шәуеттің маңызды боліі ін құран, сперматозоиді арды
белсендіретін, сондықтан жынысгық нісіп-жетілу ксзеңінс қарай дамитып
секрет бөліп шығарады. Бсздін эндокрипдік қызмет атқаратыидыгын
көрсететіи зерттеулер бар.
Ол бұлшықсг ретіпде нссепшығаратын озектің қысқышы болып
табылады, атап айтқанда эякуляция кезінде несептің ағуына кедергі
жасай гындыктан, несеп пен шәует араласып кетпейді. Жыныстық пісіп-
жетілу кезеңінде (]7 жас) без қызметін де атқара оастайды. Пішіні мен
көлемі жағынан каштапға (каштан ағашының жемісі) ұқсайды. Онда
несеп қуығыпа қараған негізін, һазіз ргозіаіае және біарһга^та
иго£етІа1е-ге жанасып жатқан үшын, арех, ажыратады. Бсздің дөцсс
алдыңғы беті, /асіеа апіегіог, қасаға симфизіне карайды, одап борпылдақ
шелмай және веналық өрім (ріехиа ргояіаисш;) аркылы болінеді, осы
өрім үсгінде Ііёё- риһоұеьісаііа жатады. Артқы беті тік ішекке жанасып
жатады, одап жамбас астауы шандыры табақшасымен (зершт
гесіоүезісаіе) гана бөлінеді, сондықтан тірі адамда гесіит арқылы
енгізілген саусақпен оиы тік ішектіц алдыңғы кабырғасынан ұстап білуі е
болады Огеіһга қуықасты безі арқылы оның негізінен ұшына карай өтін.
59
ортаңгы жазықгықта. артқы бетіне қарағанда бсздіц алдыңгы бетіне
жақын орналасады.
Шәует жіберетін түтіктер безге артқы бетінсн кіріп, оныи қабатымен
төмен, медиалды және алға қарай өтіп, раг$ ргоьіаііса нгеіһгае-ге
ашылады. Бездің екі с!исіи$ езасиіаіогіі мен игеіһгас арасында орналасқан,
сына пішінді бөлігі оның ортаңғы үлесін немесе қылтасын, і^іһтих ргоз-
іаіае (ІоЬиз тесііиз) қүрайды. Қалған көптеу бөліі ін Іоһі сіехіег еі хіпіыег
құрайды, алайда олар бет жағынан бір-бірінен бөлінбегсн.
Ортаңғы үлестің хирургиялық түрғыдан маңызы бар, ойткені куық-
асты безінің гипертрофиясы кезінде үлксйіп, нессп шыгарудың бү-
зылуына себеп болуы мүмкін.
Қуықасты безінің ең үлкен диаметрі көлдснеңінен (түбіне жақын)
орташа 3,5 см, алғы-артқы диаметрі - 2 см, всртикалды диаметрі - 3 см.
Ргозіаіа, Гаксіа рекіх есебінен найда болып және веналық өрім, ріехнз
рго$1аііси$, жататын орын түзегін шандырлы кабықпен қоршалған.
Шандырлы қабықтан ішке қарай бірыңғай салалы бүлшыкет жөне
дәнекер тіннен тұратын сархиіа ргоаіаііса орналасады.
РгоЫаіа тіні көбіне бұлшықст тіпінен, $иЬ8іапііа тизсиіагіз тұратын,
негізге батырылған бездердсн (рагспсһута &1апскіІагае) құралады, оның
үлесшелері жіңішке, сәл тармақталған түтікшелерден тұрады, ал олар
игеСгае-нің қуықасты болігіпің артқы қабыргасындағы соПісиІІ8 зетіпаііз
екі жағында ашылагыи дисіиіі ргоыаіісі-лерге (саны 20-30-ға жуық)
қүяды. Қуыкасты безінін нессншығаратын өзектің алдындағы болігі түгел
бұлшықет тініпен тұрады
Шоуеттіц шыгару жолдары ІиЬиіі зетіпіГеп гесіі, геіе Іе§ІІ8, (іисіиіі
еПегепіся, дисіиз ерісіісіутібіз, сіисіиз деҒегеп8, сіисіиз е)аси1аіогіи$, рагз
рго8іа(іса игеіһгае және несепшығаратын өзектің калған бөліктері.
ӘЙЕЛ ЖЫНЫС АҒЗАЛАРЫ
ОКСА1\А СЕМТАИА ҒЕМІМІЧА
Әйел жыныс агзалары, ог§апа §епііаІіа /етіпіпа скі болімнен
тұрады: I) жамбас астауында орналасқан ішкі жыпыс агзалары -
анабездер, жатыр түтікшелері, жатыр, қынан жәие 2) сыртынан көрінетіп
болім - сыртқы жыныс ағзалары (рисіспбит Гетіпіпит), бұған үлкен
және кіші жыныс ернеулері, делігкі, қыздық перде жатады.
Анабез
Анабез, охагіит (30-сурег), жұп ағза, атабезге ұксас әйсл жыпыс
безі болып табылады. Ол - жалпақ сопак пішінді, ұзындығы 2,5 см, ені
1,5 см, қалыцдыгы 1 см болатын дене. Оның скі шетіп ажыратады:
жоғарғы, біршама дөңгелектенген шсті жатыр түтігі жағына қарайды
және түтік шеті, ехігетііаа іиһагіа, деп аталады, қарама-қарсы төменгі,
үшкір шеті, ехігетііах иіегіпа, жатырмеп меншікті байлам (Іі%. огагіі
60
30 - с у р е т. Әйелдіц ішкі жыныс ағзалары; артынан қарағандағы көрінісі.
Жатыр түтіктсрі мсн жагырдың жалпақ байламы (сол жактағысы алынып
тасталған) тартылын керсетілген, жатыр, кынап, сол жақтағы түтік пен
анабездің фронталды кесіндісі:
I - согрия иіегі; 2 - шп. ^его.ча (регітсігіит); 3 - Гипсііь иіегі; 4 - саұііак иіегі;
5 - іип. тисоьа (епдотеігіит); 6 - озііит иіегіпит іиЬае; 7 - техояаіріпх;
8 - ріісае ПіЬагіас; 9 - сіисіи» ероорһогопіі.ч Іоп£ІІидіпа1І!»; 10 - сһісіиіі ігапяуегзі;
II - іпҒиікІіЬиІит іиЬае иіегіпае; 12 - аррспбіх усзісиіоха; 13 - Гоііісиіі оұагісі
уеысиіоы; 14 - согрш; Іиіеит; 15 - 1і&. іегс$ шегі; 16 - іип. тизсиіагі.ч
(туотеігіит); 17 - 1І£. Іаіит иіеғі (арткы жапыракша ашылған); 18 - окііит иіегі;
19 - іип. тихсиіагіх ұа£Іпае; 20 - іип. тисоза ұаійпас; 21 - соіитпа гицагит
апіегіог; 22 - ги^ас уаціпаіе!»; 23 рогііо уа«іпаІІ!» сегуіск иіегі; 24 - сапаііз
сегуісія иіегі; 25 - сегұіх ііісгі (рогііо ішргауаиіпаііз); 26 - Іі§. Іаіит иіегі (артқы
жапырақша); 27 ГітЬгіа оұагіса; 28 - ГітЬгіае шЬае; 29 - атриііа іиЬас иіегіпае;
30 - іиЬа иіегіпа; 31 - оұагіит; 32 - і&һтш» іиЬае иіеппае; 33 - 1І£. оузгіі
ргоргіит.
ргоргіит) арқылы байланысқан. Екі беті /аясіеа Іаіегаііх еі тесііаііа, бір-
бірінен жиектсрмсн бөлінген: арткы бос жиегі, таг%о Ііһег, доңсс, ал
алдыңғы. шажырқайлық жиек, таг§о тезоуагісш», тік, шашырқайға
бекиді. Бұл жиектс анабез қақпасы һііих огагіі. орналасады, өйткені бұл
жердс анабезге тамырлар мен нервтер кірсді.
Анабез латералды бстімен жамбас астауының бұйір қабырғасына -
үстіңгі жағынан уаза іііаса ехіегпа мен т. ркоаз таіог арасында, алдынан
Іі^. итЬіІісаІе Іаіегаіе жәнс артынан несепағар арасында жанасып
жатады. Апабездің үзындыгы всртикалды орналаскан. Медиалды жағы
жамбас астауы қуысыпа қарағаи, бірақ біраз жсрде жатыр түтігімен
61
жабылған, түтік алдымен анабездің шажырқайлық жиепмсіі жогары
жүріп содан ксйін оның түтіктік шетінде бүрылып, анабсздің бос
жиепмен төмен қарай кстсді. Анабез жатырмен меншікті байлам, 1І£
отагіі ргоргінпі, арқылы байланысқан, ол - жатырдын жалпақ
байламының екі жапырақшасы арасында орналасқан жатыр бұлшықетіне
созылатын негізінен еріксіз бұлшықет талшықтарынан түратын дөңгелек
сіңірлі жіп. Анабездің меншікті байламы оның жатырлық шетінен
жатырдың латералды бұрышына дейін созылады. Анабездің қыска
шажырқайы, техоуаі іит, болады, ол - ішектің дупликатурасы, сол
арқылы жатырдың жалпак байламының арткы жапыракшасына бекиді.
Анабездің жоғарғы түгікгік шстіпе {ітЬпа омагіа (түтіктің кұрсақ шетін
қоршайтын шашақтардың сң үлксні) сондай-ак анабезге, үстінен һпеа
іегтіпаііз реІҮІ8-тен гүсетін және анабез тамырлары мен нервтерін
қамтитын ішастардың үшбұрыш пішінді қатпары - Іі§. 8іі8реп8огінт
оуагіі бекиді.
Анабездс жаңа жаеалған препаратта көрінетін жетілген анабез
түйіншелсрі, Гоііісиіі оуагісі уезісиіозі, болады, олардың әрқайсысыпда
дамып келе жатқан әйел жыпыс жасушасы - ооцит жатады. Түйіншелер
тамырлар мен нервтер өтетін негізінде. зігота оуэгіі, орналасады. Даму
кезеңіне қарай гүйіншелердің шамасы әр түрлі - көзге көрінбейтін
шамадан диаметрі 6 мм-гс дейін жетеді. Пісіп-жетілген түйінше
жарылғанда (овуляңия) опыц ішіндегі ооцит болініп, қабырғалары
босаңсиды, куысы қанға жоне сарғыш түсті жасушаларға толып. сары
денс. согрих Іиіеит, найда болады. Ооцит овуляциядаи кейін барып жатыр
түтігіндс пісіп-жетілген апалық жыныс жасушасына айналады.
Жүкті болғаида сары дене үлкейіп, диаметрі 1 см-дей ірі түзіліске,
согриа Іиіеит §гахісІііаіі$, айналады, онын іздсрі жылдар бойы сақталады;
түйіншеден шыққан апалық жыныс жасушалары ұрықтанбаған жағдайда
түзілген сары дененің колемі кішілсу болып, жасушаларының атро-
фиялануы салдарынан, ол сары түсін жоғалтып, ақшыл денеге. согрия
аіһісапі, аиналады. Біраз уакыттан кейін согрпь аІЬісапь мүлде жоқ болып
кетеді. 'Іүиіншелер оқтын-оқтын жарылатындыктан (овуляция), анабез
бстінде жас оскен сайын әжім жоне ойыстар пайда болып, көбейе береді.
Анабез бұл жерде редукцияланған ішастармен жабылмаған, опың
ориына ұрықтык эпителиймеп жабылган. Осы себепті аналық жыпыс
жасушасы түйінше жарылысымси-ак бірлен анабез безінс, одан арі жатыр
түтігіне өте алады.
Жатыр гүтігі
Жатыр түтігі, іиһа иіегіпа ,ч. хаіріпх, жұп түтік болып табылады,
онымсн овуляция кезінде аналық жасушалар жатыр қуысына келсді.
Әрбір гүтік жатырдың жалпак байламының жоғарғы бөлігіне орналасып,
түтік шажырқайы, тезояаіріпх, деп аталатыи ішастар қатпарларымен
қаусырылады. Түтікгің оріаша ұзындығы 10-12 см және де оң түтік одетте
сол түтіктен ұзын болып келеді. Жатырға ең жақын түтік 1-2 см бойы
62
горизоиталды орналасады: жамбас астау қабырғасына жетіп, түтік
анабезді айналып отіп, алдымен оның алдыңғы жисгімен жоғары, содан
кейін артқа және төмен отіп, анабездің медиалды бстімен жанасады.
Түтікте мыпа бөлімдерді ажыраталькі) рагз иіегіпа - түтіктің жатыр
қабырғасындағы болігі; 2) ізіһти», қылтасы - диаметрі 2-3 мм біртегіс
тарылған бөлім (түтіктің ішкі үштеп бірі); 3) атриііа - диаметрі біртіпдсп
үлксйетін (ампулаға түтік ұзындығыпың жартыға жуығы келеді) қылтадан
сыртка карай кстстін бөлімі; 4) іпГпшІіЬиІипі, құйғыш ампуланың тікелсй
жалғасы болып табылады және атына сәйкес жиектерінде көптеген
өсінділер, /ітһгіае (иһае - шапіақтары бар түтіктің құйғыштәрізді
кенсйген жері болып табылады. Шашактардын біреуі, әдетте баскаларына
карағанда шамасы едәуір үлкендеуі, ішастар қатпарында анабезге дсйін
созылады жөнс /ітһгіа оуагіса деп аталады. Қүйғыштын үшында дөңгелек
тесік, очііипі аЬгіопііпаІе ІиЬае, жатады, ол арқылы анабезден бөлінгсн
аналық жасуша атриііа шЬае-ге келеді. Түтіктің жатыр куысына
ашылатын карама-карсы тесігі о$ііит иіегіпит іиһае деп аталады.
Түтік қабыргасының қ^рылысы. Ішастар немесе сірлі қабык
астында тамырлар мен первтер бар дәнекер тінді қабық, іипіса зиЬзего-
аа. орналасады. Оның астында бірыңғай салалы бұлшыкет
талшыктарының екі: сыртқы бойлық және ішкі дөңгелек кабатгардан
тұратын бүлшықстті қабық, іипіса тизсиіагіз, жатады; дөңгелек қабат
әсіресе жатыр қасыпда жақсы жетілген. Типіса тисоза көптеген бойлық
қатпарлар, ріісае (иһагіае. түзе жатады: ол кірпікшелі эпителимен
жабылған (эпителий кірпікшелері түтік ішіндегіні жатырға карай
ығыстырады) Шырышты қабық бір жағынан жатырдың шырышгы
кабығына созылып, екінші жагынан озііит аЬсіошіпаІе арқылы іш
куысының сірлі қабығына жанасады да. түтік іш куысына ашылады. сол
себепті, әйелдсрде ішастар қуысы түйык болмай, сыргкы ортамен
байланысады.
Жатырдың жалпақ байламы жапыракшалары арасында: түтік пен
анабс^ ортасында ероорһогоп (бисһііі еіТегепіез іе8ІІ8-ке сәйкес) және
одан медиалды ероорһогоп (еркектер рагасіісіутів-не сәйкес) рудимснтгік
түзілістер орналасады.
Жатыр
Жатыр иіегих (грекше - теіга 8. һузісга), жамбас астау қуысында
алдыңғы жагынан нссеп қуығымеп, артқы жағында тік ішек арасында
орналасқан тақ, қуыс бүлшықетті агза болып табылады. Жатыр түтігі
арқылы жатыр қуысына келетін аналық жасуша ұрыктанған жағдайда,
осы жерде одан орі туғанға дейін дамиды. Бұл көбею қызметінен басқа,
жатыр етеккір кызметін де атқарады.
Толык жетілген қыз жатыры алдынан артына қарай кысыңқы алмүрт
пішінді. Онда түбін, денесін және мойнын ажырагады. Түбі, Ғипсіиз піегі.
деп жатыр түтігінің жаіырға кірстін сызығынан шығыңқырап түрган
жоғарғы бөлііін атайды Денесі, согриз иіегі, үнібұрыш пішіпді, біртіндеп
63
мойнына қарай тары.іады. Мойны. сегтіх иіегі, дененің жалғасы болып
табылады,бірак оған қарағанда дөңгелек және тар болып келеді Жагыр
мойнының сырткы шеті қынаптың жоғарғы боліміне еніп тұрады да,
қынаптык болік. рогііо \?а%іпаІіх (сстсіз), деп аталады. Мойынның
денеге тікелей жанасатын жоғарғы бөлігі рогііо яирга\>а§іпаІіа (сегүісіз)
деп аталады. Алдыңғы және артқы бетгсрі бір-бірінен жиектермен, таг-
ійегі (бехіег е( БІпізіег) бөлінеді. Қабырғасы едоуір қалың бол-
ғандыктан жатыр қуысы, са\'ііа« иіегі, агзаныц көлемімен салыстырғанда
онша үлкен емес.
Фропталды кесіндісінде жатыр негізі оның - түбіне, ал үшы мойнына
қарағап үшбүрыштәрізді Негізіндегі бүрыштарына түтіктер ашылады
да, ал үшбұрыіп үшына жатыр қуысы, мойып озегіне, сапаііа сеппсіх
иіегі. созылады. Жатырдың мойынға ауысатын жері тарылған және жатыр
қылтасы, һиһтиа иіегі, деп аталады. Мойын өзегі қынап қуысына жатыр
гесігі, очііінп иіегі, арқылы ашылады. Жатыр гесігі тумаған әйелдерде
дөңгслск немесе көлденен - сопақ пішінді, ал туган әйелдерде жиек-
терінде бітіп кеткен жарықтары бар колдснең саңылау пішінді болады
(ЗІ-сурет). Мойын өзегі тумаған әйелдсрде үршықтәрізді. Жатыр тесігі
немесе жатыр араны екі ернеумен, ІаЫит апіегіих е( рохіегіиа шектелгеп.
Лрткы ерін жүкалау және калыңдау, алдыңгы ерінге қарағанда төмсн
қарай онша шығып зүрмайды. Аргкы срнеу ұзындау көрінеді, өйткені
қынап оган алдыңғы ернеуге қарағанда жоғары бекиді. Жатыр денесі
қуысында шырышгы қабық тегіс, қатпарсыз, мойын өзегінде қатпарлар,
ріісае раһпаіае болады, олар алдыңгы және артқы беттердегі скі бойлық
дөңестерден және латералды өрі жогары кететін біркатар бүйір кырат-
тардан тұрады.
31 - с у р е т. Туган (а) және тумаған (б) әйел жатырынын кынапгық бөлігі;
то.меннен карагандағы көрінісі.
I - Ғогпіх уауіпае (рагк апісгіог); 2 - рагіек апіегіог са§іпае; 3 - ІаЬіит апісгіик;
4 - оыіит иіегі; 5 - ІаЬіит рокіегіик; 6 - іотіх ұа»іпае; 7 - рагз розіегіог уадіпае.
64
Жатыр қабырғасы негізгі үш қабықтан түрады: 1. Сыртқы қабык,
регітеігіит, бүл жатырмен бітісіп, оның сірлі қабығыи, іипіса хегоха,
түзетін висцсралды ішастар (практикалық тұргыдан регішеігіит, яғни
висцералды ішастарды, рагатсігіит, яғни жатыржанындагы шелмайдан
айыра білудің маңызы күшті. Жатыржанындағы шелмай жатырдың
алдыщы бетінде және мойнының бүйірлерінде, жатырдың жалпак
байламын түзетін ішастар жаиырақшалары арасында жатады)
2. Ортаңғы кабық, туотеігіит, бұл бұлшықетті қабық, іипіса
тизсиіагіз. Қабырғаның негізгі бөлігін құрайтын бұлшықегті қабык түрлі
багыттарда өзара айқаса өрілетін бірыңғай салалы талшықтардан тұрады.
3 Ішкі қабық, ешіотеігіит, бұл шырышты қабық, іипіса тисоха.
Жаіыр денесінің кірпікшелі эпителимеи жабылған және қатпарлары жоқ
шырышты қабығында бұлшықетті қабыққа дейін өтетін қарапайым тү-
тікті бездер, §1апсіи1ае иіегіпае, орпаласқан Мойынның қалыңдау шы-
рышты қабығында түтікті бездерден басқа шырыш бездері, %И. сегиісаіез,
жатады.
Екіқабат емес кездегі жатырдың орташа ұзындығы 6 - 7,5 см, оның
2,5 см-і мойынның үлесіне келеді. Жаңа туған қыз нәрестеде жатырдың
мойны, оның денесінен ұзындау келеді де, бірақ жатыр денесі жыныстық
пісіп-жетілу кезеңінде өседі.
Әйелдің жүкті болғап кезінде жатыры көлемі мен пішіні жағынан
тсз озіереді. Нәрестенің 8 айлығыпда жатыр 18-20 см-ғе жетіп, өсуі
барысында жалпақ байламның жапырақшаларып ажырата дөңгелек
пішінге келеді Ьосанғаннан кейін жатыр біртшдеп, бірақ едәуір тезірек
кішірейіп, өзішң бүрынғысынан, сәл үлкендеу, көлеміне қайта келеді.
Үлкейіеп бұлшықет талшықтарын май басып кетеді.
Қартайған шақта жатырда атрофия қүбылыеы болады, оның тіні
бозара түседі және тығыздалады.
Жатыр топографиясы. Жатыр едәуір дәрежсдс қозғалғыш, бойлық
білігі жогарыдан томен және алға қарай өтеді. Несепқуык бос ксздс
жагыр түбі алға, ал опың алдыңғы беті - алға жөне төмен қарай
бағытталған, жатырдың осылай еңкеюі ап(е\егыо деп аталады. Бұл кезде
жатыр денесі алға қарай иіле мойнымен алға ашылған бұрыш, апіеЛехіо
түзеді. Несепқуық керілген кезде жатыр артқа қисайып (гсігоуегзіо),
оның бойлық білігі жоғарыдан төмен және алға қарай өтеді. Жа-
гырдың артқа карай иілуі (геігоНехіо) патологиялык кұбылыс болып
табылады.
Ішастар жатыр денесін мойпымен қосылатын жеріе дейіп жабады.
Ішастардың несепқуығы мен жатыр арасындағы ұңгылы ехсоуаііо
үемсоиісгіпа деп аталады. Жатыр мойнының алдыңғы беті борпылдак
шслмай аркылы несепкуығының артқы бетімен қосылады. Ішастар
жатырдың аріқы бетінен шамалы жер бойы қынаптың артқы қабыргасына
да созылып, одан гссіит-ға бұрылады. Артынан гесПіт және алдынан
жатыр мен қынап арасындағы терсң ішастар ұңғылы ехсауаііо
ғесіопіегіпа деп аталады. Бұл ұңғылға кірегін жер бүйір жақгарынан
жатыр мойнының артқы бетінен гесіит-ның бүйір бетінс кслетін ішастар
қатпарларымен, ріісае гесіоиіегіпае, шектелгеп. Бұл қатпарлар қабатында
5-805
65
дәнекер тііпісп басқа бірыңғай салалы бұлшықет талшықтарының
будалары, тт. гесіоиіегіпі. жайғасқап.
Ішастар жатырдың алдыңғы және аргкы бсттеріисн жатырдың жалпак
байламдары, ІІ£§. Іаіа иіегі, гүріндс жамбас астауының бүйір қабыр-
ғаларына ауысады. ол байламдар жатырға байланысты алғапда опын
шажыркайы, техотеігіит, болын габылады. Жагыр жалпақ байламдар-
мен бірге жамбас астауында көлденең орналасып, жоғарыда айтылғандай
оның қуысын екі: алдыңғы, ехсауаііо уезісоиісгіпа жәнс артқы - ехсаұаііо
гесіоиіегіпа, бөлімдеріпе бөледі. Жалпақ байламның мсдиалды бөлігі
жатырдың орналасу калпының өзгеруіне қарай өзіпің қалнын өзгсртіп,
антеверсия (несепқуығы бос кезде) кезінде горизонталды жатады жәнс
де оның алдыңғы бегі төмен, ал артқы беті жоі ары қарайды. Байламның
латералды бөлігі сагитталды бағытта тікіеу орналасқан. Жалпақ бай-
ламның бос жиегінде жатыр түтігі орналасқан, алдыңғы және артқы
беттерінде Іі^. Іегез иіегі мен һ§. оұагіі ргоргіит-нен буылтыктәрізді
қыратгар байқалады. Жалпақ байламның артқы бстіне қысқа шажырқай.
те.чогагіит арқылы анабез бекиді. Үсгінеп түгік, астынан техоуагіит
мен анабез аралығындагы
жалпақ байламнын үшбұ
рышгы бөлігі бір-біріне
тығыз жанасып жатагын
екі жапырақшадап түра-
гын түтіктің іпажырқайы.
техохаіріпх. болып табы-
лады. Жатыр мойныпың
бүйірлері мсп қыпаптың
жоғарғы бөлігінде жалпақ
байлампың жапырақша-
лары ажырасады да, олар-
дың арасында қантамыр-
лар жататып борпылдак
шелмайының жиынтығы
орпаласады. Бұл шслмай
рагатеігіит деп аталады.
Жатырдың жоғарғы бұ-
рыштарынан, түтіктердің
алдыңғы жағынан біреу-
деп жұмыр байлам, 1і£.
іегез иіегі шығады. Әрбір
Іі§. іеге$ латералды және
жоғары қарай шап өзегі-
нің герең сақинасына қа-
рай кетсді. Жұмыр байлам
шап өзсгі арқылы отіп,
кітрһуыз риЬіса-ға жетіп,
талпіықтарымен гпоп$
риЬІ8-тің дәнекер тініпе
32 - с у р е т. Жатыр және жагыр түтікгерінің
ренгснограм.масы.
1 - жатыр куысы; 2 — жатыр мойынының өзегі;
3 - түтіктің жатырлык тесігі; 4 - жатыр түтігі.
66
тұтасады. Оныц қүрамында дәнекер тінді талшыктардан басқа оған
жатырдың бұлшықетті қабығынан жалғасып келетін миоципер болады.
Еркектердегі ргоссезхи» үа^іпаііз сиякты ішастар жүмыр байламмен бірге
эмбрионалдық ксзенде біраз жерде томпайып, шап өзегіне кіріп тұрады;
ішастардың бұл томпаюы сресек әйелде әдетте тұтасып бітіп кетеді.
Жұмыр байлам сркектердеіі ^иЬегпасикіт іеыіз-ке сәйкес келеді.
Рентгенограммада контрасты затпен толған қалыпты, жатыр қуысы
(ліетросальпингография} ұшы төмен, нсгізі жоғары қараган үшбұрыш
пішінді келеді (32-сурст). Ьұл үшбұрыштың бүрыштары жатырдыц үш
тссігіне сәйкес келеді. Қалыпты жағдайда жатырға 4-6 мл сұйық сияды.
Түтіктер түрліше иілгсн ұзын және енсіз көлеңкетәрізді болып келеді.
Іштік тесігіне қарай түтіктср кеңейеді және де бұл жерде таспиық сияқты
тар және кең жсрлердіц алмасып отыруы байқалады. Сериялық рснгген
суреттерінде перистальтика кезіндегі түтіктін тар және кең жерлсрінің
қалай алмасып отыратынын көруге болады. Оның жатырга құятын
жерінде сфинктер байқалады.
Қынап
Қынап, га%іпа (грекшс со1ро$), ұзындығы 8 с.м шамасыидағы
созылмалы бұлшықетті-фиброзды түтік болып табылады, жоғаргы шеті
жатыр мойнын қаусырып, ал төменгі шеті тесік, охііит ұа^іпае арқылы
қынап кірсбсрісіне ашылады. Қынап сәл иілген, дөңес жағы артқа
қарайды. Онын бойлық білігі жатыр білігімен алға ашылған, 9О‘-тап сәл
үлкен бұрыш түзеді. Жамбас астауы қуысынап жыныс саңылауына карай
бағыттала, қынап нссеп-жыныс көкеті арқылы өтеді. Қынаптын алдыиғы
және артқы қабырғалары, рагіез апіегіог е( розіегіог, өзара жанасады
да, жатыр мойны үстіңіі жағынан қынап қуысыпа кіретіндіктен, мойын
айналасында күмбез, Гогліх үа^іпае, деп аталатып науатәрізді кеңістік
пайда болады, онда тсреңдеу артқы жәпе жалпақ алдыңғы күмбездерді
ажырагады. Қыпаптың жогарғы бөлігі төменгі бөлігіне қарағанда
біршама кең. Қынаптың алдыңғы қабырғасыпың жоғарғы бөлігі
несепқуығының түбіпе жанасып, одан борпылдақ шелмай қабатымен
бөлінеді де, ал томенгі болігі нссеп шығаратын өзекпен жапасын жагады.
Қынаптыц артқы қабыргасының, жоіарғы 1/4 бөлігі ішастармеп жабылған
(тік ішек-жатыр ұңғылы), төмепде ол гссіит-ге жанасып жатады да, шат
аймағында тік ішектен қашықтайды.
Жынысгық қатынас болмаған қыздарда қынап (уігоо іпіасіа) тесігі
қыздық псрдс.меи, һутеп, жабылған, опда кішкснтай ғана тесік калады.
Қыздык перде әдсгте сақина пішінді болады. Қатнар жиегінде кейде
гіліктер болады, соның нәтижесінде һутеп /ітһсіаіи,ч гүзіледі. Сирек
жағдайда һутеп қынаиқа кіретін жерді тұтас жабады (һутеп
ітрегГогаіиз). Босангап әйслдсрде кыздық пердедсн тек кішкспе дөнгслек
қыраттар - сагіпсиіае (һутепаіея} қалады. Қынап кабыргалары ұш
кабыктан тұрады: сыртқы қабық тығыз дәнекер тіннен тұрады; ортаңғы
бұлшықстті, жүқа қабык түрлі багытгарда қиылысатын бірыңғай салалы
67
бұлшықет талшықтарынан тұрады, бірақ оларда біршама ішкі дөңгелек
жөнс сыртқы бойлық қабатты ажыратуға болады. Ішкі, шырышты қабық
едәуір қалың да, ги§ае ма&інаіез деп аталатын көптсген көлденең кат-
парлармен жабылған. Бұл қатпарлар екі бойлық буылтыққа, соіитпае
гщгагит бірігеді, олардың біреуі қынаптың алдыңіы қабырғасының
ортасымен, ал екіншісі артқы қабырғасының ортасымен өтсді. Буылтық-
тар кынаптың төмснгі бөлігінде айқын байқалады, ал жоғарғы жағында
жоғалып кетеді Қыз баланың қынабында қатпарлар жоғарғы шетіне
дейін созылады
Қынаптың шырышты қабығы көпқабатты эпителимен жабылган және
онда бездер болмайды, кей жерлерінде лимфа түйіншелері, /оііісиіі
Іутрһаіісі га§іпаІех кездеседі Тірі әйелде кольноскония (қынап пен жа
гыр мойнын көзбеп қараганда) кезінде бұл ағзалардың шырышты қабығы
қантамырлар айқын байкалатын біртегіс кызғылт түсті келеді. Қалыпты
(сау) жағдайда ешқапдай акаулар нсмесе өсінділср болмау керек.
Әйелдің жыныстық аймағы
Әйелдің жыиыстық аймағы, рисіепііит Гетіпіпит, деген атауға
әйелдің сыртқы жыныс ағзалары жиынтығы: үлкен жыныс ернеулері мен
олардың арасындағы түзілістер жатады (33 - сурет).
Ьаһіа пиуога рисіепсіі, улкен жыныс ернеулері, майы көп дәнекер
тіні бар екі тері қатпары болып табылады. Олар өзара дәнекер
33 - с у р е т. Әйелдің сыртқы
жыныс ағзалары.
1 - топз риЬіх; 2 - соттіззига
ІаЬіопіт апіепог; 3 - ргерипит
сҺіогісіій, 4 - ^іапз сіііогісіія;
5	- ІаЬіит та]и8 рисіепсіі;
6	- сһісіик рагаигеіһгаіех;
7	- ІаЬіит тти§ рисіепсіі;
8	- сіисіия ^іапсіиіае уеМіЬиІагь
та]огі$; 9 - Ғгепиіит ІаЬіогит
рийепсіі; 10 - соттіззига
ІаЬіогит розіегіог; 11 - апик;
12 - регіпсит; 13 - Гояка
УсзііЬиІі уа§іпае; 14 - һутеп;
15	- ойііит уа^іпае;
16	- уейііЬиІит уа§іпае;
17	- охііит игеіһгае ехіепшт;
18	- Ғгепиіит сіііогісіік.
68
(комиссура) деп аталатып тсрі бөліктерімен: жалпақгау алдыңгы дәнекер,
соштһзига ІаЬіогит апіегіог, және енсіздеу артқы дәпекермен,
соттІ88ііга ІаЬіогит розіегіог, қосылады. Бүйір жақтарынан үлкен
жыныс еріндерімсп шсктелгсн саңылаутәрізді кеңістік жыныс саңылауы,
гіша рисіепді, деп аталады.
Үлкен жыныс ернсулерінен жоғары, қасаға бітіскен жердің алдында
күшті дамыған май қабаты дөңесті - қасаға, топ$ рпЬІ8, түзеді. Қасаға
төмпесі меп үлкен жыныс срнеулеріінң латералды беті жүнмен жабылған,
жүннің жоғарғы шекарасы кіндіктен 9-10 см төмен және әйелдерде
горизонталды бағытталған. Үлкен жыныс ернеулерінің ортаңғы сызыққа
жакын медиалды бетінің терісі жұқа да, қызыл гүсі мен ылғалдығы
жағынан шырышты қабыққа ұқсайды.
Үлкен жыныс ерпеулерінсн ішке қарай кіші жыныс ернеулері, ІаЫа
тіпога рисіенсіі, орналасады, олар үлкен жыныс ернеулері арасынан
мүлде көрінбейді және солар сияқты іүрі шырышты қабыққа ұқсайтын
екі бойлы тері қатпары болып табылады Кіші жыныс срнеулерінің ішкі
беттері біріне-бірі жанасып жатады Әрқайсысының алдыңғы шеті екі
кішкене аякшаға бөлінеді: латералды аяқша деліткіні айналын өтіп,
қарама-қарсы жақтың дәл осындай аяқшасымен қосылып, деліткі күпегін,
ргериііит сіііогісііа түзеді. Медиалды аяқтары сүйір бүрыш жасай
қосылып, төменгі жағынан /гепиіит сіііогісіія түріпде деліткінің басына
бекиді. Кіші жыныс ернеулерінін артқы шеттері кішкене көлденең
қатпар, /гепиіит ІаЫогит рисіепсіі, арқылы қосылады.
Кіші жыныс ернеулері арасындағы саңылауторізді кеңістік қынап
кіреберісі, Үе8ііЬиһіт үа^іпае деп аталады. Кіреберіс қуысына
песепшығаратын өзек, қынап және кіреберіс бездершің шығаратын
түтіктері ашылады. Несепшығаратын өзектің сыртқы тесігі - үрпісі, озііит
игеіһгае ехіетит, шамамен деліткі басынан 2 см артқа қарай орпаласады,
тесіктің жиектері сәл томпайып тұратыидықтаи, қолмен сипағанда оңай
сезіледі. О$ііит игеіһгае ехіегпит-нен артқа және төмен қарай едәуір
кең, жыныстық қатынасында болмағандарда һутеп жауып түратын
ояііит \>а§іпае жатады Қынан тесігінің жан-жағында, һугпеп мен кіші
жыныс ернеулері түбірі арасындағы жүлгеде кіреберістің ү ікен безінің
өзегі, £Іап<1иІа уезііЬиІагіз ішуог (Вагіоііпі) ашылады Бартолин бездері,
әр жағынан бірсуден, еркектердің бульбоуреіральды (купер) бездеріне
сәйкес диаметрі 10-12 см сопақ піііііііді түзілістер болып табылады, олар
кіреберіс буылтықтарының артқы іпеттерінде орналасқан. Бартолин
бездерінен басқа ұсақ май бездсрі - діапбиіа усМіЬиІагез тіпогеь бар,
олар үрні мен кынап тесіктері арасындағы шырышты қабықтың бетінде
ашылады
Әйел жыныс ағзаларында еркектердің үңгірлі денелеріне сәйксс
келетін түзілістер бар; олар - Ьи1Ьи$ үе^іЬиІі мен сһГоп$
ВиІЬия хеяііЪиІі, кіреберіс буылтыгы, еркектердің согриз 8роп£Іо8ит
рспІ8-не сәйкес келеді, бірак әйелдердс бұл жерде үңгірлі масса екі
симметриялы бөлікке бөлінген. Әрбір буылтықтыҢ ұзындығы 3 см, епі
1,5 см, қынаптың төменгі шетіпен латералды орпаласқан қою веналық
өрім болып табылады.
69
Сіііопа, деліткі, согрога сауетоза репія-кс сойксс келеді, бас, дене
және кішкене аяктарчан гұрады. Үзындығы 2.5-3.5 см денссі, согрич
сІіСогігік, тығыз фиброзды қабыкпен, Га$сіа с1і(огі<1і$, жабылған, түтас
емес қалқа арқылы согрога саусгпоза сіііогібіз болып габылатын екі
симметриялы жартыға болінсді. Алға қарай дсліткі денесі тарылып,
баспсн - &1ап$ сІИогісіһ аякгалады. Жоғарыда айтылған ргериііит және
Ггепиіит сійопбіч тікслей кіші жыпыс ернсулсріне созылады.
Артқы жағынан дсліткі дснссі екі аяқшаға - сгига с1ііогі<1і$, ажы-
райды, олар қасаға сүйектсріпіц төмснгі тармақтарыпа бекиді Деліткі
денесі қасаға симфизпіс ілініп тұратын байламмсн 1І£. $и$реп$огіит
сіііогісііч бекиді.
Несеп шыгару агзаларының ақаулары. Бүйрек сапы қалыптағыдан
артық (екі бүйрек арасында омыртқа бағапасыида пемесе екеуіпің
біреуінен томен жататын үпгініпі бүйрек) немесе кем (оте үлкейгеп бір
бүйрек) болуы мүмкін. Жалғыз бүйрек ауырса адамға олім каупі гонеді.
Егер бүйрек даму барысында озінің қалыпты орпыпа котерілмесе, ол
озінің қалыпты орналасатын жерінен томен жатады (дистопия)
Екі бүйрек те төмен орналасып, томенп шеттерімен бітісіп кетсе,
тағатәрізді бүйрек пайда болады. Егер ересек адам қуығы балаға тән
орналасу қалпын сактап қалса, онда несепкуык жоғары жаиғасып,
алдыңғы беті түтастай дерлік алдыңғы іш қабырғасымен жанасады
(балаға тән орналасу қалпы). Екі қуысты несепқуык кездескен жағдайлар
байқалған. Жамбас сүйектері $утрһу$і$ риЬіса аймағында бітісіп-оспесе
несепқуық ашық қалуы мүмкін (есіогіа ұеысае). Еркектерде бүл ауыт-
куға көбінесе несепшығаратын өзектің бітіспеуі де (репіз ажырауы) -
ерічрабіа немесе һурочродіа репіз қосарланады. Нурочросііа (грекше
һуро - төмен, чросіа - гартамын) - несепшығаратын өзектің төменгі
жарығы, еркек уретрасының алдыңғы бөлімінің туа біткен ақауы, бұл
кезде уретра жыныс мүшесінің төменгі бстінде ашылады
Жатырдың, гүііктің және қыііаитың ақаулары. Сирск жагдай-
ларда ғапа парамезопефралды түтікгер өздерінің толык дсрбсстігін сақ-
тайды. Ондай жағдайда қос жатыр мсн қос қынап дамиды. Парамезонс-
фралды түтіктер голық қосылмаса, онда бір қыпап пен бір жатыр пайда
болады, бірақ жатыр түбі екіге айырылады. Бұл - қосмүйізді жатыр.
Кейде қынап жоқ болып, ал жатыр рудименттік түзіліс күйінде қалып
қояды.
Сыртқы жыиыс агзаларыныц дамуы. 8іпи$ иго£епйа1і$-тің, саңы-
лаутәрізді тесігі айналасында кұрсақта дамудыц 8-аптасында сыртқы
жыныс агзаларынын белгілері байкалады, олар алғашкы кезде еркек
және әйел ұрықгарында бірдей болады: сыртқы немесе синустың
жыныс саңылауының алдыңғы шстіндс жыныс төмпешігі жаіады, синус
жиектерін псссп-жыныс қатпарлары құрайды, жыныс төмпешігі мсн
жыныс катпарлары сыртқы жағыпан ернеу-ұма томпеппктерімен
коршалады.
Еркектерде бұл белгілер мынадай өзгерістерге ұшырайды: жыныс
төмпешігі ұзына бойына күшті өсіп, одан репі$ түзіледі. Репі$-тің өсуімен
бірге сәйкес түрде оныи төменгі беті астында орналасатын саңылау
70
үлкейсді, нссеп-жыныс қатпарлары бітіскен ксзде, сацылау несеп шыга-
рагын өзкке айналады. Ернеу-ұма төмпешіктсрі катты өсіп, ортанғы
сызык бойымен бітісіп, ұмаға айналады.
Әйелдерде жыныс томпешігі аз оседі де, деліткіге айналады. Өсксн
жыныс катпарларынан кіші жыныс срнеулері түзіледі, бірак бұл жерде
қатпарлар бітісіп-оспейді лс, зіпиз иго§епйаІі$ ашык қалып, ұеЫіЬиІит
уа£Іпае-ге айналады. Ерпсу-ұма гөмпешіктері де бітісіп кетпей, үлкеп
жыныс ернеулеріне айналады.
Жалпы алғанда өйелдіц сыргкы жыныс ағзалар күрылысы жағыпан
еркектердікіне қарағанда бастапқы ғмбриологиялық белгілерге жақыидау
келеді.
ШАТ
Шат. регіпеит, жамбас астауынап шыға бсрісіндегі бүлшықст-
терден тұратын аймақ. Оны ерікті бұлшықсттср шандырлармен
жабылған екі көкеі қүрайды: несеп-жыпыс көкеті, сііарһіа&та
иго^епііаіе жәнс жамбас астау көкеті. сііарһга^та реһйа. Екі көкеттс
сыртқа несеп-жыныс жөне аскорыту жүйелерінің өзектерін өткізсді,
олардың сыртқы тесіктерін жабатын қыспақтар (сақипалы бүлшык-
егтер) түзеді.
Шатты ромб пішіпімсн салыстыруға болады. оның іөрт бұрышы
кслесі төрт пунтке сәйкес келеді: алдынан - ‘»уіпрһу$І£ риЬіса, артынан -
кұйымшақтың ұшы, оң жәпе сол жағынан - шонданай томпелері. Ромб -
несеп-жыныс көкетімен голған скі алдыңғы және жамбас асіау көкстімен
толған артқы - үшбұрыштап тұрады. Екі үшбұрышты көкет те тік бұрыш
түзе негіздерімен бір-біріне жанасып жатады жәнс дс несеп-жыныс көкеіі
фронталды, ал жамбас астау көкеті горизонталды тұрады.
□іарһга^та иго^епііаіе алдынан қасага симфизімен (үшбұрыш ұшы),
бүйірлерінен касаға және шонданай сүйектері тармақтарымен шектелген
бүкіл алдыңгы үшбүрышты кеңістікті алып жатады. Ол бүл сүйектерге
бүйір жактарынап бітісс-өсіп, артында (үшбұрыш нсгізі) бос жиекпен
аяталады. Несен-жыныс көкеті арқылы еркектерде игсіһга (рагз гоеш-
Ьгапасеа), ал әйелдерде одан басқа қынап өтеді. Эіарһгаота реіұіз үшын
құйымшақ, ал қалған екі бұрышын шонданай томпелері кұрайтын артқы
үшбұрышты алып жаталы. Ол арқылы екі жыныста да тік ішек шығады.
Артқы өпс пен сырты жыныс ағзалары (әйелдерде - жыныс саңылауы)
арасы сөздің тар мағынасында шат ден аталады.
Шаг бұлшықеттері. Екі кокетте цс бұлшыкеттер - терең және беткей
қабатта орпаласқан. Эіарһга^та иго§епііа1е алғашқы кезде клоака тесігін
койнауына қоршаған бұлшықеттерден тұрады. Клоака артқы өтіс пен
несеп-жыныс (синусына) бөлінгеннен кейін клоака сфинкгсрі де екіге
бөлінеді, олардың артқысы апиз-ты қоршап, т. зрһіпсГег апі ехісти$-ке
айналады, ал алдыңгысы чіпи.ч игое;епіІаІІ8-ті қамтып, біарһга^та игоце-
пі(аІс-ге айналады. Екі жыныста несеп-жыныс қойнауының түрліше
71
34 - с у р е т. Әйелдің шаг бүлшықеттері мен шандырлары.
1 - т. іксһіосаүетозик; 2 - тетЬгапа регіпеі (Ға$сіа сііарһга^таііз иго£епііа1і8
іпіегіог); 3 - т. ігапзуегаиз регіпеі ргоГипбих; 4 - Га$сіа діарһга^таііз иго§епііа1І8
хирсгіог; 5 - т. ігап8Уег8и8 регіпеі $ирегҒісіаІІ5; 6 - апиз; 7 - т. крһіпсіег ат
ехіетиз; 8 - Іі§. засіоіиЬегаІе; 9 - т. ^іиіеиа тахітиз; 10 - т. Іеұаіог апі; 11 - 1і§.
апососсу^еит; 12 - Газсіа £Іиіеа; 13 - Гахсіа (Ііарһгацтаіів реКІ8 іпГегіог; 14 - т.
Ьи1Ьо$роп£ІО8и$ (т. хрһіпсіег игеіһгоуа^іпаііь); 15-08 ізсһіі; 16 - Ғазсіа регіпеі
аирегГісіаІіз; 17 - несеп-жыныс көкеті; 18 - ұе8ііЬи1ит уа^іпае; 19 - озііит
игеіһгае ехгегпит; 20 - £Іап8 с1ііогі<ІІ8.
жетілуінен әйелдер мен еркектерде нессп-жыныс көкет бүлшықеітсрі
де әркелкі дамиды (34, 35 - суретгср).
Віарһгаёгпа иго§епііа1е-нің терец бұлшыкеттсрі болады. М. ігапз-
уегяия регіпеі ргоГипбиз, рагх тетЬгапасеа игеіһгае-ні қамгитын жалпақ
бұлшықет болып табылады. Ол шонданай төмпелсрі мен шонданай
сүйектерінің тармақтарынан басталады. Осы жсрден талшықтар ме-
72
35 - с у р е т. Еркектің
шат бүлшықеттері мен
шандырлары.
1 - зсгошт; 2 - т.
Ьи1Ьо8роп£Іо5и<;; 3 - т.
І8сһіосауегпо8и8;
4 - несеп-жыныс кокеті;
5 - т. Ігап8Уег8и5 регіпеі
8ирегҒісіа1І8; 6 - т.
ІеұаГог апі; 7 - т. §1игеиз
тахітиз; 8 - апия;
9 - 1І£. апососсу§еит;
10-08 соссу§І8; 11 - т.
8рһіпсіег апі ехгетия;
12 - Га^сіа £Іиіеа;
13 - тстЬгапа регіпеі
(Ғазсіа сііарһгаетаііз
реІУІ8 іпҒегіог); 14 - Го88а
І8сһіогесіа1І8
[І8сһіоапа1І8]; 15 - ІиЬег
І8сһіас1ісит; 16 - Ға8сіа
т. оЬіигаіогіиз ехіеті;
17 - Ға^сіа регіпеі
8ирегҒісіаІІ8.
диалды және сәл аліа қарай өтіп, сіңірлі орталықта, сепігит регіпеаіе
аяқталады. Сепігит регіпеаіе коптегеп шат бүлшықсттсрінің бскитін жері
болып табылады. Бұлшыкепің негізгі қызмсті - несеп-жыныс көкегін
және сонымен коса уретраны бекіту.
Несеп-жыныс көкеті арқылы несеп шығаратын өзек өтетін жсрде т.
ігап8үег8Н8 регіпеі ргоҒипсІия талшықгарыпың бір бөлігі көлдснең
бағыттан дөңгелек бағытқа ауысып, уретраны қоршап, ол үшш қысқыш,
т. зрһіпсіег игеіһгае, түзеді. Ол жиырылған кезде оны кысады (ерікті
сфинктер).
Әйелдерде несеп-жыныс көкетіпің бұлшықет қабатын т. ігапзуегзиз
регіпсі ргоГип(1іі8 және еркектердегі т. зрһіпсіег игеіһгае-ге ұқсас
дөңгелек бұлшыкст талшықтарының будалары түзеді. Бүл талшықтар
несеп шығаратын өзекнсн біргс қынапты да, қамтып жиырылған кезде
оларды қысады.
Несеп-жыныс кокетіпің беткей бүлшықсітсріне жататындар: 1 М.
Ьи1Ьохроп%іохи$, буылтық-кеуек бұлшықеті, жынысына қарай айырмашы-
лығы болады. Еркектерде бұл бұлшықет ЬиІЬи8-тін төмснгі-бүйір бсті
мен согриз 8роп£ІО8ит репік-тің ең жақын бөлігін қамтып, ортаңғы сызық
бойымен ұзына бойы өтетін енсіз сіңірлі жік (гарһег) арқылы өзіпің
жұбымсн бігісіп-өседі. Жиырылған кезде несеп шыгаратын өзекті қысып,
т. ЬиІЬозроп^іояик одан шөует пен несептің шығарылуына жағдай
73
жасайды (іп. е]асиІаіог 8етіпі.ч еі ассеіегаіог игіпас). Әйелдсрдс бүлшықет
қынап тесігін қоршайтын екі симметриялы жартыға бөлінсді. Ьұлшыкет
жиырылған кезде қынап тесігін тарылтады (т соп8ігіс1ог сиппі).
2. М. іхһіосауегпохих, шонданай-үңгір бұлшықсті, шонданай
темпесінсн басталып, үңгірлі депегс бскиді. Бүлшыкет вена тамырларын
қысып, еркек жыныс мүіпесініц псмссе делігкініц эрекциясына жағдай
жасайды.
3. М. ігапхүегхих регіпеі хиһегГісіаІіх. беткей көлденең шат бүлшық-
еті, шонданай томпесінеп колдепең қарама-карсы жақтың дәл осыидай
бұлшықетіне қарай отіп, сепігит регіпеаіе ортаңғы сызығымен
аяқталатын жінішке бұлшықет будасы болын іабылады. Жнырылғанда
осы орталықты нықтайды. Әйелдердс нашар дамыған.
М Ігапчуегчиз регіпеі $ирегҒісіа1І8 бір-бірімен жанасып жатқан
алдыңгы және артқы үшбұрыштар пегіздерімен сойкес келетін сызықта
жатады және екі көкет арасыидағы шскара болып габылыды.
Жамбас астау көкеті, сііарһгадша реісіч, жамбас астау қуысының
түбін бекітеді.
Жамбас астау көкетінің терец бұлшықеттері: 1. М Іеуаіог апі.
артқы өтісті көтеретін булшықет - өз жұбымен іөцкерілген күмбез
төрізді жалпақ үшбүрышты бұлшықет. Бұлшықсг жамбас астауы
қабыргасы алдында қасаға сүиектің төменгі тармағынан, касаға сим-
физінсн латералдылау, содап кейін т. оЬіигаіогіиз іпіегпич шанды-
рыпан және ең соңында, шонданай кылканының жамбастық бетінен
басталады.
Осы жсрден бүлшықет будаларының бір болігі артқа және ортаға
қарай өтіп, артқы жағыиан гесіит-ді айпалып өтіп, қарама-карсы
жақтың будаларымен косылып, опың бұлшыкетгі қабыі ымен бітісіп-
осіп, тік ішекті қаусырады. М Іетаіог апі-дщ басқа бөлігі куықасты
бсзіпщ, несспқуықгыи, ал әйелдерде қыпаптың латералды жағынан
отіп, оларға тығыз жанасады және үе$іса иппапа меп үа§іпа бұл-
шыкетімсн қосылын гұтасады. содан кейін ол қүйымшакка ксліп, сол
жерде оның үшында 1і§. апососсу§еит аркылы аяқталады. М. Іеуаіог
артқы отісті көтереді, жамбас астауы түбін нығайтады, ал ойелдерде
қынапты қосады.
2. М соссу^еих, қуйымшақ булшықеті, арткы бөлімде жамбас астауы
көкетінің бұлшыкет қабатын толықтырады. 8ріпа і&сһіасііса жәнс Іі^
засгозріпаіе-нің жамбас астаулық бетінен басталып, ол желпуіштәрізді
кеңейе медиалды отіп, қүйымшактыц бүйір жисгі мсн ссгізкөздің үшына
бекиді.
Жамбас астауы көкегінің беткей бұлшыкеттерінс бір бұлшықет -
сыргқы (ерікгі) артқы өтістің сыртқы қыскышы т. хрһіпсіег ані ехіегниа
жагады.
Бұлшықст тсрі астында апич айналасында, тік ішек қабырғасыпын
бұлшықегп қабыгынан түзілген сріксіз ішкі сфинктерден (т. ьрһтсісг
апі іпіетич) сыргқа қарай орпаласады.
Шат іпандырлары 1 Ғахсіа реічіх. жамбас астауы іиандыры, кшп
жамбас астауы аймағындағы Ғазсіа іііаса-ныц жалғасы болын габылады.
74
Оның екі - париеталды және висцералды болігін ажыратады. 1'азсіа реіүің
рагіеіаііз кіші жамбас астауы қабырғасын (т. оЬіигаіогіиз іпіегпиз, гп.
рігіГогтш) астарлап, жамбас астау кокетініц жоғарғы бетіне ауысып,
жоғарғы жағынан т Іеуаіог апі-ді жабады Ғаясіа реКіз рагіеТаІ 18-тің
бұл бөлігі жамбас астауы кокетіпің жоғарғы іпапдыры, /а.чсіа
сИарһга&таІі.ч реігіх зирегіог деп те аталады. Соңғы шапдыр көкстті
жауып, жамбас астауы түбі арқылы отстіп жамбас асгауы ағзаларына
бұрылып, ол жерде жамбас астауы шандырының висцералды бөлігі, Газсіа
реІҮІз уізсегаііз, деп аталады. Жамбас астауы шандыры мен жамбас
астауын іштсн астарлайтын ішастар арасында борнылдақ дәнекер тінмен
голған кеңістік қалады. олардың біреуі (храііит гсігориЬісит), қасаға
симфизінің артында және несепқуыгыныц аддында бүйір жақтарында,
ал екіншісі сегізкөздің алды мен тік ішектің артында (зраіііт геігогес-
іаіе) орналасады.
Жамбас астауы көкетінің төмепгі (сыртқы) бсгі жамбас астауы
кокетінің төменгі шандырымен, /аясіа сііарһга^таііа реһй.ч іп/егіог
жабыліан. Сонын нәтижесінде жамбас астауы түбінін бұлшықсттері екі
шаңдыр, Газсіае с1іарһга§таіІ8 рекіз зирегіог еі іпГегіог, арасында жатып,
солармен бірге діарһгаёта рекІ8-тің құрайды.
Жамбас астауы көкеіі күзбез түрінде томен қарай шамалы еніп
тұрагыпдықтан, онын деңгейінен төмен, онымен жоне шоңданай
томнелері арасында, артқы өтістің жандарында шелмайымен, рагаргос-
іиа (осыдан оның қабынуы - парапроктит) толған жұн шұцқыр, Го8$а
І8сһіогесіаІІ8, түзіледі.
2. Ғаасіа сііарһга^таііа иго^епііаііа аирегіос еі іп/егіог алдынан
(төменгі шандыр) және артынан (жоғарғы шандыр) т. ігапзуегыь регіпеі
ртоГипсіиБ жәпе т. зрһіпсісг игеіһгае жауып, солармен біріе біарһта^та
иго§етіаІе-ні құрайды. Алдында, т. ігап.чүегзиз регіпеі ргоҒипсіиз
зутрһузь риЬіса-ға жетпейтін жсрде, екі шандыр бір - бірімен бітісіп-
өсіп, несеп-жыныс көкетінің 1І£. Ігап8Уег8ит регіпеі деп аталатыи
фиброзды болігін түзеді. Осы байламның алдында, онымен Іі§. агспаіит
риЬІ8 арасында V. с1ог8а1І8 рспі$ 8. сІііогіс1І8 өтеді
Артынан сол бұлшыкеттің артқы жиегімен шандырлар озара
косылады. Несеп-жыныс көкетінің жоғарғы шандыры бүйірлерімен
қуықасты безін жауып, Ға8сіа реІУІ8-ке ауысады, ал төмспгі шандыр
ортаңғы сызық бойымен ЬиІЬиз репІ8-пен бітісіп-өсіп, £Іапс1и1ае ЬиІЬн-
геіһта1е8-ті жауып, несеп жыныс кокетініц терсң бұлшықеттерін беткей
бұлшыксггерден бөледі.
Әйелдсрде несеп-жыныс көкетінің екі шандыры қынаппен қосылып,
оның ЬиІЬик уезііЬиІі-іне жанаса бітісіп кетеді.
3. Ғахсіа регіпеі яирег/ісіаііа, шаттың беткей шансіыры денснің
жалпы теріасты шандырының шаттағы жалғасы болып габылады. Ол
несеп-жыныс кокетіпіц бетксй бұлшықеттері і (тт. Ьи1Ьо8роп§іо8и8,
І8сһіосауегпо8и8 еі Ігапзусгзш; регіпеі зирегГісіаіІ8) жауып, Га8сіа
<Ьарһга£таІІ8 иго£епііаІІ8 іпГегіог-мсн бірі с еркек жыныс мүшесінің
кеуекті денелері үшін қынап түзеді. Әйелдерде шандыр қынап кіреберісі
арқылы скі жартыға бөлінеді.
75
ІШКІ СЕКРЕЦИЯ АҒЗАЛАРЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
ЭНДОКРИНДІК БЕЗДЕР
СЬА^ОЕЬАЕ ЕІЧООСКІ^АЕ
Нерв жүйссі әссрімен жүречіп зат алмасу нәтижесінде организмде
жоғары физиолоі иялық белсепділігі аркасында организм қызметінің
қалыпты өтуін реттеп, оның өсуі мен дамуы үрдісінде - химиялық
реттеуге - қатысатын химиялық қосылыстар түзіледі.
Нерв жүйесі жоқ сң қарапайым бір жасушалы организмдерде
олардың барлық қызмсті жәпе сыртқы ортамен байланысы организмдегі
сүйықтарда болатын химиялық заттар арқылы жүзеге асырылады. Бұл
химиялық нсмесс гуморалдық реттелу деп аталады. Бүл жағдайда
бір жасушалыларды физиолоғиялық белсенді заттардың циркуляциясы
плазмада диффузды түрде, ал копжасушалыларда арнаулы түтіктер-
тамырлар жүйесі арқылы жүреді. Нерв жүйесі пайда болуымен
біртіндеп нейрогуморалдық реттелу қалыптасады, бұл жағдайды хи-
миялық белеенді заттар мен нерв элементтерінің өзара тығыз әсер-
лесуі пайда болады.
Зат алмасу үрдісінде нерв жүйесі әсерімен өндірілген активті
химиялық заттар, сонымен қатар нерв жүйесінің медиаторларына, яі ни
перв қозуын таратып берушілерге (мысалы, норадрсналин, ацетилхолин,
гистамин жөпе т. б.) айналады Олар пайда болған жерінен көп қа-
інықтықта (дистанттық активаторлар) әсер етіп, қан және лимфа жүйелері
арқылы тез таралады. Бұл дистанттық активаторлар арнайы дамиіып
мүшелерде - ішкі секреция бездерінде немссс эндокриндік бездерде
ондіріледі. Эндокриндік (епсіо - ішкі, сгіпо - бөлемін) немесе ішкі
секреция бездері деп шығарушы түтігі жоқ (түтіксіз бездер, §1апбиІае
8Іпе сіпсііЬпз) және секрет немесе экскретіері терпіің бетіне (тер, май
бездері) немесе шырышты қабықтардың бстіне (сілекей бездері, бауыр
және т. б.) құйылатын сыртқы секрсция бездеріпе қарама-қарсы оз
сскретін тікелей қанайналым жүйесінс бөлетіп бездерді айтады.
Жалпы анатомиялык-физиологиялык қасиеітері. Жекелеген
эндокриндік бездердің бір-бірінеп пішіні, колемі жөне орналасуы
жағынан айырмашылықтары болганымен, олардың біркатар ортак
анатомиялық-физиологиялық қасиеттері бар Секреттері қанайналым
жүйесіне бөлінетіндіктеп, эндокриндік бездердің кең дамыған қан-
тамырлар торы болады. Бұл қантамырлар безді әр бағытта торлап, сыртқы
сскрсция бездерінің түтіктері сияқгы рөл атқарады. Тамырлар айнала-
сында секретін қанға бөлепн без жасушалары орналасады.
Қантамырларына бай болумен катар, капилляр торы тым әркелкі
ксцейген капиллярлардан, синусоидтардан түрады. Олардыц эндотелий
кабырғасы тікелей аралық дәнекср тінсіз бездіц эпителий жасушаларына
жанасып жатады. Сонымен біргс кей жерлерде синусоидтар қабырғасы
тіпті үзіліп, эпигелий жасушалары бірден тамыр саңылауына кіреді. Кең
синусоидтарда қан ағыны баяулаған, бұл арқылы ондағы тамырлар
76
арқылы ағып өтетін қанның сол без жасушаларымен ұзақ және іығыз
жанасуы қамтамаеыз етіледі. Эндокрипдік бездердіц көлемі орғанизм
үшін маңызымен салыстырғанда онша үлкен емес. Мәселен, олардың ең
ірісі - қалқанша бездің орташа массасы 35 г-ға жуық, ал қалқанша
жанындағы бездің үзындығы небары 6 мм-дей, оны алып тастаса дене
сіресіп, тіпті адам өліп кетуі де мүмкін.
Эндокрипдік бездердің өнімдері жалпылама инкреттер немесе
гормондар (һогта - қоздырамын) ден аталады Секрет ретінде шығатын
зат ағзаға пемесе тінге арнаулы әсер етеді Моселен, қалқанша без секреті
зат алмасуға тікелей әсер етеді. Оның оргапизмде жоғалып кетуі қорск-
тенуді бүзады. Эндокриндік бездер бөлетін басқа заттар организмнің
осуі және дамуына әсер етеді. Қанда аз молшерде болатынына қара-
мастан, гормондардың физиологиялық әсері өте күшті.
Бсздердің нерв жүйесімен байланысы. Эндокриндік бездердің нерв
жүйесімен баиланысы екі жақіы болады, Біріншіден, бездер вегетативтік
нерв жүйесі тарапынан молынаи нервтендіріледі, қалқанша без,
бүйрекүсті безі, атабез сияқтылардың тіні көптеген нерв талшықтарымен
торланған. Екіншіден, бездер секреті оз кезігінде қан арқылы нерв орта-
лықтарына әсер етеді. Сонымен қатар гипоталамус нейрондары гипо-
галамус-гипофизарлык буда аксондарымен гипофиздің артқы үлесіне
келетін ерекше нейросскреторлық заттар - нейрогормондар түзеді.
Гипоталамус пен гипофиздің алдыңғы бөлігі арасындағы байланыс гипо-
физдің порталды тамырлары арқылы іске асады, олар арқылы оған
нейроғормондарда келеді.
Гипофиз беп гипоталамустың аталған құрылымдык жөне қызметтік
баиланыстары олардың ортақ шығу тегіне байлапысты
Ішкі секреция бездері мен нерв жүйесі арасындағы тығыз байланыс
олардың көбінің нерв жүйесімен қосарлана дамитындығынап да көрінеді.
Мәселен, гипофиздіц артқы үлесі мен эпифиз ми өсінділері болып
табылады, бүйрекүсті безін ң милы заты симпатикалық түйіндермен
(вегетативтік нерв жүйесінің бөлігі) байлаиыста дамиды, оның гормон-
дарыпын хромоффинді ағзаларымеп тығыз байланыста дамитын
симпатикалық жүйеге әсері осы себептеп туады.
Дамуы. Эндокриндік бездср эмбриологиялық жағынан түрлі текті
болып келеді. Бүл жагынан тшті бір бездің жекелеген бөліктсрінің
аиырмашылыктары болуы мүмкін (мысалы, бүйрекүсті безінің қыртыс
және милы затгары). Эктодермадан гипофиз, эпифиз, бүйрекүсті безнпң
милы заты және хромаффинді мүшелер дамиды. Энгодермадан
калқанша, қалқаніпа жаныидағы, айырша бездер мен ұйқыбезінің
инсулярлық аппараты дамиды Мезодермадан бүйрекүсті безінің қыртыс
заты мсн жыныс ағзаларының эндокриндік бездері дамиды.
Сондықтан даму орындарына қарай аталған бездерді 5 топка бөледі
(36-сурет):
1. Үрықтың жүтқыншағы мен желбезек қалталарынан пайда болатын
энтодермалық бездср - бранхиогендік топ (калқанша, қалқанша
Жанындағы жәнс айырша бездер).
2 Ішек гүтігінің эптодермалды бездері (ұйқы безі аралшықтары).
77
36 - с у р е т. Ішкі секреция
бездсрінің орналасу үлгісі.
1	- һетізрһегіит сегсЬгі;
2	- іпйіпсІіЬііІит; 3 - һурорһузі;»;
4 - £І. Іһугоісіса; 5 - ігасһеа;
6	- риіто 8ІпІ8іег; 7 - рсгісагсііит:
8 - тесіиііа ^іапсіиіае
^иргагепаіі»; 9 - согіех ^іапсіиіас
зиргагепаііз; 10 - геп; 11 - аогіа;
12 - ұезіса игіпагіа; 13 - діотик
соссу§еит; 14 - Іенііз; 15 - V.
саүа іпіегіог; 16 - согрога
рагааогііса (рагацап^ііоп
аогіісит); 17 - рапсгеая; 18 - &1.
8ііргагепа1І8; 19 - һераг;
20 - рагацап^ііоп зиргасаісһаіе;
21 - іһути$; 22 - §11.
рагаіһугоісіеае; 23 - Іагупх;
24 - £Іоти$ сагоіісит;
25 - сегеЬеІІит; 26 - іесіит
тезепсерһаіі; 27 - согрик
ріпеаіе; 28 - согриз саііозит.
3.	Мезодермалық бездер
(бүйрекүсгі безінің интер-
реналды жүйссі және жыныс
бездері).
4.	Аралық мидан пайда
болатын экгодсрмалық без-
дер - неврогендік топ (эпифиз
бен гипофиз).
5.	Симпатикалық элеменг-
терден пайда болатын экто-
дермалық бездер - адрснал жүйесі тобы (бүйрек үсті безлсрінің милы
заты мсн хромаффинді дснслер). Эндокрипдік бездердің шыгу тегі, дамуы
және қүрылысы әртүрлі, тек функционалдық белгісі (ішкі секрсция)
бойынша ғана біріктірілетіндікген, олар жүйе емес, эндокриндік - апнарат
түзеді деу дүрыс болады.
БРАНХИОГЕНДІК ТОП
Қалқанша без
Қа.чқанша без. ^іапсіиіа іһугоісіеа, ересек адамдағы ішкі секреция
бсздерінің ец ірісі, мойында кеңірдсктің алды мен ішінара қалқанша
іпеміршекке (аты осыдан шыққан) жапаса көлденең комсйдің бүйір
беттсрінде орналасады. Екі бүйір үлестері, ІоЬі сіехіег еі $іпі$іег, гөменгі
78
шеттерінде жақын жерде бүйір үлестерін өзара косатын қылтадан,
і$іһти$, тұрады. Қылтадан жоғары қарай ІоЬи$ ругатісіаііх деп аталатын
жіңішке өсінді шығады, ол тіласты сүйегіне дейін созылады (37 - сурет).
Бүйір үлестері жоғарғы бөлімімен қалқанша шеміршектің сыртқы бетіне
еніп, оның томенгі мүйізі мен жакын жатқан боліғін жабады, төмепгі
жағында бүйір үлестері кеңірдектің 5-6 сақинасына дейін жетеді, қыл-
таның артқы беті кеңірдектің 2-ші жоне 3-ші сақинасына жанасып жа-
гады, кейде оның жогаргы жиегі жүзіктәрізді шеміршекке жетеді. Үлес-
тердің арткы беті жүтқыншақ және оңеш кабырғаларымен жанасады.
Қалқанша бездің сыртқы оеті дөңес, кеңірдек пен комейге қараган іінкі
беті ойыс. Қалқанша без алдыңгы жагынан терімен, тері асты шелмайымен
безге сыртқы қапшық, сарсиіа ГіЬгока, түзетін мойын шандырымеіі жөпе
тт. зіетоһуоідеиз, Ыетоіһугоісіеи» еі отоһуоідеш бұлшықеттерімен жа-
былған. Қапшық без
тініне өсінділер шы-
ғарады, өлар оны
коллоиды (оның кү-
рамында иоды бар
зат - тироидин бола-
ды) бар түйіише-
лерден, ГоІІісиІі £І.
Іһугоіёеа, түратын
кішкене үлестерге
бөлінеді.
Без көлдененін-
де 50-60 мм, алдың-
ғы-артқы бағытта
бүйір үлсстсрі айма-
ғында
қыл і а
8 мм.
мамсн
дерде
ерксктсрге караған-
да біраз көп жәпс
кейде оқтын-октып
көбейіп тұрады
(етеккір келген кез-
де). Құрсактағы нө-
ресге мен ертс ба-
лалық шақта қал-
Қанша без ересек
адамның калканша
безіне қарағанда са-
лыстырмалы алғаіғ-
Да үлкен болын ке-
леді.
18-20 мм,
деңгейінде 6-
Массасы ша-
30-40 г, әйел-
без массасы
37 - с у р е т. Қалқанша без, ^І. іһугоісіеа; алдынан
қарағандагы көрінісі.
I - сагіі1а»о іһугоісіса; 2 - ІоЬиз ругашісіаііз; 3 - ІоЬиз
сіехіег еі ІоЬи§ зіпьіег; 4 - і^іһіпіій ^іапсіиіае
іһугоісіеае; 5 - ігасһеа.
79
Қызметі. Бездің организм үшін маңызы зор. Ол іштен туа дамымаған
болса, бала микседема және кретинизм ауруларына шалдыгады.
Тіндердің, атап айтқанда сүйек жүиесі тіндерінің дүрыс дамуы, зат
алмасу, нерв жүйесінің қызметі және т. б. без гормонына байланысты
Кейбір жерлерде без қызметінің бүзылуы эндемиялык бұғақ (зоб) ауруын
тудырады. Без өндіретін тирокальцигонин кальций молпіерін реттейді.
Қалқанша без гиперсекрециясы кезіндс базед ауруы деп аталатын
симпгомокомплекс байқалады.
Қалқанша жанындағы бездер
Қалқаниіа жанындагы бездер, уіапсіиіа рагарһугоісіеа (эпитслилі
денсшіктер), саны 4 (екі жоғарғы, скі гөменгі), калқанша безінің бүйір
бөліктерініц артқы бетінде орпаласқан кішкене денешіктер болып та-
былады. Олардың орташа шамалары: ұзындығы 6 мм, ені 4 мм,
қалыңдыгы 2 мм Жай көзбен қарағанда кейде оларды май боліктерімен,
қосымша қалқанша без-
38 - с у р е т. Қалқанша жанындағы безі,
§11. рагаіһуюісіеае; артынан карағандағы
көрінісі.
I - §11 рагаіһуғоідеае зирегіогез;
2 - §1. іһугоідеа; 3 - §11. рагаіһугоісіеае івіегіогех;
4 - рһагупх.
дермен немесе бұғак безі-
нің ұсақталған белікіері-
мен шатастыруға болады
(38-сурст).
Қызмепи Организмде
кальций мен фосфор алма-
суын реттсйді (паратгор-
мон). Бездерді алып таста-
ған жағдайда, сіреспе тар-
тылу осерінен адам еліп
кетуі мүмкін.
Айырша без
Айырша без. іһутиз
кеуде қуысының жоғарғы
алдыңғы бөлігіндс тостің
тұтқасы мен денесі болігі-
нің артында орналасқан.
Ол бір-бірімен борпылдақ
дәнекер тін арқылы қо-
сылған екі үлсстен - ІоЬи$
сіехіег мен ІоЬи8 «іпікСег
тұрады. Үлестердің жо-
ғарғы, енсіз шеттері әдет-
те кеуде қуысы шегінен
асып, төс тұткасыныц жо-
ғарғы жиегі үстінен іпы-
ғыңқыран, кейде қалқан-
80
ша безге жстсді. Айырша бсзі томен қарай кеңейіп, үлкен тамырлар,
жүрек пен жүрекқаптың бір бөлігінің алдында жатады. Бсздін көлемі
жасқа қарай өзгереді. Жаңа туған нәрестеде онын салмағы шамамен 12 г
болады да, жыныстық пісін-жетілу басталғанға дейін өсіи, 35-40 г-ға
жетеді, содан кейін (14-15 жас) инволюңия үрдісі басталып, соның
салдарынан без салмагы 25 жаста - 25 г, 60 жаста - 15 г, 70 жаста - 6 г-ға
дейін азаяды. Пегізінде латералды бөліктері мен ішінара төменгі боліктсрі
семитіндіктен (атрофияланатындықтап), бездің пішіні ересектерде
үзарады. Инволюция кезінде без элемепттері едөуір дәрежеде бездіп
жалпы нобайын сақтап май тіиімсн ауысады.
Топографиясы Скелетопиялық жағынан бездер балаларда жоғарғы
жағында тос тұткасы 1-1,5 см, жоғарыда проекцияланады, томендс ПІ.
IV, ал кейде V қабыргаға да жетеді. Ересектсрде әдетте бездің мойыпдык
бөлімі болмайды, оның жоғаргы жиегі төс тұтқасынын арткы жағында
мойындырық тілігінен іөмен карай түрлі қашыктықта жатады. Томенгі
жиегі екінші қабырғааралыққа немесе III қабырғаға сөйкес келеді.
Құрылысы. Айырша бсзі қапшықпеп жабылғап, ол бездің ішіне оиы
кішкене үлестерге белетіи үлесаралық қалқалар шығарады. Әрбір кіш-
кенс үлесше қыртыс жәие милы заттан тұрады. Қыртыс заты эпителий
жасушалары торынан гүзіледі. оның ілмектерінде айырша безінің лимфо-
циттері (тимоциттер) орналасады. Милы затында эпителий жасушалары
жалнақтанып және мүйіздсніп, айырша безінің дснсшіктерін түзеді.
Дамуы. Айырша безі өсінді түрінде үшінші жұтқыншақ қалтасы
аймағында дамиды және прехордалды табақшаның туындысы болып
габылады, оныц барлық туындылары көптсген қасисттері жагынан тері
эпидермисіне ұқсас. Лимфоциітер мұнда қантамырлар мен келетін
қанның дің (бастапқы) жасушаларынан дамиды.
Қызметі. Лимфоциттер (Т - лимфициттер) айырша безінде түрлі
зақымдану салдарынан организмге бөгде болып кететін жасушаларга
карсы қорғаныс рсакциясын қамтамасыз ететіи қасиетке ие болады.
Айырша безі қызметтеріиің еріс жоғалуынан иммундык жүйе қызметі
өлсірейді. Үлесшелердің эпителий жасушалары лимфоцитгердің айырша
безініц өзінде өзгеруін рсттейтін гормон жасап шығарады. Кейде толыс-
қан жаста айырша безі мен басқа да лимфа ағзаларының (8іаПі8 іһутісо
- Іутрһаііспз) патологиясына байланысгы иммундык үрдістсрдің ерекше
бұзылуы байқалады, бұл операпия кезінде наркоз бергендс кенеттен өліп
кетудің себебі болуы мүмкін. Айырша бсзі иммундық жүйенің орталық
ағзасы болып табылады.
НЕВРОГЕІІДІК ТОП
Г ипофиз
Гипофиз, һурорһуаіа (йіапбиіа рйийагіа) гипофиз аяқшасы арқылы
ми, ІиЬсг сіпегеит еі іпйпбіһиіит - мен байлапысты, қызғылт түсті
6-К05
81
39 - с у р е т.
Гипофиз, һурорһухіх
(үлгі).
1	- уепігісиіия (сгііия;
2	- гипофиздін
аяқшалары;
3	- асіепоһурорһуяія
[ІоЬия апіегіог]; 4 - рагя
іпіегтесііа;
5 - пеигоһурорһуяіз
[ІоЬия рояіегіог].
кішкене шартәрізді
немесе сопақша без.
Без ертоқымда жатады
жоне ол жерде сііар-
һга^та зеііае Тигсісае
арқылы бекиді (39-
сурет).
Гипофиздің кө-
лемі үлкен емес: үзын-
дығы 8-10 мм, ені 12-
15 мм, биіктігі 5-6 мм;
салмағы 0,35-0,65 г.
Әйел жүкті болғанда
ол едәуір үлкейіп,
босанғаннан кейін бү-
рынғы қалпына қай-
тып келмейді.
Ми қосалқысында қүрылысы, қызметі мен дамуы әр түрлі 2 үлесті
ажыратады: алдыңғы үлес, ІоЬіія апГегіог (агіепоһурорһуяія) және арткы
үлес, Іоіиія рояіегіог. Алдыңғы үлестің жоғарғы бөлімі сүр төмпеге
жанасып жатады және оны рагх шһегаіія деген атпен бөледі. Алдыңгы
үлестің артқы бөлімі артқы үлеспен көмкерме түрінде орналасып. аралық
бөлік, рагх іпіегтесііа ретінде қарастырылады.
ЬоЬия апіегіог өзінің раіъ ІиЬегаІія және рагя іпісппесііа-мен бірге
жүткыншак калтасының (гипофиз) томпаюы аркылы алгашқы ауыз
эктодермасынан дамиды. Ол алдымен сыртқы секреция безі ретінде пайда
болады, бірақ коп үзамай оның түтігі редукцияланып, безді құрылысын
сактап (аденогипофиз), ішкі секреция безіне айналады. Бұрынғы түтіктің
ізі кейде ертоқым түбінің жұтқыншаққа келетін сапаіія сгапіорһагуп^еия
түрінде қалады.
ЬоЬих розіегіог алдыңғы үлеске қарағанда кейін, ІП карыншаның
түбінің томпаюы арқылы қалыптасады. Қуыс болып қалатын бұл
томпақтың жоғарғы бөлігінсп құйғышпеп қоса сұр томпе, ал томенгі
82
бөлігінен гипофиздің артқы үлесі мен гипофиз аяқшасы түзіледі, бүлар,
сөйіігі, қүйғыштың өсіндісі болып табылады және оларда нерв тінінің
элеменгтері болады (нейрогипофиз).
Қызметі. Екі үлестің қүрылысы меп дамуының әр түрлі болуынан
олардың кызметтері де түрліше болады.
Алдыңғы үлес бүкіл дененіц өсуі мен дамуына әсер етсді
(соматотропты гормон). Онда ісіктер пайда болғапда саусак, мүрын және
еріндер қатты оседі (акромегалия). Сондай-ақ алдыңғы үлсс басқа ішкі
секреция бездерінің - қалқанша бездің (тиреотропты гормон), бүйрскүсті
безінін кыртысы (адренокортикотропты гормон) және жыныс бездсрінің
(гонадротробты гормон) қызметін күшейтеді.
Артқы үлес қан қысымын арттыра (вазопрессин) тамырлардың
бірыңғай салалы бұлшыкеті мен жатырдың (окситоцин) жүмысын
күшейтеді, сондай-ақ бүйректегі су реабсорбциясына әсер етеді
(антидиуреттік гормон). Гипофиздің артқы үлес бүзылғанда қантсыз
нссеп жібергіштік пайда болады.
Нейросекрсция (грекше пеигоп - нерв, латынша зесгеііо - бөлу) -
бүл маманданған нерв жасушаларының гормондарды синтездеу және
секрециялау үрдісі. Нейросекреция үрдісінде түзілетін заттар нейро-
гормондар деп аталады. олар өмірлік маңызды қызметгерді іске асыруға
(организмнің өсуі және дамуы, ішкі секреция бездерінің қызмегі,
орталық нерв жүйесініц әрекеті және т.б.), катысады. ІІейрогормон-
дарды гипоталамус ядроларының жасушалары жасап шығарады және
олар гипофизге кследі. Осығаи байланысты гипоталамус пен гипофизді
ерекшс нейрогормопалдық гипоталамус-гипофизарлық нейросекреттік
жүйе - ГГНЖ деген атпен біріктіреді.
I ипофиз басқа ішкі секреция бездерінің дамуы мен кызметін
белсендіретін гормондар ондіретіндіктеп, оны эндокрипдік аппараітың
орталығы деп есептейді.
Томпақ дене
Томпақ дене, согриз ріпеаіе, таламустармен һаЬспиіае аркылы
байланысқан, ортаңғы ми төбесі табақшасының жоғарғы төбешіктері
үстінде орналасады. Ол кішкентай, сопақ пішінді жоне қызгылт түсті
дене, оның жіңішке шеті төмен және артқа карай бағьпталған. Дененің
үзындығы 7-10 мм, көлденеңі 5-7 мм. Тәж түрінде топтасатын
жасушалардың секреттік қасиетгері бар. Томпақ дене ерте балалық шакта
ірілсу (әйслдсредс сркектсрғе қарағанда ірілеу), алайда жыныстық пісіп-
жетілу басталғапға дсйін-ақ инволюция қүбылыстары байкалады. онын
бірінші белігілері 7 жаста білінеді.
Қызметі. Томпақ дененің қызметі голық анықталмаған. Жас
жануарлардың безін экстирпациялағанда қаңқа тез өседі, жыныс
бездері мен екінші жыныс белгілері ерте жәие шамадан тыс осіп
дамиді. Сондыктан без бүл кызметтерді тежейді деп ойлауға
болады.
83
АДРЕНАЛДЫ ЖҮЙЕ ТОБЫ
Бүйрекүсті безі
Бүйрекүсті безі, &1ап(1и1а зиргагепаіз .?. асігепаііз жұп агза,
ішастардың артқы жағындағы шелмайда бүйректің жогарғы шетінің
үсгінде жатады. Оның массасы 4 г-ға жуық, жаска карай бүйрекүсті
безінің көп үлкеюі байқалмайды, олшемдерп вертикалды 30-60 мм,
көлденеңі 30 мм , алдыңғы - артқы олшемі 4-6 мм. Сыртқы түсі сарғылт
немссе қоңырлау. Оң бүйрекүсті безі төменгі үшкір жиегімен бүйректің
жоғарғы шетін қамтиды, сол бүйрекүсті безі бүйректің шетіне емес.
бүиректің ішкі жиегінің шетке ең жақын бөліміне жанасып жатады.
Бүйрекүсті бездерінің алдыңғы бетінде бір немесе бірнеше жүлге
байкалады, бүлар - қақпа, һіһі$, олар аркылы бүйрекүсті безі венасы
шығып, артериялар кіреді (40-сурет).
Қүры.чысы. Бүйрекүсті безі ағза ішіне қарай жекелеген калқалар
шығаратын фиброзды қапшықпен жабылған. Бүйрекүсті безі екі: сарғыш
түсті қыртыс және жұмсақ, қоңыр түсті милы қабаттан тұрады. Дамуы,
құрылымы және қызметі жағынан бұл екі кабаттың бір-бірінен айыр-
машылығы күшті.
Қыртыс зат түрлі гормондар өндіретін үш аймақтан түрады. Милы
зат адрсналин мсн іюрадреиалин өпдіретін жасушалардан тұрады Бұл
жасушалар хром түздарымен сары қоңыр (хромофинді) түске күшті
боялады. Сондай-ақ онда көптеген миелинсіз нерв талшыктарымен
гані лилік (симпатикалық) нерв жасушалары болады.
40 - с у р е т. Бүйрскүсгі безі, £І1. Биргагепаіез (1), және бүйректср,
гепез (2); алдынан қарағандағы көрінісі.
84
Кызметі. Әртекті - қыртыс және милы - загтан құрылуына сәйкес.
бүйрекүсті безі бір өзінле екі бездін кызметін үштастырады. Милы заты
канға симпатикалык жүйенің тонусын сактап, тамырды тартылту
қасиеттері бар норадрепалин мен адреналин (қазіргі кезде синтездік
жолмен де алынады) боледі Қыріыс зат липидтер (әсіресе лецитин мен
холестерин) өндірілетін негізгі жер болып табылады. Сірә, бүлшықет
жұмысы мен шаршау нәтижссінде түзілетін токсиндерді нсйтралдауға
қатысатып болу керек.
Бүйрекүсті бездердің қыртыс заты су-тұз, белок жәнс көмірсу
алмасуына әсер ететін гормондар (сгеройдтар) және еркек (андогендер)
пен әйсл (эстрогендер) жыныс гормондарына жақын ерекіпс гормондар
боліп шығарады деген деректер бар.
Бүйрекүсті безінің екі болігшің бірлесе әсер етуіне, олардың ортақ
канмеп жабдықталуы және нервтендірілуі жағдай жасайды. Атан айт-
канда бүйрскүсті безі веналарыпдағы сфинктерлердің босаңсуынап
медуллярлық та, сондай-ақ кортикалдык гормондар да ортақ айналыміа
бір уақытта түседі.
Параганглилер
Түйін жанындагы денелер. (Параганглилер) адреналды немесе хрома-
финді жүйенін бос калдықтары және қосымпіа симпатикалық ағзалар
болып табылады. Өйтксш олар симпатикалық нерв жүйесімен өте жақын
көршілес, симпатикалық сабаудың түйіндері топтарынан медиалды не-
месе дорсалды орналасады. Бүйрекүсті безінің милы қабаты сияқты олар-
да да хромаффинді жасушалар болады. Парагапглилсрге мына түзіліс-
терді жатқызады: согрога рагаогііса (іш қолқасының бүйірлерінде, опың
айырығынан жоғары), уіогпн*» сагоіісиш (а. сагоіісіз соттипіз бөліну
бүрыштарында), £Іоті!$ соссу^еит (а. $асга1І8 тедіапа-ның соңғы шетінде).
Хромаффинді денелердіи қызметі бүйрекүсті безіпің милы затының
қызметіне ұксас.
МЕЗОДЕР.МАЛЫҚ БЕЗДЕР
Жыныс бездерінің эндокриндік бөліктері
1. Агабезде, шәует өзекшелері арасындағы дәнекер тіндс аралық жа-
сушалар жайғасады. Олар аралық без деп аіалады және ішкі секрсциялық
касиеті бар деп саналады (гормопдар - апдрогендер: тестостерон).
Еркектік екінші жыныстық белгілер тек еркек жыныс гормоныиың
әсерімен ғана дамиды жәие атабездерді алын гастағаннан кейіп
(кастрация) кері қарай дамиды. Бірінші жыныстык белгілер де (атабез
қосалқысының, бульбоуретралды бездер мен жыныс мүшесінің өсуі)
еркек жыныс гормонының бақылауында болады.
85
2. Анабезде гормоннын бөлінуі түйіпіпелердің ішкі секрециясымен
байланысты. Фолликулин деп агалатын бүл гормон жыныс аппараіына
ғрофикалык әсер ету, етеккірді рсггсу, екпіші жыныс белгілері мен нерв
жүйесіне әсер ету қызметін аіқарады деп есептеледі.
Сонымен катар анабезде оқгын-оқтын басқа бір эндокриндік ағза -
сары дене пайда болады. Сары дснелсрдін екі түрі бар: согрн8 ІиГеиш
£гаүіс1і1аіІ5 - жүктілік және согриз Іиіеит тепзігиа іопіз, етеккірлік
(циклдік) сары денесі. Олардың екеуі дс шыгу тегі жағынан бірдей.
жарылған фолликуладан аналык жасуша бөлініп, дамиды, бірақ олардың
біріпіпісі адамда 9 ай тіршілік етіп, едәуір ірі колемге жетеді, ал екіншісі
(дүркіндік) - I ай ғана омір сүрсді. Сары дене инволюниясы кезіндс
жасушалык элеменггер біртіндсп азайып, дәпекер тінмен алмасады, ақыр
аяғында сары дене анабез негізімсн (стромасымен) косылысып, із-түссіз
жоғалады.
Сары дене инкрегтік синаты бар бір катар аса маңызды қызмсттер
атқарады деп есептеледі: I) сары дене үрықтың жатырда бір орында
бекітілуіне әсер етеді, өйтсні жүктіліктің ең ерте кезеңінде сары депе
бүзылса немесе анабезді алып тастаса жүктілік токталады; 2) овуляцияиы
кешіктіреді (жүктілік кезінде овуляцияның токталуы және керісінше,
дүркіндік сары дененің регрессивті метаморфозыпан кейін овуляцияның
басталуы); 3) сары дснс жүкті болу кезінде сүт бездерінің дамуына әсер
етеді.
Бүл қызмеггср “әйел жыныс гормондары” деген ұғыммен бірікті-
рілген екі: 1) экстрогепдік гормонның немесе эстрогенніц жоне 2) сары
дене гормоны немесе прогестеронын өнімімен байланысты.
Организмде прогрестерон болмаса, аналык жыныс жасушасынын
имплантаңиясы бұзылып, түсікке әкеледі.
Жалны биологиялык түріыдан алғапда, эстрогеинің негізгі қызмсті -
овуляциядан ксйін түйіншелерден шыққап аналык жыпыс жасушаларып
ұрықтандыруға әйел организмінің жыныс аппаратын дайындау, прогестс-
ронпың рөлі - ұрықтанған аналық жыныс жасушасының имплантация-
лануы жәпе қалыпты дамуын қамтамасыз ету.
Дамуы жағынан осы бездер гобына жататын бүйрскүсті безінің
кыртыс заты (ингсррепалды жүйе) тұтас ағзаны түсіндіруге ыңғайлы
болу үшін адреналды жүйе тобында ми затымен бірге сипатталады.
ІШЕК ТҮТІГІНІҢ ЭНТОДЕРМАЛЫҚ БЕЗДЕРІ
Үйқыбезінің эндокриндік бөлігі
Үйкы бсзінің безді бөлімдсрінің арасында ұйқыбез аралшықтары,
іп$иІае рапсгеаіісае, орналасады, олар бездің құйрық бөліміндс көбірек
кездсссді. Бұл түзістер ішкі секреция бездеріне жатады.
Қызметі. Өздерінің инсулин және глюкагон дегсн гормондарын
қанға бөліп, ұиқыбез аралшықтары көмірсу алмасуын реттейді. Үиқыбезі
86
зақымдануының диабетпеи байланысы белгілі Оның емдеуде қазіргі
кезде инсулин үлкен рол аікарады (үйкыбез немссе Лангерганс арал-
шыктарының ішкі секрециялык онімі).
НЕРВ ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ІЛІМ
(НЕВРОЛОГИЯ)
Тірі заттың негізгі қасиеттерінің бірі тітіркенгіштік. Әрбір тірі
организм өзін қоршаған ортадан тітіркену алып, оған сойкес рсакңня-
лармен жауап қайтарады.Организмнің өзіпде жүретін зат алмасу да өз
кезепнде бірқатар тіііркену тудырып, оріанизм оларга да жауан береді.
Тітіркену келеіін жср мен оган жауап бсрегін ағза арасындағы байланыс
көпжасушалы күрделі организмле нерв жүйесі арқылы іске асырылады.
Нерв жүйесі өзінің гармақтарымсн барлық ағзалар меи тіндерге өтіп,
оргапизмнің барлық бөліктерін біріктіріп, үйлестіріп түтастырып,
байланыстырады. Демек, нерв жүйссі “аса күрдслі жүйе - организмді
және оның барлық бөліктерін шексіз көп сыртқы әссрлермен
байланыстырып, өзара катыстыратын аса күрделі де нәзік қүрал бо іып
табылады” (И II Павлов).
Нерв жүйесінің негізгі анатомиялық элементі - нерв жасушасы. Ол
өзінен шығатып барлық өсінділерімен қоса, нейрон немесе нейроцит
деп аталады. Жасуша дснесінен бір жағына карай кобінесе үзын болатын
(біліктік, цилиндрлік) бір өсіиді аксоп иемссе нейрит, екінші жағына
қарай көбінесе қысқа болатын тармақталатын өсінділер дендриттер
шығады. Нейроп ішіндегі нервтік козу дендриттерден жасуша денесіне,
одан аксонға қарай жүреді, аксондар қозуды жасуша денесінен алға
карай жүргізеді. Нсрв импульсіпің бір нейропнан екінші нейронга берілуі
ерскше кұрылған ұштық аппараттардың немесе синапстардың (грекшс,
ыпарз - қосу) комегін іске асырылады. Нейрондардың өзара байланы-
сының екі түрін ажыратады. Аксосомалык байланысы кезінде бір
нейронның тармақтары басқа нейронның денесше келсді Ал,
филогенездік жағыпап жаңалау аксодендриттік байланыс кезіндс
ұштастырылу перв жасушаларынын депдриттері арқылы іске асыры-
лады.
Аксодсндриттік байланыстар ми қыртысының үстіңгі қабаттарыпда
күшті дамыған. Олар ми қыртысында нерв импульстарының бөлініп
таралуында бслгілі қызмет аткарады. Яғни, шартты рсфлекстік қызмет
кезіпде уақытша байланыстардың морфологиялык негізін құрайтын болу
керек Жұлын мсн кыртыс астыпдагы түзілістерде аксосомалық
байланыстар басым болады.
Нерв импульстарының өту жолы барлық жерде үзілмслі келіп,
әралуан байланыстар түзуге мүмкіндік берсді.
Сөйтіп, бүкіл нерв жүйесі нейрондар кешснінен түрады. Олар бір-
бірімен байланыста болады, бірақ ешбір жсрде озара тікелей бітісіп
кетпейді
«7
Демск, кайсыбір жерде пайда болған нерв козуы нерв жасуша-
ларыпың өсінділері арқылы бір нейроннан екінші нейронға, одан үшінші
нейронға және тағы сол сияқты беріледі. Ағзалар арасында нейрондар
арқылы түзілетін байланыстың көрнскі мысалы ретінде рефлекс доғасын
келтіруге болады. Бүл доға нсрв жүйесшің ең қарапайым және сонымен
бірге негізгі реакциясы - рсфлекстің негізш құрайды.
Қарапайым рефлекс доғасы бірсуі қандай болмасын бір сезімтал
бетпен байланысқан (мысалы, тсрімсн), ал екіншісі өзінің нейритімен
бұлшықетте (безде) аяқталатын ксм дсгенде екі нейроннан тұрады
Сезімтал бет тітіркенген кезде қозу онымен байлаиысқан нейрон арқылы
екі нейронның байланысқан (түйіскен) жсрі (синапс) орналаскан рефлекс
орталығына (центропеталды) келсді Бүл жерде козу баска нейронға
ауысып, енді орталықтан (цснтрофугалды) бұлшыкетке немесе безге
қарай жүреді. Соның пәтижесінде бұлшықет жиырылады немесе бездеп
секрециясы өзгереді. Көбіне, қарапайым рефлекс доғасынын құрамына
сезімтал жолдан қозғалыс жолына аударып беретін (станция кызметш
атқаратын) үшінші ендірме нейрон снеді. Қарапайым (үш мүшелі)
рефлекс доғасынан басқа ми қыртысып қоса, оның түрлі деңгейлер
арқылы өтетін, құрылысы күрдслі көп нейронды рефлекс доғалары да
бар. Жоғары сатыдағы жануарлар мсн адамда қарапайым және күрделі
рефлекстер ішіндс шартты рефлекстер деген атпен белгілі болған жоғары
реттегі уақытша рефлекстік байланыстар түзіледі (И.П. Павлов).
Сөйтіп, бүкіл нсрв жүйесін қызметі жағыпан үш текті элементтен
түрады деп қарастыруға болады.
1	Сыртқы тітірксндіру энергиясын перв үрдісіне түрлендіре өзгер-
тетін рецептор (қабылдаушы). Ол басталған қозуды (нерв импульсын)
орталыққа жеткізетін афферентп (орталыкка жеткізетін, апаратын)
нейронмен байланысқан. Талдау (анализ) осы қүбылыстан басталады
(И.П. Павлов).
2	Кондуктор (өткізгіш) жалғастыруды іске асырушы, яғни қозуды
орталыққа тепкіш нейроннан орталыктан тепкіш нейронға ауыстыратып
ендірме немссс ассоциативті нейрон
3	Эффсрентті (орталықтан шетке әкелетін) нейрон нсрв қозуын
шетке, эффскторға откізу арқылы жауап реакцияны (қозғалыс иемесе
секрециялык) іске асырады. Эффектор - нерв импульсын жұмысшы
ағзаға (бұлшықетке, безге) беретін эфферентті нейронның иервгік ұшы.
Осы ссбспті бұл нейрон эффекторлық нейрон деп те аталады. Рецепторлар
қозуды организмнің үш сезімтал бетінен немесе рецепгорлық алаң-
дарынан алады. I) Дененін сырткы терілік бстінеи, онымен генетикалық
байланысты сезім ағзалары аркылы сырткы ортадан тітіркену алады
(экстероңеп гивтік алаң). 2) Дснснің ішкі бетінен (интероцептивтік алаң)
ішкі агзалар қуыстарына келегін химиялық заттардан тітіркену кабыл-
дайды. 3) Ариаулы рецепторлар қабылдайтын тітіркенулер тудыратын
сүйек, бұлшықет жәнс басқа аізалар орналаскан дене кабырғасы қаба-
тынап (проприоцешивтік алаң) алады. Бұл аталған алаңдардың реиеп-
торлары афферентіі нсйрондармен баиланысады, олар орталыққа жегіп,
сол жерде көбінс гым күрделі нейрондар жүйссі арқылы әртүрлі эф-
88
фсрснтті откізгіштерге ауысады; олар жұмыс мүшелерімен косылып.
түрлшіе нәтиже береді.
Кибсрнстика түргысынан нерв жүйесіне жалпылама мынадай
сипагтама берілсді Тірі организм дегеніміз - бүл өзін-озі баскаруға
қабілетгі, теңдссі жоқ кибернетикалык машина. Бүл қызмстті псрв жүйесі
атқарады. Өзін-өзі басқару үшін 3 буын кажет.
1-буын - белгілі бір өзек бойынша хабардың түсуі, ол былай іске
асады: а) Түскен хабар өзсктің қабылдаушы шетіне - рецепторға келсді.
Рецептор - хабарды кабылдап, оны афферентті сиіналға айпалдырып
өңдейтін кұрал, соның нәтижесінде сыртқы тітіркендіру нерв импульсына
айналады. ә) Афферснтті сигнал хабар өзегі болып табылатын афферентп
нерв арқылы одан әрі қарай беріледі.
Хабар өзектерінің 3 түрі болады, оларда 3 кіріс бар: сыртқы кірістер
- сезім агзалары арқылы (экстероцепторлар); ішкі кірістер: а) ішкі ағза-
лары арқылы (интсрцепторлар), ө) сома, меншікті дене (проприоцеп-
юрлар) кірістсрі арқылы.
2-буын хабарды оңлеу. Ол кодты шешетін құрылым арқылы іске
асырылады. Оларды нерв түйіндерінің афферентті нейрондарының жасу-
шалық денелсрі мен орталық нерв жүйесі сұр затының нервтік торын
түзетін жұлын, ми қыртысы және кыртысасты сүр затының нсрв
жасушалары күрайды.
3-буын - басқару. Ол жүлын мен ми сұр затынан эфферснттік
сиі налдарды орындаушы ағзаларға беру арқылы жүзеге асырылып,
эфферентгік өзектер, яғни шетінде эффекторы бар эфферентгік нервтср
көмеіімен орындалады.
Орындаушы ағзалардың 2 түрі болады:
1) жануар тіршілікті агзалар - ерікіі, негізінен қаңқа бұлшықсттсрі;
2) ішкі ағзалар — еріксіз, өз бетімен жиырылатын бұлшықегтер мен
бездер
Бүл кибернетикалык сызба-нұсқадан баска, казірі і заман кибер-
нетикасы, автоматтарда, сондай-ак тірі организмдерде жүріп жататын
үрдістерді басқару және үйлестіру үшін кері байланыс принципінің
орталыктын аныктады. Осы гұрғыдан нсрв жүйесіиде жұмысшы ағзаның
нерв орталыктарымен кері байланысып, кері афферентация деп атала-
тынды ажыратуға болады. Мүны жұмысшы ағзадан оның әрбір сәттегі
жұмысының нәтижссі туралы орталық нерв жүйесіне сигналдар беруі
деп түсіну керск Нерв жүйесінш орталықтары орындаушы ағзаға эффс-
рентп импульсгар жібергенде, онда белгілі бір жұмыс нәтижесі (қозға-
лыс, секреция) пайда болады. Бұл нәтиже орындаушы ағзада нсрвтік
(сезімталдық) импульстар тудырып, ал олар афференігі жолдармен
жұлын мен миға кері келіп, жүмысшы ағзаның сол сәтте белгілі бір
әрекетті орындағаны туралы хабар береді. Мінс, бұл “кері афферента-
цияның” мәнін құрайды, оны бейнслеп айткапда, шеткі аймактарда
бүйрықтың орындалуы туралы орталыққа баяндау деп қарастыруға
болады Мәселен, қолмсн бір затты ұстап, алу кезінде көз ұдайы қол
мен нысана арасындагы қашықтықгы өлшеп, өз хабарын афференгп
сигналдар түріндс миға жіберіп отырады. Мида импульстар эфферснтгі
89
нейрондарға беріледі, ал олар запы үстап, алу үшін қимыл гудыратын
қозгалыс импульстарын қолдың бүлшықеттеріне береді. Бүлшықеттер
әрбір сәпегі колдың орналасу қалпы туралы хабарлап отыратын сезімтал
сигналдарды үздіксіз миға жіберіп тұратын өздеріндегі рецепторларға
(қабылдағыштарға) әсер етеді. Рефлекстер тізбектері бойынша мұндай
екі жақты хабарлар колұшы мен зат арасындағы қашықтық нөлге
теңелгенше, яғни қол затгы үстап алғанға дейін созыла береді.
Демек, “кері афферентация” механизмі арқасында мүмкін болатын
ағзаның өзін-өзі тексеруі жүріп жатады; “кері афферентация” мехаиизмі
мынадай реттілікпен түйык сипатта болады: оргалық (іс-әрекет бағ-
дарламасын беретін аспап) - эффектор (козғалтқыш) - объект (жұмысшы
ағза) - рецептор (кабылдағыш) - орталық.
Орталык нерв жүйесінің рефлскстерінің мұндай тұйык сақинасы
немесе шеңберлі гізбегінің болуы сыргқы және ішкі жағдайлардың кез
келген өзгерісі кезінде организмде жүретін үрдістердің аса күрделі кор-
рекциялануларын (түзетілуін) қамтамасыз етеді. Кері байланыс ме-
ханизмі болмаса, тірі организмдер коршаған ортаға дүрыс бейімдсле
алмас еді.
Демек, нерв жүйесінін күрылысы мен кызметі негізінде ажыратылғап
(ашық) рефлекс доғасы жатады деген ескі түсініктің орпыпа информация
мен кері байланыс теориясы (“кері афферснтация”) рсфлекстердің түйық
сақиналы тізбегі, эфференті-афферентті хабарлардың шеңберлі жүйесі
туралы жаңа үғым береді. Ашык доға емес, түйыкталған шеңбер - нерв
жүйссінің қүрылысы меп қызметі туралы ең жаңа түсінік осыпдай (41-
сурет).
41 - с у р е т. Қарапайым рефлекс доғасынын үлгісі.
I -- афферен гті (сезімтал) нсйрон; 2 — жұлын түйіні; 3 - жүлынның сұр заты;
4 - тфферентті (қозғалтқыіп) нейрон; 5 - бұлшықеітердегі қозіаліқыш нерв
шсттері; 6 - терідегі сезімтал перв шеттері.
90
Сөйтіп, кибернетика деректері түрғысынан нсрв жүйесі хабар
(информация) және баскару жүйесі деп карастырылады.
Адамның біртұтас нерв жүйесі организмнің екі негізгі - ішкі және
жануар бөлігіне сәйкес шартты түрде екі бөлікке бөлінеді:
1) Барлык ішкі ағзаларды, эндокриидік жүйе мен тері бүлшықеттерін,
жүрек нен гамырларды, яғни организмнің ішкі ортасын түзетін ағзаларын
нервтендіретін вегетативтік немесе автономды нерв жүйесі;
2) Нсрв жүйесінің қаңқа мен кейбір ішкі ағзалардың (тіл, комей,
жүтқыншак) ерікті бүлшыкетін (жануар тіршілігі ағзаларын) нервтенді-
ретін анималды нерв жүйесі. Кейде оны сомалык деп қателесіп атайды.
Бұл нерв жүйесі негізінен организмнің сезі.мталдығы (сезім ағзалары
арқылы) мсн қаңқа бұлшықеттерінің қозғалысын қамтамасыз ете отырып,
оның сыртқы ортамен байланыс қызмегтерін баскарады. Нерв жүйесінің
бұл келтірілген жіктелуі шартты және тар өрісті. өйткені вегетативтік
нерв жүйесінің барлық (солардың ішінде сомалық) ағзаларды да нервтен-
діруге қатысы бар, себебі ол, олардын корсктенуіне (трофикасына) әсер
етіп, сопымен бірге қаңқа бұлшықеттерінің тонусын қамтамасыз етеді.
Нерв жүйесінің вегетативтік бөлігін өз кезегінде симпатикалык және
парасимпатикалық деп екіге бөледі, кейде кыскаша оларды жүйе дсп те
атайды. Симпатикалық жүйе организмнің барлық бөліктерін, ал
нарасимпатикалык жүйе оның тек белгілі бір аймақгарын ғана
нервтендіреді.
Организмнің құрылысына сойкес келетін бүлайша жікгеуден баска.
нерв жүйесін топографиялық принцип бойынша орталық және шеткі
бөлімдер немесе жүйелер деп бөледі. Орталық нерв жүйесі деп сұр
және ақ заттан түратын жұлыи мен миды, ал шеткі нерв жүйесі деп
барлык қалғанын, яғни нерв түбіршіктерін, түйіндеріп. өрімдерін, шеткі
нерв үштарын (шеттерін) атайды. Жұлын мен мидың сұр заты - нерв
жасушаларыиың жиынтығы. “Перв орталығы - перв жасушаларының
жиыны мен тіркесуі” (И.П. Павлов).
Ақ зат дегеніміз - миелин кабығымен (осыдан оның гүсі ак болады)
жабылган жоне жекс орталыктарды өзара байланыстыратыи псрв тал-
шықтары (нерв жасушаларының өсінділері, нейриттер), яғни өткізгіш
жолдар. Нерв жүйесініц орталық жөне шеткі бөлімдерінде оныц анимал-
ды жәпе вегетативті бөліктерінің элементтері болады, сол аркылы бүкіл
нерв жүйесінің бірлігі, тұтастығы камтамасыз етіледі.
Нерв жүйесінің организмдеғі бүкіл тіршілік үрдістеріи басқаратын
жоғары бөлігі мидың қыртысы болып табылады.
НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
Ең қаранайым біржасушалы организмдерде (амеба) нерв жүйесі
болмайды, ал қоршаған ортамен байлаиыс организмнің сыртындағы және
ішіндегі сұйықтықтар арқы.лы іске асырылады. Бұл — реттеудің
гуморалды (һитог - сұйықгық), нервке дейінгі түрі.
91
Кейін, нерв жүйесі пайда болғанда реттеудін басқа нервтік түрі
қалыптасады Нерв жүйесі дамыған сайын нервтік ретіеу бірте-бірте
гуморалдык ретгеуді өзіне бағындырып, нерв жүйесі жеіскші кызмет
атқаратын бірыңғай нсйрогуморалды реттеу түзіледі (42-сурст).
Нерв жүйесі филогенсз үрдісіпде бірнеше негізгі кезеңнсн өтті (43-
сурет)
I кезсң - тор іәрізді нсрв жүйесі. Бұл кезеңде (ішекқуыстылар) нерв
жүйесі, мысалы, гидраның көптеген өсінділері аркылы бір-бірімен әр-
түрлі бағытта байтанысып, жануардың бүкіл денесінде диффузды жайы-
лып тор түзетін нерв жасушаларынан түрады. Дененің кез келгеп пүктесін
тітіркендіргенде қозу барлық нерв жүйесіне жайылып, жануар бүкіл
қозғалысымен жауап береді. Адамда бұл кезеңнің көрінісі асқорыту
жолының инзрамуралды перв жүйесіиің тор тәргзді қүрылысы болып
табылады
10
42 - с у р е т Адамнын нерв жүйесіиің дамуының ерге сатылары. Нсрв
түтігінің қалыптасуы.
А - нерв табақшасы. Б — нерв науашығы. В - нерв түтігі. 1 - эктодсрма;
2 - мезодерма; 3 - знтодсрма; 4 - хорда; 5 ганглилік табақша; 6 - мезенхима;
7 <- нерв түгігі, 8 - нерв науашығы, 9 - нсрв буылтыгы; 10 - нерв габакшасы.
92
3
43 - с у р е т. Нерв жүйесіпің даму сатылары.
1,2 - диффузды нерв жүйссі; 3.4 — гүйінді нерв жүйесі.
II кезең - түйінді нерв жүйесі. Бұл кезеңде (омыртқасыздар) нерв
жасушалары жекслегеп жиындарға немесе топгарға жакындасады, сол
себситі жасуша денелерінің жиындарынан нерв түйіндері - орталықтар,
ал өсінділер жиындарынап нерв сабаулары - нервтср пайда болады. Бұл
кезде әрбір жасушада осінділер азайып, олар белгілі бір бағыт алады
Жануарлар денесінің, мысалы, сақиналы кұрттың, сегмснтті құрылысына
сәйкес әрбір сегментте сегменттік нерв түйіндері мен нсрв сабаулары
болады. Нерв сабаулары түйіндерді екі баіытта байланыстырады: көлде-
нең сабаулар сол сегменттің түйіндерін, ал бойлық сабаулар - әртүрлі
сегменттердің түйіндерін қосады. Соныц ссбебінен дененің қаисыбір
нүкгесінде пайда болатын нерв импульстары бүкіл денеге жайылмай,
93
сол бір сегменттің шегііпе көлденең сабаулармен таралады. Бойлық
сабаулар нерв сегменттсрін біртұтастырып байланыстырады.
Жануарлар алға қарай қозғалғанда коршаған ортанын түрлі заттар-
мсн түйісіп, жанасып бас жағында сезім ағзалары дамиды, соған бай-
ланысты ондағы түйіндср басқаларға карағанда күштірек дамып, келе-
шсктегі мидың бейнесін бсреді. Адамда вегеіативтік нерв жүйесінін қү-
рылысында кездесетін қарапайым белгілердің (шет жактарда түйіндер
мсн микрогаиглилердің шашырай орналасуы) сақталуы осы кезеннің
көрінісі болып табылады.
III кезең - түтікті нерв жүйесі. Жануарлар дамуының бастапқы
басқышында қозғалыс аппараты ерекше рөл атқарады, жануар гірші-
лігінің иегізгі шарты - қорсктену (қорек іздеп қозғалу, оны үстап жұту,
сіңіру) осы аппараттың жетілуіне байланысты.
Қарапайым көпжасушалыларда еріксіз бұлшықет және оның жсргі-
лікгі перв аппаратымен байланысты толқынды козғалыс гәсілі дамиды.
Жоғарылау сатыда бүл тәсіл қаңқаның қимылымен алмасады, яғни катты
ричагтар жүйесі арқылы қозғалыс дамиды. Осының нәтижесінде
қаңқалық кимылдын жекелеген ричагтарының козғалысын үйлестіретін
ерікті (қаңқалық) бүлшықет пен оргалық нерв жүйесі түзіледі.
Мұндай орталық нсрв жүйесі хордалыларда (ланцетник) метамерлі
күрылған нерв түтігі түрінде пайда болады. Одан дсненің барлық
сегмепттеріне, қозғалыс аппаратын коса ссгменттік нсрвтер шығады.
Мүны денелік ми деп атайды. Омыртқалылар мен адамда дснелік ми
жұлынга айналады. Сөйтіп, денелік мидың пайда болуы ең алдымен
жануардың қимылдық құрылысының жетілуіне байланысты. Сонымен
бірге ланцетниктің өзінде-ак рецепторлар-сезгіштер (иіс, жарық сезу)
пайда болады. Нсрв жүйесінін одан әрі дамып, мидың пайда болуы
пегізінен рецсторлық қүралдың жетілуімен байланысгы.
Сезім ағзаларының көбі жануар денесінің қозғалу жағында, яғни
алға қараған жағында пайда болагындықтан, олар аркылы келетін сыртқы
тітіркенулерді қабылдау үшін дснелік мидын алдыңғы шеті дамып ми
түзіледі, бұл дененіц алдыңғы жағының бас түрінде оқшаулануымен
(цефализациялануымен, серһа - бас) сәйкес келеді.
Е.К. Сеип нерв аурулары гуралы оқулығында карапайымдандырылған,
бірақ оқып-үйрену үшін қолайлы ми филогенсзініц кестесіп береді. Бүл
кесте бойынша ми дамуының I кезеңінде ол үш: арткы, ортаңғы жөнс
алдыңғы бөлімдерден түрады және бүл бөлімдерден ең алдымен (кара-
пайым балыктарда) арнткы немесе ромбтәрізді ми күштірск дамиды.
Артқы ми сулы ортада бағдарлау үшін басым маңызы бар дыбыстық
және тепе-теңдік (гравитациялык) рецспторлардың (бассүйск нервтері
VIII жүбыпың рецепторлары) әсерінси дамиды.
Одан арғы эволюция барысында артқы ми жүлын мен мидың аралык
бөлімі болып табылатын сопакша ми мен меншікті артқы миға жіктеледі.
Мсншікті артқы мидан мишық пеп копір дамиды.
Оргаиизмніц қоршаған ортаға зат алмасуын өзгерту арқылы бсйім-
делу үрдісі барысында арткы мида өсімдік гіршілігінің өмірлік манызды
үрдістерін, атап айтқанда, желбезек аппаратымен (тынысалу, канай-
94
налым, асқорыту т. б.) байланысты үрлістерін баскаратын орталыктар
пайда болады. Сондыктан сопакша мида желбезек нервтерінің (X жүп
тобы - үа§и8 тобы) ядролары дамиды.
Тынысалу мен қанайпалымпыц орталыктары сопақша мнда қалады,
сопакша ми закымданганда адамның олуі осымен түсіндіріледі. II
кезеңде (балықтардың озінде-ақ) кору рецепторының әсеріпен ортаңғы
ми күшгірек дамиды. III кезеңде, жануарлардың сулы ортадан қүрғаққа
шығуына байланысты қоршаған ортаның жем, кауіп-қатер және басқа
өмірлік манызды құбылыстары туралы өзінің иісі аркылы хабар беретін
ауадағы химиялык заттарды қабылдайтыи, иіс сезу рецепторы-қабыл-
дағышы күшті дамиды.
Иіс сезу рецепторыпың әсерінсн алғашқы кезде таза иіс сезу миы
ретінде алдынғы ми ұлгайып өсіп, аралык және сонғы миға бөлінеді
Орталық нерв жүйесінің жоғарғы бөлімі ретіндегі соңғы мида
сезімталдықтың барлық түрлері үшін орталықтар пайда болады. Алайда,
гөмен жатқан орталықтар жогалып кетпсй жоғаргы кабаттарға бағыны-
шты күйде сакталады. Демек. ми дамуының орбір жаңа кезенінде ескі
орталықтарды өзіне бағындыратын жаңа орталықтар пайда болады. Бүл
кезде функционалдык орталықтар бас жағына қарай жылжып, филоге-
нездік жағынан ескі орталықтар жаңаларына багынышты күйге ауысады.
Сонын нәзижесінде ен алғаш артқы мида пайда болған есту орталықтары,
ортаңғы және алдыңғы мида да, ортаңғы мида пайда болған көру
орталыктары алдыңғы мнда да, иіс ссзу орталыктары гек алдыңғы мида
болады. Иіс сезу рецепторының әсеріпен алдыңгы мндыц кішкене бөлігі
дамиды, сондыктан ол иіс сезу миы деп аталады және ол сүр зат қыр-
тысымен - ескі қыртыспен жабылғап.
Рецсіггорлардың біртіндеп жетілуі әсерінен алдыцғы ми қатты дамып
ол бірте-бірте жануардың бүкіл міпез-қылыгын басқаратып ағзаға айна-
лады. Жануардың мінез-кұлығының екі формасын ажыратады: түр
реакцияларына негізделген инстинктивті мінез-құлық (шартсыз рефлскс-
тер) және индивидтін тәжірибесіне пегізделген жеке-дара міпез-күлық
(шартты рефлскстер). Мінез-кұлыктың осы екі формасына сәйкес сонғы
мида сұр зат орталықтарының екі тобы дамиды: ядролық құрылысы бір
базалды түйіндер (ядролық оргалықтар) және құрылысы тұтас экран
іспегті сұр зат қыртысы (экрандық орталыктар). Бүл жағдайда алдымен
“қыртысасты", содап кейпі ми қыртысы дамиды. Ми қыртысы жануарлар
сулан құрлыққа тіршілік етуге көшкенде найда болып, космекенділер
мен жорғалаушыларда айкын байқалады. Нерв жүйесінің одан әрі қарай
эволюциялық дамуы барысында ми қыртысы барган сайын барлық төмен
жагқан орталықтардың қызметтерін озіпе бағындырын, қызметтер
біртіндеп ми қыртысына ауысады.
Жөғары дәрежелі нерв кызметін іске асыру үшін кажетті құрылым
ми сыңарларының бетіндс орналасқан және филогенез үрдісі барысында
алты кабатты кұрылысқа ие болған жаца ми қыртысы болып табылады.
Жаңа қыртыстың күштірек дамуы арқасында жоғары сатылы омыртқа-
лыларда соңғы ми мидың басқа бөлімдсрінсн басым дамып, оларды жа-
мылғы сияқты (раПіит) жауып түрады. Өсіп келе жаткан жаңа ми, пеоен-
95
44 - с у р е т. Жаңа қыртыстың (кызыл түсті) ескі
қыртыска (сұр түсті) қатысты дамуы.
I - акула, II - кесірткі, Ш - үй қояны, IV - адам;
I - ІоЬиз оІГасІогіиз; 2 - согриз МгіаГит; 3 - сііспсерһаіоп;
4 - тсзепсерһаіоп; 5 — сегеЬеПит; 6 - тесіиііа оЫопуаІа.
серһаіоп ескі
миды (иіс ссзу)
теренге ығысты-
рады, ал ол бұ-
рынғыша иіс се-
зу орталығы рс-
тінде - гиппо-
камп, һуросат-
ри$, түрінде ка-
лады. Нәтижс-
сінде жамылғы,
яғни жаңа ми
ескі мидыц бас-
қа болімдерінсн
тым басым да-
миды.
Адамда ми-
дың одан әрі ка-
рай дамуы бас-
қа, оның әлсу-
меттік табиға-
тымсн байла-
нысты іаңды-
лыктарға бағы-
нады. Адам жа-
нуарларда да
болагын табиги
дене ағзалары-
мен қатар еңбек
к ұ р а л д а р ы н
найдалана бас-
тады. Жасанды
ағзаларға айнал-
ғап еңбек құ-
ралдары дене-
нін табиғи ағза-
ларын толыкты-
рып, адампың
техникалық жа-
рактарын құ-
рады.
Адам осы
кару-жарақтар
арқылы таби-
гатка бейімде-
ліп қана коймай,
табиғаггы да оз
96
мұқтажына қарай бейімдей бастады. Еңбек, бұрын атап көрсетілгендей,
адамның қалыптасуында піешуші фактор бөлып, ал коғамдық еңбск
үрдісі барысында адамдардың өзара қарым-қатынас жасау үшін қажстгі
қүралы - сөйлеу пайда болды, “Ең алдымен еңбек, ал содан кейін
түсінікті сөйлеу - маймыл миын онымен барынша үқсастығына
қарамастан, одан көлемді және жетілген адам миына айналдырған екі
ең негізгі стимул болды” (Маркс К., Энгельс Ф.). Бүл соңіы мидың,
әсіресе оның қыртысы — жаңа қыртыстың - пеосоііех - барынша
дамуына байланысты (44-сурет).
Сыртқы дүниенің түрлі тітіркендірулерін қабылдайтын және жа-
нуарларға тән нақтылы-көрнекті ойлаудың материалдық субстратын
қүрайтын анализаторлардан (И.П. Павлов бойынша шындық дүниенің
бірінші сигналдық жүйесі) басқа адамда сөздің, алдымсн есгілген
(ауызша), кейіндеу көрінетін (жазба) сөздің көмегімсн дерексіз ойлау
кабілегі пайда бо.пды. Бүл дамып келе жатқан жануарлар дүниесінде
“перв қызметі мехапизмдсріне төтенше қосымша” (И П. Павлов) болып
табылған екінші сигналдық жүйені кұрады. Екінші сиіналдық жүйенің
матсриалдық субстраты жаңа қыртыстың беткі қабаттары болады.
Сондықтан соңғы мидың қыртысы адамда барынпіа дамыған.
Сөйтіп, нерв жүйссінің эволюциясы соңгы мидың нрогрессивті
дамуына келіп тіреледі, ол жоғарғы сатыдағы омыртқалылар мен адамда
нерв кызмегтерінің күрдсленуіпе байланысты көлемі жағынан өте-мөте
үлғаяды.
Адам нерв жүйесінің эмбриогснсзі филогенездің осы баяндалған
запдылықтарына байланысіы дамиды. Нерв жүйесі сыріқы ұрык жапы-
рақшасынан немесе эктодермадап дамиды (“Кіріспені” карацыз). Бұл
жапырак нервтік табақша деп аталатын бойлық буылтық түзеді. Нсрвтік
табақша көп үзамай, нервтік жүлгешегс тереңдейді де, ал ол жүлгешенін
жиектер (нервтік буылтықтар) біртіндеп биіктеп, бір-бірімен бітісіп өсіп,
ми түтігіне айналады. Ми түтігі - нерв жүйесінің орталық бөлігінің
басгамасы болып табылады. Түтіктің аріқы шеті жұлынның бастамасын
қүрайды. Ал, оның алдыңғы кеңейген шсті созылу, бөліну арқылы үш
алғашқы ми көпіршігіне бөлініп, олардан аса күрделі ми дамиды.
Нерв табақшасы алғашында эпителий жасушаларының тек бір
кабатынап ғана түрады. Ол қабат ми түтігіне айналып, түйықталғанда
оның қабырғаларындағы жасушалар молшері көбейеді де, үш қабат
пайда болады. Ііпкі кабат (түтік қуысына қараған), одан ми қуыстарының
эпителилік астары (жүлынның орталык өзегі мсн ми қарыншаларының
эпендимасы), ортаңғы кабаг, одан мидың сүр заты (үрыктық нерв
жасушалары - нейробласттар) дамиды. Ең соңында сыртқы қабат, онда
жасушалык ядролар болмайды, ол ақ затқа айналады (нерв жасушала-
рының өсінділері - нейриттер). Нейробластар нейриттсрінің будалары
мидың ақ затын түзіп, ми түтігі қабатында таралады немесе мсзодермаға
іпыгып, содан кейін жас бұлшықет жасушаларымен (миобласі гармен)
косылады. Осындай жолмен козғалыс нсрвтері пайда болады.
Сезімтал нервгер жүлын түйіндері бастамаларынан пайда болады,
ал олар нервтік жүліешенің жиектерінде оның тері эктодсрмасына
7-805
97
ауысатын жерінде байқалып тұрады. Жүлгсше ми түтігіне айналып,
түйықталган кезде бастамалар оның дорсалды жағына қарай ығысып,
ортанғы сызык бойында орналасады. Содан кейін бүл бастамалардың
жасушалары веніралды ығысып нейралды қырлар дегсн атпен қайтадан
ми түтігінің бүйір жақтарыпда орналасады. Екі нервгік қыр ұрықтың
дорсалды жағының сеіменттері бойынша әр жерінен жіңішкеріп, анық
түрдс білінеді. Соның нәтижесінде әрбір жағында бірнеше жүлындық
түйіндер - §ап§1іа зріпаііз — түзіледі. Олар ми түтігінің бас бөлігінде
тек артқы ми көпіршігінс ғана жетіп, сол жерде сезімтал бассүйек
нервтері түйіндерінін бастамаларып түзеді. Түйін бастамаларынап қос
полюсті нерв жасушалары түрінде нейробластар дамиды, олардың
өсіпділерінің бірі ми түтп іне бітісе-осіп, екіншісі шетке қарай келіп,
сезімтал нерв түзеді Екі өсіндінің басталған жерінсн біраз жер бойы
бітісіп осуінің нәтижесінде қос полюсті нерв жасушаларынан бір өсіндісі
бар жалған бір полюсті нерв жасушалары пайда болады. Олар ересек
адампың жүлын түйіндеріне тән “Т” әрпі пішіндес болып бөлінеді.
Жұлыпга енетін орталық өсінділер, жұлын нервтерінің артқы түбір-
шіктерін құрайды да, ал шеікі өсіпділер алдыңғы түбіршікп құрайтын
жұлыпнан шыққан эфферентті талшықтармен бірге аралас жұлын нервіп
түзсді. Сондай-ак нсрвтік қырлардан вегетативті нерв жүйесшің баста-
малары пайда болады.
ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІ
ЖҮЛЫН
Жұлынның дамуы. Бүрын атап көрсетілгендсй, филогенездік түр-
ғыдап жүлын (ланцетниктің депелік миы) нерв жүйесі дамуының III
сатысында пайда ботады (түтікті нерв жүйесі). Бүл кезеңде ми дегеніміз
әлі жоқ, денелік мида организмшң барлық вегетативик те, анималдык
та үрдістерін басқаратын орталықтар болады. Дененің сегменттік
құрылысына сәйкес денелік мидың құрылысы да сегментті болады, ол
өзара байланысты невромерлерден тұрады, оларда қарапайым рефлекс
доғасы түйықталады. Жұлынның метамсрлі күрылысы адамдарда да
сақталады, онда қыска рефлекс доғаларыныц болуы осыған байланысты
(45-сурет).
Мидың пайда болуымен (бас пайда болу сатысы) онда бүкіл
организмді басқарудын жоғары бөлімдер пайда болып, жұлын оларға
бағынышгы күйге ауысады. Жүлын сегменттік аппарат ғана болып
қалмайды, ол импульстарды шеттен миға және кері қарай өткізетін өт-
кізгішке айналып, онда мимеп екі жақты байланыс дамиды. Сөйтіп,
жүлынның эволюциялық үрдісі барысында екі аппарат түзіледі: ескілеуі
жұлынның меншікті байланыстарының сегмснттік аппаратын және
жаңалауы сегментүстілік миға екі жақты өткізгіш жолдар аппараты.
Мұндай құрылыс принципі адамда да байқалады.
98
Дснслік ми түзілуіиің шешуші факторы қоз-
ғалыс аркылы коршаған ортаға бейімделу болып
табылады. Сондықтан жұлынның кұрылысы
жануардың қозғалыс-қимыл тәсілін көрсетеді.
Айталық, қол-аяқтары жоқ, бүкіл денесі арқылы
козғалатын жорғалаушыларда (мысалы, жылан-
дар) жұлын бүкіл дене бойында біркалыпты дамы-
ған жәнс ешқапдай қалыңдап буылтықганған жер-
лері болмайды. Қол-аяқтары бар жануарларда екі
калыңдау жер (буылтықтар) пайда болады, егер
алдыңғы, қол жағы күштірек дамыса (мысалы, күс-
тарда), онда жұлынның алдыңгы (мойындық)
буылтығы, ал артқы қол-аяқтары күштірек дамыса
(мысалы, түйеқүсіың аяқтары) артқы буылтық
(белдеғі) басым дамиды, егер жүруге әрі алдыңғы,
әрі артқы, аяқ жағы қатысатын болса (тортаякты
сүтқоректілер) онда екі буылтық та бірдей дамиды.
Адамда енбек мүшесі ретінде қолдың күрделі қыз-
мет атқаруына байланысты жұлынның мойындық
буылтығы белдікіне қарағанда күштілеу дамыған.
Филогенездің бүл аталған факторлары жүлын-
ның онтогенсзде дамуында да белгілі қызмет
атқарады. Жұлын нерв түтігінен, оның артқы
бөлігінен (алдыңғы бөлігінеп ми пайда болады)
дамиды.
Түтіктің вептралды бөліміпеп жұлын сұр заты-
ның алдынғы мүйізі (қозғалыс нейрондарының
денелері), оларға жанасып жататын нерв талшық-
тарының будалары және аталған нейроидардың
өсінділері (қозгалтқыш түбіршіктер) түзіледі.
Дорсалды бөлімнен сұр заттың арткы мүйіздер
(ендірмс нейрондардың денелері), жіпшелері
(ссзімтал нейрондар өсінділері) иайда болады.
Сойтіп, ми түтігінің вентралды бөлігі - бас-
тапкы козғалысіық, ал дорсалды бөлігі - бастапқы
сезімталдык болып табылады. Қозғалыстык және
сезімталдық аймақтарга бөлу бүкіл нерв түтігіне
таралып, ми сабауында да сақталады.
Жүлыппың төменгі жақтағы бөлігінің ре-
дукциялапуы нәгижесінде нерв тінінсн жіңішке
тәж, болашақтағы Піит Іегтіпаіс пайда болады
(46-сурет). Алғашқы кезде, құрсактағы үш айлық
балада жұлын бүкіл омыртқа өзегін алып жатады,
содан кейін омыртқа бағанасы жұлынға қараганда
тезірек өседі, сол ссбспті жұлынның төменгі шеті
біртіндеп жоғары қарай ығысады (краниалды).
Нәресте гуған кезде жұлынның шеті III бел омырт-
45 - с у р е т
Жұлып. тесіиііа
яріпаіія- алдыңғы
беті.
1 - тсдиііа оЫопуаіа,
2 - іпШтексепйа
сегұісаііз;
3 - Й8$ига тедіапа
успіга1і8 [апіегіог];
4 - 8и1. уепіго1аіега1І8
[апіегоіаіегаііз],
5 - іпШте8сепиа
ІитЬо8асга1І8;
6 - сопи8 тесіиііагів.
99
А
46 - с у р е т. Жұлын (омыртка өзегі ашылған); артыпан қарағандағы көрінісі.
А - мойын-кеуде белімі: 1 - тебиііа оЫоп§аіа; 2 - $и1. тесііапиз рохіегіог;
3 - іпһітексепііа сегүісаііз; 4 - зиі. сіогзоіаіегаііз; 5 - 1і§. сіепіісиіашт; 6 - сіига таісг
зріпаііз; 7 - іпштеясепііа 1итЬо5>асга1І8. Ь - бел-ссгізкоз белімі: 1 - §и1. тесііапия
с1ог5а1І8 [розісгіог]; 2 - сопик тебиііагія; 3 - Ғііит (егтіпаіе; 4 - саисіа едиіпа:
5 - сіига таісг зріпаііз; 6 - £ап§1. зріпаіе; 7 - Ғіһіт кріпаіе [іегтіпаіе ехіепіит].
100
ка деңгейінде, ал ересек адамда I - II бел омыртқа дсңгсйінде орнаяа-
сады. Жүлынның осылай “жоьары орлеуіне” орай одан шығатын нерв
түбіршіктері төмен және қиғаш бағытталады.
Жұлынның құрылысы
Жұлын - тесіиііа .чріпаііз (грекшс туе1о$) омыртқа өзегінде жатады,
ересек адамда үзын (еркектерде 45 см, ал әйелдерде 41-42 см), алдынан
артына қарай біршама қысыңқы цилиндр тәжторізді, ол жоғарыда (бас
жағында) тікелей сопақша миға ауысып, ал томенде (кұирық жағында)
конус тәрізді сопң8 тес1и11агі$, сүйірлене, II бел омыртқа деңгейінде
аяқталады. Мұны білудің пракгикалық маңызы бар (жүлын сұйықтығын
алу немесе жүлын арқылы анестезия жасау мақсатыпда белді тескен
кезде шприц инесін III және IV бел омыртқаларының қылкапды өсін-
ділері арасынан енгізу керск). Сопиз тесіиііапз-тен төмен қарай жұлын-
ның атрофияланған (семін қалғап) томенгі бөлігі болып табылагын соңғы
жіп шығады
Соңғы жіп төменгі жағында жұлын қабықтарыныц жалғасыпап
түрады және II құйымшақ омыртқага бекиді.
Жұлынның бойында, қол мен аяк нервтерінің түбіршікіеріне сәйкес
келетін жсрінде, екі буылтық бар олардың жоғарғысы мойын буылтығы
- іпіитехсепііа сегиісаііх, ал төменпсі бел-сепзкөз буылтығы - іпіитез-
сепііа ІитЬоаасгаІіч деп аталады. Бүлардың ішінде бел-сегізкөз буылтығы
жалпақтау да, ал мойын буылтығы күштірск дамыған, бүл еңбек ағзасы
регіндегі қолдың күрделірек нервтенуіне байланысты. Жүлын түтігінің
бүйір кабырғаларының қалыңдауы нәгижссінде түзіліп, орталық сызық
бойынша өтетін, алдыңғы және артқы бойлық жүлгелермен (тереңі -
Гікхига тедіапа аШегіог және беткей - ГІ88ига тесііапа розіегіог) жұлын
екі симметриялы - оң және сол жақ жартыға бөлінеді, олардың әрқайсы-
сында да артқы түбіршіктердің кірср сызыгы - $и!си$ розіегоіаіегаііх
меп алдыңғы түбірш ктердің шығар сызыгы - хиісиз апіегоіаіегаііх.
орпаласады.
Бұл жүлгелер жүлын ақ затыпың әрбір жартысын үш бойлық жіп-
піеге: алдыңғы жіпше - /ипісиіия апіегіог, бүйір жіпше - /ипісиіих Іаіег-
аііх және артқы жіпше -/ипісиіш ро.чіегіог. бө.педі. Артқы жіпше мойын
және жоғарғы ксуде бөлімдерінде тағы да аралық жүлгеше, хиісих іп-
іегтесііиз рохіегіог, арқылы скі будаға: /аасісиіиа ^гасіііз және /азсіси-
Іиз сипеаіи.ч боліпеді. Бүл екі буда да осы аттарымен жогарыдағы
сопақша мидың арткы жағына ауысады.
Жүлынның екі жағынан екі бойлық қатармсп жұлын нервтерінің
түбіршіктері шығады. Алдыңғы іүбіршік, гасііх уепігаііх 8 апіегіог, 8и1-
сиз апіего1аІегаІІ8 арқылы шьнады, оныц жасушалық денесі жұлында
жататын қозғалыс (оріалықтан піығатын немесе эфферентті) нейрондары-
ның нейриттерінен түрады да, ал 8и1си$ ро8іего1аіегаІІ8 арқылы баратып
артқы түбіршікге жүлын түйіндерінде жататын сезімтал (орталыққа
кіретін немесе афферентті) нейрондардың өсінділері болады.
101
Жұлынпан біршама қашықтықта қозғалыс түбіршігі сезімтал түбір-
шікке жанасып, олар бірге жұлын нервісінің сабауын, ігипсих п. зріпа-
Н.ч, түіеді, нсвропатологтар оны жіпше, /ипісиіиз, деп атайды. Жіпше
қабынған ксзде (фуникулит) бір мезгілде қозғалыс және сезімталдықтың
сеіменттік бүзылуы пайда болады; түбіршік қабынганда (радикулит) бір
саланың (не сезімтал, пе қозғалыс саласының) ссгмснттік бұзылуы
байқалады; ал нерв тармақтары кабынғанда (невриг) сол перв таралатын
аймақтың қызмеіі бүзылады. Нерв сабауы әдеіте өте кыска, ойткені
омыртқааралық тссіктеп шыққан кезде нерв өзінің негізгі тармақтарына
ыдырайды.
Омырткааралық тесіктерде, екі түбіршіктіц қосылатын орнына жақын
жерде артқы түбіршіктіц томпағы - жүлын түйіні, ^ап^ііоп зріпаіе,
жатады, онда бір өсіпдісі бар жалған бір полюсті нерв жасушалары
(афферентті нейрондар) орналасады, одан кейін олардың бұл
өсінділерінің әрқайсысы екі тармаққа бөлінеді: бірсуі - орталық тармақ
артқы түбіршіктіц құрамында жұлынға кеіеді дс, екіншісі - шеткісі
жүлын нервісіне қосылады. Сөйтіп, жұлын түйіндерінде синапстар
болмайды, өйткені бүл жерде тек афферентті нейрондардың денелері
жатады. Осынысымен аталған түйіндер шеткі нерв жүйесінің вегетативті
түйіндерінен өзгешеленеді, өйткені соңғы аталған түйіндерде ендірме
және эфферентті нейрондар бір-бірімен жанасады. Сегізкөз
түбіршіктеріиің жұлындық түйіндері сегізкөз өзегінің ішінде, ал
кұйымшақ түбіршіктерінің түйіні жұлынның қатты қабығының ішінде
жатады
Жүлын омыртқа өзегінен қысқа болғандықтан, нерв түбіршіктерінің
шығар жері омыртқааралық тесікгердің дсңгейіне сәйкес келмсйді. Бүл
тесіктерге келу үшін, түбіршіктер жұлынныц тек жан-жағына емес,
сопымен бірге төмен түседі және олар неғұрлым жүлынның томепгі
жағынан шығатын болса, соғұрлым тіктеу төмен кетеді де, қалың буда
түзеді, оны ат қуйрыгы деп атайды.
Жүлынның ішкі қүрылысы. Жұлын нерв жасушалары бар сұр зат
пен миелинді нерв талпіықгарынан құралатын ақ загган тұрады.
А. Сұр заг, аиһаіапііа ^гізеа, жүлынның ішінде жатады және жан-
жағынан ақ затпен қоршалған. Сүр зат жұлынның оң және сол
жақтарында орналасқан екі тік бағана түзеді. Оныц ортасында жұлынның
бүкіл өн бойымен өтетін, сүйықтыкка толы жүлынның орталық езегі,
сапаііх сепігаійі, жатады. Орталык өзек бастапқы нерв түтігі қуысының
қалдығы болып табылады. Ол сондықтан, жоғарғы жағында мидың IV
қарыншасымеп жалғасып, ал - сопи$ тесіиііагі.ч - аймағында кеңейгсн
жсрмсн - түпкі карыншамсн, сепігісиііь іегтіпаііа, аяқталады
Орталық өзекті коріпап жатқан сұр зат - орталық аралық зат, хиһ-
зіапііа іпіегтесііа сепігаііх, деіг аталады. Сұр заттың әрбір бағаиы екіге
бөлінеді алдыңғы - соіитпа апіегіог және аргқы - соіитпа рохіегіог.
Жүлынның көлденең кесіндісінде бұлар мүйіз юрізді: алдыңғы
кеңейгсн мүйіз - соғпи апіегіиз және аріқы, сүйір мүйіз - соғпи рояіегі-
ич көрінеді. Сондықтан ақ затпен қоршалып жаткан сұр заттын жалпы
пішіні “Н” әрпінс ұқсайды.
102
Сүр зат ядроларға топтасатын нерв жасушаларынан тұрады, ол
жасушалардың орналасуы нсгізінен жүлынның сегментті күрылысы мен
оның бастапқы үшмүшелі рсфлекс доғасына сәйкес келеді. Бұл доғаның
біріпші сезімтал неироны жүлын түйіндерінде жатады, оның шеткі
өсіндісі рецепторлар арқылы ағзалар мен тіндердсп басталады да, ал
орталық осіндісі артқы сезімгал түбіршіктердің қүрамыида - зиісиз роз-
іегоіаіегаііз аркылы жұлынға өтеді Артқы мүйіз үшының айналасында
жұлын түйіндері жасушаларының жұлында аяқталатып орталық
өсінділерпіің жиыны болып табылатын, ақ заттын шекаралық аймағы
түзіледі. Артқы мүйіз жасушалары денеден (сомадан) сезімталдықтың
әр түрш кабылдайтын топтар нсмссе сомалық-сезімтал ядролар түзеді.
Олардың ішінен мыналарды бөлугс болады: кеуде ядросы писіеия іһо-
гасісиз (соішппа (һогасіса), бұл жүлынның кеуделік сегмепттерінде
айқын білінеді; мүйіз үшында сілікпетәрізді, аиЬхіапііа &еІаііпо8а және
сондай-ақ меншікті ядролар - писіеі ргоргіі орналасқап.
Артқы мүйізде жатқан жасушалар екінші, ендір.ме нейрондар болып
табылады.
Артқы мүйіздердің сұр затында шашырап орпаласқаи бх да.іыь;
жасушалар жатады, олардың аксондары ақ заттың ішінде окшау.іашап
талшықтар будалары түрінде өтеді. Бұл талшықтар жұлыппың артқы
мүйізінсн иерв импульстарын опың жоғары және төмен орналаскан
баска сегмепттеріне немесе рефлскс доғасының сол сегментінің алдыңғы
мүйіздерінде орналасқап үшінші нейрондарыпа әкеледі. Бұл
жасушалардың артқы мүйіздерден алдынғы мүйіздерге баратын өсінді-
лері сүр затгың қасында, оның шет жағында орналасып, сүр заттың жан-
жағынан қоршайтын ақ заттың жіңішке белдеуін түзеді. Бұл жүлынның
меншікті будалары - /аасісиіі ргоргіі. Осы себепті дененің белгілі бір
аймағынан келетін тітіркену жұлыннын оған сәйкесті сегментіне ғапа
беріліп қоймай, басқа сегменгтерін де қамтиды. Соның нәтижесінде
қарапайым рефлекс бір нүкгеден берілген тітіркеидіруге жауап ретінде
бұлшыкеттердін тұтас тобын қамтып, шартсыз рефлексті күрделі қозға-
лысты қамтамасыз етеді.
Алдыңғы мүйіздерде үшінші, қозғалыс нейрондары бар, олардың
аксондары жұлыннан шығып, алдыңғы қозғалыс түбіршіктерін қүрайды.
Бұл жасушалар қаңқа бұлшықеттерін нсрвтепдіреіін эфферентті сомалық
қозғалыс ядроларын күрайды. Бұлар медиалды және латералды топ
түріндс жатады. Медиалды топтың нейрондары миотомдардың дорсалды
бөлігінсп дамыған бұлшықеттсрді (аутохтонды арқа бүлшықеті), ал
латералды топтың нсйрондары миотомдардың вентралды болігінен
дамыган бұлшықеттерді, вептролатералды бүлшықеттерді (тұлға, қол-
аяқ бұлшықеттерін) нсрвтендіреді. Бұлшыкетзер нсғұрлым дисталды
жатса, оларды нервтепдіретін жасушалар соғұрлым латералды орна-
ласады
Жүлынның мойындық буылтығының алдыцғы мүйіздерінде ядролар
барынша көп болады, одан қолдар нервтендеріледі. Ядролардың коп
болуы, қолдың еңбек әрекетіне қатысуына байланысты. Сөйгіп, сүр заттың
артқы және алдыңғы мүйіздсріпің жануар тіршілікті агзаларды, осіресе
103
козғалыс аппаратын нервтендіруге қатысы бар, осы аппараттың эволюция
барысында жетіле өзгеруіне байланысты жұлын да дамиды.
Жұлыннын әрбір жартысыпда алдыңғы және арткы мүйіздер өзара
сүр заттың аралық аймағы арқылы байланыскан, ол жүлынның кеуде
және бел бөлімдеріндс I ксуде сегменті мен ІІ-ІІІ бел сегменттері
бойында күшті дамып, бүйір мүйіз, согпи Іаіегаіе, түрінде көрінеді. Осы
ссбепті аталған бөлімдердін көлденең кесіндісінде сұр зат көбелек
тәрізді көрінеді. Бүйірлік мүйіздерде вегетативті ағзаларды нервтен-
діретін және соіитпа іпіегтесііоіаіегаііз деп аталатын ядроға топталған
жасушалар жайғаскан. Бұл ядро жасушаларының нейриттері алдынғы
түбіршіктердің күрамында жүлыннан шығады.
Б. Жүлынның ақ заты, зиЬаіапііа аІЬа, нерв талшықтарының үш
жүйесін құрайтын нсрв өсінділерінен тұрады.
1.	Түрлі децгейлерде жұлын боліктерін байланыстыратын ассоциа-
тивті талшыктардың кысқа будалары (афферентті және ендірме ней-
рондар).
2.	Ұзып орталыққа тепкіш (сезімтал, афферентті) будалар.
3.	Үзын орталықтан тепкіш (қозғалткыш, эфферентті) будалар.
Бірінші жүйе (кыска талшықтар жүйесі) жүлыннын меншікті аппаратына
жатады да, ал калған екі жүйе (ұзын талшықтар жүйелері) мимен екі
жақты байланыстардың өткізгіш аппаратын қүрайды.
Мепшікті аппаратқа жұлыннын сұр заты, артқы жәпе алдыңғы
түбіршіктері және ак заттың сұр затты жіңішке белдеу түрінде көмке-
рстін меншікті (өзіндік) будалары енеді. Меншікті аппарат дамуы
жағынан филогенездік ескілеу түзіліс, сондықтан қарапайым құрылыс
белгілерін - сегменттілікті сақтайды, осыған байланысты оны жүлынныц
сегменттік аппараты деп те атайды (47-сурет). Сөйтіп, перв сегменті -
47 - с у р е т. Жұлын сегменті.
1 - 8иЬ<лапІіа ^гіхеа: 2 - ^иЬзіаппа аІЬа; 3 - гадіх сіогяаіік [розіегіог]; 4 - гасііх
ұепіга1І8 [апіегіог]; 5 - §ап§1. зріпаіе; 6 - п. зріпаіік; 7 - г. уеппаііз [апіегіог];
8 - г. <Зог8а1І8 [роыегіог]; 9 - £ап§1. зутрһаіісит.
104
жұлынның бір невротомынан (невромерден)
дамыіан, жұлыннын және онымсн байланыс-
қан он және сол жақ жұлын нервгерінің көл-
дснсң кесіндісі. Ол нейрондары бар ақ және
сұр заттың көлденең қабатынан (артқы, ал-
дыңғы және бүиір мүйіздсрдсн) тұрады, он-
дагы нейрондардың осіиділері жүп (оң және
сол жақ) жұлын нерві мсн оның түбіршік-
терінде өтеді. Жұлында 31 сегмент бар, оларды
тонографиялық жағынан 8 мойын, 12 кеуде, 5
бсл, 5 сегізкөз және 1 құйымшақ сегменті деп
бөледі. Нерв сегменті аумаі ында қысқа
рефлскс доғасы түйықталады (48-сурет).
Жұлынның меншікті сегменгтік аппараты
мидан бүрын пайда болғандықтан, оның ат-
қаратын қызмегі - эволюция үрдісінде бұрын
пайда болған сыртқы және ішкі тітіркендіру-
лерге жауап реакцияларды, яғни гуа пайда
болған реакцияларды іске асыру.
Мимен скі жақты байланыстар аппараты
филогенездік жағынан жастау, өйткені ол ми
пайда болган кезде түзілген.
Мидың дамуы барысында жұлынды мимен
байланыстыратын өткізгіш жолдар да ұлғайып
ості. Жүлыпның ақ заты сұр затты жан-жағы-
нан қоршап тұратындығын осымен гүсіпдіруге
болады. Өткізгіш аппараттың арқасында жұ-
лынның мешпікті аппараты бүкіл нерв жүйс-
сінің қызметін біріктіретін ми аппаратымен
байлапысқан.
Нерв таліпықтары будаларға топталады да,
ал будалардан жай көзге көрінетін артқы, бү-
йір және алдыңғы жіпшелер қүралады. Артқы
(сезімтал) мүйізге жапасып жатқан артқы жпі-
шсде жоғары көтерілетін нерв талшықтарының
будалары орналасады; алдыңғы (қозғалтқыш)
мүйізге жанасқан жіпшеде гомсн кететін нерв
будалары жатады; ең соңында, бүйір жіпше-
сінде нерв аталған будаларының екі түрі де
бар. Ак зат жіпшелерден басқа, зиЬзІапііа іп-
іегтедіа сепігаіік-тің алдында талшықтардың
айқасуынан түзілстін ақ дәнекерде, соттіми-
га аІЪа, орналасады, артында ак дәнекер
болмайды (49-сурет).
Аргқы жіпшелерде екі жүйеге бірігетін
жұлын нервтерінің артқы түбіршіктерінің
талшықтары ориаласады.
48 - с у р е т. Жұлын
сегменттерінің
топографиясы.
I - рагз сегуісаііз (С( - С|Н);
2 - раг» іһогасіса
(Тһ, - Тһх„); 3 - рагк
ІитЬаІіз (Ь - Ьу);
4 - рагя касга1І8 (8( - 8у);
5 - рагк соссу^еик
(С°( - Сош)-
105
49 - с у р е т. Жұлынның көлденең кесіндісі.
1 - ріа таіег 8ріпаІі$; 2 - $и1. теіііапиз йогхаііз [розіегіог]; 3 - киі. іпіегтсдіиз
дог$а1І8 (розіегіог), 4 - гасііх сіогзаііз [розіегіог]; 5 - $и1. догзоіагегаііз
[ро$іего1аіегаІІ8]; 6 - хопа іегтіпаііз (В^А); 7 - гопа 8роп£Іо8а (В^А);
8 - зиһкіапііа ^еіаііпоза; 9 - соти догкаіе [розіегіиз]; 10 - соти Іаіегаіе;
11 - 1і§. депіісиІаШт; 12 - соти уепггаіе [апіегіи$]; 13 - гадіх уепігаіік [апіегіог];
14 а. 8ріпа1І8 апсегіог; 15 - Гіззига тесііапа уепігаііз [апіепог].
1. Медиалды орналасқан жіңішке буда - /азсісиіиа £гасіІі$.
2. Латералды орналасқан сынатәрізді буда - /аасісиіиа сипеашз.
Жіңішке және сынатәрізді будалар депенін кеңістіктегі қалпын анық-
тауға қатысты тиісті бөліктерінен ми кыртысына саналы проприоцептивгі
(бұлшықет-буын сезімі) және тері (стереогноз сезімі - заттарды ұстап
білу) сезімталдығын өзкізеді (50-сурет).
Бүйір жіпшелсріпде мынадай будалар орналасқан.
А. Жоғары көтерілетін будалар.
Артқы миға: 1. Тгасіиа зріпосегеЬеІІагія роМегіог - артқы жұлын-
мишык жолы, бүйірлік жіпшснщ артқы бөлігінде, оның шсгіпде жатады;
2. Тгасіих .чріпосегеЬеІІагіа апіегіог - алдыңғы жұлын-мишық жолы,
алдыңғыдан ішкерілеу жатады.
Екі жүлын-мишық жолы да санасыз проприоцепгивтік импульстарды
откізеді (қозғалыс-қимылдарды санасыз үйлестіру).
Ортаңгы миға: 3. Тгасіж зріпоіесіаііз - жүлын-жамылғы жолы, ігас-
8ріпосегеЬе11агІ8 апіегіог-дың медиалды жағы мен алдыңғы болігіне
жанасып жагады.
106
50 - с у р е т. Жұлынның сұр заіындағы (19 - 28) ядролардың орналасуы мен
ак заттағы (I - 18) өткізпш жолдар; көлденең кесіндісі (үлгі).
1 - Газс. §гасі1І8; 2 - Газс. сипеашз; 3 - Ғазс. ргоргіиь догкаіія [розіегіог];
4 - іг. .чріпосегеЬеІІагіз гіогеаііз [розіегіог]; 5 - іг. согіісоьріпаііз (ругатісіаііз)
1аіега1І8; 6 - Гавс. ргоргіиз Іаіегаііз; 7 - іг. гиЬгозріпаІік; 8 - іг. зртоіһаіатісиз
Іаіегаііз; 9 - іг уезііЬиІозріпаІіз [розіегіог] (В^А); 10 - іг. $ріпосегсЬс11агІ8 үепігіік
[апіегіог]; 11 - іг. $ріпоіе5іа1І8; 12 - іг. оііұозріпаііз; 13 - іг. геіісиіозріпаііз уепігаііз
[апіегіог]; 14 - іг. уезііЬиІозріпаІіз; 15 - іг. $р поіһаіатіси$ уепігаіі^ [апіегіог];
16 - Га$с. ргорпиз ұепігаіія [апіепог]; 17 - іг. согіісокріпаІІБ (ругатісіаііз) уепігаііх
[апіегіог]; 18 - іг. іесіозріпаііз; 19 - писі. ұепіготесііаіік; 20 - писі. догзотедіаіія;
21 - писі. сепігаіік; 22 - писі. гепіго1аіегаІІ8; 23 - писі. сіогзоіаіегаіі.ч; 24 - соіитпа
тіегтесііоіаіегаііз (аиіопотіса); 25 - писі. іпіегтедіотесііаіія (ВГ\А); 26 - сапаііз
сепігаііз; 27 - соіитпа іһогасіса; 28 - гшсі. ргоргіиз соти розіегіог (В№А);
29 - хопа іегтіпа1І8 (ВІМА); 30 - хопа 8роп"іо$а (ВҺІА); 31 - 8иЬ$іапііа £е1аііпо8а.
Аралық миға: 4. Тгасіиа аріпоіһаіатісиз Іаіегаііз — ол ігасіиа зріпос-
егеЬеІІапк апіепог-дың медиалды жағында, ігасіиз зріпоіекіаііз-тің артына
жанасып жатады. Ол жолдың дорсалды бөлігі температуралық
тітіркендірулсрді, ал вентралды бөлігі ауырсыну тітіркенулерін өткізеді.
5. Тгасіиа аріпоіһаіатісиа апіегіог 5. ^епігаііа алдыңғыға үқсас, бірақ
атгас латералдының алдыңғы жағында ориаласады, жанасу және қысымды
сезу импульстарын өткізу жолы Соңғы деректер бойынша бүл жол
алдыңіы жіпшелерде орналасады.
Ә. Төмен түсетін будалар.
Үлкен ми қыртысыпан: I. Латералды қыртыс-жұлын (пирамидалық)
жолы - ігасіиа согіісоаріпаііа (ругаткіаііа) Іаіегаііа. Бұл сапалы
эфферентгі қозғалтқыш жол
107
Ортаиғы мидан: 2. Тгасіиз гиһголріпаііл. Ол санасыз эфференгті
козғалгқыш жол.
Артқы мидан: 3. Тгасіил оііголріпаііл, ол ігасіи» 8ріпосегсЬе11агІ8 ап-
іегіог-дан вентралды, алдыңғы жіпшенің қасында жатады.
Алдыңғы жіишелерде төмен түсегін жолдар орналаскан.
Ми қыртысынан: 1. Алдыңгы қыртыс-жүлын (пирамидалық) жолы -
ігасіи.ч согіісолріпаііл (ругатісіаііл) апіегіог, лагсралды пирамидалық
будамсн бірге жалпы пирамидалық жүйсні қүрайды.
Ортаңғы мидан: 2. Тгасіил іеліолріпаііз, ол нирамидалық будадан
медиалды орналасып, Гізяига тесііапа апіегіог-ды шектейді. Оның кө-
мегімен көру және есту тітіркендірулсрі кезінде рефлекстік қорғаныс
кимылдары іске асырылады; бұл - көру-есту рефлскс жолы.
Ьірқатар будалар сопақша мидың тепе-тендік пен қимыл-козғалыс-
тарды үйлестіруге қатысы бар түрлі ядроларынан жүлынның алдынғы
мүйіздеріне келеді, атап айтқанда:
3	Кіреберіс перві ядроларынан - ігаскіз ^е8ІіЬи1о8ріпа1І8 алдыңгы
және бүйір жіпшелерінің шекарасында жатады;
4.	Ғоггпаііо геііси1агІ8-тен Ігасіиь геіісиіо8ріпа1І8 апіегіог шығып,
алдыңғы жіпшенің орта бөліпнде жатады;
5.	Меншікті будалар Ғазсісиіі ргоргіі - сұр затка тікелей жапаса
орпаласады жәнс жұлыниың меншікгі аппаратына жатады.
Жұлыи қабықтары
Жүлын мезодермадан пайда болатын үш дәнекер тінді қабыктармсн
- тепіп^ел — қапталған. Егер беткей жағынан терең жүрсск, бұл қабықтар
мыналар: қатгы қабық - сіига таіег, торлы кабық - агасһпоісіеа және
жүмсақ қабык - ріа таіег. Үшеуі де мидың осындай қабықтарына жал-
ғасады (51-сурет).
51 - с у р е т.
Жүлын және оның
қабықтары;
омыртқа
бағанасыныц
көлденең кесіндісі.
I - скіга таіег
8ріпаІІ8; 2 - са\'ііа8
ерісіигаіі^;
3	- агасһоійса
таіег 8ріпа1І8;
4	- гасііх <іог8а1І8
[ро8іегіог|;
5	- гасііх ұепігаІІ8
[апісгіог];
6	- £ап£І. 8ріпа1е;
7	- п. 8ріпа1І8;
8	- сагііа8
8иЬагасһпоіс1а1І8;
9 - іід. сіспіісиіаіііт.
108
1.	Жұлынның қатты қабыгы, аига таіег зріпаііз, жұлынды сырт
жагынан қап түрінде каусырады. Ол сүйек қабыгымен жабылған омыртқа
өзегінің кабырғаларына гығыз жанаспайды. Сүйек кабығын қатты
қабыктың сыртқы жапырақшасы дсп тс атайды. Екеуінің арасында эпи-
дуралды кеңістік - сауііах ері-
сһігаііх - жатады. Онда шелмай
мен всналық өрімдер - ріехиа
үепоаі уегіеһгаііа іпіегпі — жай-
ғасады, бүл өрімдерге жүлын
мсн омыртқалардап всналық қа-
ны қүйылады. Қагты кабық шүй-
де сүйеинің үлкен тесігінің
жиектерімен бітісін-өседі де, ал
құйрық жағында П-111 сегізкөз
омыртқалары деңгейінде аяқта-
лады, одап кейін жінішке жіп —
/ііит сіігае таігіх иріпаІІ8 - тү-
рінде құйымшаққа барып бекиді.
2.	Жұлынның юрлы қа-
бығы, агасһпоісіеа хріпаіі.ч.
жүқа тамырсыз жапырақша тү-
рінде іш жағынан қатты қабық-
қа жанасып жатады, одаи дәпе-
кертінді талшыктардың жіңішке
будаларымен торланған саңылау
тәрізді субдуралды кеңістікпеи,
храііит хиЪсІигаІе. болінген.
Торлы қабық пен жұлынды тіке-
лей жауып тұратын жұқа қабық
арасында торлы қабықастында-
гы ксңістігі, саүііая аиЪагасһ-
поіііаііа, бар, онда көп мөлшер-
де жұлын-ми сүйыктығымен, Іі-
циог сегеЪго.чріпаГія, қоршалған
жүлын мен нерв түбіріпіктсрі
бос орналасқан. Бұл кеңістік әсі-
ресе торлы қабықтың томепгі
бөлігінде кеңдеу болады. сол
жерде ол жұлынның саиба едиі-
па-сын қоршап жатады. Торасты
кеңістігін толтырып түрған сұ-
йықтық ми мен мидың және
торасты кеңістіктеріндсі і қа-
рыншаларындағы сұйықтыкпен
үздіксіз қатынаста болады.
Торлы қабық пен жұлынды
жауып түратын жұмсақ қабық
52 - с у р е т. Жұлыннып төменгі бөлігі
мен оның қабықгары; омыртқа
бағанасының парасагитталды кесіндісі.
1 - сопиз тедиііагіз; 2 - агасһоідеа таіег
8ріпа1І8; 3 - сасііаз $иЬагасһпоіс1а1І8;
4 - йига таіег зріпаііз; 5 - Ғііит іегтіпаіе:
6 - саисіа ечиіпа; 7 - Гііит зріпаіе
[іегтіпаіе ехіегпит].
109
арапарында, моиын аймағының артқы жағында, ортаңғы сызық бойында
қалқа, херіит сегчісаіе іпіегтесііит, түзіледі. Сонымеп қатар, жұлынның
бүйір жақгарында фропталды жазықтыкта алдынғы және артқы түбір-
шіктер аралықтарынан өтетін, 19-23 тісті байлам, Іі^атепіит сіепіісиіа-
іит, орналасады. Тісті байламдар миды үзына бойына созылуға мүмкіндік
бермей, бір орында бекіту үіпін кажет. Екі сіепіісиіаіае арқылы
торлы қабықастындағы ксңістік артқы және алдыңғы бөлімдерге бөлінеді
(52-сурет).
3.	Жүлынның жүмсак қабыгы, ріа таіег аріпаііх, бет жағынан
эндотелимен жабылған, жұлыплы тікелей коршайды, оның екі жапырақ-
шасы арасында тамырлар бар, олар тамырлардың айналасында перивас-
кулярлы лимфалық кеңістік түзе, жүлын жүлгелері мен ми затына енеді.
МИ
Миға жалпы шолу
Ми, епсерһаіоп, бассүйек қуысыпда орналасқан жонс п ші іі жалпы
алғаида бассүйек қуысының пішініне сәйкес келеді. Оның жоғарғы
латералды немесе дорсалды беті бассүйек күмбезіне сәйксс донес, ал
төменгі беті немесе ми иегізі біршама жалпайған, тегіс емсс Мидың үш
ірі бөлігіп ажыратуға болады: үлкен ми - сегеЬпіт, мишық — сегеЬеІІит
және ми сабауы - ігипси^ епсерһаіісия. Мидың ең көп бөлігпі үлкен ми
сыңарлары алып жатады, одан кейінгі үлкені мипіық, калған піамалы
бөлігіп ми сабауы құрайды (53-сурет).
Үлкен ми сыңарларыныц жогаргы латералды беті. Екі ми сыңары
бір-бірінен сагитталды бағытта өтетін санылау, ]і.чаига Іоп%ііисІіпаІІ8 сеге-
Ьгі, арқылы бөлінеді. Ми сыңарлары бойлык саңылаудың тереңінде өзара
дәнекермен - сүйелді депемсн, согриз саііоаит-мен және басқа соның
астында жатқан қүрылымдармен байланысқан. Бойлық саңылау сүйелді
депенің алдыңғы жағында өтсді де, ал артқы жағында, ми сыңарларының
артқы бөліктерін олардың астында жатқан мишыктан бөлетін, көлдснең
ми саңылауына, /іікига ігапыегза сегеЬгі, жалғасады.
Үлкен ми сыцарларынын томеіпі беті. Мидың төменгі бстінен,
[асіеа іп/егіог сегеЬгі, үлкен ми сыңарлары мен мишықтың іөменгі жагы
ғана емес, сопымен бірге ми сабауының бүкіл төменгі беті, сопдай-ақ
мидан шығатын нервтер де көрінеді (54-сурет).
Мидың төменгі бетінің алдыцғы болімі ми сыңарларының маңдай
үлестерінен түрады. Маңдай үлестерінің томенгі бетінде иіс сезу буыл-
тықтары, ЬиІЫ оі/асіогіі, байқалады, оларға мұрын қуысынан торлы
сүйектің, Іатіпа сгіЬгоха-сының, тесіктері арқылы бассүйек нервтерінің
I жүбын, иіс сезу нервтерін - пп оі/асіогп - түзетш жіңішке нерв жіптері,
/ііа оі/асіоғіа, өгеді.
Әдстте миды бассүйектен алғанда бүл жіптер - ЬпІЬіь оІГасІогша-
тен үзіліп бөлінеді Иіс сезу буылтыктары артқа қарай жүріп, иіс сезу
жолына - Ігасіиз о1Гас(огіі-ге жалғасады. Иіс сезу жолының артқы болімі
110
3	4
1
2
5
53 - с у р е т. Ми, епсерһаіоп; сагитталды кесіндісі.
1 - 8иІ. согрогіз саііозі; 2 - 8іі1. сіп^иіі; 3 - £уги8 сіп^иіі; 4 - согри8 саііо^ит;
5 - 8иІ сепігаііз; 6 - ІоЬиІиз рагасепітаііз; 7 - ргесипеиз; 8 - зиі. рагіе(ооссірііа1І8;
9 - сипсиз; 10 - 8и1. саісагіпиз; 11 - іеспіт (те^епсерһаіі); 12 - ссгеЬсІІиіп;
13 - үепггісиІи8 диагПіз; 14 - гпесіиііа оЫоп^аІа; 15 - роп8; 16 - согриз ріпсаіе;
17 - рсдипсиіи.8 сегеЬгі; 18 - һурорһу8І8; 19 - успггісиіич іегііиз; 20 - айһемо
іпіейһаіатіса; 21 - соттІ88ига го8іга1І8 [апіегіог]; 22 - ьеріит реііисідит.
жуандап. ксңсйеді де иіс сезу үшбұрышын (ігі£опит оі/асіогіит)
қүрайды. Оның артында, алдыңғы тесіктелген зат - хиЬяіапііа рег/огаіа
апіегіог - орналасқан. Оның тесікгері арқылы миға тамырлар өтсді.
Алдыңғы тесіктелген загтар ортасындагы кеңістікте “X” әрпі пішіндес
көру киылысы - сһіазта оріісит - жатады. Хиазманың жоғарғы бетінен
- /іххига Іоп^ііиеііпаііз сегеЪгі — тереңіне қарай кететін өгс жүқа сүр
түсті табақша - Іатіпа іегтіпаііх - шығады. Көру қиылысы аргыида сүр
томпе — іиһег сіпегеит — орналасады; оның ұшы қүйғыш — іп/ипсІіЬиІшп
- деп аталатын тар түтікке созылған, бүл түтік түрік ертоқымында
орналасқан гипофизге - һурорһугіз сегеЬгі - жалғасады Сұр төмпешіктің
аргында екі шар тәрізді, ак түсті дөңестер - емізіктәрізді (бүртік)
дснелер - согрога таттііагіа - жатады. Олардың артында едәуір терең
аяқшааралық шұңқыр — /оаха іпіегресіипсиіагіа орналасалы, ол
бүйірлерінен ми аяқшалары - ресһлпсиіі сегеЬгі - деп аталатын екі жуан
білік тәрізді түзіліспен шектелген. Шұңқырдың түбі тамырларға арналған
III
54 - с у р е т. Миының негізі; бас ми нервтерінің түбіршіктерінің шығуы.
I - ЬиІЬия оІҒасіогіиз; 2 - іг. оІГасіогіик; 3 - зиЬ^іапііа регГогаіа гозігаііх [апіегіог];
4 - іиЬег сіпегеит; 5 - іг. оріісиз; 6 - согрога таттііагіз; 7 - £ап§1. ігі^етіпаіе;
8 - §иЬ$іапііа регҒогаіа іінегресІипси1агІ8 (розіегіог); 9 - ропз; 10 - сегеЬеІІит;
11 - ругатіз; 12 - оііұа; 13 - пп. зріпаіе»; 14 - п һуро^Іоз^из; 15 - п. ассеззогіш;
16 - п. ұа^из; 17 - п. &1о88орһагуп£еи$; 18 - п. ұезііЬиІососһІеагіз; 19 - п. Ғасіаііз;
20 - п. аЬдисеп$; 21 - п ігі^етіпи.ч; 22 - п. ігосһіеагіз; 23 - п. осиіотоіогіиз;
24 - п. оріісш, 25 - п оІГасіогіі.
тесіктермен торланған, сондықган арткы тесіктслген зат - яиһхіапііа рег-
]огаіа рохіегіог — ден аталады. Оныц касыпда, екі ми аякшасыпың
медиалды жиспнің жүлгссінеп бассүйек псрвтерінің III жұбы көз
қозғалтқыш нерв - п. осиіотоіогіих - шьггады. Ми аякшалары бүйірінеп
бассүйек нервгерінің ең жіңішкесі - шығыршық нерв - п. ігосһіеагіх (IV
жұп) көрінсді, алайда ол ми емес, онын дорсалды жағынан, жоғарғы
ми желкенінеи шыгады. Ми аяқшаларының артында жуан көлденең
құрылым - копір (ропз) жатады, ол бүйір жақтарына қарай жіңішкеріп
112
мишыққа барады. Көпірдіц мишыкка ен жақын бүйір бөлікгері ми-
шықтың оргаңгы аякпіалары — ресіипсиіі сегеһеііагех тесііі - деп аталады;
олар мен меншікті копірдің шекарасынан екі жағынап жұп - үшкіл нерв,
п. іп§етіпих, шығады. Көпірдің артында сопақша ми — тесіиііа оЫап§а-
(а - жатады; онымен копірдің артқы жиегі арасында. орталык сызықтың
бүйір жақтарында VI жұп - өкететін нервтің, п. аһсіисепх, басы корінсді
Одан әрілеу бүйір жағында мишыктың ортаңғы аяқтарыпың артқы
жағынан қатар тагы скі нерв. VII жұп - беі нерві, п. /асіаііх және VIII
жүп — кіреберіс-үлу перві, п. сечііһиіососһіеип.ч, шығады.
Сопақша мидың пирамидасы мен оливасы арасынан XII жүп - тіласты
нсрвінің, п. һуро§1ох.чи.ч - түбіріпігі шығады. IX, X және XI жұптардың -
п. уіоххорһагіпреиу п. \>а§их жөне п. ассехогіих (жоіары болігі)
түбіршіктсрі оливаның аргындағы жүлгеден шығады. XI жұптың томенгі
талшықіары жүлынның мойындық бөлігінен шығады (1-кесте).
1-кесте
Ьассүйек нервіері
Жүп нервтің номірі және атауы	Ялролардың атауы	Ядролардың тогюграфиясы	Нервтің мидан шығагын иемссс оған кірстін жері	Нервтің бас- сүйек қуысы- нан шығатын немесс оғап кіретін жері
1 Иіс сезу нервтері. пп. оІГасіогіі	-	-	ВиІЬич оІГасіогіиз	І_атіпа сгіЬпжа О88І8 еіһтоісІаІі$
11. Кору нсрві, п. орііси.ч	-	-	Сһіаята оріісит. ми негізінде	Сапаіі.ч оргісик
111. Көз қоз- ғалгқыш нерв, п. осиіотоіогііь	а) писіеич п. осиіотоіогі б) писіеич ассеччогіих және ортанғы так ядро	а) іе§тепіит ресіипсиіі сегеЬгі, ортацғы ми төбесіндегі жогаргы төбешіктер деңгейінде; б) алдыңғы ядроның ар- тьшда және медиалді ор- наласқан	8и1сич тегііаііь ребипсиіі сегсЬгі, Гочча тіег- реііипсиіагіз	Ғі.ччига огЬііаііз хирегіог
IV. Шығыршық нерв, п. Посһісагіч	Хисіеич п. ігосһіеагіь	Те^тепіит ресіипсиіі сегеЬгі. ортаңғы ми тобесіндегі томенгі то- бешіктср денгейінде	Дорсалді, ор- таңғы ми тобс- шіктерінің ар- тында, жогар- ғы ми жслксні- пен шығады, ми аяқшаларыи айналып отсді	Ғіччига огЬііаһк чирсгіог
8-805
113
V. Үшкіл нерв. п. Ггі§етіпи8	а)	писіси^ тоіогіиз п. ігі£етіпі; б)	писіеиз ропгіпиз п. ігі^етіпі; в) писіеиз 8ріпа1І8 п. СгІ£етіпі; г) писіеи.8 Ігасһіз те- 8епсерһа1ісі п .Ігі£етіпі	а)	раг8 сіогзаііз ропііз-тің жо- ғарғы бөлігінде, басқа ядролар- га қарағанда медиалді орналасқан; б)	аддыңғы яд- родан латералді орналасқан; в)	сопақша мидың ұзына бойына орна- ласқан алдың- ғы ядролардың жалғасы болып табылады; г)	ми аяқшала- рының жамыл- ғысында, ор- гаңғы ми су- құбырынан латералді орналасқан	Ортаиғы мишық аяк- шаларының алдында (Ііпса ігі^етіпо- (асіа1І8-тің алдыңғы бөлігі)	N. орһіаітіси.8 - Гіззига огЬіІа- 1І8 зирегіог, п. тахі11агІ8 - Гогатеп гоіипсіит, п. тапс1іЬи1агі8 - Гогатеп оұаіе
VI. Әкетстін нерв, п. аЬдисеп»	Ыисіеиз п. аЬсІисепгіз	Көпірдің дор- залді бөлігі, соііісиіиз Ғасіаііз аймагында	Көпірдің артқы шеті, көпір мен пирамида ара- сындағы жүл- геде	ҒІ88ига огЬііа1І8 зирегіог
VII. Бет нерві, п. Гасіаііз (п. іпіеппесііик)	һіисіеиз п. Гасіаііз а) писіеиз 8ОІііагіи8 б) писіеиз .чаііұаіогіиз зирсгіог	Көпірдің дор- залді бөлігі, Гогтаііо гегісиіагіз а)	копірдің дор- залді бөлігі; б)	Гогтаііо гегіси1агІ8, раг8 <І0Г8а1І8 рОПІІ8 (бет нерві ядросының дорзалді жағы)	Ортаңғы ми- шық аяқшала- рының артында (Ііпеа ігІ£е- тіпоГасіа1І8-тің арткы бөлігі)	Ропі8 аси8ііси8 іпіегпиз - сапа1І8 Гасіаііз — Гогатеп яіуіотазіоісіеит
VIII. Кіреберіс- ұлу нсрві, п. ұезгіЬиІо- сосһ1еагІ8: раг8 сосһ1еағІ8 рагз уе8гіЬиіагІ8	Ыисіеі сосһіеагез уепігаііз еі <ІОГ8а1І8 Ыисісі ұсзгіЬи- Іагез тесііа1І8, Іаіегаііз, 8ире- гіог еі іпіегіог	Ромбтәрізді шұцқырдың латералді бұ- рыш аймагы (агеа уе8гіЬи1агі.8)	п. Гасіа1І8-тен латералді, кө- пірдің артқы шетінде, олива- дан латералді	Ропі8 асизіісш іпіегпиз
114
IX. Тілжұт- қыншак нсрві, П. §І0880р- һагуп^еиз	а) писіеиз 8ОІіІагіи8 б) писіеиз заііуаіогіик іпҒегіог; в) писіеик атһі^ииБ	а) сопакша мида дорзалді, ігі^опит п. уаці аймағылда осы нерв ядросы- ның жалғасы ретінде орна- даскан; б) ядро жасу- шалары сопақ- ша мидағы Гог- таііо геіісиіа- гІ8-те писіеиз атЬі§ии8 пен олива ядросы арасында шашыранды орналасқан в) сопақша ми- дағы (огтаііо геіісиіагіз	Алдыңғы екеуі- нен төмен, 8и1- сиз сІог8о1аіега- 1І8-тің жоғарғы жағында, оли- вадан дорзалді өтеді	Ғогатеп Іи^иіаге
X. Кезбе нерв, п. ұа§іі8	а) писісик зоіііагіиз; б) писіеиз с1огзаІІ8 п. уа^і; в) писіеик атЬі^ииз	а)	1гі§опит п. ұа§і айма- ғында. сопак- ша мида; б)	осы аймақ- та, алдыңғыдан дорзалді; в) сопақша ми- дағы Гогтаііо гегіси1агІ8, пис- 1еіі8 <1ог8а1І8 п. уа£і -ден терсңірск	п.£ІО88орһагуп- §еи8 шығатын жүлгеден, осы первтеіі кау- далді	Ғогатеп )и§и!аге
XI. Қосымша иерв, п. ассез- 8ОГШ8	а) писіеиз атЬі§ии8; б) писіеи$ 8ріпа1І8 п. ассеззогіі	а) сопақша ми- да, X, IX жұп- тың аттас ядро- ларынын жал- ғасы ретінде; б) жұлында, сұр заттың ал- дыңғы және артқы мүйіз- дерінің ара- лығында	Касіісез сгапіа- 1е8 - п. ұа§и8 шығатын жүл- геден, бірақ каудалді Кадісе8 8рта- ІС8 - МОЙЫН нсрвтсрінің ал- дыңғы жәнс артқы түбір- шіктсрінін ара- сында, СІІ-СҮ  сегмеиттер деигейінде	Ғогатеп р^иіаге
XII. Тіласты нерві, п. һуро§І088и8	ІМисІеиз П. ҺурО£ІО88І	Сопакша ми- да, 1гі£опит псгұі һуро^іоззі аймағыпда	Сопақша мида- ғы 8и1сіі8 ұепг- го1аіега1І8, пира- мида меп олива арасыпда	Сапаіів ҺурО£ІО88аІІ8
115
Мидың дамуы
ІІерв түтігі өте ерте ми мен жұлынға сәйкес келетін екі бөлімге
бөлінеді. Оның мидың бастамасы болып табылатын алдыңғы, кеңейген
бөлімі, атап көрсетілгендей, жіңішкерген жер аркылы бірінен соң бірі
орналасқан үш бастапқы ми копіршігіне болінеді: алдыңғы - ргоаеп-
серһаіоп, ортаңғы - тезепсераіоп жоне артқы - гһотһепсерһаіоп.
Алдыңғы ми көпіршігі алдынан шекаралық табақшамен - Іатіпа іегті-
па1І5 түйыкталған. Үш көпіршіктен тұратын бұл саты одан әрі карай
дифференциациялану барысында мидың негізгі бес бөліміне бастама
беретін бес көпіршіктік сатысына ауысалы. Осымен бір мезгілде ми түтігі
55 - с у р е г. Адам эмбрионының үш (А) және
бес (Б) милық көпіршік сатысыпдағы миы.
А - 3 8 апта: 1 - рго8спссрһа1оп;
2 - техепсерһаіоп; 3 - гһотЬепсерһаІоп;
4 - тсдиііа яріпаіі». Б -4 апта: 1 - іеіепсерһаіоп;
2 - сііепсерһаіоп; 3 - техепсерһаіоп;
4 - теіспсерһаіоп; 5 - туеіепсерһаіоп;
6 - тедиііа кріпаііз.
сагитгалды бағытта иіледі.
Ең алдымен ортаңғы кө-
піршік аймағында дорсал-
ды жаққа қарай дөңесті
бас иілімі, содан кейін
жұлынның бастамасымен
шскарада тағы да дор-
салды жаққа дөңес мойын
иілімі дамиды. Олардың
арасында арткы көпіршік
ауданында вентралды жақ-
қа қарай дөңесті үшінші -
көпірлік иілім түзіледі.
Осы соңғы иілім ар-
қылы артқы ми көпіршігі
— гһотһепсерһаіоп - екі
бөлімге бөлінеді. Олардың
аріқы бөлімі - туеіеп-
серһаіоп - даму соцында
сопақша мига айналады
да, ал теіепсерһаіоп деп
аталатын алдынғы бөлім-
пің вентралды жағынан
көпір, дорсалды жағынан
мишық өсіп дамиды. Ме-
іепсерһаіоп алдында жат-
қан ортанғы ми көпірші-
гінен тар жіңішкерген жер
- ізіһтиа гһотһепсерһаіі
арқылы бөлінеді (55, 56-
суреттер). Горизопталды
кесіндісіпде гһотЬепсер-
һаіоп-ның ортақ қуысы
ромбтәрізді, ол жұлынның
орталық өзегімен қатына-
сатын IV қарынша түзеді.
116
56 - с у р е і.
8 апталык адам
эмбрионының
миы.
1	- сеіепсерһаіоп;
2	- діспссрһаіоп;
3	- іпезепсерһаіоп:
4 - теіепсерһаіоп;
5 - туеіепсерһаіоп;
6 - тесіиііа
зріпаіік.
Оның вентралды және бүйір қабырғалары бассүйек нсрвтсрі ядро-
ларының дамуы нәтижесінде қатты қалыңдайды да, ал дорсалды қабыр-
ғасы жүқа күйде қаладь Сопақша ми аймағында оның көп бөлігі жүмсақ
кабықпен бітісіп кететін тек бір ғана эпителий кабатынан тұрады (іеіа
сһогоісіеа іпҒегіог). Ортаңғы ми копіршігінің — тезепсерһаіоп —
қабырғалары ми заты дамығанда бірқалыпты қалыңдайды. Олардан
вентралды ми аяқшалары, ал дорсалды жағынан ортаңғы ми тобесі пайда
болады. Ортанғы көпіршіктін қуысы IV қарыншамен косылатын тар
өзекке - сукүбырға айналады.
Артқы - (ііепсерһаіоп (аралық ми) және алдыңғы іеіепсерһаіоп
(соңғы ми) бөлікгеріне бөлінетін алдыңғы ми көпіршігі - ргояепсерһа-
Іоп - жақсы дамып, пішін жағынан көбірек өзгеріске үшырайды. Аралық
мидың бүйір қабырғалары қалыңдап, таламустар (іһаіаті) түзеді.
Сонымен қатар бүйір қабырғалары үлкейе келіп екі көру көпіршігін
түзеді, олардан ксйін көздің торлы қабьны мен көру нерві дамиды.
Аралық мидыи дорсалды қабырғасы жұка, ол жұмсак кабыкпен бітісіп
кететін эпителилі табақша күйінде қалады. Осы қабырғаның артында
кішкене осінді пайда болып, сопың есебінсн томнақ дене - согрих ріпе-
аіе - түзіледі. Коз копіршіктерінің аяқшалары алдынғы ми көпіршігі
қабырғасының вентралды жағына тартылып келеді, соның нәтижесінде
алдыңғы қабырғасы жұқа Іатіпа Іегтіпа1І8-тен тұратын осы көпіршік
қуысының түбінде ұңғыл — ғесеххиз оріісиз — түзіледі, оның артында
басқа бір қүйғыштәрізді ұңгыл пайда болады, оның қабырғаларыпан
(иЪег сіпегеит, іп/ипсІіЬиІит және һурорһуаіа сегеЬгі-дщ артқы үлесі
түзіледі. Одан әрірек артқа қарай біепсерһаіоп аймағында жеке томпак
гүрінде жұп согрога таттііагіа-шлн іргесі қаланады. Аралық ми қуысын
III қарынпіа түзсді. Теіспссрһаіоп ортаңғы, кішілеу бөлікке (рагз тесіі-
апа) және екі үлкеп бүйір бөліктсргс - үлкен ми сыңарларына - һеті-
ярһегіа сіехггит еі иіпіаігит — боліпеді, үлкен ми сыңарлары адамда өте
күшті ұлғайып осіп, көлемі жағынан мидың қалғап бөлімдерінен едәуір
117
артып кетеді. Лралык ми (III қарынша) қуысының алдыңғы жалғасы
болып табылатын рагх шебіапа қарыншааралык тесіктер арқылы ми
сыңарлары куыстарымсп қатынасады. Ьатіпа 1егтіпа1і$-тің тікелсй
жалғасы болып табылатын алдыңғы қабырға ұрықтық дамудың бірінші
айының басында, комиссуралык табакша деп агалатып қалыңдау жерді
түзеді, одан кейін сүйелді дсне мен алдыңғы дәнекср дамиды.
Әрбір сыңардың негізінде, оның ішінде шығыңқы жер пайда болады,
одан жолақ дене — согриз гігаіит - дамиды. Ми сыцарлары медиалды
қабырғасының бір бөліы бір эпителий қабаты түрпіде қалып, жүмсақ
қабық қатпарымен копіршік іппне қарай жиырылады (ріехиз сһогоісіеиз)
Әрбір ми сыңарының гөменгі жағында, құрсақта дамудың бесінші
аптасында-ақ иіс сезу миыпың - гһіпепсерһаіоп - бастамасы түзіледі,
ол біртіндеп Й88ига гһіпаіі» 1аіега1І8-ке сәйкес келетін жүлгешс арқылы,
ми сыңарлары қабырғасынан шекараланады. Ми сыңарлары қабыр-
ғапарында сұр зат (қыртыстың), одан кейін ак зат дамып, өседі, сөйтіп
ми сыңары үлкейін, иіс сезу миын және таламустармен бірге ортацғы
мидың дорсалды бсгімен бірге мишыкты жауып тұрагын жамылғы -
раіііит - гүзеді Ми сыңары алдымен маңдай бөлігінде, содан кейін
шеке мен шүйде, ең соцында самай үлестері аймағында өсіп үлксйеді.
Сол себепгі жамылғы таламустарды қоршап айнапатын сияқты болып
корінеді: ол агнашкыда апдынан артына, содан темсн қарай айналып,
маңдай үлесіне келеді. Осының пәтижесінде ми сыңарыныц бүйір
бетінде, маңдай мсн оган жақын жатқан самай үлесі арасында шұңқыр
- /оаха Іаіегаііз сегеһгі — пайда болады, ол үлкен мидың аталған үлестері
жақындасқанда сацылауға - яиісиа сегеһгі Іаіегаііз - айналады, оның
түбіндс арапшық - іпхиіа - түзіледі.
Ми сыңары дамып, өскендс оиымен бірге мидың бүйір қарыншалары,
сол сияқты согри8 8ігіаіит-ның бір бөлігі (құйрықты ядро) да.мып,
агаяғап “айналудьГ’ қоса жасайды. Олардың пішіидерінің ми сыңары
иішініне ұқсас келуі: карыишаларда - алдыңғы, орталық және артқы
бөліктердің және төмсн жүріп, одан әрі алға қарай иілетін төменгі
бөліктің, құйрықты ядрода - бас, дене және төмеи әрі алға қарай иілстін
қүйрығының болуы осымен түсіндіріледі.
Жүлгелер мен қатпарлар мидың әркелкі осуіпен пайда болады, ал
оиың әркелкі өсуі мидыц және бөліктерінің дамуына байланысты.
Моселен, иіс ссзу миының орнында - зиісих оі/асіогіиа, зиісих һуросат-
рі мен хиісиа сіп^иіі; сезім жәнс қозғалыс анализаторларының қыртыс-
тық шеттсріиіц шекарасында - зиісиз сепігаііз; қозғалыс анализаторы
мен ішкі ағзалардан импульс алатын премоторлық аймақ шекарасында
зиісиз ргесепігаііз'. есту анализаторы орнында - хиісии іетрогаііа хи-
регіог; көру анализаторы аймағында - зиісиз саісагіпиз және аиісиз ра-
гіеіооссірііаііа пайда болады.
Басқалардан бүрып пайда болатын жоне абсолютті тұрақты бұл
жүлгелсрдің барлығы бірінші жүлгелсрге жатады. Атаулары бар басқа
жүлгелер, олар да анализаторлардың дамуымен байланысты дамып, бірақ
біршама кейіндеу пайда болып, түрақтылығының аздығымен өзгешеленіп
екінші жүлгелерге жатады. Нәрссте туған кезде жүлгелердің барлығы
118
да болады. Ақырында, атаулары жоқ коптеген ұсақ жүлгелер құрсақтағы
даму кезінде ғана емес, туғаннан кейін де пайда болады. Олар пайда
болу уақыты, орны және саны жағыпан тым тұрақсыз - үшшші жүлге-
лер. Ми бедсрінің алуан түрлілігі және күрделілігі жүлгелердің даму
кезінде және организм жылдам өсіп, жаңа ортаға бейімдсліп, тік жүру
қабілетіне ие болып, екінші, сөздік сигнал жүйесі қалыптасатын алғашқы
жылдарда қауырт өсіп, 20 жасқа қарай аяқталады. Жаңа туған ұл баланың
миының салмағы орташа - 340 грамм, қыз баланікі - 330 грамм, ересек
ер адамдікі - 1375 грамм, ал әйелдердікі - 1245 грамм тартады.
Мидың жеке бөліктері
Бүрын айтылғандай, ми құрсақта даму негізінде артқы жағынан
бастап, мынадай ретпен орналасатын бөлімдерге бөлінеді:
1.	КһоіпЬепсерһаІоп - ромбтәрізді немесе артқы ми, ол: а) гпуеіеп-
серһаіоп-нан, сопақша ми және ә) іпеіепсерһаіоп-нан, меншікті артқы
мидан тұрады;
2.	Мезепсерһаіоп - ортаңғы ми;
3.	Ргокепсерһаіоп - алдыңғы ми, ол: а) біепсерһаіоп - аралық ми
жәпс ә) Іеіепсерһаіоп - соңғы мига бөлінеді.
Мишық пен соңғы мидан басқа аталған бөлімдердің барлығы ми
сабауын кұрайды.
Бұл бөлімдерден басқа гһотЬепсерһаІоп мен ортаңғы ми арасында
мойнақ - іаіһтиз гһотһепсерһаіі — орналасады. Кіші ми — сегеһеііит-
нен өзгеше, ргоепсерһаіоп - үлкен ми - сегеЬгит деп те аталады.
У СОПАҚША МИ
Сопақша ми туеіепсерһаіоп, тесіиііа оЫоп&аіа, жұлынның ми
сабауына тікелсй жалғасы және ромбтәрізді мидың болігі болып табы-
лады. Онда жұлын мен мидың бастапқы бөлімі құрылыстарының
белгілері ұштасқан, сондықтан оның туеіепсерһаіоп деген атауы осыған
байланысты, буылтық тәрізді жоғарғы кенейген шеті конірмен шектеседі,
ал төменгі шекарасы мойын первтерінің I жұбының түбіршіктері
шығатын жер немесе шүйде сүйектің үлкен тесігінің деңгейі.
1	Сопақша мидың алдыцгы (вснтралды) бетінде орталық сызық
бойымсн жұлынның аттас жүлгесіиің жалгасын құрайтын іізяига тесіі-
апа апіегіог өіеді. Онын бүйірлерінде - пирамидалар - ругатісіез те-
сіиііае оЫап&аІае - жатады, олар жұлынның алдыңғы жіпшелерінің
жалғасы болып саналады. Пирамидаларды құрайтын нерв талшықтары
будаларының бір бөлігі Гіззига гпесһапа апіегіог тереңінде карама-қарсы
жақтың сондай талшыктарымен киылысады да, сіесимаііо ругатісіит,
содан кейін жұлынның бүйір жіпшесіне келеді. Қиылыспай калған
талшықтары, жүлынның алдыңғы жіпшесінде өз жағында - ігасіих согіі-
сохріпаііз апіегіог төмен түседі.
119
Қарапайым омырткалыларда пирамидалар болмайды, ол жана қыртыс
дами бастағанда пайда болады. Сондықтан олар адамда күшті дамыған,
ойтксні нирамидалық талшыктар ен жоғары дамыған үлкен ми қыртысын
бассүйек нервтерініц ядроларымен және жүлынның алдыңғы
мүйіздерімен байланыстыралы.
Пирамидадан латералды сопақша дөңес - олива, оііүск жатады, ол
пирамидадан жүлғеше аиісих апіегоіаіегаііз — арқылы бөлінген.
2	. Сопақша мидың аргқы (дорсалды) бетінде жүлынның аттас
жүлгесінің тікелей жалғасы - хиісиа тесііапиа роаіепог - созылып жагады.
Оның бүйір жақтарында артқы жіпшелер жатады. Олар лагсралды
жақтарынан онша күшті дамымаган знісиз ро8Іего1аіега1І8 арқылы
шектелген. Артқы жіншелер жогары қаран ажыраса, ромбтәрізді
шүңқырды көмкеретін мишықтың томенгі аякшаларының - ресіипсиіі сег-
еһеііагеа іп/егіогеа — құрамына еніп, мишыққа келеді. Орбір аргқы жшше
аралық жүлге арқылы медиалды — /аасісиіиа §гасі1іа және латералды -
/аасісиһіа сипеаіиа — беліктсрге болінеді.
Ромбтәрізді шұңқырдың томенгі бұрышында жіңішке жәпе
сынатәрізді будалар томпайып тұрады (іиЬегсиІшп ^гасііе және ІиЬег-
сиіит сипеаШт). Бұлар аттас сұр зат ядроларынан - писіеиз £гасі1І8
және пис1егі8 сипеа1и8-тсп пайда болған. Аталған ядроларда артқы
жіпшелерде өтегін жұлынпың жоғары көтерілетін талшықтары аяқталады
8иІ8І ро8іего1а(ега1І8 еі апІегоІаіегаІІ8 арасында жататын сопақша мидың
латсралды беті бүйір жіпшсге сәйкес келеді. Оливанын артындағы киі-
сн8 ро8ісго1аіега1І8-тен бассүйек нервтеріпің XI, X және IX жұптары
шығады. Ромбтәрізді шұңкырдың төменгі бөлігі сопақша мидыц
құрамыиа кіреді.
( опақіна мидың ішкі қүры.іысы. Сопақша ми тепе-теңдік пен есту
ағзаларыиыц дамуына, сондай-ақ тынысалу мен қан айналысына қатысы
бар желбсзек аппарагына байланысты пайда болды. Сондықтан онда сұр
заітың тепе-теңдікке, қимыл-қозғалыстарды үйлестіруге, сол сияқты зат
алмасу, тынысалу және қан айналысын реттеугс қатысы бар ядролары
орналасқан (57-сурет).
1.	Ыисісиз оііүагіз - оливалық ядро, оның медиалды жағы ашық (һі-
ІН8) піпііні сұр заттың иілген табақшасы тәрізді, ол оливаның сырт
жагынан томпаюына себеп болады. Ол аралық тепе-теңдік ядросы болып
табылады (тағы да писіеиз оііұагіз ассезогіиз тебіаііз кездеседі).
Сондықтан адамда жаксы дамығап, себебі гік жүру үшін жетілген теие-
теңдік аппараты қажет.
2.	Нерв талшықтарыиып айқаса өрілуі мен олардың арасында
жататын нерв жасушаларыпап түзілетін торлы қүрылым - Гоппаііо гсһс-
иіагіз.
3.	Желбезек аппараты туындылары мен ішкі ағзаларды нервтендіруге
қатысы бар төмспгі бассүйек нервтерінің (XII - IX) торт жұбынын
ядролары.
4.	Кезбс нервтің ядроларымен байланысқан тынысалу мен қан
айналымының омірлік маңызды орталықтары. Сондықтан да сопақша
ми зақымданғанда адам өліп кетуі мүмкш.
120
57 - с у р е т. Сопақша мидың олива деңгейіпдегі көлденең кесіндісі.
1 - уепігісиіи^ яиаПи&; 2 - писі. сіогзаіі^ п. үа§і; 3 - писі. п. уеМіЬиІагіа; 4 - писі.
БОІііагіиз; 5 - гг. $ріпосегеһе11ап$ догхаііз [рохіегіог]; 6 - писі «ріпаііз (іпҒегіог)
п. ІгІ£етіпа1І8; 7 - іт. 8ріпа1І8 п. ігі^стіпаііз; 8 - писі п Һуро§1о8§і; 9 - писі.
оііұагіз; 10 - оііуа; 11 - іг согіісозріпаііз (ругатісіаііь); 12 - 1етпІ8си8 тссііаііз;
13 - п. һуро£Іо88П8; 14 - ГіЬгас агсиаіае ехістае уепігаіей; 15 - писі. атЬійииз;
16 - іг. ^ріпоіһаіатісиз еі зріпоіесіаііа; 17 - п уа§и8; 18 - іг. зріпосегеЬеІІагіз
уепіга1І8 [апісгіог].
Сопақша мидың ақ затында ұзын және қысқа талшықтар бар. Үзыи
талшықтарға жұлынның алдыңғы жіпшелеріне тура өтетін, бір бөлігі
пирамидалар аймағында қиылысатып, төмен түсетін пирамидалық
жолдар жатады. Сонымен қатар артқы жіпшелердің ядроларында - пи-
сіеі §гасі1І8 еі сшіеаіиз - жоғары көтерілетін сезімтал жолдардың екінші
нсйрондарының денелері жатады. Олардың осіндыері сопакша мидан
таламуска - ігасіиз Ьиіһоіһаіатісих - кетеді. Бұл буданың талшықтары
мсдиалды ілмекті - Іетпіхсиа тесііаііз - түзеді, ол сопақша мида қиылыс.
сіесиззаііо Іетпіхсогит түзіп, пирамидалардан дорсалды, оливалар
арасында оливааралық ілмек қабаты түрінде әрі қарай кетсді. Сөйтіп,
сопақша мида ұзын огкізгіш жолдардың екі вентралды қозғалтқыш
121
сіесиазаііо ругатісіит және дорсалды сезімтал сіесимаііо Іетпіхсогит
қиылыстары бар
Қысқа жолдарға сұр заттың жске ядроларын өзара байлапыстыратын,
сондай-ақ сопақіпа ми ядроларын мидың көрші бөлімдсрімеп косатын
нсрв талшықтарыпың будалары жатады. Олардың ішінен ігасіиа оііуо-
сегеЬеІіагіа нсн оливааралық қабагтан дорсалды жататын - /аасісиіиа
Іопуііисііпаііа тесііаііа-тл атап көрсстуге болады.
Сопақша мидың ең басты түзілістсріпің озара қатынастарын оливалар
деңгейінде жасалғап көлденең кесіндідсп көруге болады. Тіласты және
кезбе нервтер ядроларынан шығатын түбіршіктер сопақша миды үш
(арткы, бүйір жәпе алдыңғы) аймакгарға боледі. Артқы аймақта - артқы
жіпше ядролары меи мишықтың гөменгі аякшалары, бүйір аймақта -
оливаның ядролары мен Гогтаііо геіісиіагіз және алдыңғы аймақта
пирамидалар жатады.
ЛРТҚЫ ми
Меіепсерһаіоп екі бөліктен: вентралды көпірден және дорсалды
мишықтан тұрады.
Көпір
Көпір, ропз, ми нсгізі жағынан қарағанда артқы жағында сопаіқша
мидың жоғарі ы шетімен, алдыңғы жағынан ми аяқшаларымен шектесегін
жуан ақ түсті түзіліс. Копірдің латсралды шекарасы үшкіл және бет
нсрв түбіршіктері арқылы жасанды жүргізілетін сызық - Ііпеа ігі&еті-
по/асіаііа - болып табылады. Осы сызықган латералды екі жағында
мишыққа батып тұратын ортаңғы мишық аяқшалары - ресіипсиіі сеге-
Ьеііагез тесііі - орналасады. Кепірдің дорсалды беті сырт жағынан
көрінбейді, өйткені ромбтәрізді шүңқырдың жоғаріы бөлігін (IV
қарыншаның түбі) түзе, мишықтың асіында жасырынып жагады.
Көпірдің вснтралды беті талшықгы, таліпықтар жалпы алғанда көлденең
жүріп, ребипсиіі сегеЬеІІагез іпссііі-ге қарай бағыт алады. Вентралды
беттің оргаңғы сызығы бойымсн жалпақ жүлге - ьиісих Ьазііагіз - өтеді,
онда а. Ьаыіагіз жатады.
Копірдіц ішкі күрылысы. Копірдің көлденең кесінделерінен оның
үлкен алдыңғы немесе вснтралды (рагз уепіга1І8 ропііз) және кішілеу
дорсалды бөліктерден (рагя сіогзаііз ропііз) тұратыпын көруге болады
(58-сурет). Олардың арасындағы шекара ретіпде талшықтары есгу
жолына жататын келдепең талшықтардың қалың қабаты - трапе-
циятәрізді дене, согриа ігарехоісіеит, жатады. Трапециятәрізді дсне
аймағында есту жолына қатысы бар ядро - тісіеих сіосааііа согрогіа
ігарехоісіеі орналасады. Раг8 уепіга1І8 қүрамында бойлық және көлденең
талшықтар бар, олардың арасында сүр заттын меншікті ядролары - пи-
сіеа ропііа шашырап жатады
122
1
58 - с у р е т. Көіпрдін жоғарғы ми желкені деңгеіііндегі келденсң кссіндісі
1 - үеіит тедиііаге зирегіиз; 2 - ресһіпсиіиз сегеЬеІІагіз шрегіог; 3 - Гакс.
Іоп£ІШс1іпаІІ8 сіогзаііз: 4 - іг. сепігаііз іе^тепіі (ВКА); 5 - Іетшзсиз Іаіегаііх;
6 - Іетпіясш тедіаіія; 7 - ҒіЬгае ропііз Іоп§іГис1ігіа1е$; 8 - п аЬдисеп^; 9 - писі.
пегуі Гасіаііз; 10 - писі. пегұі аЬсІисепІіз; 11 - п. Гасіаііз; 12 - п. ігІ£етіпи$;
13 - писі. тоіогіиз пег^і ігі^етіпі; 14 - писі заііұаіогіиз сгапіаііз; 15 - писі.
ропііпиз пегуі ггі^етіпі; 16 - писі. зоіііапиз; 17 - уепігісиіиз циаггий.
Бойлық талшықтар пирамидалық жолдарға - {іһгае согіісоропііпі -
жатады, ол жолдар копірдіц меншікті ядроларымен байланысқан, ол
ядролардан мишық қыртысына баратып колдепең талшықтар — ігасіиз
ропіосегеЬеІІагіз - басталады. Өткізгіш жолдардыц бүкіл бұл жүйесі
копір арқылы үлкен ми сыңарларын мишық қыртысымсн байланыс-
тырады. Үлкен ми қыртысы неғұрлым күштірек дамығап болса, көпір
мен мишык та соғүрлым күшті дамиды. Көпір адамда күшті дамыған,
бүл оның ми қүрылысының өзіне тән белгісі болып табылады. Раг§ сіог-
§а1І8 құрамында сопакша мидың дәл осындай кұрылымынын жалғасы
болып табылатын Гоппаііо геіісиіагія ропііз жатады, ал торлы құрылым
үстінде ромбтәрізді шұңқырдың түбі жатады (ол жерде VIII — V жұп
бассүйек нервтершің ядролары орпаласқан).
Орталық сызық пен писіеиз сіогзаііз согрогіз ігарегоісіеі арасыпда
орналасқан медиалды іл.мек - Іептіясиз тесііаііз - құрамына кіретін
123
сонакша мидыц откізгіш жолдары - рагз (іог.чаііа-кс созылады, медиалды
ілмекте сопақша мидың жогары көтерілетін жолдары - ігасіиа ЬиІЬоіһа-
Іатісиз — киылысады.
Мишық
Мишық, сегеһеііит, артқы мидың тепе-теңдік рецепторларымен
байланысты дамыған туындысы. Сондықтан оның козғалыстарды
үйлестіруге тікелей қатысы бар, организмнің дене массасының негізгі
қасиеттері - ауырлық пен инерцияны жеңуге бейімделу ағзасы болып
табылады
Мишық жануарлардың қозғалып орын ауыстыру тәсілдерінің
өзгеруіне сәйкес филогенез барысында 3 даму кезеңінен өггі.
Мишык ең бірінші дөңіелек ауыздыларда, жыланбалықтарда,
көлденең табақша түрінде пайда болды. Қарапайым омыртқалыларда
(балықтарда) құртқа (уегтік) сәйкес келетін құлақшатәрізді бөліктер
(агсһісегеһеіішгі) мен сыңар дене (раІеосегеЬеПит) бөлінеді;
жорғалаушылар мен құстарда денесі күшті дамып, ал құлақшатәрізді
бөліктері рудименттік күйге келеді. Мишық сыңарлары сүтқоректілерде
ғана пайда болады (пеосегеһеііит) Адамда тік жүруше және еңбек ету
кезінде қолдың үстау-қармау қозғалыстарының жетіпуіне байланысты
мишық сыңарлары барынша дамиды.
Мишық үлкеп ми сыңарларыныц піүйде үлестсрінің астыпда, көпір
мен сопақша мидан дорсалды, артқы бассүйек шүңқырында жагады.
Онын көлемді бүйір бөліктерін немесе сыңарларып - сһепііярһегіа сеге-
Ьеііі - және олардыц арасында орналасқан жіцішке кұртты бөлігін, гғт-
ті.ч, ажыраіады.
Мишықтыц алдыцғы жиегінде ми сабауының жанаса жагқан бөліі ін
қамтитын алдыңғы гілік бар Артқы жиегінде сыцарларды бір-бірінен
болетін тар арткы тілік орналасқан.
Мишық беті оның қыртысын құрайтын сұр заг қабатымен жабылган,
бұл бетте бір-бірінен саңылаулармен - /ізяигае сегеһеПі — бөлінген тар
қатпарлар, мишық жапырақшалары - /оііа сегеһеІН - түзіледі. Олардың
ішіндегі ең тереңі - /іяяигае һогігопіаііз - мишықтың артқы жиегімен
өтіп, сыңарлардыц жоғарғы бетін — /асіея яирегіог - томенгі бетінен -
/асіея іп/егіог боліп тұрады. Мишықтың бүкіл беті горизонталды және
басқа ірі жүлгелер арқылы б рнеше үлесшелерге, ІоЬиІі сегеһеПі.
бөлінеді. Олардың ішінде ең оқшауланған, әрбір сыңардың төменгі
бетінде, ортаңғы мишық аяқшасының аріында орналасқан кішкентай
болік - жырым, /Іоссиіиз, бар. Қүрттың жырыммсн байланысқан бөлігі,
посһліи.ч, гүйіншск деп аталады. Ол ексуі жіңііпке жолақ (аяқша). ресіип-
сиіи.ч /Іосиіі, арқылы бір-б рімен байланысқан, жіиішке жолақша
медиалды жаққа қарай жұқа жарты ай торізді табақшаға - томенгі ми
желкспіне, чеіит тесһШаге іп/егіих, ауысады.
Мишыктың ішкі құрылысы. Мишық қабатында ақ заттың арасыпда
сұр заттың жұп ядролары жатады (59-сурет). Ортаңгы сызықтың бүй р
жақтарында мишык шатырға, Газіі^ішп, батып түрған жерде, ең медиалды
124
1
59 - с у р е т. Мишықтың ядролары; горизоиталды жазыкіықтағы кесіндісі.
I - уепігісиіиз диагіи»; 2 - редипсиіиз сегеЬеІІагіз зирегіог; 3 - писі. Ғаыі«і;
4 - писі. ёІоЬомдз: 5 - писі. етЬоІіГоппіз; 6 - писі. сіспгашз; 7 - согіех сегеЬеІІІ.
ядро - шатыр ядросы, писіеих /азіі^іі, жагады. Одан латералды
шартәрізді ядро, писіеиа §ІоЬо8и$, ал одан латералды тығынтәрізді ядро,
писіеиа етһоіі/огтіа, орналасады. Жартышардыц ортасында олива
ядросына ұқсас, иірімді табақша тәрізді тісті ядро, писіеиз сіепіаіш,
жатады. Оның олива ядросымен үқсастығы кездейсоқ смес, өйткені екі
ядро да өткізгіш жолдармсн /іһгае оігиосегеЬеІІагех арқылы байланысқан
да, бір ядроның иірімі екіпші ядронын иіріміне тура келсді. Сейтіп, екі
ядро да тепе-теңдік қызметін атқаруға қатысады.
Агалған мишық ядроларының филогеиездік уақыттары әртүрлі: пн-
сіеия Га8Іі§іі вестибулярлық аппарагпен байлапысты мишықгың ең көне
болігінс — (Іоссиіиз-ке (агсІіісегсЬсПит) - жатады; піісіеі стЬоІіГогтЬ
еі ^ІоЬохш тұлғаның қозғалыстарына байланысты пайда болған - ескі
бөлігіне (раІеосегеЬеІІит) жатады; писіеиз ёепіаіиз - қол-аяктарымен
қозғалып жүруге байланысты дамыған ең жаңа (пеосегсЬеПит) бөлігіне
жатады. Сондықтан осы бөліктердін бірсуі закымдапғанда козғалыс
қызметінің филогснездің әртүрлі кезеніне сәйкес келетіп гүрлі жақтары
бұзылады, атап айтқанда: флоккулонодулярлык жүйе мен оның шатыр
ядролары зақымданғанда дененің тепе-теңдігі бүзылады. Құрт пеп оған
сәйкес тығын жонс шартәрізді ядролар зақымдантанда мойын мен тұлға
бұлшықетінің қызметі; мишык сыңарлары мен тісті ядролар зақым-
данганда кол-аяк бұлшықетінің кызметі бұзылады.
Мишықтың ақ заты кесіндісінде әрбір қатпарға еәйксс келетін, шет
жағынан сүр зат қыртысымен жабылған, ұсақ осімдік жапыракшалары
тәрізді. Ыәтижесінде мишықтыц кесіндісінде ак және сүр заттың жалпы
керінісі ағашқа ұқсайды, сондыктан “тіршілік ағашы” деп агалады.
125
Мишықтың ақ заты түрлі нерв талшықтарынан құралады. Олардың
кейбірі қатпарлар мен үлесшелерді байланыстырады, екіншілері
қыртыстан мишықтың ішкі ядроларына барады, үшіншілсрі мишықты
мидың керші бөліктерімсп байланыстырады. Бұл соңғы талшықгар үш
жүп мишық аяқшалары құрамына кіреді (60-сурет):
I Төменгі аиқіпалар, реднпсиіі сегеЬеІІагез іпіегіогев (сопақша
миға барады). Олардың құрамында мишыққа сопақша мидын артқы
жіншелері ядроларынан ігасіиа зріпосегеЬеІІағіа рохіегіог, ііЬсае агсиа-
іае ехіегпае және оливадан {іЬгае оІІҮосегеЬеІІагех барады. Алғашқы
екі жол құрт пен сыңарлар қыртысында аяқталады. Сонымен қатар бүл
жерден писіеиз ГаМі^іі-де аяқталатын вестибулярлық нерв ядроларының
талшыктары өтеді. Барлық осы талшыктардың арқасында мишық
60 - с у р е т. Ми сабауы, ігипсиа епсерһаіі, және мишық, сегеЬеІІшн
(жартысы алынған); бүйірінен қарағандағы корінісі.
1 - Гһаіатиз; 2 - соііісиіик іпГегіог; 3 - сегеЬеІІит; 4 - ребипсиіия сегеЬс11агІ8
хирегіог; 5 - рейипсиіиз сегеЬеІІапз іпіегіог; 6 - һетізрһегіит сегеЬеІІі; 7 - оііуа;
8 - п Ггі^етіпиз; 9 - іг. ьріпосегеЬеІІагіз уетгаііх; 10 - 1етпІ5си§ Іаіегаііз;
11 - Іетпізсиз тедіаііх; 12 - іг іесіозріпаііж 13 - ребипсиіиз сегеЬгі.
126
вестибулярлық аппарат пен проприоцептивті алаңиан импульстар алады,
сол себепті ол мидын басқа бөліктерінщ қозғалые қызметін автоматты
түзеііп отыратын проприоцептивті сезімталдық ядросына айналады.
Төменгі аяқіпалар құрамында да төмен түсетін жолдар бар, олар кері
бағытта өтеді. Аатап айтқанда: писіеиз Ғазіі^іі-деи латералды вестибу-
лярлық ядроға. ал одап - жұлынның алдыңғы мүйіздеріне, (гасіиа геяіі-
Ьиіоаріпаііх, барады. Мишық осы жол арқылы жұлынға әсер етеді.
2. Ортаңғы аякшалар, регіипсиіі сегеЬе11агс« тегііі. Олардың
құрамында нсрв талшықтары копір ядроларынан мишық қыртысына
барады Көпір ядроларында пайда болатын мишық қыртысына
өткізгіш жолдар, ігаспіь ропіосегеЬеІІапз, қиылыстан ксйінгі көпір
ядроларында аяқталатын қыртыс-копір жолдарының жалғасы болып
табылады Бұл жолдар үлкеп ми қыртысымен мишық қыртысын
байланыстырады, үлкен ми неғұрлым дамыған болса, көпір мсн
мишык сыңарларының соғұрлым дамуы осымен түсіндіріледі. Мұндай
жағдай адамда байқалады.
3. Жоғаріы аякшалары, регіипсиіі сегеЬеІІагев $ирегіоге«. Олар
екі бағытта өтетін нерв талшықтарынан тұрады: а) мишыққа, (гасіиз
аріпосегеЬеІІагЬ; апіегіог және ә) мишықтың тісті ядросынан ортаңғы
ми жамылғысына, ігасіиз сегеЬеІІоіе§теп(аІі$, ол қиылыстан кейін қызыл
ядро мен таламуста аяқталады. Бірінші.мен жүлыннан мишыққа
импульстар кследі, екіншімен мишық экстрапирамидалык жүйеге
импульстар жіберіп, сол жүйе арқылы өзі жұлынға әсер етеді.
Қылта
Қылта. І8іһтих гһотһепсерһаіі, ортаңғы миға ауысатын жер Оның
құрамына кірстіндср: 1) жоғарғы мишық аяқшалары, регінпсиіі сегеЬеІ-
Іагеа «ирегіогеа; 2) олармен мишық арасында керілген жоғарғы ми жел-
кені, үеіит тегіиііаге чирегін», ол ортаңгы ми төбесі табакшасы төбе-
шіктерінің арасындағы ортаңғы жүлгешеге бекиді; 3) ілмек үшбұрышы,
ігі§опит 1етпі$сі, ол латералды ілмектің, Іетпіхсия Іаіегаііх, есту тал-
шықтары жолынан пайда болады. Бұл үшбұрыш сүр түсті, алдыңғы жа-
ғынан - төменгі төбешіктің сабымен, артқы жағынан - мишыкгың жоғарі ы
аяқшасымен және латералды жағынан - ми аяқшасымен шектелген. Ми
аяқшасы мойнақ пен ортаңғы мидан айқын білінетін жүліемен, зиісиа
Іаіегаііа теаепсерһаіі. бөлініп түрады. Мойнақтың ішінс қарай ортаңгы
ми суқұбырына өтстін IV қарыншапыц жоғарғы шегі сніі іүрады
У (V қарынша
IV ңарынша. уепігісиіиз диагіих, артқы ми копіршігі қуысынын
калдығы болғандықтан, ромбгәрізді миды, гһоғпЬепсерһаІоп (сопақша
ми, мишық, көпір және кылта) кұрайтын артқы мидын барлық бөлімдері
үшін ортак қуыс болып табылады. IV қарынша шатырға ұқсайды, онын
түбі меи төбесін ажыраіады
127
Қарыншаның түбі немесе негізі ромб пішінді, сопақша ми меп
копірдің артқы бепне батып тұрған сияқты керінеді. Сондықтан оны
ромбгәрііді шүнкыр, Го88а гһотЬоігіеа. деп атайды. Ромбтәрізді
шүңқырдың артқы томенгі бұрышына жұлынның орталық өзегі ашылады,
ал алдыңғы жоғарғы бұрышыпда IV қарынша суқұбырымен қатынасады.
Оның латералды бұрыштары екі қалта, гесеххих Іаіегаііи уепігісиіі циаг-
іі. түрінде түйык аяқталады.
IV карыіііпа тобесі, Іе^піеп тепіғісиіі ңиагіі, төбесі шатыр пішінді,
ол: мишықтың жоғарғы аяқшалары арасында керілген жоғарғы
желкеннен, ееііит тедиііаге хирегіих, және жырым аякшаларына
жанасып жататын жұп түзіліс - төмені і желксннен, меііит тесіиііаге
іп/егіих. құралған. Тобепің желксндер арасындағы бір бөлігі мишық
затынан түзілген. Томепп ми жслкені жұмсақ қабық жапырақшасымен,
іеіа сһогоісіеа гепігісиіі диагіі, толығады. Ол жұмсақ қабық іш жағынан
арткы ми көп ршігінің артқы қабыргасының рудимснгі болып табылатын
эпителий қабатымен, Іатіпа сһогоісіеа ерііһеііаііа, жабылған (онымен
ріехиз сһогоібеиз уепігісиіі ңиагі өр мі байланысты).
Теіа сһогоібеа, алгашқы кездс қарынша қуысын толық жауып түрады,
содан кейін даму барысында онда үш тссік пайда болады: біреуі ромб-
тәрізді шүңқырдың томенгі бүрышы аймағында, арегіига тесііапа еепігі-
сиіі дисігіі (ең үлкені) жәпе екеуі қарыншаның бү/іір қаліалары аймағында,
арегіига Іаіегаііх үепігісиіі циагіі орналасады. Осы тесіктер арқылы IV
қарынша мидын торлы қабықасты кеңістігімен катынасады, соның арқа-
сында жұтын-ми сұйықтығы ми қарыншаларынан қабыртар аралык кеңіс-
тіктерге өтеді. Ми қабықтарыпың кабынуынан бұл тесіктер тарылып немесе
бітелген жағдайда ми карыншаларында жиналатын жұлын-ми сұйыктығы
торлы кабыкасты кеңістігіне шыға алмай, мидың шемені пайда болады.
Ромбтәрізді ніұцқырдыц, /о$за гһотһоісіеа, атына сәйкес екі
жоғарғы және екі төменгі жағы болады (61-сурет), Ромбыпың жоғарғы
жактары - екі жоғаргы мишық аяқшаларымен, төменгі жақтары - екі
томенгі аяқшаларымен шектелген. Ромбының ортанғы сызығы бойымен,
жоғарғы бұрышынан төменгі бұрышына дейін ортаңғы жүлге, хиісих
тесііапих, созылып жатады. Ол ромбтәрізді шүңқырды оң және сол
жартыға бөледі. Жүлгелердің жандарында сұр заттың жиналуынан пайда
болған жұп томпақ, етіпепііа тесііаііа, орналаскан. Ол төмен карай
біртіпдсп тарылып, тіласты нервісі проекцияланатын үшбұрышқа, 1гі£о-
пит пегуі Һуро§1о88і, айналады. Бұл үшбүрыштың төменгі бөлігінен
латералды, сұр түсті, кіші үшбүрыш, һ*І£оініт пегуі ¥а§і, жатады. огіда
кеібе нервтің ядросы, писіеих сіогхаііх пепй \а§і, орналасқан. Етіпспііа
тебіаіія-тің жоғарғы жағында томпақ бет төбсшігі, соііісиіиа /асіаііх,
бар, ол бет нервінің түбіршіп мен әкететін первтің проекциясынан пайда
болған Латералды бұрыш аймағында VIII жұп нервтің ядролары жататын,
кіреберіс алаңы, агеа \>ехііЬиІагіх, орналасады. Олардан іпығатын
талшықтардың бір бөлігі хігіае тесіиПагех чепігісиіі диагіі түрінде,
көлденең жүріп ортаңғы жүлгеге келеді. Олар ромбтәрізді шүңқырды
жоғаргы және төменгі жартыларына бөліп, сопақша ми мен көпірдің
шекарасына сәйкес келеді.
128
Ромбтәріаді шүңкыріың
сүр затының топографиясы.
Жүлынның сұр заты тікелей
ми сабауы сұр затына ауы-
сады да, бір бөлігі ромб-
тәрізді шұңкырда және суқү-
быр кабырғаларында орнала-
сады, ал бір бөлігі жеке бас-
сүйек нервтері ядроларына
немесе откізгіш жолдар буда-
лары ядроларына бөлінеді.
Бұл ядролардың орналасуып
гүсіну үшін, гұйык нерв түтігі
жұлыннан сопақша миға
ауысқанда аріқы жағынап
ашылып, ромбтәрізді шүң-
қырға айналганын ескеру
керек. Осы себепгі жұлын сұр
затының артқы мүйіздері жан-
жағына ажырап кетксн сияқ-
гы. Артқы мүйіздерде орна-
ласкан сомалық-сезімтал
ядролар ромбторізді шүң-
қырда латералды орналасады.
Ал алдыңғы мүйіздерге сәй-
кес келетін сомалық-козғалт-
қыш ядролар медиалды орна-
ласады. Жұлынпың бүйір
мүйіздеріндегі вегетативті
ядролар артқы және алдынғы
мүйіздердің аралығындағы,
орналасу қалпына сәйкес,
олар нерв түтігі ашылған
кезде ромбтәрізді шұңқырда,
сезімтал және қозғалтқыш
аралығында жатады. Соның
нәтижссінде ромбтәрізді шұң-
қыр аймағында жұлындағы
сияқты сұр зат ядролары
алдыңғы-артқы бағытта орна-
ласпай, қатарласа, медиалды
және латералды жагады.
Мәселен, XII және VI
жұптардың сомалық-қозғалт-
қыш ядролар медиалды қатар-
да, X, IX, VII жұптардың всге-
гативтік ядролары ортаңғы
61 - с у р е т. Ми сабауы.
ігинсих епсерһа/і; жоғарыдан
қарагандағы корінісі
(миіиық алынған).
1 - Іһаіатцз; 2 - іат. іесіі;
3 - п. ігосһіеагіх; 4 - ресіипсиіт
сегеЬеІІагіз сгапіаііз [зирегіог];
5 - ресіипсиіиз сегсЬеІІагіз тесііиз
(ропйпиз); 6 - етіпепГіа тесііаііз;
7 - хиі. тесііапик; 8 - кігіа тесіиііагез;
9 - агае уеянһиіагіз; 10 - 1гі§опит п.
һуро£Іо88І; 11 - ігі£опит псгуі уа§і;
12 - шЬсгсиІит ^гасіііз;
13 - шЬегсиІит сипеаіиз; 14 - 8и1.
тесііапш сіогкаііз [розіегіог]; 15 - Еазс.
дгасііія; 16 - Га8с. сипеаіиз; 17 - зиі.
сіогзоіаісгаііз [ро8Іего1аіега1І8];
18 - Га8с. Іаіегаііз; 19 - оһех;
20 - 8и1. Іітііапз.
9-805
129
катарда және VIII жұптың сомалык-сезімтал ядролары латералды
жатады.
Бассүйек нервтері ядроларының ромбтәрізді
/ шұңқырдағы проекциясы.
XII жұн - ііласты нерві, п. һуро£Іо$£іі£, ромбтәрізді шұңқырдың ең
гөменіі бөлігінде, ігі^опит п һуро£Іо$$і-дің тсрсңіндс орналасқан (62,
63-суреггер), бір қозғалтқыш ядросы бар.
XI жұн - қосымша нерк, п. ассез$огіи$, скі ядросы бар (скеуі де
қозғалтқыш), біреуі жұлында орналаскан, писісиь п. ассеязопі деп
аталады, екіншісі X жәнс IX жұн нсрвтср ядроларының төменгі жалғасы,
писіеиз атЬі^ииз деп аталады. Ол сопақша мида олива ядросынап
дорсолатералды орналасады.
X жұп - кезбе нерв, п. үш ядросы бар:
1)	сезімтал ядро, писіеиз зоіііагіий, тіласты нсрві ядросымен қатар,
Ігі^опигп п. үа§і-дің тереңінде орналасқан;
2)	вегетативгі ядро, писіеия богзаіій п. уа^і, сол ай.мақта орналаскан;
3)	қозғалтқыш ядро, гшсіеиз атЬІ£іш$ (қосарлы ядро), IX жұп
ядросымен ортақ Гогтаііо геііси!агі$-те, писіеи» сіогхаіі^-тен терсңдеу
орналасқап
62 - с у р е т. Бассүйек
нервтері ядроларының
ромбтәрізді шүңқырдағы
проекциясы; жоғарғы жағынан
қарағандағы көрінісі (үлгі).
1	- писі. п. осиіошоіогіі;
2	- писі. ассезхогіиз п.
осиіотоіогіі; 3 - писі. п.
Ггосһ1еагІ8; 4 - писі.
тезепсерһаіісик п. ігі^етіпаііь;
5 - писі. ропііпи8 п. Ігі^етіпаГь;
6 - писі. п. аЬсІисепйз; 7 - писі.
заііуагогіиз сгапіаІі§ [писі.
каііуаіогіиз зирегіог]; 8 - писі.
зоійагіиз; 9 - писі. ьріпаіік п.
ітІ£етіпа1І8; 10 - писі.
заііуаіогіиз саибаіы [писі
заііүаіопиз іпҒегіог]; 11 - писі.
п. һуро§ІО88І; 12 - тісі богзаііз
п. \'а«і; 13 - писі. п. ассеззопі
(раг§ сегеЬгаІій); 14 - писі. п.
ассеязогіі (раг$ хріпаііх);
15 - писі. атЬІ£ии$; 16 - писіі.
п. үезііһиІососЫеагія;
17 - писі. п. Сасіаііз; 18 - писі.
тоіогіиз п. Ггі§етіпаІІ8.
130
63 - с у р е т. Бассүйек нервтері ядроларының сопақша ми, көпір және
ортаңғы мидағы проекциясы.
1 - писі. п. осиіопюгогіі; 2 - писі. ассе88огіи.8 п. осиіотоіогіі; 3 - писі. п.
ігосһіеагіз; 4 - писі. те^епсерһаіісиз п. ігі^етіпаііз; 5 - писі. ропйпиз п.
ігі^етіпаііх; 6 - писі. п. аһдисепііх; 7 - писі. 8а1іуаіогіи$ сгапіа1І8 [писі. заііүаіогіиз
ылрегіог]; 8 - писі. зоіііагіиз; 9 - писі. 8ріпаІІ8 п. ііі§етіпа1і&; 10 - писі. заііүаіогіиз
саида1І8 [писі. заііуаіогіиз іпГегіог]; 11 - писі. п һуро§1о88І; 12 - писі. догааііз п.
уа&і; 13 - писі п. ассе88огіі (рага сегеЬгаІі^); 14 - писі. п. ассе88огіі (рагз зріпаІІ8);
15 - писі. атЬі^иш; 16 - писІІ. п. үе8ііЬи1ососһ1еагІ8, 17 - писі. п. Ғасіа1І8;
18 - писі. тоіогіш п. гі§етіпа1І8.
IX жұп - тіл-жүгкыншак нсрві, п. £Іо$8орһагуп§еи$, үш ядросы
бар
1)	сезімтал ядро, писіеиз зоіііапиз, гіласты нерві ядросынан
латералды жатады;
2)	вегетативті (секреггі) ядро, писіеиз яаііуаіогіия іпГегіог, томенгі
сілекей болетін ядро; оның жасушапары сопақша мидың Гоппаііо геііси-
!агі§-де писіеив атЬІ£ии8 пен олива ядросы аралыгыпда шашырай
орналасады;
3)	козгалтқыш ядро, п. үа^ия және п. ассе88опи8-пен ортақ писіе-
и& атЬі^иш;
VIII жұп - кіреберіс-ұлу нерві, п. уе$НЬнІососһІеагі$, агеа уезііЬи-
1агІ8 аймағында ромбтәрізді іпүңқырдың латералды бүрыштарында
проекцияланаіын көптсген ядролары бар. Ядролар нервтің екі бөлігінс
сәйкес скі топқа бөлінеді. Нервтің бір бөліп, рагя сосһіеагіз, ұлу немесе
меншікті есту первінің, екі ядросы бар а) артқы ядро, писіеиз сосһіеаг-
гі (іогяаійі жоне ә) алдыңғы ядро, писіеиз сосһіеаш \>епігаІІ8, бұл аталған
артқы ядродан латералды және алдына қарай орналасады. Нервтің баска
бөлігі, рагз мехііһиіагіх, кіреберіс немесе тене-тсңдік перві, оның торт
ядросы (писіеі уезгіЬиІагез) бар:
1)	медиалды - негізгі ядро;
2)	латералды;
131
3)	жоғарғы;
4)	томенгі;
Адамда төрт ядроның болуы, филогенездің ерте кезеңдерінде балық-
тарда бірнешс жеке қабылдаушы тепе-теңдік аппараттары болғанын
корсетсді.
VII жұп - бет нерві, п. Гасіа1і$, көпірдің Гбгтаііо геіісиіагіз рагііз
бог8а1І8-інде орналасқан бір козғалтқыш ядросы бар. Одан шығатын нерв
талшықтары өз жолында көпірдің қалың қабаты арасында ромбтәрізді
шұңқырда, соііісиіиа /асіаііа тұрінде томпайып шығып зұратын ілмек
түзеді.
Оз жолында беі исрвімеп тығыз байланысқан аралық нервтің, п. іп-
Ісгтесііиз, скі ядросы бар:
1) всгетативті (сскретті) ядро, писіеих хаііүаіогііо; хирегіог (жоғарғы
сілекей бөлетін ядро) көпірдің Гогтаііо геііси1агі§-іпде бет нерві ядро-
сынан дорсалды орналасқан; 2) сезімтал ядро - писіеиа зоіііагіиз.
VI жұп - әкететін нерв, п. аЬ<1исеп$, оның бет перві ілмегінде
орналасқан бір козғалтқыш ядросы бар, сондықтан ромбтәрізді шұңқыр
бетіндегі, соііісиіиз /асіаііз, осы ядроға сәйксс келеді.
V жұп - үшкіл нервгің, п. <гі£етіпи$, торт ядросы бар.
1)	сезімтал ядро, писіеих ропііпих п. ігі%етіпі, көпірдің жоғарғы
бөлімінің дорсолатералды бөлігіндс проекцияланады;
2)	жұлындық ядро, писіеиа аріпаііа п. ігі&етіпі, алдыңғы ядроның
сопақша ми арқылы жұлыпның мойындық бөліміне дейін өтстін жалғасы
болып табылады, бұл жерде артқы мүйіздеріпіц зиЬзіапһа §е1аііпо£а-
сына жанасады;
3)	козғалтқыш ядро, писіеиз пюіогіиз п. ігі^етіпі (шайнау ядросы)
сезімтал ядродан медиалды орналасқан;
4)	ортаңғы милық ядро, писіеи.ч теаепсерһаіісиз п. ігі§етіпі,
суқұбырдан латералды жатады. Ол шайнау бұлшықеттері мен көз алмасы
бұлшықсттері үшін ііроприоцсгітивтік сезімталдық ядросы болып
табылады.
ОРТАҢҒЫ МИ
Ортаңгы ми, теяепсерһаіоп, филогснез үрдісінде негізінен көру ре-
цепторыпың әсерімеп дамиды. Сопдықтан оның сң басты гүзілістсрінің
көзді первтендіруге қатысы бар. Бұл жерде есту орталықтарыда түзілді.
Олар одан әрі көру орталықтарымен бірге ортаңғы ми тобесіиің төрт
төбсшігі түрінде үлкейіп өсті. Күрделі жануарлар мен адамда алдыңғы
ми қыртысында есту және кору анализаторларының қыртыстық шетте-
рінің пайда болуына байланысты, ортаңғы мидың есту және көру орта-
лықтарының өздері бағынышты күйге ауысып, аралық, қыртысасты орта-
лықтарына айналады. Жоғары сатыдағы сүтқорскі ілер мсн адамда алдың-
ғы мидың дамуына байланысты ортацғы ми арқылы соңғы миды жұлын-
мен байланыстыратын өткізгіш жолдар (ми аяқпіалары) оте бастады.
132
Осының нәтижесінде адамның ортаңғы миында: 1) қыргысасты керу
орталықтары мен көз бүлшықеттерін нервгендіретіи нервтсрдің
ядролары; 2) қыртысасты есту орталықтары; 3) ми қыртысын жұлынмен
байланыстырып, ортаңғы ми арқылы транзитті өгегін барлық жоғары
котерілетін және төмен түсетін өткізгіш жолдар; 4) ортацғы миды
орталық нерв жүйесінің басқа бөлімдерімен байланыстыратын ақ зат
будалары бар. Осыған сәйкес адамда мидың ең кіші және ең қарапайым
құрылысты бөлімі болып табылатын ортаңғы мидың екі негізгі бөлігі
болады: кыртысасты есту және көру орталықтары орналасатын төбссі
мен негізінен өткізгіш жолдар өтетін ми аяқшалары.
1.	Дорсалды бөлік, ортаңгы ми төбесі, іесіііт те$епсерһа!і. Ол
сүйелді дененің артқы шетінің астында жасырынған және айқаса өтетін
екі - бойлық және көлденең жүлгелер арқылы жұптаса орналасатын
төрт төбешікке бөлінеді.
Жоғаргы екі төбешік, соііісиіі хиресіогеа, қыртысасты кору
орталықтары, ал екі төменгі төбешік — соііісиіі іп/егіоге$ - қыргысасгы
есту орталықтары болып табылады. Әрбір төбеніік латералды алға және
жоғары, аралық миға қарай жүретін төбешік сабына, Ьгасһіит соііісиіі,
ауысады. Жоғарғы төбешіктің сабы, Ьгасһіит соііісиіі зирегіогіа -
таламус жастығы, риМпаг, астымен жүріп, латералды иінді денеге, сог-
рия §епісиІаіит Іаіегаіе, келеді. Төменгі төбешік сабы, Ьғасһіит соШ-
сиіі іп/егіогія ігіцопит Іетпізсі-дің жоғарғы жисгі бойымен 8и1си8 ІаГсг-
аііз тезепсерһаіі-ге дейін отін, медиалды иінді дсненің, согриз ^епіси-
Іаіит тесііаіе, астыпда жогалып кетеді. Аталған иінді денелер аралық
миға жатады.
2.	Вентралды бөлік, ми аяқшаларыпда, ресіипсиіі сегеЪгі, барлық
алдыңғы мидың өткізгіш жолдары өтеді.
Ми аяқшалары көпір жиегінен бұрыш жасай ажырап, үлкен ми
сыңарлары қабатына бататын екі жуан жартылай цилиндрлік ак тәж
тәрізді.
3.	Ортаңғы ми көпіршігінің бірінші қуысының қалдығы болып
табылатын ортаңғы ми қуысы жіңішке өзекше пішінді, ол ми суқұбыры,
адиесіисіиз сегеЬгі, деп аталады. Ол IV қарыншаны III карыншамен ко-
сатын эпендимамен астарланған өзек. Сукұбыр дорсалды жағынан
ортаңгы ми төбесімен, вентралды жағынан ми аяқшаларының жамыл-
ғысымен шектелген.
Ортаңғы мидыц ішкі кұрылысы. Оның көлденсң кесіндісінде үш
негізгі бөлікті ажыратуға болады: 1) гобе табақшасы, Іатіпа іесШ, 2)
ребипсиіі ссгеЬгі-діц жоғарғы бөлімі болып табылатып жамылғы, іе§-
тепіипг, 3) ресһіпсиіі сегеЬгі-дің вентралды бөлімі немесе ми аяқшасының
негізі. Ортаңғы мидың көру рецепторларының әсерімен дамуына бай-
ланысты, онда көзді нервтендіруге катысы бар түрлі ядролар орналасқан.
Қарапайым омыртқалыларда жоғарғы қос төбешік көру нервінің
негізгі аяқталатын жері және негізгі көру орталығы. Сүтқорсктілер мен
адамда көру нервтерінің алдыңғы миға ауысуына байланысты кору
нервінің жоғаргы төбсшікпен қалғап байланысының тек рефлекстер үшін
ғана маңызы бар. Төмепгі тобешік ядросында, сондай-ақ медиалды иінді
133
денеде есту ілмегінің талшықтары, Іетпізсих Іаіегаііа, аяқталалы. Ор-
таңгы ми тобссінің жүлынмен екі жақты байланысы, ігасіиз хріпоіесіаі-
І8 және ігасіиз іесіоһиІЬагіх еі іесіохріпаііх бар. Соңғылары жамылғы-
дағы қиылыстан кейін сопақша ми мен жұлындағы бүлшықет ядроларына
барады. Бүл жүлынды сипаттаған кезде сөз болған көру-дыбыстық
рефлекс жолы. Сөйтіп, ортаңғы ми төбесі табақшасын негізінен кору
жәпе есту тітіркендірулері әсерінен пайда болатын әр алуан кимыл-
қозғалыстар үшін рефлекс орталығы деп қарастыруға болады.
Ми суқұбыры қызметі жағынан вегетативті жүйеге қатысы бар
оргалық сүр затпен қоршалған. Суқұбырдың вентралды қабырғасы ас-
тында, ми аякшасы жамылғысында екі қозғалтқыш бассүйек нервтерінің
ядролары орналасқан: біреуі п осиІото(опи$ (III жүп) - жоғарғы
қостөбешік дсңгейінде және п Ігосһіеагія (IV жұп) төменгі қостөбешік
дсңгсйіндс. Көз қозгалтқыш нерв ядросы көз алмасының бірнеше бұл-
шықсттсрін нсрвтенуіне сәйкес бірнеше бөлімдерден тұрады. Одан
мсдиалды және артқа карай гаіы бір кішкене, жұп, вегстативті косалқы
ядро, ппсісин ассе^огіиз, және сыңар ортаңғы ядро орналасады. Қосалқы
ядро меп сыңар ортаңгы ядро көздің еріксіз бүлшықеттерін т. сіііагіз
18	19
64 - с у р е т. Жоғарғы тебсшікгер деңгейіндегі оргаңғы мидың колдеиең
кесіндісі (үлгі).
1 - іссШт тезепсерһаіісит; 2 - іе^тепіит тсяепсерһаіісит; 3 - Ьазік рейипсиіі
сегеЬгі; 4 - писі. гиЬег; 5 - зиЬзіапііа пфга; 6 - писі. пегуі осиіотоіогіі; 7 - писі.
осиіотоіогіит ассеззогіиз; 8 - сіесикзаііопсх іе§тспіі; 9 - п. осиІотоіогіи<;;
10 - іг. Ггопіоропііпи!*; 11 - іг. согіісописіеагіз; 12 - іг. соггісо$ріпа1і$ (ругатібаііз);
13 - Сг. оссірііоіетрогорагіеіоропііпи&; 14 - 1етпі$си$ те<3іаіі&; 15 - Ьгасһіит
соііісиіі іпГегіогіз; 16 - писі. ігасіиз тсзспсерһаіісі пегуі Ігі^етіпаііз; 17 - соііісиіиз
сгапіаІІБ [ыірегіог^; 18 - адиедисіш текепсерһаіі (сегеЬгі); 19 - зиЬкіапііа §гі$са
сспігаіік.
134
және т. зрһіпсіег рііріііае-пі нервтендіреді. Көз қозғалгқыш нервтің бұл
бөлігі парасимпаіикалық жүйеге жатады. Коз қозғалгқыш нерв ядросынан
жоғары ми аяқшасы жамылғысында медиалды бойлық буда ядросы
орналасады.
Ми суқұбырынан латералды үшкіл первтің ортаңғы ми жолы ядросы
писіеи.ч теьепсерһаіісіы п. ігі%етіпі жатады.
Атап көрсетілгендей, ми аяқшалары вентралды бөлікке нсмссе ми
аяқшасы негізіне, Ьа.чіз ре<1ипсиІі сегеһгаііч және жамылғыға, іе&теп-
іит. бөлінеді. Олардың арасындағы шскара — кара зат, зиһМапііа пі§га.
түсі оны құрайгын нерв жасушаларындағы кара пигмент - меланингс
байланысты (64-сурет).
Ортаңғы ми жамылғысының орталық болігінде, ігасіи.ч іе§тепіаІіеа
сепігаііз, жамылғының орталық нсрв жолы орналасады. Онда гала.мусган,
бозғылт шардан, қызыл ядродан жәнс оргаңғы мидың горлы түзілісінен
сопақша мидың торлы түзілісі мен оливасыпа отетін талшықтар бар; ол
экстрапирамидалды жүйеіе жагады.
Қара зат көпірден аралық мига дейін мй аяқшасының өн бойыпда
созылып жатады; қызметі жағынан экстрапирамидалык жүйеге жатады.
Қара заттан вентралды орналасқан ми аяқшасының нсгізінде үлкен
ми сыңары қыртысынан оріалық нерв жүйесінің төмен жатқан барлық
бөлімдеріне келетін бойлық нерв талшықтары орналасқан.
Қара заттан дорсалды жатқан іецтепіит негізінен жоғарылаган
өткізгіш жолдар өтеді, олардың ішінде медиалды және латералды ілмек-
тер болады. Осы ілмектердің құрамында үлкен миға көру және иіе сезу
жолдарынан басқа барлық сезімтал жолдар барады.
Сүр зат ядроларының ішіндегі ең маңыздысы - кызыл ядро, писіе-
гиһег. Бүл үзындау шүжық тәрізді түзіліс аралық ми гипоталамусынан
төменгі қос төбешікке дсйіп созылады, сол жерде қызыл ядроны жұлын-
ның алдынғы мүйіздерімсн жалгас гыратын маңызды жол, ігасіиз гиЬгоарі-
паііз, басталады. Бүл буда қызыл ядродан шыкқаннан ксйін ортаңғы
жіктін вентралды бөлігіиде қарама-қарсы жақтың сәйкес будасымен
қиылысады, ол жамылғының (форельдің) вентралды қиылысы дсп аталады.
Қисіеик шһег экстрапирамидалык жүйенің оның басқа бөліктсрімеп
байланыскан аса маңызды үйлестіруші орталық. Оған мишықтан опың
жоғарғы аяқшалары құрамында, төбе астында қиылысканпап__кейін (ац-
иедисШз сегеЬгі-дің вептралды жағында) гапшықтар келедіС Сондай-ақ,
экстрапирамидалы жүйе құрамына енстін ми қыртысасты түйіидерінің
ең төменгі және ең көнесі раііідит-нан таліпықтар келеді. Осы байланыс-
тардың арқасында мишык псн экстрапирамидалык жүйе қызыл ядро мен
одан шығатын (гасіиз гиһгонріпаііз арқылы еріксіз (саналы емес) авто-
матты қозғалыс гарды рсттеу жагынан бүкіл қаңқа бұлшықететіне әсер
етеді.]Торлы құрылым, Гогтагіо геіісиіапз және Газсісиіиь 1оп§йис1іпа1і$
теЛаІіз ортаңғы ми жамылғысына созылады. Соңғысы өртүрлі жсрлер-
ден басталады. Олардың боліктерінің бірі кіреберіс ядроларынап баста-
лып, екі жағынан да орталык сызық бүйірлсрімен гікелей суқұбыр түбі
мен IV қарынша сұр заты астынап өтсді жонс III, IV, VI және XI бассүйек
нсрвтері ядроларына баратын жоғарылагап және томендеген талшық-
135
гардан тұрады. Мсдиалды бойлык буда көз бұлшықеттері ядроларын
езара байланыстыратын маңызды ассоциативті жол болып табылады.
Көзді жаи-жаққа козғалтқанда олардың үйлесімді қимылдауы осыған
байланысты Онын кызметі тепе-теңдік аппарагын тітіркендіргендс пайда
болатын көз бен бастың қимыл-қозғалыс гары мен де байланысты
АЛДЫҢҒЫ МИ
Алдыңгы ліи. ргохепсерһаіоп, иіс сезу рецепторымен байланысты
дамиды жәпе алғашқы кездс (суда тіршілік ететін жануарларда) таза иіс
сезу миы, гһіпспсерһаіоп, болып табылады Жануарлардың судан
құрлыққа (ауалы ортаға) ауысуымен байланысты иіс сезу рецепторының
маңызы күрт артады, өйткені оның көмепмен жануарға жем, қауіп-катер,
табиғаттың басқа да өмірлік маңызды қүбылыстары туралы алыстан
хабар беретін ауадагы химиялык заттар - дистанттық рецепторлар
арқылы анықталады.
Сонымен қатар басқа да анализаторлардың дамыи, жеіілуінен кұры-
лықта тіршілік етегін жануарлардың алдыңғы миы қатты үлкейіп-өсін,
орталық нерв жүйесінің басқа бөлімдерінен басым болып, иіс сезу миы-
нан жануардың бүкіл мінез-құлығып басқаратын ағзаға айналады. Жа-
нуарлар мінез-құлығының негізгі екі формасына. 1) түрдің тәжірибесіне
негізделген инстиктивті (шартсыз рефлекстер) және 2) индивидтің тәжіри-
бесіне негізделген жеке (шартты рефлекстер) мінезіне сәйкес алдыңғы мида
орталыктардың екі тобы дамиды: а) үлкен ми сыңарларының негіздік немесе
қыртысастылык ядролар; ә) үлкен ми қыргысы Алдыңғы ми орталық-
тарының осы екі тобына барлық перв импутьстары келсді. Олар алдын ала
бір жалпы орталық - галамус аркылы өтсді. Зат алмасуды өзгеріу арқылы
организмнің ортаға бейімделуіне байлапысты алдыңғы мида вегетагивтік
үрдістерді баскаратын жоғары оргалықтар пайда болады (гипоталамус).
Алдыңғы ми екі бөліктен - аралық және соцғы мидан түзілгсн
Аралық ми
Аралық ми, сһепеерһаіоп, бүйірлері жағынан соңғы мидың сыңар-
ларымен бітісе осіп, сүйелді дене мен күмоез астында жатады (65-сурег).
Алдыңғы мидың қызметі мен дамуы гуралы жоғарыда айтылғанға сәйкес,
аралық мида екі негізгі болікті ажыратады: 1) дорсалды бөлік, іһаіатеп-
серһаіоп афферентті жолдар орталығы жәнс 2) вснтралды бөлік, һуро-
іһаіатиз. жоғары вегетативті орталык Қуысы — III карынша
Таламус
Тһаіатепсерһаіоп, таламус аймагы (керу миы) өз кезегінде үш
бөліктсн гүрады: таламус - іһаіатих, таламусүсті - ерііһаіатиз жәнс
таламусарты аймағы - теіаіһаіатиз.
136
65 - с у р е т Аралық ми, Лепсерһаіоп, және опыц мидың баска бөлімлерімеи
катынасы; сагитталдьі жазықтықтағы кесіндісі (жартылай үлгі).
1 - (еіепсерһаіоп; 2 - біепсерһаіоп; 3 - теьепсерһаіоп; 4 - ропк; 5 - сегеһеііит
(теіепсерһа)оп); 6 - туеіепсерһаіоп.
А. Тһаіатнз, галамус, көру төмпесі, аралык мидың бүйір қа-
бырғаларында III карыпшаның бүйір жақтарындағы сүр заттың жұ-
мыртқа пішінді жұп жиынтығы болып табылады, опың алдыңғы шеті -
іиһегсиіит апіегіих түрінде сүйірленген де, ал артқы шеті кеңейіп,
жастык. риіуіпаг, түрінде жуандаған (66-сурет).
Алдыңғы шеті мен жастыққа бөлінуі, қызметі жағынан !һа!ати$-тың
афферснтті жолдар орталықтары (алдынғы шеті) және көру орталығы
(артқы шсті) болып бөлінуіне сәйксс келеді. Дорсалды бсті жұқа ак зат
кабатымеп Мгаіит хопаіе - жабылған. Оның латералды бөлімі бүйір
қарыншаға қарайды, өзінен коршілсс кұйрықты ядродан шекаралық
жүлге - $иІсих іегтіпаіія - арқылы бөлінеді. Бұл жүлге еоңғы және
аралық милардың арасында шекара болып табылады. Осы жүлгемен ми
заты жолағы хігіа іегтіпаііз - өтеді.
Таламустын жұқа сұр зат қабатымен жабылған медиалды беті тік
орналасқан және III қарынша қуысына қарай, оның латералды
қабыргасын құрайды. Ол үстіңгі жағында дорсалды беттен ақ милық
жолақ - яігіа тесіиііагіз іһаіаті - арқылы шектелсді. Таламустардың екі
медиалды беті өзара сұр дәпекер асіһеаіо іпіегіһаіатіса - арқылы
қосылғап. Таламустың латералды бсті ішкі қапшықпен (капсуламен), сар-
зиіа іпіегпа, шектеседі. Таламустың төмснгі беті ми аякшасыпың үстінде
орналасып, оның жамылғысымен бітісіп өседі. Таламустың ак
137
66 - с у р е т. Ми сабауы, іпіпси» епссрһаіі, жоғарыдан және аріынан
қарағандағы корінісі.
1 - іһаіатиз; 2 - асіһеыо іпіепһаіатіса; 3 - үсптгісиіи» іегііиз; 4 - §ігіа тесіиііагіз
іһаіаті; 5 - ігі^опит һаһепиіае; 6 - һаЬепиІа; 7 - согриз ртсаіе; 8 - согри<;
ёепісиіаіит тесііаіе; 9 - Іат іссіі; 10 - ресіипсиіиь сегеЬгаІій тесһиз (ропшіиз);
II - тесіиііа оЫоп£аіа; 12 - ресктсиіиз сегеЬгі; 13 - 8ігіа іегтіпаіік; 14 - соіипа
Готісіз; 15 - писі. саисіаіиз.
қабатшалары бар сүр массасы, Іатіпа тесіиііагез іһаіаті, топогра-
фиясына байланысты алдыңты, орталық, медиалды, латералды, вснтралды
жоне артқы ядроларға бөлінеді (67-сурет).
Таламустын қызметтінің маңызы өте зор. Онда афферентті жолдар
үзіледі, оның жастығының риігіпаг, арткы ядросында, кору талшык-
тарының бір белігі (қыртысасты көру орталығы, таламустың ассоциативті
138
ядросы), алдыңғы ядроларында согрога таттііагіа-ц&н шығып, тала-
мусты иіс сезу аймағымен байланыстыратын будалар, орталық нерв
жүйесінің томен жатқан бөлімдсрінен шығатын қалған барлық аффе-
рентті сезімтал жолдар қалған ядроларында аякталады. Сонымен таламус
сезімталдықтың барлық дерлік түрлерінің қыртысасты орталығы болып
габылады. Бүл жерден сезімтал жолдардың бір бөлігі қыртысасты ядро-
ларына (сондықтан іаламус экстрапирамидалық жүйенің сезімтал
орталығы болып табылады), бір бөлігі тікелей қыртысқа барады (ГгасШ»
іһаіатосогіісаііз).
Б. Ерііһаіатик, галамусүсті. Екі таламустағы зігіае тесіиііагеи артқа
қарай бағыт алын, екі жагында ігщопит һаһепиіае деп аталатын кенейген
жер түзеді. Бүл соңғыдан жүген деп аталатын қысқа, жіңішке түзіліс
шығады. Ол қарама-қарсы жақтың жүгенімен бірге томпақ денемен, сог-
рих ріпеаіе-ньщ, қосылады. Согриз ріпеаіе алдында екі жүген өзара
дәнекермен, сотів^ига һаһепиіагит, байланысқан. Біршама карагай
67 - с у р е т. Таламустыц ядролары (артқы); фронталды жазықтықгаіы
кесіндісі.
1 - зігіа 1егтіпаІІ5; 2 - писіі. ро^іегіоге.ч; 3 - писіі. ұепігаіе^ Іаіегаіез [ұепігаіез
Іһаіаті]; 4 - писі. сепіготесііапи^; 5 - писі. рагаҒа5сіси1агІ5; 6 - писіі. тс<ііа1е5
(іһаіаті); 7 - 5ігіа тесіи11агІ5.
139
кылканына үксайтын томпак денепің озі құрылысы мен кызметі жағынан
ішкі секреция бездеріне жатады.
В. Меіаіһаіашив, таламусарты Таламустың артында екі кішкене
томпсшік - иінді денелер, согриь уепісиіаіит Іаіегаіе еі тесііаіе, бар.
Көлсмі кішілеу, бірақ айқын көрінстін мелиалды иінді дене гөменгі
төбешік сабыпың алдында таламус жастығының астында жатады. Одан
айкын жүлгемен бөлінген. Онда есту ілмегінің, Іетпіисиа Іаіегаііх,
талшықтары аяқталады. Сондықтан ол, ортанғы ми төбесінің төмснгі
төбешікгсрімеп бірге қыртысастыпдағы есту орталығы болып табылады.
Латералды иінді дене үлкен, жалпақ гөмпешік түрінде жастықтың төмснгі
латералды жағында орналасады. Оида көру жолының латералды бөлігіпің
көбісі аяқталады (жолдың калған бөлігі риіүіпаг-да аякталады). Сондық-
таи риіүіпаг мен ортаңғы ми төбесінің жоғарғы төбешікіері және
латералды иінді дене қыртысастындағы көру орталығы болып габылады.
Екі иінді дсне ядролары орталық жолдар арқылы тиісті анализагорлардың
қыртысгық шеттерімен байланысқан.
Гипоталамус (таламусасты)
Гипоталамус, таламусасты, һуроіһаіатиз, сөздің кең мағынасында
III қарыншаның түбі астында вентралды, артқы гипоталамус аймағын,
ге§іо һуроіһаіатіса розіегіог-ды қоса, зиЬыапііа регГогаіа рояіегіог-дың,
алдында орналасқан түзілісгсрді біріктірсді. Құрсақіағы дамуға сәйкес
һуроіһаІапшБ екі бөлімге бөлінеді: а) алдыңғы бөлім ге§іо һуроіһаіаті-
са апіегіог, бүған іиЪег сіпегеит, іп/ипсНЪиІит және һурорһуліз, сондай-
ақ ігасш^ орііси8-пен һіа$та оріісит біріктіріледі; ә) артқы болімге -
согрога таттііагіа мен ге§іо һуроіһаіатіса роЫегіог жатады (68-сурет).
Гипоталамус аймагының ядросы порталды тамырлар (гипофиздің алдыңғы
үлссімен) жәпе гипоталамусгипофиз будасы арқылы гипофиздің артқы
үлесімен байланыскан
Осы байлаиыстар арқылы гипоталамус пен гипофиз ерекше
і ипоталамусгипофиз жүйесіи түзеді.
А ТпЬег сіпегеит, сұр томпе, согрога таттііагіа-ның алдында
жагады. Сұр заттың жүка табақшасыпан түратын III қарыншаның төменгі
қабырғасының сыңар қуысты шыгыңкы жері болып табылады. Төмпе,
үшы тар қуыс қүйғышқа, іп/ипсІіЪиІипс, созылғаи, онын тұйық үшында
түрік ертоқымында жататын гипофиз, һурорһу§і$ (§1апгіиіа рііиііагіа),
орналаскан. Сүр томпеде жоғары вегетативті орталық болып табылатын
және атан айтқанда, зат алмасу мен жылу реттеуге әсер етегін сүр зат
ядролары орпаласады.
Ә Ніа$та оріісит, көру қиылысы, сұр төмпе алдында орпаласып,
көру нервтсрінің, пп. оріісі, қиылысынан түзілген.
Б. Согрога таттііагіа, емізік торізді (бүртік) денелер, ыіһдапііа
рсгіогаіа ро$іегіог-дың алдында ортаңғы сызық бүйірлері бойында
симметриялы жаткан, дөңгелек екі кішкене ақ түсті құрылым. Әр дененнің
ііпінде ақ заттың беткей қабаты астында екі сүр ядро жатады.
140
68 - с у р е т. Көіпр мен сопақша, аралық және ортаңғы милардың, үлкен
ми сыңарының вснтралды беттері.
1 - ЬиІЬиз о1ГасІогіи$; 2 - сһіаыпа оріісит; 3 - ыіЬзІапІіа регГогаіа гокігаіія
[апіегіог]; 4 - (т оріісиБ; 5 - п осиіотоіогіия; 6 - ресіипсиіи» сегеЬгі;
7 - п. Ігосһіеагі»; 8 - п. ігі^етіпи»; 9 - роп§; 10 - п. аЬгІисепз; 11 - п. Гасіаііз;
12 - п. ұезілЬиІососһІеат; 13 -п. £Іо5>8орһагуп&си8; 14 - п. уа£и$; 15 - оііұа;
16 - ругатіз; 17 - п. ассех^огіи^; 18 - Гі88ига тебіапа апіегіог; 19 - п. Һуро§1о88и$;
20 - §и1. Ьазііагіз; 21 - согрия татіііаге; 22 - ПіЬег сіпсгеит; 23 - іпіипгІіЬиІит;
24 - п. оріісш;; 25 - іг. оІҒасіогіик.
Қызмсті жағынан согрога таттііагіа қыртысастындағы иіс сезу
орталықтарына жагады.
В. Ке^іо һуроіһаіашіса розіегіог, арткы гипоталамус аймагы. Бұл
таламус астында орналасқан ми затының кішкене бөлімі (69-сурет). Онда
хиЬзіапііа пі§га-дан латералдылау аралык. мидың құрамына кіретін,
141
сөнақша дснс, писіеив һуроіһаіатісиз ро8іегіог, жаіады. Ол экстра-
пирамидалық жүйсніц бір буыны болып табылады, оның вегетативіік
қызметі бар деп есептеледі.
III қарынша
69 - с у р е т. Гипоталамус, һуроіһаіатиа,
және оның ядроларының проекңиясы;
сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
I - сотгпІ88ига апіегіог; 2 - §и1. һуроіһаіатісиқ
3 - писі. рагауепігісиіагіз; 4 - писі.
һуроіһаіатісиз йогзотесііаіік;
5 - ге§іо (агеа) һуроіһаіатіса богкаһз, 6 - писіі.
шЬегаІік; 7 - писі. іпГипй Ьиіагі»; 8 - гесекаиз
іпҒиікІіЬиІі; 9 - іпГипдіЬиІит; 10 - һурорһуыя;
11 - сһіаыпа оріісит; 12 - писі. .чиргаоргісиз;
13 - писі. һуроіһаіатісиз; 14 - Іат ісгттаіік.
III қарынша, чепігісиіиз (егііиз, ортаңғы сызық бойымсн орналасқан
және мидың фронталды кесіндісінде жінішке вертикалды саңылау түріңде
корінеді. III қарыншапың бүнір қабыргалары таламустың мелиалды
беттерінен түзілген, бүл беттср өзара адһе$іо іпіепһаіатіса арқылы
жалғасқан (70-сурет). Қарыншапыц алдыңгы қабыргасын төменнен
жүка табақша, Іатша іег-
тіпаіі^, ал одан орі жо-
ғары қарай колдеиең жат-
қан ақ алдыцғы дәнекср,
соттіязига сегеЬгі апіегі-
ог, және күмбез бағана-
лары, соіитпае Готісіз,
құрайды. Күмбез бен сү-
йелді дене астында III қа-
рыншаның жогаргы қа-
быргасы Іеіа сһогоісіеа
үепігісиіі іегііі орпала-
сады. Оның қүрамына эпи-
телилі табақша, Іатіпа ер-
йһеһаіів, түріндсгі ми кө-
піршігінің жстілмеген қа-
быргасы жәнс онымен
бітісіп кеткен жүмсақ
қабық енеді. Ортаңғы сы-
зықтың бүйірл^рі бойын-
дағы гамырлы негізі, та-
мырлы өрім, ріехиз сһог-
окісин үепігісиіі іегііі,
жайғасқап Қарыншанын
артқы қабыргасы айма-
ғынла соттіввига һаЬепи-
Іагит мен соттівзига
сегсЬгі розіегіог жатады
Олардың арасында артқы
жакка карай қарыпшаиын
тұйык ұңғыл, гесе§8и8 рі-
пеаііз, батыцқырап тұра-
ды СоттІ88ига р08іегюг-
дан вентралды Ш қарын-
шаға қүйғыштәрізді тесік-
пен суқұбыры ашылады.
142
III қарыншаның төменгі кабыргасы ішкі жағынан бүйір қабырға-
ларынан жүлгелермен, §и!$і һуроіһаіатісі, іпектелген, ми негізі жағынан
хиЬзГапііа регГогаіа розіепог, согрога таттііагіа, шЬег сіпегеит, һіазта
оріісит-мен сәйкес келеді. Қарынша қуысыныц түбіпде екі үңгыл: сүр
төмпе пен қүйғышқа батып тұратын гессазиз іпГипсііЬиіі және хиазманың
алдында жатқан гесе$$и$ орйси$. түзіледі. III қарынша қабырі аларының
ішкі беті эпендимамен жабылғап.
Мидың қарастырылған ромбторізді (мишықтан басқа), ортаңғы және
аралық бөлімдері - ми сабауы деп аталады. Кейде дәрігерлер ми
сабауына артқы және ортаңғы миды ғана жатқызады.
соңғы ми
Соңгы ми. іеіепсерһаіоп, екі ми сыңарларынан, һетізрһегіа сегеЬгі,
тұрады (71-сурет). Әрбір сыңардыц құрамына жамылғы, раіііит, иіс сезу
миы, гһіпепсерһаіоп және негіздік ядролар еиеді. Соңгы мидыц екі
көпіршіпнің бастапқы қуыстарыныц қалдығы бүйір карыншаларды. иеп-
ігісиіі Іаіегаііх. түзсді. Соңіы ми алғашында алдыңғы мидың иіс сезу
рецепторымен (иіс сезу миы) байланысты пайда болады да, кейін ол
жануар мінез құлығын басқаратын мүшеге айналады. Онда түрлік
реакцияларға (шартсыз рефлекстер) негізделгеи инстинктивті мінез-
құлық орталықтары — қыртысасты ядролары, жеке тәжірибе (шартты
рефлекстер) негіздслген мінез-құлық орталықтары - үлкен ми қыртысы
пайда болады. Осыған сәйкес соңғы мида тарихи даму ретіпе қарай
мынадай орталық топтарын ажыратады:
70 - с у р е т
Адам ұрығы
миының III және
бүйір
қарыншаларының
дамуы (8 апта);
фрон галды
жазықтыктағы
кесіндісі.
1	- Гаіх сегеЬгі;
2	- успіпсиіи.ч
Іаіегаііз; 3 - ріехиз
сһогоісіеи^;
4 - үепігісиіиз Іегііи»;
5 - іһаіатиз;
6 - согриз Ыпаіит
143
1.	Иіс сезу миы, гһіпепсерһаіоп, вентралды орпаласқан ең көне және
ең кіші болігі.
2	Сыңарлардың негіздік немесе орталық ядролары, „кыртысасты” —
сонғы мидың ең тсренінде жасырынған көне бөлігі, рсііеепсерһаіоп.
3.	Қыртыстың сүр заты, согіех, ең жас бөлігі және қалған бөліктерін
бүркемслсп жауып түратын ең үлкен болігі, осыдан келіп оны “жамылғы”
немесс “шапан”, раіііит, деп атаиды.
Эволюция үрдісінде орталық нерв жүйссі бөлімдерінің ішшде соңгы
ми жылдамырақ және күштірек осетіпдіктен, ол адамда мидың ең үлкен
71 - с у р е т. Үлкен мидың сол сыңарының жүлгелсрі мен қатпарлары;
жоғарғы-латералды беті.
1	- 5ііІ. Іаіегаііх; 2 - раг5 орсгсиіагіз; 3 - рагз ігіап§и1агі.5; 4 - раг5 огЬііаІіз; 5 - 5и1.
Ггоп(аІІ5 іпісгіог; 6 - §упі5 1топіа1І5 іпГегіог; 7 - зиі. Ғгоп(а1І5 5ирегіог; 8 - £упі5
ГгопіаІІ5 тесііи^; 9 - §упі8 Ғгопіаһз 5ирегіог; 10 - 5и1. ргесепіга1І5 іпісгіог (ВКА);
II	- 5и1. ргесепіга1І5 5ирсгіог (В^А); 12 - £уги5 ргесспігаІІ5; 13 - 5и1. сепігаІІ5;
14 - §упі5 ро5ісепіга1І5; 15 - 5и1. іпГгарагісіа1І5; 16 - 1оЬи1и5 рагіеіа1І5 5ирегіог;
17 - 1оЬиІи5 рагіеіаІІ5 іпГсгіог; 18 - £уги5 5иргатаг§іпа1І5; 19 - §упі8 ап§и1агІ5;
20 - ро1и5 оссірііаіі^; 21 - 5и1. іетрогаІІ5 іпГегіог; 22 - £упі5 Іеіпрога1І5 5іірегіог;
23 - £упі5 іетрогаІІ5 тссііи^; 24 - §упі5 іетрога1І5 іпГегіог; 25 - 5и1. істрогаІІ5
5ирегіог.
144
бөлігіне айналып, екі көлсмді оң және сол сыңарлар, һетіарһегіа сіех-
(гит еі ыпіхігит, түрінс ие болады. Мидың бойлық саңылауының тере-
ңінде екі сыңар озара біреуінен екінпіісіне колдеиец баратын нерв
талшықтарынан түратын горизонталды табакшамен - сүйелді денемен,
согри$ соііоаит, байланысқан. Сүйелді денеде алдыңғы төмен иілетін
иінін (тізесін), %епи согрогіа соііохі, ортаңғы бөлігін (сабауын), ігасіих
согрогіа соііохі жәнс буылтық түрінде жуандаған артқы шетін, аріепіит
согрогіх соііохі, ажыратады. Бүл боліктердің барлығы мидың сагитталды
кесіндісінде екі ми сыңарлары арасында жақсы корінеді. Сүйелді денепіц
иіні төмен иіліп, сүйірленіп, күстүмсық, гохігит согрогіх соііоаі. түзсді,
ол жүқа табақшаға, Іатіпа гоаігаііа, жалғасады. Қүстұмсық табақша өз
кезегінде Іатіпа іегтіпаііх-ке жалгасады.
Сүйелді дспе аслында екі доғатәрізді ақ тәжден тұратын күмбез,
/огпіх, орналасқан (72-сурст). Олар оздерінің орта іұстарында. согриь
ҒогпісІ8 өзара қосылган, ал алды мен артқы жағында ажырап, алдыпда
күмбез бағанасын соіитпае Ғотісія, артқы жағында күмбез аяқшаларып,
сгига /огпісія, түзсді. Күмбез аяқшалары артқа қарай бағыт алып, бүйір
қарыншалардың төменгі мүйіздеріне түсіп, сол жерде ГітЬгіа һуррос-
атрі-ге ауысады. Сүйелді дене буылтығының астында, күмбез аяқша-
ларының аралығында соттІБзига Гопнсі§-ті түзеіін нсрв талшықтарыпың
көлденең будалары тартылған. Күмбездің бағаналары ми негізіне дейін
72 - с у р е т. Күмбез, /огпіх.
1 - согрия Ғотісіз; 2 - соттіззига апіегіог; 3 - соіитпа Готісіз; 4 - Га8С.
татіііоіһаіатісих; 5 - согрик татіііагс; 6 - ҒітЬгіа һірросатрі; 7 - һірросатрик;
8 - сги.ч Ғогпісіб; 9 - соттіавига Готісі$; 10 - ре§ һірросатрі.
Ю-805
145
созылып, сол жерде һуроіһа1ати§-тың сүр заты аркылы отіп, емізіктәрізді
(бүртік) денелерде аяқталады. Соіитпае ГогпісІ8 өздерінің артында
жатқан III карынпіаны бүйір карынніалармен байланыстыратын карыи-
шааралык тесіктерді шектейді. Күмбез бағаналарының алдында көлденсң
орналаскан нерв талшықтарыпап тұратын ақ түсті алдыңғы дәнекср, сот-
ті88ііга апіепог, жатады. Күмбездің алдыңғы бөліп мсн сүйслді дененің
арасында ми тінінің жүка всртикалды табакшасы мөлдір қалка, зер-
Іит реііисісіит, ксрілгсн, оның қабагында кішкене саңылау тәрізді қуыс,
сахит херіі реііисісіі, орналасқан.
Жамылғы
Әрбір ми сыңарында оның үш бетін жоғарғы-латералды, медиалды
және төменгі; үш жиегін: жоғаргы, төмснгі және медиалды; үш шеііи
немесе полюсін: алдыңғы - роіиз ІгопіаІІБ, артқы - роіиз оссірііаііз және
одап шүңқыр - Го88а 1а1ега1і8 сегеЬп аркылы бөлінген, төменгі бетінің
шьпыңқы жерше сәйкес келстін роіиз Іетрога1І8-ті ажыратады.
Ми сыңарларыпың беті нерв жасушалары бар, калыңдыгы 1,3-4,5 мм
біркелкі сүр зат қабатынан түзілген. Үлкен ми қыртысы соғіех сегеЪгі
деп аталады. Бүл қабат қатпарларға жиналған, сол себепті жамылғының
беті өзара түрлі бағыттарда ауысып жатқан жүлгелер мен олардың
арасындағы қагпарлар, §уғі, деп аталатын дөңесті-иірімді, қүрылысы
аса күрлелі қүрылымдардан түрады. Жүлгелердің шамасы мен пішіні
жеке адамдарда едәуір дәрсжсде ауытқып өзгеріп отырады. Сол себепті
әртүрлі адамдардың миы ғана емес, тіпті бір адамның өзінің ми
сыңарлары жүлгелерінің көрінісі де бір-біріне дәл ұқсамайды.
Терең түрақты жүлгслерді әрбір ми сыңарын үлестерге, ІоЬі бөлу
үпіін пайдаланады; үлестер өз кезегінде үлссшелер мсн қатпарларға бөлі-
неді. Әрбір ми сыңарыпда бес үлес бар: маңдай үлссі - ІоЪих /гопіаііз,
шеке үлесі - ІоЪих рагіеіаііз, самай үлесі - ІоЬиз іетрогаііз, шүйде үлссі
- ІоЪиз оссірііаііз және латералды жүлгепін түбіндегі жасырын үлесшені,
аралша, іпзиіа, дейді.
Ми сыңарының жоғары латералды беті үш: латералды, орталык жәпс
сыңардың медиалды жағына орналасып, оның жоғаргы жиегіпде кертік
түзетін шеке-шүйде жүлгелері аркылы үлестерге бөлінеді (73-сурет).
Латералды жүлге, зиісих сегеЪгі Іаіегаііз, ми сыңарларының негіздік
бегінде латералды шүңқырдан басталып, кейіп жоғары латералды бетке
ауысып, сәл жоғары қарай кетеді. Ол шамамен ми сынары жоғары лате-
ралды бстінің ортаңғы және артқы 1/3-інің шекарасында аякталады.
Латсралды жүлгеиің алдыңғы бөлігінсн одан маңдай үлесіне кететін екі
кішкене тармақтар - гати8 а8сепсісп8 псн гати8 апіегіог шығады.
Оргалық жүлге, зиісиз сепігаііз, ми сыңарының жоғарғы жиегінен,
оның оргасының сәл артқы жағынан басталып, алга жоне томеп қарай
кетеді. Орталык жүлгенің төменгі шеті латералды жүлгеге жетпейді. Ми
сыңарының орталық жүлге алдында жатқан аймағы маңдай үлесіне жата-
ды; ми бетінің орталык жүлге артында жаткан бөлігі шеке үлесін қү-
райды. Ол латералды жүлгенің арікы үлесі арқылы төмен орналаскан
146
7
8	9
73 - с у р е т. Үлкен мидың сол сыңарынын жүлгелері мен қатпарлары;
медиалді беті (үлгі).
1 - 8ііі. Іаіегаііз; 2 - рагз орегсиіагіз; 3 - раг§ Ігіап§и1агІ8; 4 - рагя огЬііаІіх; 5 - *>иІ.
ГгопІаІІ8 іпГегіог; 6 - §упі8 Ггопгаігі іпГегіог; 7 - 8ііІ. Ггопіа1І8 8ирепог; 8 - £упі8
Ггопіаііз тесііиз; 9 - §упі8 Ггопіа1І8 8ирегіог; 10 - 8и1. ргесепіга1І8 тГегіог (В№А);
11 - 8и1. ргесеп1га1І8 зирегіог (ВІМА); 12 - §уги8 ргесепігаііз: 13 - 8и1. сепггаіі^;
14 - £уги.8 ро8ісепіга1І8; 15 - 8и1. іпГгарагіеіаІі^; 16 - ІоЬиІиз рагіеіа1І8 8ирегіог;
17 - 1оЬиһі8 рагіеіаііз іпҒегіог; 18 - §уги8 8иргатаг§іпаІІ8; 19 - ёупі8 ап§и1агІ8;
20 - ро1и8 оссірііа1І8; 21 - 8и1. іетрогаііз іпГегіог; 22 - §уш8 іетрогаііз іпГсгіог;
23 - £уш8 іетрога1І8 тедіи^; 24 - &уш8 іетрогаІІ8 8ирегіог; 25 - 8и1. Іетрога1І8
8ирегіог
самай үлесінен ажыратылады. Шеке бөлігінің арткы шекарасы, жогарыда
айтылган, ми сыңарыныц медиалды бетінде орналасқан шеке-шүйде
жүлгесінің шеті болып есептеледі. Бірак бүл толык шекара емес, өйтксні
аталған жүлге жоғары латералды бетке тым еніп бармайды. Сондыктан
шеке үлесі гікелей піүйде үлесіне ауысады. Шүйде үлесінің алдында
жатқан самай үлесінен ажыратаіын айқын шекарасы жок. Сол себепті
аталған үлсстср арасыпдағы шекара жасанды түрде шеке-шүйде жүлге-
сінен ми сынарының төменгі жиегіне қарай кететін сызық арқылы
жүргізіледі.
Әрбір үлес кейбір жерлсрде болікше деп аталатып бірқатар кагиар-
лардан түрады, үлесшелср ми бетіидегі жүлгслермсн шектеледі.
Маңдай үлесі. Осы үлестің сырткы бстіпің артқы бөлігінде яиісиз
сепігаІІ8-ке параллслді аиісиз ргесепігаіія өтеді. Одан бойлық бағытта
екі жүлге шығады - яиісих /гопіаііх хирегіог еі іп/егіог. Осының арқасында
маңдай үлесі бір вертикалды жәнс үш горизонталды, барлыгы торт
147
қатпарға бөлінеді. Вертикалды катпар, %уги$ ргесепігаііз, 8и1си8 сепіга-
1І8 және зиісиз ргесепігаііз-тер арасында жатады.
Маңдай үлесінің горизонталды катпарлары. 1) жоғарғы маңдаи
катпары, £утиз /гопіаііа аирекіог, ол 8и1си8 Ггопіа1І8 зирегіог-даи жоғары
орналасып, ми сыңарының жоғарғы жиегіие параллелді жүріп, оның
мсдиалды бетіне барады; 2) ортаиғы маңдаи қатпары, %угих /гопіаііз
тесііих, жоғарғы және төменгі маңдай жүлгелері арасында созылын
жатады; 3) төмснгі маңдай қатпары, §угия /гопіаііа іп/егіог, латсралды
жүлгенің гөменгі маңдай қатпарына сніп түратын тармақтары, гатив
аксспсІспБ және гатиз сіезсепсіепз оны үш бөлікке бөледі: ыЯсиз ргессп-
іга1І8-іің гөмеигі шеті мен гати§ а^сспгіепз зиісі 1аіега1І8 арасында
жататын раг$ орегси1ап$, латералды жүлгенің екі тармағы арасында
орналасқан раг8 ігіап§и1агІ8 және гатик апіегіог 8иІ8І іаіегаііз алдында
жайғасатын рагз огЬііа1І8.
Шеке үлесі. Онда шамамен орталық жүлгеге параллелді бағытта
8и1си8 ро8ісепІга1І8 өтеді, ол көбіне 8и1си8 іпігарагіеіаііз-пен қосылып
кетеді. Осы жүлгелердің орналасуына карай шеке үлесі біреуі верти-
калды, ексуі горизонталды үш қатпарға бөлінеді. Вертикалды қатпар,
£уги8 ро8Ісеніга1І8, 8и1си8 сепІга1І8-тің артыида орпаласып §уги8 ргесеп-
іга1І8-пен бір багытта жүреді. 8и1си8 іпігарагісіа1І8-тің үстіигі жағында
жогарғы шеке үлесшесі, ІоЬиІиз рагіеіа1І8 8ирегіог, орналасады, ол ми
сыңарының медиалды бетіне де таралады. 8и1си8 іпігарагіеіа1І8-тен томен
1оЬи1и8 рапеіа1І8 іпіепог жатады, ол артқа қарай бағытталып, латералды
жүлге мен жоғарғы самай жүлгесін ң шеттерін айпалып өтіп, шүиде
үлесіне өтеді. Үлесшеиің латералды жүлгені қоршап жатқан үлесі %уги$
зиргатаг%іпаІіз, ал жоғарғы самай жүлгесінің жоғарғы шетін шекгеп
жатқан бөлігі %\тиа априіагі.^ деп аталады.
Самай үлесі. Бұл үлестің латералды бетінің бір-бірінен 8и1си8 іет-
рога1І8 іпіегіог жоне зиісш іетрога1І8 8ирегюг арқылы бөлінген үш
бойлык катпары бар. Қатпарлардың жоғарғысы, 8и1си8 іешрогаІІ8 8ире
гіог, латералды жүлге мен жоғарғы самай жүлгесі аралығында жатады
Оның латералды жүлгенің тсрсңінде жасырынған үстіңгі бетінде §уп
істрога1е8 ігап^үегзі деп аталатын 2-3 кыска қатпарлар болады. Жоғарғы
жәпе төменгі самай жүлгелері арасында £упі8 іетрогаіе^ тесііи^ созылып
жатады. Соңғы қатпардан томеп, одан гөменгі самай жүлгесі арқылы
боліне £уш8 іетрога1І8 іпҒегіог отеді, ол гөменгі жиек арқылы төмснгі
бетте жатқан §уш8 оссір іоіеіп£ога1І8 1аісга1І8-тен бөлінген
Шүйде үлесі. Бұл бөлімнің латералды бетінің жүлгелері өзгергіш
және тұрақсыз. Олардың ішінде әдетте 8и1си8 іпігараііеіаііз-тің шетімен
қосылып колденең өтетін 8и1си8 оссірііа1І8 ігап8усг8и8 жиірек кездеседі.
Аралша - Іп8и1а Бүл үлесшені көру үшін, оның үстінде төніп тұрғаи
латералды жүягенің жиектсрін ашу керек немесе алып тастау керек.
Маңдай, шеке және самай үлестеріне жататын бұл жиектср жамылгы,
орегсиіит, деп аталады Аралша ұшы алға және төмен қараған үшбұрыш
пішінді. Ол алдынан, үстінен жәнс аргынан өзімен көршілес бөлікісрден
терең жүлгс, зиісиз сеісиіагія, арқылы бөлінеді. Бетінде кысқа қатпарлар
орналасады.
148
Ми сыңары гөменгі бетініц латсралды шұңқырдан алға карай жат-
кан жері маңдай болігіне жатады. Осы жсрдсп ми сыңарының медиалды
жиегіне параллелді зиісии оі/асіогіиз отеді, онда Ьиіһия еі ігасіиз оІ[ас-
іогіиа жатады (74, 75-суреттер). Осы жүлге мсн ми сынарының медиалды
жиегі арасында тік (түзу) катпар, зуги.ч гесіих, созылып жатады. Иіс
сезу жүлгесінің латералды жагында §угі огһііаііз-терді шсктейтін бірнсше
тұрақсыз жүлгелер, яиісі огһііаіеа, жагады. Ми сыңарынын негіздік
бетінің арткы бөлігі бұл жсрде белгілі шекарасы жоқ самай және шүйде
үлестерінен түзіледі. Бұл жсрде скі жүлге көрінеді: шүйде полюсінен
самай полюсі бағытында өтіп, ёУгиз оссірііоіет£ога1І8 1аіега1І8-ті медиал-
74 - с у р е т Үлксн ми сыңарларының төменгі беттеріпіц жүлгелері мсн
қатпарлары.
1 - §угиз гесіик; 2 - 8иІ. оІҒасгопиз; 3 - зиі. огһНаіез; 4 - §угі огһііаіез;
5 - 8ііЬ8іапііа регрогаіа го8іга1І8 [апіепог]; 6 8иІ. оссірііоістрогаіік; 7 — цупі8
оссірііоіетрога1І8 Іаіега1І8, 8 - §уіи8 оссірііоіетрога1І8 тебіаііз; 9 - 8и1
со1Іаіега1І8; 10 - 8иІ. һірросатрі; II - §уги8 Ііп§иа1І8; 12 - 8ііІ. саісагіпи^;
13 - £уги® рагаһірросатра1І8 [һірросатрі]; 14 - ипси8.
149
12	3
14
13
12 11 10
75 - с у р е і. Үлкен ми сыңарларының төмснгі беттерінің жүлгелері мен
қатпарлары (үлгі).
I — &упі8 гесіих: 2 — $иІ. оІГасіогіих; 3 — 8иІ. огһйаіез; 4 - §угі огЬііаІе»;
5 — зиЬіЯапйа регҒогаіа го8ігаІІ8 [апіегіог] 6 - лиі. оссірііоіетрогаііз; 7 - ВУгиі>
оссірііоіетрога1І8 Іаіегаііз; 8 - £упь оссірііоіетрогаіі!? тесііаіія: 9 зиі
соііаіегаііз; 10 - яиі. һірросатрі; 11 - £упі5 Ііп^иаіів; 12 - §и1. саісагіпиз;
13 - £уги8 рагаһірросатраіів [һірросатрі]; 14 - ипсиа.
ды жағынан шектейтін яиісия оссірііоіетрогаіія және оған параллелді
жүретін хиісих соііаіегаііх, оның алға қарай жалғасы хиісих гһіпаііз деп
аталады.
8и1си8 со11аіега1І8-тен медиалды екі катпар орналаекан: осы жү ігеніц
артқы бөлімі мен ылісиз саісагіпиз арасында ^угих Нп^иаііа жатады; осы
жүлгенің алдыңғы бөлімі мен $и1си$ гһіпаііз және ми сабауын орап өтетіп
тсрең ыіісив һурросатрі арасында £уги$ рагаһурросатраііз орналасады.
Ми сабауына жанасып жатагын бұл қатпар ми сыңарының медиалды
бетінде орналасады.
Ми сыңарының медиалды беті. Бұл бетте дәл сүйелді денснің
үстінен өтіп, артқы шстімсп терең зиісиз һірросатрі-ге созылатын
150
сүйелді дененің жүлгесі - яиісив согрогіз са1І08І сіп^иіі өтеді, оныц
алдыңгы шеті сүйелді дененің қүстүмсығы астынан басталып, содан кейін
артка жүріп. артқы шетімен ми сыңарының жоғарғы жиегінде аякгалады.
Ми сыцарының осы жиегі мен 8и1си8 сіп§и!і арасында орналасқаи ке-
ңістік маңдай үлесіне, жоғарғы маңдай қатпарына жагады. Артында зиі-
си8 сіп^иіі-діи артқы шетімен, ал алдыпда кішкене жүлгсшс - §и!си$
рагасспІга1І8-пен шектелген, ыіісиз сіпёиіі-дің үстіндегі кішкене болім
орталык жанындагы үлесше - ІоЬиІиз рагасспігаііз - деп аталады, өйткепі
ол бүл жер бір-біріне ауысатын екі орталық қатпарының жоі арғы
шеттерінің медиалды бетіне сәйкес келсді (76, 77-суреттер).
Орталык жапындағы үлесшенің аргында, алдыгіан белдеулік жүлгепің
шетімен төменнен кішкене зиісш $иЬрагісга1і$-пен, ал артыиан терең
шеке-шүйдс жүлгесі арқылы шектелген сына алды - ргесипеш; - ден
аталатын төртбұрышты бет жатады. Сынаалды шеке үлесіне жатады.
Оның артында шүйде үлесіне жататын сына, сипеих, жатады. оиы алдынан
шеке-шүйдс жүлгесі, ал артынан 8и1си$ саісагіпи^ бүрыш жасай түйісе
76 - с у р е т. Үлкен мидың он сыңарының жүлгелері мен қатпарлары;
медиалды жәнс те.мснті беттері.
1 -Гогпіх; 2 - го8ігит согрогіь саііозі; 3 - §епи согрогіа саііозі; 4 - іпіпсиз согрогія
саііоы; 5 - зиі. согрогі» саііозі; 6 - рупі^ сіп§и!і; 7 - &уіи& Ғгопта)І8 зирегіог; 8, 10 -
яиі. сіп§и1і; 9 - ІоЬиІт рагасепітаіі»; 11 - ргесипеиз; 12 - ші. рагіеГоосірііаііз; 13 -
сипсиз; 14 - зиі. саісагіпиз; 15 - ^угш Ііпгшаііа; 16 - §упі8 оссірітоіетрогаіія
тссііаііз; 17 - ыаі. оссірйоіетрогаііз; 18 - еупіз оссірііоіетрогаііз Іаіегаіія; 19 - ьиі.
һірросатрі; 20 - ёупіз рагаһірросатраііз [һірросагпрі].
151
7
8	9
77 - с у р е т. Үлкен мидың оң сынарының жүлгелері мен катпарлары;
медиалды және томепгі бсттсрі (үлгі).
1 - Готпіх; 2 - го8Ігит соірогІ8 саііозі; 3 - £еті согрогіа саііозі; 4 - ггипси» согрогія
саГІозі; 5 - зиі соірогія саііозі; 6 - ^угш сіп^иіі: 7 - ёУШ5 Ггопіаііз зирегіог;
8, 10 - 8иІ. сіпеиіі; 9 - 1оЬи1и8 рагасетга1І8: 11 - ргесипеиз; 12 - 8и1.
рапеіоосірйаІІ8; 13 - сипеив; 14 - «иі. саісагіпи^; 15 - £упі8 1іп§иаІІ8; 16 - §уги8
оссірііоіетрога1І8 те<1іаІІ8; 17 - зиі. оссірйоіетрогаіі^; 18 - §уги8
оссірйоіетрога1І8 Іаіегаііз; 19 - 8иІ. һірросатрі; 20 - £уги8 рагаһірросатраІІ8
[һірросатрі]
шектейді. Белдеулік жүлге мен сүйелді дене арасында белдеулік катпар,
^угиа сіпуиһ, созылып жатады. Ол қылта, ізіһтиз, арқылы ілмекпен, ип-
сих, аяқталатын ёупіз рагаһірросатраіія-кс созылады Гиппокамп жанын-
дағы қагпар бір жагынан ми сабауып орап өтеіін гиппокамп жүлгссімен.
ал екінші жағынан. ыдісиз соііаіегаііз (жапама жүлге) және мұрындық
жүлге дсп аталатын оның алға қарай кететін жалғасымен шектеледі.
Қылта белдеулік қатпардың гиппокамп жаныпдағы қатпарға ауысатып
гарылған жсрі - сүйслді дене буылтығыпың артында шеке-гиүйде жүлгесі
мен яиісня саісагіпиз (топшылык жүлге) қосылуынан түзілгсн жүлге
ұіпынып алдында жатады. Белдеулік қатпар, қылта жәпс гипнокамп
жанындағы қатпарлар бірі е қосылып, толық дерлік шеңбер жасайгын
күмбезді қатпарды - $угих /огтсаіиа-съл тұзеді Күмбезді катпардың
жамылгының ешбір үлесіне катысы жоқ. Ол көмкерме (лимбикалық)
аймақка жатады.
Көмксфме аймақ, ге^іо ІішЬіса, бслдсулік және гиппокамп
жанындағы қатпарларды алып жататып үлксн ми сыңарлары жаңа
152
78 - с у р е т. Лимбикалық жүйеге жататын ми құрылымдары.
I Ьи1Ьи§ оІҒасіогіиз; 2 - іг. оІГасіогіиз; 3 - ігі§опит оІҒасіогіит; 4 - £упі8 сіп§иІі;
5 — іпсіизіит £ГІ8еит; 6 - Ғогпіх; 7 - ізіһтиз дугі сіп^иіі; 8 - чггіа іегтіпа1І8;
9 - ёупіБ рагаһірросатраІІБ [һірросатрі]; 10 — зігіа тесіи11агі<>; 11 һірросатрігд
12 - соіриз татіііаге; 13 - согриз атудбаіоісіеит; 14 - ипси$; 15 - §уги8
рагаіегтіпаііж
кыртысының бөлігі, көмкерме жүйенің құрамына енелі. Гипнокамп
жүлгесінің жисгін ашып, рудименттік катпар болып табылатын енсіз тісті
сұр жолақты - £уги$ <1епІаІи8-ты көруге болады (78-сурет).
Ми қыргысының құры.іысы. Үлкен ми сыңарлар кыртысы бір-
бірінен құрамына епстін жасушаларының пішіні жагынан өзгешелігі бар
алты кабаттан (табақшадан) тұрады:
1) Молекулалық табақша - тікелей ріа таіег-дың астында жатады
және онда нерв жасушаларының тор сияқты айкасып өрілетін
өсінділсрінің үштық тармақшалары болады; 2) Сыртқы гүйіршікті
табакша — құрамына түйіршікке (дәнгс) ұксас көптеген үсак жасушалар
кіретіндікісн осылай аталады; 3) Сырткы пирамидалы табақша - ұсақ
және орташа нирамидалық нерв жасуша іарынан түрады; 4) Ішкі
түйіршікті табақша - сыртқы түйіршікті табакша тәрізді үсақ түйіршікті
жасушалардан құралады; 5) Ішкі пирамидалы табакшада - үлкен
пирамидалы жасупіалар; 6) Мультипішінді табақша - ақ заіпен шектеседі
(79-сурет).
153
79-сурет Ми қыртысы, согіех сегеһгаііх.
I - Іат. тоІеси1агІ8; II - Іат. §гапи1агі$ ехіета; III Іат. ругаткіаІі$ ехіета;
IV Іат. £гапи1агі$ іпіета; V - Іат. ругатісіаіія ігйста; VI - Іат. тиііііогтія;
VII - $ігіа Іатіпае тоіесиіагі» (р!ехіҒогті$); VIII - $ігіа Іатіпае цгапи!агі$ схіетае;
IX - $ігіа Іатіпае §гапи1агі$ іпіетае; X - вігіа Іатіпае ругатісіаііз іпіетае.
Бұл 6 қабаттын гөменгілері (V және VI) негізінен эфферентті
жолдардың басы болып табылады; атап айтқанда V қабат аксондары
пирамидалык жүйені құрайтын пирамидалық жасушалардап түрады
(пирамидалық жүйсге бастама беретін пирамидалық жасушалар алдыңғы
орталық қатпарларда орналасады). Ортаңғы қабаттар (III және IV)
негізінен афферентті жолдармен байланыскан да, ал жоғарғы (I және II)
қабаттар ми қыртысының ассоциаіивп жолдарына жатады. Ми
қыртысының алты қабатты типі гүрлі аймақтарда кабаттардың қалыңдығы
мсн орналасуы жағынан да, сол сияқты жасушалардың құрама жағынан
да озгерш отырады
154
Иіс сезу миы
Иіс сезу лшы, гһіпепсерһаіоп, алдыңғы ми әлі де жануардың мінез-
кұлығып баскаратын ағзаға айналмаған кезде, иіс сезу анализаіорымен
байланысты пайда болған, алдыңі ы мидың филогенездік жағынан ең көне
бөліп. Сопдыктан оның барлық құрылымдары иіс сезу анализаторының
түрлі бөліктері болып табылады.
Балықтардың бүкіл дерлік алдыңғы миы иіс сезу ағзасы болып
табылады. Сүтқоректілер мен адамда байқалатын жаңа ми қыртысының
дамуына байланысты алдыңғы мидың (пеепсерһаіоп) жаңа бөлігі
жамылғы, раіііит, дамиды. Бірақ жамылғы да үзақ даму жолын өтеді
жәнс ол филогенездік жағынан әріүрлі үш болікке бөлінеді
1.	Раіеораіііит — самай үлесінің құрамына енеді. Ьұл бөлім
алғашында ми сыңарының лагералды бетінде орналасады, бірақ одан
кейін аса үлкейген пеораіііит өсерінен шұжық тәрізді түзіліс
гиппокампқа айналып, соңғы мидың бүйір қарыншасы қуысының төменгі
мүйізшің медиалды жағына ьнысады. Гиппокамп ежелгі қыртыспеп, ра-
Іеосогіех, жабылған.
2.	Агсһіраіііит - ми кыртысының маңдай үлесіндеі і иіс сезу
буылтығының қасында жатқап және көне қыртыспен, агсһісогіех,
жабылған вентралды бетіндегі кішкене бөлімі.
3.	№еора11іит - жаңа жамылғы онын кыртысында, пеосогіех, жоғарғы
иіс сезу орталықтары — анализаторлардың қыртыстық шеттері пайда
болады. Бұл күмбезді қатпардың бөлігі болып табылатын ипси$.
Осының нәтижесінде адамның иіс сезу миында түрлі текті түзілістер
болады, олар топоі рафиялык жағынан екі бөлімге бөлінеді. Шеткі болігі
- иіс сезу үлесі - ІоЬиз оИасіогшз. Бүл агаумсп ми негізінде жатқан
бірқатар түзілістер біріктіріледі: 1) Ьи1Ьи$ оІГасіогіиз; 2) ігасіиз оІГасІо-
гіия; 3) Ігі^опит оІГасіогіит; 4) ыіЬЫапйа регрогаіа апісгіог.
Орталық бөлім - бұл ми қатпарлары: 1) гипнокамп жанындагы қат-
пар - ёУШ8 рагаһурросагпраііз; 2) тісті катпар - ^угия сіепгаіиз; 3) са-
майлық шеттің қасында орналасқан алдыңғы бөлігі - ілмегімен (шісиз)
қоса күмбезді қатпар - §уги$ ГогпісаШ8.
Бүйір қарыншалар
Соңғы ми сыңарларында сүйслді дене деңгейінеп төмендеу, ортаңғы
сызыктың екі жағында ми сыңарларының жоғаргы латералды бетінен
бүкіл ми заты қабаты аркылы бөлінген екі буйір қарынша, уепігісиіі
Іаіегаііз, симмстриялы орналасады (80, 81-сурет). Әрбір бүйір қарын-
шаның қуысы ми сыңары пішініне сәйкес келеді; қарынша қуысы маңдай
үлесіндс төмен және латералды жакка қарай иілгсн алдышы мұйіз,
согпи апіегіиз, іүрінде басталып, осы жсрдсн шеке үлесі арқылы орта-
лық болікке, раг8 сеп(га1і$, созылады. Ал бүл бөлік, сүйелді дененің
артқы жиегі деңгейінде төменгі мүйізге, согпи іпГегіиз, (самай үлесі
қабатында) және артқы мүйізге, согпи ро$іегіи$, (шүйде үлесінде)
болінеді
155
80 - с у р е т. Үлкен мидың бүйір қарыншалары (ашылған); горизонталды
жазыктықтағы кесіндісі.
1 - $срһіт рсііисісіит; 2 - саұит зеріі реПисіді; 3 - зігіа іеітпіпа1І5»; 4 - раіъ сепігаііз
уепігісиіі Іаіегаііз; 5 - сги§ Ғотісіх; 6 - соттіззига Ғотісіз; 7 - саісаг аұі§; 8 - согпи
оссірііаіе (розісгіиз); 9 - ^ріепит соірогіз саііояі; 10 - һірросатриз; 11 - соти
іетрогаіе (іпҒегіиз) ^епігісиіі іаіегаііз; 12 - іһаіатих; 13 - Ғог. іпіегүепігісиіаге;
14 - сариі писіеі саисіаіі. 15 - соти Ғгопіаіе (апіегіиз) ұепігісиһ Іаіегаііз.
Алдыңғы мүйіздің медиалды қабырғасын зерішп реііисісіит түзеді,
ол алдыңғы мүйізді басқа ми сыңарының дәл осындай мүйізінен бөліп
тұрады. Алдыңғы мүйіздің латералды қабырғасы мен ішінара түбін
құйрықіы ядроның басы, сариі писіеі саисіаіі, алып жатады, ал жоғарғы
қабырғасы сүйслді дене талшықтарынан түзілсді. Бүйір қарыншаның
орталық, ең тар бөлігінің жоғарғы қабырғасы сүйслді дене талшық-
тарынан тұрады. Ал түбі қүйрықты ядроның денесі мен таламустың
156
23
81 - с у р е т. Ми карыншалары: бүйірінен қарағандағы көрінісі (үлгі).
I - Уепігісиіиа Іаіегаііз дсхсег; 2 - раг$ сспігаіі» Уепігісиіі 1а1егаІі&; 3 - согпи апісгіиь
уепігісиіі Іасегаііз; 4 - 1оЬи8 Ғгопіаіія; 5 - Ғог. іпіегуепСгісиІагс; 6 - гесезхиа орйсиз;
7 - гесе8$и8 іпҒйпсІіЬиІі; 8 - ұепігісиіи» Іегііиз; 9 - ІоЬиа Гетрогаііз; 10 - соти
іпҒегіиз уепігісиһ Іаіегаііа; 11 - адиесіисіиз сегеЬгі; 12 - гесе$$и8 Іаіегаііз ^епсгісиіі
диаііі; 13 - тссіиііа оЫоп^аіа; 14 - сапаііз сепігаіі»; 15 - уепігісиіиз риагіиз;
16 - сегеЬеІІит; 17 - Газб^іит; 18 - соти ро^іегіия уепігісиіі Іаіегаіі»; 19 - ІоЬия
оссірісаііз; 20 - гесезкик ріпеаііз; 21 - 111 қарыншаның аргқы ойысы; 22 - 1оЬи§
рагіеіаііх; 23 - уепігісиіия Іаіегаіія кіпіяіег.
жоғарғы бетінің бір бөлігінен күралады. Артқы мүйіз сүйелді денеден
шығатын - іареіит деп аталатын ақ нсрв талшықтары қабатымсн
қоршалған; онын медиалды қабырғасында ми сыңарының медиалды
бетіндегі зиісиз саісагіпиз -тің ішке енуінен түзілген буылтык - кұс
топшысы, саісаг ачіа, байкалып тұрады. Төмснгі мүйіздің жоғарғы
латералды қабырғасын арікы мүйізді қоршап түратын ГареШт-ныц
жалғасы қүрайды. Жоғары қабырғаның медиалды жағында төмен жоне
а.іға қарай иілетін құйрықты ядроныц жұқарған болігі - саида писіеі
саисіаіі өтеді.
157
Төменгі мүйіздің мсдиалды қабырғасымсн бүкіл өн боиында үзың
ақ түсті доңес - гиппокамп, һірросатрии, созылып жатады, ол сырттан
терең снетін гиппокамп жүлгесінен түзіледі. Гиппокамптың медиалды
жиепмсн күмбез аяқшасының жалғасы болып габылатын шашақ - /іт-
Ьгіа һірросатрі деп аталатын түзіліс өтеді. Төмснгі мүйіздің түбінде
аттас жүлгепіц сырт жағынан батуынан пайда болған буылтық, етіпеп-
ііа соііаіегаііх, жатады. Бүйір қарыншаның медиалды жағынан, оның
орталық бөлігі мен төменгі мүйізіне тамырлы өрім, ріехиз сһогоісіеих
\>епігісиІі Іаіегаііз, түзетін жұмсақ ми қабығы еніп тұралы. Өрім қарын-
шаның жетілмеген медиалды кабырғасының қалдығы болып табылатын
эпителимен жабылған. Р1ехи8 сһогоіденз ұепігісиіі Іаіегаіі», іеіа сһогокіа
уепігісиіі Іегііі-дің латералды жиегі болып табылады (82-сурет).
Ми сыңарларынын негіздік (базалді) ядролары
Ми сыцарларының бетгндегі сұр қыртысган баска, тагы да оның
қабатында негіздік ядролар немесе қыртысасты деп аталатын сұр зат
жиындары орналасады (83-сурет). Қыртысасіы ядролардың үш жиыны
бар- сотриз зігіаішп, сіаизіпіт және согри$ ату^сіаіоісіет
82 - с у р е т. Бүйір карыншаның орталық бөлігі деңгейіндегі мидыи
фронталды жазықтықтағы кесіндісі (фрагмснт).
1 - ұепітісиіиз Іаіегаііі (раг§ сепігаііх); 2 - ріехиь сһогоідеи;» уепігісиіі іаіегаііз;
3 - а. сһогоісіеа апіепог; 4 - V. сегеЬгі іпіета; 5 - Готіх; 6 - согриз саііоыіт; 7 - ісіа
сһогоідса ^епігісиһ іегііі; 8 - ріехиз сһогоібсиз уепігісиіі іегііі; 9 - уепігісиіиз
іегііиз; 10 - іһаіатиз; 11 - Іат. аГГіха; 12 - V. іеппіпаііз; 13 - писі. саікіаіиз.
158
83 - с у р е т. Негіздік ядролар. Мидын горизонталды жазыктықтағы кесіндісі.
1 - согісх сегеЬгаІік; 2 - §епи согрогіз саікжі; 3 - согпи Ітопіаіе үепігісиіі іаіегаііз;
4 - саршіа іпіета; 5 - сарзиіа ехіета; 6 - скшЫгит; 7 - сарзиіа ехігеіпа;
8 - риіатеп; 9 - ^іоЬиь раііісһіз; 10 - ұепігісиіиі; іегііиз; 11 - соти оссірііаіе
уепігісиіі Іаіегаііз; 12 - іһаІати$; 13 - согіех іпзиіас, 14 - сариі писісі саисіаіі;
15 - сауит зеріі реііисісіі
1.	Согриа аігіаіипц жолак дене, бір-бірінен толық бөлінбеген екі
боліктен - писісиь саидаіиз және писіеиз ІепііҒоппіз-терден түрады.
А. І^исіеиа саисіаіих, күйрықты ядро, писіеиз ІепІіГогтІ8-тен жоғары
және ортаға жақын жатады. Одан ішкі қапшык (капсула), сарзиіа іпіег-
па, деп аталатын ақ зат қабықіпасымен бөлінсді Құйрықты ядроның
жуандаған алдынғы болігі, оныц басы, сариі писіеі саисіаіі, бүйір
қарыншаның алдыңғы мүйізінін латералды, қабырғасын түзсді, ал
күйрыкты ядроның жіңішкерген бөлімі, согриз писіеі саисіаіі, бүйір
қарыншанын орталык бөлігінің түбімен артка карай созылады; ал оныц
құйрығы, саиёа писіеі саисіаіі, төменгі мүйіздің жоғарғы қабырғасына
қарай иілсді.
Құйрықты ядро мсдиалды жағынан таламусқа жанасып, одан ақ зат
жолағымен, 8іпа іеппіпаіік, бөлінсді Алдыңғы және арткы жағынан
159
құйрықты ядроның басы алдыңғы гссікгелген затка жетіп, сол жерде
жасымыктәрізді ядромен, оның риіатеп деп аталатын бөлігімен
қосылады. Ькі ядроның бұл кең байланысуынан басқа ішкі қапшыктың
ак будаларымен араласа орналасатын жұка сұр жолақтары болады.
“Жолақ дене” согриз хігіаіит — деп аталуы осы себептен.
Ә Мисіеих Іепіі/огтіз, жасымықтәрізді ядро, кұйрыкты ядромен
таламустан латералды орналасып, олардан ішкі қапшык арқылы бөлінеді
Ми сыңарларының горизонталды кесіндісінде жасымықгәрізді ядроның
ішкі капсулаға қараған мсдиалды беті, ұшы ортасыпа қарай бағытталған
бүрыш пішінді болып келеді (84-сурет). Бұрыштың алдыңғы жағы
қүйрықты ядроға. ал арткы жағы таламусқа параллелді жатады. Лате-
ралды беті сәл дөңестеу жәнс аралшык аймағындағы ми сыңарларының
латералды жағына қарайды. Бұрын атап көрсетілгендей, жасымықтәрізді
ядро алдыңғы жағынан жәнс вентралды бағытта кұйрыкты ядронын
басымен қосылып кетеді. Фронталды кесіндіде жасымықтәрізді ядроның
шеті медиалды жаққа, ал негізі латералды жакка қараған сыпа пішінді.
Жасымықтәрізді ядро екі параллелді ақ кабатшалар, Іагпіпа теёиііагь.
арқылы үш кішкентай агзаға бөлінеді. Біреуі күңгірт-сұр түсгі латералды
қабық, риіатеп, ал акшылдау скі медиалдысы бозгылт шар. §1оһиа раі-
Іісіи.\. деп аталады.
84 - с у р е т. Мидың емізіктәрізді дене деңгейіпдегі фронталды
жазықтықтағы кесіидісі.
1 - ріехиз сһогоісіеия уепігісиіі Іаіегаііз (раг8 сепігаііз); 2 - іһаіапіиз; 3 - сар^иіа
іпіета; 4 - сопех іпзиіас; 5 - сіашігит; 6 - согрш ату^сіаіоісіеиіп; 7 - іг. оріісш;
8 - согриз татіііаге; 9 - §ІоЬш раііісіш; 10 - риіатеп; 11 - Ғотіх; 12 - пис).
саисіаіиз; 13 - согрш саііозит.
160
Бозгылт шар жолақ денснің баска бөліктерінен макроскопиялык гүрі
жагыпан өзгсшслснуімсн қатар, гистологиялық құрылысы жағынан да
ерекшсленсді. Риіатсп және писіеиз саиг1аШ8-қа караганда §1оЬиз раі-
1ісіи8 филогенсздік жағынан көнелеу түзіліс, раісозГгіаІит, болып
табылады.
Осы ерекшеліктеріне байланысты £ІоЪи8 раііісіиз қазіргі кезде ерекше
морфологиялық бірлік ретінде раііідит деген агпен бөлініп алынып, ал
риіатеп және писіеш саиНаШз үшін - 8іпаШт деген атау қолданылады.
Осы себепті “жасымықтәрізді ядро” деген термин өзінің бүрынғы мәнін
жогалтып, тек таза топографиялық мағынада қолданылады да, ал бұрынғы
согриз 8ігіаіит атауының орнына құйрықты және жасымыктәрізді
ядролар сгриопаллидарлык жүйе деп аталады. Стриопаллидарлық жүйе
- экстрапирамидалық жүйснің басты бөлігі, сонымен қатар ол һуроіһаі-
атиз құрамындағы осыған ұқсас вегетативті орталықтарға басымдык
жасайгын, жылу реттеу мсн көмірсу алмасуға қатысты вегетативтік
қызмстгерді жоғары реттеуші орталық болып табылады.
2.	Сіаизігит, шарбак, аралшық пен риіатеп арасындагы орналасқап
жұқа сұр зат табакшасы. Ол қабықтан ақ зат қабатшасы сарзиіа ехіег-
па, ал аралшык кыртысынан сарьиіа ехігета деп аталатын қабатша
арқылы бөлінеді.
3.	Согриз атуусіаіоісіеит, бадамша тәрізді дене, риіатеп астында
самай үлесінің алдыңғы шетінде орналасқан. Бадамша тәрізді дене сірә,
қыртысастындағы иіс сезу орталықтары мен көмкерме жүйеге жататып
болуы керек. Онда тала.мусты сипаттағанда зігіа іегтіпаііз деген атаумен
корсетілген, иіс сезу үлссі мен алдыңғы тесіктелген заттан келетін
талшықтар будасы аякталады.
Көмкерме жүйс түрлі вегсгативіік кызметтерді регтеуге, организмнің
ішкі оргасының гүрақтылығын (гомеостазды) сақтауға және сезімге
бөленген мінез-қүлық рсакцияларының эмоционалдық қалпыпа өсер
ететін соңгы, аралық және оргаңғы ми түзілістерінің кешені. Сондықтан
кейбір авторлар көмкерме жүйені “висцералды ми” деп белгілейді. Оның
негізгі бөлігін кобіпе ми сыңарларының медиалды бетінде орналасқан
үлкен ми қыртысыпың құрылымдары және солармен тығыз байланысты
қыртысастындағы түзілістер, атап айтқанда бадамша торізді ядро
аймағы, шекаралық жолақ, гипоталамус, гиппокамп, күмбез, септалды
аймақ, емізіктәрізді денелер, емізік-таламуе будасы, белдеулік қатпар
қүрайды. Үлкен ми сыңарының медиалды бетінде көмкерме жүйе
белдеулік және гиппокамп жанындағы қатпарлардан гұрады.
Ми сыңарларының ақ заты
Ми сыңарларының ак заты мен пегіздік ядролар аралығып түтасынан
ақ зат алын жатады. Ол іүрлі бағыгта өтетін және соңіы мидыц өткізгіш
жолдарын түзстін көп мөлшердегі нерв талшықтарынан тұрады Нсрв
талшықтарын үш жүйсге бөлуге болады: I) ассоциативтік; 2)
комиссуралық және 3) проскциялық галшықтар.
11 - N1)5
161
А. Ассоциативтік талшықтар бір ми сыңары кыртысынын түрлі
аймақтарын өзара байланыстырады (85, 86-суреттер). Олар қысқа және
үзын болып бөлінеді. Қысқа талшыктар, /іЬгае агсиаіае сегеЬгі, доға
тәрізді будалар түрінде, коршілсс қатпарларды озара байланыстырады.
Үзын ассоциативтік талшықтар кыртыстын бір-бірінен алыстау
орналасқан бөлімдерін байланыстырады. Мүндай талшықтар будалары
бірнсшеу. Сіп§иІит, белдеу күмбезді катпарда отетін талшықгар будасы,
о;і белдеулік қатпар қыртысының түрлі аймақтарын өзара және сондай-
ақ ми сыңарының медиалды бетінін көршілес катпарларымен де
жалі астырады. Мандай үлесі /азсісиіиз Іоп^іішііпаііх .зирегіог арқылы
төменгі шеке үлесшесімен, шүйде үлесімен және самай үлесінің артқы
жағымен жалғасады. Самай және шүйде үлестері өзара /ахсісиіиз Іоп§і-
Іисііпаііз іп/егіог арқылы байланысады. Ақырында. маңдай үлесінін көздік
бетін ілмек тәрізді буда, /азсісиіиз ипсіпаіиз. самай полюсімен қосады.
Б. Комиссарулық талшықгар, ми комиссуралары немесе дәнексрлері
құрамына еніп, екі ми сыңарының симметриялы бөліктерін
байланыстыратын комиссуралық талшыктар. Ең үлксн ми дәнексрі -
сүйелді дене, согриз соііоаит, пеепсерһаіоп-га жатаіын екі ми
сыңарының бөліктерін жалғастырады (87, 88-суреттер). Шамасы жағынаи
сдәуір кішілеу екі ми дәнекері, сопіі^янга апіегіог мен сотіззига Ғогпісіб
иіс сезу миына жатады және алдыңғы дөнекер иіс сезу үлсстері мен екі
85 - с у р е г. Үлкен мидың сол сыңарының ақ затындағы ассоциативтік
талшықтардып орналасуы; жоғарғы-латералды беті (үлгі).
1 - Іазс. ІопдіПкІіпаІііі зирегіог; 2 - ПЬгае агсиаіае ссгеЬгі; 3 - Ғазс. ипсіпаик.
162
2
86 - с у р е т. Үлкен мидың оң сыңарының ак затындағы ассоциативтік
талшықтардың орналасуы; медиалды беті (үлгі).
1 - сіп§икіт; 2 - Гачс. Іоп£ІПі(1іпа1І5 ыірегіог; 3 - ҒіЬгае агсиаіае сегеһгі; 4 - Ғаяс
1оп£і(исііпа1І8 іпіспог
87 - с у р е т. Үлксн мидың сүйслді денссі (I) мен алдыиғы дәнсксрдін (2)
комнссуралық талшықтары; фронталды жазыкгыкіағы кесіпдісі (үлі і)
163
88 - с у р е г. Сүйелді дене, согрия саііозит; сүйелді дененің жоғарғы бсті
денгейінде горизонтадды жазықтықтағы кесінді.
1 - §епи согрогіз саііохі; 2 - іогсерз Ггопіаһз; 3 - Іпіпсий согрогіз саікжі; 4 - гасііаііо
согрогі» саііочі; 5 - зігіа Іоп§ііидіпа1І8 тесііаііз; 6 - 8Іпа 1оп§і1и<1іпа1І8 Іаіегаііі»;
7 -Гогсерз оссірііаііз; 8 - аріепіиіп согрогі^ саііойі.
гиппокамп жанындағы катпарларды. ал күмбез дәнсксрі гиппокамптарды
байлапыстырады.
В. Проекциялық та.пиык,тар ми қыртысының бір болігін Іһаіатиз
және согрота ^епісиіаіа-лармен, бір бөлігіп орталык нерв жүйесінің
төмен жатқан бөлімдері жөпс жұлынмен байланыстырады. Бул
талшыктардың кейбірі қозуды орталыкқа, ми кыртысына карай, ал
баскалары, ксрісіншс, орталықтан шетке карай өткізеді.
164
89 - с у р е т. Ішкі қапшыктағы өгкізгіш жолдардың орпаласуы (үлгі).
I - сгп8 апіегіиз сархиіае іпГегпае; 2 - писі. ІепһҒогтіз; 3 - сіаизішт; 4 - сарзиіа
іпіета; 5 - сарзиіа ехггета; 6 - согіех іпяиіае; 7 - спі8 ро$ісгіи8 сар.чиіае іпістае;
8 - іһаіатиз; 9 - ^епи сарзиіае іпетае; 10 - сариі писіеі сашіаіі, а - гадіаііопез
іһаіатісае апіегіогез (іг. Ғгопіоіһаіатісиз - ВИА); б - іг. Ггопіоропііпиз; в - іг.
согіісописіеагіз; г - ГіЬгае согіісо$ріпа1е8 (іг. согіісо8ріпа1і<5 - В^А); д - ҒіЬгае
іһаІаторагіеіа1І8 (іг. .чріпаіһаіатісиз - ВМА); е - ҒіЬгае согіісоіһаіатісае
(іг. согіісоіһа1атіси8 - ВИА); ж - Ғазс. рагісіооссірііоропііпш; з - гасііаііо асиаііса;
и - габіаііо орііса.
Ми сыңарының ак затындағы проекциялык талшықтар қыртысқа
жақындау жерде сәулслі тәж, согопа гагііаіа, түзеді. Жоғарыда айтылған
ішкі капсула арқылы өтеді. Ішкі қапшық, сархиіа іпіегпа, бүрын атап
корсетілгендей, бір жағынан жасымықтәрізді ядро екінші жағынан
кұирыкты ядро мен таламус арасындағы ақ зат қабаты болып саиалады
(89-сурет). Мидың фронталды кесіндісіндс ішкі капшық ми аякшасына
созылатын қигаш өтетін ақ жолақ тәрізді корінеді. Горизонгалды
кесіндіде ол латералды жақка қарай ашылған бүрыш пішінді, сол себеіпі
ішкі қапшықтың күрылысында қүйрықты ядро мен жасымық тәрізді
ядроның арасындағы алдыңғы аякшасын, сгиз апіегіиз саряиіас іпістас.
165
тшіамус пен жасымықтарізді ядроның арасындағы арткы аякшасын. сгиа
роаіегіих және ішкі капшыктың аталған екі бөлігінің бүрыш тәрізді иінін,
%епи сарзиіие іпіегпае, ажыратады. Проекңиялык талшыктар ұзындығына
карай мынадай жүйслерге бөлінеді:
1.	Тгасіиз согіісохріпаііз (ругатісіаііз) қозғалтқыш ерікті им-
пульстарды депе, кол-аяқ бүлшықеттеріне откізеді. Орталык алдындағы
қатпардың ортаңғы жәнс жоғарғы бөліктері кыртысының нирамидалы
жасушаларынап басталған пирамидалы жол талшықтары сәулелі тәж
күрамында төмен жүрін, ішкі капшықтың артқы аякшасының алдыңғы
2/3 бөлігі арқылы өгсді Бүл жерде қолға баратын талшықтар аяқка
баратын талшықгардың алдында орналасады. Олар әрі қарай ми аяқшасы,
ресіипсиһіз сегеһгі, аркылы көпірге, одан төмен сопакша миға барады
(90-сурег).
2.	Тгасіиз согіісописіеагіз - бассүйск нервтерінің қозғалтқыш ядро-
ларына өткізгіш жолдар. Олар орталык алды катпарының төменгі бөлігі
қыртысынын пирамидалық жасушаларынан басталып, ішкі капсула иіні
90 - с у р е т. Мидың қыртыс-жұлын талшыктары; фронтапды жазықтықгағы
кесіндісі (үлгі).
1 - Ғогпіх; 2 - саисіа писіеі саисІаП; 3 - сар$и!а іпіегпа; 4 - риіатсп; 5 - §1оЬиз
раііісіиі;; 6 - соти іпіегіиь сепігісиіі Іаіегаііз; 7 - рісхия сһогоідеих уепНісиіі
Іаіегаіі*;: 8 - писі. тЬег; 9 - іг. согіісозріпаіі»; 10 - писі. оііүагіз; 11 - тесІиПа
оЫоп^аіа; 12 - роіж; 13 - ыіЬыапііа пі^га; 14 - іһаіати;;; 15 - ҒіЬгае согйсозріпаіез;
16 - согрш саііозит.
166
меп ми аяқшасы арқылы отіп, содап кейін ортаңғы миға, сопақша мига
көпірге келіп, қарсы жагына ауысып, қиылыс түзе, қозғалтқыш ядро-
ларында аяқталалы. Талшыктардың шамалы болігі қарсы жаққа өтпей
өз жағында аяқталады.
3.	Тгасіих согіісоропііпі - ми қыріысынан копір ядроларына баратын
жолдар. Олар маңдай - ігасіиз /гопіоропііпиз, шүйде - ігасіих оссірііо-
ропііпиз, самай - ігасіих іетрогоропііпиз және шскс үлестсрінсн - ігас-
іиз рагіеіоропіншх шығады. Ьүл жолдардың жалғасы ретінде көпір
ядроларыпаи мишыққа оның ортаңғы аяқшаларының қүрамында
талшықтар барады. Үлкен ми қыртысы осы жолдардың көмепмен мишық
қызметіпе тежеуші және реттеуші әсер етеді.
4.	ҒіЬгае іһаіатосогіісаііх еі согіісоіһаіатіса - таламустан ми
қыртысыпа және ксрісінше, ми қыртысыпан таламусқа баратын
талшықтар Таламустан шыгатын талшықтардан орталық таламус
тарамдары (сәулелік) дсп аталатынды атап көрсету қажет. Ол орталық
артындағы қатпарда орналасқан тері сезімі орталығына бағытталатын
сезімтал жолдың соңғы бөлігі Бұл жолдың талшықіары таламустың
латералды ядроларынан шығып, ішкі капсуланың артқы аяқшасы арқылы
пирамидалы жолдың артынан өгеді. Бұл жер сезімтал қиылыс деп
аталады. Өйткені бұл жсрдсн басқа да сезімтал жолдар өтеді, атап
айтқанда: шүйде үлссі қыртысындағы көру орталығына баратын көру
және самай қатпарына барагын есту жолдары. Айтылған жоздар ішкі
қапшықтың артқы аяқшасында ең аріқы орынды алып жагады.
ҮЛКЕН МИ ҚЫРТЫСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТТІК
(ФУНКЦИОНАЛДЫҚ) ОРТАЛЫҚТАР
Ми қыртысында функционалдық орналасуды білудің зор теориялық
маңызы бар Ойткені ол организмдегі барлық үрдістердің нервтік
реттелуі мен оның қоршаған ортаға бейімделуі туралы түсінік береді.
Оның ми сыңарларындағы зақымданған жерлерді анықтауда да үлкен
тәжірибелік маңызы бар.
Қызметтердің ми қыртысында орнығуы ең алдымен қыртыстық
орталық туралы ұғыммеп байланысты. 1874 жылы киевтік апатом В.А.
Бец қыртыстың әрбір болігінің құрылысы жағынан мидың баска
бөліктерінен айырмашылығы болады дсген пікір айтты. Осы пікір
негізінде ми қыртысыпың сапалылығының әралуандылығы туралы ілімнің
- цитоархитектониканың (цитос - жасуша, архитектонсс - құраймын)
бастамасы қаланды. Қазіргі кезде әркайсысының басқаларынан нсрв
элсмснтіерінің құрылысы мен орналасуы жағынан озгешеліп бар 50-
ден астам әргүрлі қыртыс бөліктері - қыртыстық цитоархитектоникалық
алаңдар анықталады (91-сурег). Нөмірмен белгіленетш бұл алаңдардан
адам ми қыртысыиыц арнаулы каргасы құрылған.
И.П. Павлов бойынша, орталық - анализаторлардың мидағы шеті.
Анализатор — сырткы және ііпкі дүииеиің күрдслі гітіркендіргіштерні
167
91 - с у р е т. Үлкен мидың сол сыңарындағы цитоархитектоникалық
алаңдар; жоғарғы-латералды беті.
жеке элементтерге ажырап, ягни талдау (анализ) жасайтын нервтік
механизм. Сонымен бірғе басқа анализаторлармен кең көлемді байла-
ныстардың арқасында бұл жерде сиптез де, анализаторлардың бір-
бірімсн және организмпіц әртүрлі қызметтерімен ұштасуы да іске асы-
рылады. "Анализатор дегеніміз сыртқы қабылдаушы аппараттан баста-
лып, мида аяқталатын күрделі нервтік механизм” (И.П. Павлов). И.П.
Павловтың көзқарасы бойынша ми орталығының немесе анализатордың
қыртысіық шетінің катаң шектелген шекарасы жоқ, ол ядролық және
шашыраған бөліктерден тұрады (ядро және шашыраған элементтер
теориясы) “Ядро” қыртыста шеткі рецептордыц барлық элементтерінің
толық жәие дәл проекциясын береді және жоғары дсңі сйдеі і анализ
бен синтезді іске асыру үшін қажетті болып табылады. “Шашыраған
элеменггер” ядропың шет жақтарында жатады және одан алыста жатуы
мүмкін, оларда қарапайым анализ бен синтез іске асырылады. Ядролык
бөлік зақымданғанда іпашыраған элемент белгілі бір дәрежеіе дейіп
ядроның қызметін атқарады, мұның зор тәжірибелік маңызы бар.
И.П. Павловқа дейін ми қыртысында козғалыс аймағы нсмесе
орталык алдындағы қатпар жәпе орталық жүлгенің артындағы
қатпардағы сезімтал орталықтар ажыратылатып (92, 93-суреттер). И.П.
Павлов орталық алдындағы қатпарға сәйкес келетін қозгалыс аймағы
ми қыргысының басқа аймақтары сиякты қабылдаушы аймақ (қозғалыс
апализаторларының қыргыстык шеті) екенін көрсетті.
Қазіргі кезде бүкіл ми қыртысы түтастай қабылдаушы бет деп
карастырылады. Біз анали загорлардың қыртыстық бөлімдерінің
168
92 - с у р е т. Сезімтал гомункулус. Үлкен мидыц орталык артындағы
катпарындагы орналасқан жалпы сезімтал анализатордын қыртыстық шетіндегі
адам дснесі бөліктерінің проекциясы корсетілген; ми сыцарыныц фронталды
жазықтықгағы кесіндісі.
1 - Гасіез 8ирего1а<егаІІ8 һеті^рһегіі (ёугия рояісепігаіія); 2 - ІоЬиз Іетрогаііз:
3 - ыіі. Іаіегаііз; 4 — ^епігісиіиз Іаіегаііх; 5 - йззига 1опцйи<1іпа1І8 сегеЬгі.
топографиясын, яғни үдкен ми сыңарлары қыртысының ең басты
кабылдаушы бөлімдерін осы түрғыдан қарастырамыз. Ең алдымен
гітіркендірулерді организмнің ішкі ортасынан қабылдайтын
апализаторлардың қыртыстық шеттерш қарастырайық.
1.	Қозгалыс аналиіапіорларының, яғни сүйек, буын, қацқа
бүлшыкеттері мен олардың сіңірлерінен шығатын проприоцептивтік
тітіркенулердіц аиализаторының ядросы орталық алдындағы қатпар мен
ІоЬиІиз ргаесепіга1І8-тің қүрамында жаіады Осы жерде қозғалтқыш
шартты рефлекстер түйықталады. Қозғалыс аймағы закымданғанда пайда
болатын қимыл-қозғалыстың жансыздануын И.П. Павлов қозғалтқыш
эфферентті нейрондардың зақымдануымен емес, қозғалыс анализаюры
ядросының бүзылып, соның салдарынан қыртыстың кинестетикалық
тітірксиулсрді қабылдамауымен түсіндіреді. Қозгалыс анализагоры
169
93 - с у р е т. Қозғалыстық гомункулус. Үлкен мидың орталық артындаіы
қатпарындағы жалпы қозғалыс анализаторының қыртыстық шеті аймагында
орналасқан адам денесі бөліктерінің проекциясы көрсетілген; ми сыңарының
фронталды жазықгықгағы кесіндісі (үлгі).
I — Гасіез хнрегоіаіегаііз һешіхрһегіі (§угиз розісепігаіія); 2 — ІоЬиз іетрогаІі$;
3 8111. Іаіегаііз; 4 - уепігісиіи^ ІаГегаІія; 5 — (І88ига 1оп§іһк1іпа1І8 сегеЬгі.
ядросының жасушалары козгалыс аймағы қыртысының ортаңғы қабат-
тарында орналасады. Оның терең кабаттарында (V, ішінара VI) эф-
ферентті нейрондар болып табылатын алып пирамидалық жасушалар
жатады. И.П Иавлов оларды ми қыртысын қыртысасты ядроларымен,
бассүиек нсрвгсрі ядроларымсн және жұлынның алдыңғы мүйіздерімен.
яғни қозғалыс нсйрондарымсн байланыстыратын ендірме нейрондар дсп
қарастырады. Орталық алдындағы қатпарда адам дснесі артқы қат-
пардағы сияқты басы томен қарай проекңияланған. Ол жердегі оң жақ
қозғалыс аймағы дененің сол жақ жартысымен байланысты және ке-
рісінше, ойткені одан басталатын пирамидалы жолдардың бір бөлігі со-
пақша мида, ал бір бөлігі жұлында қиылысады. Тұлға, комей, жұтқын-
шақ бұлшықеттері екі ми сыңарының ықпалында болады. Проприо-
цептивтік импульстар (бұлшықет-буын сезімталдығы) орталық алдындағы
қатпардан басқа орталық аргындағы қатпар қыргысына да келеді.
170
2.	Бас пен көздіц қарама-қарсы жаққа үйлесімді бүрылысына
қатысы бар қозғалыс анализаторының ядросы ортацғы маңдай
катпарыпда, алдыңғы қозғалыс аймағында орпаласады. Шүйде үлесіпдегі
көру апализаіорының ядросыпа мен көрші орпаласкан алаңды
тітіркендіргсн кезде де осындай бұрылыс іске асырылады. Көз бүлшык-
еттері жиырылған кезде ми кыртысыпа (козғалыс анализаторы) әр
уақытта сол бұлшықеттер реиепторларынан іана емес, торлы қабыктан
да (кору анализаторы) импульстар келетіндіктен, түрлі кору тітіркен-
дірулеріне әр уақытта көз алмасының бүлшыкеттерінің жиырылуымен
іске асатын көз алмасының әртүрлі қозғалыстары үйлеседі.
3.	Қозгалыс анализаторының ядросы арқылы мақсатты
бағытталіан күрделі кәсіби, еңбек және спорттык қозгалыстар
синтезделеді Ол ядро сол жақ (оңқайларда) төменгі піеке үлссшесінде,
£уги$ 8пргатаг£Іпа1і$-те, орналасады. Бұл уақытша байланыстар прин-
ципі бойынша түзілген және жеке тіршілік ету тәжірибесі арқасында
дағдыланган үйлесімді қозғалыстар £уги8 8пргатаг§іпа1І8-тің оргалық
алдындағы қатпармеп арқылы байланысы іске асырылады. Бұл алаң
закымданғанда жалпы козғалыстар жасауға ғана қабілетгілік сақталады,
ал бағытталған әрекет істеуге қабілетсіздік - апракция (пракция - әрекет)
пайда болады.
4.	Бастыц орналасу қалпы мен қозгалыс анализаторыныц ядросы
- статикалык анализатордың (весгибулярлық аппарат) ми қырты-
сында әлі дәл анықталған жоқ. Вестибулярлык аппарат ми қыргысының
ұлу проекцияланаіын жерінде, яғни самай үлесінде проекцияланады деуге
негіз бар. Мәселеп, ортанғы және төменгі самай катпары аймағында
жататын 20 және 21 алаңдар зақымданғанда атаксия, яғпи тепс-теңдікті
қалыпты ұстау бұзылып, тік гүрған кезде адамның шайқалуы байқалады.
Адамның тік жүруінде зор рөл атқаратын бұл анализатордың ұіпқыштар
мсн іарышкерлердіц жұмысында ерекше маиызы бар.
5.	Ішкі агзалар мен тамырлардан келетін импульстар
анализаторының ядросы орталық алдындагы және артыпдағы
қатпарлардың төменгі бөлімінде орпаласады. Ішкі ағзалар, тамырлар,
сріксіз бұлшықет пен тері бездерінен орталыққа баратын импульстар
ми қыртысының осы боліміне келеді, ал бұл жерден қыртысастыпдағы
вегетативіік орталықтарға импульсгар шығады.
Алдыңғы кимыл аймағында всгетативтік және апималдык қызмепер
бірігеді. Алайда ми қыртысыныц осы аймағы ғана ішкі ағзалар қызметіне
әеер етеді деп ойламау керек Бүкіл үлкен ми сыңарлары қыртысының
күйі оларға әсер стеді.
Организмніц сыртқы ортасынан келстін нерв импульстары сырткы
дүние анализаторларыпың қыртыстык шеттеріне келеді.
1.	Есту анализаторынын ядросы жоғарғы самай қатпарының
ортаңғы бөлігінде, аралшыққа караған бетте, ұлу проекциялантан жердс
жатады. Ол зақымданса керсңдік пайда болады.
2.	Кору анализаторының ядросы шүйде үлссінде жатады. Шүйде
үлесіпің ішкі бетіпде 8ПІси8 саісагшиз-тың жиектсрінде көру жолы
аяқталады (94-сурет). Бұл жерде көздің торлы қабығы проекцияланган,
171
әрбір ми сыңарларының көру апализаторы кору алаңдарымен және скі
кездің горлы кабығынын аттас жартыларымен байланысқан (мысалы,
сол жақ ми сыңары сол көздің латералды жартысымсн және оң көздің
медиалды жартысымен байланысты). Көру анализаторы ядросы
закымданғанда адам соқыр болып қалады. Осы ядродан жоғарылау жср
зақымданғанда өдеттен тыс жағдайда бағдарлау қабілеті жоғалады.
3.	Иіс сезу анализаторының ядросы ми қыртысыныи филогенездік
жағынан көне бөлігінде, иіс сезу миы негізінде - ипсіі8-те ішінара
гиппокампта орналасады.
4. Дәм сезу анализаторы ядросы, кейбір дерсктер бойынша,
орталық аргындағы катпардың томенгі
94 - с у р с г. Көру жолының үлгісі.
1 - кору нерві; 2 - керу қиылысы; 3 - көру
жолы; 4 - таламус және лагералды иінді дене;
5 - орталық кору жолы; 6 - зиісиз саісагіпи»;
7 - көрудің мнесгикалық орталықтары;
8 - ортаңі ы ми шатырына баратын кору
жолының талшықтары; 9 - III жүп бассүйск
нервгерінш писі. ассезяогіиз-і;
10 - көзқозгалтқыш нсрвтің күрамына кірстін
талшық; 11 - кірпіктік түйін; 12 - ігіз; 13 - көру
алаңы; 14 - торлы қабық.
бөлігінде, ауыз бен гіл
бұлшықеттері орталық-
тарына жақын орнала-
сады, басқа бір деректер
бойынша ипсиз ішінде, иіс
ссзу анализаторынын кыр-
тыстық шетімен көрші
жатады. Иіс сезу және дөм
сезу ссзімдерінің тығыз
байланысы осымен түсін-
діріледі.
Әрбір ми сыңарының
иіс сезу, дәм сезу және
есту анализаторлары денс-
нің екі жагының сәйкесті
ағзаларының рецсптор-
ларымен байланысты.
5. Тері анализаторы-
ның ядросы (жанасу, қы-
сым сезу, ауырсыну және
температура) сезімтал-
дыгы орталык артындағы
қатпарда жәнс жогарғы
іпеке аймағы қыртысында
жатады (95-сурет). Бұл
жағдайда адам денссі ор-
талық аргындағы қатпарда
аяқтары жоғары қарай
проекцияланған. Сон-
дықіан оның сонғы бөлі-
гінде аяқ рецепторлары-
ның проекциясы, ал тө-
мснгі төменгі бөлігіпдс
бас рецепторларыныц про-
екциясы орналаскап. Жа-
нуарларда жалпы сезім-
талдык рецепторлар дене-
172
23
95 - с у р е т. Сезімтал жолдардын үлгісі.
1, 6 - іг. 8ріпоссгсЬс11агІ8 апіегіог; 2, 5 - іг. 8ріпосегеЬе11агІ8 ро8іегіог; 3 - писі.
ёгасіііз; 4 - писі. сиіапеиз; 7 - гасііх уепігаііз; 8 - §ап§1. ьріпаіе; 9 - гасііх (іогааііз;
10 - тесіиііа зріпаііз; 11 - п. зріпаІІ8; 12 - Газс. сипеаіиз; 13 - Ғазс. ^гасіііз;
14, 18 - іг. зріпоіһаіатісі апіегіог еі Іаіегаіія; 15 - тесіиііа оЫоп^аіа; 16 - Іетпізси^
тесііаііз; 17 - редипсиіиз сегеЬе11агІ8 іпҒегіог; 19 - Ғоаяа гһотЬоісІеа; 20 - іесіит
тезепсерһаіі; 21 - ресіипсиіиз сегеЬгі; 22 - іһаіатиз; 23 - Ғазс. іһаіатосогіісаіез.
ніц бас жағында. әсіресе тамак жегенде зор маңызы бар ауыз аймағында
ерекше дамыған, осыған орай адамда да ауыз рсцепторлары күшгі
дамыған күйіндс сақталған Осыған байланысты жоғарыда аталған
рецепторлар аймағы орталык артындағы катпардын қыртысында тым
үлкен орын алады. Сонымен қатар адамда еңбек мүшесі ретінде қолдың
дамуына байланысты қол үшы терісінде жанасу рецепторлары күрт
көбейіп, қол жанасу жәие қысым (тактилді) сезу мүшесі болып табылады.
Осыған орай, қол рецепторларына сәйкес келетін ми кыртысы бөлімдері
аяктарға сәйкесті осындай бөлімдерден әлдеқайда үлкендеу Сомдықтан,
173
егер оргалык артындағы қатпарга адам мүсінінің басын төмен, ал
аяқгарын жоғары қаратып салатын болсақ, онда беті, аузы. қолы (бас
бармагы тым үлкен) аса үлкен, ал тұлғасы мен аяқтары кішкентай сурет
найда болар еді. Әрбір орталық артындағы қатпар, жүлында жоне ішіпара
соиақша мида сезімтал откізгіштердің қиылысуы нәтижесінде депенің
қарама-қарсы бөлігімен байланысқан.
Тері сезімталдығының жекс түрі - заттарды үстап білу - стереогнозия
(стерео - кеністік, гнозис - білім) жоғарғы шеке үлес қыртысы
бөлімімен қиылысып байланысқан: сол жак ми сыңары - оң қолға,
оң жақ ми сыңары сол қолға сәйкес келеді. Бұл кыртыстық беткей
қабаттар закымданғанда көзді жұмып, заттарды ұстап білу кабілеті
жоғалады.
Жоғарыда сипатталган аиализаторлардың қыртыстык шеттері ми
қыртысының белгілі бір аймақтарында орналасқан. Сөйтіп, ми қыртысы
“зор өрнек, зор хабаршы тақта” болып табылады (И П Навлов). Бұл
“гақтаға” анализаторлардың көмегімен организмпің сырзқы және ішкі
ортасынан хабарлар (сигналдар) келеді. И.П. Павлов бойынша, бұл
хабарлар нақтылы-көрнекі ойлау формасында коріпетін бірінші сигнал
жүйесін кұрайды. Бірінші сигнал-хабарлау жүйесі жануарларда да
болады. Бірак дамып келе жатқан жануарлар дүниесінің адам дамыған
кезеңінде нсрв қызметіпе төтепше қосыміна косылады. Жануар үшін
шындык дүнис тек ғаиа организмпің көру, ссгу және баска рецептор-
ларының арнаулы жасушаларына тікелей келетін тітіркенулср және
олардың үлкен ми сыңарларындағы іздермен ғана хабарланады. Бұл -
сстілетін жәнс көретін сөзді коспаганда, біздің өзімізді қоршаған, жалпы
табиғи жәпе әлеумегтік ортадан алатып әсср, сезім және елестету болып
габылады. Бұл жануарларга да, адамға да оріак біріннп сигнал-хабарлау
жүйесі. Бірақ сөз бірінші сигналдардың сигналы болып, шындыктың
адамға тән екінші сигналдық жүйесін құрайды.
Сойтіп, И.П. Павлов екі қыртыстық жүйені ажыратады: шындықтың
бірінші және екінші сигналдар жүйелері. Олардың ішінде бірінші сигнал
жүйесі (ол жануарларда да бар) алдымен, ал содан кейін тек адамда
ғана пайда болатын жоне сөздік жүйе болып табылатын екінші сигнал
жүйесі дамиды. Екінші сигпал жүйесі деіеніміз адамның ойлауы, ол сөз
аркылы іске асады, өйткені тіл - ойлаудың материалдық кабығы.
Филогенездің осы үрдісіне сәйксс адамда онтогенезде алдымен
бірінші сигнал жүйесі, содан кейін барып скінші сигнал жүйесінің іргесі
қаланады. Екінші сигнал жүйесі жұмыс істей бастауы үшін баланың басқа
адамдармсн қарым-қатынас жасауы, ауызша және жазбаша сөз
дагдысын игсруі тиіс. Ьұған бірнеше жыл уақыт кетеді. Егер бала саңырау
болып гуса исмссе тілі шыққанға дейін керең болып қалса, онда оның
табиғатында бар ауызша сөйлеу мүмкіндігі пайдаланылмайды да, бала
дыбыс шығара білгенімен мылқау болып қалады. Дәл сол сияқты адамды
оқуга, жаза білуге үйрегпесе, ол омір боиы сауатсыз болып калады.
Осының барлығы екінші сигнал жүйссінің дамуы үшін қоршаған ортаның
шешуші маңызы бар екенін корсетеді Бұл жүйс бүкіл ми қыртысы
кызмсгімен байланысты, алайда оның кейбір аймақтары сөз сөйлеуде
174
ерекше рөл аткарады. Ми қыртысыныц бүл аймақтары сөз анали-
заторларының ядролары болып табылады.
Сондықган екінші сигнал жүйесіиің анаюмиялық пегізіп түсіпу үппп
үлкеп ми сыңары құрылысын білумсн қатар, сөз анализаторларының
кыртыстық шеттерін де есепке алу ксрек.
1.	Сөз адамдардың бірлескеи сңбск әрекеті үрдісінде қарым-қатынас
қүралы болғандықтан, сөздің қозғалыс анализаторлары оргақ қозғалыс
анализаторы ядросынын тікелей жанында түзіледі.
Соі артикуляциясыныц қозгалыс анализаторы (сөз қозғалтқыпі
анализатор) төменгі маңдай катпарының арткы бөлігінде, қимыл
аймағыныц төменгі бөлімініц касында жатады Онда ауызша сөз соулеуге
қатысатын бұлшықеттен отетіп тпіркснулерге анализ жасалады. Орталык
зақымданғанда ен қарапайым сөз бұлшықеті қозғалыстарып жасау,
айқайлау, тіпті ән салу қабілеті сақталады да, бірақ сөз сөйлеу қабілеті
жоғалып, қозғалыстық афазия (фазис сөз сөйлеу) пайда болалы. Бұл
алаң алдында сөз сөйлеу мен әп салуға катысы бар алаң орналасқан. Оз
закымданса, вокалдық амузия - ән салуға, музыкалық фразалар құрас-
тыруға қабілетсіздік, сондай-ақ аграммагизм - сөздерден сөйлем құрай
алмау пайда болады.
2.	Ауызша сөз сөйлеу есту ағзасымен байланысты болғандықтан,
есту анализаторының дәл қасыпда ауызша сөйлеудің есту анализаторы
пайда болған. Оның ядросы жоғарғы самай қатпарының артқы болігпідс,
латералды жүлгенің тереціпде жайғасқан. Есгу анализаторының
арқасында дыбыстардын түрліше ұштасқан жиынын адам түрлі заттар
мен күбылыстарды бейнелеп, олардың сигналдарына (екінші сигиалдарға)
айналатып сөз ретінде қабылдайды. Адам оның көмегімен өз сөзін
бақылап, басқаның сөзін түсіиеді. Ол зақымданғанда дыбыстарды есту
қабілеті сакталады да, бірак сөзді іүсіну қабілеті жоғалып, сөз
саңыраулығы немесе сенсорлық афазия пайда болады.
3.	Дамудың жоғарғы сатысыпда адамзат сөз сөйлеумеп қатар жаза
білуді үйрепсді. Жазба сөз, оріптер мен басқа да таңбаларды жазғанда
қолдың белгілі бір кимылдарын ксрек етеді. Бүл, қозғалыс анализа-
торымен байланысты. Сондықтан жазба создіц крзгалыс анализаторы
ортаңғы маңдай қатпарының артқы бөлімінде, орталык алдындағы
қатпардың (қимыл аймағы) жапында орналасады. Бұл анализатордың
кызметі жазу жазған кездегі колдың кимылдын апализагорымен
байлапысты. Көрсетілгеп алан зақымданғанда қозғалыстың барлық
іүрлері сақталады да, бірақ әріп, сөз және басқа таңбаларды жазуіа
кажет қимылдар жасау қабілеті жоғалады (аграфия).
4.	Жазба сөз көру мүшесімеи де байланысты болғандықтан, көру
апализаторынын касында жазбаша создің кору анализаторы пайда
болады. Ол 8и1сп§ саісагіппз қасында, дугп8 ащщіагіз кұрамыида
орналасқап. Төмснгі шеке үлесшесі жарақаттанғанда көру кабілеті
сақталады да, бірақ оки білу кабілеті (алексия), яғпи жазылган әріптерді
талдау және олардап сөз бен сөз тіркестер н құрастыру жоғалады.
Барлык сөз анализаторлары екі ми сыңарында да қалапады. бірақ
бір жағында ғана дамып (оңкай адамда - сол жағында, солакай адамда
175
- он жағында), функционалдык жағынан асимметрия болады. Қолдың
(еңбек мүшссінің) қозғалыс анализаторы мен сөз анализаторларының
арасындаіы бүл байланыс, мидың дамуына шешуші әсер еткен еңбек
пен сөз арасындағы байланыспен түсіндіріледі.
Ьүл байланысты смдеу мақсатында да пайдаланады. Сөз козғалтқыш
анализатор зақымданғанда сөз сөйлеу бүлшықеттерінің қарапайым
қимылдық қабілеті сақталып, бірақ ауызша сөйлеу мүмкіндігі жогалады
(қимылдық афазия). Мұндай жағдайда кейде сол колды (оңқай адамда)
үзақ жаттықтыру арқылы сөйлеу қабілетін қалпына келтіруге болады.
Сол қолдың жүмысы сөз қозғалтқыш анализатордың оң жақ ядросы
қызметішң қалпына келуіне ықпал жасайды.
Ауызша және жазбаша сөз анализаторлары соз сигпалдарын
қабылдайды, (П.И. Павлов айтқандай, сигналдардың сигналдары немесе
екінші сигнал), ол тек адамдарға тән абстрактылы дерексіз ойлау
формасында жалпы түсініктер, ұғымдар, ой қорытындылары білдіретіп
екінші сигнал жүйесін құрайды. Алайда екінші сигнал жүйесінің
морфологиялық негізін тек агалған анализаторлар ғана құрамайды. Соз
сөйлеу қызметі филогенездік жағынан ең жасы болғандықтан, ол
барынша аз орнығып-будаланған. Ми қыргысы шет жағынан осетіндіктен,
оныц ең бегкей қабаттарының екінші сигнал жүйесіне қатысы бар Бұл
қабагтар кысқа өсінділері бар көпіеген нерв жасушаларынан (15 млрд.)
тұрады. Жасушалар қысқа өсінділері арқылы бір-бірімен шексіз
байланысады, кец ауқымды ассоциациялар кұру мүмкіндігі пайда болады.
Ал бұлар екінші сигнал жүйесі қызметінің мәнін қүрайды. Екінші сигнал
жүйесі бірінші сигнал жүйесінен окшауланбай, онымен тығыз байлаиыса,
дәлірек айтсақ, соныц пегізіндс жұмыс істейді. Өйткені екінші сигналдар
бірінші сигпалдар бар жағдайда ғана пайда болады.
“Біріпші сиіпал жүйесі жүмысында анықгалған негізгі зандар. екінші
сигнал жүйесін де басқаруы керек, өйткені бұл айналып келгенде сол
бір нерв гінінің жұмысы болып табылады (П И Павлов).
Бұл тсорияга сәйкес біздің санамызда субьекіивті түрлер пішінінде
біздің санамыздан гысқары омір сүрстін обьективті шындық дүние
бейнеленеді.
Түйсік дегеніміз - объективті дүпиеніц субъсктивті бсйнесі.
Рецепторда сыртқы тітіркендіру, мәселеіі, жарық энсргиясы, нсрв
энергиясыпа айналады, ал ол ми кыртысында түйсікке ауысады.
Энергияның белплі бір мөлшер мен сапасы (мысалы, жарык
энергиясы) сау адамдарда ми қыртысында жасыл түс (субъективті бейнс)
түйсігін, ал далыонизммен ауырған адамда (коздің торлы қабығының
басқаша құрылысынан) қызыл түс түйсігін тудырады.
Демек, жарық энергиясы — бұл объективті шындық, ал түс -
субъективті бейне, оның ссзім ағзасының (көздің) құрылысына
байланысгы біздіц санамыздағы бейнеленуі.
Орталык нерв жүйесінің құрылысы туралы осы айіылғандардың
барлығынан кейін ми қүрылысының “адамдық” белгілерін, яіни оның
күрылысындағы адамды жануарлардан ерекшелейтіп тән бслгілерін атап
корсетуге болады.
176
1 Мидың жұлыннан басым болуы.
Жыртқыштарда (мысалы, мысықіарда) ми жұлыннан 4 есе,
приматтарда (мысалы, макакада) 8 есе, ал адамда 45 есе (жұлынның
салмағы 30 г, мидың салмағы 1500 г) ауыр. Сүгқорсктілердс жұлып ми
массасының 22-48 %-ін, гориллада 5-6 %-ін, адамда 2 %-ін құрайды.
2.	Ми массасы. Мидың абсолюттік массасы жағынан адам бірінші
орын алмайды, өйткені ірі жануарлардың миы адамның миына қарағанда
(1500 г) ауыр: дельфиндікі 1800 г, пілдікі 5200 г, киттікі 7000 г. Ми
массасының дене массасына қатынасын ашу үшін, мидың квадраттық
көрссткішін, яғпи мидың абсолюттік массасының салыстырмалы
массасына көбейтіндісін пайдаланады. Бұл көрсеткіш адамды жануарлар
дүниссінен бөліп алуға мүмкіндік береді. Мысалы, бұл корсеткіш кемі-
рушілердс - 0,19, жыртқыштарда -1,14, кит тәрізділерде (дельфин) -
6 27, адам тәрізді маймылдарда - 7,35, пілдерде - 9,8, ал адамда - 32,0
3.	Жамылгының ми сабауынан, ягни жаңа мидың (пеепсерһаіоп) көпе
мидан (раіспсерһаіоп) басым болуы.
4.	Үлксн мидың маңдай үлесінің барынша дамуы. Бүкіл ми сыңарлары
бетінің маңдай үлесіне келетін үлесі төменгі сатыдағы маймылдарда -
8,12 %, адам тәрізді маймылдарда - 16 %, адамда - 30 %.
5.	Үлкен ми сыңарларының жаңа кыртысынын ескі қыртысынан
басым болуы.
6	Ми қыртысының қыртысастынан басым болуы, ол адамда ең үлкен
шамаға жетеді: ми қыртысы бүкіл ми көлемінің 53,7 %, ал негіздік
ядролар тек 3,7 %-ін ғана құрайды.
7.	Жүлгелер мен қатпарлар сұр зат қыртысы ауданын ұлғайтады,
сондықтан үлкен ми сыңарлары қыріысы неғүрлым дамыған болса, мидың
қатпарлығы да соғұрлым мол болады. Мидың қатпарлыгы үшінші
категориялы ұсак жүлгелердің көбірек дамуы, жүлгелердің тереңдеуі
және олардың асимметриялы орналасуы арқылы ұлғаяды. Ешбір
жануардың миында адам миындағыдай герең де асимметриялы әрі көп
жүлгелср мен қатпарлар жоқ
8.	Анатомиялык құрылымы ми қыртысының ең беткей кабаттары
болып табылатын екінші сигнал жүйесінің болуы.
Жоғарыда айтылғандарды қорытыпдылай келе, адам миы құры-
лысының оны ең жоғары дамьнан жануарлар миынан өзгешелейтін өзіне
тән белгілеріне мыналарды орталық нерв жүйссінің жас бөліктерінің
көне бөліктерінен, мидың жұлыннан, жамылғыпың сабаудан, жаңа
кыртысгың көне қыртыстан, ми қыртысы беткей қабаггарының тсрең
қабаттарынан басым болуын жатқызуға болады
МИ ТУРАЛЫ ІЛІМДЕГІ НӘСІЛШІЛДІК “ТЕОРИЯ”
Империалистік топтардың дүние жүзілік үстемдікке ұмтылуын ақтау
үшін үстем таптардың қызмегіндегі ғалымдар нәсілшілдік “теориясын”
жасады. Бұл “теория” бойыпша дүние жүзі халықтары о бастан озық
12 - 805	1 77
және артта қалған, ал адам носілдері жоғары және төмен болып бөлінеді.
Нәсілшілдердің пікірі бойынша. жоғары нәсілдер төмен нәсіллерді
олардыц экономикалық жәнс саяси артта қалғандығынан емес, сонымен
қатар оларлыи биологиялык құрылысының төмсн болуына байланысты
оларды бағындыруға құқы бар
Биологиялық құрылысы гомен дегенге жатқызу үшін дәлел ретінде
ми құрылысыпың кейбір белгілерін алады, атап айтканла: ми массасы
мен колемінің салысгырмалы алғанда аз болуы, олардың вариация-
ларыныц сиректігі, иримаігарда айкын білінетін жүлгелердіц болуы,
мысалы, шүйдс үлесіндегі маймылдық жүлге, сондай-ақ басқа да
бірқатар бслгілері.
Алайда, ми кұрылысының бұл ерекшеліктері томен дамудың
белгілері бола алмайды. Шынында, егер мидың абсолюттік салмагып
алатын болсақ, ол адамныц ақыл-ой жагыиан даму деңгейі корсеткіші
қызметін аткара алмайды. Өйткені данышпан адамдарда әр алуап
ми кездесеті. Адам миы мысалы, ІІООг-нан 2000 г-ға дейпігі аралықта
ауыткып отырады. Салмағы ауыр ми акыл-ой жағынан дарынды
адамдарда ғана емес. сонымен қатар дамуы орташа адамдарда да,
сондай-ақ қояншықтар мен нақұрыстарда да кездеседі. Мысалы.
қазірге дейінгі ен ауыр ми (2850 г) 21 жасар нақұрыс-қояншық ауруында
болды.
А. Якоб келтірген түрлі мамаидық бойынша 50 көрнекті қайраткер-
лердін миларыпыц салмақтары кең ауқымда өзгсріп отырады. сондықтан
ми салмағы мен адамның дарындылығы арасында тікелей байланыс бар
деп қорытынды жасауға негіз жоқ Мәселен. дарындылығы бір деңгейлес
екі жазушы - И.С Тургеневгің миыпың салмағы - 2012 г, ал Анатоль
Франстыц миыпыц салмағы - 1017 г. Акын Байронның миы - 2238 г,
Уитмендікі - 1238 г, зоолог-галымдар Кювьенікі - 1830 г, Агассицаидікі
- 1435 г.
Түрлі даиышпан адамдардыц миы мен бассүйегінің абсолютті
көлемін салыстырғанда да осындай коріпіс байкалады. Мысалы, Гетенің
басының шеңбері 60 см, Дантенікі 54 см, бүл Дантеге өзінің өшііес
шығармасы “Құдіретті комедиясын” жазуға ксдсргі болғаи жок.
Л.Я Пинестің зерттеулері көрсеткендей, маймыл миында ксздесегіи
жүлгс түрлі нәсілдер окілдері мен ақыл-ой жагыпан аса көрнекті
адамдардың да миында кездеседі. Баска жүлгелер мен қатпарлардын әр
түрлі вариациялары да гүрлі халықтарда бірдсй жиілікпен кездесетінді.
Бірқатар обьективіі буржуазиялық зерттеушілер түрлі жүлгелердіи
болуыпа карап адамның акыл-ой жағынан дарындылығы туралы
қорытынды жасауға болмайды деген пікір айтады.
Сойтіп, мн кұрылысынын аталған ерекшсліктсрі нәсілдік белгілер
емес. барлық ағзаларда. солардыц ішіндс мида ұшырап огыратын дара
озгергіштік вариаиттары болып табылады.
Адам >во ііоііпясы барысында ніыпында мидын массасы мен көлемі
заңды тұрдс өсін отырады. Бірақ ол жүз мыцдаған жылдар ішінде іске
асады. Мәселен, адам тәрізді маймылдардың миыныц массасы 400-500 г,
ал казіргі кездегі адамдікі 1100-2000 г (орташа 1500г).
178
Қазіргі кездегі адамдарға келетін болсақ, олардың миының массасы
мен көлемінің ауытқулары ақыл-ой ламуы дорежесін көрсетпейді.
Халықтардың мәдени және саяси жағынан артта қалуы биологиялық
құрылысына (ми және бүкіл адам денесінің қүрылысына) емес. коғамныи
әлеуметтік тіршілік жағдайларына байланысіы. Мұнын жарқын мысалыи
Индиядан және баска бұрынғы отар елдерден көріп отырмыз
Индняда Еуропадан ерте уакытта, тамаша онер, сәулет, әлебиет
туындылары және жоғарғы мәдениет пайда болды.
Алайда, Индияны агылшындар жаулап алғаннан кейін үш жүз жылға
созылған уакыт ішіиде үнді халқынын дамуы тежеліи, ол
еуропалықтардан артта қалды. Қазір отарланған халыктар тәуслсіздік
алғаниан кейін әлеуметтік үрдіс жолымен жылдам алға басуда. Сөйтіп
нәсілшілдіктің кертартпа мәпін біле тұра, қатаң ғылымн морфологиялық
фактілерге сүйене оны әшкерелеу керек.
МИ ҚАБЫҚТЛРЫ
Ми қабықтары, тепіп^ез, жүлын қабықтарының (қатты, торлы және
жұмсак) тікелей жалгасын кұрайды.
Қатты кабық, (Іига таіег епсерһаіі, басқа кабыктар сыртында
жататын тығыз ақшыл дәнерек тінді қабык (96-сурет). Оның сыртқы беті
тікелей бассүйекке жанасып, олар үшін сүйек қабығы болып есептелсді.
Онын жұлыннын дәл осындай кабығыиан өзгешелігі осында. Миға
қарағап ішкі беті эндотелимсн жабылған, сондықтан тегіс жәпе жылтыр
болады. Онымен мидың торлы кабығының арасында кішкене молшердегі
сұйықтықпен толтырылған тар саңылау торізді қатты қабықастындағы
кеністік, 8раііит 8иЬбига1с. болады. Кей жерлерде қатты қабық екі
жапыракшаға жарылады. Мұндай жарылу веналык койпаулар аймағында.
сондай-ак үшкіл нерв гүйіні жатқаи самай сүйегі пирамидасының
үшындағы шұңқыр аймағында (ішргсзіііо Ггі^сіпіпі) кездсседі. Қатты
кабыктың ішкі бетіпен бірпешс осінділср шыгады, олар ми боліктері
арасында өтіп. бір-бірінен боледі.
Ғаіх сегеһгі, у.ікен ми орагы, екі үлкеи ми сыңарлары арасында
сагитталды бағытта орналасқан. Ол бассүйек күмбезінің ортаңгы сызығы
бойымен 8іі1си8 8Іпіі8 8а§іпа1І8 8иреіогІ8-тің жиектеріне бекіп, алдыңгы
жіңішке шстімен сгіхіа ^.аііі—ге бітісіп өседі. Ал артқы кең жиегімен
мишык шатырының жоғарғы бетімен бітісіп кетеді.
Тепіогіит сегеһеііі, миіиық шатыры, горизонгалды керілген, скі епіегі
шатыр секілді жоғары қарай сәл дөңес габақша. Бүл шүйдс сүйсгінің -
8НІСИ8 8ІШ18 Ігап8ұег8І - жиектеріпе және екі жағында самай сүйсгі
пирамидасыпын жоғарғы жиеғі бойыпа, сыпатәрізлі сүйекгің ргосе88Н8
сііпоісіеик ро8Ісгіог-ына дейін бекиді. Ол үлкен мидың шүйдс үлестерін
томен орпаласқан мишықтан бөліп тұрады.
Ғаіх сегеһеІН, мишық орағы, үлксн ми орағы сиякты ортаңғы сызық
бойымсн сгІ8іа оссірііа1І8 іпіегпа-ны бойлай шүйдс сүйсгініи үлкеп
179
96 - с у р е т. Мидың қатты қабығының рельефі және бассүйек нсрвтерінің
шыгатын жерлері; астынан карағандағы көрінісі. [Бассүйектің төменгі бөлігі
(нсгізі) алынған.]
1 - сіига піаіег епеерһаіі [сгапіаііз]; 2 - п. орбсиз; 3 - а. сагоііз іпіегпа;
4 - іпіипсІіЬиІит; 5 - п. осиіотоіогіиз; 6 - п. ігосһіеагіз; 7 - п. Ігі&етіпи8:
8 - п. аЬсіисепз; 9 - п. (асіаііз еі п. үезііЬиіососһіеагіз; 10 - пп. §1о88орагупцеи8,
уа£Н8 еі ассеззогіиз; 11 - п. һуро£Іо88и8; 12 - а. уегіеЬга1і8; 13 - п. 8ріпа1І8.
тесігіне дейін келіп, тссікті бүйір жақтарынап екі аяқшасымен қаусырады.
Бүл аласа өсінді мишықтың артқы тілігіне еніп түрады.
Оіарһга^пга хеііае., ертоқым көкеті, түрік ертоқымы түбінде
гипофиздік шүңқырды үстіцгі жағынан шектейтін табақша. Оның
ортасынан һурорһукіз-ден шығатын іп£ипгііЬи1ит-ға арналған тесік өтеді.
Қатты қабықта меншікті веналардан басқа, мидан қан жинайтын
қатты қабық крйнаулары, яіпиа сіигае таігіа, орналасады (97-сурет).
180
97 - с у р е т. Мидың катты қабығы. сіига таіег епсерһаіі [сгапіаЧх].
1 - Гаіх сегеЬгі; 2 - зіпиз гесіиз; 3 - Іепіогіит сегеЬеІіі; 4 - сііарһгаота зеііас;
5 - п. оргісий ег а. сагоііз іпіета.
Қойнаулар катты қабыктың мепшікті қабатында оның осінділерінің
бассүйекке бекитін жерлер нде жайғасып, веналардан қабыргаларыпың
құрылысымен өзгешеленетін, қақпақіпалары жоқ веналык өзектер
(көлденең кесіндісінде үшбұрышты) болып табылады. Қабырғалар қатты
қабықтың керілген жапырақшаларынан гұзілгсн, сондықтан кескенде
кабыспайды да, жарақаттағанда үңірейіп тұрады. Вена қойнаулары
қабырғаларының сершмсіздігі бассүйек ішіндегі кысым өзгергенде
қанның еркін ағуын қамтамасыз етеді, бұл мидың үздіксіз қызмст жасауы
үшін маңызды
Мынадай койнауларды ажыратады (98-сурет):
8іші5 ігап^^ег^из, колденең қойнау - ең үлкені және кеңі, шүйде
сүйегінің 8и1сіі8 8Іпи§ ігапзұегяі-де, Іспіогіит сегеЬеІІі-нің артқы
жиегінде орналасады, ол жерден зіпив ы^тоібеиз-ке жалғасады да 8іі1-
си$, 8Іпіі8 8І§тоібеа-да орналасады, одан өрі Гогатеп )и§и1аге арқылы V.
)и£и1агІ8 іпіета-ға жалғасады. Осының арқасында көлденсң қойнау сигма
тәрізді қойнаумсн бірге бассүйек қуысындағы барлық веналық қан үшін
негізіі откізгіш-коллекгор қызметін атқарады Оған бір бөлп і тікелей.
181
98 - с у р с т. Мидың қатіы қабығының койнаулары; бүйірінен қараіандағы
корінісі.
1 - 8Іпи8 сауето5>и$; 2 - мпиз реігоыіз іпіегіог; 3 - зіпиз реіго8іі8 кирегіог; 4 - 8Іпи8
!іІ£тоі(1си!>; 5 - хіпи» ігапхуегаия; 6 - 5Іпи$ оссірііаіія; 7 - 8Іті8 загйпаііз іирсгіог;
8 -$іпи8 гссіиз; 9 - зітіх «ирііаіі.ч іпГсгіог.
бір бөлігі жанама жолмен барлық қалган қойнаулар (синустар) қүяды.
Тікслей құягындар:
8іни\ ха^іііаіі.ч хирегіог, жоғарғы сагитталды койнау, ол іаіх ссгеЬгі-
дің жоғаргы жиегі.мен бүкіл $и1си8 8Іпи$ 8а§іііа1І8 хирегіог-тің бойымеп
сгі$іа £аІІі-ден бастан. ргоіиЬсгапііа оссірііаііз бекігілген жерінде
орналасады, ол жогарыға дейін отеді. Зіпик 8а§іііаІі$ 8ирсгіог-дың
бүйірлерінде, катты қабық қабатыида кіінкепе қуыстар - қан көлдері
деп аталатындар орналасады, олар бір жағынан қойнаумеп жәнс
диплоилық веналармен, екінші жағынан қатты қабықтың жоне мидың
всналарымен катынасады.
Зіпиз оссірііаііа, шүйде қойнауы, іаіх сегеЬеІІі-дің спзіа оссірііа!і$
іпісгпа-ға бскітілген жсрінде орналасады. Ол жоғарыда аталған
койнаудың жалғасы ретіндс отсді. одан шүйдс сүйегінің Гогапіеп та^-
пит-ның екі жиегіи бойлай орналасады.
182
8іпи$ гесіи.ч, тік қойнау Ғаіх сегеЬгі-дін мишық шатырына бскиііи
жеріндс орналасады. Ол алдыңғы жағынан ми орағынын төменгі жиегі
бойымеп жүрстін гөменгі сагитталды қойнауды, сондай-ақ мидың ен
герсң бөліктерінен ағын шығатын мидын үлкен венасын қабылдайды.
Аталған қойиаулар - зіпи$ Ігапзуегзиз, зіпи» 8а£ІПа1і.«> кирегіог, зіпиз
8а§іПаІІ8 зирегіог, 8Іпіі8 гесіиз және 8ІГШ8 оссірйа1І8-тер бір-бірімен
түйісетін жсрде қойнаулық иауа соп/іиепз хіпиит деген атпен бслгілі,
кеңейген жер іүзіледі. Бассүйектің негізіиде түрік ертокымы бүйіріндс
ішкі ұйқы артериясын қоршап жатқан веналық өрім не.месе бір-бірімен
айқасып жагқан қуыстар түрінде үңгірлі қойнау, зіпиз саүегпозиз,
орналаскаи. Ол қарсы жақтыи қойнауымен Ғо$8а һурорһу8І8-тің алдынан
жәнс артынан өгетін екі көлденен үңгіраралык қойнаулармен. 8Іпи8 іп-
іегсаұегпо8І, жалгасады, сөйтіп, түрік ертоқымы аймағында веналык
сақина гүзіледі.
Алдыңғы жағыпаи үңгірлі қойнауға жоғарғы көзұя саңылауы арқылы
отетін V. оріаітіса зирегіог, сондай-ақ аіае тіпогіз-тің жиегі бойымен
отетін 8Іпіі8 8рһепорагіеіа1І8-тің төменгі шсті қүяды.
Қан үнгірлі қойнаудан аргта жатқан екі қойнауға: 8Іпи8 реігозі 8и-
регіог сі іпіГегіог-ға кетеді. Олар пирамиданың жоғарғы және томепгі
жисктерінде орналасады. Екі төменгі тастық қойнаулар өзара шүйде
сүйегінің негіздік бөлігінде, қагты қабықтың қабатында жатқан және
бәрі қосылып ріехиз Ьазііагіз деп аталатын бірнеше вена өзекшелері
арқылы байланысады. Р1ехи8 Ьа.зііагіз омыртқа бағанасы өзегінің веналық
өрімдерімеп қатынасады, олар аркылы осылайша қан бассүйек куысынаи
ағады. Қанның койнаулардан ағып шығатын басты жолы ішкі мойын-
дырық веналары болып табылады. Бірақ оғаи қоса, веиалық қойнаулар
бассүйек тесіктері, Ғогатеп рагіеіаіе, Гогатеп тазіоісіеит, сапаііз сопбу-
1агІ8-тер арқылы өтетін эмиссарлық веналар, уұ. етІ88агіае. арқылы
бассүйектің сырткы бетіндсгі веналармен қосылады. Бассүйектен Гога-
теп оұаіе және сапаііз һуро§1о88а1І8 арқылы нервтермен бірге шығатын
кішкене веналар да осындай рол атқарады. Сондай-ак қатты қабықтың
қойнауларына бассүйек сүйектеріпің кемік затының веналары да күяды;
олар екінші шетімен бастын сыртқы веналармен байланысады. Уепа
сііріоісае іш жағынан эндотелий қабатымен астарланған бассүйектщ
жалпақ сүйектерінің кемікті затында өтетін, бір-бірімсн анасто-
мозданагыи өзектер болып табылады.
Торлы кабык, агасһпоика епсерһаіі, жұлындағы сиякгы қатты
қабықтан субдура іы кеңістіктің капиллярлы саңылауымен бөлінеді (99-
сурет). Торлы қабық жұмсақ кабық сияқты мидың жүлгелері меп
ойыстарыиа енбсйді. Жұмсак және торлы қабык арасы сұйыққа толы
торлы қабықастындағы ксңістік, сауііаз 8иЬагасһпоібеа1І8. қүрады. Кейбір
жерлерде, көбінесе ми пегізіндс, горлы қабыкасты кеңістігі өте күшті
дамып, сұйықтығы бар кең де терең цистсрналар түзеді.
Мынадай цистерналар болады:
1.	Сізіегпа сегеЬеІІотебиІІагіз, мишық-ми нистсрнасы. (ең үлкені)
мишыктың артқы жиегімен сопакша ми арасында жатагын ең үлкен
цистерна.
183
99 - с у р е т. Ми қабықтарының және жоғарғы сагигталды қойнаудыц
бассүйек күмбезімен және ми беттерімен өзара қагынасы; фронталды
жазықтыктағы кесіндісі (үлгі).
1 - йига таіег; 2 - саіуагіа; 3 - §гапи1агіопе$ агасһпоісЫе§; 4 - $іпи$ $аці1іа!і$
зирегіог; 5 - сии$; 6 - V. етіз$агіа; 7 - агасһпокіеа; 8 - саүит ыіһагасһпоісіаіе
[сауйая чиЬагасһпоійаІія]; 9 - ріа таіег; 10 - епсерһаіоп. 11 - іаіх сегеЬгі.
2	Сіхіегпа іпгегре<1ипси1ап$, аяқшааралық цистерна ми аяқшалары
арасыида орналаскан.
3.	Сізіегпа сһіазтаііз қиылыс цистернасы кору қиылысы алдында
орналасқан.
4.	Сі$ісгпа Ғо88а 1аіегаІІ8 сегеЬгі, мидың латералды шұңқырының
цистернасы, аттас піұңқырда орналасады.
Ьарлық торлы қабықастындағы кеңістіктер өзара кенінен катынасып,
шүйдс сүйеннің үлкен тесігі арқылы тікелсй жұлынның торлы қабық-
астындағы кеңістігіне созылады. Сонымен қатар олар IV қарыншаның
артқы қабырғасындағы, сізіегпа сегеЬеІІотебиІІагіз-кс ашылатын арсг-
Шга Іаіегаііз ұепігісиіі диапі және арсгіига Іаіегаііз уепігісиіі диагіі
арқылы ми қарыншаларымен тікелсй қатынасады. Торлы қабықастын-
184
лағы кеңістіктерінде дәнекер тінді шарбақніалар, ігаЬсеиІае агасһпоібе-
аісз және қоршаған сұйықтық арқасында қысылып қалудан сакталатын
ми тамырлары жайгасады
Торлы қабықтыи құрылысының ерекшелігі - оның түйіршікіері, ^гап-
иіаііопех агасһпоісіаіех, вена қойнауларына сніп тұратын дөңгелектеу
сұр қызғылт түсті горлы қабықтың к шкене өсінділері. Олар балаларда
да, ересектсрде дс болады, бірақ картайған кезде барыппіа үлкейіп,
көбейеді. Түйіршіктер колемлерін ұлғайтып, бассүйсктеріне қысым
жасау арқылы олардың ііпкі бетінде іоуеоіае ^гапиіагез, шұңкыршалар
гүзеді. Түйіршіктср сүзілу аркылы жұлын-ми сүйықтығының қан
арқасына ағуын қамтамасыз етеді.
Жұмсақ қабық, ріа пгаіег епсерһаіі, миға тығыз жанасып, оның
бетінің барлық жүлгелері мен саңылауларына енеді. Жүмсақ кабыкта
кан тамырлар мен тамырлы өрімдер болады. Қабық пен тамырлар
арасында торлы асты кеңістігімен қатынасатын периваскулярлы саңылау
орналасады.
МИ-ЖҮЛЫН СҮЙЫҚТЫҒЫ
Ми мен жұлынның торлы қабықасты кеңістіктері мен ми
қарыншаларын толтырып тұратын ми-жұлын сұйыктығынын, Ііциог сеге-
Ьгозріпаііз, орі анизмнің баска сұйықтарынаи ерекше айырмашылығы
бар. Онымен тек ішкі құлақгың эидо- және перилимфасы мен көздің
сулы ылгалдығы ғана ұқсас. Ми-жұлын сұйықтығы ріехиз сһогоідсі-ден
секрециялану жолымеп бөлінеді, оның эпителилі коршауы бездің
эпителиіне ұқсас болады. Ьі^иог сегеЬгозріпаІіз-ті жасап шығаратын
аппараітың сұйықтыкқа бір загтарды түтып қалатын (гемато-энцефалиттік
тосқауыл) касисті бар, бұның миды зияпды әсерлердеп қорғауда үлкен
манызы бар. Сөйтіп, өзінің ерекшеліктері жағынан ми-жүлын сұйықтығы
миымен оның негізіндегі тамырлар үшін қорғаныштық қызмет ғана
агқармай, нерв жүйесі орталық мүшелерінің дұрыс қызмег аіқаруы үшін
арнаулы ішкі орта. Ми-жұлын сұйықтығы орналасқан кеңістік тұйык
болады. Одан сұйыктык негізінен өрмек кабықтың грануляңиялары
арқылы сүзілу жолымен веналык жүйеге және ішінара ми қабықтары
жалғасатын нервтер қынабы арқылы лимфа жүйесіне ағын шығады.
НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ШЕТКІ БӨЛІМІ
АНИМАЛДЫ НЕМЕСЕ СОМАЛЫҚ НЕРВТЕР
Орталық нерв жүйесінен шығатын жсріне қарай нерв сабаулары
жұлындық, пп зріпаіез жәнс бассүйсктік, пп сгапіаіез (епсерһаіісі) болып
бөлінсді.
185
ЖҮЛЫН НЕРВТЕРІ
Жүлын неретері, пп. хріпаіех, дененің миотомдарына (миомерлеріне)
сәйкес орналасады, әрбір нервке оған жататын тсрі бөлігі (дермотом)
сәйкес келеді.
Адамда 31 жұп жүлын нерві бар, атап айтқанда 8 жұп мойын, 12
жүп кеуде, 5 жұп бел, 5 жүп сегізкоз және 1 жұп қүйымшақ нервтері.
Әрбір жүлын нерві жүлыннан екі түбіріпікпсн шыгады: артқы (сезімтал)
және алдынғы (қозғалыс) тұбіршіктері. Екі түбіршік омыртка аралық
тесік арқылы омыртқа өзегінен шыгатып бір сабауға, ігасШз п. зріпаііз-
қа қосылады. Қосылатын жердің жапыпда және одан аргқа қарай арткы
түбіршік - түйін, %ап%1оіп аріпаіе, түзсді, оған аядынғы қозғалыс
түбіршігі қатыспайды. Екі түбіршіктің қосылуының нәтижесінде жүлын
нервтсрі аралас нервтерге аиналады. Оларда жұлын түйіндері жасуша-
ларыпан қозғалыс (афферентті) талшықтары, сондай-ақ бүйір мүйіз-
дсрінен жұлыннан алдыңғы түбіршік құрамында шығатын вегетативті
талшықгар болады.
Всгетативті талшықтар артқы түбіршікте де болады. Түбіршіктер
арқылы анимал нервтеріе келетін вегетазивті талшықтар трофика, тамыр
қозғалтқыш және т. с. с үрдістерді камтамасыз етелі.
Әрбір жү іын нсрві омыртқааралық тесіктен шыққанда миотомның
екі бөлігіне (дорсалды және вснтралды) сәйкес екі тармаққа бөлінеді:
1)	миотомның дорсалды бөлігінен дамитын арқаның аутохтоиды
бүлшықеттері мен оны жабатын тері үшін артқы. гаіппч (Іог$аІі$. гармағы;
2)	тұлғаның вентралды қабырғасы мен миотомдардың вентралды бө-
ліктерінен дамитын қол-аяқтар үшін алдыңғы тармақ, гати$ ұепігаіік;
Бұдан баска жұлын псрвтерінси екі түрлі тармақтар шығады:
3)	ішкі ағзалар мен тамырларды нервтендіру үшін - симпагикалық
сабауға косылатын тармактар. гг. соттишсапіе$,
4)	жұлын қабықтарып нервтендіру үшін омыртқааралық тесік арқылы
кері өтетін, г. піепеп£еи$.
Жұлын нервтерінің артқы тармақтары
Барлық жұлын нервтерінің артқы тармақтары, гаті сіогхаіех,
омыртқалардың көлденең осіпділері арасымен. олардың буын өсінділерін
орай артка карай кетеді Олардың барлығы (1 мойын, IV және V сегізкөз,
күйымшак тармақтарыи қоспағанда) желке терісін, мойыи мен арқаның
артқы бсгін, сондай-ақ терең арқа бұлшықеттеріп жабдықтайтын, гатиз
тесііаііз жәнс гати$ 1аіегаІі$ болып бөлінеді.
1	мойып нервінің аргкы тармағы, п. $иЬоссірііаІі$, шүйде сүйегі мен
ауыз омыртқаның арасынан шығып, содан кейін тш. гесіі сарііік іпа]ог
еі ітнпог, т. қетізріпаһз саріііз, т. оЫіңиі сарйі$ қамтамасыз стетін
тармақтарга болінеді. N. зиһоссірііаііз теріге тармақтар бермейді. II
мойын нервінің артқы тармағы, п. $иЬоссірііаІі$ та]ог. ауыз омыртканың
арткы доғасы мен II омыртқаның арасынан шығып, бүлшықеттерді тесіп
өііп, терасты тармағына айналып, бастың іпүйде аймағын нервтендіреді.
186
Ксуде нервтерінің гапіі гіогзаіе.ч-тері ауюхтонды бүлшықеткс
іармақтар беретін медиалды жәнс латералды тармақтарға бөлінсді;
жоғарғы кеуде нервтерінің тері тармақтары тек гаті тесһаіез-тсн, ал
томенгі ксуде нервтерінің тері гармақгары гаіпі 1аіега1е$-тен шығады.
Үш жоғарғы бел нервтерінің тсрі тармақтары, пп. сіипішп зирегі-
оіе$, ал сегізкөз тері тармақтары, пп. сіипііпп тесііі бөксе аймағына
барады.
Жұлын нервгерінің алдыңғы тармақтары
Жұлын нервтерінін алдыңғы тармақтары, гаті үепігаіеа, дененің
вентралды қабыргасының герісі мен бұлшыкетін және қол-аяктарды
нервтендіреді. Іш герісінің төменгі болігі сыртқы жыныс мүшелерінің
дамуына қагысатындықтан, оларды жабатын теріні де алдыңғы тармақтар
нервтендіреді. Алдыңғы тармактар (бірінші екеуінен басқалары) аргқы
тармақтарга қарағанда едоуір ірілеу келеді
Жұлын нервгсріпің алдыңгы тармақтары тек кеудс бөліміндс ғана
бастапкы метамерлі құрылысын сактайды, пп. Іпісгсо8іа1е$. Даму кезінде
сеі ментгігі жоғалатын. кол-аяктармен байланысты басқа бөлімдеріпде
алдыңғы жұлын тармақтарынан шығатын талшыктар айқасып оріледі.
Нерв өрімдсрі, р!ехи$, түрлі невромер талшықтары алмасуы аркылы
түзіледі. Әрбір жұлын нервісінің алдыңғы тармағы бірнеше шсткі
нервтерге оз талшыктарын береді. Демек, олардың әркайсысынан
жұлынның бірнсше сегменттерінсн талшықтар болады. Сондықтан нсрв
зақымданганда осы нервкс бастама бергсп сегменттерден
нервтспдірілетін барлық бұлшықеттср қызмстіпің бүзылуына әкелстіні
түсінікті, себебі талшыкгар баска нервтің құрамыпда келеді.
Орімдерден шығагын нервтердің көбі - аралас нервтер; сондықтан
зақымданудын клиникалық көріпісі қимыл-қозғалыстардың, сезімтал-
дықтың бүзылуларынан және вегстативтік бұзылулардап құралады.
Үлксн үш өрімді ажыратады: мойын. иык жәие бел-сегізкөз. Бел-
сегізкөз өрімі бел. сегізкоз және кұйымшак өрімдері болып бөлінеді.
Мойын өрімі
Мойын орімі, ріехи.ч сегеісаіі.ч, төрт жоғарғы мойын нервтерінің (С -
С|у) алдыңғы тармақтарыиан түзіледі. Олар өзара үш доға ілмектермсн
байланысып, көлденең осінділердің бүйірінен медиалды жағынап
омыртқаның алдынғы бұлшықстгері, ал латсралды жағынан о.мыртқа
бұлшыкеттері.т. зсаіепиз тесііиз, т. Іеұаіог $саги!ае. т. $рІспіи.$ сегұі-
сі$ арасында орналасын, п. ассе$$огіи$ пен п. һуросЦозяи.ч және ігасіиз
$утраІісші-псіі апастомозданады. Өрімді алдыңгы жағынан т зіето-
с!еі(іота$іоісІеи$ жауып түрады. Өрімнен шығатын тармақтар терілік,
бұ шіықеттік және аралас болып бөлінеді.
Тері тармақпшры. 1. N. оссірііаһ$ тіпог (С жәнс С ( -ген) шүйдс
аймағы латсралды бөлігінің терісіне барады.
187
2.	N. аигісиІагі<; піа£пи$ (С1(| -тен) қүлак қалқаны мсн сыргқы ссту
тесігін нервтендіреді.
3.	N. 1гап8уег$и8 соііі (Сп және С1ү-тен) алдыңғы екі нерв сияқты т.
чіегпосіекіотазіоісіеиз-тін арткы жиегі ортасынан шығып, осы жиекті
айналып, алға карай отіп, мойып терісін нервтсндіреді.
4.	N. зиргасіауісиіагез (С|П және С1у-гсн) үлкен кеуде және дельта
тәрізді бүлшықеттердің үстіпе кследі.
Булшықеттер тармақтары. 1 Мт. гссіі саріііз апіепог еі Іаіегаііз,
тт. Іоп£І сарііІ8 е( соііі, тт. $са1спі, т Іс^аіог зсариіае және т. іпіег-
ігап8уег§аг] апіепогез бүлшықсттерінс баратындар.мойын өрімінің
қозғалтқыш талшықтарына (8() ап8а сегұіса1І8 жәнс тіласты нервінің
төмендеген тармағы гасііх зирегіог жатады
Касііх іпііегіог апзае сеуісаІе$-тен (Ся - С1П -тен) шығады да, төс-
бұғана-емізік тәрізді бұлшықет астында - V. зи§и1апз іпіета-ның алдымен
шығып, п. һуро§1о88П8-тан шыгатып гасііх кирегіог-мен қосылып, мойын
ілмегін - ап§а сегуісаііз-ті түзеді. Мойын өрімі талшықтары ілмектен
шығатын тармақтар арқылы т. зіетоһуоісіеиа, т. зіетоіһугоісіеиз және
т. отоһуоісіеия-ді иервтендіреді.
М. 8іетос1еіс1ота8іоі(1еи8 пен т. ігарехиз-ке (С|п және С |Х-тен)
баратындар, бұлар п. ассе88огііі8-пен бірге осы бұлшыкеттерді нсрв-
тендіруге қатысады.
Араіас тармақтар. N. рһгепісиз - кокст нсрві (СІП - С1У) т. ьсаіе-
пи8 апіспог бойымен бұғаиасты артериясы мен венасы арасынап .кеуде
қуысына өгеді. Одан әрі оң жақтағы п. рһгешсиз тік дерлік оң өкпе
түбірі алдына түсіп, жүрекқап бүйір бетімен көкетке барады. Сол жақ п.
рһгепісиз қолқа доғасының алдыңғы бетін қиып өтіп, жүрекқаптың сол
жақ бүйір бетімсн көкетке барады. Екі иерв те жүрекқап пен өкпеқап
арасында алдыңгы кеудеаралықга өтеді. Көкет нерві симпатикалық
сабаудың екі төмені і мойын түйіндерінен талшықтар кабылдайды. Ол
аралас нсрв, оның қозғалыс тармақтары көкетті нервтендіреді, сөйтіп,
ол тынысалуды қамтамасыз етстін нсрв болып габылады; ол сондай-ақ
окпекап пен жүрекқапка сезімтал тармактар бсреді. Иервіің соңғы
кейбір тармактары кекет аркылы іш куысына пп. рһгспісоаЬсіотіпа1е8
өтіп, кокеттің симпатикалық орімімен анастомозданып (жалғанып),
ішпердеге, бауыр байламдарымен бауырдың озіпе гармақтар жіберсді,
сол себебті бауыр ауырғапда ерекше френикус-симптом пайда болуы
мүмкін. Ол талшықтары аркылы кеуде қуысында жүрек, өкпе, айыріна
безді нервтендіреді. Ал іш қуысыида құрсақ өрімімен байланысып, сол
арқылы бірқатар ішкі ағзаларды нервтендіреді.
Иык өрімі
Иық орімі, ріехи^ һгасһіаііа, гөрт төменгі мойын нервтерінен (Сү -
Су1|І) жәнс бірінші ксудс (Тһ) нсрвісінің үлксн бөлігінсн құралады; көбіне
Сх,-деп жіңішке тармақ косылады (100-сурет). Иық өрімі алдыңғы және
ортаңғы сатылык бұлшыкеттер аралыі ынан бұганаүсті щұңқырына
шығып, а. 8иЬс1аұіа-дан жоғары және артқа қарай орналасады. Одан
188
7
100 - с у р е т. Мойын және иық өрімінің гүзілуі (үлгі).
1 - гг. уепігаіез [апіегіогез] п. сегуісаіей (Сү - Суш); 2 - а. уеПеЬгаһз;
3 - а. зиЬсІауіа; 4 - сіауісиіа: 5 - ріехиз Ьгасһіаііз; 6 - ріехиз сегуісаііз,
7 - гг. уепіга1і$ [апіепогеь] п. сегұісаіез (С( - СІҰ).
колтық шүңқырына баратын және а. ахіііагія-ті үш жуан нерв будасы
пайда болады: латералды жағынап (латералды буда), медиалды жағынан
(мсдиалды буда) және артерия артыиан (артқы буда).
Өрімдс бүғанаүсті, раг$ зиргасіауісиіагіз және бұғанаасты, рагз іпГг-
ас1ауіси1агІ8 боліктерін ажыратады. Шеткі тармактар қыска және үзын
болып болінеді. Қысқа тармактар өрімнің бұғанаүсті болігінің түрлі
жерлерінен шығып, ішінара мойын, сондай-ак иық белдеу (т. Ігарехіиз-
ті қоспағанда) мен иық буыны бүлшықеттерін нервтендіреді. Үзын
тармақтар жоғарыда аталған үш будадан пайда болып, қолды бойлай
отін, оның бүлшыкеттері мен терісін нервтендіреді.
189
101 - с у р е т. Иық өрімінің нервгері.
1 - рісхия Ьгасһіаіь; 2 - сіауісиіа; 3 - V. ахіііагіз; 4 - а. ахіПагія; 5 - пп. ресіога1е8
тесііаііз еі Іаісгаііз; 6 - п. іпіегсо:>іоЬгасһіа1і$; 7 - п. іһогасісив 1опди$;.
8 - п. іһогасосіогзаііз; 9 - п. ахіііагь; 10 - п. сиіапсик Ьгасһіі тесііаіік;
II - п. гагііаіі.ч; 12 - п. иіпагіх; 13 - п. сиіапсиБ апіеЬгасһіі тесііаіій; 14 - п.
тесііапи.ч; 15 - п. тиьсиіосиіапсиз; 16 - Ғазс. Іаіегаііз; 17 - і'а$с. тес1іа1і$;
18 - іаяс. розіегіог.
Қыска тармактар. I. N. (1ог$аІі$ зсариіае (Сх-леп) жауырынның
медиалды жисгін бойлай өтеді. Ол т. Іеұаіог зсариіас және тт. гһот-
Ьоібеі-ні нсрвтендіреді.
2.	N. (һогасіси$ 1оп£и$ (Су- Сч -дан) т. хеітаіи.ч апіегіог-дың сыртқы
бегімен түсіп. оны нервтендіреді (101-сурет).
3.	N. $иргазсариІагі$ (Сч. - СҮІ -дан) іпсіхига зсариіае аркылы Ғозяа
зиргазріпаіа-ға өгсді. Мт. *шрга- сі іпГгазріпаіиз пен иық буыны
қапшығын нсрвтсндірсді.
4.	N. ресіогаісз інесііаііч еі іаіегаііз (С - Тһ( -ден) тт. ресіогаііз
та)ог еі тіпог-ға барады.
5.	N. $иЬсіаүіи$ (Су) т. ыіЬсІаұін^-қа барады.
6.	N. зиЬзсариІагһі (Сх - Сү|||) т. $иЬ$сари1агь, т. ісгез та)ог және
т. Іаіінчітиз сіогііі-ді нсрвтендіреді. Жауырынның латсралды жисгі
бойымен т. 1аіІ8яітіі8 боіъі-ге барагын тармак п. іһогасосіогзаііз деп
аталаты.
7.	N. ахіПагік, колтык иерві (Сү - СЧ| -дан) иық өрімі қысқа
тармақтарының ең жуан нерві а. сігситріеха һитегіроЫсгіог-мен бірге
Ғогатеп диабгііаіегит арқылы тоқпн жіліктің хирургиялык мойнының
артқы бетіне өгін. тт. с1е1іоісіеи$, іеге$ тіпог жоне иық буынына тар-
190
мақтар береді. Дельтатәрізді оүлшыкеттің арғы жиегінен ол аймакгың
терісін және иықтың жоғарі ы бөлімінде оның артқы латсралды аймағып
нервтсндіретін терілік тармақ п. сиіапеих Ьгасһіі 1аІега1І8-ті бсреді/^
¥зын тармақіар. Олардын ішінен алдынғы тармақтарды - бүкктштср
мен пронаторлар үшін пп. тизсиіосиіапеиз, тесііапиз еі и1пагІ8-ті және
артқы тармақтарды - жазғыштар мен супинаторлар үшін п. габіа1І8-ті
бөліп көрсетуге болады.
1.	N. тизсиіосиіапеиз, бүлшыкет-тері нерві, иық өрімінің латсралды
буданынан (Су - Су||) шығып, т. согасоЬгасһіа1І8-ті тесіп өтіп, иыктын
барлық алдыңғы бүлшықеттерін шгл.
согасоЬгасһіа1І8, Ьісер8 еі Ьгасһіа1І8-
ті псрвтендіреді. Сонғы екі бүлшыкеі
арасынан иықтын латералды жағынан
отіп, п. сиіапеиз апіеЬгасһіі 1аіегаІІ8
деген атпен білекте созылып, оиың
корі жілік жағы терісін, сондай-ак іһ-
епаг терісін нервтепдіреді.
2.	N. тес1іапіі8, орталык нерв (С
- С (, Тһ), медиалды және латералды
будалардыи а. ахіІ1агІ8-ті алдыңғы
жағынан қаусыратын екі түбір ретін-
де шығын, одап кейін иық артериясы-
мен бірге. 8и1сиз Ьісірна1І8 тесІіа1І8-
ке барады. Нсрв шынгақ жүлгесіцде
т. ргопаіог геге8-пен беткей саусак
бүккіштср астына келіп, соңгыла-
рымен т. Псхог с1і§ііогит ргоҒипсіиз
арасымеп әрі карай өтіп, агтас жүлге-
де, 8иІсіі8 тес1іапи8-те, білек ортасын-
да орналасып алақанға кследі. Иық-
тарға тармақгар бермсйді. Ол білекте
т Лехог сагрі иіпагіх пен терен
саусақ бүккіштің мегиалды бөлігінен
басқа бүліпықеттерінің бәрінс гаітн
ти^сиіагіз-терді береді (102-сурет).
Тармақтардың бірі, п. Іпіего88еи8
апіегіог, сүйекаралық жарғақта а. іп-
іего88еа апіегіог-ға ілесіп, терең
бүккіш бүлшықеттерді (т. Пехог роі-
Іісіь 1оп§п8 жөне т. Лехог <1і§ііогит
ргорипсіи8-тың бөлігін), т. ргопаіог
дпасігашз пеп көрі жілік-білезік буы-
нын нервтендіреді Кәрі жілік-білезік
буыны үстінде п. тедіапи^ жіңішкс
тері тармағын гатгі8 раітагі.ч п. те-
біапі береді, Іһепаг-мен алаканда
кішкенс іері аймағын нервтендіреді.
102 - с у р е г. Білек первтері:
алдыңғы беті: бсткеи бүлпіыкеттер
алышан.
1 - п. іпесііапиа; 2 - п. иіпагіз;
3 - г. яіірсгйсіаіін п. гасііаііз;
4 - г. ргорипбих п. гасііаіі»;
5 - п. гасііаіія; 6 - а. Ьгасһіаііз.
191
N піедіапих алақанға бүккіштердің сіңірлерімен бірге сапаііз сагрі
арқылы шыгып, үш тармаққа пп. ді§ііа1е§ раітагеь соттипе$-терге
бөлінеді. Бұл тармақіар бірінші, екінші жәпе үшінші алақаи-сүйек
аралыктары бойымсн алакан апоневрозы астында саусақтарға қарай
кетеді. Бұлардың біріншісі шынтақ нервісінен нервтенетін т. аскіисіог
роіісіз пеп т. йсхог роііісіз ЬгеұІ8-тің терең басын қоспағанда, гһепег
бұлшықеттерін нсрві ендіреді.
103 - с у р е т. Қол ұиіынып нервтерг, алақандык беі і
I - п шесііапиз; 2 - п. иіпагіз; 3 - г. зирегҒісіаІіь п. иіпагіз; 4 - г. ргорипсіиз п.
иіпагіз; 5 - пп. с1і§і1аІС8 раһпагей соттипіз; 6 - пп сііёііаісз раітагек ргоргіі.
192
104 - с у р е т. Қол ұшы терісінің шынтак (15), орталық (М) және кәрі
жілік (І<) нервтерімен нервтенуі.
Оз кезегінде жеті пп. <1і§і[а1е$ раһпагез ргоргіі-лерге болінеді (103,
104-сурет). Олар I - III саусақтардың екі жағына және IV саусақтың
кәрі жілік жағына барады. Алақанның кәрі жілік жақ терісі де осы
тармақтармсн нервгендіріледі, саусақ иервтсрі бірінші және екіпші
күрттәрізді бүлшықеттерді нервтендіреді.
3.	N. иіпагіз, шынтак нерві, иық өрімінің медиалды будасынан
(Су11, СЧ ІП, ТҚ) шыгып, иықтың медиалды жағынан медиалды айдаршықтың
аргынан өтеді (ол бүл жерде тері астыида жатады, сондықтан оған тиіп
кеікен кезде білектің медиалды аймағында ауырсыну түйсігі пайда
болады), содан кейін ол ыіісиз иіпагіз-ке өтеді, одан кейін сапаііз сагрі
иһіагів арқылы аттас артериялармен және веналармен бірге алақанға
барады; гегіпасиіит £1ехогит-нің бетінде өзінің соңғы тармағына, гатиз
раітапз п. и1пагі$-ке жалғасады. Шынтақ нерві ортаңғы нерв сияқты
иықта тармақтар бермейді.
Білек пен кол ұшындагы п. иіпагік-тің тармақтары. Каті агііси-
Іагез шынтақ буынына барады.
Каті тихсиіагез т Лехог сагрі и1пагі$ және т. Нехог сіі^йогит рго-
Іипсіиз-тың көрпіілес бөлігін нервтендіреді.
Катиа сиіапеиа раітагіх - һуроіһепаг терісінс барады.
Катиа сіогзаііз п иіпагіа, т Яехог сагрі иіпагіз пен шынтақ арқылы
қол үшыпың сыртына келіп, сол жерде V, IV саусақтар мен III саусақтын
13-805
193
шынтақ жагына баратын бес сыртқы саусақтың тармактарына пп. дІ£І-
Іаіс» бокаіез-ке бөлінсді
Катия раітагія п. иіпагія шынтақ нсрвісінің соңғы тармағы 08 різі-
ГогтІ8 деңгейінде беткей және терең тармақтарға болінеді, олардың
беткейі, гати^ зирсгГісіаІіз, бүлшықеттік тармақтармен т. раітагіх ЬгеуІ8-
ті, алақанның шынгақ жағындағы тсрісін жабдықтайды да, бөлініп,
шынтақтың екі жағына және IV саусақтың шынтақ жағына үш пп. бі&і-
Іа1е$ раітагез ргоргіі-ді береді.
Катиз рго/ипсіия шынтақ нервісінің терең тармағы а. иіпагіз-тің
терсң тармағымсн бірге т Пехог мен т. аббисіог бі§ііі тіпіті
аралығымен отт, терең алақан доғасына қосарланады. Ол сол жерде
барлық һуроіһепаг бұлшықеттерін, барлық ш. іпіепжзеі-ді, үшінші және
төртінші тш. 1итЬпса1е8-ді, ал іһепаг бұлшыкеттерін шт адсіисіог роі-
1ісІ8 пеп т. Лехог роііісіз ЬгеуІ8-тің терең кішкене басын нервтен-
діреді. К.ати8 ргорипдіі8 п. тедіапиз-пен жіңішке анастомоз құрып
аяқталады.
4.	N. сиіапеи8 Ьгасһіі піе(1іаІІ8, өрімнің медиалды будасынан (СУ((|,
Тһ-ден) шыгып, қолтық шүңкырымсн а. ахіІ1агі8-тен медиалды өтіп,
көбіне II кеуде нервісінің тесіп өтетін п. іпіегсо8іаЬгасһіа1І8 тармағымен
қосылып, шынтақ буынына дейінгі иықтың медиалды бетіпің терісін
первтендіреді.
5.	N. си(апеи8 апіеЬгасһіі тедіаІІ8 те өрімнің медиалды будасынан
(С, ((, Тһ-ден) шығып, қолтық шұңқырында п ы1пагІ8 ексуі қатар жатады;
иықтын жоғарғы бөлігінде иык артериясының медиалды жағында V. Ьа-
зіііса екеуі қатар орналасып, онымен бірге шандырды тесіп өтіп, тсріасты
тармағына айналады. Бұл нерв білсктің шынтақ (медиалды) жағындағы
терісін кәрі жілік-білезік буынына дейін нсрвтендіреді.
6.	N. гасііаіів, кәрі жілік ііерві (Су СуІ, Тһ() иык өрімі арткы
будасының жалғасын құрайды. Ол иық артериясы артынан а. ргоһіпда
Ьгасһіі-мен бірге иықтың артқы жағыпа өтіп, тоқпан жілікті спиралды
айнала сапаііз һитеготизсиіагіз-те орнапаеып, содан кейін арттан алға
қарай латералды бұлшықетаралық пердені тссіп өтіп, ш. Ьгасһіогасііаііз
пен т. Ьгасһіа1І8 аралығына шығады. Осы жсрде нерв беткей гати8 8и-
регҒісіа1І8 және терең тармактарға бөлінеді. Мұның алдында п. гадіа1І8
мыпадай тармақтар береді.
Каті тиясиіагея иықтағы жазғыш бұлшықеттер үшін т. ігісерз жәие
т. апсопсиз-ке тармақ береді. Соңғы тармақтар шынтак буыны қапшығы
мен иықтың латералды айдаршығын нервтендіреді. Сондықтан бұл
айдаршық қабығында (эпикондилит) бүкіл кәрі жілік нерві бойында ауыру
сезімі болады.
ІЧп. сиіапеіі Ъгасһіі рояіегіог еі Іаіегаігі іп/егіог иықтын артқы беті
мен артқы латсралды бетінің төменгі бөлігінің терісінде тармақталады.
N еигапеіі апіеЬгасһіі рояіегіог - сапаііз Һитеготи8си1агі8-те кәрі
жілік нервісіпен басгалып, т. Ьгасһоігадіа1І8 басталатып жерде тері
астына шығып, білектің сыртқы жағында таралады.
Катия тиясиіагея - т Ьгасһоігабіа1І8 пеи т ехіепзог сагрі гасііаііз
1опі>и8-ке барады.
194
Катш зирег/ісіаііз
білектс - 8іі1си8 габіа-
1І8-те а. гадіаііз-тен ла-
тералды өтіп, содан
соң білсктің төменгі 1/
3-інде шынтак жілік
пен иык-кәрі жілік бұл-
шықеттері арасымен
кол үшы сыртына ауы-
сып, бес сыртқы тар-
мақтар пп. сіі^ііаіез
боіъаіез арқылы бүйір
жақтарынан I және II
саусақтарды, сондай-
ақ III саусақтың кәрі
жілік жағын нервтен-
дірсді. Бүл тармақтар
әдетте сонғы бакай-
шақаралық буындар
деңгейіпде аяқталады.
Сөйтіп, әрбір саусак
екі жағынан отетін екі
сыртқы және екі ала-
қан нервтерімен қам-
тамасыз етіледі. Сырт-
қы нервтер әркайсысы
екі жарым саусақты
нервтендіретін п. гаді-
а1І8 пен п. иіпагіз-тен,
ал алакан нервтері п.
тесііапиз пен п. иіпаг-
І8-тен шығады. Бірінші
нерв үш жарым сау-
сақты (бас бармақтан
бастап), ал екпшіі нсрв
қалған 1,5 саусақты
нервтендіреді.
Катиз рго/ипсіиз
т 8ирта(ог арқылы
отіп, оны нервтендіріп,
бшектің дорсалды жа-
ғына шығып, т. ехіеп-
8ог сагрі гасііаііз ЬгсұІ8-
пен білектің барлық
артқы бүлпіықеттерін
нервтепдіреді. Терең
тармақтың жалғасы п.
105 - с у р е т. Он қолдын тсрілік нервтері;
арткы беті.
1 - п. сиіапеш Ьгасһіі 1аісга1І8 зирсгіог (п. ахіііагіз);
2 - п. сиіапеиБ Ьгасһіі розіегіог (п. гасііаііз);
3 - п. сиіапеиз апіеЬгасһіі розіегіог (п. гасііаііз);
4 - п. сиіапеи.ч апіеЬгасһіі Іаіегаііз
(п. тизсиіосиіапеиз); 5 - г. 8ирсгҒісіа1І8 п. гасііаііз;
6 - пп. сіі£ііа1с8 сіогзаіез (п. гасііаііз); 7 - пп. с1і§ііа1е8
сІог8а1е8 (п. иіпагі^); 8 - г. сіогзаііз п. иіпагіз;
9 - п сиіапеиз апіеЬгасһіі тесііа1І8; 10 - п. сиіапеи.8
Ьгасһіі тесііаііз.
195
Іпіего88еіі8 апІеЬгасһп розіегіог бас бармақ жазғышгары арасымсн кәрі
жілік-білезік буынына келіп, оны нервтендіреді. N габіаііз иықтағы,
білектегі барлық жазғыш бүлшыкеттерді нервтендіреді. Білектс бүған
қоса бұлшықеттердің кәрі жілік гоптарын да нервтендіреді Осымен
сәйкес олар иық пен білектің жазылатын жағында теріні де нерв гсндірсді
(105-сурет). Сонымен кәрі жілік нерві — артқы буданың жалғасы - қолдың
арткы нерві ретінде отеді.
Кеуде нервтерінің алдыңғы тармақтары
Кеуде нервтерінің, пп. іһогасісі, алдыңғы тармақтары гаті ұеп-
іга1е$, қабырғааралық нервтер, пп. іпіегсозіаіез, деп аталады (106-сурет).
Өйткені олар кабырғааралықтарымен өтеді, тек XII тармақ ғана XII
қабырғаның төменгі жиегімсн өтеді (т шЬсозіаІіз).
Жоғарғы алты қабырғааралық нерв төстің жиегіне дейін жетеді.
Төменгі алты нерв іш қабырғасы қабатына өтіп, сол жсрде көлденең
және қиғаш бұлшықеттер арасымен қынабы арқылы өтіп, іштің тік
бұлшыкетіне барады. М. циабгаіиз арқылы отетін XII қабыргааралық
нерв, қасаға си.мфизіне жақыи келш, тік бүлшықетпеп т. ругатісіаііз-
тің төменгі бөлігінде аяқталады.
N. іпІегсоЫаІез өз жолында кеуде және іш қуыстары қабырғаларын-
дағы барлық вентратды бүлшықеттер үшін, сондай-ақ арқадағы
вентралды пайда болған бұлшықеттер: тт зеггаіі ро8іегіоге§ вирегіоге^
сі іпҒсгіогез және т іеуаіог соЫагит үшін гаті тизсиіагея-гі береді.
Олар сондай-ақ өкпеқап пен ішастарды нервтендіруге қатысады.
Сопымеп біріе п. Іпіегсо8іа1е8-тен екі қатар тесіп өтетін тармақгар
шығады: кеуде мен іштің латералды бетіндегі теріні жабдықтайтын екі
гаті сшапеі іаісгаіез (ресіога!е$ еі аЬботіпа1е§) және алдыңғы бетіпдегі
тсріге гаті сиіапеі апіегіогез шығады. Олардан сүт бсзінс: бүйір
тармактарынан гаті таттагіі Іаіегаіез және алдыңгы тармақтардан гаті
таттагіі тебіаіек-тер кетеді.
Төменгі алты қабырғааралық нсрвтср гаті сиіапеі апіегіог-дың
жалғасы ретінде іштің тік бұлшықетін және оның қынабының алдыңғы
жапырақшасын тесіп өтіп, іштің осы аймақтағы терісінде тармак-
талады.
Бел-сегізкөз өрімі
Бсл, сегізкоз және құйымшак нервтерінен бел-сеі ізкөз өрімі, ріехих
Іитһозасгаііх, түзіледі. Бұл бел, сегізкөз жәнс құйымшак болып жеке
боліктерге немесе өрімдерге бөлінеді.
Бел өрімі
Бе:і өрімі, ріехиа ІитЬаІіа, үш жоғарғы бел нервтерінің алдыңіы
іармақтарынан жоне IV нервтің жоғарғы бөлігінен, сондай-ақ XII
196
106 - с у р е т
Қабырғааралык
нервтер. Сыргқы
кабырғааралық жәнс
қиғаш бұлшықеттер
алыніан.
1	- пп. !піегсо8гаіс8:
2	- гг. сиіапеі
апіегіогез пп.
іпгегсо8іа1е8; 3 - т
Ігап8уег8іі8 аЫотііш;
4	- п. іііоіпциіпаііз;
5	- п. іііоһуродазпсиз;
6 - п. 8иЬсо5іа1І8
(п. іпіегсо8іа1І8 XII);
7	- созіа XII;
8	- г. сиіапеия Іаіегаііз
п. іпіегсо8іа1І8;
9	- совіа I.
қабырғааралық
нерв тармақіары-
нан гүзіледі. Бұ^і
өрім бел омыртқа-
ларының көлденең
осінділері алдында
т. рзоаз та]ог қа-
батында жайғасып,
бірқатар тармақтар
береді Олардың
бір бөлігі осы бүл-
шықеттің латералды
жиегінен, бір бөлігі
медиалды жиегінсн
шығып, бір бөліп
оны тесіп отш,
оныц алдыцғы беті-
нен шығады (107-сурет). Бұл тармақтар мыналар-
1.	Каті тизсиіагез тт. рзоаз та)ог еі тіпог т. диабгаіия ІитЬопіт
жәнс т. іпІсгігап8Үег8Іі Іаіегаіез ІитЬопіт барады.
2.	N. іііоһуро^акігісиз (£) т. р§оа$ та]ог-дыц латералды жиегінен
шығып, XII қабырғааралық нервке параллелді бағытта белдің шаршы
бұлшықетінің жоғарғы жағындағы алдыңғы бетінде жайғасады. XII
кабырғааралық нерв сияқты сегменггік нерв болғандыктан, п. іііоһиро-
197
107 - с у р е т. Бел және сегізкөз өрімі; алдынан қарағандағы көрінісі.
Сол жағында бұлшыкеттер мсн жамбас сүйсгінің бөлігі алынған.
1 - п аиЬсоаіаІіз; 2 - п. І1іоһуро§а8(гіси8; 3 - п. іііоіп^иіпаііз; 4 - п. ^епііоҒетогаІіз;
5 - г. оепііаіія п. еспігоіетогаііз; 6 - г Гетога1і8 п. £етіоГетога1І8; 7 - п. сшапеиз
Ғетогіз 1аіега1І8; 8 - п. Гетога1І8; 9 - п. оЬшгаіогіиз; 10 - п. І8сһіадіси8.
§а§ігіси8 та сол сияқгы іштің көлденең және ішкі қиғаш бұлшықеттері
арасынан өтіп, оларды бұлшықеттік тармақтарымеп қамтамасыз етеді
және боксенің жоғарғы жағы мен шап өзегінің беткей тесігіпің терісін
нервтендіреді.
3.	N. І1іоіп£іііпа1і$ (£[) бұл да сегменттік нерв, т. рзоаз та|ог-дыц
латералды жисгі астынан шығып, п. іііоһуро^азігісиз-ке параллелді және
оның төменгі жағында орналасады. Одан кейін тікелей шап өзегіне
198
барып, беткей шап сақинасы арқылы шығып, қасаға және атабез терісінде
немесе үлкен жыныс ернеуінде гармақталады.
4.	N. £епі(оГетогаІіз т. рзоаз қабатынан осы бұлшықеттің алдыңғы
бетіне отіп, екі тармаққа бөлінеді. Олардың біреуі - г. Гетогаіі» шап
байламына барып, оның астынан өгіп, осы байламның төменгі жағындағы
сан терісінде тармақталады. Басқа тармағы - г. £епііаіІ8 шап өзегінің
артқы қабырғасын тесін отіп, ұрық шылбырына қосылып — т. сгетазіег
мен атабез қабықтарын нервтендіреді.
5.	N. сиіапеиз Гетогіз Іа(ега1і$ т. рзоаз та^ог-дын бүйір жиегі
астынан шығып, т. іііасиз бетімен зріпа іііаса апіегіог зирепог-ға қарай
барып, сол жердс іш қабыріасын тесіп өтіп, санға шығып, теріастыиа
тармақтапа санның бүйір бетімен тізеіе дейін іүсіп, теріні нервтендірелі
6.	N. Гетогаііз, сан нерві, бел
өрімінің (А|Р А||р £]у) ең жуан
тармағы Іасипа тизсиіогит
арқылы санның алдынғы бетіне
шығады (108-сурет). Ол сан
артериясынан латералды
орналасып, одан Газсіа іаіае-нің
герең жапырақшасы арқылы бө-
лініп, көптеген тармақтарға ыды-
райды. Олардың біреулері гаті
тизсиіагез т. диасігісерз, т. заг-
Іогіи8-ті, ал баскалары санның
алдыңғы медиалды бетінің терісін
нервтендіреді. Сан нервінің тері
гармақтарының ең ұзыны п.
8арһепи8 сапаііз асісіисіогіиз-те а
Ғетога1І8-тен лаіералды жатады
Ніаіиз аск1исіогіи8-і ің жанын-
да нерв артериядан алшақтап,
өзектің алдыңғы қабырғасын тесіп
өтіп, беткей нервке айналады
Нерв сирақта V. зарһепа та§па-
мен қосарлана жүреді. Одан тізс
терісінің төменгі бетіне гатиз т-
ітараіеііагіз және сирактың ме-
диалды беті мен аяқ ұшының ме-
диалды жиегіне гаті сиГапеі спігіз
тссііа1с8-тер кетеді (109-сурет).
7.	N. оЫогаСогіиз, жапкыш
нерв (Е(| - Цу) жапқыш өзек
арқылы санға отіп, т. оЫогаіогі-
из ехіегішз-ты ұршық буынын
және барлық келтіруші бұлшық-
еттерді, сондай-ақ олардың үстш-
дегі теріні нервтендіреді.
108 - с у р е т. Сапның нсрвтсрі;
алдынан қарағандағы көрінісі. (Бегкей
бұлніықеттер алыпған.)
1 - п. Ғетога1І8; 2 - гт. сиіапсі апіегіогек
п. Ғетога1І8; 3 - п. оЬшгаіогіиз;
4 - а. Ғетога1І8; 5 - п. варһспиз;
6 - V. зарһспа та^па; 7 - гг. ти8си1агез
п Геіпогаііа.
199
109 - с у р е т. Аяқтын терілік
нервтері; алдыцғы бсті.
1	- гг сиіапеі апіегіогеь п. Ғетогаііз;
2	- г. шГгараІеІІагііі; 3 - п. ^арһепиа;
4 - п. регопеиз (ГіЬиІагіз) яирегПсіаІія;
5 - п. сиіапеиь Гетогаііз Іаіегаііз.
Сегізкөз өрімі
Сегізкөз өрімі, ріехиз засгаііз,
орімдердің ішіндегі ең маныздысы,
IV (төменгі бөлігі) және V бел
нерві алдыңғы тармақтарынан
және сегізкөз алдыңғы тесіктерінен
шығатын төрт сегізкөз нервтерінің
(8( - 8|Х.) дәл осындай тармақ-
тарынан қүралады. Өрім нервтері
бір-бірімен қосылып, Гогатсп іп-
Ггарігііогте арқылы жамбас астау
қуысынан шығатын шонданай
нервінің жуан сабауын іүзеді.
Сегізкөз өрімінен шығатын тар-
мақтар қысқа және узын бөлып
бөлінеді (110-сурет). Қысқа тар-
мақтар аяқ-бел аймағын, ал үзын
тармақтар оның бсл өрімі тар-
мақгарымен жабдыкталған бөлігін
қоспаганда бүкіл аяқты нервтен-
діреді
Қысңа тар.мақтар. 1. Капіі
ти$си!агез т. рігіГогтіз (8 - 8П),
т. оЬіигаіогіиз іпіетиз, тт. §ете1-
Іі және ңиадгаШз Ғетогіз пен тт
іеуаіог ат еі соссу^еиз бүлшық-
еттерш нервтендіреді.
2	N. £ІиІеи$ «ирегіог (£|у,
5,), Гогашеп зиргарігііогте арқылы
аттас артериямен бірге жамбас
астауынан шығып, содан ксйін т
§1иіеиз тедіш, т. ^Іиіеиз тіпіти§
және т. іепзог Га^сіае Іаіае-де
таралады.
3.	N. £Іиіеиз іпГегіог (1ү,
5Н), Гогатеп іпГгарігіГогте арқылы
200
шығып. өзінің тармакта-
рымен т §1шеи$ тахіши.ч
пен жамбас-сан буын қабын
нервтендіреді.
4.	N. рікІеп(1и$, жыныс
нсрві, (8, - 8)ү), Гогатеп іп-
ҒгаріпҒогте арқылы шығып,
Ғогатеп І8сһіас1іси8 тіпиз
арқылы кері қарай жамбас
астауына барады. Одан әрі п.
рисіепдиз аттас артериямен
бірге Ғо8$а І8сһіогесіа1І8-тің
бүйір қабырғасымен өтеді.
Осы шұңқырда одан сырікы
қысатын бұлшықетті, т.
зрһіпсіег апі ехіегпиз-ты
жөне артқы гесік айнала-
сыидағы теріні нервтенді-
ретін п. гесіаііз іпГегіоге.ч
шығады. Шонданай бұдыры
деңгейінде діарһга£іпа иго-
^епііаіе арқылы жиегі қа-
сында п. рисіепсіи^ екі тар-
110 - с у р е г. Бөксе аймағыныц нервтері
Үлксн бөксе бұлшыкеті кесіліп, жогары
қарай гартылған, ортаңғы бөксе бұлшықеті
алынған.
1 - п. £Іиіеиз зирегіог; 2 - п і.чсһіасіісиз;
3 - п. [г.] сіипіит іпГегіог; 4 - п. сшапеиз
Ғетога1і8 розіепог; 5 - п. ^іиіеи^ іпҒегіог.
маққа: пп. регопсі және п.
с1ог8а1І8 репІ8 (сіііогісііз) бо-
лып бөліиеді. Бірінші тар-
мақтар алга қарай өтіп, т. 18-
сһіосаүегпо8и8, т. ЬиІЬо-
8роп£ІО8и8 және т. ігап.чұег-
8и8 регіпеі .чирегйсіаііз бұл-
шықеттерін, сондай-ақ бұт-
аралық терісін нервтенді-
реді. Соңгы тармақтар енніц артқы жағын пп зсгоіаіез розіегіогез немесе
үлкен жыныс срнінің пп. ІаЬіаІез розіегіоіез терісін нервтендіреді. N.
догзаііз репіз, сһарһга^та иго^еп іаіе-нің кабатында а. догзаііз репіз-
пеп қосарланып, т. ігапзүегзиз реппеі ргоҒипсІиз пен т. зрһіпсіег игс-
іһгае-ге тармақтар беріп. жыныс мүшесі (немесе клитор) арқалығыпа
өтеді, ол жерле негізінен £Іап8 репІ8 тсрісінс таралады N рисіепсіиз
қүрамына көптеген вегетативтік нерв талшықтары өтеді.
Үзын іпармаіупар. 1. N. сиіапеиз іетогіз ро81егіог (8р 8|Р 8Н|) жамбас
астауынан шонданай нервімеп бірге шығып, содан ксйін төмен қарай т.
£Іиіси8 тахітиз астымен санның арткы бетіне келеді. Өзінің медиалды
жагынан ол боксенің төменгі бөлігі пп. сіипішп іпҒегіогез-тер мен
бұтаралық терілеріне баратын гаті реғіпеаіез тармақшаларын берсді.
Санда артқы бүлшықеттердің бетінде орналасып, төмен қарай тақым
шұңқырына жетіп, сан мен сирақтьщ артқы жағы терісінде таралагын
көптеген тармақтар береді.
201
111 - с у р е т.
Балтыр нервтері;
артынан қарағандағы
көрінісі. Балтырдың
үшбасты бұлшыкеті
алынған.)
I - п. іьсһіасіісиз;
2 - п. ІіЬіаІіз;
3 - п. регопеиз [ҒіЬиІагіз]
сопшшпіз;
4 - п. сиіапеиз §игае
птедіаііз; 5 - п. сиіапеих
$игае Іаіегаііз;
6 - п. яигаііз.
2. N. ізсһіасіісиз, шонданай нерві бүкіл
дене нервтерінің ең ірісі, барлық түбіршік-
терінің талшықтары болатын сегізкөз өрімінің
тікелей жалгасы болып табылады. Үлкен
нюнданай тесігі арқылы т. ріпГоппіз-тен сәл
томеп жамбас астауы қуысынап шығып, т. £Іи-
іеиз тахіггшз-пеп бүркемеленеді. Нерв осы
бұлшықеттіц томенгі жиегінен шығып, санның
артқы бетінде, сирақ бүккіштерінің астымен
томеп түседі. Ол тақым шұңқырында әдетте
екі: жуандау медиалды п. ІіЬіаІіз жәпе
жіцішкелеу латералды п. регопеиз (ГіЬиІагіз)
соттипІ8 тармақтарына бөлінелі (111-сурет).
Шонданай нерв тарліақтары. 1. Нагпі тиз-
сиіагез санның артқы бұлшықеттеріне т. 8еті-
іепдіпо8и8, т. 8етітетЬгапо8и8 және т Ьісерз
ГетогІ8-тың ұзын басына, сондай-ақ т. аскіис-
Іог та§пи8-тың үзын артқы болігіне барады.
М. Ьісер8-тің кысқа басына кіші жілік
нервісінен тармақ барады. Тізе буынына да осы
жерден тармақ шығады.
2. N. НЬіа1І8, асықты жілік нерві (£|Х/,
5’ІИ) тақым шұңқыры ортасында тақым
тамырлары жолымен тік төмен түседі, содан
кейін сапаііз сгигороріііеиз-ке енеді, онда және
уу. ІіЬіаІез ро8іегіоге8-пен қосарланып,
медиалды толарсаққа жетеді (112-сурет).
Медиалды толарсақ артында п. ІіЬіа1І8 табан-
ның аттас жүлгелерінде өтетінсоңғы тармақта-
рына пп. р1апіаге8 1а(ега1І8 еі тедіа1І8-ке
бөлінеді. Тақым шұңқырында п. 1іЬіа1І8-теп т.
8о1еи8, т. £а8ігоспетіи8-ке және т. роріііиз-
ке бұлшықст тармақтары, сондай-ақ тізе
буынына бірнсше тармақтар шығады. Сонымсн
қатар тақым шұңқырында асықты жілік нерві
үзын тері тармағын п. сиіапеи8 8игае тедіа1І8-
ті береді. Ол V. 8арһепа рагуа-мен бірге төмен
жүріп, сирақтың медиалды бетінің терісін
нервтендіреді. Сирақта п. пЬіа1І8-тен п. іпіег-
О88еи8 сгисІ8 шыгады. Ол үш терең бұлшықетті
т. ІіЬіа1І8 розіегіог, т. Лехог һаііисіз Іоп§и8
және т. Лехог бі^ііогит 1оп§и8-ті, сирақ-аяқ
ұшы буынын нервтендіріп, медиалды толар-
сақтың аргында өкшс мсн аяқ ұшының
медиалды жиегініц терісіне терілік тармақтар
береді. N. ріапіагіз тедіаііз аттас артериямеп
бірге ш. йехог сіі^ііопіт ЬгеуІ8-тің медиалды
202
жиегімен зиісиз ріапіагіз те-
сііаІІ8-те отеді де, осы бүл-
шықетті жәнс т. аббисіог
һаііисіз пеп т. Пехог һаііи-
сІ8 Ьгеуі8-тің латералды
басынан басқа медиалды топ
бұлшықеттерін нервтен-
діреді. Содан кейін нерв
ақыр аяғында п бі§ііа1е8
рІапіаге8 ргоргіі-ге бөлінеді.
Олардың бірсуі бас бар-
мақтың медиалды жиегіне
қарай барып, жол-жөнекей
бірінші және скініпі т. Іит-
үгісаіез-терді жабдықтайды.
Ал қалған алтауы үлкен
бақайдың латералды жағынан
бастап, IV саусақтың ме-
диалды жиегімен, саусақ-
тардың бір-біріне қараған
жақтарының терісін нерв-
тендіреді. N. р1апіагІ8 Іаіега-
1І8 аттас артерия жолымен
8и1си8 ріапіагіз 1аіега1І8-ке
келеді. Каті ти8си1аге8
арқылы табанның латералды
тобының барлық үш бұл-
шықетін және ш ^иабгаіиз
ріапіае-ні нервтендіріп, екі
терең және беткей тар-
мақгарға бөлінеді. Бірінші
тармақ гапш8 ргорипсіиз
табанның артериялық доға-
сымен бірге жүріп, үшініпі
және төртінші тт. ІитЬгі-
са1е8 пен барлық т. іп-
іего88еі-ді, сондай-ак т аб-
бисіог Һа11исі8 жәнс т. Пех-
ог һаІ1исІ8-тің латсралды
басыи нервтендіреді. Бсткей
тармақ гати8 зирегҒісіаІіз
табап тсрісіне тармақтар
беріп, үш пп. с1і£ІГа1е8 ріап-
іаге8 ргоргіі-ге бөлінеді.
Олар V бақайдың екі жағына
және IV башпайдың ^-ге
қарағаи жағына барады.
112 - с у р е т. Табанның первтері
мен артериялары. Бүлшықет боліктсрі
алынған.
1 - пп. ді§ііа1С8 ріапіаге.ч соттипі^;
2 - аа теіаіаг8а1е$ ріапіагез; 3 - п. ріапіагі^
тесііаііз; 4 - п. ріапіагі» 1аіега1І8
[г 8ирегҒісіа1І8]; 5 - а. р1апіагІ8 тссііаііз;
6 - а. ІіЬіа1І8 ро8іегіог; 7 - гг. саісапеі а.
ііЬіаІІ8 ро8ісгіог; 8 - а. р1апіагІ8 Іаіегаііз;
9 - агсиз р1апіагІ8 [ргорипОи^];
10 - пп. (1І£Ііа1е8 ріапіаге^.
203
Жалпы алганда, пп. р1апіаге$ тедіа1І8 еі Іаіегаііч-тердің таралуы
кол ұшындагы п. теЛапих-псн п. и1пагІ8-тің жолына сәйкес ке-
леді.
3. N. регопеиз (ГіЬиІагіз) соттипІ8, жалпы кіші жіліншік нерві п.
ІіЬіа1І8-тен кіші жіліншіктің басына карай латералды бағытта келіп, сол
жерде т. регопеиз 1оп§и8-тың басын тесіп өтіп, беткей жоне терең
тармақтарға болінеді. N. регопсия соттипів өз жолында сирақтың
лагералды жағыпын терісін нервтепдіретін п. сиіапеиз зигае 1аіега1І8-ті
береді. Сирақтың ортасынан төмендеу жерде п. сшапеиз зигае Іаіегаііз-
лен сиіапеиз зигае тес1іа1І8 екеуі қосылып п. 8ига1І8-ті түзеді. Ол
латералды толарсақты артқы жағыпан айналып өтіп, окше терісіне
тармактар гаті саісапеі 1аіега1е8 беріп, содаи кейін п. сиіапеиз дог8а1І8
1аІсга1І8 дегеп атпеп аяқ ұшы үстінің латералды жиепмен жүріп, онын
терісі мен кішкене бақайдын бүйір жағын нервтендіреді.
Кіші жіліпшік нервісіпің беткей тармағы п. рсгопеиз (ҒіЬиІагіз)
8ирсгГісіа1і8 кіші жілік бұлшықеттері арасымен сапаііз тизсиіапз
регопеиз 8ирегіог-ға түсіп, оларға бұлшыкеттік тармақтар береді. Ол
сирақтың ортаңғы жәнс томенгі 1/3 -і шскарасында, тек тері нсрвісі
ретінде шапдырды тесіп опп, аяқ үшы сыртының ортасына келіп,
екі тармаққа бөлінеді. Олардың біреуі, п. сиіапсиз дог8а1І8 тегііаііз
үлкев бақайдың мсдиалды жағы мен II және III башпайлардың
бір-бірінс қараған жиектерін пегұі сіідйаісз сіоіъаіея. Басқа тармағы
п. сиіапеи8 догзаіі^ іпіегтедіи8 II - V бақайлардың сыртқы бетіиің
бір-бірінс қараған жақтарыи нервтсндіретін п. діейіаіе8-ке бөлі-
неді.
Кіші жіліншік нсрвісінің терең тармағы п. регопеих ((іЬиІагіа) рго-
/ипсіиз, асықты жілік артериясымен қосарлана өтіп, т ІіЬіа1І8 апіегіог,
т. ехіспзог сіі^ііогит 1оп§и8 және т. ехіеп^ог Ьа11исІ8 Іоп^из-ке
тармақтар, сондай-ак сирақ-аяқ үшы буыпына тармақ береді N рего-
пеи8 ргойіпди8 өзімсн қосарлана жүретін артериямен бірге аяқ ұшы
сыртыиа шығып, қысқа бақай жазғышгарын нервтендіреді. Содап кейін
екі пп. с1і§йа1е8 ёогзаіез-ке бөлініп, I жоне II бақайлардың бір-біріне
қараған бетгерінің герісін нервтендіреді.
Анималды нерв жүйесіне жататын сегізкөз өрімі қүрамында
жұлынның II - IV сегізкөз сеі мснттерінің бүйір мүйіздеріпде басталатын
түйінге дейінгі талшықтар өтеді. Бұл талшықтар п. 8р1апсһпісі реіұіпі
түріндс жамбас астауы, ягни несенқуыгы, сигма тәрізді және тік ішек,
ішкі жыпыс ағзаларын нервіендіретін жамбас астау нерв өрімдерінс
барады.
Құйымшақ өрімі
Қуйымиіақ орімі. ріехих соссу^еиз, V сегізкөз және құйымшак
нервтерінің алдыңғы тармақтарынан құрылады. Одан жіңішке пп. апо-
соссу§еі піыіып, құиымшақ нсрвінің артқы тармағымен қосылып,
құйымшақ үшы жанындағы ісріде тармақталады.
204
БАССҮЙЕК НЕРВТЕРІ
Бассүйек нервтері. пп. сгапіаіеа (епсерһаіісі) 12 жүп. I - пп. оІҒас-
Іогіі, II - п. оріісиз, III - п. осиіотоіогіи», IV - п. ітосһ1еагІ8, V - п.
Іті§етіпи8. VI - п. аЬдисепз, VII - п. Гасіаііз, VIII - п. уе8ііЬи1ососһ1еаг-
І8, IX - п. §ІО88орһагуп£еи8, X - п. үа&и8, XI - п. ассе88огіи8, XII - п.
Һуро§1о88и8-терді түзеді.
Бассүйек нервтерінің жұлын нервтерінен ерекшсліктері бар Бұл
негізінен ми мен бастың жұлыіі мен тұлғаға қарағандағы басқаша
даму жағдайларына байланысты Бәрінен бүрын алдыңғы мимен
байланысты алғашқы екі бассүйек нерві оздерінің сипаты мен шығу
тегі жағынан барлық нервтердің ішінде ерекшс орын алады. Олар
мидың өсінділері болып табылады. Басқа бассүйск нервтерінің жұлын
нервтерінен приіщипті айырмашылыгы болғанымен, дегенмен де
олардың сшқайсысы да алдыңғы және артқы гүбіршіктерден құ-
ралатып толық жүлын нервіне сәйкес келмейді. Әрбір бассүйек
нерві бас аймағында еш уақытта бірге қосылмайтын осы түбіршіктердің
бірі болып табылады. Бұл қарапайым омыртқалылардың (жыланбалық)
жүлын первтерінде болатын осындай қатынастарға ұқсайды III, IV, VI,
XI және XII бассүйек-жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршіктеріне, ал V.
VII, VIII, IX және X нервтер артқы түбіршіктеріне сәйкес келеді.
Бассүйек-ми нервтерінің ерекшеліктері мидың прогрессивті дамуымсн
байланысты.
Бассүйек первтерінде де, жұлын нервтеріндегідей, сұр заі ядролары
болады: сомалық-сезімтал (жүлын сұр затының мүйіздсріне сәйксс
келетін), сомалық-қозғалыс (алдыңғы мүйіздерге сәйкес келетін) және
вегетативті (бүйір мүйіздергс сәйкес келетін). Вегетативті ядроларын
висцералды-сезімтал және висцералды-козғалыс ядролар ден бөлуге
болады. Олардың висцералды-қозғалыс ядролары бірыңғай салалы,
бұлшықетті ғана емес, висцералды текті қаңқа бүлшықеттеріп де
нервтендіреді. Көлденең жолақты (қаңқа) бұлшықеттері сомалық
бүлшыкеттср белгілеріне ие болғанын ескеріп, шығу тегіне қарамастан,
осындай бұлшықеттерге катысы бар бассүйек нервтерінің ядрөларын
сомалық козғалыс ядролар деп белгілеген дүрыс.
Осының иәтижесінде бассүйек нервтеріпің күрамында да дәл жұлын
нсрвтерінде бар құрам бөлікгер (компоненттер) болады.
Афферентті:
1.	Сомалық-сезімтал талшықтар физикалық тітіркендіргіштерді
(қысым, тсмпсратура, дыбыс, жарық) қабылдайгын ағзалардан, яғни тері,
есту жөне көру (II. V, VII) ағзаларынан шығады.
2.	Висцералды-сезімтал талшықтар химиялық гітіркендіргіштерді
(қоршаған орта немесе ішкі қуыстарда еріген немесе таралған гүрлі
загтар бөлшектері) қабылдайтын ағзаларынан, яғни асқорыту ағзалары
мсн басқа да ішкі ағзалардағы исрв ұштарынан, жұтқыншақ, ауыз (дәм
сезу ағзалары) және мүрын (иіс сезу мүпіелері) куыстарындагы (I, V,
VII, XI, X) арпаулы қүрылымдардан шыгады.
205
Эфференти:
3.	Сомалық-қозғалыс талшықтары ерікті бұліпықетті, атап айтқанда,
бас миотомдарынан пайда болған бүлшыкеттерді, коз (III, IV, VI) және
тіласты (XII), сондай-ақ асқорыту жолының алдыцғы бөлімі қүрамына
екінші рет ығыскан қаңқалық бұлшықеттерді, сүтқоректілер мен адамда
шайнау, ым жәнс т. б. (V, VII, IX, X, XI) желбезек аппараты
бүлшықеттерін нервтендіреді.
4.	Висцералды-қозғалыс талшықгары висцсралды, яғни тамырлар мен
ішкі ағзалардың (асқорыту және тынысалу ағзалары) еріксіз бұлшықетін,
сондай-ақ түрлі гекті бездерді (секрсттік талшықтар) нервтендіреді (VII,
IX, X)
Қозғалыс нервтерініц құрамында дәл сол ағзаларға сәйкесті
симпатикалық гүйіндсрден келегін симпатикапық талшықгар да өтеді.
Бассүйек нервтсріпің 12 жұбыныц VII нерв сомалык-ссзімтал, ал III,
IV, VI, XI, XII нервтср сомалық-қозғалыс нервтері болып саналады.
Қалғандары (V, VII, IX, X) аралас нервтер.
Висцералды-ссзімтал деп атауга болатын иіс сезу нерві мен сомалық-
сезімтал көру нерві, атап корсетілгендей, ерекше жағдайда болады.
Сомалық-қозғалыс нервтсрінің баска нервтермсн салыстырі анда
аздығы, тек коз бұлшықеперіне ғапа бастама беретін бас миотомдарының
редукциясына байланысты. Висцералды қүрам бөліктері бар аралас
нервгердің дамуы ішек түтігі алдыцгы бөлігінің эволюциясымен (ұстау
және тынысалу) байланысты. Бүл аймақта күрделі ссзгіш аймағы мен
едәуір бұлшықеті бар висцсралды аппарат дамиды.
ЖҰЛЫН НЕРВТЕРІНІҢ БІРІГУІНЕН ПАЙДА
БОЛҒАН НЕРВТЕР
Ьұл топқа бір перв - п. Һуро§1о88и§ жатады.
Тіласты нерві (XII) - п. Һуро§1о88и8, жануарларда дербес болып,
гіласты бұлшықетін нервтендіретін 3-4 жүмыс (шүйде) сегменттік
нервтерініц қосылып-бірігуінен пайда болады. Одан гіл бүлшықеттерінің
оқіпаулануына сәйкес бұл нервтер (шүйдс және алдыңғы жұлын) күрделі
омыртқалылар мен адамда біріғе-қосылып, жұлын нервтерінен бассүйек
нервтеріне ауыспалы топ ретінде түзіледі. Нерв ядросының мида ғана
емес, жұлында да орналасуы, первтің сопақша мидың алдыңғы лагсралды
жүлгесінде жұлын жанында жайғасуы, одан көптеген түбіршік жіпше-
лерімен (10-15) шығуы, сондай-ақ апза сегуісаІІ8 түріндс 1 жәнс II мойын
нервтерінің алдыңғы тармақтарымен қосылысы осымен түсіндіріледі.
Бұлшықсттік болып табылатын тіласты нервісініц тіл бұлшықеттеріне
барагын эфферентті (қозғалыс) жәие осы бұлшықеттер рецепторларынан
шығатыи афферентті (проприоцешивті) таліпықтар бар Онда сондай-ақ
жоғарғы мойын симпатикалық түйіпінен шығатын симпатикалық
талінықтар да өтеді. Оның п. 1іп§иа1і8 пен п. үа£и8-тың төменгі түйіні
мен I және II мойын нсрвтсрімен байланысы бар.
206
Нсрвтің сопақша мида орнадасқан жалғыз сомалық-қозғалыс ядросы
ромбтәрізді шұңкырдың ІгІ£опит п. Һуро§1о8$і аймағында орналасады
да. сопакша ми арқылы томен түсіп, І-ІІ мойын сегменттеріне жетеді.
Бүл ядро торлы формация жүйссіне енеді. Ми негізінде пирамида мен
олива арасында бірнеше түбіршік түрінде пайда болған бүл шүйде
сүйектің аттас өзегі сапаііз һуро£Іо$8а1і8 арқылы өтіп, а. сагобз іпіета-
ның латералды жагымен төмен тусіп, т. бі§а8Ігіси8-тың артқы қүрсағы
астынап өтіп, дөңесі томеп қараған доға түрінде т Һуро§1о88и8-тың
латералды бетімен жүреді. Бұл жерде тіласгы нервінің доғасы үстіңгі
жағынап Пирогов үшбұрышын шектейді.
Тіласты нервісінің доғасы жоғары орналасқанда Пирогов үшбү-
рышының ауданы үлкен, керісінше болады. М. һуро£ІО5$из-тың алдыңгы
жиегінде тіласты нерві тіл етіне енетін соңғы тармақтарға ыдырайды.
Тіласты нерві талшыктарынын бір бөлігі бет нерві тармақтарының
күрамында ауыздың дөңгелск бүлшықетіне барады. Сондықтан нсрв
ядросы закымданғанда бүл бүлшықеттің қызметі де біраз бұзылады.
Нервтің бір тармағы гасііх ^ирепог төмен түсіп, мойын өрімінің га-
сііх іпҒегіог дегсн тармағына қосылып, сонымен бірге мойын ілмегі апза
сегұісаііз-ті түзеді. Демек, апьа сегұісаііз соцғы бассүйек нервісінін
(тіласты) жұлын нервтеріпің біріпші өрімі - моиын орімімен косылысы
болып табылады. Осы ілмектен тіласты сүйегінен төмен орналасқан
бүлшықеттер мен т. £епіоһуок1еи8-ті нервтендіреді. Тіласты нервінің
тармағы түгслдей оған мойын орімінен қосылғап I жәпе II мойын
нсрвтері талшықтарынап тұрады Тіласты нервінің мойын орімімен
мүндай морфологиялық байланысын нервтің дамуымен, тіл бұлшық-
еттсрінің тамақты жүту кезіпде тіласты сүйегі мен қалқанша тәрізді
шеміршекке әсер ететін мойын бұлпіықеттерін функңионалдык жағынан
тығыз байланысты екендігімен түсіндіругс боладьіи,
ЖЕЛБЕЗЕК ДОҒАЛАРЫ НЕРВТЕРІ
Бұл топқа жұлын нервтері артқы түбіршіктерінің гомологтары ретіндс
мидан тысқары жаіқан, жалған униполюсті жаеушалары бар нерв
түйіндсрімен жабдықталған V, VII, IX және X бассүйек первіері жатады.
Бұл нервтер арткы (ромбтәрізді) мимен байланысты дамиды. Оларда
сезімтал талшықтармен каіар желбезек аппараты бұлшықетін
нервтендіретін қозғалыс талпіықтары да болады.
Балықтардың висцералды (желбезек) доғаны жабдықтайтын
висцералды перв, әдетте желбезекүсті түйінінеп §ап§1іоп еріһгапсһіаіс
(грекше Ьгапсһіае - желбезск), ссзімтал талшықтардан құралғап
жслбезекке дейінгі тармағыпан гатиз ргеігетаһси8 және сезімтал да
қозғалтқыш талшықтары бар желбезектен кейінгі тармағынан гаіпиз роьі-
Ігетаіісиь тұрады Екі тармақтың сезімтал талшықтары желбезекүсті
түйіпінде жататын нейрондардың өсінділсрі болып табылады. Ал
козғалыс талшықтары жұлындағы сияқты түйіи жанынан отіп кетеді.
Әдеттегі висцералды нерв құрылысының бұл іән белгілері, аталған
нсрвтердің құрылысында азды-көпті айқын корінсді.
207
Бұл топта X нсрвтің боліндісі болып табылатын XI жұп - п. ассеззо-
ГІИ8 және VIII жұп - п. уезііЬиІососһІеагіз сипатталады. Соңгы нерв
да.муы барысында бег нсрвінеп оқшауланып шыққан афферентті нерв
болып саналады. Сондықган ол желбезек доғалары нервтсрінс жатпаса
да. VII жұптан кейін баяндалады
Үшкіл нерв (V)
N іп£етіпи$, үшкіл нсрв (аралас нерв) бірінші желбезск доғасымен
(мандибулалық) байлаиыста дамиды. Оның сезімтал талшықгары бет пен
113 - с у р е т. Үшкіл нерв, п. ігі^етіпих.
I - ёап§1. Ігіёетіпаіе; 2 - п. тапсІіЬиІагіз; 3 - п. реігозиз та]ог; 4 - п. Гасіаііь;
5 - п. аигісиіоіетрогаііз; 6 - п. 1іп§иа1і8; 7 - п. Ьиссаііз; 8 - п. аіұеоіагій іпГегіог;
9 - п. тепіаіі»: 10 - п. сапаІІБ рісгуёоідеі; II - §ап£І. ріегу§ора1аііпит;
12 - гг. ^апеіоіпагез, 13 - пп. аігеоіагез аирегіогез; 14 - п. іпГгаогЬііаіія;
15 - п туоотаіісиз; 16 - г соттипісат [сит. п. гу^отаіісих]; 17 - п. Іасгітаііз;
18 - п. зиргаогЬііаІія; 19 - п. ігопіаііз; 20 - пп. сіІіагеБ Ьгеұез; 21 - £ап§1. сіііаге;
22 - гасііх пахосіііагік; 23 - п. орһіһаітісиз; 24 - п. тахіііагіз.
208
бастың алдыңғы болігіпің
терісін нервтендіреді. артқы
жағынан мойып первтерініц
артқы тармақтары мен
мойын орімі тармақтары
(артқы) үшкіл нсрв аумағына
епеді де, аралас нервтендіру
шекаралық аймагы пайда
болады. Сондай-ақ үшкіл
нерв сезім мүшелерінің ар-
паулы рецепторлары (I, II,
VII, VIII және IX жұпгардан
первтепдірілстін) болып
есептелетін бөлімдерінсн
басқа ауыз, мұрын, құлақ
жәпе коз коньюктивасы шы-
рышты қабықтарының рецеп-
торларынан сезімталдықты
откізгіш болып табылады
(113, 114-суре гтер).
Бірінші желбезек доі а-
сының нерві рстінде п. ігі^е-
тіпиз-тің гармақтары шай-
нау бұлшықеттерін және
ауыз қуысы түбі бұлшық-
еттерін нервтендіреді және
114 - с у р е т. Тілжұтқышнақ нсрвінін
үлгісі.
1 - п. Гасіаііх; 2 - п. іутрапіси^; 3 - ёапёі-
іпГегіиз п. IX; 4 - п. £ІО88рһагуп£еи§;
5 - §апц1. оіісиіп; 7 - £апц1. ріегу£ора1а1іпит;
8 - п. репохих тіпог; 9 - п. реіговиз та)ог.
онда олардың рецептор-
ларынап шығып, ппсіепз теьепсерһаіісиз-те аякталатып афферентті
(проприоцептивті) талшыктары болады.
Нерв тармактарынын құрамында, сонымен катар бет куыстары
аймағында жататын бездерге барагын секрециялық (вегетативтік)
талшықтар өтеді.
Үшкіл исрв аралас болғандықтан, оның гөрт ядросы болады, олардың
екі сезімтал жонс бір қозғалыс ядросы арзқы мида, бір сезімтал ядро
(проприоцентивті) ортаңғы мида жайғасқан. Қозғалыс ядросында, пи-
сіеих тоіогіиа жайгасқап жасушалардың өсінділсрі, нервгің қозғалыс
түбіршігін, гасііх тоіогіа, түзе, копірдеп оны мишықтың ортаңғы
аяқшасыпан бөлетін Ііпеа ігі^етіпо/асіаііх деп аталатын V жөне VII
нервтердің мидан шығатын жерлерін қосатын сызықтан шығады. Сонымен
қатарласа ми затына сезімтал түбіршік, гшііх хепзогіа, кіреді. Екі гүбіршік
үшкіл нерв сабауын қүрайды. Ол мидан шығысымен ортаңғы бассүйек
шұңқыры гүбінің катты қабығы астынаөтіп, самай сүйегі пирамидасының
жоғаргы бегінс, оның ұшы жанындағы ітрге88Іо ігі^етіпі жатқан жерге
орпаласады. Бүл жсрде қатты қабық екіге бөлініп, ол үшін кішкене қуыс,
сакит ігі^етіпаіе, түзеді. Бүл куыста сезімгал гүбіршіктің үлксй үшкіл
түйіиі, £ап£Ііоп ігі^етіпаіе, орпаласады. Бұл түйін жасушаларының
орталық өсінділері гасііх «епзогіа түзіп, сезімтал ядрога: писіеих ропіі-
209
14-805
пия п. ГгІ£етіпі, писіеиз зріпаііз п. Ггі^етіпі, писіеиз тезепсерһаіісиз п.
ІгІ£стіпі-ларға барады. Ал шеткі өсінділер үшкіл нерв түйінінің дөңес
жиегінен шығатын үш негізгі тармағы құрамында өтеді.
Бүл тармақтар мыналар: бірінші немесе көз тармағы - п. орһіһаіт-
ісиз, екінші немесе жоғарғы жаксүйек тармағы — п. тахіііагіз және
үшінші немесе төменгі жақсүйек тармағы - п. тапдіЬиІагіз. Үшкіл нерв
түйінінің түзілуіне қатыспайтын қозғалыс түбіршігі түйін астыйдн еркін
өтіп, үшінші тармаққа қосылады. Адамның үшкіл нерві жануарлардың
екі нервінің 1) п. орһгһаітісиз ргоһіпс1и$ немесе п. Ггі^етіпиз 1) және 2)
п. тахі11отапс1іЬи1агІ8 немесе п. ІгІ£етіпи$ II қосылуының нәтижесі
болып табылады. Бүл қосылудың іздері көбіне қосарлы нервтің £ап£Ііоп
ІгІ£етіпаІе-сінен байқалады. Осыған сәйкес гатш орһіһаііпісиз бұрынғы
п. орһсһаітісик ргоіипди», ал қалған екі тармақ п. тахі11отапс1іЬи1агі$-
ты күрайды. Ол бірінші желбезек доғасының нерві болғандыктан,
құрылысы әдеттегі типтік висцералды нервтікіндей болады. Оның §ап-
§1іоп ІгІ£етіпа1е - желбезекүсті түйініне, гатиз тахіііагіз - желбезекке
дейінгі тармағына, ал гатиз тапдіЬиІагіз - желбезектен кейінгі
тармағына сәйкес. Катиз тапсІіЬиІагіз-тің аралас нерв болатыны, ал га-
сііх тоіогіа-ның нерв түйініне соқпай өтетіні осыған байланысты.
Үшкіл нервтің үш тармағының әрқайсысы мидың қатты қабығына
жіңішке тармак жібереді.
N. ігі§етіпи8-тың үш тармағының әрқайсысының тармақталу
аймағына вегетативті нерв жүйесіне жататын, бірақ әдетте үшкіл первпен
қоса сипатталатын бірнеше нерв түйіндері болады. Бұл вегетативті
(парасимпатикалық) түйіндер эмбриогенез үрдісінде үшкіл нерв
жолдарына бөлініп шыққан жасушалардан түзілген, олармен, атап
айтқанда: п. орһіһаітісиз аймағында £ап£Ііоп сіііаге, п. тахіііагіз пен £.
ріегі^ораіайпит, п. тапс1іЬиІагІ8 пен оріісит және п. 1іп§иа1І8-пеп
(үшінші тармактан ) тапсііЬиІаге байланысының омір бойы сакталып
қалуы осымен түсіндіріледі.
Үшкіл нервтің бірінші тармагы. N. орійһаііпісиз, көз нерві — йззига
огЬһа1І8 зирегіог арқылы бассүйек қуысынан көзұясына іпығады. Бірақ
оған өтер алдында тағы да үш тармакка бөлінеді: п. Ғгопіа1І8, п. Іасгіта-
1І8 және п. па8осі11іагі8-ке бөлінеді.
1.	N. Ггопіа1І8, маңдай нерві - тура алға қарай көзұясы төбесі асты-
мсп іпсізига немссе іогатсп 8иргаогЬііа1І8 арқылы маңдай терісіне келеді.
Бұл жерде ол п. 8иргаогЬііа1І8 дсп аталып, өз жолында жоғарғы қабақ
пен коздің медиалды бұрышының терісіне тармақтар бсрсді (115-сурет).
2.	N. Іасгітаііз, көзжас нерві козжасы безіне барып, одап өтіп,
коздің латералды бүрышындағы коньюктивасы мен терісінде аяқталады.
Көзжасы безіне енгенге дейін п. Іасгітаііз, п. гу§отаііси8-пен (үшкіл
нервтің екінші тармағынан) қосылады. Осы “анастомоз” арқылы п. Іас-
гітаііз көзжасы безі үшін секреттік талшықтар алады және оны сезімтал
тал шыктармен жабдық гайды.
3.	N. пазосііііагіз, мұрын-кірнік нерві - мұрын қуысының алдыңғы
болігіп пп. сіһтоісіаіез апісгіог еі ро8іегіог, көз алмасы пп. сіІіагІ8 Іоп^і,
көздің медиалды бұрышының конъюктивасы мен козжасы қапшығын
210
жәнс терісін п. іпітаігосһіе-
агІ8 нсрвтендірсді. Одан §ап-
£Ііоп сіііагс-ге байланыс-
тырушы гар.мақ кетеді. N.
орһіһаітісиз III, IV, VI нерв-
термен байланыстары көмс-
гімен көз бұлшықеттерінің
ссзімтал (проприоцептивті)
иннервациясын іскс асырады.
Сапцііоп сіііаге, кірпік-
ті түйіп - 1,5 мм шамасында
соиақша түйіршік түріндс
кезұясының артқы бөлігінде
көру нервінің бүйір жағында
жатады. Вегетативті нерв жү-
йесіне жататын бұл түйінде
п. осиіотоіогіиз құрамында
көзқозғалтқыш нервтің қо-
сымша ядросыиан коз бұл-
шықеттеріне келетін пара-
симпатикалық талшықтар
үзіледі. Түйінпің алдыңғы
шстінеп 3-6 пп. сіііагез Ьге-
үІ8-тер шығады. Олар көз
нерві айналасында көз алма-
115 - с у р е т. Оң көзұяның нервтері;
жогарыдан қарағандағы көрінісі
(көзұяның жоғарғы қабырғасы алынған),
1 - п. Ггопіаіія; 2 - п. Іасгітаіі»;
3 - п. аЬсІисепз; 4 - п. орһіһаітісиз;
5 - п. тахіііагія; 6 - п. тапйіЬиІаге;
7 - §ап£І. Ігі§стіпа1с;
8 - п. осиіотоіогіиз; 9 - п. оріісиз;
10 - ігосһ1еагІ8; 11 - п. пазосіііагіз.
сы ақ қабыгын тесіп өтіп, көз
ішіне барады. Осы нервтер
арқылы (олардың түйіндегі
үзілісінен кейін) аталған
парасимпатикалык талшық-
тар т. зрһіпсіег риріііае мен
п. сі1іагІ8-ке барады.
Үшкіл нервтпің екіний
тпармагы. N. тахіііагіз,
жогаргы жақсүйек нерві -
Ғогатеп гоШпдит аркылы бассүйек қуысынан қанат-таңдай шұцқырына
шығады. Осы жерден оның тікслсй жалғасы п. іпГгаогһі(аІІ8 болып
табылады. Ал ГІ88ига огЬііаІіз іпГегіог арқылы козұясының төменгі
қабырғасында 8и1си8 және сапа1І8 іпГгаогЬііа1І8-тер арқылы өтеді. Содан
соң Гогатеп іпГгаогЬйаІе арқылы бетке шығып, сол жерде тармақтарға
ыдырайды. Бұл тармақгар ішінара п. Гасіаііз тармақтарымен байланысып,
томенгі қабақ, мұрынның бүйір беті және жоғарғы ерін герілерін
нервтендіреді.
N. тахіПагіз пен оның жалғасынан п. іпГгаогЬіІаІіз-тен мыпадай
тармақтар шығады:
1.	N. гу£ошаНси$, бсгсүйек нерві - ұрт пеп самай аймагыпың
алдыцғы терісіне барады.
211
2.	Мп. аіуеоіагез вирегіогев, жоғарғы жақсүйек қабырғасының ішінде
орім, ріехиз сіепіаііз $ирегіог түзеді; одан үстіцгі тістеріе гаті сіепіаііз
$ирегіоге$-тер мен қызылиекке гаті £ІпдІУІа1с8 зирегіогез- гер кетеді.
3	Кт. £аіі£Ііопаге8 - тахіііагез пен 2апёІ’оп ріегі§ора1аГіпит-ды
байланыстырады.
Сап^ііоп ріеп^ораІаНпит, қанат-таңддй түйіні, өз шүңқырында
п. шахі1Іагі8-тен медиалды және төмендеу орналасқан. Веіетативті нерв
жүйесіне жататын бұл түйінде парасимпатикалық талшыктар түзіледі.
Бұл талшыктар вегетативті ядросынан шығып, алдымен осы нервтің
құрамында, одан кейін реігозиз та)ог түріиде көзжас безі және мүрын
мен таңдай шырышты қабықтар бездеріне келеді Аталған түйін секреттік
тармактар да береді.
1. Каті пазаііх рохіегіогех - Ғогатеп ьрһепораіаііпит арқылы
мүрынның шырышты қабығы бездеріне барады, олардың ең ірісі п. па-
$ора1аі пшп - сапаііз іпсізіүиз аркылы қатты тацдай шырышгы қабығы
бездеріне келеді.
2. Мі. раіаііпі - сапаііз раіаііпиз та]ог арқылы томен түссді де, Ғога-
тсп раіаііпа та]из еі тіпиз арқылы шығып, катты және жұмсақ тацдай
шырышіы қабықтары бездерін нервтендіреді.
Қанат-таңдай түйінінен шығатын нервтердің құрамында секрегтік
талшықтардан баска сезімтал (үшкіл нервтің екінші тармағынан) және
симпатикалық нервтер өтеді Сөйтіп, п іпіегтесііиз арқылы өгеіін п.
реГгозиз та]ог (бет нервінің парасимпатикалық бөлігі) талшықтары мұрын
қуысы мен гаңдай бездерін, сондай-ак көз жасы безін нервтендіреді.
Бұл талшыктар п. гу£отаиси8 аркылы канат-таңдай түйінінен піығып,
одан кейін п. 1асгіта1І8-ке келеді
Үшкіл нервтің үшінші тармагы. N. піапсііһиіагһ, төменгі жақсүйек
нерві, оның құрамыпда сезімтал түбірш ктен баска аталған қозгалыс
ядросынан писіеиз тоіопич-тен шығып, төменгі жақсүйек доғасынан
пайда болған бүліпықетке баратын үшкіл нервтің қозғалыс түбіршігі
өтеді (116-сурет). Сондықтап төмснгі жақсүйекке бекитіп бұлшықеттерді,
оларды жабатын теріні және төменгі жақсүйек догасының басқа
туындыларын нервтендіреді. Ол Ғогатеп оұаіе арқылы бассүйектен
шыққаннан кейін екі тармақ тобына бөлінеді.
А Бұлшықет тармақтары.
Аттас бұлшықеттерге баратындар: п. таььеіегісиз, пп. Іетрогаіез рго-
рипді, пп р1сгі£оі<1еі тебіаііз еі Іаіегаііз, п Іепзогіз іутрапі, п. 1еп8огі8
үеіі раіагіпі, п. туіоһуоісіеиз. Соңғысы п. аіуеоіапз іпҒегіог-дан бөлініп,
т. дІ£а8(гіси8-тың алдыңғы карыншасында нсрвтендіреді.
Ә. Сезімгал тармақіар:
1.	N. Ьиссаііз ұрттың шырышты қабығына барады.
2.	N. Ііп£иаІі$ - ауьн қуысы түбінің шырышты қабығыныц астына
орналасады Ол ауыз қуысы түбіиің шырышты қабатына п 8иЫіп£иа1І8-
гі беріп, тілдің шырышты қабатын, оның алдыңғы 2/3 бөлігін
нсрвгсндіреді (117-сурет) Тіл нервісінің екі қанаітірізді бұлшықеттер
арасынан өтетін жерінде оған Ғі88ига реігоГутрапіса дан шығатын бет
нервінің жіцішке тармағы - сһогба іутрапі қосылады. Онда писіеиз 8а1-
212
2
116 - с у р е т. Тілдің нсрвтері; оң жакынан қарағандағы көрінісі. Төмснгі
жақсүйек дснесі, оң жаксүйек-тіласты бүлшықетінің, біз-тіласты бұлшықетінің,
қосқарыншалы бүлшықеттің артқы қарыншасы жәнс төменгі жақсүйек асты
бездің бөлігі алынған. Тілдің алдьшғы 2/3 (айқыштармен белгіленген) - тіл
нервінін таралу аймағы; арткы 1/3 (үшбүрыштармен белгіленген) -
тілжүтқыншақ нервінің тармақталу аймағы.
1 - п. 1іп£иа1і§; 2 - Ііп^иа; 3 - §1. 8иЫіп£иа1І8; 4 - п. һуро£ІО88и8;
5 - §1. 8иЬтапсІіЬи1агІ8; 6 - £ап£І. 8иЬтапсііЬи1аге; 7 - п. £ІО88орһагупееіі8;
8 - г. тапсІіЬиІас.
іуаіогш» зирегіог п. ігйегтес!іі-ден шығатын тіласты мсн теменгі
жақсүйекасты сілекей бездеріне баратын парасимпатикалық секреттік
талшықтары өтеді. Оның құрамында тілдің алдыңғы екі 1/3-інен дәм
сезу талшықтары жалпы сезімталдық (жанасу, қысым, ауырсыну,
температураны сезу) өткізгіштері болып есептеледі.
3.	N. а1ұео1агІ8 іпіегіог - Ғогатеп тапдіЬиІе арқылы аттас
артериямен бірге төменгі жақсүйек өзегіне келіп, сол жерде алдымсн
өрім - ріехиз бепіаііз іпҒегіог түзе, барлық астыңғы тістсргс тармақтар
береді. N. аіүеоіагіз іпісгіог сапа1І8 тапсііһиіае сонында п. тепіаііз-ті
береді, ол Ғогатеп тспіаіса-дан шығып, иек пен томенгі ерін терісінде
таралады. N. аіұеоіагіз іпҒегіог қозғалыс талшықтарының шамалы
қоспасы бар сезімтал нерв, оның қозғалыс нервтері - Ғогатеп тапдіЬи-
Іае-ніц алдында п. туіоһуоісіеиз құрамында шығады.
4.	N. аигісиіоіетрогаііз — шықшыт безінің жоғарғы болігіне өтіп, а.
Іетрога1І8 8ирегПсіа1І8 екеуі қосарлана самай аймағына барады. Шықшыт
сілскей безіне секреттік тармақтар, сонымен қатар шықшыт буынына,
213
1
2
117 - с у р е т, Бастыц және мойынның нервтсрі; сол жағынан қарағандағы
көрінісі. Бұлшықетгер, кантамырлар, бассүйек негізінің бүйір қабырғасы және
төменгі жақсүйектің сол жартысы алынған.
1 - £ап§1. Ігі§етіпа1е; 2 - п. «1о88орһагуп§еиз; 3 - п. ассеззогіиз; 4 - п. уациз; 5 -
§ап£І. сегұісаіе зирегіих; 6 - ріехиз сегұісаііз; 7 - п. Іагуп^еаІІ8 іпҒегіог; 8 - апза
сегұісаііз; 9 - п. 1агуп£еа1І8 зирегіог; 10 - п. Һуро»1о88и8; 11 - п. 1іп^иа1І8.
құлақ қалқанының алдыңғы бөлігі, сыртқы есту жолы және самай
тсрісінс сезімтал гармақтар береді. Үшкіл нервтің үшінші тармағы айма-
ғында всгстативті жүйеге жатагын екі түйін бар, солар арқылы сілекей
бездері первтсндіріледі. Олардың бірсуі - §ап§Ііоп оріісит қүлақ іүйіні
Гогатеп оүаіе-нің астында, п. тапдіһиіагік-тің медиалды жағында
орналасқан кішкене домалақ дене. Оган тіл-жұтқыпшақ первіпен
шығатын п. Іутрапісиз-тың жалғасы болып табылатын п. реігозиз тіпиз
құрамында парасимпатикалық секреттік талшықтар келеді. Бұл
талшықтар түйінде үзіледі де, п. аигісиіоіетрогаііз-тің құрамында
шықшыт безіне келеді. Басқа түйін, §ап§1іоп зиЬтапдіЬиІаге, төменгі
жақсүйекасты түйіні медиалды канагтәрізді бұлшықеттің алдыңғы
жиегінде, томснгі жақсүйекасты сілекей бсзі үстінде, тіл нсрвінің астында
орпаласады. Түйін мен тіл нерві тармақтар арқылы байланысады. Осы
тармактар арқылы дабыл шегі талшықтары түйінге келіп, сол жерде
214
аякталалы. Оларлың жалғасы төменгі жақсүйекасты түйіннен шығып,
төменгі жаксүйекасты сілекей бездерін нервтендіреді.
Бет нерві (VII)
N./асіаііх (п. іпіеппедіо (асіаііз), бет нерві - аралас нерв (118-сурет).
Екінші жслбезек доғасы нерві ретінде одан дамыған бүлшықеттерді —
барлық мимикалық (бет қимылы) және тіласты бұлшықеттерінің бір
бөлігін нервтендіреді және оның қүрамында қозғалыс ядросының осы
118-сурст. Басгың жәис мойынның беткей нервтері.
1 - гт. Іеіпрогаіе^; 2 - п. §иргаогЬйа1І8; 3 - гг. гуоотаіісик; 4 - п. іпҒгаогЬіІаІія;
5 - г. Ьиссаііз; 6 - п. Ғасіа1І8; 7 - п. тепіа1і§; 8 - г. тагёіпаіІ8 тапсііЬиІае; 9 - г. соііі;
10 - п. Ігапзуегеиз соііі; 11 - пп. 8иргас1аұіси1аге§; 12 - п. ассеззогіиз;
13 - п. аигіси1агІ8 та§пи8; 14 - п. оссірііа1І8 тіпог; 15 - п. оссірііаііз та]ог;
16 - п. аигіси1оіетрога1і8.
215
бұлшыкетгерге баратын эфферентті (қозгалыс) талшықтары мен сол
бүлшыкеттердіц рецснторларынан шыгатып афферентті (проприо-
цептивті) талшықіар болады. Сондай-ақ оның құрамында аралық, п. іп-
іегтедіи$, нервке жатагын дәм сезу (афферентті) және секретгік
(эфферен гті) талшықтар да бар.
Құраушы бөліктеріне сәйксс п Ғасіа1І8-тің копірде жайгасқан үш
ядросы бар қозғалыс ядросы - писіси*, тоіогіи'? псгуі Гасіа1і8, сезімтал
ядросы - писіеиз зоіііагіиз және секрсгтік ядросы - писіеиз заііуаіогіиз
зирегіиз. Соңғы екі ядро пегұиз іпісгтедіші-кс жатады.
Бет нерві көпірдің артқы жиегінің бүйір жағыида кіреберіс-үлу
нервімен катарласа, Ііпеа ігі§етіпоГасіаІІ8-тен піығады. Содан кейін
соңғы нервпен бірге ішкі есту тесігінс өтін, без өзсгіне сапаііз Ғасіаііз
енеді. Нерв өзекте алдымеи горизонталды жазықтықта дабыл қуысының
ішкі қабырғасының жоғарғы болігінде өтеді. Дабыл қуысының артқы
қабырғасында нерв қайтадап иіліп, іік томсн түсіп, іогатеп зіуіотаыоі-
деит арқылы бассүйектен шығады Нсрвтің артқа қарай бүрылатын
жерінде бұрыш түзіледі (тізешік - £епіси1ит). Опың сезімтал (дәм сезу)
бөлігі кішкенс нерв түйіпшссін £апё1іоп ^епісиіі (тізешік түйінін)
түзеді. Бет нерві Ғогагпеп Ыуіотазіоісіеит-нен шыққаппан кейін шықшыт
безі қабатына еніп, өзінш сошы тармақтарына бөлінеді. Самай сүйегіне
аттас өзегі бойында бет нерві мынадай тармақтар береді:
1.	N. реіго$и$ ітиуог (секрегтік нсрві) - иін аймағыпап басталып, һіа-
Ш8 сапа1і$ п. реіго§І8 та)огІ8 арқылы шығады, содан кейіп самай сүйегі
пирамидасының алдыңғы бетінде аттас жүлгемен 8и1си8 п. реіго^і та-
)огІ8 жүріп, симпатикалық первпен, п. рсіго^из ргоіііпби8-пен бірге сапа-
1І8 ріегу&оідеп8-қа өтіп, ол нервпен бірге п. сапаііз ріегу^оідеі түзіп,
§ап£Ііоп ріегу£ора1аПпит-ге жетеді. Нерв түйіпде үзіледі де, оның
талшықгары гаті па8аІе8 розіегіогез нсн пп. раіагіпі құрамында мүрын
мен таңдайдың шырышты қабығының бездеріпе барады. Талшықтардың
бір бөлігі п. 2у§отаПси8 құрамында, оның п. 1аспта1І8-пен байланысы
арқылы көзжасы безіпе жетеді.
2.	N. 8Іаребіи8 (бұлшықетгік) - т 8іаредіи8-ті нервтендіреді.
3.	Сһогсіа іутрапі (аралас тармақ) - бет өзегінің төменгі бөліпндс
бет нсрвінсн бөліпіп, дабыл қуысына өтш, сол жерде дабыл жарғағының
медиалды бетінде орналасып, содан кейін Пззига реігоіутрапіса арқылы
шығады. Ол саңылаудан сыртқа шыға, төмеп және алға қарай түсіп, тіл
нсрвіне қосылады.
Дабыл ішегінің сезімтал (дәм сезу) бөлігі гізсшік түйіпінде жатқан
жасушалардың шеткі өсінділері тіл нервінің құрамында тілдіц шырышты
қабығына келіп, онын алдыңіы 2/3 бөлігін дөм сезу талшықтарымен
жабдықтайды. Секреттік бөліі і ^ап^Ііоп 8иЬтапдіЬи1аге-ге келт ондағы
үзілістен кеиін төменгі жақсүйскасты жопе тіласты сілекей бездерін
секреттік талшықіармен жабдықтайды.
Ғогатеп 8Іу1ота8іоісІеит-пеп шыққаннан кейін п. Ғасіаііз мынадай
бүлшықез тармақтарып береді:
I.	N. аигісиіагіз розіегіог, т. аигісиіагіз розіегіог және үспіег ро.зісгі-
ог т. ерісгапіі-ді нсрвтендіреді.
216
2.	Капіиз с1і§а8Ігіси8 аркылы т. (Іі^азГгісиз артқы құрсақасты мен ш.
8Іу1оһуоідеи§-ті нервтендіреді.
3.	Беттің мимикалық бұлшықеттсріпе баратын көптеген тармактар
шыкшыт безінде өрім, ріехиз рагоіісіеиз, түзеді. Бұл тармақтар безден
шығып, жалпы алғанда арттан алға қарай радиарлы бағытта таралады.
Олар бетке және мойынның жоіарғы бөлігіне барып, үшкіл нсрвтің
теріасты тармақтарымен кеңінен анастомозданады.
Ол тармақтардың ішінде мыналарды ажыратады:
а)	гаіпі іетрогаіез, олар: тт. аигісиіагіз апіегіог еі зирепог, уепіег
Ггопіа1І8 т. ерісгапіиз және т. огһісиіагіз осиіі-ге барады;
о) гаті гу§отаіісі, олар т. огһісиіагіз осиіі жопе т. 7,у£отаііси§-ке
барады;
б)	гаті Ъиссаіез ауыз шеңбері мен мұрып бүлшықетгсрше барады;
в)	гатиз таг£іпа1І8 тапсІіЪиІае төменгі жақсүйск жиегімен жүріп,
иек және төменгі ерін бұлшықеттерінс баратын тармақ;
г)	гати8 соіһ - мойынға түсіп, теріасты бұлшықетін первтендіреді.
N. іпіегтедшз - аралык, аралас нсрв Оның құрамыпда сезімтал
ядроға, писіеиз 8ОІНагіи8, баратын афференггі (дәм сезу) және онын
вегетативті (секреттік) ядросынан писіеиз заііүаіогіиз зирегіог шығатын
эфферешті (секрегтік, парасимпагикалық) гармақтар болады. Аралық
нерв мидан жіңішке сабауша түрінде бет жоне кіреберіс-ұлу арасынан
шығады; осы екі нерв арасымен шамалы өткеннсн кейін ол меншікті бет
нервіне қбсылып, оның құрам бөлігше айналады. Сондықтан оны рогііо
іпіегтесііа §. Гасіаііз деп атайды. Одан әрі ол дабыл шегі мен үлкен
тасты нервке жалғасады. Оныц сезімтал талшықтары тізешік түйіндегі
жалған бір полюстік жасуіпалар өсінділерінсн пайда болады. Бүл
жасушалардың орталық өсіпділері аралық нерв құрамында миға барып,
сол жерде писіеиз 8о1ііагіи8-те аяқталады. Жасушалардың шеткі өсін-
ділері дабыл шегіне өтіп, тілдін алдыңғы бөлігімен жұмсақ таңдайдан
дәм сезімін өгкізеді. Аралық нервтің секреттік парасимпатикалық
талшықтары писісиз 8а1іүаіопи8 8іірегіог-дан басталып, дабыл шегі
арқылы тіласты жәпё томенгі жақсүйекасты бездеріне §ап£Ііоп 8иЬтап-
діЬиІагс арқылы барады- Ал үлкен тасты нерв құрамыпда §ап§1іоп ріегу-
^ораіаппит арқылы мұрын қуысы мен таңдайдың шырышты қабығының
бездерше барады Көз жасы безі секреттік талшыктарын аралық нервтен
кететін п реігозиз та]ог арқылы, одан кейін үшкіл нервтің скінпіі
тармағынан кететін бетсүйек нервісінің көзжас нервісімсн анасто-
мозынан алады.
Сонымен аралык нерв тіл-жұтқыншақ құрамынан секрет тармақ-
тарын алатын шықшыг бсзін қоспағанда, барлык бездерді нервтендіреді
деуге болады
Кіреберіс-ұлу нерві (VIII)
N. ^ехііһиіососһіеагіз, кіреберіс-ұлу нерві бет нервінсн бөлініп
шыққан афферентті нерв, есту және тепе-теңдік мүшссінен келетін
217
сомалық-сезімтал талшықтары бар. Ол екі рагз уезІіЬиІагіз және рагз
сосһіеапз бөліктерінен тұрады. Олардын қызметі әртүрлі: кіреберіс бөлігі
ішкі қүлақ лабириттің кіреберісі мен жартылай шеңберлі түтіктерде
жайгасқан статикалық аппараттардан импульстарды өткізеді де, ал үлу
дыбыс тітіркенулерін қабылдайтын иірімді мүшеден есту импульстарын
откізеді.
Бұл боліктер сезімтал болғандықтан, олардың әрқайсысы қос полюсті
перв жасушалары бар менішкті нерв түйіндерімен жабдықталған. Оап-
£Ііоп үееІіЪиІаге деп аталатын кіреберіс бөлігінің түйіні ішкі есту
жолының түбінде, ал ұлу бөлігінің түйіні §ап§1іоп зріпаіе ұлуда
орналасады.
Түйіндердің қос полюстік жасушалардың шеткі өсінділері иірімнің
жоғарыда аталған кабылдаушы аспаптарында аяқталады Олардың
орталық өсінділері ропіз асшіісиз іпіегпиз арқылы ішкі құлақтан шығып,
нервтің сәйкес бөліктері қүрамына миға бағыт алады; олар оған бет
нервінің бүйірінен еніп, өз ядроларына рагя уейііЬиІагіз төрт ядроға
және рагз сосһіеагій екі ядроға жетеді.
Тіл-жүтқыншақ нерві (IX)
N £Іоморһагуп£еи8, тіл-жүтқыншак нерві үшініш желбезек доғасы
нерві даму үрдісінде нервтердің X жүбынан (п. уа§из) бөлінген. Онда
үш текті талшықтар болады:
1)	жұтқыншақ, дабыл қуысы, тілдің шырышты қабаіы (арткы 1/3-і),
бадамшалар және таңдай доғалықтары рецепторларынан шығатын
афферентті (сезімтал) талшықтар:
2)	жұтқыншақ бүлшықеттерінің біреуін - ш. зіуіорагупёсиз
нервтендіретін эфферентті (козғалыс) талшыкгар;
3)	§1апс1и1а рагоііз үшін эфферентгі (секреітік) парасимпатикалық
талшықтар.
Қүрам бөліктеріне сәйкес оның үш ядросы болады: писіеиз зоіііагі-
из, оған 2 афферентті түйін - £ап§1іа зирепик сі іпҒегіиз-тердің
жасушаларының орталық өс нділсрі келеді. Вегетативті (секреттік),
нарасимпаіикалык ядро - төменгі сілекей болетін ядро торлы
құрылымында ксзбе нсрвпен ортақ үшінші қозғалыс ядросының - пи-
сіеив дтЬІ£ии8 пеп жанында шашыраған жасушалардан тұрады. Тіл-
жүтқыіпиақ нерві түбіршіктері аркылы оливаның артында, кезбе нервтің
үстіпде сопақша мидаи піыгып, соңғы нервпен бірге мойындырық тесігі
арқылы бассүйектен шығады.
Осы тесік аймағында нервтің сезімтал бөлігі түйінді, &ап§1іоп ыіре-
пп8, және тесіктен шыққаннан кейін, самай сүйек пирамидасының
төменгі бетінде жататын тағы бір басқа түйін, §ап§һоп іпГепиз, түзеді.
Нерв бас жағында ішкі мойындырық вена мен ішкі үйқы артсриясы
арасымен төмен гүсіп, содан ксйін ш 8іу1орһагуп§еи$ артынап айналып,
оның латералды жағымен сңіс доға жасай, тіл түбіріие келеді, сол жерде
өзінің соңғы тармақгарына болінеді.
218
Тіл-жұтқыишақ нервінің тармақгары
1.	N. гутрапісиіу цап§1юп іп£егіи8-тсн шығып, дабыл қуысыпа, саұі-
Іа8 Іутрапі, өгіп, сол жсрде орім, ріехш іутрапісиз, түзеді. Бұл орім
дабыл қуысы мен есту түтігіпің шырышты қабығын нервтендірсді Ол
өрімге ішкі үйқы артсриясынан да тармақтар келеді. Нерв п. реіго8и8
тіпог түрінде дабыл қуысыпан оиың жоғарғы қабырғасы арқылы
шыққаннан кейін, пирамиданын алдыңғы бетіндсгі аттас жүлгемен 8и1-
си§ п. реігозі ШІПОГІ8-ТС жүріп, ^ап^ііоп оіісит-ға келеді. Осы нерв
арқылы шықшыт бсзі үшіп писіеие заііуаіогіиз іпҒсгіог-теп шыгатын
парасимпатикалық сскрсттік талшықтары қүлақ түйінінс кследі. Түйінде
үзілгеннен кейін сскрсттік талшықгар үшкіл нервтің үшінші тармагынан
шығатып п аигіси1оіетрога1І8-тің қүрамында безге келеді.
2.	Катиа п. хіуіорһагупуеі аттас бұлшықетке барады.
3.	В.аті іопзіііагез - таңдай бадамшаларына және доғашықтарына
барады.
4.	Каті рһаіупуеі — жұтқыншақ өріміне барады
5.	Каті Нп^иаіез — тіл-жұтқыншақ нервініц соңғы тармақтары тілдің
аргқы І/З-іне барып, оны сезімтал талшықтарымен жабдықтайды,
олардың арасыпда раріііае уаіаіае-ге баратын дәм сезу талшықтары да
өтеді.
6	К. ьтиз сагоіісі - 8Іпи8 сагоііси8-ке (§1оти8 сагоіісит) баратын
сезімтал перв
Кезбе нерв (X)
N. сауиу кезбе нерв - төртінші және одан кейінгі келесі желбезек
доғаларынан дамыған, кең таралғапдықтан осылай деп аталады (119-
сурет). Бүл бассүйек нервтсрініц ішіндегі ең үзыны. Кезбе нерв
гармақтары арқылы іынысалу ағзаларын, асқорыту жолының едәуір
бөлігін, сигмагәрізді тоқ ішекке дейін нервтеидіреді, сондай-ақ ол
жүрекке оның соғуын баяулататын тармақтар береді.
N. үа§и8 құрамыпда үш түрлі талшықтар бар:
1.	Аіалған ііпкі агзалар мен тамырлардың рецепторларынан, сондаи-
ақ мидыц қатты қабығыныц кейбір бөліпнен және қүлақ қалқанын қоса
сыртқы есту жолынан сезімтал ядроға писіеиз 8ОІііагіи8-ке кслетін
афферентті (сезімтал) талшықтар.
2.	Жұтқыншақ, жүмсақ таңдай мен көмсйдің ерікті бүлшықеттеріне
баратын эфферентті (қозғалыстық) талшықтар және осы бүлшықеттер
рецепторларынан шығатын (проприоцептивті) талшықтар. Бүл
бұлшықеттер іалшықтарды қозғалыс ядросынан пис1еи8 ашЬі§ии8-тен
алады.
3.	Всгстативті ядродан, писіеих сіогзаііз п. ма§і-ден шығатын
эфферентті (парасимпатикалық) талшықтар Олар жүрек миокардына
(жүрек соғысын баяулатады) және тамырлардын бұлшықет қабықшасына
(тамырларды кеңейтеді) келеді. Соиымсн қатар ксзбе нервтің жүрек
219
119 - с у р е т. Кезбе нервтің өңешпен,
қолка доғасымен және оның тармактарымен
өзара қатынасы.
1 - п. сіехіег; 2, 11 - п. саідіз §іпІ8іег;
3 - а сагоііз соттипЬ зіпізіга; 4 - а. зиЬсІаұіа
зіпізіга; 5 - агсиз аогіае; 6 - п. 1агуп§еа1із
гесиггеп8 зіпізісг; 7 - 1і§. аііегіозит; 8 - ігипсиз
ри1топаІІ8; 9 - Ьгосһиз ргіпсіраІІ8 8ІпІ8іег;
10 - рагз іһогасіса аогіае; 12 - ріехиз
ое8орһа§еа1І8; 13 - сііарһга^та; 14 - Ьгопсһиз
ргіпсіраііз сіехісг; 15 - V. агудо^; 16 - V. саұа
8іірегіог; 17 - ігипсиз Ьгопсһіосерһаіісиз;
18 - а. зиЬсІаүіа сісхіга; 19 - ігасһеа; 20 - а.
сагоііз соттипіз дехіег; 21 - п. Іагуп^еаііз
гссиггеп8 (Іехіег.
тармақтарына п. дергезвог
енеді, ол жүректің өзі мен
қолқаның бастапқы бөлігі
үшін сезімтал нерв және қаи
кысымын рефлекстік жолмен
реттеуді басқарады. Сондай-
ақ парасимпатикалық тал-
шықтар кеңірдек пен өкпені
(бронхыларды гарылтады),
өңеш және соіоп 8І£гпоі-
деит-ге дейін ішекті (псрис-
талтиканы күшейтсді),
аталған ағзаларда орналас-
қан бездер мен іш қуысы без-
дерін - бауыр, үйқыбезін
(секреттік талшықтар), бүй-
ректі нервтендіреді.
Кезбе нервтің парасим-
патикалық бөлігі оте үлкен,
сондықтап ол негізінен всге-
тативті организмнің өмірлік
кызметтері үшін маңызды
нсрв болып есептеледі. Кезбе
нервтің негізгі үш ядросы-
мен байланысты талшықтар-
дың барлык түрлері сопақша
мидан, оның зиісиз Іаіегаііз
розіегіог-ынан, тіл-жұтқып-
іпақ нервінсн төмендеу, 10-
15 түбіршік түрінде шығып,
жуан сабау түзеді. Ол тіл-
жұтқыншақ және қосалқы
нервтермен бірге Гогатеп
іиідііагс арқылы бассүйектен
шығады. Мойындырық тесі-
гінде нервтің сезімгал бөлігі
кішкене түйін, ал тесіктен
шыққаннан ксйіп төмепгі
түйінді £ап£Ііоп іпҒегіи8-ті
түзеді. Екі түйінде де жалған
бірполюсті жасушалар бола-
ды. Олардың шеткі өсінділері
аталған түйіндерге баратын
сезімтал тармақгардың құра-
мына енеді, олар ішкі ағза-
лармен гамырлардың ёапёіі-
оп іпГегіи^ және сыртқы ды-
220
быс жолының &ап§1іоп зирегіиз рецепторларынан келсді. Ал орталық
осінділері сезімтал ядрода писіеиз йоійопиз аяқталатын жске будаға
топталады.
Бассүйек қуысынан шыққаннан кейін, кезбе нерв алдымен V. ]и^и1агІ8
іпіегпа мен а. согоііз соттипіз арасында тамырлардың артында, олармен
бір қынапта орналасып, төмен түседі. Одан әрі кезбе нерв кеуде торының
үстіңгі тесігі арқылы кеуде қуысына отеді. Ол жерде оның оң жақ сабауы
а. 8иЬс1ауіа-ның алдынан, ал сол жақ сабауы қолқа доғасының алдыңғы
жағында орналасады Екі кезбе нерв те төмен түсе, өкпе түбірін артқы
жаі ыпап айналып өтіп, өңешпен қосарлана жүріп, опыц қабырі-аларында
орімдер түзеді, сол жақ нерв алдыңғы бетінде, оң жақ нсрв аргқы бетімен
өтсді. Екі кезбе нерв те өңешпен бірге кокеттің һіаШ^ сяорһа^еиз арқылы
іш қуысыпа өтіп, сол жерде асқазан қабыргаларында орімдер түзеді.
Қүрсақтағы кезінде кезбе нервтердің сабаулары өңеш бүйірлерінде
симметриялы орналасады. Асказан солдан оңға қарай бұрылғаннан кейін,
сол жақтағы перв алға, ал оң жақтағы нерв артқа ығысады, сол себепті
алдыңғы бетте сол жақтағы кезбе нерв, ал артқы бетгс оң жақіағы кезбс
нерв тармақталады. N. уа§и§ құрамынан мынадай тармақтар шығады:
А. Бас болігінде (нерв басталатын жер мен төмснгі түйін арасында):
1. Катіі8 тепіп£еи$ - артқы бассүйек шұңқыры аймағыпдағы мидың
қатты қабығына барады.
2. Паши$ апгісиіагіз - сыртқы есту жолыпыц артқы қабыріасы мен
құлақ калқаны терісінің б р бөлігіне барады. Бұл бассүиек нервтсрінің
ішіндегі үшкіл нервке жатпайтын жалғыз тері тармағы
Ә. Мойын аймағында:
1.	Каіпі рһагуп^еі - тіл-жұтқыншақ нерві және симпатикалық сабау
тармақтарымеп бірге өрім - ріехий рһагуп§еи8-ті түзсді.
Кезбе нервгің жүтқыншақ гармақтары жұткыншақ тарыл гқыпітарын
(констрикторларын), таңдай доғашықтары мен жүмсақ таңдай
бұлшықеттерін (т. іепзог уеіі раіагіпі-ді қоспағапда) нервтендіреді.
Жұтқыншақ ерімі жұтқыншактың шырышты қабығына сезімтал
таліпықтар бсреді.
2.	N. Іагуп£еи8 зирегіог - дауыс саңылауынан жоғарылау комей, тіл
түбірі бөлігі мен көмей қақпағының шырышты қабығын сезімтал
талшықтармен, ал көмей бүлшықетіпің бір бөлігі мен жұтқыншақтың
төменгі тарылтқышын (констрикторын) қозғалыс талшықтарымен
қамтамасыз етеді.
3	Каті сагсііасі сегуісаііз йирегіогев еі іпГспогез-тің бір бөлігі п.
1агуп£еп8 «шрсгіог құрамыиан шығып, жүрек орімін гүзеді
Б. Кеуде бөлігінде
1.	N. 1агуп^еи8 гесиггепа - қайтарма көмей нерві кезбе псрвтің кол-
қа доғасының немесе бүғанаасты артериясының алдында (оң жағында)
жатқан жерінсн шығады. Бүл нсрв оң жағында а. зиһсіаүіа-ны астынан
артына қарай, ал сол жагында да астынан арткы жагына айналып отіп.
содан кейін өңеш пен кеңірдек арасыпдағы жүлгемен жоғары көтеріле,
оларға көптеген тармақтар береді. Нервтің, п. 1агуп§еи8 іпГегіог, соцғы
ұшы көмей бұлшықеттерінің бір бөлігін, оның дауыс байламдарыпан
221
төмсндегі шырышты қабығын, тіл түбірінің комей қақпағы жанындағы
шырышты қабығының бөліі ін, сондай-ақ кецірдек, жұтқыншақ, қалқанша
және айырша бездсрін мойынның лимфа түйіндерін, жүрек пен
көкірекаралықты нервтендіреді.
2.	Наіпі сагдіасі Іһогасісі - комсйдің қайтарма нерві мен кезбе
нервтің кеуде бөлігінеп басталын, жүрек өрімінс барады.
3.	Каші Ьгопсһіаіез еі ігасһеаіез симпатикалык сабау
тармақтарымен бірге бронх қабыріаларында өрім ріехиз риітопаііз-ті
түзеді. Бүл өрім тармақтары кеңірдск псн бронхтардың бүлшықеттері
мен бездерін нервтендіреді, сонымен қатар онда кеңірдек, бронхтар мен
өкпсге арналған сезімгал талшықгар да болады.
4.	Каті емірһа^еі - өңеш қабырғасына барады.
В. іш бөлііінде:
Кезбе нервіің өңешген жүреіін өрімдсрі асқазанға созылып, алдыңғы
және артқы сабаулар - ігипсі ¥а£аІе$-тсрді түзеді. Әрбір Ггипсиз уа§а1І8
парасимпатикалық гана емес, сондай-ақ симпатикалық және афферентті
анималды перв жүйесінің нерв өгкізгіштсрі кешені болып табылады және
онда екі кезбе нервиң де талшықтары болады.
Өнештің алдыңгы жагынан асқазанның алдыңғы жағына карай төмен
түсстін сол жақ кезбе нервтің жалғасы негізінен асқазанның кіші иіні
бойында орналасқан орім ріехиз ^ааігісиз апСегіог-ды түзеді, одан
симпагикалық тармақтармен араласа асқазап қабырғасына (бұлшық-
егтеріне, бездері мсн шырышты қабығы) гаті казігісі апіегіогеч-тер
шығады. Кейбір гармақтар кнш шарбы арқылы бауырға барады Оң жақ
п. ұа^из асказанның артқы қабырғасымеп оның кіші иінінде өрім ріехиз
£а$(гіси$ рокіегіог-ды түзеді, олар гаті ^азігісі рохіегіогех-терлі бсрсді;
сонымен қатар оның талшықтарының көбісі гаті соеііасі іүрінде а. £аз-
Ігіса 8ІпІ8(га жолымен цап§1іоп соеііасит-ға барып, одан кейін
тамырлардың тармақтарын бойлай симпатикалық өрімдермен бірге
бауыр, кокбауыр, үйқыбезі, бүйрек, жіңішке ішек пен тоқ ішсктің сигма
тәрізді бөлігіне дейін барады X нерв біржақты немесе ішінара
зақымдапғапда негізінен оның анималдык қызмсттері бұзылады.
Висцсралды нервтендірілудіц бұзылуы онша байқалмауы мүмкін. Бұл
біріншіден, ішкі ағзаларды нервтендірудегі, жабу аймағыпа, екіншіден,
кезбе нерв сабауынын шеткі жағындағы (сабаудыц ішінде) ішкі ағзалар
қызметтерінің автоматты реттелуіндс манызы бар нерв жасушапары
вегетативті нейрондардың болуына байлапысты.
Қосымша иерв (XI)
N. ассея^опи.ч - қосымша нерв соңгы желбезек доғаларынан
дамиды; эфферентті талшықтары және сопақша ми мен жұлында
жайғаскан скі қозғалыс ядросы бар Ядроларына сәйкес оның ми жәнс
жұлындык бөліктерін ажыратады. Ми бөлігі сопақша мидан, ксзбе нервтің
төменгі жағында шығады. Қосымша нерв жұлындық бөлігі (С, - С.)
алдыңгы және арткы түбіршіктері арасында жәнс жоғаргы үш мойын
нервтерінің алдыңғы түбіршікгерінен құралып, нерв сабаушасы түрінде
222
жоғары көтеріліп, ми бөліміне қосылады. Қосымша нсрв кезбе нервтің
бөлініп шыққан тармағы болгандықтан, ол онымен біргс басеүйек
қуысынан мойындырық тесігі арқылы шыгып т. (гарсхіиз пен одан
бөлінген т. йіегпосіеісіотазіоісіеиз екеуін нервтендіреді. Қосымша
нервтің ми бөлігі п. 1агуп^си8 гессиггепз құрамында көмей
бүлшықеттерін нервтендіруге барады. Қосымша нервтің жүлын бөлігі
жүтқыншақтың қозғалыстық нервтендірілуіне қатысады.
Қосымша жәпе тіл-жүтқыншақ нсрвтерінің кезбе нервпен ортақтығы
мен жақындыгы IX, X және XI бассүйек нервтері желбезск нервтерінің
үа§из тобып құрайтындығымсн түсіндіріледһ^
БАС МИОТОМДАРЫМЕН БАЙЛАИЫСТА
ДАМИТЫН НЕРВТЕР
Бүл топқа жұлын нервтеріпің алдыңғы түбіршіктеріне сәйкес келетін,
ортаңғы мидан шығатып ядролары сонда жайғасқан, бассүйек-ми
нервтерінің III, IV және VI жұптары жатады. VI жұптың ядросы іштегі
даму кезінде екінші рет ортаңғы мидан ромбтәрізді шұңқырға ығысқап.
Бұл нервтер бас миотомдарыпың қозғалыс түбіршіктері болып табылады.
Сондыктан олар осы миотомдардан өсіп-дамыған көз алмасы
бұлшыкеттерін нервтендіреді.
Көз қозғалтқыш нерв (ПІ)
N. осиіотоіогіиз, коз козғалтқыш нерв - дамуы жагынан бірінші
құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшыкеттік нерв болып
габылады. Онын күрамында: 1) сомалық-қозғалыс ядросынан коз
алмасының сыртқы бүлшыкеттеріне баратыи эфферентті талшықтар; 2)
ішкі көз бұлшықеттеріне (т. зрһіпсіег риріііае және т. сіііагіз писіеиз -
асссззгіиз), қосымша ядросынан шығып баратын парасимпатикалық
талшықтар.
N. осиіотоіогіий мидан ми аяқшасының медиалды жиегінен шығып,
содан кейін ііхяига огһііаііз зирегіог аркылы көзұясына енеді. Осыдан
кейін екі тармаққа бөлінсді:
1. Жоғаргы тармақ, гатих хирегіог, т. гесШ8 зирегіог және т. 1е\а-
іог раіреһгае зирегіог-ды нервтсндіреді.
2. Төменгі тармақ, ғатих іп/еғіог, т. гссіиз іпіегіог, т. гесіиз тесііа-
1І8 пен т. оЫіции8 іпГегіог-ға барады. Томенгі тармақтан §ап§1іоп сііі-
аге-ге барып, т. зрһіпсіег риріііае мен т. сі1іагІ8 үшін парасимпагикалық
талшыктар аппаратын нерв түбіршігі, гасііх осиіотоіогіа, шығады.
Шығыршық нерв (IV)
N. ігосһіеагіа, шыгыршык нерв, дамуы жағынан екінші құлақалды
миотомыиың қозғалыс түбіршігі, бұлшықсиік нерв болып табылады.
223
Оның жалғыз сомалық-қозғалыс ядросынан коздіц қиғаш бұлшықетіне
баратын эфферентті талшықтар бар. Жоғарғы ми желкснінің дорсалды
жағынан шығып, ми аяқшасын латералды жағынан айналып, Гіззига ог-
Ьііаіій зирегіог арқылы козұясына кіріп т. оЫідии$ *шрегіог-да аяқталады.
Әкететін нерв (VI)
N. аМисепх, әкететін нерв, үшінші қүлақалды миотомыиың қозғалыс
түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның көпірде орналасқан
сомалық-қозғалыс ядросынан шыгып, көздің латералды тік бүлшыкетіне
баратын эфференіті талшыктары болады. Көпірдің артқы жиегінде мидан
шығып Ғіззига огЬііаІіз зирегіог арқылы козұясына отіп, т. гесіиз іаіега-
ІІ8-ке енеді.
Сыртқы көз бұлшыкеттеріне арналған 111, IV және VI нервтердің
эфферентті талшықтарына сәйкес келетін афферентті (проприоцептивті)
галшықтар V нервтің, п. орһіһаітісш, құрамында өтеді.
Көптегсн авторлар көз алмасының барлық үш қозғалыс нервтерінде
афферентті (проприоцептивті) талшықтар бар деп ессптейді.
МИ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ІІЕРВТЕРІ
Бұл топқа пп. оІГасІогіі және п. орйсиз жатады.
Иіс сезу нервтері (I)
М?. оі/асіопі, иіс сезу нервтері, иіс сезу репепторымен байланысты
пайда болған иіс сезу миыпан дамиды. Оларда химиялық тітіркенулсрді
қабылдаушы ағзалардап шығатын висцсралды-сезімтал талшықтар
болады. Бұл нервтер алдыцғы ми осінділері болғандықтан, оларда түйін
болмайды да, мұрын қуысыныц шырышты қабығынын га^іо оІГасгогіа
аймағында жайғасқан иіс сезу жасушаларының орталық өсінділерінен
қүралған, саны 15-20, жіңішке нерв жіпгеріпіц, Гііа оІГасЮгіа, жиынтығы
болып табылады. Ғііа оІГасіогіа, Іатіпа сгіЬгоза тссіктері арқылы мұрын
қуысының жоғарғы қабырғасынан өтіп, ігасіиз жоне Ггі^опит оІГасіогі-
ит-ге созылагын ЬиІЬиз оІГасіогіиз-те аяқталады.
Көру нерві (II)
N. оріісих, кору нерві, эмбриогснез үрдісінде көз бокалының
аяқшасы ретінде аралық мидан осіп шығады, филогснсз үрдісінде жарық
рецепторымен байланысты пайда болатын ортацғы мимен байланысқан,
оның мидың осы бөлімдерімен тығыз байланысы осымеп түсіндіріледі.
Ол жарық тітіркендірулерін өткізетін сомалық-сезімтал талшықтардан
тұрады. Ми туындысы ретінде онда түйін болмайды (бассүйек
нервтерінің I жұбы сияқты), ал оның құрамына енетін афферентті
224
галшықтар коздің торлы қабығынын көпполюстік нерв жасушалар
нейриттсрінің жалғасын құрайды N. орііси^ коз алмасының артқы
полюсінен шығып сапаііз оріісиз арқылы бассүйек қуысына кіріп, қарсы
жағынын дәл осындай нервімен сынатәрізді сүйектің 8и1сиз сһіазтаііз-
те жататын айқаспаны сһіазта оріісит түзеді (айқаспа толық емес,
иервтің тек мсдиалды талшықтары ғана айқасады). Көру жолының
хиазмадан кейінгі жалғасы ігасіиз оріісиз болып табылады, ол согрш
§ешси1аШт Іаісгаіс мен риіуіпаг іһаіаті-дс және оргаңғы ми қақпағының
үстіңгі төбсшігінде аяқталады Екі торлы қабық арасында, айқаспаның
алдыңғы бұрышы арқылы өтетін нерв будапары арқылы байланыс болады.
Бұл байланыс ми сыңарларының комиссуралық байланыстарына ұқсас.
Мұндай байланыстың бар екендігіне көздің біреуі зақымданып немесе
ауырғанда басқа козде де көру өрісінің жоғалу фактісі дәлел бола алады.
Деиенің шеткі нервтендірілуі
Әрбір нерв өзінің талшықтары арқылы белгілі бір тері немесе
бүлшықет аймағында таралады (120-сурет). Осыған қарай бүкіл тері мен
бұлшыкегтерді сол нақты терілік немесе бүлшықеттік нервііпң
тармақталу ауқымына сәйкесті аймақтарға бөлуге болады. Мұндай
нервтепдіру шеткі немесе аймактык деп аталады. Опы білудің нерв
ауруларын анықтауда маңызы зор. Бұлшықеттердің нервтендірілуі
туралы олардың әрқайсысын жеке-жеке өткенде айтылады. Адам депесі
нервтерінің көбі аралас нерв болғандықтан, олар зақымданғанда
сезімгалдықтың бүзылуы қозғалысгың бұзылуымен қоса жүреді.
Сезімгалдықтың бұзылу аймағы негізінен сол нерв жабдықтайтын
аумаққа сәйкес келеді. Алайда сәйкестік толық бола бермейді. Бұл осы
нервтің көрші нервтермен көптеген байланыстарынан болады. Осы
тұрғыдан нақтылы нервтің әрбір аумағын үш аймаққа бөлуге болады:
1.	Белгілі бір нерв ғана жабдықтайтын автономиялық аймақ, ол нерв
зақымданса, толық анестезия болады.
2.	Белгілі бір нерв және ішінара көрпіілес нервтер жабдықтайтын
аралас; бұл нерв зақымданғанда сезімталдықтың жартылай жоғалуы -
гипестезия байқалады.
3	Толығынан көрші нервтер, тек аздап ғана сол нерв жабдықтайтын
аймақ, бұл нерв зақымданғанда сезімталдық мүлде бұзылмайды өйткені
көрші нсрвтсрдің есебінен сақталады
Сегменттік немесе түбіршіктік нервтендіру. Организмнің
сегменттік құрылысына қарай әрбір нервтік сегмент (певромер) дененің
сәйкесті сегментімен (сомитімен) байланысқан. Сондықтан жұлын
нервінің әрбір артқы түбіршігі мен әрбір жұлын түйініпің ұрықтық даму
кезінде онымен байланысгы болған тсрінің сол сегментішң
(дермотомының) нервтендірілуіне қатысы бар. Дәл осы сияқты әрбір
алдыңғы түбіршік гс өздерімен бірге сол сегменттен (миотомнан) пайда
болып, бұлшықсттерді нервтендіреді де, онымен бірге нерв-бұлшықет
сеі мснтін түзеді (121, 122-суреттер). Нәтижесінде бүкіл гері мен
бұлшықеттер сәйкесті артқы немесе алдыңғы нерв түбіршіктерімсн
225
15-805
1 - п. орһіһаітісиз (V жұп, 1-ші гармағы); 2 - п. тахіііагіз (V жұп. 2-ші тармағы);
3 - п. тапдіЬиіагіз (V жұп, 3-ші тармағы); 4 - п. аигісиіагі.ч та^пи» (ріехиз
сегүісаііз-тен); 5 - п. оссірііаіік тілог (ріехиз сегүісаіі.ч-тен); 6 - п. оссірігаііз таіог
(С ); 7 - г. аигісиІагі$ п. ұа§і; 8 - п. ІгапйУепшз соііі (ріехия сегүісаіій-тен);
9, 21 - мойын нервтерінің арткы гармақтары; 10 - гг. «иЬзсариІагея піссііа1с8 сі
іпіегтесііі (ріехиз сегҮІсаІІ8-тсн); 11 - п. ахіііагіз (рісхиз ЬгасһіаІІ8-тен);
12 - пп. іпіегсоыаіез (гг. сиіапеі апіегіогез); 13 - пп. іпісгсокіаіея (гг. сиіапсі
ІаіегаІе$); 14 - п. іііоһуроёазігісих (рісхиз ІитЬаІіз-тсн); 15, 16 - г. Гетогаііз еі г.
«епііаіі^ п. «епііоГетога1І8 (п. Гетога1І8-тен); 17 — п. сиіапеиз Гстогіз ІаіегаІІ8
(ріехих ІитЬаІік-тен); 18 - гг. сіИапеі апіегіогез (п. іётогаІІ8-ген); 19 - г. сиіапеш
п. оЬшгаіогіі; 20 - гг. регіпеаіез п. сиіапеі Гетогія рО8іегіогІ8; 22 - гг. сіогзаіс» пп.
іһогасісит; 23 - гг. сіогзаісз пп. ІитЬопіт; 24 - іт. сіогзаіе^ пп. засгаііит
(пп. сііпіит гпейіі-ден); 25 - пп. сііпіит 8ирегіоге8; 26 - пп. сііпіит іпГсгіогсз;
27 - п. сиіапеи8 Гстогіз ро8ісгіог.
226
10
121 - с у р с т. Бұлшыкеттің түбіршіктік және шеткі нервтенуі (үлгі).
2 бұлшыкет I жәнс II жүлын сегментімен нервтенеді; I бүлшықет 1, П және 111
жүлын ссгментімсн нсрвтенеді; 3, 4 - нервтер; 5, 6, 7 - түбіршіктер; 8, 9 -
алдыңғы мүйіздегі жасушалар тобы; 10 - артқы мүйіз.
первтендірілстін бірқатар түбіршіктік аймақтарга немесе белдеулерге
болінеді. Бүл денепің түбіршіктік немесе сегмспттік нервтендірілуін қү-
райды. Жекелегеп тері нервтерінің шеткі нервтендіру аймақтарынан өзге-
ше, түбіршіктік нервтендіру аймақтарының ерекшелігі мынада: белгілі
бір артқы түбіршікке немесе сегментке жататын талшықтар түрлі нсрвтер
қүрамында орналасқан күнде де, теріде бүкіл сол перв сегментіне немесе
түбіршігіне сәйкес келетін, сондықтан түбіршіктік белдеу деп аталатын
бслгілі бір түтас аумақты жабдыктайды. Сондықтан әдеттегі жағдайларда
сезімталдықтың сегменттік бүзылуын шеткі бүзылудан ажырату қиын
смес. Мәселен, артқы түбіршік қабынғанда (радикулит) терінің дол сол
түбіршік бслдсуіне сәйкес кслстін белдеулік ауырсыну пайда болады.
Практикалық түрғыдан көрші нерв сегменттері түтастай бірін-бірі
жабатыпын, сопдықтан тсрінің әрбір сегмснті көрші үш нерв
сегмеп гтерімен нервтендірілетініп білудің маңызы күшті. Сондықган бір
түбіршік кесілгенде ешқандай сезіміалдықтың бүзылуы байқалмайды.
Терінің бір сегментінде сезімталдық жогалту үшіп үш көрші нерв
түбіршігін кесу керск, операция кейндс бүл есксрілстін жагдай. Сол
сияқты жүлынның зақымдану аймағын анықтағанда да сегменттердің
бірін-бірі жабатынын ескеріп, оны тері анестезиясы шекарасынап 1-2
ссгменгкс жоғарылау оқшаулау керек.
Нервтердің таралу заңдылыктары
1.	Дене мүшслерінің нерв жүйесі айналасына топталуына сәйкес
нервтер орталық нерв жүйесі (жүлын мен ми) орналасқан орталық
сызықіан жан-жаққа қарай кегеді.
227
122 - с у р е т. Терідегі артқы түбіршік талшықгарының сегменттік таралуы.
Әріптер мен сандар терінің осы бөлігінен афферентті талшықтар келетін жұлын
сегменттеріп корсетеді.
2.	Дененің екіжақты симметрия принципі бойынша құрылуына сәйкес
нервтер жұп, симметриялы жүреді
3.	Түлғаның метамсрлі қүрылысына сәйкес бұл аймақтың нервтері
сегменгп құрылысын сақтайды (пп іпіегсояіаіев, іііоіп^иіпаііз, іііоһу-
ро§а8ігісші).
4.	Нервтер жұлын мсн мидан шыққан жерінен мүшеге ең қысқа
жолмен барады. Қысқа тармақтардың алыстау ағзаларға, бірақ шамамен
түзу сызық бойымен (мысалы, п. ізсһіабісиз) баруы осыған байланысты
Ағза бірінші пайда болатын жерінен іуғаннан ксйіп түпкілікті
орналасатын жеріне ауысып ығысқанда нсрв осіп, агзаның аргынан лесіп
жылжып отырады.
228
5.	Бұлшықеттер нервтері сол бұлшықеі пайда болатын миотомдарға
сәйкес келетін жұлып сегменттерінен шығады. Сондықтан тшті бұлшықст
кейін орын ауыстырғанда да бастапқы орналасқан жерге жақын жатқан
кезден нервтендіреді Бастан тұлғага ауысқан трункопеталды бүлшық-
еттердін бассүйек нервтерінен (п. ассеззогіи»), ал мойыннан түлғаға
ығысқан бұлшықсттердіц мойын өрімінен нервтсндірілуі немесе қол-
аяқтардың грункофугалды бұлшықеттерінің қол немесс аяқтың негізгі
нерв өрімінсн мысалы, иық белдеуі бүлшықеттерінің иық өрімшен нерв-
тендірілуі осымен түсіндіріледі. Мойында іргесі қаланатын көкеттің
мойын өрімінен шыгатын п. рһгепісиз арқылы нсрвтендірілуі де осыған
байлаиысты
Сөйгіп, нервтің шыққан жеріпе қарай ағзаныц ұрықтық даму
аймағын анықтауға болады, өйткені нервгің шыққап жері мен ағзаның
іргесі қаланган жер арасында сойкесгік бар.
6.	Егер бұлшықет бірнеше миотомдардың қосылу онімі болса, онда
ол бірнеше нервтермен нервтендіреді (мысалы, жалпақ іш бұлшықет-
іерінің қабырғааралык нервтермен және бел орімі тармақгарымен
нсрвтендірілуі). Бірнеше желбезек доғалары материалынан дамитын
висцералды бүлшықеттер жөніндс осындай жағдай байқалады
7.	Беткей нервтер теріасты всналарыпа, терең нервтер артериялар,
веналар және лимфа тамырларына қосарлана, олармен біргс тамыр-перв
будаларын түзеді.
8	Тамыр-нерв будаларында жайғасқан нервтер сол будалар сияқты
дене аймақтарыныц бүккіш беттеріпде және қорғалған, жабыңқы
жерлерінде орналасады
ВЕГЕТАТИВТІК (АВТОНОМДЫ)
НЕРВ ЖҮЙЕСІ
Жоғарыда бірыңғай салалы және көлденең-жолақты бүлшықеттердің
қүрылысы, дамуы және қызметіндегі түбіршікті сапалық айырмашылық
аталып көрсстіледі. Қаңқа бұлшықеттері организмнің сыртқы ортаның
әсерлеріне жауап реакңиясына қатысып, орта өзгерісіне жылдам және
қолайлы қозғалыстармен жауап берсді. Ішкі ағзалар мен тамырларда
орналасқан бірыңғай салалы бұлшықсттер баяу, бірақ ырғақты жұмыс
істеп, организмдегі тіршілік үрдістерінің жүруін қамтамасыз стсді.
Бұндаи функционалдық айырмашылықтар нервтендірудегі өзгешелік-
терге баиланысты; каңқа бұлшыкеттер кимыл импульстарын нерв
жүйесінің анималды, сомалық бөлігінен, ал бірыңғай салалы бұлшыкеттер
вегетативгік бөлігіпен алады.
Вегетативтік нерв жүйесі организмнің осімдік қызметтерін
(қоректену, тынысалу, зәр шығару, көбею, сұйықтардың айналасы)
іске асыруға қатысатын барлық агзалардың қызметш басқарып,
сонымен қатар трофикалық нервтендіруді камтамасыз стеді (И.П.
Павлов).
229
Вегетативтік перв жүйесінің трофикалық қызметі тіндер мен
ағзалардың сыртқы ортаның жағдайларына орай орындайтын әрекетіне
қарай қоректснуін басқарады (адаптациялық-трофикалық кызмет).
Жогары дәрсжелі нерв қызметі жагдайыпдағы өзгерістер ішкі ағзалар
жүмысына, әсср етіп, ал организм ііикі ортасының өзгеруі орталык нерв
жүйесініц функционалдык күйіне осер ететіндігі белгілі. Вегетативтік
нерв жүйссі арнаулы жүмыс істейтін ағзалардың функциясын күшейтіп
немесе әлсірегеді. Ьүл реттеудің тонустық сипаты бар, сондықтан
вегетативтік нерв жүйесі организмнің тоиусын өзгертеді. Бір нерв
талшыгы бір бағыгга ғана әрекет етеді жоне бір мсзгілде тонусты әрі
көтеріп, орі төмен гүсірс алмайды, осыган сәйкес вегетативтік нерв
жүйесі симпатикалық, раг§ зуіпраіһіса, жоне парасимпаіикалық, рагз
рага^утраіһіса, дсп екі бөлімге бөлінеді.
Симпатикалық бөлім өзінің негізгі қызмегі жағынан ірофикалық
болып табылады. Ол тогығу үрдістерін, қоректік заттардың жүмсалуын,
тынысалуды, жүрек қызметін, бүлшықеттерге оттегінің келуін күшейтеді.
Парасимпатикалық бөлімнің ролі қорғаныштық: жарық күшейгенде
көз қарашығын тарылтады, жүрек қызметін тежейді, қуысты аізаларды
босатып, тазартады.
Симпатикалық жәие парасимпагикалық нервтендірілудің таралуы
аймақтарын салыстырып, біріниііден, қайсыбір вегетативтік бөлімнің
басым маңызын байкауга болады. Мысалы, несепқуыгы негізінен
парасимпатикалык нервтендіріледі де, симпатикалық нервтердің бұзылуы
оның қыз.метін пәлендей өзгртпейді. Тері бездері, тер түгінің
бұлшықегтері көкбауыр, бүйрекүсті бездерітек симпатикалық первтен-
діріледі. Екіншіден, қосарланып вегетативтік нервтенген ағзаларда бслгілі
бір антогонизм түрінде симпатикалық және парасимпатикалық
нервтердің өзара әрексгтесуі байқалады. Мәселен, симпатикалық нервтің
тітіркенуінен коз қарашығы үлкейіп, тамырлар тарылып, жүрек соғуы
жиілеп, ішек қимылы тежследі; парасимпатикалық нервтер гітіркені енде
коз қарашығы тарылып, тамырлар кеңейіп, жүрек соғысы баяулап, ішек
қимылы күшейеді. Алайда симпатикалық және парасимпатикалық
бөліктердің антогонизміп, өзгсрмейтін, олардың қызметтерінің қарама-
қарсылығы деп түсінбеу керек. Бұл бөліктер өзара әсерлеседі, олардың
арақатынасы қайсыбір ағза қызметінің түрлі кезеңдерінде дипамикалы
түрде өзгсріп отырады; олар карама-қарсы да (антогонисті), үйлесімді
де (сипсргиялы) әрекет етуі мүмкін.
Антагонизм мсн синергизм - бірыңгай үрдістің екі жағы. Адам
организмінің қалыпты қызметі вегетативтік нерв жүйесінің осы екі
бөлігінің үйлесімді әрекеті арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл үилесімділік
пен фупкшіялардын регтелуін ми қыртысы іске асырады. Бұндай реттеуге
торлы іүзіліс те қатысады.
Вегетативік нерв жүйесі қызметінің авгономдығы абсолютті емес,
ол тек қысқа рефлекс догаларыныц жергілікті реакцияларында ғапа
көрініс береді (123-суреі). Сондықтан РГЧА ұсыпған “автономиялық нерв
жүйесі” термині дәл смсс, бұрынғы дұрыстау, әрі логикалы “вегетативтік
нерв жүйесі” терминіпіц сақталуы осыған байланысты. Всіезативік нерв
230
1
123 - с у р е т. Вегетативпк рефлекторлык доға (үлгі). (Бағытшалармен нерв
импульстарыпың таралу жолдары корсетілген.) 1 - гасііх сіогзаііз [ровіегіог];
2 - £ЭП£І. зріпаіе; 3 - соішппа іпіеппес1іо1аіегаІІ8 [апгопотіса]; 4 - алдынкы
түбіршік қүрамындағы бірінші епдірме нейронның түйінге дейінгі нерв
талшығы; 5 - п. зріпаііз; 6 - г. соттипісапх а1Ьи&; 7 - ёапуі. ігипсі зутрһаіісі;
8 - г. соттипісапя §гІ8еіі8; 9 - екінші (эфферснгіі) нейронның (жұлын
нервтерінің құрамында) түйіннен кейінгі нерв галпіығы; 10 - екіиші (эфферентті)
нейронның (ішкі ағза нервтерінің құрамында) түйіннен ксйінп нерв талшыгы;
11 - £ап£І. ріехиз аійопотісит; 12 - екінші (эфферентті) нейропның (висиералды
және тамырлы орімнің құрамында) түйіннен ксйінгі нсрв талшығы; 13 - қан
тамырларына баратын түйіннсн кейінгі талшыкгары: 14 - қан тамыры; 15 - қан
тамырларына, түк (шаш) бұлшықеттерінс жоне терінің тср бсздеріне баратын
түйіннен ксйінгі галшықтар.
жүйесішң симпатикалық жоне парасимнагикалық бөлімдеріге бөлінуі
негізінен физиологиялык деректерге байланысты. Алайда нерв жүйесімің
бүл бөлімдерінің қүрылымы мен дамуына байланысгы морфологиялық
ерекшелігі бар
Сондықтан алдымсн анималдық нерв жүйесімеп салыстыра қара-
ғандағы вегеіативтік нерв жүйесінің морфологиялык ерекшеліктер не
сипаггама берелік. Ең алдымси всгетативтік нерв жүйесі орталықіарып
сипаттаймыз.
Анималдық нервтер ми сабауы меп жұлынның өн бойынан сегментті
түрде шыіады, соның өзінде бұл сегменттілік ішіпара шетіндс де сақ-
талады. Всгстативтік нервтер орталық нерв жүйесінің тек бірнеше
231
болімдсрінеп (ошақтарынан) ғана шығады. Вегетативтік нервтер шығатын
осындай төрт ошақ бар:
1	Ортанғы мидағы мезэнцефалдық бөлім (писіепй ассеззогшз) және
III бассүйек жұп нервінін сыңар ортаңғы тақ ядросы.
2	. Сопақша ми мен көпірдегі бульбарлық бөлім (бассүйек
нервтерінің VII, IX жоне X жұптарының ядролары). Бүл екі бөлім
краниалдық дегсн атпен біріктіріледі.
3	. Жұлынның бүйір мүйіздеріндегі Су , Тһ^ - Ь1(І сегменттер
бойындағы кеудс-бел (тораколюмбалдық) бөлімі.
4	Жұлынның бүйір мүйіздерінде 8( - 8|ұ сегменттер бойындағы
сегізкөздік (сакралды) бөлім. Кеуде-бел бөлімі симпатикалық жүйеге,
ал краниалдық және сегізкөз бөлімдері парасимпатикалық жүйеге
жатады.
Бұл ошақтардың үстінен симпатикалық та, парасимпатикалық та емес,
бір өзінде вегетативтік нерв жүйесі екі бөлімініц де реттелуін біріктірген
жоғары вегетативтік орталыктар басымдық жасайды. Оларға торлы
формация да жатады. Олар сегментүстілік болып саналады және ми
сабауы мен жамылғысында орналасқан, атап айтқанда:
1.	Арткы ми - IV карыншаның түбіндегі; тамыр қозғалткыш оргалық
бірқатар вегетативтік қызметтердін реттелуіне (тамыр қозгалысы
рефлекстері, тері трофикасы, жарақаттың тез жазылуы және т. б.) катысы
бар деп есептелетін мишық-
2.	Ортанғы ми - сукұбырдың сұр заты.
3.	Аралык ми - һуроіһаіатиз (ПіЬег сіпегит).
4.	Соңғы ми - үлкен ми сыңарлары кыртысы.
Веі етативтік реттелуде кұрамында көнелеу және филогенездік
жағынан жастау түзілістер ажыратылғанымен мидың ең көне боліктсріпің
бірі болып табылатын гипоталамус аймағының зор маңызы бар.
Гипоталамус-гиопфизарлық жүйе гипофиз инкреті аркылы әсер ете,
барлық ішкі секреция бездсрінің реттеушісі болып табылады.
Бүкіл организмнің вегетативтік және анималдық қызметтерін
біріктіру үлкен ми қыртысында, әсіресе оның алдыңғы қимыл аймағында
іске асырылады.
Ми қыртысы, И.П.Павловтың ілімі бойынша, анализаторлардың
қыртыстық шеттерінің кешені болғандыктан, барлык ағзалардан,
солардың ішінде ішкі ағзалардан да, тітіркенулер алып, өздерінің
эфферснтті жүйелері, атап айтқанда вегетативтік нерв жүйесі арқылы
да, осы ағзаларға әсер етеді. Дсмек, ми кыртысы мен ішкі ағзалар
арасында екі жақты байланыс - кортиковисцералды байланыс жүмыс
істейді. Осынын нәтижесінде барлық вегетативтік қызметтер организм-
дегі бүкіл үрдістерді басқарагын ми кыртысына бағыпышты болады.
Сөйтіп, вегетативтік нерв жүйесі, И.П. Павловқа дейін ойлағандай,
автономды жүйе емес, ол тұтас нерв жүйссіпің үлкен ми қыртысын қоса,
оның ең жоғары бөлімдеріне бағынатын маманданған бөлігі болып
табылады. Сондықтан анималдық перв жүйесіндегі сияқы, всгетаі ивтік
нерв жүиесінде де оның орталық және шеткі бөлімдерін айыруға болады.
Орталық бөлімге жоғарыда сипатталған жұлын және мидағы ошақтар
232
мен орталықтар, ал шеткі бөлімге нерв гүйіндері, нервтер, өрімдер меп
шеткі нерв ұштары жатады
Соңғы кезде вегетативтік түйіндердін өзіндік афферептті
иппервациясы болатыны, соның себебінен олар орталық нерв жүйесі
бақылауында түратындығы анықталды.
Рефлекс доғасынын елеулі айырмашылығы бар.
Анималдық нерв жүйесі үшін де, сондай-ак всгетативтік нерв жүйесі
үшіп де қабылдаушы нейронның жасуша дснесі жүлын түйінінде,
£ап§һоп йріпаіе, орналасады, ол жерге жануар тіршілігі ағзаларынан да,
сол сияқты осімдік тіршілігі ағзаларынан да афференггі жолдар келіп
тоғысады, соның нәтижесінде ол аралас анималды-вегетативтік түйін
болып табылады. Вегетативтік нерв жүйесінің ендірме нейронының
жасуша женесі анималдық нерв жүйесінен өзгеше жүлынның бүйір
мүйіздерінде орналасады. Соның ішінде артқы мүйіз жасушаларынан
шығагын анималдык ендірме нейрон аксоны жүлынның алдыңғы мүйіз-
дер жасушапары арасында аяқталады. Всгетативтік нерв жүйесі ендірме
нейронына келетін болсақ, ол жұлында аяқталмай, оныц шегінен шығып,
шетте орналаскан нерв түйіндеріне барады. Ендірме нейрон аксоны
жүлыннан шығып, не вегетативтік нерв жүйесінің симпагикалык бөліміне
жататын симпатикалық сабау түйіндеріпе (олар симпатикалық сабау
түзеді - §ап&1іа ггипсі зутраіһісі) келеді немесе талшықгар бұл түйіндср-
де аяқталмай, шеікерілеу, симпатикалық сабау мен ағза арасыпда
орналаскан омыртқаалдындағы түйіндерге %ап£Ііа соеііаса, рапрНа те-
хепіегіса - барады. Бұл түйіндер де симпатикалық жүйеге жатады.
Ақырында, талшықтар үзілмсй, не ағза жапында жатқаи түйіндерге (ағза
қасындагы түйіндер, мысалы, §ап£Ііа сіііаге, оіісит және т. б.) немесе
ағза қабатында жазқан түйіндерге (ағза ішіндеп, интрамуралдық
түйіндер) жегеді; бір ншілеріп де, екіншілерін де соңғы түйіпдер, §ап-
рһа іегтіпаііа, дсп атайды. Олар вегегативтік нерв жүйесінің пара-
симпагикалық бөлімінде жатады. Жай көзге көрінетін оқшаулапган
түйіндерден басқа, вегетативтік нсрвтер жолында эмбриондық даму
барысында осында қоныс аударған эффекторлық нейрондардың кішкене
топтары — микроганглилер кездеседі Б рінші, екінш және үшінші ретті
түйіндерге дейін баратын және аралық нейроппың аксондары болып
табылатын барлык талшықтар түйінге дейінгі талшықтар, гаті ргерап-
^Нопагеа, деп аталады. Олар миелинмен жабылған.
Анималдық рефлекс доғасының үшінші, эффекторлық нсйроны
жұлынның алдыңғы мүйізінде орналасады. Ал всгстативтік рефлекс
доғасының эффекторлық нейроны даму үрдісінде орталық нерв
жүйесінсн шеткі нерв жүйесіне, жұмыс аткарушы ағзаға жақын шығары-
лып вегетативтік нерв түйіндерінде орналасады. Эффекторлық неирон-
дардың шет жақта осылайша орналасуынан нерв жүйесінің басты бетгісі
эфферентті шеткі жолдың қос нейрондылығы туады; біріпші нейрон
ендірме; оның денесі бассүйек нервтері вегетативтік ядро іарында нсмесс
жұлынның бүйір мүйіздерінде жаіады, ал нсйрит түиінге барады; екінші
нейрон - эфферентгі, оның денссі түйіпде жатады да, ал нейригі жұмыс
атқарушы ағзаға жетеді. Симпагикалық нервтердің эффекторлық
233
124 - с у р е т. һпкі ағзалардың автономды (вегетативтік) нсрвтенулсрі (үлгі).
А - парасимпатикалык болік; Б - симпатикалык болік. I - £ап§1. сегсісаіе
зирегіиз; 2 - соіитпа іпіегтесііоіаіегаііз; 3 - п. сагбіасиБ сетса1І8 зирегіог;
4 - пп. сагбіасі еі ри1топа!с$ Іһогасісі; 5 - п. 8рһ1апсһпіси$ та,ог; 6 - рісхиь
соеііасиз; 7 - ріехш тезепіегісиз іпГегіог; 8 - р!схи$ һуроёаыгісі хирегіог е(
іпГегіог; 9 - п. ярһіапсһпісия тіпог; 10 - пп. зрһіапсһпісі ІитЬаІез; 11 - пп.
зрһіапсһпісі засгаіез; 12 - писі. рагазутрһаіісі засгаісз; 13 - пп. ^рһіапсһпісі
реіұіпі [пп. реіүісі 8рһ1апсһпісі]; 14 - ёап£І1. рсіұіпа [реКіса]; 15 - ёапёИ-
рагавутрһаіһісі (ағза орімдеріпіц күрамыпда); 16 - п. ^а^из; 17 - §апё1. оһспт;
18 - ^ап^І. .чпһтапбіһиіаге; 19 - £ап§1. рісгу§ораІаііпит; 20 - §ап§1. сіііаге;
21 - писі. (1ог8а1І8 п са£І; 22 - писі. заііуагогіпз сапбаііз [писі. заііұаіогіиз тГегіог];
23 - писі 8аІіуа(огіи8 сгапіаіін [писі. ^аііұаіопиз зирсгіог]; 24 - писі. осиіотоіогіиз
ассеззогіиз.
234
нейрондары - ^ап^Ііа ігипсі зутраіһісі-де (бірініш ретті түйіпдср)
немссе §ап^1іа іпіегтсбіа-да (екінші ретті түйіндер), ал парасим-
патикалық нервтердікі ағза қасындағы немесе ағза ішіндегі түйіндсрде
§ап»1іа іегтіпаііа-да (үшінші ретті) басталады; аталғав түйіндерде
ендірме жәнс эфферептті нсйропдар байланысы іске асырылатындықтаң
всғстативтік нерв жүйесіінің симпатикалық жопе парасимпатикалық
бөлімдері арасындағы көрсетілген айырмапіылық осы всйрондармен
байланысты (124-сурет).
Эфферентті вегетативтік нейрондар аксондары миелинсіз (сұр)
болады. Олар түйіннеп кейінгі талшықтарды, гаті рохі^ап^ііопагеа^
құрайды Симпатикалық нерв жүйесінін симпатикалық сабау түйін-
дерінен шығатын түйіписп кейінгі талшықтары екі бағытта ажырайды.
Бір талшықтар ішкі агзаларға келіп, симпатикалық жүйенің висцералды
болігін құрайды. Басқа талшықтар симпатикалық сабауды анималдық
нервтермен байланыстыратын - гаті соттипісапіех ^гіаеі - түзеді.
Солардың құрамында талшыкгар сомалық агзаларға (қозғалыс аппа-
ратымсн іеріге) жетіп, олардағы тамырлар мсн гсрінің еріксіз
бүлшықеттсрін және теріні, сондай-ақ бсздерді нервтепдіреді.
Симпатикалық сабау түйіндерінен сома ағзаларына дейін баратып
сипатталған эфферснтгі вегетативтік талшықтар жиыны симпатикалық
бөлімнің сомалық бөлігін құрайды. Мүндай құрылым ұдайы өзгермелі
орта жағдайларымен ағза мен тіндердің қызмет (жұмыс) жағдайларына
байланысты организмнің барлык боліктерінін зат алмасуын реттеп
отыратып вегетативтік нерв жүйесінің қызметін қамтамасыз стеді.
Өзінің жекелеген ағзалармен және жүйелермен емес, организмнің
барлык боліктері, ағзалары жәпе тіндсрімен байланысқан барынша
әмбебап қызмстіпе сәйкес, вегетативтік нерв жүйесі де организмде
барлык жерде таралуымсн сипатталады.
Дсмек. симпатикалық бөлім ішкі ағзаларды ғана емес, соманы да
иервтсндіріп, ондагы алмасу және трофикалық үрдістерді қамтамасыз
етеді.
Соның нәтижесінде, И.П. Иавловтың айтуы бойынша, әрбір ағза үш
первтік бақылауда болады, сонымен байланысты ол нервтердің үш түрін
ажыратады: 1) сол ағзаның қызметін іске асыратын функңиопалдық
нервтер: 2) қанды ағзаға жеткізуді қамтамасыз стстін тамыркозгалтқыш
нсрвтср және 3) жеткізілген қаннан қоректік затгардың сіңірілуін
реттейтін трофикалык нервтер
Симпатикалык бөлімнің висцералды бөлігіпдс ішкі агзаларга
арналған нервтсрдіц осы үш түрінің барлығы, ал сомалық бөлігінде тек
тамырқозғалтқыш және эрофикалық нервтер ғана болады. Сома ағзалары
үшін (қаңқа бұлшықеттері және т. б.) функционалдық нервтерге кслетін
болсақ, олар сомалық, анималдық нерв жүйесі құрамында өтеді.
Сөйтіп, всі етативтік нерв жүйесінің эфферентті бөлігінің анималдык
нерв жүйесіпің эфферентті болігінсн негізгі айырмашылығы мынада:
анималды, сомалық перв талшықтары орталык нерв жүйссінен еш жерде
үзілмей жұмыс атқарушы ағзаға барады. Ал вегетативтік галшықтар
мидан жұмыс атқарупіы агзаға дейін жолында біріпші, екінші немесе
235
үшінші ретті түйіндердің бірінде үзіледі. Осы себепті вегетативтік нерв
жүйесінщ эфферентті жолы екі бөлікке бөлінеді: іүйінге дейінгі миелинді
талшықтар - гаті рге^ап§1іопаге8 және түйіннен ксйінгі миелинсіз
талшықтар - гаті роаі^ап^Нпагеа.
Рефлекс доғасының эфферентті бөлігінде түйіндердің болуы
вегетативтік нерв жүйесінің оны анималдық нсрв жүйесінен
өзгешелейтін тән белгісн құрайды.
Нервтердің де бслгілі бір айырмашылықтары бар. Всгетативтік нерв
жүйесіпің афферентті жолдарының жай көзбен көрінстін нервтер сипаты
жоқ, олардың талшықтары басқа иервтер - пп йріапсһпісі та]ог еі ті-
пог, п. уа§и§ - артқы түбіршіктер және т. б. қүрамында отеді. Соның
өзінде симпатикалық бөлім үшін онымен байланысты сезімтал
нервтендіру едәуір қашыққа таралуы мүмкін, демек, симпатикалық бөлім
жапама нервтендіру жүйссі ретінде қарастырылады.
Мәселен, іш қуысы ағзаларын нервтендіретін құрсақ өрімін түзуге
қатысатын афференггі омыртқалық нерв талшықтары көптеген жұлындық
түйіндерден (Су - Е|П) пайда болады. Іш қуысы ағзаларының аффсрептті
нервтендірілу жолдары мен коздерінің көптігі мсн көпсегменттілігі осы
жағдайға байланысты. Ішкі ағзалардың ауыру сезімінің вегетативтік ге,
сондай-ак анималдық нсрвтермен берілуі де осымен түсіндіріледі.
Вегетагивтік иерв жүйесінің шеткі орталықтар ретінде қарастыруға
болатын вегетативтік ганглилеріндс тұйыкгалатын меншікті афферентті
пейрондары да болады.
Осымен қатар сезімтал нейрондар мен олардың талшықтарының
таралуы диффузиялық ғана емес, ішкі ағзаларды нервтендіруде белгілі
бір жүлындық түйіндердің басым қатысуы байқалады. Дсмек, ішкі
ағзалардың аффереитті первтенуінің коздері мен жолдары арасында
негізгілерін және қосымшаларын айырып көрсетуге болады. Бұлай бөлу
ііпкі ағзалардың афферентті жұлындық нервтенуінің жанама жолдары
туралы ұғымымен байланысты. Патологиялық жағдайлардағы (жұлынның
үзілуі т. б.) жанама жолдар, бүзылған негізгі жолдардың кызметін
компенсаторлық түрде атқарады.
Вегетативтік иерв жүйесінің эфферентгі жолдарына келетін болсақ,
олар айқып білінетін нервгср мен түйіндер түзеді. Сөпдықтан бірыңғай
нсрв жүйесінің екі орталықтап тебетін жолдары туралы айтуға болады:
бір жол - апималдық, сомалық, қозғалыс нервтер қан тамырлары
айналасында өрімдер түзіп, солармен біргс ағзаларға кіреді. Тамырлар
айпаласында өрімдсрдің болуы вегегативтік нерв жүйесінің оны
анималды нерв жүйесшен айыратыи тән белгісін құрайды.
Вегетативтік перв жүйесі, жоғарыда атап өтілгендей, организмде
әмбебап, барлық жерде таралуымсн сипагталады. Онда дсненіц барлық
ағзалары мсн тіндерін, қаңқа бұлшықетін қоса, қамтитын эфферентті
иннервациясының кен аймағы бар.
Жоғарыда айтылған нерв жүйесінің жан-жақты ерекшеліктсрін
тскссрудегі үлкен дүниежүзі деңгейінде каралатын мәселеге бүрынғы
Кецес үкіметі уақытында да әр регионда көптеген ғылыми мекгсптер оз
үлесін қосқаны әркімге белгілі.
236
Біздің Қазақстандық оқымыстылар да бұл мәселелердсн тыс қалган
емес-ті.
Вегетативтік нерв жүйесінің адам мсн жануарлардың жасына
байлапысты өзгерістерді зерттеуде профессорлар 3 Г. Слободин, Б.М
Эрез, Л.С. Кочкиналар көптеген өз оқушыларымен бірге көрнекті із
қалдырды: Г.Г Шамсеева, А.В. Ваганова, А Л. Поповиченко, А.Р
Ракыінев, Н А Цьшорина, А X. Аушев, Р Ж Тасболатова, А. Сақыпбайұлы,
Қ Құлжанова К.Н. Сидельникова, Ә Омарханұлы, А П. Талалуев, А.Н
Чмерюк, X. Мүқышұлы, В.Г Демин, М.А. Лсмеш, А.Б. Толпаров, Е.И.
Шкутина, А.И. Эбауер, Ғ. Мұқсымқызы.
*Кейінгі 30 жыл ішінде осы жолдардың авторы өз әр птес оку-
шыларымен бірге төмендеп ғылыми мәселелерді көтеріп, көптеген
жұмыстар жасадьг
а)	Вегетативтік нерв жүйссінің симпатикалық және парасим-
патикалық бөлімдеріп зертгеудс, нерв, түйін ормектерінің нейронаралық
байланыстарын макро-микроскопиялык. микроскоптық және суб-
микроскоптық деңгейде зерттеу (Н А Киселева, Р.И. Исмагулов, Б.У.
Төлеуов, О А Демьянская).
ә) Шеткі нерв жүйесінің орталық нерв жүйесімен байланысындағы
заңдылықтарды тәжірибелік жұмыстар арқылы анықтау (Т.М. Досаев,
Б Ш Усупбекова, Г. Молдаташқызы, М.Н. Омарова)
б)	Сыртқы орталықтық факторлардың және физикалык құбы-
лысіардың (іелий-нсон, гамма-нейтрондық сәулелердің) адамға жәпе
тәжірибелік жануарларға, әсіресе оның нерв жүйелеріне әсерін анықтау
(А. Абдрахманұлы, Б.З. Шуйская, А.В. Карамышева, Б.Ж. Салимгереева).
в)	Депені нервтендіретін жұлын миынан шығатын нерв талпіық-
тарының зақымдапғанда оның өсіп жетілу заңдылықтарып және ол
үрдісті тез жетшдіру тәсілдерінің жолын гздеу (В П Цой, Қ Е Сисабеков,
Н.Ш. Мыңжанова, Г.М. Інсежарова).
ВЕГЕТАТИВТІК НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ
СИМПАТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ
Симпатикалық бөліктің орталығы
Симпатикалық бөліктің орталығы жұлынның бүиір мүйіздсрінде -
С , Тһ, - Ь деңгейінде, зиЬзіапІіа іпіегтсдіа Іаісгаіія құрамында
орналасқан. Одан ішкі ағзалардың, бездерді псрвтсндіретін талшықтар
іпығады. Сонымсн қатар бұл жерде тамыр қозіалтқыш және тер бөлетін
орталықтар жайғасады Жұлыпның түрлі бөлімдері трофикага, жылу
реттсуіне және зат алмасуына әсер етеді деп есептеледі (мұны
клиникалық тожірибе де дәлелдейді).
Оқулық соңыпдағы мағлұматты қарацыз.
237
Симпатикалық боліктіц шсті
Симпатикалык бөліктің шеткі бөлімі бүкіл омыртқа бағанасып бойлай
оның екі бүйірінде бассүйск пегізінен басталып, күйымшакка дейін
созылып, сол жерде томепгімснгі үштары бір оргак түйінге тоғысатын
екі симметриялық сабаудан Ігипсі Буіпраіһісі сіехіег еі 8ІпІ8іег-ден
түзілелі. Бүл екі симпатикалық сабаудың әрқайсысы нсрв талшықтарыпаи
тұратын бойлық түйінаралык гармақтардың - гаті іпіег£ап£Ііопагс8
көмегімен өзара қосылатын біриеше бірініш рстгі нерв түйіндерінен
құралады. Симпатикалык сабаулар түйіндерінен - ^ап^ііа ігипсі 8утра-
(һісі - басқа симпатикалық жүйс қүрамына жоғарыда көрсетілген §ап-
&1іа іпіегтесііа кіреді.
Жогарғы мойын түйінінеп бастап симпатикалық сабауда пара-
симпатикалық бөліктің және тіпті анималды нерв жүйесінің элеменггері
де болады.
Жүлынның юраколюмбалды бөлімінің бүйір мүйіздеріне жайғасқан
жасушалар осінділері жұлыннан алдыигы түбіршіктер аркылы шығып,
гаші соттипісапіез аіһі деп аталалы да симпатикалық сабауға барады.
Олар бүл жердс не синапс арқылы симпатикалық сабау түйіндсрі
жасушаларымен косылады не оның түйіндсрі арқылы үзілмей өтіп,
аралық түйіндердің біреуіне барады.бұл түйінге дейінгі жол ден аталады.
Симпатикалық сабау гүйіндерінен исмесе (егер онда үзіліс болмаса)
аралык түйіндердеи миелинсіз талшықтардаи қүралған түйіннсн кейінгі
жол кетеді, ол қан тамырлар мен ішкі ағзаларға барады.
Сомалық болігі болгандықтан, симпатикалық болік жұлын нервтері-
мен байланысты болады. Бұл байланыс түйіннен кейінгі талшықтардың
симпатикалық сабау түйіндерінен бастап, п. 8ріпа1І8-ке дейіигі болігі
болып табылатын сұр дәнекср гармақтар — гаті соттипісапіез ^гізеі
аркылы іске асырылады. Түйіннсн кейінгі талшықтар гаті соттипісапіе^
^гізеі, жүлын иервтері кұрамында тамыр, бездер және түлға мен кол-
аяқ, тері түкгсрін тікейтстпі бүлшықеттерде, сондай-ақ қаңқа бұлшық-
еттерінде гаралып, оның трофикасы мен тонусын қамгамасыз етеді.
Сонымеп, симпатикалық болік анималды нерв жүйесімси екі түрлі:
ақ жоне сүр — гаті соттипісапіез аіһі еі ^гіхеі дәнекер гармақтар арқылы
қосылады. Ақ дәнекер тармақтардың (миелинді) құрамында гүйінге
дсйінгі талшыктар болады. Олар симпатикалык болік орталыктарынан
алдыңғы түбіршіктер арқылы симпатикалық сабау түйіндеріне барады.
Орталықтары кеуде жәнс жоғарғы бел сегменттері денгейінде
жататындықтан — гаті соттипісапіез аІЬі 1 кеудс жұлын нерві мен 111
бел жұлын нервісіне дейінгі аралықта ғана болады. Каті соттипісапіез
§гІ8сі соманың вазомоторлық жәнс грофикалық үрдістсрін қамтамасыз
етеді; олар симпатикалық сабауды оның бүкіл он бойында жұлын
нервтерімен байланыстырады Симпатикалық сабаудың мойын бөлімінің
бассүйек нервтерімен дс байланысы бар. Дсмск, анималды нерв жүйссінің
барлық өрімдеріпің будалары мен перв сабаулары кұрамында
симнатикалық боліктіц талшыкгары болады, бұл осы жүйелердің бірлігін
корсстеді.
238
Симпатикалық сабау
Екі симпатикалық сабаудың әрқайсысы мойыпдық, кеуделік,
белдік (мемесе іштік) жәпе сегізкөздік (нсмссс жамбастық) деп
аталатын төрт бөлімге бөлінеді.
Мойындық болім бассүйек негізінеп 1-қабырғаның басыпа дейін
созылып, үйқы артериясының артқы жағыпда мойыпның тсрсң бұлшық-
еттерінде орналасады (125-
сурет). Оның құрамына үш
мойындық симпатикалық
түйіндер (жоғаргы, ортаңғы
және төменгі) енеді.
Сап^Поп сегуісаіе ьире-
гіих. - жоғарғы мойын тү-
йіні, үзындығы 20 мм, ал енді
4-6 мм, симпатикалық сабау-
дың ең ірі түйіні болып
табылады. Ол П-ІІІ мойын
омыртқаларының деңгейінде
ішкі ұйқы артериясынын
артқы жағында медиалды
орналасқан.
Сап^ііоп сегүісаіе тесіі-
ит - шағын көлемді, әдетте
а. іһугоідеа іпГегіог мен жал-
пы ұйкы артериясының ай-
қасатын жерінде орналаса-
ды, көбінс болмауы мүмкін
иемесе екі түйіпге ыдырайды.
Сап^Иоп сеггісаіе іп/ег-
іих едәуір колемді, омырт-
қа артериясының бастапқы
бөлігінің артқы жагыпда
орналасқан, кобіне I, кейде II
кеуде түйінімен қосылып-
бітісіп, жалпы мойын-кеуде
немесе жүлдызды түйінді,
§ап§1іоп сегүісоіһогасіспіп 8.
£ап£Ііоп 8ІеІ1аІит. түзеді.
Мойын түйіндсрінен бас,
мойын жәнс ксудегс нсрвгср
шығады. Олар жоғары коте-
ріліп баска баратын және
төмен түсіп жүрекке баратын
топтар және мойын ағза-
ларына бараіын топ болып
бөлінсді.
125 - с у р с т. Симпатикалық сабаудың
мойын және кеуде болімдері; алдыпап
қарағандағы көрінісі.
1 - &ап£І. сегуіеаіе хирегіог; 2 - §ап§1.
сегуісаіе тесііит; 3 - ^апігі.
сегүісоіһогасісит; 4 - рісхиз зиЬсіауіиз;
5 - йап§1. іһогасіса; 6 - г. соттипісапя
дгізеиз; 7 - п зрһіасһпісиз та^ог;
8 - п. зрһіасһпісш тіпог.
239
Басқа баратын нсрвтер жогарғы және төменгі мойын түйіпдерінен
шығып, бассүйек қуысына өтетін және басқа сыртқы жағынан келетін
топ болып бөлінеді.
Бірінші топты жоғарғы мойын түйініпеп шығатын п. саго1іси$ іпіег-
пи$ пен төменгі мойын түйінінен шығатьш п уегіеЬгаІіз құрайды. Екі
нерв те аттас артериялармен қосарлана жүріп, олардың айналасында
өрімдер' ріехиз сагоіісиз іпіегпиз және ріехиз уегіеЬга1І8 түзеді, олар
артериялармен бірге бассүйек қуысына өтіп, сол жерде өзара
анастомозданып, ми тамырларына, қабықтарға бассүйек нервтерінің III,
IV, V, VI жұптары сабауларына және дабыл первіне тармақтар береді
РІехи$ сагоіісш» іпіепшз ріехиз сауето$и8-қа созылады, ал ол ішкі ұйқы
артериясының $іпи$ саұетозиз арқылы өтетіп болігш қоршап тұрады.
Өрімдердің тармақтары, ішкі ұйқы артериясынан басқа оның
тармақтары бойымен гаралады. Ріехиз сагоіісиз іпіегпи8-тың тармақ-
гарынан п. реіго$и§ ргорипби$-ты атап корсету керек, ол п. реіго$и$ та-
]ог екеуі қосылып п. сапаііз рісгу§оідеі-ні түзеді, ол аттас өзек арқылы
£ап£Ііоп ріегуёораіаішит-гс келеді
Бастың симпатикалық нервтеріпіц екінші, сыртқы тобы жоғарғы
мойын түйінінің екі тармағынап - пп. сагоіісі ехіегпі-ден құралады, олар
сыртқы үйқы аргсриясының айналасында өрімтүзіп, бастағы онын
тармақтарына ілесе жүрсді. Осы орімнен құлақ түйініне £ап§1іоп оіі-
сит-ге сабауша шығады, бет артериясына ілесетін өрімнен төменп
жақсүйекасты түйінінс - §ап£Ііоп 8пЬтапдіЬи1аге-ге тармақ шығады.
Үйкы артериясы мен опың тармақтары айналасындағы өрімдерге
кіретін тармақтары арқылы жогарғы мойын түйіиі бастың тамырлары
мен тер, көзжасы шырышты және сілекей бездеріне, сондай-ақ тері
түктері бұлшықеттсрі мен коз қарашығын кеңейтетін бұлшықетке, т
дііаіаіог риріііас, таліпықтар береді. Қарашықтың үлкею орталығы, сеп-
ігит сі!іо$ріпа1с, жұлында VIII мойын сегменті мен II кеуде сегменттері
аралығында жатады
Мойын ағзалары барлық үш мойын түйіндерінен нервтер алады,
сонымсп қатар нервтердің бір бөліп симпатикалық сабаудың мойын
бөлімініц түйін- аралық бөліктерінен, ал бір бөлігі ұйқы артериясы
орімдерінен шығады.
Өрімдерден шыққан тармақтар сыртқы ұйқы артериясыпың
тармақтарын бойлай жүріп, солармен бірдсй аталып, бірге агзаларға
келеді. Сол себепті жеке симпатикалық өрімдердің саны аргериялық
тармақтардың сапына тең болады. Симпатикалық сабаудың мойын
бөлігінен шығагын нсрвтсрдің ішіпеп жоғаргы мойын түйіпінен шыгатын
көмей-жұтқыншақ тармақтарын - гаті Іагуп§орһагуп%еі-дх атап өту
керек, олардың бір болігі п. 1агуп£си$ $ирепог-мен бірге көмейге барады
да, бір бөлігі жұтқыншақтың бүйір қабырғасына келеді; олар бұл жерде
тіл-жүтқыпшақ, кезбе және жоғарғы комей нервтерімен бірге жұтқыншақ
оріміп - р1ехи$ рһагуп§еи$-ті түзеді.
Симпатикалык сабаудың мойын бөлігі тармақтарының төмеп түсетін
тобын сәйкесті мойын түйіндерінсн шығатып — пп. сагеііасі сеписаіез
яирегіог, тесііиз еі іп/егіог-ді қүрайды. Мойынның жүректік нервтері
240
126 - с у р е т. Симпатикалық сабаудын мойын бөлімі және жүрек өрімі.
1 - ёап§1. сегуісаіе зирегіиз; 2 - п. сагсһасиз сегуісаіів зирсгіог; 3 - §ап§1.
сегұісоіһогасісит; 4 - рісхиз сагбіасиз (беткей); 5 - ріехия сагсііасиз (терең);
6 - п. сагсііасиз; 7 - гг. сагсііасі сегұісаііз зирегіог; 8 - ёапё'- ссгұісаіе тесііит;
9 - п. уадиз.
кеуде қуысына түсіп, сол жсрде кеудслік симпатикалық жүректік
нервтерімен және кезбс нсрв тармақтарымен бірге жүрек өрімдерін
түзуге қатысады (126-сурст)
Симпагикалық сабаудың кеуделік бөлімі қабырғалардың мойында-
рының алдында ориаласып, алдыңғы жағынан өкпеқаппен бүркелген.
Оның құрамына үшбүрыш пішінділеу келетін 10-12 түйін енеді. Кеуде
бөлімі жүлын нервтерінің алдыңғы түбіршікгсрін симпатикалық сабау
түйіндерімен қосатын ақшыл дәнекер гармақтарыныц, гаті соттипі-
сапіез аІЬі, болуымен сипапалады. Кеудс болімінің тармақтары 1) пп.
сагбіасі іһогасісі '- жоғарғы кеуде түйіндерінен шығып, ріехиз сагдіа-
сиз-ты түзуіс қатысады; 2) гаті соттипісапіе$ ^гізеі - миелинсіз
16-805
241
тармақтар - кабырғааралық нервтерге (симпатикалық бөлімнің сомалык
бөлігі) барады; 3) гаті риітопаіез - өкпеге барып ріехиз ри1топа1І8-ті
түзеді; 4) гаті аогіісі - кеуде қолқасында, ріехиз аогйсиз іһогасісиз-
гы, бір бөлігі өңеште, ріехиз езорһа^и^-ті, сондай-ақ кеуде түтігіиде
орімдер түзеді (азалған өрімдердің барлығына п. уа{»и8-та катысады); 5)
пп. зріапсһпісі та]ог еі тіпог - үлкен және кіші ішкі агзалық нервтср;
п.8р1апсһпіси8 та]ог V - IX кеуде түйіндерінен шыгатын бірнеше
түбіршіктен басталады, оның түбіршіктері медиалды бағытта жүріп, IX
ксуде омыріқасы деңгейінде бір ортақ сабауга қосылып-бірігеді, одан
соң көкез аякшаларының бұлшықет будалары аралығынан іш қуысына
өтіл, ріехиз соеііасиз-тың құрамына енеді; п. зріапсһпісиз тіпог X - XI
кеуде түйіндерінен басталып, ол да үлкен іштік нервпеи бірге көкст
арқылы ріехиз соеііасиз-қа енеді. Бұл нервтерде тамыр тарылгкыш
нсрвтер өгеді. оны мынадан байкауға болады:осы нервтерді кескенде
ішек каи тамырлары қанға толып кетеді; пп. зріапсһпісі құрамында
асқазан мен ішектің қозғалысын тежейтін, сондай-ақ ішкі ағзалардан
сезімдер өткізу қызметін атқаратын талшықтар отеді (симпатикалык
бөлікгің афферентті талшықтары).
Симпатикалық сабаудың белдік немесе іш гік болімі торт, кейдс үш
түйіннсн гұрады. симпатикалық сабаулар бел боліміндс кеуде
қуысындағыға қарағанда бір-біріне жакындау орналаскандықтан,
түйіндер бел омыртқалардың алдыңғы-бүйір бетінде т. р8оа8 та)ог-дың
медиалды жиегін бойлай жатады. Каті соттипісапіез аІЬі тек екі немссе
үш бсл нсрвгерінде ғана болады.
Симпатикалық сабаудың іш бөлімінің бүкіл он бойынан көн
тармақтар шығады, олар пп. зріапсһпісі та)ог еі тіпог жоне кезбе
нервтердін іш бөлімдерімен бірге ен үлкен сыңар құрсақ орімін ріехи.8
сосііасиз-гы гүзеді (127-сурет). Ол іш қолқасының алдыңғы жарты
шеңбсрінде, ұйқыбезінің артқы жағында орналасып, кұрсак сабауы -
ігипси8 сое1іаси8-ты және жоғарғы шажырқай артериясының бастапқы
болімдсрін қоршап жатады. Бүл өрім бүйрек артериялары, бүйрекүсті
бездері мсн көксттің қолқалық тесігі арасындағы аймақты алып жатады
және қүрамында жұп құрсақ түйіиі, ^ап^ііоп соеііасит, кейде сыңар
жогарғы шажырқай түйіні, &ап£Ііоп теаепіегісит хирегіиа, -болады.
Қүрсақ орімінеп аттас артериялар жолымен жүріп - көкетке, бүй-
рекүсті бездеріне, бүйректерге, баратын бірқатар кішілеу жұп өрімдер
шығады, сондай-ақ рІехи8 іе8һси1агІ8 (оұагіи8)-қа кетеді. Сондай-ақ
артериялар қабырғаларымен жеке ағзаларға баратын, солармен аттас
бірнеше сыңар өрімдер шығады. Соңғылардың ішінен жоғарғы шажыр-
қайлық өрім, рі. тезепіегісиз зирегіог, ұйкыбезін, жіңішке ішск псн жуан
ішекіі көлдснең гоқ ішек бойының ортасына дейш нервтеидірсді.
Іш қуысы ағзаларын нервтендірудің екінші басты козі қолқадағы
орім, ріехих аогіісиз аһсіотіпаііх, ол күрсақ өрімінен шығатын екі сабау
мен симпатикалық сабаудың бел түйіндері тармақтарынан құралған. Ріех-
и$ теаепіегісии іп/егіог қолқалық орімнсн кстіп, көлденең тоқ ішекті
және тоқ ішектің төмендеген болігіп, сигматәрізді ішскті және тік ішектің
жоғарғы бөліктерін нервтендіреді. Р1ехи8 те.8еп1сгіси8 іпГегіог-дің
242
11
127 - су р е т. Кдрсақ өрімі.
I - §ап§1. соеііасит (сол жақ); 2 - рісхиз 8иргагспа1І8; 3 - «ап^І. аопогепаіе
[аогіісогепаіс] (сол жақ); 4 - ёап§1. тезепіегісит зирегіиз; 5 - ріехиз
іпістісзспіегісиз; 6 - £ап§1. аоііогспаіе [аоііісогепаіе] (оң жақ); 7 - рісхиь гспаііз;
8 - §ап§1. соеііасит (оң жақ); 9 - ігипсиз үа§а1І8 ро8іегіог; 10 - п. зрһіапсһпісих
та]ог; 11 - ігипсиз үа^аііз апіегіог.
шығатын жерінде аттас зүйін, ^ап^ііоп теьепіегісиз тГегіог, орналасады.
Онын түйіннен кейінгі талшыктары жамбас астауында, пп. һуро§аЫгісі
қүрамында өтеді.
Қолқалык өрім алгашқыда сыңар жоғарғы қүрсақасты өріміне, ріехиа
һуро^ааігіси^ аирегіог, созылады, ал ол мүйісте екіге бөлініп, жамбас
астауғя оріміне немесе төменгі құрсақасты өріміне (ріехих һуро^а^ігі-
сн8 іпГегіог 8. рі. реіуіпіз) жалғасады.
Жоғарғы бел сегменттерінен шығатын талшықтар қызметі жағынан
еркек жыныс мүшесі үшін тамыр қозғалтқыш (вазоконстриктор), жатыр
және несепкуығы қыспағы (сфииктсрі) үшін козғалтқыш талшықтар рөлін
атқарады.
243
128 - с у р с т. Симпатикалық сабаудың
бел және сегізкоз орімдері.
1 - ^апді. ІитЬаІіа; 2 - гг. соттипісапіез;
3 - §ап£І1. засгаііа; 4 - ^апці. ітраг; 5 - г
соттитсап8 (§гі§еи8); 6 - пп. зрһіапсһпісі
ІитЬаІез.
Сегізкөз немесе жамбас
астауы бөлімінде әдетте
төрт түйін болады; сегізкоз-
дің алдыңғы бетінде сегізкоз
тесіктерінің медиалды жиегі
бойында орналасқан екі
сабау төмен түскен сайыи
біртіндеп бір-бірімен жақын-
дасып, содан кейін құйым-
шақтың алдыңғы бетінде жа-
татын бір ортақ сыңар түйін-
де, %ап£Ііоп ппраг-лл аяқ-
галады (128-сурет). Бел бөлі-
м нікі сиякты жамбас астауы
бөлімінің түйіндері де, өзара
бойлық ғана емес, сондай-ақ
көлденең сабаушалармен де
байланысқан.
Симпатикалық сабаудың
ссі ізкөз бөлімі түйіндерінен
төмснгі шажырқайлық өрім-
нсн бөлінетін тарамдармен
қосылагын бірқатар тармақ-
тар шығып, сегізкөзден не-
сспқуығына дейін созылатын
табақша түзсді: бүл төменгі
күрсақасгы немесе жамбас
астауы өрімі - ріехнх һуро-
^ахігісиз іпГегіоге8 8. ріехив
реіүіпих - дсн аіалады.
өрімнің оз түйіншелсрі, &ан-
%һа реіуіпа, бар. өрімде
бірнеше болімді ажыратады:
1) алдыңғы-томепгі болім.
онда несепқуығын (ріехих уемсаііх) нервтендіретін жоғарғы болікті -
және еркектерде куықасты безін (ріехих ргохіаіісиа) шәует көпіршіктері
мен шәует шығаратын түтікті (ріехиа (Іе/егепііаііа) және кеуекті денені
(пп. сахегпохі репіа) жабдықтайтын томенгі бөлікгі ажыратады; 2) өрімнің
аргқы бөлімі тік ішекті (ріехиз гесіаіех піесііі еі іп/егіогеа) жабдыктайды.
әйелдсрде гағы ортаңғы бөлімді бөліп корсетеді, оның төмепгі бөлігі
жатыр мсн қынапқа (ріехиз иіегоуаіңпаііз), деліткінің кеускті дснелеріне
(пп. саүегпо8І сіііогкііз), ал жоғарғы бөлігі жатыр мен аналық бсздсрге
тармақтар шығарады (129, ІЗО-суреттер).
Симпатикалык сабаудың сегізкөз бөлімінен аяқты нервтендіретін
жүлын нервтеріне қосылатын, донекср гармақтар, гапіі сотшипісапіез,
шыгады. Бүл дәнекер тармақтар вегетативтік нерв жүйесінің
симпатикалық бөлімінің аяқтарды нервтепдірстін сомалық бөлігін
244
құрайды. Бұл түйіннен кейін-
гі талшықтар тамырларда,
бездерде және тері түктері
бұлшықеттерінде, сондай-ақ
қаңқа бұлшықетінде тара-
лып, оның трофикасы мен
тонусын қамтамасыз етеді.
ВЕГЕТАТИВТІК НЕРВ
ЖҮЙЕСІНІҢ
ПАРАСИМПАТИКАІЫҚ
БӨЛІГІ
ГІарасимпатикалық бөлім
тарихи жағынан сегмент
үстіндегі бөлім рстінде дами-
тындықтан, оның орталық-
тары жұлын ғапа емес, мида
да орналасады.
Парасимпатикалық
бөліктің орталығы
Парасимпатикалық бө-
ліктің орталық бөлігі бас
немесе краниалды бөлімнен
және жүлындық немесе сак-
ралдық бөлімнен гұрады.
Кейбір авторлар парасим-
патикалық орталықтар жү-
лында тек сегізкөз сегмент-
тері аймағында ғана емес,
оның басқа бөліктерінде дс,
атап айтқанда кеуде-бел
бөлімінде, алдыңғы және
артқы мүйіз арасындағы ин-
термедиарлық деп аталатын
129 - с у р е т. Жамбас астауының
вегетативтік өрімі; бүйірінеи қарағандағы
көрінісі.
1 рісхиз һуро^акігісш зирсгоіг;
2 - п. Һуро§а$ігіси8; 3 - ріехиз Һуро§а8іпси8
іпіёгіог; 4 - ріехиз уеысаііз; 5 - рісхиз
ргойіаіісиз; 6 - пп. сауетозі репіх;
7 - пп 8рһ1апсһпісі реһ/іпі [реіүісі].
аумақта да орналасады деп
есептейді. Орталықтар алдыңғы түбіршікгердің гамырларды ксңейтстін,
тер бөлуін тоқтатып, тұлға мен қол-аяктар аймағындағы түктсрдің сріксіз
бұлшықсггсрінің жиырылуып тсжейтін эфферентті талпіықтарға бастама
берсді.
Краниалдық бәлік ортаңғы мида (мезэнцефалдық бөлік) және
ромбтәрізді мида - көпір мен сопақша ми (бульбарлық бөлік)
жайғасқан орталықтардан тұрады
245
130 - с у р е т.
Жамбас астау
өрімі
құрылымынын
үлгісі.
А.Р. Рақышүлынын
„Морфология
газового
сплетеиия" аггы
монографиясынан
алынған
(Қазакстап.
Алматы, 1971).
А - ТҺХ|, ТҺХ|„
Тһх1,і және Ь, ,
І_|П деңгейіндегі
жұлынның
колденен
кесіндісі; Б - 8,
8П, 8|Н денгейіндегі
жұлынның
колденең кесіндісі:
В - жа.мбас
астау өрімі;
Г - каудалды-
шажыркай
(тө.менгі
шажырқай) түйіні;
I - рсцептор
іүзетін өсінді,
жалган
унинолярлы
нейрон;
2 - жұлындық
рецептор;
3 - кұрсақасты
нерві (құрсақасты
өрімі); 4 - ішкі
агзалық жамбас
астау нервтері;
5 - жыныс нерві; 6 - симпатикалык сабау; 7 - кеуде-бсл бөліміндегі жұлынның
алдыңгы түбіршігі; 8 - сегізкоз боліміидегі жұлыннын алдыңгы түбіршігі
9 - жұлын түйіндсрі; 10 - Догелдін II типтік жасушасы, жамбас астау орімі
түйіпдерінің иейрондарында және стромасында рецептор түзетін өсінді;
11 - жұлыпның афферентті талшықтарынан түзілген нсйрондағы рецептор.
Шартты белгілер:
кызыл түспен симпатикалық нерв қүрылымдары белгіленгсн:
жасылмен иарасимпатикалык откізгіштер және нейрондар;
кокпен жүлындық афферентті нсрв талшықтары жоне сезімтал нейрондар;
үздіксіз сызықпсн түйінге дейінгі талшықтар;
штрихты сызықпен түйіннсн ксйінгі талшықтар;
бағыттағыш сызықпсн нерв галшықтарының барыеы корсетілген.
246
I. Мезэнцефалдык бөлікті писіеиз ассеззогісз п. осиіотоіогіі мен
ортаңғы сыңар ядро қүрайды, олар аркылы көз бұлшықеттсрі т. зрһіпс-
Гег риріііае мен т. сіііагіз нервтендіріледі.
2. Бульбарлық бөлікті писіеиз заііуаіопиз зирегіог п. Гасіаіія (дәлірск
- п. іпіегтебіиз), писіеи.ч заііұаіогіих іпГегіог п. §1о88орһагуп§еі мен пи-
сіеих сіогзаііз п. уа§і құрайды.
Сакралдық бөлік. Парасимпатикалық орталықтар жұлында, ІІ-ІҮ
сегізкөз сегменттері деңгейіпде бүйір мүйіздің зиЬзгапііа іпіеппеіаіаіег-
а1І8-те жатады.
Парасимпатикалық бөлімиің шеті
Парасимпатикалык жүйснің краниалды бөлімінің шеткі бөлігін
құрайтыңдар: 1) бассүйск нервтсрінің III, VII, IX және X жұптары
қүрамындағы (1 жәнс IX жұптар құрамында да болуы мүмкін) түйінге
дейінгі талшықтар; 2) мүшслср жаныида орпаласкан терминалды
түйіпдер, атап айтқапда: цап£Іюп сіііаге, ріегі^ораіаһпит, зиЬтапсііЬи-
Іаге, оіісит және 3) түйіпнен кейінгі талшықгар, олардың дербес жолы
болады, мысалы, £ап§1юп сіііаге-дсн шығатын. пп. сіііагез Ьгеүез сияқты
немесе олар қайсыбір нсрвтердің құрамында жүрсді, мысалы §ап§1іоп
оіісит-нен шыгып, п. аигіси1оістрога1І8-тің құрамында жүретін түйіннен
кейінгі талшықтар (131-сурст). Кейбір авторлар парасимпатикалық
талшықтар жұлыпның баска ссгменттсрінен де шығып, алдыңғы
түбіршіктер арқылы түлға меп қол-аяқтарға кстеді деп көрсетеді.
Парасимпатикалық жүйспің сакралды балімінің шеткі бөлігі П-ІУ
сегізкөз нервтерінің алдыңғы түбіршіктері. одан әрі олардың алдыңғы
тармақтары құрамыпда кіші жамбас астауына кіріи ріехиз 8асга1І8-ты
(анималды орім) түзетін талпіыктардан түрады. Олар бұл жерде өрімнен
бөлініп, пп. зріапсһпсі реіұіпі рісхиз һуро£Іа8ігіси8 іпГегіог-ға барып.
сонымен бірге жамбас астау қуысыпдағы: соіоп 8І§тоідеит мен тік
ішекті, несепқуығын, сыртқы және ішкі жыныс мүшслерін нервтендіреді.
N11. зріапсһпісі реһ/іпі тітіркендіруінен тік ішск нсн несеп қуығы - т.
беігизог ұезісае - жиырылып, олардың кыспақгары босансиды.
Симпатикалық құрсақтылығы өрім талшыктары бұл мүшелердің босауын
тежейді; олар жатырдың жиырылуын қоздырады да, ал пп. зріапсһпісі
рсіүіпі оны тежейді.
Бүл нсрвті әр авторлар әруақытта түрлі атаумен беріп кслді: пп.
егіёспіс8, п. рсіуісі; п. 8р1апсһпісі засгаііз. Біз (А. Ракышев, кандидаттық
диссертация, 1960) ол нсрвгі пп. зріапсһпісі реіуіпі деп атауды үсьпггап
едік.
Бұл пікір тек 1980 жылы ғана іске асты. Оны С.С. Михайловтың
“Международная анатомическая номснклатура" кітабынан көругс
болады.
N п. зріапсһпісі реіуіпі күрамында тамыр кеңейткіш галшықтар (пп.
егі^епіез) болады. Олар согрога сауегпоза рспІ8 сі сіііогібіз-тің
эрскциясын қамтамасыз етеді. Жұлыннын сакралды болімінсн шығатын
парасимпатикалык талшықтар пп. егі^епіез пен пп. 8р1апсһпісі реіүіпі
247
131 - с у р е т. Көз алмасы тамырлы қабығынын бүлшықеттері мен
мұрыннын, ауыз қуысының піырыінты қабықтары, сілекей және көзжас
бездерінің парасимпатикалық нсрвтенулері (үлгі).
1 - писі. осиіотоіогіиз ассеззогіиз; 2 - §ап§1. Ігі§етіпа1е; 3 - писі. заііұаіогіиз
сгапіаіій [заііұагогіиз зирсгіог]; 4 - писі. заііуаіогіиз саисіаііз [заііуагогіиз іпГегіог];
5 - п. ұадиз; 6 - п. іутрапісиз; 7 - §1. рагоіісіеа; 8 - сһогсіа іутрапі; 9 - §ап§1.
зиЬтапсІіЬиІаге; 10 - §1. зиЬтапсІіЬиІагіз; 11 - §1. 8иЫіп§иа1і§; 12 - ёап§1. оіісит:
13 - п. реігозиз тіпог; 14 - п. реігозиз та]ог; 15 - §ап£І. ріегуеюраіаііпит;
16 - г. соттипісап» (сит пегуо ху^отаіісо); 17 - т. сіііагіз; 18 - т. хрһіпсіег
риріііае; 19 - §1. Іасгітаіік; 20 - пп. сіііагез Ьгеұіз; 21 - £ап§1. сіііаге; 22 - гасііх
осиіотоіогіа [рагазутраіһіса].
қүрамында ғана смсс, сонымсн бірге пегуш рисіепсіиз құрамында да жам-
бас астау өрімінс барады (ганглилік талпіықтар), жыныс нерві күрделі нерв
болып табылады, оныц құрамында анималды талшықтардан басқа теменгі
құрсақасты оріміне кіретін вегетативтік (симпатикалық және
нарасимпатикалык) талшықтар да болады. Симпатикалық сабаудың сегіз-
көз болімі түйіндерінен түйіннен кейінті талшыктар түрінде шығатын сим-
патикалық талшықтар кіші жамбас астауы қуысында жыныс нсрвінс қосы-
лып, төменгі құрсақасты өрімі арқылы жамбас астауы ағзаларыпа өтеді.
Парасимпатикалық иерв жүйесінс интрамуралды нерв жүйесі деп
аталатын да жагады.
248
Бірқатар қуысты ағзалардың қабырғаларында нерв өрімдері
орналасады, олардың құрамында ганглиозды жасушалар мен миелинсіз
талшықтар бар ұсақ түйіндер (терминалды) жатады; бұлар ганглиозды-
торлы немесе интрамуралды жүйені түзеді.
Интрамуралды жүйе өте-мөте ас қорыту жолында айқын біліпсді,
бұл жерде ол бірнеше өрімнен түрады.
1. Бұлшықет-тік өрімі - ріехиз туепіегісиз - ас корыту түтігінің
бойлық және сақиналык бұлшықеттері арасында орналасады.
2. Шырышастылық өрім — ріехиз зиЬтисозиз — шырышасты негізде
жатады. Ол бездер мен бүрлер өріміне ауысады.
Аталған өрімдердің сыртында диффузды нерв торы орналасады.
Өрімдерге симпатикалық және парасимпатикалық жүйелерден нерв
талшықтары келеді. Интрамуралды өрімдерде парасимпатикалық жүйенің
түйінге дейінгі талшықтары түйіннен кейінгі талшықтарға ауысады.
Интрамуралды өрімдер тұлға қуыстарынын экстраағзалық орімдері
сияқты құрамы жағынан аралас болып келеді. Соңғы кезде ас қорыту
жолы интрамуралды өрімдерінде симпатикалық текті жасушалар да
табылған.
НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ВЕГЕТАТИВТІК
ЖӘНЕ АНИМАЛДЫ БӨЛІКТЕРІНІҢ БІРЛІГІ
Вегетативтік нерв жүйесі біртүтас нсрв жүйесінің бөлігі скенін ссте
сақтау керек. Сопдықтан тұтас оргапизмде псрв жүйссінің түрлі дең-
гейлеріндегі орталықтарды қатыстыра нсрв жүйесінің вегстативтік жәнс
анималдық боліктерінің тұрақты үйлесімді қызмет атқаруы байқалады.
Осындай үйлесімді қызмет атқаруды несеп шығару үрдісіпің рсттелуі
мысалында қарастырайық.
Несеп шығару үрдісінде вегетативтік нервтер нервтендіретін сріксіз
бұлшықеттер - т. беГги§ог ұезісае мен т. зрһіпсіег ұезісае жәпе
анималдық нервтер нервтендіретін ерікті бұлшықет - т. зрһіпсіег иге-
іһгае - қатысады. Бұл кезде несепті итеруші бұлшықет жиырылады да,
ал әрқайсысы нерв жүйесінің әр бөлігінен нервтендірілгенімен, екі
қыспақ та босаңсиды. Бұл вегетативтік және анималдық бөліктер
біртұтас нерв жүйесін түзетіндіктен, мидағы жалпы үйлестіру
орталығының болуы арқасында іске асырылады.
Апималды жәнс всгстативтік нерв жүйслерінің бірігуінде лимбиялық
жүйе үлкен қызмет атқарады (132-сурет).
Захарьин-Гед аймақтары, Қазіргі кезде жоғарыда атап
көрсетілгендей ішкі ағзалардың анималдық нерв жүйесі арқылы
афферентті нервтендірілетіндігі туралы деректер бар. Клиникада
байқалатын ертеден белгілі ауыру симптомы осыған байланысты болуы
мүмкін. Кейбір ішкі ағзалардың ауыру үнемі терінің белгілі бір жеріндегі
ауырсынумсн қосарлана жүреді. Мәселен, стенокардия кезіндегі сол жак
жауырыи меп сол қол ауырады, асқазанда жара пайда болғанда жауырын
249
арасында ауру сезімі пайда болады, алпендицит кезіндс он жак мыкын
аймағында ауырсынудың пайда бодуы осыдан. Бүл ауырсынулар зақым-
данған ішкі мүшеден афферентті іалшықзар келщеіін жұлын сегмент-
теріне сәйкес терінің беліілі бір сегменттерінде жинақталады. Мүндай
іері сегменттері немесе аймактар, оларды сипаттап жазған авторлардың
132 - с у р с т. Симлатикалық және анималдык нерв жүйесінің рефлекторлық
лоғасынын үлгісі.
1 - Ғізхига тебіапа апісгіот; 2 - согпи апісгіиз; 3 — соти Іаіегаіе; 4 - соггш
розіегіиз; 5 — гасііх апіегіог; 6 - гасііх розіегіог: 7 - £агі£І. зріпаіе; 8 - аффсрснтті
талшықтар (соматосенсорлық); 9, 15 - тері, 10, 14 - бұлшықст. 11 - г. бог8а1І8
п. 8ріпа1І8; 12 - жұлынның алдыңғы мүйізі жасушаларының қозғалгқыш
талшыктары; 13 - г. уепігаііз п. 8ріпа1І8; 16 г. соттипісапв §гІ8еи8 (іІЬгае
ро8іёап§1іопагс8 п. 8ріпа1І8); 17 - аффсрентп талшықтар (висцсросенсорлық);
18 - г. іпіег§ап£ІіопагІ8 птіпсі зутраіһісі; 19 - 8ап§1. ігипсі зутраіһісі;
20 - п. 8ріпа1і8; 21 - г. соттипісапз а1Ьи8 (ГіЬгае ргс§ап£Ііопаге8 §ап§1.
ргеуегіеЬгаІс-ге); 22 - г. соттипісап8 а1Ьи8 (ПЬгае рге§ап§1іолаге8 §ап§1. ігипсі
8утраіһісі-ға); 23 - ПЬгае ро8іііап£Ііопаге8 £ап£І. ргеуегіеЬгаІе-ге; 24 - ПЬгас
ргс£ап£Ііопаге8 §ап§1. ргсусгісЬгаІе-гс; 25 - §ап§1. ргсуеПеЬгаІе; 26 - ПЬгае
ро8і§ал§1іопаге8 §ап§1. рге\еПеЬга1е-дан; 27 — ағза (ішек); 28 - сапаІІ8 сепігаііз;
29 - тебиііа 8ріпа1І8.
250
есімдері бойынпіа Захарьин-Гед аймақтары деп аталады. Захарьин-Гсд
аймақтарын білу деиеиіц сыртқы жабыпындағы ауырсынулар бойынша
ішкі агзаларлың жағдайы туралы болжам жасауға бо іады. Қытай
медицинасыпда қолданылатып тсрініц белгілі бір нүкіелерін қару
(күйдіру) пемесе инс шанша (акупунктура) арқылы ішкі ағзаларға әсер
ету тәсілдері Захарьин-Гсд аймақтарына байланысты болуы ықтимал.
Агзалардың сегменттік иннервациясы. Паренхималық ағзалардың
нервтері тамырлар ссгменттеріне сәйкесті таралады. Мысалы, окпеде 10
нерв сегмептін ажыратады. Ьауырда олардың саны тым ауытқып озгеріп
отырады, кобінесе сегіз сегмент кездсседі. Бүйректе первтспдірудіц 5
сегменті анықталған.
ІІЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ӨТКІЗГІШ
ЖОЛДАРЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
Атап өтілгендей, организмнің біртұтасқа бірігуі нерв жүйесішң
жетекші қызметімен нейрогуморалдык реттелу аркылы іске асырылады.
Нерв жүйесі организм мен ортаның бірлігін де қамтамасыз етеді. Осы
бірігудін морфологиялық негізін қарастырайық.
Нерв жүйесі қызметіиің негізіп рефлекс доғасы қүрайды Қыска
рефлекс догасы былай құрылған. Орталық нерв жүйесі дамуының олі
ми пайда болмаған алғашқы кезеңінде рефлекс доғасы тек түлға миы
негізінде ғана түйықталған. Алайда, осы кезеңнің белгісі ретінде адамда
үшмүшелі рефлекс доғасы принципі бойынша құрылған меншікті жұлын
анпараты сақгалғаи
Бұл доьаның бірініні (сезімтал) нейроны жүлын түйіні жасуларынан
түрады, олардың шегкі өсінділері мүшелер мен тіндерде рецепторлар
гүрінде басгалып, нсрвгср құрамында өтеді. ал орталық өсінділері артқы
түбірппктер құрамында жүлынға снеді. Әрбір орталық өсінді жұлынның
ақ затына еніп, Т тәрізді екі - жоіарғы көтерілетін және төмен түсетін -
тармаққа боліпеді, ал олардың озінен бірнешс бүйір тармакшалар
(коллатералдар) шығады. Бұл тармақшалардың барлығы бірнеше көрші
сегменттердің арткы мүйіздерінде және - зиЬчіапііа іпіегтссііа сспіга-
1і§-те аякталады. Бұл жерде жаткан жасушазар қарапайым рсфлскс
доғасынын екінші (жалғастырушы) нейроны болып табылады. Олардың
өсінділері де бүйір тармақшалары бар жоғары көтерілетін және томен
түсетін тармактарға бөлінеді, олар бірнеше сегменттердің алдыңғы
мүйіздерінің жасуаларында аяқгалады. Алдыңғы мүйіздер жасушалары
үшінніі (эфферентті, қозіалікыш) нейронды күрайды; оның өсіндісі
жүлыннан алдыңғы түбіршіктер құрамында шығып, одан әрі нервтер
қүрамында эффекторларға жетеді. Қарапайым рсфлекс доіасының
осындай (жалғастырушы) нейрондармен, ал олардың тармақтары аркылы
көптеген нейрондармен байланысады, сол себепті дененің бір нүкте-
сіндсгі тітірксну тиісті сеі ментке ғана емес. бірқатар көрші сегменгтерге
де берілеі. Осының арқасында карапайым рефлекс кеңірек таралып,
жауап реакцияга бұлшықеттердің үлксн тобы қамтылады.
251
Адам жұлыныпда аралық нейрон жоқ екімүшелі доғалар да болады.
Оған бүгілген аяктың - Іі^атепіит раіеііае-сін кішкене балғамен
соққанда пайда болатын тізснің сіңірлі рефлексі мысал бола аады. Бұл
жағдайда тітіркену сіңірлек рсцсптордан жүлын түйінінде жатқан
сезімтал нейронның шсткі өсіндісіндс беріледі, сезімтал нейронның
орталык өсіндісі артқы түбіршіктср қүрамында жұлынга енеді, одан соң
алдығы мүйіздің сұр затына жстіп, оның жасушаларыпда аяқталады. Бұлар
екінші, қозғалыс, нейронын түзсді, оның өсінділері алдыңғы түбіршік
және одан әрі бұлшықст нсрві күрамында бұлшықеттерде жайғасқан
эффектрға барады. Соның нәтижесіпде санның тортбасты бұлшықеті
сіңірін кішкепс балғамен тықылдатқанда оган жауап ретінде бұлшықет
жиырылып, сирақ рсфлсксті түрдс жазылады. Екімүшелі доға жануар-
ларда кейін пайда болған, ал жүлыппың үшмүшелі рефлекстік аппараты
филогенсздік жағынан көпе аппарат деп есептеледі. Соның негізінде
(үшмүшслі рефлекстік аппараттың) жұлынның жетіліп келе жатқан
мимсн байланыстыратын жас откізгіш аппарат дами бастады.
Мидың дамуы барысында жұлынның мимен екіжақты байланыстары
дамып, соның нәтижесінде мидың әрбір жаңа қабатының пайда
болуымен онымсн байлапысқан афферентті және эфферентті нейрондар
саны артады. Рсфлекс доғасы күрделеніп, оның әрбір бөлігіндегі бір
нсйронның орныпа афферентті және эфферентті өткізгіш жолдар гүзстін
нсйрондар тізбектері пайда болады. Демек, нерв жүйесінде өгкізгіш
жолдар деп опың түрлі болімдерін байланыстыратын және құрылысы
мсн қызметіпің ортақтығымен сипатталатын будалар жүйелерінс бірікксн,
біріпің жапына бірі тығыз орналасқан нерв талшықтарын айтады.
Өткізгіш жолдар арқылы организмнің бірлігі және оның ортамсп
байланысы қамтамасыз етіледі. Олардың қүрылысын түсіну үшіп
орталық нерв жүйесі эволюциясының негізгі кезеңдерін, ми бөлімдсрінің
біртпідеп, ретті дамуын ескеру керек (“Филогенез” тақырыбын қарыңыз).
Адамда бір мезгілде көне де жаңа да өткізгіш жолдар болады. Солардың
аркасында жұлын мидың барлық бөлімдерімсн байласынады:
1)	Сопақша мимен:
а) жогарылаган - Газсісиіиз £гасі1із жәнс Газсісиіиз сипеаіиз. Бұлар
жұлын түйіндерінен жұлынның артқы арқапшалары арқылы сопақша
мидың аттас ядроларына писісих £гасі1І8 және писіеиз сипеаһі8-ке
барады;
ә) томендеген откізгіш жолдар - тепе-теңдік пен козғалыстардың
үйлссімділігіне қатысы бар. Ядролардан жұлынның алдыңғы мүйіздеріне
баратындар - Ігасіиз уезііЬиІозріпаІіз, ІгасПіз геПсиІ08ріпа1І8, ІгасШ.ч оіі-
УО8рІПа1І8.
2)	Мишықпен:
а) жогарылаған - Ігас1и8 8ріпосегсЬс11агІ8 розіегіог мен ІгасШ8 8рі-
по8егеЬеІ1агІ8 апіегіог. Олар мишықтыц көне бөлігінде, яғни мишық
құртта аяқталады. Олардың артқысы оз жағындағы артқы мүйіздердегі
писіеиз іһогасісиз жасушалары өсінділерінен тұрады және мишыққа оның
төменгі аяқшалары қүрамында енеді (тік жұлын-мишык жолы). Алдыңғы
өткізгіш жол оз жағымен карама-қарсы жақгағы зиЬзІапііа іпіегтебіа
252
сепіга1і$-тің жасушалары өсінділершен түрады. Ол ортацғы миға дейін
көтеріліп, мишыққа онын жоғарғы аякшалары құрамына кірсді Оның
талшықтары қарама-карсы жаққа ауысып, айқасқан жұлын-мишық
жолын түзеді;
ә) төмендеген өткізгіш жолдар - ортаңғы ми, көпір мен сопақша
ми арқылы мишыкган жүлынға барады.
3	Ортаңғы мимен
а) жогарылаган откізгіш жолдар - ігасіпз зріпоіесіаһз - артқы
мүйіздердсн ми сабауы арқылы ортаңғы ми қақпағына - гесіит - барады;
ол оз жолыида жұлынның сотіззига аІЬа-сында айқасады;
о) томендеіен откізгіш жолдар (алдыңғы мүйіздсргс) - ІгасШз
Іесіо8ріпа1і$ - ортаңғы мидың іесіит-нан және қызыл ядродан ігасіпз
гиЬго8ріпаІІ8 өтстін жолдар.
4. Алдыңғы мимсн
а) жогарылаіан өікізгіш жолдар жұлыниың артқы мүйіздсріндегі
писіеиз ргоргіеп8 жасушаларынан таламусқа баратын - ігасіиз 8ріпоіһа-
1атіси8 Іаіега1І8 сі апісгіог, олар өз жолыида жұлынның соттіь^ига аІЬа-
сында айқасады;
ә) томендеген өгкізгіш жолдар — ігасіи8 іһаіатозрипаіІ8
таламустан жұлыниың алдыңғы мүйіздеріне келеді.
Мидың томен жатқан бөлімдерінен шығатын жолдар да алдыңіы
мимен байланысқан: 1етпі$си$ тедіаІІ8 сопақша мидыц Газсісиіи^ ^гасі-
1І8 еі сипеаШ8-тыц ядроларынан таламусқа келеді, оз жолыпда <1сси88а-
ііо 1етпІ8Согнт-да айқасады.
5 Үлкен ми қыртысы дамуымен төмен жаткан болімдерден оның
арасында байланыстар пайда болады; ми қыртысы олардыц үстіндем
кондырмаға айналады. Адамда кслесі өткізгіш жолдар бар:
а) жогарылагаи откізгіш жолдар - ігасіи$ іһаіатосогіісаііз
таламустан үлкен ми қыртысына барады;
ә) төмеидеген оікізгііп жолдар - ігасіП8 ругатідаііз - үлксп ми
қыртысынан ми сабауында жайғаскан бассүйек нервтерінің (ігасіи8 сог-
іісопис1еагІ8) жәие жүлынның алдыңғы мүйіздеріне - ігасіиз согіісо8рі-
паііз (ругатіда1І8) барады. Үлкен ми қыріысы неғүрлым дамыған болса,
одан шыгатын пирамидалық жолдар да соғұрлым дамыған, ол адамда
дамудың ең жогарғы сатысына жетеді.
Нерв талшықтарыпың аталған негізгі будаларынан басқа да жолдар
пайда болады. Солардың көмегімен бүкіл нерв жүйесінің бірлігі
қалыптасады.
НЕРВ ЖҮЙҒСІНІҢ ӨТКІЗГІШ ЖОЛДАРЫНЫҢ ҮЛГІСІ
Өгкізііш жолдар импульстарды откізу бағыты түрғысынан екі үлксн
аффсрентті және эффереитгі топтарға болінсді. Афферентті өткізгіш жолдар
апализаторлардың орталық буынын - жалғастырушысын (кондукторын)
қүрайды; сондықтан олардың бір бөлігі тиісті аиализаторлармен бірге
қарасі ырылады (“Се- ім мүшслері ’ тақырыбын қараңыз).
253
ЛФФЕРЕНТТІ (ЖОҒАРЫЛАҒАН)
ӨТКІЗГІШ ЖОЛДАР
Организм тітіркенуді сыртқы және ішкі орталардан қабылдай-
тындықтан, сыртқы, ішкі тітіркснулерді қабылдайтын рецептордан кслстіп
импульстарды таситын жолдар болады.
Сыртқы тітіркенулер рецепторларынан
келетін өткізгші жолдар
Сыртқы тітіркенулерді қабылдайтын рецепторлар экстероцептор-
іар деп аталады. Эволюцияның сртс кезеңдерінде олар негізінен дснснің
сыртқы жабындыларында орналасқан, бұл сыртқы тіііркенулерді
қабылдау үшін қажет еді. сондықтан адамда да олар эмбриогснсзде
сыртқы ұрық жапырақшасынан - эктодермадан дамиды. Қызметі
жағынан асқорыту жүйесімсн тығыз байланысты, сондықтан энто-
дермадан (жүтқыншақ қалталары эпителиінен) дамитын дәм ссзу мүше-
сініц гана бүған қагысы болмайды. Одан әрі жануарлардың қүрылысы
жәпе тіршілік қалпының күрдсленуімен экстерорецепторлар ішіндегі
маңыздылары күштірек дамып, қүрылыстары күрделеніп, оргапизмнен
тысқары орналасқан, сондықтан дистантты деп аталатын заттардан
тітіркенулерді қабылдайгын срекше мүшелерге айналды. Бұлар - есту,
көру жоне иіс сезу рецепторлары теріде орналасып, тері анализаторының
шсткі болігін қүрайды. Дыбыс, жарық, дәм және иіс сезу рсцспторлары-
нан піығатын өткізгіш жолдар эстезиология тарауында тиісті апализа-
торларды сипаттағанда қарастырылады. Бұл жерде гсрі анализато-
рарының өткізгіш жолдары баяндалады.
Тері анализаторының өткізгіш жолдары
Тері анализаторының афферентті талшықтары үлксп ми қыртысыиа
тактилді тітіркенулсрін, стереогнозия сезімін (загты сипап білу), ауыру
және тсмнерагура тітіркенулерін жеткізеді. Осыған байланысты олар
бірнеше топқа бөлінеді.
Терінің тактилді (жанасу және кысым сезу) сезімталдыгын өткіз-
гіш жолдар - (гасінз £ап£Ііо$рто(һаІатосоіТісаІі$. Рецептор тері қаба-
тында жатады. Өткізгіш жол үш нейронпан тұрады. Бірінші нейрониыц
жасушалық денесі сезімталдыктың барлық түрлерінің шеткі нейрондары
жасушаларыныц жиыны болып табылатын жұлын түйінінде орналасады.
Бүл түйін жасушаларынан шығатып осінді екі тармаққа бөлінеді; олардың
шсткісі тері нерві кұрамынла рецептордан шығады, ал орталык тармақ
артқы түбіршік қүрамында жұлынның артқы жіпшссінс барып, сол жерде
жогары көтерілстін жәпе томен түсетін тармақтарға болінеді. Талшық-
тардың бір бөлігі мен жанама тармақтарын (коллатералдары) жұлынның
артқы мүйіздерінде - зиЬзІапііа §е1а1іпо8а-да аяқталады (жолдың бұл
бөлігі Ігасіиз ёап«1і°8ріпа1І8 деп аталады). Жоғарылаған талшықтардың
254
басқа бөлігі артқы мүйіздергс енбсй, жүлыпның артқы жіпшелерінде
жүріп, Газсіспіиз сііпеаіик еі §гасі1І8-тердің қүрамында сопақша мидың
аттас ядроларына - писіеиз §гасі1І8 және писіеиз сипеаііі8-қа жетеді
(жолдың бүл бөлігі Ігасіиз £ап§ІіоЬи1ЬагІ8 дсп аталады).
Жүлыннын арткы мүйіздері мен сопақша мидың аталган ядроларында
екінші нейроннын жасуша денесі жатады. Артқы мүйіздсрдс орналасқан
жасушалардың аксондары - сотІ88ига аІЬа - арқылы ортаңғы
жазыктықты қиып өтіп, қарама-қарсы жақтың бүйір жібінде орналасқан
Ігасіиз 8ріпоіһаІатіси8 Іаіегаііз құрайды.
Жүлын-таламустық будалардың айқасуы артқы түбіршіктің жұлынға
кіретіи деңгейінен 2-3 сегмент жоғарылау жерде өтеді. Бүл фактінің
клиника үшін елеулі маңызы бар, өйткені бұл буда біржақты закым-
данғанда қарама-карсы жақтағы тері сезімталдығының бұзылуы
закымданған денгейде емес. одан темендеу байқалады.
Бұл буда мидың сабау бөлігі арқылы таламуска жетеді. Өз жолында
ол ми сабауы мен бассүйек нервтерінін қозғалыс ядроларымен
байланысады, олар арқылы тері тітіркенгенде ми рефлекстері пайда
болады (мысалы, кол терісі тітіркенгенде көздін қимылдауы). Сопақша
ми ядроларында орналасқан екінші кезең жасушаларының аксондары -
ІетпІ8си8 тебіаііз — деп аталатын жолмен таламусқа жетеді. Бүл жол
сопақша мида қарама-қарсы жаққа ауысып. медиалды ілмек айқаспасын
- <1еси88аПо 1етпІ8Согит-ды түзеді. Сөйтіп, дененің әрбір жартысы үшін
жұлында тактилді импульстарды өткізетін екі жол болады: I) айқаспаған
жол - қарама-қарсы жақтың бүйір жібінде жатады; 2) айқаскан жол -
қарама-қарсы жақтың бүйір жіпшесінде жатады. Сондықтан жүлын
біржакты зақымданғанда жанасу және қысым сезу сезімталдығы
бүзылмайды, өйткені сәйкесті буда сау жағында сақталады.
Таламуста үшінші нейронның жасуша денесі жатады, оның аксондары
Ггасіи8 ГһаІатосог(ісаІІ8 кұрамында үлкен ми қыртысына, орталық
артындағы қатпар мен тері анализаторының қыртыстық шеті орналасқан
шеке бөлігіне барады.
Такгилді және ауыру сезімталдығы мида жайыла жинақталған. ми
қыртысының шектеулі ошақтары зақымданғанда олардың көп бұзылмауы
осыған байланысты.
Кеңісіікіік гері сезімгалдығы - стереоі ноздың (загтарды синан
білу) откізгіш жолдары - Га8сісиІи8 &гасі1І8 еі сипеаіиз бойымен жүре-
тін жапасу жоне қысым сезу ссзімталдығы сияқгы тері сезімталдығының
бұл түрі де үш буыпнап тұрады: I) жүлын түйіндері; 2) сопакша мидаіы
писіеи^ §гасі1І8 е! сипеаШ8-тер; 3) таламус және ең соңында жоғаріы
төбе бөлігіндегі тері анализаторының қыртысгық шеті.
Ауырсыну және температура сезімталдығының
өткізгіш жолдары
Бірінші нейронның жасуша денесі жұлын түйінінде жатады, ол
түйіннің жасушалары шеткі өсінділері арқылы терімен, ал орталык
255
133 - с у р е т. Ауырсыну
сезімі, темпсрагуралық
сезі мталды қтары н ы ң
(латсралды жұлын-таламус
жолы). иіс сезу және кысы.м
сезі.мталдықтарынын (алдыңғ ы
жұлын-таламус жолы) өткізгіш
жолдарының үлгісі
(бағыттағыш сызықшамен нерв
импульсінің жүру бағыты
корсетілген).
1	- гг. яріпоіһаіатісиз Іаіегаііз;
2	- Сг. Бріпоіһаіатісиз уепігаііз
[апісгіог]; 3 - Іһа1атіси$;
4	- Іетпізсиз тесііаііз;
5	- ортаңғы мидың көлденен
кесіндісі;
6	- көпірдің көлденең кесіндісі;
7	- сопақша мидың көлденең
кссіндісі; 8 - £ап£І. зріпаіе;
9 - жұлынныи көлдснсң
кесіндісі.
өсінділері арқылы екінші
нейронның - жасуша дсне-
сімен - писіеиз ргоргіі
жайғасқан жүлыпныц артқы
мүйіздерімен - (гасіих ^ап-
йііозріпаііз - байлапысқан.
Екінші нейрон аксоны - со-
тІ88ига аІЬа қүрамында бас-
қа жағына ауысып, Ігасіиз
$ріпо(һа1атіси8 Іаіегаііз -тің
құрамында таламусқа дейін
көтсріледі. ТгасШз 8ріпо(һа-
Іатіси$ Іаіегаііз өз кезегінде
екі - алдыңғы және артқы
бөлікке бөлінеді, олардың бөлігімсн тсмпературалық сезім беріледі.
Таламуста үшінші нейронның жасуша денссі жатады, оның өсіндісі ігасШз
іһа1атосогісаІІ8 құрамында үлкеп ми қыртысына келіп, сол жерде
орталық артындағы қатпарда аяқталады (тері анализаторынын қыр-
тыстық шеті).
Ксйбір зсртгсушілер ауырсыну сезімі ми қыртысында ғана емес,
таламусга да қабылданып, сол жерде сезімталдық алуан түрлі эмоциялық
рең алады деп есептейді. Ауырсыну және температуралық импульстар
бас бөлімдерінсн немесе мүшелсрінсн сәйкесті бассүйек нервтерінің -
256
V, VII, IX, X жұптары арқылы олардың сезімтал ядроларына, бұл ядро-
лардан таламусқа және одан әрі орталық артындағы (томснгі) бөлімге
келеді (133-сурет).
Эксіерорецепторлар дан шығагын өткізгіпі жолдардың екінші нейрон
талшықтарының айқасуы нәтижесінде ауырсыну, температура, ііпінара
жанасу және қысым ссзу сезімталдығы импульстары дененің қарама-
қарсы жағынан ортаяық артындағы қатпарға беріледі. Сондықтан
айқаспаға дейін бірінші немесе екінші нейронпың зақымдануы сол зақым
келген жақтың сезімталдығын бұзатындығын есте сақіау керек. Егер
айқаспадан кейін екінші нейрон немссе үшінші пейрон зақымдалса, онда
осы сезімгалдық түрлерінің бүзылуы зақымданған жердің қарсы жағында
байкалады.
Ішкі тітіркенулер рецепторларынан
шығатын өткізгіш жолдар
Ішкі тітіркенулер рецепторларынан шығатын өткізгіш жолдар
қозғалыс аппаратынан - проприоцепторлардан (ргоргіиз - меншікті)
шығатын жолдар қозғалыс анализаторы жәпе ішкі ағзалар мен
тамырлар рецепторларынан шьнатын жолдар - интероцепторлар деп
бөлінеді, жолдардың скінші тобы интероцептивтік анализатор болып
табылады.
Қозғалыс анализаторының өткізгіш жолдары
Қозғалыс анализаторы терсн проприоцсптивтік сезімталдықты
қабылдайды, оған бұлшықет-буын, діріл, қысым мен салмак (гравитация)
сезімдері жатады. Проприоцептивтік сезімталдықтың нсгізгі түрі -
бұлшықет-буын, яғпи буып қабының, сіңірлердің керілуі мен
бұлшықсттердің кернеуі дәрежесінің өзгсруінен пайда болатын
импульстар, осы импульстардын әсерінен адамда өз денссі мен оның
бөліктерінің кеңістіктегі орналасу қалпы және оның өзгсруі туралы
түсінік қалыптасады (мұның атап айтқанда, салмақсыздык ііайда болатын
ғарышқа ұшу кезінде үлкен манызы бар).
Қозғалыс аііализаторыиыц откізгіш жолдары - ітасіиз цапцііоһ-
иІЬоСһаІато-согіісаІіз жәие ігасіиз $ріпосегеЬеІ1агі$ апіегіог е( роЫе-
гіог болып табылады.
Тгасіиз £ап£ІіоЬи1Ьо<һаІатосогііса1і$ - рецепторлары сүйектерде,
бұлшыкеттсрде, сіңірлерде, буындарда, яғни меишікті денеде жатады,
сондықтан проприоцепгорлар деп аталады (134-сурет).
Өткізгіш жол (кондуктор) үш нсйропнан тұрады. Бірінші нсйроннын
жасуша денесі жүлын түйінінде орналасады. Бұл жасушаның аксоны екі
тармаққа бөлінеді: піеткі тармақ бұлшықсттің нерві құрамында
проприоцептордан шығады, орталық тармақ арткы түбіршіктер
құрамында жұлынпың артқы жіптеріне өтін, Газсисикь ^гасіііь пен Газ-
сісиіиз сипеашз құрамында сопақша миға дсйін барады. Олар осы жердс
257
17-805
134 - с у р е т Қыртысқа
қарай бағытталған
ироприоцептивті сезім галдық
өткізі піі жолыныи үлгісі (үлкен
ми сыңарларыныц
қыртысына). (бағыттағыш
сызықшамен нерв импульсінің
жүру бағыты корсетілгсн.)
1 - £ап£І. зріпаіе; 2 - жүлыиның
көлденең кесіндісі; 3 - Газс
сііпеаІиБ; 4 - Газс. ^тасіііз;
5 - ГіЬгае агсиаіае ехіетае
үепігаіез [апіегіоге$];
6 - Іетпізсиз тесііаііз; 7 - ГіЬгае
іһаіаторагісіаіез; 8 - іһаіатісив;
9 - ортаңғы мидың көлденең
кесіндісі; 10 - копірдің көлденең
кесіндісі; 11 - сопақша мидын
көлденеи кесіндісі; 12 - ГіЬгае
агсиаіае ехіетае доіъаісз
[роіііегіогев].
агалған жіптердің аттас
ядроларында - писіеиз §га-
сіііз және писіеих сипеаіш-
те (ігасіих §ап£ІіоЬи1Ьагі§)
аяқталады.
Бүл ядроларда скінші
нсйрондардың денелері ор-
наласады Олардың аксон-
дары — 1еіппІ8си8 тебіа1І8 -
құрамында үшінші буын
басталатыи таламустың лате-
ралды ядроларына жетеді.
Үшініпі буын жасушала-
рының аксондары - сарзиіа
іпіета арқылы қозғалыс анализаторының қыргыстық шеті орналасатын
орталық алдындағы қатпар қыртысына келсді Проприоцептивтік
жолдармен (жүлын нервтері арқылы өтіп) ми қыртысына Газсісиіиз си-
пеаіиз бойымен түлғаныц төменгі жартысынан, ал Газсісиіиз сипеаіиз
бойымсн бұлғаның жоғарғы жартысы мен қолдан нсрв импульстары
келеді Проприоцептивтік талшықтар бас бұлшықеттерінен бассүйек
нервтерінде өтеді. Атап айтқанда: үшкіл нервте (V) - коз және шайнау
бұлшыкеттерінсн, VII нервте мимикалық бұлшықетгерден, IX, X, XI және
258
XII нервтерде - тілден, жұтқыншақ және бұрынғы желбезек аппаратының
баска бұлшықеттерінен проприоцептивтік талшықтар өгеді.
Тсрсң (проприоңептивтік) сезімталдық жоғалғанда ауру адам өз
денесі бөліктсріпің кеңістіктегі қалпы жәнс оның өзгеруі туралы
түсінігінсн айырылады, қимыл-қозғалыстарының дәлдігі меп
үйлесімділігі жоғалып, атаксия пайда болады. Мишықтың (козғалыс)
атаксиядан өзгсше, оны сенсорлық (сезімталдық) атаксия деп атайды.
Пронриоцсптивтік сезімталдыктын барлық жолдары ми қыртысына
жеіе бсрмсйді Санадан тыс проприоцсптивтік импульстар проприо-
цегиивгік ссзімталдықтың орталығы болын табылатын мишыққа
барады.
Мишықка барагын проприоцептивті жолдар. Қозғалыс аппа-
рагынан (сүйектер, буындар, бұлшықеттер мсн сіңірлердеп) шыгатын
ссзімталдық, санадан тыс импульстар жұлындық проприоцептивт
жолдар арқылы мишыққа жетеді, олардың сң бастылары - ГгасШз $рі-
позегеЬеІІагіз розіегіог еі апіегіог болып табылады.
1. Тгасіи» 8ріпо8егсЬе11агІ8 ро$іегіог. Бірінші нсйроііның жасушалық
денесі жұлын түйінінде жатады, аксон екі тармаққа болінеді, олардың
шеткісі бұлшықет нерві құрамында козғалыс аппаратыпың рецепторынан
піығады, ал орталық тармақ артқы түбіршік құрамыпда жұлынның артқы
мүйіздерінде өтіп, өздерінін сонғы және жанама тармактары арқылы
писіеиз іһогасісиз -те синапс құрын аяқталады. Мисіеиз іһогасісш» құра-
мында екінші нейрон жасушалары жатады, олардың аксондары ігасШ8
8ріпо§егеЬс11агІ8 розіегіог-ды түзеді Атауы корсетіп түрғандай, писіеиз
іһогасісиз кеуде бөлімінде соңғы мойын сегменті мен II бел сегментіне
дейінгі деңгейде айқын білінсді Жұлынпың бүйір жіпшесі құрамында
оз жағымен сопақша миға жетксн бұл жол, томенгі мишық аяқшалары
кұрамында мишыққұрт қыртысына кследі. Ол жұлын мен сопақша мида-
ғы өз жолында айқаспайды, сондыктан оны тік мишық жолы деп
атайды Алайда, мишықка снгсппеп кейін оның көп бөлігі қүртта
айқасады.
2. Тгасіи« 8ріпо8егеЬе1Іагі8 апіегіог Бірінші нейрон артқы жолда-
ғыдай. Жұлын сұр затының зиһзіапііа ішегтебіа сетга1І8-ында екінші
нейрондар жасушалары орналасады, олардың аксондары ігасіиь 8ртос-
егеЬе11агІ8 апісгіог арқылы қарама-қарсы жағының бүйір жіпшелерінің
алдыңғы бөлімдеріне сотІ88ііга аІЬа аркылы өтіп, сол жерде айқасады.
Жол сопакша ми мен көпір арқылы ми желкеніне дейін көтсріліп, сол
жсрде қайтадан айкасады. Осыдан кейін талшыктар мишықтыц жоғарғы
аяқшалары аркылы оған еніп, қүрт қыртысында аяқталады. Нәтижесінде
бұл жол екі рет айқаскан болып шығады; сол себспті проприоцептивті
сезімталдық қай жақтан келсе, сол жаққа бсрілсді.
Сөйтіп, екі мишық жолы да жұлын мсн мишықтың аттас жартыларын
байланыстырады.
Мишық соиақша мида орналасқан писіеиз &гасі1І8 пен писіеиз си-
пеаШ8-тан да проприоцептивті импульстар алады. Бұл ядроларда
бастамасы қаланған жасуша өсінділері мишыққа оның төмспгі аяқ-
шалары аркылы келеді. Терен (санадан тыс) сезімталдықтың барлық
259
жолдары миіпыкқұртта, яғпи мишықтыц коне болігінде раІеосегеЬеІІит-
де аякталады.
Интероцептивті анализатор
Басқалардай емес, интероиептивті анализаторлардың жинақты және
морфологиялық жағынан қатаң ажыратылатын өткізғіш бөлігі болмайды
(озіне тән ерекшелігін сақтағанмен).
Оның интероцепторлары деп аталагын рецспторлары барлық іпікі
ағзаларда шашырай тараган.
Өткізгіш жолдары вегетативтік нерв жүйесінің симпатикалық,
парасимпатикалық, анималдық нервтері құрамында жүлын мен ми
арқылы ми қыртысына келетін афферснтті талшықтарыпан тұрады.
Интероцептивті анализатор кондукторының бір бөлігін бассүйек нервтері
(V, VII, IX, X) құрамында, осы нсрвгсрдің әрқасысыпың нервтендіру
аймағында орналаскан ішкі ағзалардан импульстар окелетін аффсрентті
талшықтар құрайды. Олар түзетін аффсрептті жол үіп буынға бөлінеді:
бірінші буын жасушалары осы нсрвтердің түйшдерінде (§апё1юп ІгІ£ет-
іпаіе, §ап§1юп §етси]і, §ап§1іоп іпГспиз) жатады; екінші нейронның
жасушалары осы нервтердің ядроларында - писіеиз зріпаііз п. Ігі^отіпі,
писіеиз зоіііагіиз п.п. VII, IX, X - орналасқан. Бұл ядролардан шығатын
талшықтар баска жағына ауысып, таламусқа кетеді Ақырында, үшінші
буынның жасушалары таламуста жайғасады.
Интероцеп гивті анализаторлардың откізғіш жолының едәуір бөлігін
парасимпатикалық нсрвтендірудің басты қүрам бөліп болып табылатын
кезбе нерв құрайды. Оның бойымеп жүретін афференгті жол да 3 буынға
бөлінеді: бірінші нсйрондар жасушалары - §ап§1іоп іпҒегіиз п.ұа^і-де,
екінші нейрондар жасушалары - писіеиз зоһіагіиз құрамында жагады.
Осы ядродан шығатыи кезбе нерв талшықтары тіл-жұі кыншақ
нервінің екінші пейрондары осінділерімен бірге қарама-қарсы жаққа
ауысын, талшықтармен айқасып, мидың сабау бөлііімсн жоғары
көгеріледі. Олар ортаңғы ми қақпағынын жоғарғы төмпсшіктсрінің
дсңгейіпде тері анализаторы 1етпі§си8 тебіаіІ8-тің екінші нейрондарыпа
қосылып, үшінші нейропдар жатқан галамусқа жетеді. Үшінші
нейрондар өсінділері ішкі капсуланың артқы аяқшасыпың артқы үштен
бірі арқылы орталық артындағы катпардың төмепгі болігіне келеді.
Осы жерде бассүйек нервтсрінің парасимпатикалык талшыктарымен
және олардың первгендіру аймағымеп байланысқан интероцептивті
анализатордың қыртыстық шеткі боліктерінің бірі орналасады
Ішкі ағзалардан шығатын жолдар да жұлын нервтерінің артқы
түбіршіктсрі құрамында өтеді. Бұл жағдайда да бірінші нейрондар
жасушалары жұлын түйіндерінде жатады. Ішкі ағзалардан шығатын
афферептті жолдардың қуатты коллекторы ішкі нервтср - пп зріапсһпі-
сі та^ог еі тіпог - арқылы өтеді. Бұлардың псрв галшықтарының түрлі
топтары жұлында онын аргқы жәнс бүйір жіптеріне көтеріледі. Артқы
жіптердің афферентгі талшықтары таламус арқылы үлкен ми қыртысына
жететін иптерцентивті импульстарды өткізеді.
260
Бүйір жіпшслердіц афферентті талшықтары ми сабауы, мишық және
таламус ядроларында - писіеиз уепігаііь розіегіог - аяқталады. Сонымен,
таламуста симпатикалық және парасимнатикалық нсрвтендірумен байла-
нысқан интероцен гивті анализаторлардыц өткізгіш жолдарының үшінші
пейрон жасушалары жатады. Сондықган таламуста интероцептивті реф-
лекс доғалары түйықталып, эфферентті жолдарға “шығу” мүмкін болады.
Жекелеген рефлскстердің басқа, томендеу денгейлсрде де түйық-
талуы мүмкін вегетагивтік нерв жүйесі арқылы басқарылатын ағіалардың
автоматты, санадан тысқары қызмегі осымен түсіндіріледі. Интсроцеп-
тивті анализатордыц қыртыстық шеті орталық артындағы қатпардан
басқа таламустан кслетін афференпі талшықтар аяқталатын алдыцгы
қимыл аймағында жатады. Іштік нсрвтермен келетін интероцсптивті
импульстар оргалық артындағы жәнс алдындағы қатпарларі а жстіп, тері-
бұлшықет сезімгалдығы аймағында орналасады.
Бұл аймактарда вегетативтік нерв жүйесінің эфферентті жолдарының,
вегетативтік қыз.меттерді қыртыстық реттеуді іске асырагын бірінші қыр-
тыстык нейрондардың орналасуы мүмкін. Осы тұрғыдаи алғаида бұл
нейропдарды пирамидалық жолдардың бірінші нейрондары болып
габылатын пирамидалық жасушаларга сәйкес келеді (аналогы) деп
қарастыруға болады.
Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, интероцептивті
анализагор қүрылымдық жәнс фупкпионалдык анализаторларға үқсас,
бірақ ингсроцептивті анализатордың қыртыстық шстінің ауданы
экстероцентивті анализатордыкымсн салыстырғанда едәуір кіпіілеу. Оның
“дөрекілеулігі”, яғни санаға қагысты нәзіктігі мен дәлдігіпіц аздау болуы
осы.мсн түсіндіріледі.
Орталық перв жүйесінің барлық деңгейлеріндс жұлында, мишықта,
таламустар мен үлкен ми қыртысында анималды әрі вегетативті мүше-
лердің жолдары мен аймакіары тығыз байланыста (біріиіц шетін екіншісі
жауып жатады) болады. Висңералды және сомалық та қызметтерді
“камта.масыз ететін" бір нсйроиға баруы мүмкін. Осының барлығы түгас
нсрв жүйесінің анималды және вегетативтік бөліктерінің озара әрекет-
іесуін камтамасыз етсді. Анималды және всгстативті қызметтердің ец
жоғарғы интеграциясы ми қыртысында, әсірссе оның алдыңғы қимыл
аймағында іскс асырылады.
Бұған дсйін нейрондардың белгілі бір мамандануымен байланысқан,
кейбір арнаулы импульстарды (тактильді, проприоцептивті, иптероцсп-
гивті) өткізстін афферентті жолдар қарастырылды. Олар көру, есту, дім,
иіс сезу кұрылымдарға жагагын, горлы формациядан іұратын афферентті
жүйе болады. Осымеи қагар арнаулы смес құрылымдарға жататын, торлы
формациядан тұратын афференгті жүйе болады. Торлы қүрылым барлық
- ауырсыну, жарық, дыбыстық жіне т. б. импульстарды қабылдай бсрсді.
Әдетте әрбір ссзім мүшесінен шығагын импульстар арнауы өткізгіш
жүйелер бойынша сәйкес анализаторлардыц кыртысына келстін нейрон
әр түрлі импульстарды қабылдап, оларды ми қыртысының барлық
қабатіарына береді Сөйтіп, торлы қүрылым екінші афферентті жүйені
қүрайды.
26 І
Мидың екінші афферентті жүйесі
Торлы қүрылым - Гогтаііо геіісиіагіз
Осы атаумен ми сабауы оргалык бөлімдерінде орналасып, мынадай
морфологиялық ерекпісліктсрмен өзгешеленетін құрылымдардың
жиынтығын түсінеді:
1.	Торлы кұрьтлым псйрондарынын құрылысында олардың басқа
нейрондардан өзгешелейтін айырмашылықтар болады. Олардың дсндрит-
тері көп тармақталмайды, нсйриттсрі, керісінше, жоғары котерілетін және
гөмен түсетін тармақтарға бөлініп, олардан көптеген бүйір тармақтар
(коллатералдар) шыгады, сопың нәгижесінде аксон аса коп нсрв
жасушаларымен байланыскан (ұзындьн ы 2 см болғанда 27500 жасу-
шамен).
2.	Нерв талшықтары алуап бағыгга өтеді, микроскоппен қарағаида
торіа үқсайды, осы себепті бұдап 125 жыл бұрын Дейтерс оны тор
нсмесе торлы құрылым деп атайды.
3	Торлы құрылым жасушалары кей жерлсрде шашырай орнасалып,
ксй жерлерде ядролар түзеді, оларды бөліп жіктеу негізін, копір
жамылі ысының торлы ядросын - писісиз геіісиіагіз Іе§тепіі ропііз -
сипаттап жазған В.М. Бехтерев қалады.
Қазіріі кезде осындай 96 жекелепген ядро сипатталып жазылған.
Торлы құрылымдық таралу аймағы әлі де аяғына дейін анықталган
жок. Фпзиологиялық деректер бойышпа ол ми сабауының бүкіл өн
бойыпда орналасып, сопақша мида, копірде, ортаңғы мида, гипоталамус
аймағында оріалык орын алады жәпе тіпті таламустардың медиалды
бөлігіпде орналасады. Филогенездік жағыпан көнелеу болғандықтан,
торлы құрылым ми сабауының жамылғысыпда жатады.
Торлы қүрылымның байланыстары. Торлы құрылым орталық нерв
жүйесініи барлық бөлімдерімен байланысқан. Ол байланыстардың
мынадай түрлерін ажыратады: 1) мидың барлық бөлімдсрінен шығатын
геііоиіо-петалды бай іаныстар; 2) ми мен жұлынның сұр заты мен
ядроларына баратын геіісиіо-фугалды байланыстар; 3) торлы
құрылымның түрлі ядролары арасындағы (жоғары көтерілегін және
төмен түсетін) байланыстар.
Кызмепіі. Қазіргі кезде торлы құрылым “эпергия генераторьГ болып
саналады және үлкен ми қыртысын коса орталық нерв жүйесінін
бөлімдерінде жүріп жататын үрдістсрді реттейді деп есептеледі. Мыпа
жағдайдың ерекше маңызы бар: торлы құрылымнан ми сыңарларының
барлык бөліктеріне баратын жоғары котерілетін өікізгіш жолдар арқылы
қамтамасыз етілсді. Сондықтан оны жогары көтсрілегін белсендіретін
торлы жүйе деп тс агайды. Оз жасушалары аксондарының бүйір
тармақтары (коллатералды) аркылы ми сабауы арқылы өтетін барлык
арнаулы афференгті откізгіш жолдармен байланысқандықтап, ол олардан
импульстар алады және арнаулы емсс хабарды ми қыртысына жеткізсді.
Соның нәтижесінде ми сабауы арқычы ми қыртысына екі афферептті
жүйс өтсді: біреуі арнаулы жүйе бұл барлық рецепторлардан (экстеро,
262
ингсро және проприцепторлардан) импульстар алып, иегізіпен ми
қыртысы IV қабатынын жасуша дснелсріндс аяқіалатын барлық арнауы
сезімтал өткізгіш жолдар; екінші жүйе — арнаулы емес, торлы құры-
лымнан шығып, ми қыртысының барлық қабаттарының дендритгерінде
аяқталады. Осы екі жүйснің өзара әрексттесуі әссрінен қыртыстық
нейрондардың актық рсакциясы пайда болады. Мидың екі афферентті
жүйесі гуралы қазіргі кездегі түсінік осындай.
Торлы құрылымның оеындай зор маңызын және оиың ми қыртысына
әсерін ескеріп, кейбір шетсл зерттеушілсрі оның қызметін тыс асыра
көтеріп, ол мидың орталық бөлікгерінде орналасып, сана жәнс интсграция
қызметін атқаратын ерекше “оріалық энцефалдық жүйеін” күрайды деп
есептейді. Ең жогары интсграцияпы ми кыртысынан кыргысасгына
аударуға тырысудың фактілік нсі ізі жоқ және эволюция үрдісінде мидың
сң жоғарғы бөлігі, ягни сабауы смес, онын жамылғысы (плащ) барынша
дамиды.
Эфферентті (төмендеген) өткізгіш жолдар
Төмен түсетін қозғалыс жолдары ми қыртысынан - ігасіиз согіісо-
писіеагіз еі соггісозріпаііз (пирамидалық жүйе), алдыцғы мидын
қыртысасты ядроларынан (экстрапирамидалық жүйе) жәпе мишыкган
шыгады (135-сурет).
Қыртыс-жұлын жолы немесе пирамидалык жүйе
Бірінші нейронныц жасуша денесі үлкен ми қыртысының
орталықалды қатпарында жатады (алып пирамидалык жасушалар). Бұл
жасушалардың аксондары согопа тасііага арқылы ішкі капсулаға (тізесі
жәнс арткы аякшаның алдыиғы үштсн екісінде), одан кейін Ьа$іі$ рсдип-
сиіі ссгеЬп ге (оиың ортаңгы бөлігі), содан соң көпірдің рагз Ьазііагіз-і
аркылы сопакша миға түседі. Бұл жерде пирамидалық жүйе талшық-
тарының бір бөлігі бассүйек нсрвтсрі ядроларымен байлаиысады
Пирамидалық жүйенің ішкі капсуланың тізесі аркылы өтіп, үлкен ми
қыртысыи бассүнек нервтері ядроларымен байланыстыратын бұл болігі
ігасіиз соПісописІеагіз деп аталады. Бұл жол галшықтарының бір болігі
екінші жағыпа ауысады, басқасы өз жағында қалады. Бассүйек нервіері
ядроларында жайғаскан жасушалар (екінші нейрондардың жасуша
денелері) аксондары сәйксстігі нервтердің құрамында, нервтендіретін
каңка бұлшықетінде аяқталады.
Ішкі қапшықтың артқы аяқшасыпың алдыңғы үштен екісінде өтетін
нирамидалық жүйенің басқа бөлігі жұлын нервтері ядроларымен
байланыс кызметін атқарады, жұлыннын алдыңғы мүйіздеріпе дсйін
түседі, сондықтан һасіиз согіісо$ріпа1і$ деп аталады. Бұл жол ми
сабауында сопакша миға өтіп, онда пирамидалар түзеді. Бұл пирамн-
даларда қыртыс-жұлын жолы (ітасіиз согіісозріпаііз) талшықтарының
бір бөлігі айкасады (бесиззаііо ругатідит), ол болік жұлынга түсіп, оның
263
135 - с у р е т. Пирамидалық жол
(бағыттағыш сызықшамен нсрв импульсінің
жүру бағыты корсетілген).
1 - £уги8 ргесепігаііз; 2 - Гһаіатиз; 3 - іг.
согйсописіеагіз; 4 - ортанғы мидың көлденең
кесіндісі; 5 - көпірдің көлденсн кесіндісі;
6 - сонакша мндың колденең кесіндісі;
7 - (іесиязайо ругатігіигп; 8 - іг.
согіісо8ріпа1І8 (ругатісіаііз) Іаіегаік;
9 - жұлыпның көлденең кесіндісі; 10 - (г.
сопісозріпаіія (ругатібаііа) ұепггаік [апіегіог].
бүйір жітпесінде орнала-
сып, ігасіиз согіісо8ріпа1І8
(ругаткіаіік) 1аіега1І8-ті түзе-
ді. Айқаспай қалған ігасіиз
согіісо$ріпа1І8 бөлігі жүлын-
ның алдыңғы жібінде төмен
түсіп, онда ігасіиз соііісозрі-
па1І8 бөлііі жұлынның ал-
дыңғы жіпшссіпде томен тү-
сіп, онда Ггасіив согіісоврі-
паііз (ругатійаІі$) апіегіог-
ды гүзеді.
Ьүл буда талшықтары да
бірте-біртс жұлынның өн
бойында сотІ8§ига аІЬа кұ-
рамында баска жағына ауы-
сады, соның нәтижесінде бү-
кіл ігасіиз согіісо8рша1І8 ай-
касқан болып шығады. Сон-
дықтан әрбір ми сыңары
қыртысы денесінің қарама-
қарсы жағының бұлшық-
еттеріп нервтендіреді.
И.П. Павловтың пікірі
бойынша мидың түрлі бөлім-
дсріндегі айкаспалар (гіесиз-
чаііо ругатісіит, сотІ88ііга
аІЬа, гіеси88агіо Іетпізсогит
және т.б.) мидың бір жағы-
ның қайсыбір жері зақым-
данғанда нервтендіруді сак-
тауға бағытталған нерв жү-
йесінің бейімделуі болып
табылады. Тгасіи8 согіісо8рі-
па1І8-ті (ругаті<1а1І8) кұрай-
тын аксондар жұлынның
алдыңі ы мүйіздерінің екінші
буын басталатын жеріндегі
қозғалыс жасушаларымен
байланысады. Бұл жерде
орналасқап жасуша аксон-
дары алдыңғы түб ршіктер,
одан әрі бұлшықет нсрвтері
қүрамында гұлға мен қол-
аяқтардың жұлын нервтері
нсрвтсндіретін қаңқа бұл-
шыкеттеріне келеді. Сөйтіп,
264
(гасіих согіісопис1еагІ8 пен ггасіиз согіісозріпаһз қаңқа бұлшықетгсрні
саналы басқаруга арналған бірыңғай пирамидалық жүйе құрайды. Бұл
жүйе тік жүруге және өзінің қозғалыс аппаратын сңбек үрдісі мен сөз
сөйлеудс саналы пайдалануға байланысты адамда күшті дамыған.
Алдыңғы мидың қыртысасты ядроларының
төмеидеген жолдары - экстрапирамидалық жүйе
Жоғарыда атап корсетілгендей, пирамидалық жүйе үлкен ми
қыртысында (V қабат, пирамидалық жасушалар) басталады. Экстрапира-
мидалық жүйс қыртысасгы түзілістерден құралады. Оның қүрамына сог-
ри§ зігіаГит. Іһаіатш, писіеиз һуроіһаіатіси» рохіегіог, писіеиз гиЬег,
зиЬзіапба пі§га және оларды байланыстырагын ақ зат откізгіштері енеді.
Эстрапирамидалық жүйенің дамуы, құрылысы және қызметі жағынан
пирамидалық жүйеден айырмашығылы бар. Ол филогенездік жағынан
ен көне қимыл-тонустық аппарат болып табылады. Дамудың әлі
пирамидалық жүйесі жоқ сатысында экстрапирамидалық жүйе мидын
мүшелер рсцспторларынан тітіркенуді қабылдап, жұлынның автоматты
механизмдері арқылы бұлшықеттерге импульстар жіберетін жоғары
бөлігі болып табылады. Соның нәтижесінде біршама қарапайым қозға-
лыстар (автоматтанбаған) пайда болады. Сүтқоректілерде алдыңғы ми
мен оның қыртысының дамуы барысында бұлшықеттердің кішкене
топтарының барынша көбірек мамандануымеп байланысқан қозғалыс
актілсрініц жаңа формасына сәйкес келетін жаңа кинетикалық жүйе
пирамидалық жүйе пайда болады. Нәтижесіпде адамда толығынан екі
жүйс дамиды.
1. Пирамидалык жүйе - филогснсздік жағынан жастау, адамның
саналы қозғалыстарын басқарагын ми қыртысының экрандық
орталықтарынан тұрады. Бұл жүйе арқылы шартты рефлексгерге
нсгізделген қозғалыстар түрінде кыртыстық қызмет іске асырылады.
2. Эксі рапирамидалык жүйе - филогенездік жағынан көнслсу,
қыртысастылык ядролардан түрады. Ол адамда багыныңкы кызмет
атқарды, жогары шаргсыз рсфлекстерді іске асырып, бұлшыкег тонусын
қамтамасыз етеді, әрі опыи жұмысын автоматгы түрде ретгсн отырады
(қаңқа бұлшықетгсрін еріксіз автоматты нервтендіру). Бұлшықеттсрдің
жұмысын бұлайша автоматты реттеу экстрапирамидалык жүиенің барлық
қүрам бөліктсріпің озара және қызыл ядродан шығып, жұлын сұр
затының алдыңгы мүйіздеріне баратын төмен түсстін қозғалыс жолы
шығатын ігасіик гиЬго$ріпа1і$ арқылы іске асырылады. Бұл жол қызыл
ядро жасушаларында басгалып, ортаңғы жазықтық арқылы өіін,
вентралды айқасиа - бесизяаііо ^епігаіія іе^тепіі түзіп, ми сабауы
арқылы жұлынның бүйір жіпіпелеріне түсіп, содан кейін сұр заттың
алдыңғы мүйіздерінің жүйе опың ең басты бөлігін құрайгын қызыл ядро
арқылы жұлынға әсер етеді.
Экстрапирамидалық жүйенің жүмысына төмсн түсетін мишық
жолдарыпың, сондай-ақ торлы-жұлын жолының қатысы бар, қазіргі кезде
265
соңгы жолга жұльшның қозгалыстық белсенділігін реттеуде үлксн маныз
беріледі.
Мишықтың төмендеген қозғалытқыш жолдары
Мишык жұлынның қозғалыс нейрондарын бакылауға қатысады
(бұлшықеттер жүмысіарын үйлестіру, тепе-теңдікті сактау, бұлшыкет
тонусын сақтау және инерция мен ауырлык күшін жою). Бұл Ігасіиз
сегеЬе1ІогиЬго$ріпа1і$ көмепмен іске асырылады Ьұл жолдың бірінші
буынының жасуша денесі мишық қыртысында жатады (алмұрттәрізді
нейроциттер). Олардың аксондары писіеия бепіаіиз сегеЬеІІі-де және
мүмкін, миіпыктың екінші буын басталатын басқа ядроларында
аяқталады. Екіиші нсйрондар аксондары жоғары мишық аяқшалары
аркылы ортаңгы миға барып, писіеик гиЬег-дс аяқгалады. Бұл жерде
үшінші буын жасушалары орналасады, олардын аксондары ігасіия ги-
Ьгояріпа1і§ құрамында жұлыннын алдыңғы мүйіздсрінін қозғалыс
нейрондарында (тортінші буын) ауысып, қацқа бүлшыкегтеріне жетеді.
Үлкен ми қыртысының мишыққа баратын жолдары
Дененіц қозғалысгарымен байланысқан аса маңызды проприцептивті
орталық ретінде мишык та организмніц бүкіл үрдістерін басқаратын
үлкен ми қыртысына бағынышта болады. Бүл үлкен ми қыртысынан
мишық қыртысыпа кслетін арнаулы төмен түсегін жол - һас(ш> согіі-
соропТосегеЬеІІагі» - арқылы іске асырылады.
Бұл жолдың бірінші буыны жасуша депелері үлкен ми кыртысында
жайғаскан нейропдардан түрады, ал олардың аксондары көпір ядро-
ларына - писіеі (ргоргіі) ропііз барады. Бүл нейрондар жекелеген будалар
түзіп, олар мидың түрлі бөліктеріне сәйкес (гасіия ігопіоропііпиз, оссір-
ііоропііпия, Іеіпрогоропііпис еі рагіеіоропііпия дсп аталады. Көпір
ядроларында, аксондары ІгасШз ропіосегеЬеІІапя-ті түзетін екінші
нсйропдар басталады, олар көпірдің карама-карсы жағына өтіп, ортаңғы
мишық аякшалары құрамыпда мишық сыңарлары қыртысына (пеосеге-
Ьеіішп) жетеді.
Сөйтіп, үлкен ми сыңары мен мишық сыңарлары арасында байланыс
орнатылады (ми сыңарлары мишықтың қарама-карсы сыңарларымен
байлапысқан) Мидың бұл ект болімі жастау және дамуы жағынан өзара
байланысты. Үлксн ми кыртысы меп сыңарлары неғүрлым күштірек
дамыған болса, мишық кыртысы мен сыцарлары да соғүрлым күшті
дамыған. Мидың бұл бөлімдерінің байланысы көпір арқылы іске
асырылатындыктап, көпірдің даму дәрежесі де ми қыртысының
дамуымен анықталады
Дсмек, үш жұп мишық аяқшасы оның көпжақты байланыстарын
қамтамасыз етеді: ол төменгі аякпіалары аркылы жұлын меп сопақша
мидап, ортаңғы ми аяқшалары арқылы - үлкен ми сыңарлары
кыртысынап импульстар алады; жогарғы аяқшалар кұрамында мишықтың
негізгі эфферептті жолы өтеді, ол арқылы мишық импульстары жұлынпың
266
алдыңғы мүйіздері жасушаларына беріледі. Ми сыңарларының мишык
сыңарларымен, яғни оның жана бөлігімен (пеосегеЬеПит) байлапысы
айқасналы, ал мишыққұрттың, яғни мишықтын коне болігінің (раіеосег-
еЬеІІит) жұлынмеп байлапысы негізінен тура болады.
СЕЗІМ АҒЗАЛАРЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ
(ЭСТЕЗИОЛОГИЯ) ОКСА2УА 8Е^81ШМ
Сезім ағзалары немссе анализаторлар дсп нерв жүйесінің сыртқы
ортадан, сондай-ақ дененің өз ағзаларыпан тітіркенулер алатын және
бұл тітіркенулерді сезімдер түрінде қабылдайтыи аспаптарды атайды.
Сезім ағзаларыпың көрсетулсрі бізді қоршаған орта туралы
түсіпіктердің йнасы болып табылады.
Сезімдік таны.м үрдісі адамда алты озек бойынша іске асырылады:
жапасу, есту, көру, дәм ссзу, иіс сезу, жердің тарту күшін. Алты сезім
мүшесі адамға оны қоршаған объективті дүние туралы жан-жақты
молімет береді, ол мәлімст адам санасыида субъективті образдар -
сезімдср, гүйсіктер жопе жадындағы түсіпіктер түрінде бейнеледі.
Тірі протоплазманың тітіркенгішгік жәпе тітіркендіруге жауап беру
қабілеіі бар. Филогенез үрдісінде бұл қабілет сыртқы тітіркендірулердің
әсерімен жабынды эпителидің мамандапған жасушаларыпда және
желінген гамақтың тітіркепдіруінен ішек эпитслий жасушаларында күшті
дамыған Ішеккуыстылардың өзінде-ақ эпителидің маманданған
жасушалары нерв жүйесімен байланысады. Дснснің кейбір боліктерінде,
мысалы, қармалауыштарында қозғыштығы жоғары маманданған
жасушалар әр жерге жиналып, олардан ең қарапайым сезім мүшелері
пайда болады. Одан әрі бүл жасушалар орналасу жағдайына қарай,
тітіркендіргіштерге қатысты мамаидана бастайды. Мәселен, ауыз аймағы
жасушалары химиялық тітіркенулерді қабылдауға (иіс, дәм) дсненің
шығыңқы бөлігіндегі жасушалар механикалык тітіркенулерді (жапасуды)
қабылдауга бсйімделеді және т б.
Сезім ағзаларының дамуы олардың тіршілік сту ортасына бейімдслу
маңызына байланысты. Мысалы, иг жануарлар денесімен болінетін
оріаникалық қышқылдардың болмашы мөлшерін (іздерінің иісі) сезе
алады да, ал озінің тіршілігі үшін биологиялық маңызы жоқ өсімдік
иістсрш онша ажырата алмайды.
Сыртқы дүниеге оте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мүшелерінің
құрылысы мен қызметіпің күрделенуіне ғана емес, сонымен біріе нсрв
жүйесіпің күрделенуіне де байланысты. Сыртқы дүниеге анализ жасауда
мидың (осірссе, оның қыртысының) дамуы айрықша маңызға ие бола
бастайды. сондықтан да Ф. Эпгельс сезім мүшслерін “мидың кұралдары
деп атады. Біз түрлі тітіркенулердің әсерінен пайда болатын нерв қозула-
рын түрлі түйсіктср гүрінде қабылдаймыз. Лениндік бсйнелеу теориясы
бойынша, түйсік дегеніміз - сезім ағзаларына осер ету нәтижесіпде
сыргқы дүние заттары мсн қүбылысгарының адам санасында бейнелеуі.
267
Мәселеп, жарық энергиясы көздің торлы қабығына әсер етіп, нерв
импульстарында пайда болып, олар нерв жүйссі арқылы бсріліп, біздін
санамызда көру сезімдерін тудырады.
Сезім пайда болу үшін гітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітір-
кенуді жіберстін нервтер және тітіркенуді сана фактісіне айналдыратын
ми қажет. И.П. Павлов сезім пайда болуы үшіп қажег бүкіл осы аппа-
ратты анализатор деп атады.
Әрбір анализатор үш бөліктен түрады: 1) рецептор - гітіркену
энергиясын нервтік үрдіске айналдырушы (трансформатор); 2) кондуктор
- нерв козуыи өткізуші және 3) анализатордың кыргыстық шеті, сол
жердс қозу ссзім түрінде қабылданады
Ссзімдердің екі гобын ажыратады:
I) Қоршаған магсриалдық дүниеніц заттары мен құбылыстарының
бейнслейтін сезімдер жапасу мен қысымды сезу, темпсратура (жылыны,
суықты) мен ауырсыну сезімі, содан кейін есту, көру, дәм, иіс және
жердіц тартуын сезу.
2) Дененіц жекс бөліктсрінін қозғалыстары мсн ішкі мүшелердің
жағдайын бейнслейтіп сезімдср (козгалыс сезімдері, депенің гспе-теңдігі
сезімі, мүшелерді сезу).
Осыған сәикес барлық сезім мүшелерін скі топка боледі:
1. Нерв импульстарын экстероцептивті алаңнаи алатыи сырткы сезім
мүшелері - экстероцепторлар. Олар алтау: жердің тартуын (іравитаиия)
сезу, тері арқылы сезу мүшелері, есту. кору, дәм және иіс сезім мүшелсрі.
2. Ішкі сезім мүшелері: а) проприоцептивті алаңнан импульстар ала-
тын (бүлшықет-буын сезімі; ол жердің тарту сезімімеп тығыз байланыс-
ты) - проприоцепторлар; ә) интероцептивті алаңнан (ішкі мүшелер мен
тамырдан) нсрв импульстарып қабылдайтын мүшелер интероцепторлар.
Ішкі мүшелердсп келетіп сезімдср әдеттс көмескі және бұл ағзалар
калыпты күйде болса, саиаға жетпсй, тек адамның “жалпы жағдайына”
әсср етеді. Жалпы алғанда вегетативтік нсрв жүйесі арқылы регтелстін
барлык ішкі үрдістер біздің саиамыздан тыскары жүреді, тек ауру
тудыратындай дәрежеге жеткенде ғана ауырсыну аркылы бізге білінеді.
Иитероцептивті анализатор туралы арнаулы тарауда толык баян-
далған. I Іроприоцсптивті алаңнан келетін қозулардан тек бүлшықст-буын
сезімін атап өгу керек Бұл сезім аркылы денс бөлікгерінің орналасу
қалпы ссзіліп, қимыл-қозғалыстар үйлсстіреді. Бір жағыпан, бұл сезім
тері сезімталдығымен құрамдасады (стсреогноз сезімі), скінші жағынан,
гравитация өрісіне қатысты бағдар беретін тспе-тсцдік мүшесімен
байлапыста болады. Нсрв шеттері (бүлшықеттердсгі, сүйсктердсгі,
сіңірлср мен буындардағы) мен бүлшыкег-буын ссзімін өткізгіштер
қозғалыс анализаторын баяндау барысыида сипатталды. Бүл тарауда
сырткы ортадан алынатын сезімдсрді кабылдайтын мүшелер - эксгеро-
цспторлар ғана карастырылады.
Жануарлардыи барлық кластарында кейін жекелегсп бөліктсрішң
едәуір күрделенуіне қарамастан қабылдаушы аспаптардың жалпы
құрылысы біршама үқсас. Тері сезімі мүшелерін қоснаганда, құрылкка
тіршілік ететін жануарлардың негізгі элсменті срекшс сезімтал
268
жасуніалар болып табылады. олар даму үрдісінде әр уақытта өзініц
орналасу қалпына қарай қоршаған ортамсн жанасып жататын сыргқы
жапырақша (эктодерма) эпителиінен пайда болады. Осындай әрбір
жасушапың сыртқы бетке караған шетіндс қабылдаушы түктері болады,
ал басқа жагынан (иіс сезу мсн көру мүшссінде) өткізгіш нейрондардың
өсінділерімен қосылатын өсшді шығады.
Басқа мүшелерде (дәм сезу және есту) ссзімтал жасуша орталық
өсінді шығармай, оған келетін афферентгі нервтін үштық тармактарымен
торланады Сезімтал жасушалардың бірінші типін екінші типімен
салыстырғапда бастапқы, бірінші деп есептсу ксрек. Суда тіршілік ететін
жануарларда қабылдаушы элементтердің мұидай формасы тері
жабындыларында да кездеседі, сол жсрде бүл элементтер қоршаған
сұйықтықпен ылғалданады. Қүрылықта тіршілік ететін жануарлардың
терісінде сезімтал жасушалар болмайды да, рецепторлык нерв
талшықтары нерв эпителий жабындысы жасушалары арасында бос
аяқталады немесе олардың шеперінде срекше текті шеттік денешікіер
болады. Сезім мүшелерін түзугс мезодерма да қатысады, бірак олар
сезім мүшелері үшін корганыштық, сүйеніштік және қосалқы
бейімдіктер түзеді. Бүл бейімдіктср сезімтал жасушаларды, яғни рецсп-
торларды жауп, толықтырын солармен бірге сезім мүшелерінің шеткі
бөлімдерін: тері, құлақ, көз, тіл жәпе мұрынды түзеді. Мәселен, көру
рецепторы болып торлы қабықтыц сезімтал жасушалары (таякшалар мен
сауыт тәрізді жасушалар), ал шеткі болімі болып - бүкіл көз табылады.
Сезім мүшелсрін 2 топқа бөлумен қатар И П. Павловтың скі сигпал
жүйесі туралы ілімі түрғысынан былайша жіктеуге болады:
I Бірінші сигнал жүйесі анализаторлары (накты-көрнскгі ойлау):
1. Сыртқы сигнал анализаторлары экстероцепторлар (гері, есту, кору,
дәм, иіс ссзу және гепе-теңдік мүшелер);
2. Организмпіц шікі дүниесі анализаторлары:
а) Жануар тіршілігі мүшелерінен тітіркенулср әкслетіи про-
приоцспторлар (бұлшыкет-буын сезімі).
ә) Ішкі мүшелерден тітіркенулер әкелетін интсроцспторлар (ішкі
мүшелер мен тамырлардан)
II. Екінші сигнал жүйесі анализаторлары (абстрактылы-логикалық
ойлау).
1. Ауызша сөз анализаюры.
2. Жазбаша сөз анализаторы.
Бірінші және скінші сигнал жүйесі анализаторларының айқын анаго-
миялық айырмашылықтары бар. Бірінші сигнал жүйесі анализаторлары-
ның әрқайсысыныц үш құрам бөлігі (рецептор, кондуктор, қыртыстық
шсті) бар Екінші сигнал жүйесі анализаторларнының өз рсцспторлары
мсн копдукторлар жоқ. оларда тек кыртыстық шеттсрі болады (соз
сөйлеу анализаторларының қыртысіық шеттері), олар өз сигналдарын
(екінші сигналдарды) бірінші сигнал жүиссін құрайіын бірінші сигналдар
негізінде кабылдайды және оларсыз қызмет атқара алмайды. Бірыңғай
үлкен ми қыртысын құрайтып барлык анализаторлардың қыртыстык
шегтерінің әрі бөлінуі, әрі бірігуі осыдан көрінеді
269
ТЕРІ
(жанасуды, температураны және ауырсынуды сезетін ағза)
Тсрі, сиііа, организмді сырткы әсерлсрдсн қорғайтын денсніц жалпы
жабынын гүзсді. Ол жылу реттеу, секрст (тср мсн май), зиянды зат бөлу,
гыныс алу (іаз алмасу), энеріия корын жинау сияқты бірқатар елеулі
қызмсггерді орындайгын денснің аса маңызды мүшесі Тсрінің басты
кызмсті - қоршаған табиғагтың әр алуын тітіркснулерін (жанасу, қысым,
гсмпература мен зиянды тһіркенулсрді) кабылдау. Сөйтіп, тсрі дсгеніміз
сресектсрде 1,6 м2-ге жстстін зор рсцепторлык беті бар кабылдаушы
аспаптардың күрдслі ксшсні (136-сурсг).
Гсрінің толық қүрылысы гистология курсында баяндалған, сопдықтап
біз бұл жердс онын макросопиялык құрылысына қысқаша шолу
жасаумен шектелсміз.
Барлық омырткалалардағы сияқты адамныц тері жабындысы да екі
қабаттан тұрады
136 - с у р е г. Терінің құрылысы.
I - эпидермис; II - дерма (меншікті тері); Ш - теріасты негізі; 1 - шаш; 2 - май
бездері; 3 - зер бездерінің шығарушы түтіктері; 4 - шаштың түбірі, 5 - тер безі.
270
I. Бсткей — эпидермис (ерідеппіз) - эктолермадан ііайда болады да,
сыртқы кабаітары мүйізденіп, біртіндеп түлеп түсетін (әсіресе, кейбір
ауру ксзінде, мысалы, қызылша шыкканда тері эпителиінің түсуі - түлеуі
байқалады) жалпак көпқабатты эпителиден түрады. Аяқкиімнің немесе
жұмыс қүралдарының қысымынап қасаң қабаты қалыңдап мүйіз
(қажалған жер) пайда болады.
2. Терең қабат - меншікті тері - сопит (ёегтіз) - мезодермадан
дамиды және серпінді талшықтар қоспасы бар - дәнекер тіннен жонс
бірыңғай салалы бұлшықет талшыктарынан гұрады.
Бірыңғай салалы бұлшықет талшықтары будалана орналасып, шашты
тікірейтеді немесе қабаттарга жиналады (смшек үрпісі немесе үрпіқасы
шеңбері, еркек жыныс мүшесі мен бұтаралық терісі) немесе бұлшықет
қабығын (мысалы, ұмадағы - Шпіса сіагіоз) түзеді. Беттегі согішп
мимикалық бүлшықеттермен тыгыз байланысты.
Согіит-нің жоғарғы тығыз қабаты :шінде қан-лимфа капиллярлары
мсн нсрвтің шеткі денешіктсрі орналасқан смізікшелер, раріііае сиііх,
түрінде эпидермиске еніп тұрады Емізікшелер тері бетінде тері
қыркашықгары мен жүлгелерін түзеді. Жіңішкс жүлгелерді, хиісі сиііх,
шсктсйтін қырқашықтар - сгізіа си!і§-те тср бсздерінің тесіктері ашылады,
ол жерден тері тамшылары жүлгелерге ағып, бүкіл тері бетін ылғандан-
дырады. Қол ұшының алақан жағы мен аяқ ұшының табан жағында
қыркашықтар мен жүлгелер әр адампың өзінс тән өрнегі бар күрделі
сурст түзеді. Бұл сурет антропологияды, сонда-ак егер ол адамның
ертсректс алынған саусақтарының таңбасы болса (дактилоскопия), сот
медицинасыида адамның жеке басын апықтау үшін пайдаланылады.
Тсрінің қалған барлық бөліпнде үшбүрышты және ромб тәрізді алаң-
дар байқалады. Үшбұрыштар мен ромбылар бұрыштарында шаш шығып,
май бсздсрі ашылады, ал олардың қыраттарында гер бездері ашылады.
Согіит-нін төменгі қабаты теріасты нсгізінс - іеіа 8ііЬсиіапеа-ға
ауысады, ол май жасушалары жиыны (теріасты май - шелмай қабаты)
бар борпылдақ дәнекер тіннен тұрады жәие терең жаткан мүшелерді
жауып тұрады. Шетмай жылу реттелу қызметін атқарады. Ол жылуды
нашар өткізсді, сондыктан суық жерлерде тіршілік ететін жануарларда
жақсы жетілгсн. Теріасты май қабатының даму дәрежесі зат алмасу
деңгейін бейнелсйді, сол себепті адам өз өмірі бойында бірде толып,
бірде арықтайды. Мсханикалык фактордың да манызы бар тұрған кезде
(табан) не отырған кезде (бөксе) кысым түсетін жерлерде ісріасты май
қабаты әсіресе серпінді төссніш зүрінде күшті дамиды.
Терінің түсі негізінен эпидсрмистің ең терең қабатында орналасқан
пигментке (меланин) байланысты. Түсгі нәсілдер терісінде пигмент өте
көп; ол негрлерде эпидермистің бүкіл терең қабаты жасушаларының іші
мсн аралыктарында ғана емес дерманың жоғарғы қабаты жасуша-
ларыпда да орналасқан. Солтүстік еуропалык ақшыл-қызғыт түсі мен
негр терісіиің түсі арасында көптеген аралық гері реңдсрі кездеседі.
Шаш жылуды нашар өткізеді, сүіқоректілердс жүн түрінде олардың
күшті дамуы ғана тұтас түк жабындысы болмайды, бұл, сірә, оның киім
(жасанды жабынды) киіоіпс байланысты болу керек.
271
Шашта, рііиа, теріге еніп тұратын бөлігін, түбірін және терінің бетінде
бос шығып тұратып болігін, өзегін, ажыратады. Шаштың түсі пигментке.
сондаи ак шаштағы ауа молшеріне байланысты. Шаш қабатындағы ауа
мөлшері көбейін. пигмент жоғалса, ол ағарады.
Тырнақ, ип%иех, шаш сияқты мүйізді түзіліс, эпидермистіц туь ндысы
Эпидермис туындысы болып табылатын тырнақ дәнекср тінді тосенішінде
жатады.
Бөлінетін сскрсттің сипатына байланысты бездердің үш түрін
ажыратады: I) май, 2) тер және 3) сүт бездері (алғашқы екі бездің
құрылысы гистология курсында карастырылады).
СҮТ БЕЗДЕРІ
Сүт бездері, таттае (грекше - таяіоз, осыдан мастит сүт безінің
қабынуы) - сүтқорсктілерде жаңа туган төлін қоректсндіруге арналған
тән бей мділік, осыдап келіп сүтқоректілер дегсн атау берілген. Сүт
бездері тер бсздсрінің туындалары болып сана.іады Маймылдар мен
адамда кеудедс орналасқаи бір жұп сүг бсздері болады, оларды
сондыктан ксудс бездері деп те атайды. Сүт бсзі еркекте қалдық түрінде
өмір бойы қалады да, ал әйелдерде жыныстық пісіп-жетілу басталғаннан
кейін үлғаиып өсе бастайды. Сүт безі жүкті болудыц аяқ кезше карай
әбден өсіп-ұлғаяды, бірақ босанғаннан кейін ғана сүт боліне бастаиды.
Сүт безі үлкен кеуде бұлшықеті шандырында орпаласады, ол онымен
борпылдақ донекер тін арқылы байланысқан. Бсз табаны III кабырғадан
VI қабырғаға дсйін созылып, медиалды шеті төстік жиегіне дейін жетеді.
Бездің ортасыпан сәл төмеидеу оның алдыңғы бетінде үрпі - раріііа
таттае орналасады, оның төбесі сонда ашылатып сүт жолдарымен
жырымдалған және терінің пигменттелген учаскесімен - үрпіқасы
шеңберімен - агеоіа таттае қоршалған. Ірі бездер - ^іапсіиіаае аге-
огез - болғандықтан үрпіқасы шеңберінің тсрісі бүдырлы келеді, олардың
арасында ірі май бездері де бар. Үрпіқасы шсцбері мен үрпінің терісінде
көптсгсн бірыңғай салалы бүлшықет талшықтары орналасқан, олардың
бір бөлігі үрпі бойын бойлай, екінші бөлігі - циркулярлы түрде өтеді,
бұлшықеттер жиырылғанда үрні ксріліп, соның нәтижесінде нәресіенш
смшек емуі жеңілдейді
Безді дененің өзі 15-20 конус төрізді окшауланған боліктерден
ІоЬиІі ёіапсһііас таттагіае - тұрады, олар төбелсрімен үрпіге радиарлы
үрде түйіседі. Сүт безі озінің құрылысы, типі жағынан күрделі ұяшықты-
түтікті бездсрге жатады Бір үлкен бөліктің (ІоЬиз) шығарушы өзектері
сүт жолына - сіисіиз Іасіііегиз біріі іп-қосылып, үрпіге қарай өтеді дс,
оның төбесінде кішкене воронка гәрізді тесікпен аяқталады.
КІРЕБЕРІС-ҰЛУ АҒЗАСЫ
Кіреберіс-ұлу ағзасы, ог^апит уехііһиіососһіеаге, скі анализатордан
тұрады: 1) іравитация (яғни жердің тарту күшін сезіну) мен тепе-теңдік
анализаторы және 2) есту анализаторы. Олардыц орқайсысының өз ре-
272
цспторы, өткізгіш жолы жәнс кыртыстық шеті бар. Есту мүшесінің шеткі
бөлігі сырткы, ортаңғы жәнс ішкі кұлақ болып үш бөлімгс болінеді.
алғашкы екі бөлім іек дыбыс гсрбслістеріп откізуге арналған, ал үш шпі
бөлімде есту анализаторы мен стагокинетикалық анализатордың шеткі
бөлімдерін күрайтып дыбыссезгіш және статикалык аппаратгар
орналасады.
ЕСТУ АҒЗАСЫ
Сыртқы құлақ
Сырткы күлак, аигіа ехіегпа, кұлак қалканы мсн сыртқы есту
өтісінен тұрады (137-суреі).
Құлак калканы, аигісиіа, әдегтс құлак деп аталады, ол терімен
қапталған серпінді шемірекген түзілгсн. Құлак қалқанының сырткы пшпні
мен шығыңкы жерлері шеміршеккс
байланысты: бос қайырылған жиегі
— құлақ шиыршығы - һеііх жәнс
оған параллель карсы шиыршық -
апіһеііх, сондай-ак алдыңгы том-
пак - күлақ бүргігі - ііади.ч жәнс
соның аріында жаткан кұлакқа
карсы бүртік - аптііга^их — деп
аталады. Құлак қалқаны гөменгі
жагында адам үшін тән прогрсс-
сивті белгі болын табылатын піе-
міршексіз құлақ сырғалығымен
аякгалады. Қалканпың терсцінде
қүлақ артында сыртқы дыбыс жолы
тесігі ашылады.
Сыртқы есту өтісі, теаіих
асиыиыісих ехіегпих, екі ше.мір-
шекті және сүйекті бөліктен түра-
ды. Шеміршекті дыбыс жолы кұлак
қалқаны шеміршегінің жоғары
және артқа карай ашық науа
түріндегі жалғасы болып табылады.
Оның ішкі шсті дәнекер гін арқылы
самай сүйсгінің дабыл бөлігінің
жиегімен қосылады Шеміршекті
дыбыс жолы жалпы алғанда бүкіл
сыртқы есту өтісі ұзындығының
үштен бірін құрайды Тұтас есту
өтісі үзындығынын үштен екісін
кұрайіын сүйекті есту өтісі
сыртқа - рогиа аситісиа ехіегпиа
137 - с у р е т. Сол күлак калканы,
аигісиіа.
1 - һсііх; 2 - сгига апііһеіісіз; 3 -
апіһеііх [апііһеііх]; 4 - зсарһа; 5 - спі§
һеіісі.ч; 6 - апіііга§и&; 7 - ІоЬиІиз
аигісиіас [аигісиіагі.ч]; 8 - шсізига
іпіегігауіса; 9 - Іга^из; 10 - рогиз
асиДісиз ехіетиз; 11 - Ғозза Діалеиіапз.
273
18-805
арқылы ашылады (“Самай сүйегін” қараңыз). осы тесіктің жиегімен
доңгелек сүйекті жүлге - яиісих іутрапісих - өтеді.
Түтас есту өтісініц бағыты жалпы алғапда фропталды, бірақ ол түзу
жүрмсй горизонталды жазыктықта да, вертикалды жазықтықта да. 8
тәрізді иілім жасайды. Есту өтісі иілімдеріпіц ссбсбінсн терсңдс жатқан
дабыл жаріағын көру үшін құлақ қалканын артқа, жоғарыға және сыртқа
қарай тартып, оны түзулеу ксрск. Құлақ калқанын жабатын тсрі сыртқы
ссту өтісінс созылады. Өтістің шсміршскті бөлігінің тсрісіндс май
бсздері, сондай-ақ ссгитсп дсп аталатын сарғыш түсті секрст бөлетіи
срскшс бсздср ^іапсіиіае сегитіпозае - көн болады.
Дабы і жаргагы. тетһгапе іутрапі, сырткы жәнс ортаңғы күлақ
шекарасында жатады, оның жиегі сырікы ссту өтісінің шетінде рамаға
қойылған сияқты зиісиз іутрапіси$-кс еніп гұрады. Дабыл жарғағы «иі-
сия іутрапісіі8-кс фиброзды сақина, аптііия (іһгосагііІа£Іпеи$, арқылы
бекиді. Есту өтісінің ішкі шетінің қиғаш орналасу қалпына байлапысты
жаргак қиғаш, ал жаңа туган нәрестелсрде юризонталды дерлік тұрады.
Ересек адамда дабыл жарғағы сопақ іншінді келсді; ол жұқа жартылай
жарық өткізсгін табақша болып табылады, орталығыпда жалпақ
кұйғыштәрізді ішінс қарай тартылған кіндік, итЬо тетһгапае іутрапі,
болады Оның сыртқы бсті ссту өтісінің тері жабыпдысыпың, яігаіит
сиіапеит, жұқарған жалғасымен, ал ішкі беті дабыл қуысыпың шырышты
кабығымен, яігаіит тисояит, қапталған.
Осы скі қабат арасындағы жарғақтың мсншікті қабаты жарғақтың
шсткі бөлігіндс радиарлы бағытта, ал орталык бөлігіпде циркулярлы
бағытта өтстін фиброзды дәпскср тінпсн тұрады. Жоғары жағында дабыл
жарғағында фиброзды талшықтар болмайды. ол тек арасында оте жұқа
борпылдақ дәнскср тін қабатшасы бар тері және шырышты қабаттардан
түрады; дабыл жарғағының бұл болігі жұмсактау және онша керіліп
тұрмайды, сондықтап басқа керілген бөлігіпе - раг§ 1еп§а-ға қарама-
қарсы рагя /Іассісіа (керілмеген боліп) деп аталады.
Ортаңіы құлақ
Ортаңғы кұлақ, аигія тесііа, дабыл қуысы мен есту түтігіиен тұра-
ды. Ол дабыл қуысын жұтқыншақтың мұрындық бөлігімен жалғастырады.
Дабыл қуысы, саұііая іутрапіса, самай сүйегі пирамидасының
негізінде сыртқы есту өтісі мен ішкі қүлак (лабиринт) арасында
жайғаскан. Онда дыбыс тербелістерін дабыл жарғағынан лабиринткс
беретін үш кішкене сүйекшедсн тұратын гізбек орналасады.
Дабыл қуысының көлсмі үлксн смес (1 см3 шамасыпдай) және ол
қабырғасына қойылған, сыртқы дыбыс жолы жағыпа қарай қатты
қисайған дабыл аспабыпа (бубенге) ұқсайды. Дабыл қуысының алты
қабырғасын ажыратады:
1.	Дабыл қуысының латералды қабырғасы - рагіея тетЬгапасеия -
дабыл жарғағы мен сыртқы есту жолының сүйекті табакшасынан түзіледі.
Қуыстың жоғарғы күмбезтәрізді кеңейген бөліі інде — гесс88И8 тстЬга-
274
пас Сутрапі хирегіог - екі есту сүйекшесі - балғашыкіың басы мен төс
жатады. Ауырған кезде ортаңғы құлактың патологиялык өзгсрістері осы
гесс8§и8-те айқын білінеді.
2.	Дабыл қуысының мсдиалды қабырғасы лабиринтке жалғасып жа-
тады да, сондықтан лабирин ггік қабырға рагіеа ІаЬугіпіһісиз деп аталады
Онда скі тсрезе: ұлуға алып баратын дөңгелек - ГспезГга сосһіеае, ол
тетЬгапе іутрапу 8есипс1агіа-мен тартылып жабылған және уе$ІіЬи1ит
ІаЬугіШһі ішіне ашылатын сопак терезе -/епезіга хчжііЬиІе - орналасады.
Соңғы тесікке үшінші дыбыс сүйекшесінің — үзеңгінің нсгізі еніп тұрады.
3	Дабыл куысының артқы қабырғасын - рапез та$1оіс1еи8-те т. §іа-
ресішз орналасуға арналған қырат, етіпепііа ругатісіаііх т. аіаредіиз,
бар. Кесе8§П8 тетЬгапае іутрапі зирепог артқа карай емізік тәрізді
өсіндіпің үңгіріне - апігшп та^іоісіеит жалғасады, ол үңгірге өсіндінің
ауалы үяшықтары, сеііиіае тазіоісіеае ашылады. Апігит тааіоісіеит -
емізік торізді өсінді жағына қарай еніп түрған кішксне қуыс. Ол емізік
тәрізді өсіндінің сыртқы бетінен 8рша зиргатеаііса артындағы есіу
жолының артқы қабырғасымен шектесетін сүйек қабатымен бөлінеді.
Әдетте сол жерде емізік тәрізді өсінді іріңдегендс үңгірді тесіп ашады
4.	Дабыл қуысының алдыңғы қабырғасы іпікі ұйқы артериясына
жақын жанасып жагқандықтаи рагіез сагоіісиз деп аталады. Бүл қабыр-
ғанын жоғарғы бөлігінде есту түтігінің тссігі - озіінт (уіпрапісипі
інЬае ансіігіұае — орналасады, ол жаңа туған нәресте мен сәбелсрдс
кең ашылып түрады, инфек-
цияның жиі-жиі жүіқын-
шақтан ортаңғы кұлақ
қуысы мен одан әрі бас-
сүйек ішіне өтіп кстуі
осыған байланысты.
5. Дабыл қуысынын жо-
ғаргы қабырғасы — рагіе.8
іеутепіаіі.8 — пирамидапың
алдыңғы бетіиде Ісртсп іут-
рапі-ге сәйкес келіп, дабыл
қуысын бассүйек қуысынан
бөліп түрады.
6. Дабыл қуысының тө-
менгі қабырғасы немесе түбі
- рагіся )гі£и1агІ8, Ғозза ]и§и-
1агІ8 скеуі көрші орналасып,
бассүйектің негізгі жағына
карайды.
Дабыл қуысында орна-
ласқан үш кішкспе дыбыс
сүиекшелері өздсрінің пішін-
деріне қарай балғашық, төс
және үзсцгі деп аталады
(138-сурет).
138 - с у р е т. Дыбыс сүііскшслері,
омісиіа аисіііогіа.
1 - согриз іпсисііз; 2 - сгиз Ьгсуе іпсийіз;
3 - спіз Іоп^ит іпсшіік; 4 - сариі «Ларедіиз:
5 - Ьа§І8 81аредіи8; 6 - тапиЬгіит таііеі;
7 - ргосе8.8и8 атегіог таііеі: 8 - соііит
таіісі; 9 - сариі таііеі.
275
1)	Балғашыктың, таііеиа, домалақ басы, мойын арқылы сабымен
жалғаскан.
2)	Тосгіц, іпсих, денесі және екі осіндісі болады, олардың біреуі
қыскалауы - сгиз Ьгеүе - артқа қарай бағыпалын, шұнкырға тіреледі,
ал екіншісі - ұзын өсінді - балғашык сабына параллель және одан
медиалды өрі артқа карай жүреді, үшында үзеңгімен буындасатын
кішкене томпағы болады.
3)	Үзеңгі, аіарез, піішні жағынан өзінің аіына сай келіп, төспен
буындасу бегі бар кішкене бастан және екі аякшадан түрады. Алдыңғы
аяқша тікіеу де, ал артқы аяқша сәл иілген, олар сопақ терезеге
қондырылган табакша жалғасады.
Дыбыс сүйекшелерінің өзара қосылатын жсрлерінде қозғалысы
шектеулі скі буын - апісиіайоп іпсиботаііеагіз жәнс агйсиіаііоп іпси-
боЫаредіа түзіледі. Үзеңгі табакшасы ҒепезГга ҮСЗііЪиІе-дің жиектерімен
донекср тін - ііупдеыпо^із Іутрапо^іарсбіа - арқылы косылады. Бүлардан
баска дыбыс сүйскшелері тағы да бірнеше жекслсгсн байламдармен
бекиді. Тұтас алғанда барлық үш дыбыс сүйекшссі дабыл жарғағынан
лабиринткс қарай дабыл қуысында көлдснең отетін біршама жылжымалы
тізбек құрайды. Сүйекшелердің козғалғыштығы балғашықган үзенгі
сүйекке карай біріінден кемиді, бұл ішкі кұлақта орналасқан иірімді
мүшені тым қатты шайқалыстар мен дыбыстардан қозғайды.
Сүйекшелер тізбсгі скі қызмет атқарады: 1) дыбысты сүйск арқылы
өткізу жәпе 2) дыбыс тсрбелістерін кіреберістің сопак терсзесіне - Гепе§-
іга уевііЪиІе - мехапикалық жолмен беру.
Соңғы қызмет сүйскшслер тізбсгі қозғалыстарын ретгейтін, дыбыс
сүйекшелерімен байланысып, дабыл қуысында орналасқап екі кішкене
бүлшықеттің комегімсн іске асырылады. Олардың біреуі - т. (спяог Іут-
рапі самай сүйегінің - сапаііз ти§си1оіиЪагіи8-тің жоғаргы бөлігін
қүрайтын 8етісапа1І8 т. іепзогіз іутрапі-де жайғасқан, оның сіңірі мойын
қасындағы балғашық сабына бскиді. Ьүл бұлшықет балғашық сабын
тартып, дабыл жарғағын керсді Сонда бүкіл сүйекшелер жүйесі ііпкс
қарай ығысып, үзеңгі кіреберіс тсрезссіне батады. Бұлшықет үіпкіл
исрвтің үшінші тармағынан - п. Іеп8ОгІ8 іутрапі - тармақтары арқылы
нсрвтендіріледі. Екінші бұлшықет т. Ыаредіиз, етіпепііа ругатісіаііз-
теп басталыи, үзеңгі сүйекшенің артқы аяқшасына бекиді. Қызметі
жагынан бұл бұлшыкет алдыңғы бұлшықеткс аніагонист, ол
сүйекшелерді кірсберіс герезесінен ксрі қарай жылжытады. Ьұлшыкет
кішкене тармақ - п. Ыареёіиз-ті беретін п. Гасіе1і§-тен нсрвтснсді.
Жалпы алғанда ортаңғы құлақ бүлшықеттерінің қызметі әр алуан:
1) дабыл жарғағы мен дыбыс сүйекшелері тізбегінің калыпты топусын
сақтау; 2) ішкі қүлақты шамадан тыс дыбыстық тітірксндірулерден
корғау және 3) дыбыс өткізгіш аппаратты іүрлі толқындағы дыбыстарга
бсйімдеу. Оргаңғы қүлақтың негізгі жұмыс принңипі, түтас алғанда
дабыл жарғағынан кіреберістің сопақша терезесінс дыбыс өткізу болып
табылады.
Есту гүтігі, іиЬа аисііііүа немесе Евстахий түтігі (Еизіасһіі, осыдан
түтіктің қабынуы - свстахит), ауаның жұтқыншақтан дабыл қуысына
276
келуіне арналған, осы арқылы, қуыс іші мен сырткы атмосфера қысымы
арасындағы тепс-тецдік сақталады Бұл лабиринтке дабыл жарғагы
тсрбслістсрін дұрыс өткізу үш п қажет Бұл лабиринтке дабыл жарғағы
тербслісгсрін дұрыс өткізу үшін қажст Дыбыс түтігі өзара қосылатып
сүйекгі және шсміршскті бөліктерден тұрады. Олардың қосылған жерінде
- і.чіти.ч іиһае - гүтік өзсгі тар келеді. Дабыл қуысында тесіктен - о§-
Ііит іутпрапісит шЬае аікіПіуас-дсп басталатыи түтікіің сүйекті бөлігі
самай сүйсктің бұлшыксттүтікті өзегіпің төмснгі үлкеп боліміп - зеті-
сапаііа (иһае аисііііуае — алып жатады. Сүйекті боліктщ жалғасын
құрайтын шеміршскті бөлік ссрпімді шеміршектеп түзіледі.
Түтік төмснгі жақта жұтқыпшақтың латералды қабыргасында
жүткыншак тесігімсн - озішіті рһагуп§епт шЬае аисііііуае - аяқталады,
осы жерде шеміріпек жиегі жұтқышпаққа ене Шги§ шЬагіиз-ты түзеді
Ғсту түтігіп астарлайтын шырыінты қабық кірпікшелі эпителимен
жабылған, бұл қабықта іпырышты бездер мен лимфалық түйіншелер
орналасқан. Бұл түйіншелер жұтқыншакка ашылатын тесік жанында көп
молшерде (түтік бадамшасы) жиналады. Түтіктің шеміршекті бөлігінен
т Іепзог уеіі раіаііпе басталады, сол себепті жұту кезінде осы бұлшықет
жиырылғанда түтік ксңейіп, одан ауаның дабыл қуысына енуі жеңілдейді.
Ішкі құлак
Ішкі қүлақ немесе лабириит, самай пирамидасының қабатында
дабыл қуысы мен ішкі дыбыс жолы арасында орналасады. Ішкі есту
жолы арқылы лабиринтпен п. үезііЬиІососһІеагіз шығады. Сүйекті есту
жолы аркылы лабиринттерді
ажыратады. Жарғақты лаби-
ринт сүйекті лабиринттің
ішінде жаіады.
Сүйекті лабиринт - Іаһ-
угіпіһи.ч о.ч.чеи.ч — қабырға-
лары тығыз сүйсктердеп тұ-
ратын, өзара жалғасатын
кішкене қуыстардан тұрады
(139-сурет). Онда үш
болімді: кіреберісті, жарты-
лай дөңгелекті өзектерді,
ұлуды ажыратады, ұлу кіре-
берісте алға қарай, медиалды
және біршама төмендеу, ал
жартылай дөңгслскғі өзсктср
артка карай, латералды жәпе
одап жоғары қарай орна-
ласады.
Кіреберіс — уеаііһиіит —
лабиринттің ортаңгы бөлігін
кұрайды, ол арт жағынан
139 - с у р е т. Сүйекті лабиринт,
Іаһугіпіһиа о.чзеиа.
1 - үезііЬпІит; 2 - Ғепезіга усзііЬиІі;
3 - сосһіеа; 4 - Гепезіга сосһіеае; 5 -
атриііа оззса ромегіог; 6 - сапаііз
8етісігси1агІ8 роМегіог; 7 - сапаііз
«етісігсиіагіз Іаіегаіік; 8 - атриііа О88еа
Іаіегаііз; 9 - сапаііз зстісігсиіагіз апіегіог;
10 - атриііа О88еа апіегіог
277
жартылай дөңгелекті озектердің бсс тссігімен, алдыңғы жағынан кеңдеу
тесік арқылы ұлу өзегімсн жалғасатын кішкене, шамамен сопақша
пішінді қуыс. Кіреберістің дабыл қуысына караған латералды қабырға-
сында бізге белгілі үзсңгі сүйскше табақшасы алып жатқан тесік - (епез-
іга еехІіЬиІі - орналасады. Кіреберістің медиалды қабырғасының ішкі
бетімен отетіп қыр сгіхіа үезііЬиІе - арқылы кіреберіс қуысы екі
үңғылға болінеді, олардың жаріылай дөңгелекті өзектермен жалғасагын
артқысы - гесеххиз еіііріісиз - ал үлуға жақын алдыңғысы — гесехзиз
хрһегісиз деп аталады. Кссс$$и8 е11ірйси$-те кішкене тесік бар, одан
пирамидапың сүйекті заты аркылы өтіп, оның артқы қабырғасында
аяқталатын кіреберіс суқұбыры - арегіиге іпіегпа аңиесіисіиз уезііЬиІі -
басталады. Қырқашықтың артқы шеті астында кіреберістің төменгі
қабырғасында ұлудың жарғақты жолының басталуына сәйкес келетін
кішкене ойыс — гесез.чих сосһіеагіх - жатады.
2. Сүйекті жартылай дөңіелекіі өзектер - сапаіех зетісіксиіагез
оззеі - езара перпендикуляр жазықтыкта орналаскан үш доға тәрізді
сүйекті жолдар. Алдыңгы жартылай дөңгслскіі өзек - сапаііз зетісігси-
Іагіз апіегіог - самай сүйек пирамидасының біліпне тік бұрыш жасай
вертикалды орналасады, артқы жартылай дөңгелекгі өзек те - сапаііз
зетісігсиіагіх розіегіог — вертикалды, пирамиданың артқы бетіне
параллелді дерлік орналасады, ал латералды езск — сапаііа хетісіғси-
Іапх Іаіегаііз - дабыл қуысы жағына қарай горизопталды жатады. Әрбір
өзекте екі аяқшадан бар, алайда олар кіреберісте тек бес тссікпен
ашылады, өйткені алдыңгы және артқы озекзердің көрші шеттсрі бір
ортақ аяқшаға - сгиз соттипе - бірігеді. Әр қуыстың аяқшаларының
біреуі кіреберісте, құяр алдында ампула деп аталатып кеңжср түзсді
Ампуласы бар аяқша — сгих зітріех деп аталады.
3. Үлу — сосһіеа — иірімді сүйекті өзектен - сапаііх зрігаііз сосһіеа
- түзілсді, ол кіреберістен бастап екі жарым оралым жасап, ұлу
қабыршағына ұқсап оралады. Айналасыпда ұлу жолдары оралатып
сүйекті білік горизонталды жатады да - тосііоіш деп аталады. Үлу озегі
қуысына, оның барлық айналымдары бойында - іпобіоіиз-тан сүйекті
табақша - Іатіпа хрігаііх озхеа - кегсді. Бүл табақша үлу түтп імен
бірге үлу өзегі қуысын екі боліміпсгс: кіребсріспен жалғасатын кіреберіс
сатысына - зсаіа гехііЬиІе және қаңқаланған сүйскте ұлу терсзесі арқылы
дабыл қуысына ашылатын дабыл сатысын - хсаіа іутрапі бөлсді. Бұл
терезенің жақын маңында, дабыл сатысында ұлу суқұбырыпың — адие-
сіисіих сосһіеа-нын кішкене ішкі тесігі орналасады, ол, самай сүйск
пирамидасының төменгі бетінде жатады.
Жарғақіы лабиринт - ІаЬугіпіһих тетЬгапасеих - сүйекті лаби-
ринттің шіие орналасады да, азды-көпгі дәлірек онын пішінін қайталаиды
(140 сурет). Онда есту жоне гравитация анализаторларының шеткі бөлім-
дері орналасады. Оның қабырғалары жұқа жартылай мөлдір дәнекер-
тінді жарғақтан түзілген. Жарғақты лабиринттің іші мөлдір сұйықпен -
эндолимфамен толған. Жарғақты лабиринт сүйекті лабирингген біршама
кіші болғандықтан, екеуінің кабырғалары арасында перилимфамен толган
аралык - перилимфалық кеңістік (зраіішп регііутрһаһсит) қалады.
278
21
140 - с у р с т. Сүйекті лабиринт, Іаһугіпіһиа О8.чеиз, жәнс жарғақты
лабиринт, Іаһугіпіһиа тетЬгапасеиз (жасылмен көрсегілген) (үлгі).
1 - иігісиіиз; 2 - ^ассиіиз; 3 - сіисіиз епбоіутрһайсиз; 4 - зассиз спсіоіутрһаіісиз;
5 - сіисшз сосһіеагія; 6 - атриііа тстЬгапасса апіегіог, 7 - атриііа тетЬгапасеа
Іаіегаһз; 8 - атриііа тетЬгапасеа роыегіог; 9 - сіисгиз ястісігси1ап8 апіепог;
10 -с1исіи8 8етісігси1агІ8 розіепог; II - дисіш зетісігсиіагіз Іаіегаііз; 12 - сгиз
тетЬгапасеит соттипе; 13 - бисіиз иігісиіозассиіагіз; 14 - бисіи^ геипіепз;
15 - сапаііз 8етісігси1агі$ апіегіог; 16 - сапаіі» зетісігсиіагіз Іаіегаііз; 17 - сапаііз
зетісігсиіагіз ройіегіог; 18 - уевііЬиІит; 19 - 8са1а ұекііЬиІі; 20 - 8са1а іутрапі;
21 - сапаіісиіиз сосһіеае; 22 - тетЬгапа іутрапі; 23 - тетЬгапа іутрапі
8есипс1агіа; 24 - зіарез.
Сүйекті лабиринттің к реберісінде жарғакіы лабиринттіц скі бөлігі оргіа-
ласқан шгісиіиз (эллипсті қапшык) және зассиіиз (сфсралы капшық).
Тұйық пішінді иігіси1іі8 кіребсрістің гесе88и8 еіііріісиз-іи алып, дәл сон-
дай сүйекті өзектерде солардың формасын кайталап жататын үш жар-
ғақты жартылай дөңгелекті түтіктермеқ сіисіиз зетісігсиіагіз, қосылады.
Сондықтан аллыңғы, артқы және латсралды жарғақты түтіктерді - сіис-
іиз зетісігсиіагіз апіегіог, розіегіог еі Іаіегаііз - ажыратады, олардың
сәйкесті ампулалары атриііа тетһгапасеа апіегіог, розіегіог еі Іаіега-
һ.ч - бар. 8асси1и8 - алмұрттәрізді қаппіық, кіреберістің гесеззиь зрһегі-
си8-інде жатады және Шпсиіиз ұзын тар түтікпен - дисШ8 еікіоіутрһаі-
іси8-пен байлапысты болады. Бүл түтік адиегіисШз усзііһиіе арқылы өтіп,
сүйек пирамидасыпың артқы бетіндегі қатты қабық кабатында кішкене
тұйык куыста - зассиа епсіоіутрһаіісиз - аяқталады. Эндолимфалық
түтікті - иіпсиіиз жоне 8асси1и8-гіен қосатын кішкентай түтік - сіисіиз
иігісиіозассиіиа деп аталады. Тар сһісШ8 геипіопз-ке айналатын тарылған
279
томенгі шеті арқылы зассиіих үлудың жарғақты түтігімен байланысады.
Кіреберістің скі капшығы да перилимфалық кеністікпен қоршалған.
Жарғакгы лабиринт жартылай доңгелекті түтіктер аймагында жіптер
мен мембраналардың күрделі жүйесі арқылы сүйекті лабирингтің тығыз
кабырғасында ілініп гүрады. Осыпың арқасында катты козғалыстар
кезінде жарғакты лабиринт ығысып орып ауыстырмайды.
Перилимфалык кеңістік те, эндолимфалык кеңістік те қоршаған
ортадан бөлек емес. Перилимфалық кеңістік ұлу мен қоршаған ортадан
серпімді әрі жылжымалы терезелсрі арқылы ортаңғы күлақпен байла-
нысты. Эндолимфалық кеңістік бассүйек қуысында жатқан эндолимфалык
капшамен эндолимфалық түтік аркылы байланыскан, ол жартылай
дөңгелекті түтікгердің ішкі кеңістігімеп жоне лабиринттің қалған
бөлігімен байланысатын азды-көпті серпімді резервтер болып саналады.
Есту анализаторының күрылысы. Жарғақты лабиринттің сүйекті
ұлуда орналаскан алдыңғы бөлігі - ұлу түтігі - (Іисіиа сосһіеагіх — есту
мүшесінің ен маңызды бөлігі болып табылады. Эисіиз сосһіеагіз
кіреберістің гесезиз сосһ1сагі$-та үлу озегі мен зассиіиз-ті қосатын бис-
іи§ геипіопх-тің артында тұйық іпетімен басталады. Содан кейін сіисіиз
сосһіеагіз сүйекті ұлудың бүкіл иірмелі озегімен өтіп, оның үшында
түйык аяқталады. Көлденсң кесіндіде ұлу түтігі үшбұрыш пішінді келеді
(141-сурет). Оның үш қабырғасыпың біреуі ұлудың сүйекті өзегінің
141 - с у р е т. ¥лу өзегінің біліктік бойымсн кесіндісі.
1 - һеіісоігспіа; 2 - §са!а ұеяііЬиІи; 3 - дуспі8 сосһіеагіз; 4 - зсаіа іуіпрапі;
5 - тогііоіиз; 6 - Іат. зрігаііз оззеа; 7 - ог^апит зрігаіе; 8 - рагіез Іутрапісиз
<іисіи$ сосһіеагіз (тетЬгапа чрііаіія); 9 - рагіез ехіетиз сіисіиз сосһісагіз;
10 - рагіе§ үе<ЯіЬи1агІ5 бисПіз сосһіегіа (тетЬгапа үезііЬиІагіз).
280
сырткы кабырғасымен бітісіп-өседі, баска кабырғасы тетЬгапе $рі-
гаііз сүйекті иірімді табакшасының жалғасы болып, оның бос жиегі мен
сырткы қабырға арасында созылып жатады. Үшінші, ұлу түтігінің өте
жұқа кабырғасы, рагіез уезпЬиІагіз сіисіиз сосһіеагіз иірмелі табақшадан
сыртқы қабырғаға қарай киғаш тартылған. МетЬгапа $ріга1І8 ішінде
жайғаскан базилярлы табакшада (Іатіпа Ьазііагіз) дыбыс қабылдаупіы
аппарат - иірмелі мүше орналасады. ІЭисШз сосһіеагіз арқылы зсаіа уе§-
гіЬиІе мен зсаіа іуіпрапі бір-бірінен бөлінеді, олар тек ұлу күмбезіндс
ғана - һеіісоігеіпа деп атапатын тесік арқылы өзара жалғасады. 8са1а
ұезгіЬиІі кіреберістің перилимфалық кеңістігімен катысады, ал зсаіа іут-
рапі үлудың терезесі жанында тұйық аяқталады. Иірмелі мүше — огца-
поп зрігаіе - бүкіл ұлу түтігі бойында базилярлы табакшада орналасып,
оның Іатіпа зрігаііз О88еа-ға ең жақын бөлігін апып жатады. Базилярлы
табақша домбыра ішегі сияқты керілген (дыбыс ішектері) үзындығы әр
түрлі көптеген (24000) фиброзды талшыктардан түрады. Гельмгоцтің
белгілі теориясы (1875) бойынша олар өздерінің тербелістері аркылы
түрлі биіктіктегі дыбыстык тондарды қабылдауды қамтамасыз етеіін
резонаторлар болып табылады. Алайда, электрондык микроскопияның
деректері бойынша, бүл талшықтар серпімді тор түзеді, ол тор тұтас
алғанда катан бөліктерге бөлінген тербелістер аркылы резонанс тудыра-
ды. Иірмелі мүшенің өзі эпителий жасушаларының бірнеше катарынан
құралады, олардың арасынап түктері бар сезімтал дыбыс жасушаларын
ажыратуға болады. Ол механикалык тербелістерді электр тербелістеріне
айналдыратын “кері” микрофон қызметін аткарады
Дыбысты вткізу жолдары (есту анализаторынын схемасы). Функ-
ционалдық жағынан есту мүшесі (есту анализагорының шеткі бөлігі) екі
бөлікке бөлінеді: 1) дыбыс откізгіш аппарат - сыртқы және ортаңғы
қүлак, сонымен катар ішкі құлақтың кейбір элемснттері (перилимфа мен
эндолимфа); 2) дыбыс қабылдагыпі аппарат - ішкі кұлақ. Құлак
қалқаиы жинайтын ауа толқындары дабыл жарғағына соғып, оның
тербелісін тудырады. Керілу дәрежесі т. іепзог іутрапі-дің (п. ігі^сті-
пих нервтендіреді) жиырылуы арқылы рсттелстін дабыл жарғағыпың
тербслісі, онымен бітісіп-өскен балғашық сабын қозғалысқа келтіреді.
Балғашық төс сүйекіпені, ал тос сүйекпіе ішкі құлаққа апаратын Гепез-
іга уезгіЬиІе-ге орнатылган үзеңгіні қозғалтады. Үзецгіпің кіреберіс
терезесіндегі ығысу шамасы т. хіареФиз-тің (п. зіаресііиз, п. Ғасіаііх-
тен) жиырылуымен реттеледі. Сөйтіп, жылжымалы байланыскан
сүйекшелер тізбегі дабыл жарғағының тербелмелі қозғалыстарын
бағыттай кіреберіс терезесіне қарай өткізеді.
Кіреберіс терезесіндегі үзеңгінің ішке қарай қозғалысы лабиринт
сұйыктығын жылжытып, ал ол ұлу терезесінің жарғағын сыртқа қарай
томпайта итереді. Бұл жылжулар иірімді мүшенің өте сезімтал элемепт-
терінің кызмст атқаруы үшін қажет. Бірінші болып кіреберіс перилим-
фасы жылжып ығысады: опың тербелістері зсаіа уезііЬиІе арқылы ұлудың
күмбезіне дейін жетеді, одан һеіісоігета арқылы зсаіа Іутрапі-дің
перилимфасына беріледі, сол бойынша ұлу терезесін жабатын және ішкі
кұлақтың сүйекгі қабырғасындағы әлсіз жері болып табылатын тет-
281
Ьгапе іутрапі §есипгіагіа-ға қарай төмен түсіп, дабыл қуысына қайта
келеді. Дыбыс дірілі перилимфадан эндолимфаға, ал ол арқылы иірімді
мүпіеге беріледі. Сөитіп, ауаның сыртқы және ортанғы кұлактағы
тсрбелістері дабыл қуысындағы дыбыс сүйекпіелері жүйесінің аркасында
жаргақты лабиринт сүйыктығыныц тербелістеріне айналады, ол
тербелістер иірмелі мүшедегі дыбыс анализаторының рецепторын
қүрайтып арнаулы түкті ссту жасушаларын тітіркендіреді (142-сурег).
“Кері микрофон сияқты болып табылатын рецепторда сүйыктык
(эндолимфаның) механикалық тербслістері өткізг ш жолдар арқылы ми
қыртысына дейін гаралатын нервик импульсқа айналады. Есту өткізгіш
жолдары бірқатар буындардан түрады Бірпппі нейронның жасуша денесі
&ап£Ііоп зрігаіе-де жатады. Оның биполюсті жасушаларыиың шегкі
өсіндісі иірімді мүшеде рецепторлар түрінде басталады, ал орталық
өсіндісі рагк сосһіеагів п үезйЬиІососһІеагіз қүрамында, ромбгәрізді
шүңқыр аймағында жайғаскан оның ядроларына - писіеиз сосһіеагіз
бог8а1І8 еГ ұепітаііз-терге барады. Есту первінін түрлі бөліктері іербеліс
жиілігі әртүрлі дыбыстарды откізеді (143-сурет).
Аталған ядроларда екінші нейрондардың денелері жайғасады,
олардың аксондары орталық есту жолын түзеді. Бүл жол трапециятәрізді
дененің артқы ядросы аймағында қарама-қарсы жақтың аттас жолымсн
айкасып, латералды ілмек - 1етпІ8сгі8 Іаіега1І8-ті түзеді. Орталық есту
142 - с у р е т. Есту ағзасындағы (бағыттағыш сызықшамен корсетілген)
дыбыстың таралуы.
1 - теаШ8 асизіісих ехіети^; 2 - тетЬгапа Іутрапі [іутрапіса]; 3 - озысиіа
аисіііиз [аисіііогіа] 4 - ^саіа уезііЬиіі; 5 - §са1а іутрат, 6 - тсіпЬгапа іутрапі
зеситіагіа
282
1
143 - с у р е т. Ғсту анализаторынын откізгіш жолдары (үлгі).
(Бағыттағыш сызықшамсп нсрв импульстерінің тарелу жолдары көрсетілген.)
I - соііісиіиз саиііаіів [іпГегіог]; 2 - (г. (езгозріпаііх; 3 - писі. согрогіз ігарсхоісісі;
4 - писі. сосһіеагіқ догзаііз [розісгіог]; 5 - писі. сосһіеагік \еп(га1І8 [апіегіог];
6 - рагз сосһіеагіз п. үе^ІіЬиІососһІеагіз 7 - сосһіеа; 8 - согриз ігарс/оісіеит;
9 - Іетпізсиз Іагегаііх; 10 - согри8 депісиіашт тесііаіе; III, IV. VI - бассүйек
нервгері
жолының венгралды ядродан шығатын талшықтары көпірде трапеция-
тәрізді денс гүзсді, ол қарсы жақка отіп, сол жақтың Іешпізсиз Іа(ега1І8-
тіц құрамына енсді. Орталық жолдың дорсалды ядродаи шығатын тал-
шықтары зігіае тесіиііагіх гепігісиіі диапі түрінде IV қарынша
түбімен жүріп, копірдің Ғогтаііоп ге1іси1агІ8-іне өтіп, грапецияторізді
дененің галшықтарымен 'бірге қарсы жактың латералды ілмегінің күра-
мьша енеді. Ьетпіясиз Іаіегаііз-тіц бір бөлігі ортаңғы ми қақпағынын
төменгі төбешіктерінде, бір бөлігі үшінші нейрондар орналаскан сог-
риз £спіси1аіит тедіаіе-де аяқталады. Ортацғы ми кақпаіының төменгі
гөбешіктсрі есту импульстары үшін рефлекс орталығы қызмстін атқарады.
Олардап жүлыпға (гасіиз іесіозріпаііз шығады, ол арқылы ортанғы миға
келетін дыбыстық тізірксндірулерге қозғалыс реакциялары жасалады
Дыбыс импульстарына рсфлскстік жауаптар. басқа да аралык дыбыстык
ядролардан - қысқа жолдар арқылы ортаңғы ми, көггір және сопақша
283
мидың қозғалыс ядроларымен байланысқан ірапсциятәрізді дене мен
латералды тұзақ ядроларынан да алынуы мүмкін.
Есту функциясына қатысты түзілістердс (төмені і төбсшіктер мсн сог-
риз £спіси1аіип тедіаіе) аяқталуымен катар, есту іалшыктары және
олардың бүйір тармақтары медиалды будаға қосылады. Олар коз
козіалтқыш бұлшықеттер ядролары және басқа да бассүйек нсрвтері
қозғалыс ядроларымен байланыска түседі. Согриз депісиіашіп шсд аіе-
де аксондары ішкі капсула құрамында үлкен ми самай бөлігінің
қыртысына жететін соңгы нейрондардың жасуша денелері жатады. Есту
анализаторының ұшы £угіі$ іешрогаІі$ $ирегіог-да жатады. Бүл жерде
сыртқы қүлақтың ортаңғы қүлақша дыбыс сүйектерінін қозғалысын және
ішкі қүлақта сұйықтық тербелісін туғызып, одан әр рсцспторда перв
импульстарына айпалып, кондуктор бойымен ми қыргысына беріліп есту
гүйсіктері түрінде қабылданады. Демек, есту анализаторыпың комегімен
ауаның тербелістері, дыбыстық тұйсіктер түріндс кабылдапады.
Есту анализаторының арқасында біздін миымызда дыбыстық
сезімдер жоне сезімдер кешені - түйсіктер гүр нде қабылданатын әр
түрлі дыбыстық тіт ркендіргіштер қоршаған ортаның омірлік маңызды
құбылыстарының сигиалдарына бірінші сигналдарға айналады. Бұл
шыпдықтың бірінші сигнал жүйесін (И II Павлов), яғни жануарларға да
тән нақты-көрнекі ойлауды құрайды. Адамда создің көмегімен
абстрактылы, дерексіз ойлау қабілегі бар. Сөз біріішп сигналдар болып
табылатын дыбыстық сезімдер туралы хабар беретіндіктен, сигналдардын
сигналы (екінші сигнал) болып габылады. Осыдан келіп ауызша сөз
шыпдықтын адамға ғана тән екінші сиі нал жүйесш құрайдыд
ГРАВИТЛЦИЯ ЖӘНЕ ТЕПЕ-ТЕҢДІК
АҒЗАСЫ НЕМЕСЕ СТАТОКИНЕТИКАЛЫҚ
АНАЛИЗАТОР
Бұл анализатор жаріақты лабиринтте - ІаЬугіпшз гпетЬгапассиз
басталады, онда оның шсткі бөлігі жатады.
Есту анализагорын сипаттағанда карастырылған жарі ақты лаби-
ринттің басқа бөліктсрі статокинетикалық анализаторға жатады.
Гравипіация анализаторыныц цүрылысы Бассиіиз иігісиіиз жоне
жартылай түтіктер ампулуларының тегіс эпителимсн астарланган ішкі
бегіндс ссзімтал (түкті) жасушалар орналаскан, оларға сыртқы жағынан
раг$ уезбЬиІагіь п. уезііЬиІососһІеагіз-тің талшықтар келеді. Шгісиіиз
пен зассиіиз-терде бұл жерде ақшыл дақтар - тасиіае Шгісиіі еі зассиіі
пішіндес келеді, өйткені олардағы сезімтал эпителий іркілдек затпен
жабылған, ал жартылай дөңгслскті түтіктердің ампулаларында олар қыр-
лар - сгізіае атриііагез - түріпде болады. Қырларды жабатын эпитслидің
қүрамында түкгері бар сезімтал жасушалар орналасады, оларға нерв
талшықтары кследі. Жартылай дөңгелекті түтіктер рецспторларының,
сондай-ақ зассиіиз пен Шгісиіиз тітіркендіргіштері ретіпде айналмалы
284
жәнс гүзу сызықты козғалыстардың үдеуі немесе баяулауы. Мүпдай
жағдайларда тітіркендіргіш нәрсе сезімтал түктердің кернеуі немссе
оларға іркілдек заттын қысымы нерв ұіптарын тітіркендіреді.
Сөйтіп, вестибулярлык аппарат және кыртысына жстетін онымен
байланысты бүкіл өткізгіштер жүйесі бастың кеңістіктегі калпы мен
қозғалысының жөис жсрдін тарту күпи ссзімінің анализаторы болып
табылады да, сол ссбснті ол гравитация анализагоры деп аталады. Бұл
анализатордың реңепторы эндолимфа ағымымен қоздырылатын арнаулы
түкті жасушалар түрінде статикалык тепе-теңдікті демек, тыныштык
күйден дененің тепе-тсңдігін реттейтін іигісиіиз пен зассиіиз жоне доға
түтікіерінің динамикалық тепе-теңдігш реттейтін ампулаларында
орналасады (144-сурет) Бастын калпы мен қозғалысын реттеуге басқа
да аиализаторлар (атап айтканда, көру, қозғалыс, тері) қатысқанымен,
вестибулярлық анализаторының маңызы ерекшс.
Гравитация анализаторы рефлекс доғасыпың бірінші нейроны - §ап-
£Ііоп уезйЬиІаге ішінде жатады (145-сурет). Бұл гүйін жасушаларынын
піеткі өсінділері - рагз уезііЬиІапх п. уезііЬиІососһІеагіз қүрамыпда
лабиринг нервтерінің VIII жүбының рагз уезііЬиіагк-і гүрінде осы нервтің
рагз сосһіеагіз-імен біргс рогііз асийіісиз іпіегпиз арқылы бассүйск
куысына өтіп, одан әрі копір-мишық бүрышыпда ми затына енеді. Бүл
жердс бірінші нейронның талшыктары жоғары көтсрілуші жәие томен
түсуші болып бөлініп, сопақша мида және көпірде ромбтәрізді іпұң-
қырдың түбінде орналасқан весіибулярлық ядроларға (екінші нейрон)
келеді. Онда төрт вестибулярлық ядро болады: жоғарғы, латералды,
медиалды және төменгі. Жоғары көтерілуші талпіыкгар жоғарғы ядрода,
144 - с у р е т. Кіреберіс-ұлу мүшесі. ог§апит \>ехііһиІососһІеаге.
і - аигісиіа; 2 - теапіз асизіісих ехіегпич; 3 - тстЬгапа іутрапі [іутрапіса];
4 - саұііаз іутрапіса; 5 - таііеиз; 6 - іпсив; 7 - зіарез; 8 - уеыіЬиІит; 9 - сосһіеа;
10 - п. уеміЬиІососЫеагіз; 11 - шЬа аисііііүа.
285
145 - с у р е т. Дыбыс анализаторы құрылысының жалпы ү.пгісі.
1 - рецепгор, 2 - £ап£І. зрігаіе, 3 - бассүйек нервтерініц VIII жұбының рагз
сосііісагіз ядросы, 4 - ортаңғы ми шатырының томенгі төмпешіктері, 5 — согрик
^епісиіаіит тегііаіе, 6 — анализаюрдың кыртыстық шеті, 7 есту
талшыктарының киылыскан болігі 8 — Іетпіясиз Іаісгаііз.
төмен түсуші талшықтар қалған үшеуінде аяқталады. Төмен түсуші
талшықтар мен оларға қосарланатып бүкіл сопақша ми арқылы ядролар
гшсіеиз «гасіііз және писіеиз сипеаШь деңгейіне тыс төмсн түседі.
Вестибулярлық ядролар үіп багытта кететін талшықтарға бастама:
1) мишыққа; 2) жұлынға және 3) медиалды бойлық буда Газсісиіик Іоп-
£ІШдіпа1І8 тедіаііз қүрамында отетін талшықгар.
Мишыққа баратын талшықтар оның томенгі аяқшасы арқылы өтеді;
бүл жол - ігасінч ¥е$ііЬи1осегеЬе11агІ8 дсп атапады. Вестибулярлық нсрв-
286
тің бір болігі вестибулярлык ядроларға бармай-ақ тура мишыкқа барады;
вестибулярлық нсрв мишыктың сң көпс болімі - нодулофлокулярлық
бөліммен байланысқан.
Сондай-ақ кері бағытта — мишықтан вестибулярлық ядроларға бара-
тын талшықтар да бар, сол ссбепті олардың арасында тығыз байланыс
орнатылады, ал мишықтың шагырлық ядросы маңызды вестибулярлық
орталыққа айналады.
Всстибулярлық нерв ядроларының жұлынмен байланысы — <гасіи$
уе$НЬиІо$ріпа1і$ - арқылы іске асырылады. Бұл жол жұлының алдыңғы
жіпшслерінде өтіп, оның алдыңғы мүйіздер жасушаларьша келеді. Жұ-
лынмен байланыстарының аркасында вестибулярлык рефлекстер мойын,
тұлға жәнс кол-аяк бұлшыкегтеріне өткізіп, бұлшықет тонусы реттеледі.
Вссгибулярлық ядролардан шығып, мсдиалды бойлық буда күра-
мында өтетін талшықтар көз бұлшықегтсрі нсрвтерінің ядроларымен бай-
ланысады. Осының нәтижссінде көз бұлшыкеттсріне весіибулярлық
рсфлексгср бсріледі (басгың орналасу қалпы өзгсргендс карау бағыты-
ның сақталуы). Тспе-теңдік бұзылганда көз алмаларының ерскше қимыл-
дары (нистагм) да осымен түсіндірілсді.
Всстибулярлык ядролар торлы кұрылым арқылы кезбе және тіл-
жұтқыншақ нсрвтері ядроларымсн байланысқан. Сондықган всстибуляр-
лық аппаратгың тігіркенуі ксзіндс бас айналғанда көбіне гамыр соғуы
баяулауы, артсриялық қысымның түсуі, лоқсу, кұсу, аяқ қолдың мұздауы,
беттің бозаруы, суық тер шығуы жіне т.б. сиякты вегетативтік реакция
косарлана жүреді.
Всстибулярлық жолар гспс-теңдікті сақтауда огс маңызды, тінті көру
мүмкін смес жағдайда, адам басын қалыпты жағдайда сақтауға мүмкіндік
берсді.
Бастың орналасу қалпын саналы түрде анықтау үшін вссгибулярлық
ядродан псйрон айкасқан жол үшінші таламусқа, одан әрі бас миы
қыртысыпа барады. Гравитация анализаторыныц қыртыстық ұшы төбе жәнс
самай боліктерінің кыртысыпда шашырай орпаласқан дси сссптелсді.
Вестибулярлык. аппараты тиісіншс жаттықтыру ұшқыштар мен
гарышкерлерге ұшу кезіндегі күрт қозғалыстар мсп дспс қалпыпыц
озгерістеріне бейімделуге мүмкіндік береді. Сойтіп, гравитация анализа-
торы бірыңғай есту мен дененің кеңістіктегі орналасу қалпының дербес
анализаторы болып табылады.
КӨРУ АҒЗАСЫ
Жарық тітіркендіргішінің әсерінен жануарлар дүниесіндс арнаулы
көру ағзасы — ог^апит чіхиз — пайда болды, оның басты болігі барлық
жануарларда эктодермадан пайда болатын арнаулы сезімтал жасушалар
болын табылады. Олардың көбі пигментпен қоршалған. Пигменттің
маңызы жарықты бслгілі бір бағытга өткізіп, артық жарық сәулелерін
ұстап қалуда.
287
Қарапайым жануарларда мұндай жасушалар бүкіл денеде піаіпырай
орналаскан (қарапайым “көзшелер”), ал кейін нерв келетін сезімтал
жасушалармен астарланған (торлы кабық) шұцқыр пайда болады.
Омыртқасыз жануарларда шүңқырдың аллында торлы қабықшаға түсетін
артық сәулелерін шоғырландыруға арналгап жарық сындырушы орталар
(көзбұршақтар) пайда болады. Коздері барынша дамыған омыртқалы
жануарларда бүлармен қатар козді қозгалтатын бұлшыксттер жәнс
корғаныш бейімдіктері (қабақ. жас аппараты) пайда болады.
Омыртқалы жануарларға тән бір ерекшелік мыпада. көздің арнаулы
жасушалары бар жарық сезгіш қабығы (торлы кабығы) тікелсй
зктодермадан емес, томпаю арқылы алдыцгы ми копіршігінен дамиды.
Көру анализаторы дамуының біріпші кезепіпде (балыктарда) оның
шеткі ұшында (торлы кабық) таяқша пішіндес жарықсезгіш жасушалар
болады, ал көру орталыктары тек ортаңғы мида гапа орналасады. Мұпдай
көру мүшесі тек жарықты сезіп. заттарды ажыратуға гапа кабізстті.
Құрлықта тіршілік ететін жануарларда торлы қабық жаңа жарық-
сезгіш жасушалармен — сауыттәрізді жасушалармеп толығып, аралық
мида, ал сүтқоректілерде ми қыртысында да жана кору орталықтары
пайда болады. Осының иәтижесінде көз түрлі түстердің коріп ажырату
кабілетіне ие болады. Мүның барлығы бірінші сигнал жүйесімен
байланысты. Ақырында адамда ми кыртысында ең жогары кору орта-
лықтары ерекше дамып, солардыц аркасында онда кору образларымеп
байланыскан дерексіз ойлау және жазбаша сөз пайда болады. Бұлар
адамға ғана тән екінші сигнал жүйесінің кұрам бөлігі.
Көз эмбриогенезі жалпы алғанда былай жүреді. Алдыңгы ми копір-
шігіпің (оның аралық ми беретін бөлігініи) қабырғасыныц бүйір
томпактары жандарына қарай созылып, ішінде жіңішке қуысы бар аяқша
аркылы ми қуысымен жалғасатын екі көз көпіршігін түзеді. Аяқшадап
көру нерві. ал көз көпіршігінің шеткі бөлігінен торлы қабық түзіледі.
Көз бұршағының дамуына байланысты көз көпіршігінің алдыңғы болігі
аякшаға қарай ойыстанады, соның нәтижесінде көпіршік кос қабырғалы
"көз бокалына” айналады.
Екі жапыракша “бокал” жиегінде біріне бірі ауысып, қарашық баста-
масы түйледі. “Бокалдын” сыргқы (ойысганған) жапырақшасы торлы
қабықтың пигмептті қабатына, ал ішкі жапырақшасы жарықсезгіш
кабатына (меншікті торлы қабық) айналады. "Көз бокалының” алдыңғы
бөлігінде оның қуысында орналасатын көз бұршағы, ал көз бұршағы
артында шыны тәрізді дене түзіледі.
Коздің сыртқы — тамырлы, ақ қабық және молдір қабықтары “көз
бокалын” көзбүршақпеп бірге қоршап жаткан мезодермадан дамиды.
Мезодерманың сыртқы, тығыздау кабатынан мөлдір қабыкпен қоса ақ
қабық, ал ішкі тамырларға бай кабатынан кірпікті дене, нұрлы қабықпен
қоса сһогоібеа пайда болады. ¥рық көзінің алдыңғы бөлігінде екі қабат
бір-бірінен бөлінетіндіктен алдыңгы камера пайда болады. Мезодер-
маның бұл жердегі сыртқы қабаты мөлдірлсніп, мөлдір қабык түзеді.
Мөлдір кабықты алдыпан жабатын эктодермадан қабактың ішкі бсгіне
ауысатын коіпяоптиваныц эпителиі түзіледі.
288
Көз
Көз - осиіиз (грскшс орһіаітоз, осыдан - офтальмология), көз
алмасынан - ЬиІЬих осиіі және оны қоршап жатқан қосымша (қосалқы)
ағзалардан тұрады.
Көз алмасы
Көз алмасы көз шарасында жайғасқан шартәрізді денс. Коз алма-
сында мөлдір қабықіың ең доңес нүктесіне сәйкес келстін алдыңғы
полюсті және көру нерві шығатын жерден латералды жатқан артқы
полюсті ажыратуға болады. Екі полюсті косатын түзу сызық опіикалық
немесе сырткы көз білн і - ахіх ЬиІЬі ехіегпих - деп аталады. Оныц мөлдір
146 - с у р е т. Көз алмасы; горизонгалды жазыктықтағы көрінісі (үлгі).
Кірпікті бұлшыксттің жиырылуы (Б) және босаңсуы (А) кезіндсгі көзбұршақ
қисығыпыц озгеруі.
1 - сотеа; 2 - сатега апіепог ЬиІЬі; 3 - Іепз; 4 - ігіз; 5 - сатсга розіегіог ЬиІЬі;
6 - согуисііуа; 7 - т. гесіиз Іаіегаііз, 8 - зсіега; 9 - сһогоісіеа; 10 - геііпа; 11 - Ғоуса
сепігаІІБ; 12 - п. оріісиа; 13 - ехсагаііо сіезсі; 14 - ахіз ЬиІЬі ехіети.ч; 15 - т. гесіиз
тесііаііх; 16 - кез алмасыпыц колденең білігі; 17 - согри8 сіііаге; 18 - гопа сіііагіз;
19 - ахіз оріісиз.
19-805
289
кабыктыц арткы беті меп торлы қабық арасындағы бөлігі ііпкі көз білігі
деп аталады (146-сурет). Ішкі көз білігі сүйір бүрыш жасай сырткы көру
білігімсн айқасады, кору білігі қарап-коріп отырған заттан түйін нүктесі
арқылы торлы қабықтың орталык шүцқырындағы ең жаксы көрінетін
жерге келеді. Коз алмасы шеңбері бойымен екі полюсті қосатын
сызықгар - меридиандар, ал оптикалық білікке перпендикуляр жазықтық
коз алмасын алдыңғы және артқы жартыларға бөлетін көз экваторын
түзеді. Экватордың горизонталды диаметрі сыртқы коз білігінен біршама
қысқалау (сырткы коз білігі 24 мм-ге, экватордың горизопталды диаметрі
23,6 мм-ге тең, ал вертикалды диаметрі 23,3 мм). Қалыпты көзде ішкі
коз білігі 21,3 мм, жақыинан көретіндердің көзінде үзындау, ал алыстан
корстіндердің көзіндс кыскалау. Осы себепті жакыннан жақсы көретін-
дердс іүйісетіи сәулелердін фокусы торлы қабықтың алдында, алыстан
жақсы көретіндерде опың артында жатады. Мүндай ауытқуларды жою
үшін, көзілдірік арқылы тиісті үйлестіру кажет.
Көз алмасы оның ішкі ядросын қоршап жатқан үш: сырткы іалшықты,
ортанғы тамырлы жоне ішкі торлы қабыктардан қүралады.
Көз алмасының қабықтары
I.	Талшыкты қабық - іипіса )іЬгоаа ЬиІЫ - көз алмасын сыртынан
қаусырыи, корғаныш қызметін атқарады. Оның артқы үлксн бөлімі ақ
қабык, ал алдыңғы бөлімі мөлдір қабық деп аталады. Талшықты
қабықтың екі бөлігі бір-бірінен циркулярлы жүлге ыіісия зсісгае арқылы
бөлінсді
1.	Ақ кабық - хсіега - гығыз дәнекер тіннен тұрады және ак түсті
болады. Оның екі қабық арасындағы корінетін бөлігі күнделікті өмірде
коздіц ағы деген атпен белгілі. Мөлдір қабықпсн шекарады, ак қабықтың
• қабатында дөңгелек вена койнауы - хіпих \>епоаі.ч хсіегае - отсді. Жарык
көз алмасы ішіңде жататын торлы кабықтың жарықсезгіш элемснггеріне
дейіп жсіуге тиіс болгапдықтан, талшықты қабыктың алдыцғы бөлімі
мөлдірлсніп, мөлдір қабыққа айналады.
2.	Мөлдір қабық - согпеа - ақ қабықтыц тікелеи жалғасы мөлдір,
дөңгелек, алдына қарай доңсс те, артқы жагына қарай ойыс табақша
тәрізді, ол сағат әйнегіне ұқсаған, озінің жиегімен - НтЬиа согпеае - ак
кабықтың алдыңі ы бөліміне еніп тұрады.
II. Көз а.імасының тамырлы қабығы, іипіса үахсиіоха, тамырларға
бай, жұмсақ, пигменттерге орай қара гүсті, дәл ақ қабықтың астында
жатады. Онда үш бөлімді: меншікті тамырлы қабық, кірпікгі дене және
нұрлы қабықты ажырагады.
1.	Мепшікті та.мырлы қабық, сһогоісіеа. тамырлы қабықтың артқы,
үлкен бөлімі болып табылады. Аккомодация кезінде - сһогоісіеа-ның
үнемі жылжып тұратындығынан бұл жерде скі қабық арасында саңылау
тәрізді лимфалық кеңістік .чраііит регісһогоісіеа түзіледі.
2.	Кірпікті дене, согриз сіііаге, тамырлы қабыктың алдыңгы жуан-
даған болігі, циркулярлы буылтық түрінде ақ қабықтың мөлдір қабыққа
ауысагын аймағында орналасады. Кірпікп дене кірпікті шеңбердің -
290
огЬісиІиіі сіііагіь - артқы жиегімен тікелей сһогосіеа-мен жалғасады. Бүл
жер торлы қабыктьщ ога яеггаіа-сына сәйкес келеді. Кірпікті дсне
алдыңғы жағынан нұрлы қабықтың сыртқы жиегімен жалғасады. Согри§
сіііаге-нің кірпікті шенбердіц алдында 70-ке таяу жіңішке радиарлы
орналаскан, акшыл түсті кірпікті осінділер - ргосезыіз сіііагек — болады.
Тамырлары көп жәпе олардың құрылысы ерекше болғандықтан,
кіріпкті өсінділер сүйықтықты — камералар ылғалын бөліп шығарады.
Кірпікіі денснің бүл бөлігін мидың ріехиз сһогоідеи§-мен салыстырып,
оны бөлігі шығарушы (сецернациялаушы, латынша зессыйоп - боліну)
бөліі і дсп қарастырады. Аккомодациялык бөлік - кірпікті денеиің
қабатында ргосе.чяиз сі1іагі§-тен сыртқа қарай жайғасқан сріксіз бұлшык-
еттен т. сіііагія-тен түзіледі. Бүл бұлшықет үш: сыртқы мсридионалды,
ортаңғы радиалды және ішкі циркулярлы бөліктерге бөлінсді Кірпікті
бүлшықсттіц пегізгі бөлігін түзетін меридионалды талшыктар нсіега-дап
басталып, артқы жағында сһогоібеа-да аяқгалады. Көзді жақын
қашыктыққа аударғанда олар жиырылп сһогоіёеа-ны көріп, көзбұріпақ-
гыц қаппіыгын босаңсытады (аккомодация). Циркулярлық талшықтар
кірпікті осінділердің алдыңғы бөлігін жылжыта оҮырып, аккомодацияға
комектеседі, сол себепті олар аккомодация аппаратыпа коп салмақ
түсетін алыстан коргіштерде (гиперметроптарда) күпіті дамыған.
Серпімді сіңірінің арқасында бұлшықет жиырылып болғаннан кейін
бастапкы қалпына қайта келеді, сол себспті антагописты керек етпейді.
Бүлшықет талшықтары өзара шырматылып, бірыңгай салалы
бүлшықетті-серпінді жүйе түзеді, ол балаларда кобіпе меридионалды
талшықтардан, ал қарттарда циркулярлы талшыктардан тұрады. Қар-
тайған сайын бұлшықеі талшықгарыпың біртіндеп жоғалып
(атрофияланып), дәнекер гінмен ауысуы байқалады, аккомодацияның
нашарлауы осыған байланысты. Әйелдерде кірггікті бұлшықеттің
дегенерациялануы еркектсрге карағанда менопаузаның басталуымен 5-
10 жыл ерте басталады.
3.	ІІұрлы кабык, /т, тамырлы қабықтың ең алдыңғы бөлігін күрайды
және дөңгелек, қарашық - риріііа - деп аталатып тесігі бар, тік түратын
шеңбер тәрізді табақша. Қарашық оның дәл ортасында жатпайды, сәл
мұрын жағына қарай ығыскан. Нұрлы қабық көзге келетін жарык мөл-
шерін рсттейтін диафрагма қызметіи атқарады, сол себепті қарашық
күшті жарық түскенде жиырылып, жарық азайғанда кеңейеді. Өзініц
сыртқы жиегі - таг§о сіһагіз - арқылы нұрлы қабық кірпікп дснс жәпе
ақ қабықпен байланысқан, ал қарашыкгы коршап жатқан ішкі жиегі -
таг£о риріііагіз - бос жатады. Нұрлы кабықтын мөлдір қабыққа қараған
алдыңғы бетін - Еасіе§ апіегіог жөнс көзбұршакка жанасып жатқан арткы
бетін - Сасіех ро§іегіог-ды ажыратады. Молдір қабық арқылы көрінетін
алдынғы бегінің бояуы әр адамда әр түрлі, адам көзінің түсі соған
байланысты. Көздің түсі нүрлы кабыктың беткей қабаттарындагы
пигмснттің мөлшеріне қарай қалыптасады. Егер пигмент көп болса,
көздің түсі коңыр түстен (қой көз) қара түске дейін, егср пигмснт қабаты
нашар дамыса немесе тіпті болмаса, керісінше, аралас жасыл-сүрі ылт
және когілдір реңдер пайда болады, бүл нсгізінсн нүрлы қабыктың артқы
291
жағында орналасқан торлы қабық кара пигментінің мөлшеріне байла-
нысты болады. Диафрагма кызметін атқарагын нүрлы қабықтың тамаша
қозғалгыш қасиеті бар, бұл оның қүраушы бөліктерінің нәзік
бейімделгсндігі жәнс үйлесімділігі аркылы іске асады.
Мәселен, нұрлы қабыкгын негізі - Ыгота ігібіз тортәргзді дәнекер
тіннен тұрады, оның ппінде шеттен қарашыққа қарай баратын тамырлар
аралас өрналасады. Бүл тамырлар күрамында серпінді элементтер бар.
Олар (строманың дәнскер тінінде серпінді талшықтар болмайды) дәнекер
тінмеп біргс оған көлсмін онай өзгертуге мүмкіндік беретін нұрлы
қабықтық ссрнінді каңқасын түзеді.
Нұрлы қабықтың өзі строма қабатында жайғасқан бүлшықет жүйесі
аркылы қимыл-қозғалыстар жасайды. Бүл жүйе бірыңғай салалы бұлшық-
ет талшықтарыпап тұрады, олардың бір бөлігі қарашықты айнала орна-
ласып, опы тарылтатып бұлшыкст - т. арһіпсіег риріііае - түзеді, ал бір
бөлігі қарашық тесігінен радиарлы тарай шығып, қарашықты кеңейтетін
бұлшықет - т сіііаіаіоғ риріііае — түзеді Екі бұлшықет те өзара
байланысқан және бір-біріпс әсер етеді: сфинктер кеңейткішті созады,
ал кеңейткіш сфинктерді жазады. Осының арқасында әрбір бұлшықеі
өзінің бастапқы қалпына қайта келсді, осы аркылы нұрлы қабықтың
жылдам қозғалыстар жасауы қамтамасыз етілсді. Бірыңғай салалы бұл-
шықет жүйесінің кірпікті денеде - рипсіит /іхит - орналасады. М.
зрһіпсіег рцріііае п. осиіотоіогіиз құрамыпда көзкозғалтқыш нсрвгің
қосымша ядросынан келетін парасимпатикалық талшықтармсн, ал т Пі-
Іаіаіог риріііае, ігипсиз зутраіһісиз-тен шығатын симпатикалық талшық-
тармен нервтендіріледі.
Диафрагманың жарық өткізбейтіндігі оның артқы бетіпде екіқабатты
пигментті эпителидің болуы арқылы жүзеге асады. Оның сұйықпеп
шайылып тұратын алдыңғы беті алдынғы камера эпителиімеп жабылған.
Тамырлы қабықтың талшықты және торлы қабык арасында
орналасуы сәулелерді түтып калуына жөнс тамырлардың көз алмасының
барлык қабапарында таралуына қолайлы жағдай туғызады.
Тамырлы қабықгың нервтерінде сезімтал парасимпатикалык және
симпатикалық талшықгар бар. I
III. Тор пемесе торлы қабық, геііпа. көз алмасының үш кабығының
ең ішіндегісі, ол тамырлы қабыққа қарашыкқа дсйін жанасып жатады.
Басқа қабықтардай емес, ол эктодермадан пайда болады (көздің дамуы
туралы материалды қараңыз) және озінің пайда олуы тсгінс карай екі:
пигменті бар сыртқы - раг§ рі^тепіоза және іпікі - раг$ пегуо$а
боліктерінен трады. Ішкі бөлік өзінің қызметі мен қүрылысы жагынан
скі болімге бөлінеді: артқы бөлімінде жарықсезгіш элементтер бар да
рагз орііса геііпае, ал алдыңіы бөлімінде ондай элементтер болмайды.
Олардың арасындағы шекара сһогоісіеа-ның кірпікті дененің огһіспіиз
сіІіагІ8-не ауысу деңгейіпде орналасқан тісті жиек - ога зеггаіа аркылы
өтеді. Раг§ орііса геГіпае тіпті ете молдір, тек мөйітте ғана күңгірттенеді.
Офтальмоскоп арқылы тірі адамның козін қарағанла, оның түбі
мөлдір, торлы қабық тамырлы қабықтағы қанның әсершеи қызыл-
қошкыл болып көрінеді. Осы қызыл фонда көз түбінде көру нервінің
292
147 - с у р с і. Көз түбінш.
офтальмоскопиялық корінісі; торлы
қабыктыц артқы қабырғасы.
1 - тасіііа; 2 - Гоуса сепігаііз;
3 - сіізсиз п. оріісі; 4 - кан тамырлары.
торлы қабықтан шығатын
жері болып табылатып ақ-
шыл доңгелек дақ көрінеді.
Көру первісінің торлы қа-
бықтан шығатын жері кору
нервінің дискі сіізсиь п. ор-
іісі деп аталады. Оның орта-
сында кішкене ойысы ех-
сагаііо сіі^сі — бар (147-
сурет). Айнамен қарағанда
осы ойыстан шығып торлы
қабыққа кететін тамырлар да
жақсы корінеді.
Көру нервінің талшық-
тары өзерінің миелинді қа-
бығыиаи айырылып, дискіден
барлық жаққа карай рагз ор-
һса геііпае бойымен гара-
лады. Диаметрі 1,7 мм-ге
жуык көру нерві коздің арт-
қы полюсінен сәл медиалды
және сонымсн қатар, артқы
полюстен сәл самай жаққа
қарай көлдепеңі 1 мм сопак пішінді алаң түріндеі і тасиіа деп аталатын
дақ байқалады. Оның ортасында пүкте тәрізлі шұңкыры — Ғо^еа сепіга-
1І8 - бар жәпе ол тірі адамда қызыл-қоңыр түскс боялган. Бүл көздін ең
өткір жсрі.
Торлы қабықта шеткі ұштары таяқша мен сауытқа ұқсайтын жарық
сезгіш жасушалар жатады. Олар пигментті кабатқа жанаса торлы қабық-
тың сыртқы қабатьшда орналасқандықтан, жарық сәулелері оларға жсту
үшін бүкіл торлы кабық қабатынан өтуі ксрск Таяқшаларда көру пур-
пуры дейтін болады, олар қараңғыда торлы кабыққа қызғылт түс бсрсді,
ал жарықта түссіздспеді. Пурпурды пигмспттік қабаттың жасушалары
түзеді деп есептеледі. Сауыттәрізді жасушаларда көру пурпуры
болмайды. Масиіа-да сауыттәрізді жасушалар ғана бар, ал гаяқіналар
жоқ. Көру нсрві дискісі аймағында жарықсезгіш элементтср жоқ, сол
себепті бұл жср кору сөзімін бермейді, сондықтан сокыр дак деп аталады.
Көздің іінкі ядросы
Коздің ішкі ядросы молдір жарыксындырғыш орталардан: кескінді
торлы қабықта құруға арналған шынытәрізді денеден, көзбұршақтан
және көздің тамырсыз түзілістерін қоректендіруге арналған, көз
камераларын голтырып тұратын сулы ылгалдан тұрады.
А. Шынытәрізді дене - согрих уіігеит - көз алмасы қуысын торлы
кабықган ішке карай толтырып түрады. Ол іркілдек кслген (желеге ұқсас),
көзбұршақтың артында жататып мөлдір зат. Көзбұріпақтың батып тұруы
293
себепті шынытәрізді депеінп алдьщғы бегксй жиектер арнаулы байлам
арқылы көзбұршак қабығымсп қосылатын шүнкыр - Гоьза һуаіоібеа
түзеді. Ә. Көзбүріпак Іеп.ч - көз алмасының өте маңызды жарықсын-
дырғыш ортасы. Ол мүлде мөлдір және пішіні жасымық немесе қосдө-
ңесті шыны тәрізді. Алдыңғы жөне артқы беттерінің орталык нүктелері
полюстер - роіпз апіегіог сГ роьіегіог — деп аталады. Ал, көзбүршактың
екі бетінің бір-біріне ауысатып шсткі жиегіне экватор деген ат берілген.
Алысқа қараған кезде, көзбүршақтың скі полюсті қосатын білігінің
үзындығы 3,7 мм, ал аккомодация кезінде көзбүршақтың дөңестеу
пішінге келгендегі ұзындығы 4,4 мм. Көзбұршақтын экватор жазықтығы
оптикалық білікке тік бүрыш жасай тұрады, алдыңғы беті нүрлы
кабықшаға, аргқы беті шыны тәрізді денсге жанасып жатады.
Көзбұршақ жұқа, мүлде молдір құрылымсыз капсула - сарзиіа Іеп-
118-пен жабылған сол қалпында ерекше байлам - кірпікті белдікше -
/опиіа сіііагіз-пен бекітіледі. Белдікше көзбүршақ қапшығынан
кірнікшелі денеге барып, сол жерде негізіпсн кірпікгі өсінділер арасында
жайі асатын көптеген жіңішке талшыктардан құралады. Жалғама
талшықтары арасында көз камераларымен қатынасагын сұйыкка толған
белдікше кеністіктері зраһа гопиіагіа - орпапасады.
Көзбұршак өзінің қабығыиың серпімділігі арқасында алысқа немесе
жакынға қарауымызға байланысты, өзінің доңестігін өзгсртіп отырады.
Бұл күбылыс аккомодация деп аталады. Бірінші жағдайда (алысқа
қарағанда) көзбүршак кірпікті белдікшенің керілуіпсн біршама жазы-
лады, скінші жағдайда, жақынға қарау керек болғанда, кірпікті белдікше
т сі1іагІ8-тің жиырылуы әсерінен көзбұршақ капсуласымсн бірге
босаңсып, көзбұршақ біраз дөңестенеді. Соныц арасында жакын
орналасқан затган шыққан сәулелерді көзбұршақ кобірск сындырып,
олар торлы қабықта қосылады Көзбұршақта, шыныторізді денедегі
сияқты, тамырлар болмайды.
Б Коз камералары. Нұрлы кабықтың алдыңғы беті мен мөлдір
қабықтың артқы жағы арасыидағы кеністік көз алмасыныц алдыңғы
камерасы - сатега апісгіог ЬиІЬі - деп аталады. Камераның алдыцғы
жәпе артқы қабырғалары оның шсңбері бойымен, бір жағынан молдір
қабықтың ак қабыққа ауысатын жері, екінші жағынан, нүрты
кабыкшаның цилиарлы жиегі түзетін бүрышга түйіседі. Бұл бұрыш -
ап§и1и8 ігібосотеа1І8 — дәнекер байламдар (көпіршелер) торы арқылы
дөңгслектенеді. Көпіршелер арасында саңылау тәрізді кеңістіктер
жатады. Ап§иІи8 ігібосогпеа1І8 камерадағы сұйықтың циркуляциясында
үлкен кызмет аткарады, сұйық аталғаи кеңістіктер арқылы көршілес ақ
қабық қабатыпда орналаскан веналык койиауға барады.
Нұрлы қабықтың арткы жағыида, құрамына кірпікті белдікшейіц
кеңістіктері де енетін коздің тарлау, артқы камерасы - сатега розіегіог
ЬиІЬі - орналасады, оны артқы жағынан көзбұршақ, бүйір жағынан сог-
ри8 'сіііаге шектеп тұрады. Артқы камера қарашық арқылы алдыңғы
камерамен катынасады. Екі камера да молдір сулы ылғалмеи - һитог
адиохих — юлған, ол ылғал ақ қабықтың веналық қойнауына ағып
отырады.
294
Көздін косымша (косалқы) ағзалары
Коз алмасының бұлшыкеттері. Коздің қозғалыс аппараты алты
ерікті (колденең жолакты): жоғарғы, томенгі, медиалды және латералды
тік бұлшықеттерден - тт. гесіі зирегіог, іпҒегіог, тесііаіі.ч еі Іаіега1І8,
жоғарғы және гөмснгі қиғаш бүліпықетгерден — тпі. оЫідииз зирегіог
еі іпіепог — түрады 'Іөменгі қиғаш бұлшыкеттен басқа бүлардың барлыі ы
көз шарасының түбіндегі көру озегінің айналасы мен Пззиге огЬйаһ.з
хирегюг-ге жанасын жаткан бөлігінде осы жерде жайғасқан оргақ сіңірлі
сақинадап - аппиіиз Іепбіпеиз соштипіз-тен басталады; сіңірлі сақина
қүйғыш түрінде а. орһіаішіса-мен косу кору первін, сондай-ак пп. оси-
іотаіагіив, паьосіііагіз е( аЬбисспз-терді қоріпан жатады.
Тік бұліпықеттср өздерінің алдыңғы үпітары арқылы коз алмасының
экваторы алдыпда, оның төрт жағына бекіп, сіңірлердің комсгімен ақ
қабықпен бітісін кстеді Жоғарғы киғаш бұлшықст маңдай сүйектің Ғоуеа
Ігосһ1еагІ8-ке немссе бар болса 8ріпа ігосһ1еагІ8-кс бекіген талшықты-
шеміршекті кііпкене сақина - (госһіеа арқылы өзеді, содан кейін сүйір
бүрыш жасай артқа және бүйір жаққа қарай бұрылып, көз алмасына
оның жоғаргы лагсралды жағында экватордың артында бекиді. Томенгі
қиғаш бұлшықст көзжас қапшығы шұнқыршағының латералды
шенберінен басталып, бүйір және артқы жағыпа карай томенгі түзу
бұлшықеттің алдыңғы ұшынан төмендеу коз алмасы астына кетеді; оның
сіңірі көз алмасыпың бүйір жағынан экватордын аріқы жағында ақ
қабықшаға бекиді.
Тік бұлшықеттер көзұясын екі білік айпаласында айналдырадьг
көлденең білік (тт. гесіі 8іірегіог еі іпҒегіог) айпаласында қарашықты
жоғары немесе томеп бағытгайды және вертикалды білік айналасында
(тш. гесіі іаіегаііз еі тес1іаІІ8) карашыкты бүйір немссе медиалды жаққа
бұрады. Қиғаш бұлшықстгер көз алмасын сагитталды білік айналасында
айналдырады. Жоғарғы қиғаш бүлшықет көз алмасын айналдыра қара-
шықіы төмен және бүйір жақка қарай, ал төменгі бұлшықеі жиырылып,
қарашықты бүйір және жоғары қарай бағыттайды. Екі көз апмасының
барлық козғалыстары үйлесімді, өйткені бір көз қараған жаққа екінші
коз дс қарайды. Барлык бүлшықеттер бірқалыпты кернеуде түрғанда
қарашық тура алға қарайды да, екі көздің де кору сызығы бір-біріне
параллелді бағыгта орнапасады (алысқа қарағаида). Заттарды жакыинаң
қарағаида көру сызықтары алдыңгы жағында түйіседі (коздің коивср-
генциясы).
Козұясыиың шел майы мен көз алмасының қынабы. Козүясы
1 /еапа1І8 оріісиз пен жоғарғы көз саңылауы жанында мидың қатты
қабықшасымен ітісіп-осетін сүйек қабығымсн - регіогЫіа - астарланған.
Коз алмасының артқы жағында козұясының жатқан мүшелер
арасындағы барлық кеңістікті алатын шел майы - согріі8 ас1ір08шп оүЬі-
Іае - жайғасады. Шел май коз алмасынан онымен тығыз байланыскан
үаціпа һиіһі деп аталатын дәнекер тіиді жапырақша арқылы болінсді.
Көз алмасы бұлшыкеттерінің сіңірлері ақ қабықтағы өздері бекитін
жерлерге қарай бағыт алып, коз алмасы қынабы арқылы өтеді. Ал, бұл
295
қынап олар үшін жскелеген бұлшықеттсрлін шандырларында созылатын
қыпаптар береді.
Қабақтар раіреһгае (грекше Ыерһагоп, осыдан - блефарит
қабактың қабынуы) - көз алмасын алдынан коргайды. Жогаріы кабак
- раіреһга хирепоі - төмснгі қабақтан үлксндеу, оның үстінгі шекарасы
қас - яирегсіііит - маңдаймен шекарада жататын қысқа түктері бар
тері жолагы. Көзді ашқанда томенгі қабак ауырлығы күшімен ғапа сөл
төмен түседі де, ал доғарғы қабақ оған келетіп т. Іеуаіог раіреһгае 8іі-
регіогіз-тің жиырылуынан белсенді үрде жоғары котеріледі. Екі қабақтың
бос жиегі алдыңғы және артқы қырлармен - ІігпЬиз раІреЬгаІк апіегіог
еі ро8Гегіог-мен шектелгсн. Алдыңғы кырдын дол артқы жағынап қабак
жиегінен бірнеше қатар қысқа қатты түктер - к рпіктер (сіііа) өсіп
шығады. Кірпіктер көздің іішне бөгде заттыц гүсіп кетуінен қоргайды.
Қабақтардың бос жиегі арасында көз сацылауы — гіта раіреһкагит
- жатады, ол аркылы кабақ ашылған кезде көз алмасының алдыңғы беті
көріпеді. Көз саңылауының латералды бүрышы сүйір, медиалды бұрышы
дөңгеленген және ол козжас колі - Іасих Іасгітаіі.ч - деп аталатынды
түзеді. Оның ішінде май тіні мен нәзік түкшелерімен қоса үсақ бездері
бар коз жас бұлшықеті - сагипсиіа Іасгітаіія - көрінеді.
Әрбір қабақтың нспзі қабак шеміршегі деп онша дұрыс аталмайтын
тығыз дәнекер тінді табақшадан - іапчих - түрады.
Коз саңылауынын медиалды бүрышы аймағында қабақтардың ме-
диалды байламы - Н§. раіреһгаіе тесііаіе - орналасады, ол екі шемір-
шектен — сгізіа Іасгітаіі.ч апіегіог, ро8ісгіог-ға қарай көз жас қапшығынын
алды мен артқы жақтарын орай горизонталды бағытта өтеді. Басқа қалың-
дама көздің латералды бұрышында орналасып, 1і§. раІрсЬгаІе Іаіегаіе
горизонталды жолакша түрінде - гарһс ра1реЬгаІІ8 Іаісга1І8-ке сәйкес
келіп, көзұясының шеміршектері мен бүйір қабырғасы арасында орна-
ласады. Қастардың шеміршектер қабатыпда ұяшыктары бар бойлык тү-
тікті жолдардан гұратын бездер - §1апс!и1ае іағхаіез - жайғасқан, ұяшык-
тарда қабак жиектерін майлайтын май - зеЬит раіреһгаіе — орналасады.
Жоғарғы шеміршектегі бездер саиы әдеіте 30 40 ал төменгі шеміршекте
20-30. қабақ шеміршектерінің бездері нүкте тәрізді тесіктермен кабақ-
тың бос жиегінде, артқы кыр касында ашылады. Бұл бездерден баска
әдеттегідей кірпіктерге косарлана жүретін май бездері де болады. Атап
өтілгендей, жоғарғы кабактың оны жоғары көтеретін ерекше бұлшыкеті
— т. Іеъаіоғ раіреһгае хирегіогіа — бар. Қабак шеміршектері аргкы жағы-
нан оларлың жиектеріндс теріге ауысатын конъюнктивамен жабылған.
Көздің дәнекер кабықшасы іипіса сопіипсііуа - қабақтардың бүкіл
артқы бетін каусырып, көзұясы жиегі қасында көз алмасына қарай
бөгіліп, оның алдыцгы бетін жабады. Оның қабактарды жабатын бөлігі *
іипіса соіуипсііка раіреһғагит дсп, ал көз алмасын қаусыратын бөлігі
іипіса соіуипсііуа ЪиІЫ деп аталады. Сөйтін, копъюнктива алдынғы
жағында көі саңылауы аймағында ашык қаппіық түзеді. Шығу теп
жағынан сыртқы тері жабынының жалғасы болғанымен коныопктива
шырышты қабықшаға үқсайды. Ол қабактар шеміршектсрмен тығыз
бітісіп, ал қалған жағында астыңда жаіқап боліктермен мөлдір қабықшаға
296
дейін босаңдау косылады, ал мөлдір қабықтың жиегіндс опың эпителилі
жабындысы гікслей согпеа эпителиінс ауысады. Конъюнктиваның қабақ-
тардан көз алмасына ауысатын жерлсрі жоғарғы жоне төмснгі күмбездер
- /огпіх соіуипсйуае яирегіог еі іп/егіог - деп аталады. Жогарғы күмбез
томенгі күмбездсп тереңдеу. Күмбез дегеніміз көз бен қабықтың қозға-
лысы үшін қажстгі конъюнктиваның қосалқы қатпарлары. Көз саңылауы-
ның медиалды бүрышы аймағындагы сагипсиіа 1асгіта1І8-тан латсралды
жатқан конъюнктиваның жарты айтәрізді қатпары да - рііса зетііипагіх
сопіипсііуае осындай қызмет атқарады. Морфологиялық жағынан ол
үшінші қабақгың (ымдау жарғағының) рудименті болып табылады.
Көзжас аппараты конъюнктивті қапшыққа жас бөліп шыгаратын
көз жасы безінсн жоне сол безден бастапатын көз жасын шығаратын
жолдардан гұралы (148-сурег). Кязжас безі - ^іапсіиіа Іасғітаііх
құрылысы бөлікті. типі жағынан үяіпықты-түтікті, маңдай сүйегінің /ол-
ха Іасгітаігі-інле жатады. Оның 5-12 шығарушы өзсктері - сіисіиіі ех-
сгеіогіі - коныонктива қабы күмбезінің латералды бөлігінде ашылады.
Олардың бөліпетін көз жасы сұйықтығы көз саңылауының медиаллы
бұрышындағы коз жасы көлінс ағып кетеді. Көз жабық түрғанда бұл
сұйықіык скі қабықтың жисктсршің артқы жиектері мен көз алмасы
арасында түзіетін кеңістіктін боймен ағады. Көз жасы коз жасы көлінің
қасындағы қабактардың медиалды шетінде орналасқан кішкентай
тесікіеріс келеді. Тесіктердсн кететін екі жіиішке көз жасы өзекшесі -
сапаіісиіі Іасгітаііх - көз жасы колін айналып өтіп, жеке-жеке немесе
бірге көз жасы қапшығына құяды.
Көз жасы кабы — хассих Іасгітаііз — көзұясы ішкі бұрышының
сүйскті шүңқырында жаіқан мұрын-жас түтігінін жоғарғы тұйық шеті.
Көз жасы кабы қабырғасынан басталатын рагз Іасгітаііз т огЬісиіапя
осиіі будалары (“Бет бүлшықеттерін” қараңыз) оны кеңейтіп. сл арқылы
көзжасының көзжасы өзекшслері арқылы сіңірілуіне комектеседі. Көзжас
148 - с у р е т.
Оң көз жасы
аппараты.
I	- £І. Іасгітаііз;
2	- раіреһга
ыірегіог;
3	- сапаіісиіиз
Іасгітаііі»;
4	- 1аси« 1асгіта1і$;
5	- $асси$ 1асгіта1і$;
6 - бисіиа
пазоіасгітаіь.
297
қабынын гөмен қарай бағытталган тікслей жалгасы аттас озекке өтіп,
томсні і қалқан астында мұрын қуысына ашылатын мұрын-көз жас
түтігін қүрайды.
Қорыта келгенде, жарык торлы қабыкшада жайғасқан жарык сезгіш
элементтерді тітіркендіреді. Ол горлы қабықшаға келуден бүрын көз
алмасының әр түрлі молдір орталарынан. Ең алдымен мөлдір қабык-
шадан, содан кейін аодыңгы камераның сулы ылғалынан, одан әрі фото-
аппарат диафрагмасы сияқты әрмсн тереңге қарай өткізілстін жарық
сәулелерінің мөлшерін реттейтін қарашықтан өтеді. Қарашық қараңіыда
сәулсні көбірек өткізу үшін кецейіп, ал жарықта, керісінше, кішірсйеді.
Бұлай регтелу вегетативтік нерв жүйесі арқылы нервтендірілетін арнаулы
бұлшыкет - тизсиіі зрһіпсіег еі сіііаіаіог риріПае - арқылы іске
асырылады.
Одан әрі жарық көздің жарықсындырғыш ортасы (козбүршақ)
арқылы өгеді, көзбұршақтың комегімсн көз заттарды алысчтан не
жақыннан көруге бейімделеді, сондықтан кашықтың шамасына қара-
мастан нәрсенің кескіні әр ауақытта торлы қабықшага түседі. Бүлай
бейімделу (аккомодация) көзбүрінақтың дөңесін өзгертететін және
парасимпатикалық талшыктармен нервгсндерілетін арнаулы бірыңғай
салалы бұлшыкет - т. сіііагіх - арқылы іскс асырылады.
Екі көздс де бір кескін алу үшін (бинокулярлык) көру сызықтары
бір нүктсдс гоғысады. Сондықтан заттардың орналасуына қарай бүл
сызықтар алыстағы заттарға қараганда ажырап, ал жақындағы заттарға
қараганда түйіседі Бүлай бейімделу (конвсргенция) бассүйек нервтері-
н ң III, IV жәнс VI жұптары аркылы нервтсндірілетін көз алмасының
ерікті бұлшықспері (түзу және қиғаш) арқылы орындалады. Қарашық
көлеміпіц рсттслуі, сондай-ак аккомодация мен конвергенция өзара тыгыз
байланысты, өйтксні еріксіз жәие ерікті бүлшықетгердің кызметі оларды
нервтеидіретін, ортаңғы және аралық мида жайғаскан вегетативті жоне
анималды нервтер мен орталықтардың үйлесімді жүмыс нәтижесінде
заттардың кескпіі торлы қабықшаға түседі де, ал оған келген жарық
сәулелері жарықссзгіш элементтердің сәйкесті тітіркенуін тудырады.
Торлы қабыктың нсрв элементтері үш нейроннан гізбек түзеді.
Бірінші буын - кору анализаторының рецепторын құрайтын торлы
қабықтың жарықсезгіш жасушалары (таяқшалар мен сауыттәрізді)5(149-
сурет) Екінші буын қосполюсті нейроциттер және үііііпші буын -
өсінділері көру нервінің нерв талшыктарына айнала созылатын гангдилік
нсйроциітер - £ап£Ііоп п. оріісі. Мидың жалғасы ретінде нерв көз алмасы
жанында ол үшін ақ қабықпен бітісіп-өсетін қынаптар түзетін барлық
үш ми қабықтарымен жабылған. Қынаптар арасында мидың
қабықшааралық ксңісгіктеріне сәйкес келетіи аралықтар - зраііаі іпіег-
\>а£ІпаІіа - сақталады. ^Көру нерві көзүясынан сапаііз оріісш арқылы
шығып, мидың томенгі бстіне келіп, сол жерде сһіазта оріісшп
аймагында жартылай айқасады. Торлы қабықтың медиалды жарты-
ларынан шығатын нервтердің медиалды талшықтары ғана қиылысады,
торлы қабыктың латералды жартыларынан шыгатын нервтсрдің
латералды талшықтары айқаспайды. Сондықтан қиылыстан шығатын
298
әрбір көру жолының - ігасіиа п. оріісі - озінің латералды бөлігінде, өз
көзінің торлы қабықшасыпың латыралды жартысынан келетш талшық-
тары, ал медиалды бөлігінде басқа көздің мсдиалды жартысынан келетін
галшыктары болады. Қиылыстың құрылысына карай кору жолыпың
зақымданған жерін анықтауға болады. Мәселен, сол жақ көру нерві
зақымданғапда аттас коз соқыр болып қалады; сол жақ көру жолы немесе
әрбір ми сыңарының кору орталығы закымданғанда екі көздщ де торлы
қабығының сол жақ жартыларында көру кабілеті жоғалады, яғни екі көз
де жартылай сокыр болып қалады (гемианопсия); көру қиылысы
зақымданғанда екі коздің де медиалды жартыларында (орталығы
зақымданғанда) көру қабілеті жоғалады немесе екі көз де толық соқыр
болын қалады (қиылыс толық зақымданғанда).
Көру жолдарының қиылысқан талшықтары да, қиылыспаган
талшықтары да екі буда түр нде қыртысастылық кору орталықтарын
аяқталады: 1) ортаңғы ми тобесініц жоғаргы төбешіктерінде және 2)
риіүіпаг іһаіаті мен согрнз ^епісиіаіит Іаісгаіе-де. Бірінші буда ортаңғы
ми төбесінін жоғарғы төбешіктеріпдс аяқгалады, ол жерде коз
алмасының көлденең-жолақты бұлшықеттері мен нүрлы қабықшаның
бірыңғай салалы бұлшықеттері мен нұрлы қабықтың бірыңғай салалы
бұлшықстгерін нервтендіретін, ортаңғы мида жайғасқан нервтер
ядроларымен байланысқан көру орталықтары жатады. Осы байланыстың
149 - с у р е т.
Торлы қабықтыц
құрылысы.
1	- диск ұнғылы:
2	- нсрв
талшықтары
(ганглий
жасушаларының
өсінділері);
3	- меншікті
тамырлы қабыктың
қан тамырлары;
4	- нигментті қабат;
5 - сауыттәрізді
және таяқшатәрізді
көру жасушалары
кабаты;
6 - биполярлы
нейроңиттер
қабаты:
7 - ганглилік кабат
(ганглилік
жасушалар).
299
аркасында белгілі бір жарық тітіркендірулеріне жауап ретінде сәйкесті
конвергенция, аккомодация жоне пупилярлық (карашықтық) реакция
жүреді.
Баскаша буда жаңа (гөртішпі) пейрондар денелері жайғасқан
галамустың жастығы мен согрш> §епіси1аІит Іаіегаіе-де аяқталады. Жаңа
нейрондардың аксондары саряиіае іпіегпае-нын артқы болігі арқылы
өгіп, одан әрі үлкен ми сыңарларының ақ затында мидып шүйде бөлігінің
кыртысына жететін көру сәулссіп гасііаііоп орііса түзеді. Сипатталған
жарық рецепторларынан ми қыртысына дейінгі өткізгіш жолдар
косполюсті нейроциттердсн бастап (торлы қабықша нерв элементтерінің
екінші буыны) көру анализаторының кондукторын құрайды. Оның
қыртыстык шеті зиісиз саісагіпиз жағалауларында жататын ми қыртысы
болып саналады. Торлы қабықшада жайғасқап рсцепторга келетін жарык
тітіркенулері нерв импульстарына айналып, олар бүкіл кондуктор
бойымен көру анализаторыпың қыртыстык шстінс дейін өтіп. сол жердс
кору түйсіктері түріндс қабылданадьц
150 - с у р е т. Американың белгілі цирк әргісі (снқыршы). Өте сирек
кездесепн ауытқу жағдайы - үш көзді адам, 3-ші көзінің (оріадағы) нәрсені
(затты) коргенде гесіп өтетін қабілеті болған. Сыртқы мүрын екіге бөлінген,
жоғарғы ерін толық бітіспеген - "қоян жырык”. 42 жасында өзін өзі олтірген.
Карловы-Вары 2001 ж. Восктық фигуралар көрмссі (фото А.Р Рақыіиұлынікі).
ДӘМ СЕЗУ АҒЗЛСЫ
Дәм сезу агзасыиың — ог§апит §и.чіи.ч (“химиялық” сезімніц)
маңызы тамақтыц сапасып айыруда. Ең алдымен дәм бүршіктсрі тері
сезімі ағзаларынан бөліпіп шықты Содан кейін олар ауыз және мүрыи
300
куыстарында (космекенділер) шоғырланып, ақырында ауыз қуысында
жиналады (жорғалаушылар мен сүтқоректілср).
Адамда бүршіктердің көбі раріііае үаііаіае еі Ғоііаіас-де, аздау
мөлшсрде раріііае Гііп£ІІогтІ8-те, акырында бір бөлігі жұмсак тандайда,
бөбешіктіц артқы және ожаутәрізді шеміршектердің ішкі бетінде
орналасады. Бүршіктерде дәм сезу анализаторының рсңепторын қүрай-
тын дәм сезу жасушалары болады. Оның кондукторы үш буыннан
түратын, дәм сезу рецепторларының шығатын өткізгіш жоддар болып
табылады (151 -сурет).
Бірінші нейрон тілдің афферентгі нервтерінің түйіндеріндс жайға-
сады Адамда дәм сезімін өткізетін нервтер 1) бет нервінің дабыл ішегі
(тілдің алдыңғы үштен екісі); 2) тіл-жұтқыншак нерві (тілдің артқы үштен
151 - с у р с т. Дәм ссзу ағзасының өткізгіш жолдары (үлгі)
I - таламус; 2 - таламус пен ілмекті байланысі ыратын талшық, 3 - таламус псн
жалғыз жол ядросымсн байланыстыраі ын талшык; 4 - жалғыз жол талшығы;
5 - жоғарі ы көмей нервінің құрамындағы дә.м сезу талшығы; 6 - тіл-жұткыншак
нсрвішң қүрамындағы дәм сезу талшығы: 7 - дабыл ішегінің дәм сезу талшығы:
8 тіл; 9 - ілмск
301
бірі, жұмсақ тацдай мен таңдай доғашықтары) және 3) кезбе нерв
(бөбешік).
Біріиші нсйропнын орпаласуы:
1.	Оап^ііоп £спіси1і Бүл түйін жасуіпаларының шеткі өсінділері сһог-
сіа Гутраіі кұрамында тілдіц шырышты қабықшасының алдыңғы үштен
скісіндеп дәм сезу рсцспторларынан шығады. Орталық өсінділер - п.
іпіегтсбіиз-тің құрамында көпірге барады.
2.	IX жұптын төменгі түйіиі. Бұл түйін жасушаларының шеткі
осінділсрі - п. §1он8орһагуп§еих-тің құрамында тілдің артқы үштен бірі
шырышты қабықшасындағы дәм сезу рецепторларынан шығады. Орта-
лық өсінділер сол нсрв қүрамында сопақша миға барады.
3.	6ап£Ііоп іп£егш8 п. уэ^і. Бұл түйін жасушаларының шеткі өсінді-
лсрі п. 1агуп§сич зирегіог құрамында бобешік аймағында орналасқан
дәм ссзу рсцспторларыиаи шыгады. Орталық өсіпділер п. үа§і құрамында
сопақша миға барады.
Барлық сипатталгаи дәм сезу талшықтары сопақша ми мен кқпірде,
екінпіі нейрон орпаласатын писіеиз $о1ііагіи$ пп. іпіегтедіі, §1о$-
8орһагу§еі еі үа£І-лерде аяқталады. Мисіеи^ зоһіагіш-тің дәм сезу бөлімі
сопақша мидың шайнау мен жұтуға катысы бар барлық қозғалыс ядро-
ларымен, сонымен бірге жұлынмеи (тыныс алу, жөтелу меи құсуды
бақылау) байланыскан.
Екінпп нейрондардың өсінділері сопакша ми мен көпірден Іһаіа-
тиз-ка котеріледі, сол жерде дәм сезу анализаторының қыртыстық ұшы-
на баратын үшінші буын басталады. Дәм сезу анализаторы §уги§ рага-
һірросатраііз қыртысында самай бөлігінің алдыңғы шетінде ілгек нсн
гиппокампта, иіс сезу орталықтарының қасында жатады, ал басқа бір
деректер бойынша қақпашқа қыртысында (орегсиіит) орналасады.
Химиялық деректері негізінен екінші болжамды растайды. Химиялық
тітіркену рецепторда нерв импульсына айналып, ол кондуктор арқылы
анализатордың қыртыстық ұшына дейіи беріліп, сол жсрдс әр түрлі дәм
түйсіктері түрінде қабылданады.
ИІС СЕЗУ АҒЗАСЫ
Барлық жануарларда, омыртқалыларда да, тіпті омыртқасыздар да,
иіс сезу агзасы - ог%апит оі/асіиа - озінін негізгі бөлігінде эктодер-
маның ішкі жақ ойысы болып табылатын иіс сезу шұңқырын астарлап
жагатып сезімтал (нейросенсорлық) иіс сезу жасушаларынан тұрады.
Күрделі омыртқалыларда бассүйектің шеміршекті мүрын капсуласымен
қоршалатын мұрын қуысының (иіс сезу шүңқыларының) кеңсйіп,
тереңдеуіне байланысты иіс сезу мүшесі одан әрі жстіле түседі. Бұлайша
күрделену иіс сезуі күщті дамыған ірі жануарларда (жыртқыштар, кемі-
рушілер, түяқтылар және басқа да түрлер) ец жоғары дорежеге жетеді.
Керісінше, адамдарда жәнс басқа микросматик жануарларда иіс сезу
аппараты біршама редукциялапғап. Осыған байланысты макрокосматик
302
жануарлардың күшті иіс сезу миымен салыстырғанда, иіс сезу миы нашар
дамыған. Ақырында, аносматикалық жануарларда (дельфиндердс) иіс
сезу анпараты тіпті ұрыктың даму кезінде-ақ жогалып кетеді.
Мұрын қуысы иіс ссзу ағзасы ғана емсс, сопымен бірге жоғарғы
гыныс жолы болып табылады, иісі бар заттар ауамен біргс мұрын қуы-
сына келіп, иіс сезу агзасының арнаулы сезімтал элеменгтерін тітір-
кендіреді.
Бұл сезімтал элсмснтгер, иіс сезу псйросенсорлық жасушалары мұ-
рыннып шырышты қабығында, жоғаргы мұрын қалқаны меи мүрын
қалқасының қарсы жаіқан бөлігінде орналасқан иіс сезу жолының
бірінші нейрондарын гүзеді. олардың аксондары пп. оИасіогіі -
құрамында торлы сүйскгің - Іатіпа сгіһнка-дағы тесіктері аркылы Ьиі-
Ьиз оИасіогіиз-қа отіп, сол жердегі иіс сезу шумактарында - §1отеги1і
оі/асіогіі - аяқталады. Осы жерде екінші нейрондар (митралды жасу-
шалар) басталады, олардың аксондары иіс ссзу жолы кұрамында жүріп,
иіс сезу жолы сүр затынын жасушалары - Ггі^опит оІГасіогіиіп, ыіЬьап-
Гіа рсгГогаіе апіегіог жәнс ьеріит реііісібит-де аяқгалады. Таліныктардың
коп бөлігі иіс сезу анализаторының қыртыстык үшы орналасқан ^угих
рагаһірросатраііз қыртысындағы ипси$-қа келсді (152-сурет).
Тұтас организмдегі барлық сезім агзалары, әсіресе ми қыртысы
аймағында өзара байланысты, ол жерде барлык анализаторлардын
152 - с у р е т. Иіс сезу агзасының откізгіш жолдары (үлгі).
I - сопсһа пазаіія мірегіог; 2 - пп. оІГасіогіі; 3 - Ьиіһиз оІГасіогіиз; 4 - гг. оІГасіогіих;
5 - агеа $иЬса11о$а: 6 - ёугив сіп«и1і: 7 - согриз саікжит; 8 - согриз татіііаге;
9 - Ғотіх; 10 - Іһаіатиз; II - ёуги$ ёепіаһдв: 12 - £уги$ рагаһірросатраіііі
[һірросатрі]; 13 - ііпсиь.
303
кыртыстык шеттері ассоциативті жолдармен қосылған. Осының арка-
сында сезім мүшслсрі озара байланысып, бір-біріне әсер етеді, сонымен
бірге бір анализаторлар жұмыс істемей қалғапда басқа анализагор оның
қызметін атқаратындай болып дамиды.
ТАМЫРЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ
(АНГИОЛОГИЯ)
Тамыр жүйесін сұйық өткізетін жолдар, гүтіктер құрайды, ол түтік-
іердегі ағып жататын сүйықтар (қаи мн лимфа) арқылы бір жагынан
организм жасушалары мен тіндеріне кажетті қоректік затгар жеткізіліп,
екінші жағынан жасуша элементтерінің тіршілік әрекетінен пайда
болған заттар экскреттік мүшелеріс (бүйректерге) жеткізілсді. Тшек-
қуыстыларда ас қорыту қуысында көптеген өсінділер бар, олар қо-
ректік заттардыц дене бөліктеріне жеткізілуін оңайлагады. Алайда
немертиндердіц озінде-ақ (қүрттар тип тармағы) оңашаланған үш
қан тамыры пайда болады. Ланцстникге тұйык канайналым жүйесі
болғанмен жүреп болмайды. Омыртқалылардың қантамыр жүйесі
филогенез барысында құрылысы жағынан біртіндеп күрделенетін
жүрек пайда болады.
Балық жүрегі екі камерадан іұрады: қанды кабыдайтын жүрекшеден
(оның алдында вена қойнауы жагады - зіпнб уепозш) жәнс қанды айдап
шығаратын қарыншадан (одан кейін артериялық конус орналасады - со-
пп8 агіегіохпч) тұрады. Жүрек арқылы вена қаны ағып өтіп, одан әрі
желбезек артериялары арқылы жслбезектерге келіп, сол жерде оттегіне
қаныгады (желбезектік тыныс алу типі). Қосмекенділсрде қан айналы-
мының өкпслік шеңбері түзілу бастайды: соңғы желбезск артериясыңан
жүректен газ алмасу жүретін, өкпеге қан әкелетін өкпе артериясы дамиды.
Осыған байланысты жүректің қабылдайтын бөліп - жүрекше көлденең
перде арқылы жеке екі жүрскше (оң жақ және сол жақ) болініп, соныи
нәіижесінде жүрек үш камсралыга айналады. Соның озінде оң жак жү-
рскшсде веналық, сол жак жүрекшеде артериялык, ал ортақ қарыншада
аралас қан ағады. Личинка кезінде желбезекгік, ал ересек кезде өкпслік
кан айналысы жүмыс істейді, бұл сулы ортадан кұрғақ ортаға ауысуды
корсетеді
Қүрлыкқа іүпкілікті ауысуға және желбезектік тыныс алуды толық
ығыстырып шығарган өкпелік тыныс алудың дамуына байлапысты
жорғалаушыларда окпелік тыныс алу одан орі дамып, екі қан айналым
шеңбері - өкпелік және денелік тыныс алу - қалыптасады. Осыған сәйкес
қарынша да толык емес пердсмен екі бөлімге - оң жәнс сол қарынша
және сол карыншаға бөліне бастайды. Құстарда, сүтқоректілер мен
адамда жүрек екі кап айналым шенберіне сәйксс перде арқылы толы-
ғынан скі қарыншаға бөлінеді. Соның арқасыпда оларда вена жәнс
артерия қаны толық болінген: веналық кап оң жак жүректен, ал
аргсриялық қан сол жақ жүректен ағады.
304
Ағатын сүйықтың сипатына карай адам мен омырткалылардыц тамыр
жүйесін екі болімге бөлуге болады: і) кантамыр жүйссі - қан ағатын
түтікшелер жүйесі (аргсриялар, веналар, микроағын бөлімдсрі мен жү-
рек) және 2) лимфа жүйесі - түссіз сұйык, лимфа ағагын гүтікшелер
жүйесі. Артерияларда қан жүректен шет жакка, ағзалар мен тіндерге
қарай, ал всналарда жүрекке карай ағады. Лимфа тамырларында сұйық
веналардағы сияқты тіндерден орталыққа қарай ағады. Алайда веналык
және лимфа тамырларының аттарды шыгарып әксту сипатында елеулі
айырмашылыкгар бар Еріген заттарды негізіиен қан тамырлары сіціріп
алады да, ал катгы түйіршіктердің лимфа тамырлары сіңіреді. Қан арқылы
сіңіру едәуір жылдамдау жүреді. Клиникада бүкіл тамырлар жүйесін
жүрек-гамыр жүйесі деп атап, оның ішінде жүрек псн гамырларды бөледі
ҚАНТАМЫР ЖҮЙЕСІ
Қантамыр жүйесі орталық ағза - жүректен жәнс онымен байланысқан
көлемі өр түрлі, кан тамырлары (латыніпа ұая, ірекше ап§еоп - тамыр;
осыдан - ангилогия) деп аталатын түтікшелердсн тұрады Жүрек ырғақты
жиырылуы аркылы тамырлардағы бүкіл қанды козғалыска келтіреді (153-
сурет).
Артериялар. Жүректен ағзаларға қарай шығып, оларға қан әкелетін
тамырлар артериялар (аег ауа, іегео - бар; өлік денесіндегі артериялар
бос болады, сондықтан ерте кезде оларды ауалы түтікшелер деп есеп-
теген) деп аталады.
Артериялардын қабырғасы үш қабықтан тұрады. Ішкі қабык - іипі-
са іпііта - тамырлардың қуысы жағынан эидотелимен астарланған, оның
астында субэндотелий мен ішкі сершмді мембрана орналасады; ортаңгы
кабык - іипіса тесііа - бірыңғай салалы бұлшықет тінінен, серпімді
талшықтармен ауысып, аларасып отыратын миоциттердеи құралған;
сыртқы қабык іипіса ехіета - дәнекер тінді талшықтардан түрады.
Артериялык қабырғаның серпімді қаңқа түзеді.
Жүректен алыстаған сайын артериягіар тармактарға бөлініп, барған
сайын ұсақтала береді Жүрекке жакын артериялар (қолқа мен оның ірі
тармақтары) негізінсн канды еткізу қызметін атқарады. Олардың ең
бірінші міндеті жүрек соғуынан лақтырылып шығатын қан массасынын
өсерінен тамыр кабырғасыида созылуына қарсы ету. Сондықган олардын
қабырғасында механикалық сипатты құрылымдар, яғни ссрпі.мді тал-
шықтар мен мембраналар кобірек дамыған. Мұндай артериялар серпімді
типті артерияіар деп аталады.
Жүрск соғысының инерциясын әлсіретіп, қанның әрі қарай жылжуы
үшін оз қабырғасының жиырылуы қажет болатын орташа және ұсак
артерияларда жиырылу қызметі басым болады. Ол қызмет тамыр қабыр-
ғасында бұлшықет тінінің біршама кобірек дамуы арқылы қамтамасыз
етіледі. Мұндай артериялар тұтас ағзаларды немесе олардың бөліктерін
канмен жабдықтайды.
20 - 805
305
2
3
153 -су ре г. Жүректегі қанның қозгалысы (багыты бағыттағыш сызықшамен
көрсетілген).
I - V. саұа яирегіог; 2 - ігипсия Ьгасһіосерһаіісиз; 3 - а. сагоііз соттипі$; ыпізіга;
4 - а. ыіЬсІаүіа хіпізіга; 5 - раг$ бс8сспдсп8 аогіас; 6 - а. риітопаііз ыпІБІга;
7 - аігіит ыпіыгит; 8 - ұ\'. риІтопаІе$ 8Іпі$ігі; 9 - уепіпсиіиз ыпізіег;
10 - уепігісиіиз (Зехіег; 11 - V. саүа іпҒегіог; 12 - аігіит сіехігшп; 13 - ігипси^
риітопаііх; 14 - а. риітопаііз сіехіег.
Ағзаға қатысты артерияларды: ағзадан тыс орналасқан артериялар
және оның агза ішіндеіі тармақтарын агзаішілік арзериялар ден бөлсді.
Сабау тамырынын бүйір тарамдары немесе түрлі бағандардың тарамдары
бір-бірімен қосыла алады. Капиллярларға ыдырағаиға дейін тамырлардыц
306
бұлайпіа қосылуын анастолюз деп атайды. Каниллярларға ауысканға
дейін корші сабаулармсн анастомоздары жоқ артериялар соңгы
артериялар (мысалы, көкбауырда) деп аталады. Соңғы нсмесе ұштық
артсриялар қан тығынымен оңай бітеліп қалады (тромбоз) да. инфарктың
(ағзаның жерғілікті өліеттенуі) пайда болуына жағдай жасайды.
Артериялардың соңғы тармақтары жіңішкс жәпе ұсақ, сондықтан
оларды артериолалар деп атайды.
Артсриоланың артериядан айырмашылығы оның қабыргасында бір
қабат ғапа бүлшықет жасушалары болады, соның арқасында ол реттеуші
қызметіи атқарады Артериола тікелей прекапиллярға жалғасады, онда
бұлшықет жасушалары бөлек-бөлек болады, гұгас қабат кұрмайды.
Прекапиллярдың артериоладан тағы бір айырмашылығы - онымен венула
тамыры қатарласа жүрмейді.
Прекапиллярдан көптеген капиллярлар (қылтамырлар) шығады.
Капилярлар - зат алмасу кызметін орындайтын аса жіңішке тамыр-
лар. Осы қызметіне байлапысты олардың қабырғасы сұйықта еріген
заттар мен газдар өтетін жалпақ эндотслий жасушаларыпың бір қабаты-
нан тұрады. Капиллярлар өзара ксңінсн жалғаса - анастомоздана. прека-
пиллярға ұқсас қүрылған посткапиллярларға айналатын торлар
(капилярлық торлар) түзеді. Посткапилляр артериоламен қосарлана
жүретін венулаға айналады. Венулалар вепалардың түбірін құрайтын
және веналарға айналатын всна арнасының жұқа бастапқы бөлігін
түзеді.
Всналар (латынша ұепа, грекшс рһісһз, осыдан флебит - веналардың
қабынуы) артериялардан қарама-қарсы багытта агзалардан жүрекке қан
әкеледі. Олардың қабырғалары артериялардагыдай болып құрылғап,
бірак олар едәуір жұқалау, ссрпімді жоне бүлшықеЪ-тгндері, аздау,
соның нәтижесіндс бас всналар босап қабысып калады, ал артерия-
лардың қуысы көлденең кссіндісінде үңірейіп көрініп тұрады, вена-
лар бір-бірімен қосылып. ірі вена бағандарын жүрекке қүятып
веналар түзеді.
Веналар веналык орімдер түзе бір-бірімен жалғасады.
Қанның веналармеп қозгалуы жүрек пен кеуде қуысының қызметі
мен сору әссрі арқылы іске асады, дем алу кезінде кеуде қуысында,
куыстардағы қысымның айырмасы әсерінен, сондай-ақ қаңқа және
ағзалардың висцералды бұлшықеттерінің жиырылуынан және тағы басқа
факторлардан теріс қысым пайда болады. Веналық қанның кері агуы
қиыпдау келетін дененің төменгі жартысының всналарында, дененің
жоғарғы боліпндегі веналарға қарағанда күштілеу дамыган бүлшықет
қабығының жиырылуынын да маңызы бар Всналық канның кері ағуына
веналык кабырғаның срекшелігін кұрайіын всналардың ерекше тетіктері
қақпакшалар кедсргі жасайды (154-сурет). Веналық қакпақшалар
дәнекер тін кабаты бар эндотелий қатпарларынан іұрады. Олардың бос
жиекгері жүрекке қараган, сондықтан қанның осы бағыттағы ағынына
кедсргі кслтірмейді, бірақ онын кері қарай ағуына кедсргі болады. Артс-
риялар мен веналар әдетте қатарласа жүреді, соның озінде үсақ және
орташа артериялармеи екі вена. ірі артериялармсп бір вена қосарлана
307
154 - с у р е т. Всна қақпакшалары
(вена кесіліп ашылған.)
1 - венаның қуысы; 2 - веналык
қақпақшаның жапырақшасы.
жүреді. Бұл ережеден кейбір те-
рендегі веналардан басқа нсгізінен
тері астында орналаскан дәне
ешуақытта дсрлік артсриялармсн
қосарланбайтын бсткей веналар
тысқары тұрады. Қан тамырла-
рының қабырғаларында өзіне мсн-
шікті, олардың өздсрін, қанмен
қамтамасыз стстін жіңіке арте-
риялар мен всналар - \>ааа уахогит
болады. Олар тамырлар қабырға-
ларын қанмеи жабдықтайтын сол
бір бағаниап пемесе көрші баған-
нан шыгып, қан тамырларды қор-
шап жатқан (олардың сыртқы
қабықшасымен байланысқан) дә-
некер тінді кабатта отеді; бүл
қабат тамырлық қынап уа§іпа
гахогит - деп аталады. Артерия-
лар мен веналардың қабырғасында
орталық нерв жүйесімен байла-
нысқан нерв ұштары (рецепторлар
мен эффекторлар) орналасқан,
соның арқасында рефлекс ме-
ханизмі бойынша қан айналы-
сының нервтік реттелуі іске асы-
рылады. Қан тамырлары зат алма-
судын нейрогуморалдык реттелуін-
де үлкен қызмет атқаратын реф-
лексогендік аймақтар болып табы-
лады.
Атқаратын қызметі мен түрлі
бөлімдерінің құрылысы және
нервтсндірілу срекшеліктеріне сәй-
кес бөлімдерінің құрылысы және
нервтендірілу ерекшеліктсрінс сәй-
кес соңғы кезде барлық қан тамыр-
ларын 3 топқа бөледі: 1) екі қан
айналым шеңберін бастап және
аяқтайтын жүрекқасылық тамырлар — қолқа және өкпелік баған (яғни,
серпімді типті артериялар), куыс және өкпе веналары; 2) организм
бойынша капды таратуға арналғап магистралды тамырлар. Бұларға
бұлшықет типті ірі және экстраағзалық артериялар мен экстраағзалык
веналар жатады; 3) қан мен ағзалардың паренхимасы арасындағы алмасу
реакцияларын қамтамасыз ететін ағзалық тамырлар. Бұлар - ағзаішілік
артериялар мен веналар, сондай-ақ микроциркуляциялық арнаның
буындары.
308
ҚАНАЙНАЛЫМ ҮЛГІСІ (СХЕМАСЫ)
Қанайпалымы капиллярлар қабырғалары арқылы (қан мен лимфалық)
зат алмасу іскс асатып тіндсрде басталады.
Капиллярлар қан мен лимфанын микроциркуляциясы жүретін
микроциркуляциялық арнаның басты бөлігіп құрайды. Микроциркуля-
циялық арпаға лимфа капиллярлары мен аралык кеңістік те жатады.
Микроциркуляция - қан мен лимфаныц тамыр арнасының микро-
скопиялық бөлігіндегі қозғалысы. Микроциркуляциялық орна, В.В. Куп-
риянов бойыіппа 5 буынды қамтиды: I) артериялық жүйенің ең дисталды
буындары ретіндегі артериялар, 2) артериолалар мен нағыз капиллярлар
арасындағы аралық буып болып табылатын прекапиллярлар немесе
прекапиллярлык артериолалар; 3) капиллярлар; 4) посткапилляр немесе
посткапиллярлык венулалар және 5) веналық жүйенің тамырлары болып
табылатын венулалар (155-сурет).
Бұл буындары барлығы тамыр қабырғасының өткізгіштігі мен
микроскопиялық деңгейдегі қан ағымын реттеуді қамтамасыз ететін
механизмдермен жабдықталған. Қанның микроциркуляциясы арте-
риялар мен арте-
риолалардың бұл-
шыкеттер арқылы
және И.М. Сечснов
болжап айтқан
“крандар” дсп атаған
срскше бүлшықетті
кыспақшалар пре-
және посткапилляр-
ларда болады. Мик-
роциркуляциялық
арнаның кейбір та-
мырлары (артерио-
лалар) негізінен та-
рату қызметін, ал
қалғандары (прека-
пиллярлар, капилляр-
лар, посткапилляр
мен веналар) негі-
зінен трофикалық
(алмасу) қызметін
атқарады. Әрбір сәт-
те капиллярлардыц
тек бір болігі (ашық
капиллярлар) жұмыс
атқарып, ал қалған
бөлігі (жабық капил-
лярлар) резервте тұ-
рады.
155 - с у р е т. Ішастардың микроциркуляторлы
ағымы.
1 - артерия; 2 - вена; 3 - артериола; 4 - венула;
5 - калиллярлар горы; 6 - лимфа тамырлары мен
капиллярлары.
309
Анатомдар аталған тамырлардан басқа барлық агзаларда бар және
капиллярларга соқпан артериялық канның веналық арнаға қысқарған
ағыны болып табылатын аргериовенулалық анастомоздардың да мпкро-
циркуляциялык арнаға жататынын дәлелдеді. Бұл анастомоздар нағыз
анасгомозарға немесе шунттарға (қан ағынын жабуға кабілетті бекітетін
құрылгысы бар әне күрылғысыз) және артериолааралықтар немссе
жаргылай шупттарға бөтінеді Артериоловенулалық анастомоздар
арқылы терминалды қан ағымы кан козғалысының екі жолына
бөлінеді: 1) зат алмасу үшін қажет транскапиллярларлы жол және 2)
іемодинамикалык тепе-теңдікті реттеу үшін қажет капиллярдан гыс
юкстакаппиллярлық (латынша інхіа - жанында, қасында) қан аі ымы,
бұл артериялар мен веналар арасындағы (артериовсналық
анастомоздар) тікелсй байланыстар (шунггар) аркылы іскс асы-
рылады.
Капиллярдан гыс қан ағымының арқасында қажет болғанда капилляр
арнасы жеңілдсп, ағзадағы нсмссс денснің сол аумағындағы қап тасы-
малдануы жылдамдайды. Бұл жанама, коллатсралды қап айналымныц
срскшс формасы сскілді (В В. Куприяпов, 1964).
Микроциркуляциялық арна түрлі тамырлардың механикалық қосын-
дысы емес, 7 буыпиан (5 қан, лимфа жоне аралық буыпдартан) тұратын
және организмніц омірлік маңызды үрдісі — зат алмасуды қамтамасыз
ететін күрделі анатомиялық-физиологиялық үрдіс болып табылады. Сон-
дықтап В.В. Куприянов оны микроциркуляция жүиесі ретінде
карастырады.
Микроциркуляциялық арнаның түрлі ағзаларда құрылысы мен атқа-
ратын қызметіне сәйкес өзіндік ерекшеліктері болады. Мәселеи, бауырда
кең капиллярлар - бауыр синусоидтары кездеседі; оларға артериялык
және веналық қан (қақпалық венадан) келеді. Бүйректерде артериялық
капиллярлар шумақтары бар Ерекше синусоидтар жілік майына тән және
т. б.
Сүйықтың микроциркуляциялық үрдісі микроскопиялық қан та-
мырларымен шектелмейді. Адам организмнің 70%-ы судан түрады,
олар жасушалар мен тіндердс орналасады жәнс кап мен лимфапың
негізгі массасын кұрайды. Барлық сұйықтыц тек 1/5 гаиа тамырларда,
ал қалған 4/5 бөлігі жасушалар плазмасы мен жасушааралық ортада
болады Сүйықтың микроциркуляциясы қан тамыры жүйесінен басқа
тіндерде, сірлі және басқа қуыстарда және лимфаның тасымалдану
жолында жүреді.
Қан микроциркуляциялық арнадан веналарға, ал лимфа — лимфа
тамырларына келеді де, ең соңында жүрекқасы веналарына құйылады.
Келіп қосылғап лимфасы бар всна қапы жүреккс, алдымеп оц жү-
рекшеге одан оң қарыншаға құйылады Оц жақ қарыніпадан вена
қаны қан айналымыныи кіші шецбері (окпелік шеңбері) бойымен
окпеге келсді.
Кіші (окпелік) канайналым шенбері қанды өкпедегі оттегімен
байыту үшін керек. Ол оц жақ қарыншадан басталады, бүл қарыншага
оң жақ жүрекшеге келген барлык вена каны оң жақ жүрскшс қарынша
310
(атриовенгрикулалык) тесігі арқылы өгеді. Оң жақ қарыншадан өкпе
бағаны шығады, ол окпеге жақындай келе оң жак және сол жак өкпс
артерияларына белінсді. Бұлар өкпеге келіп, артерия, артериола. прека-
пилляр және капилляр тамырлары болып гармақталады. Окпе көпір-
шіктерін шырмап жатқап капилляр торларында қан көмірқышқыл
газын беріп, оның орнына оттегінің жаңа корын алады (өкпелік тыиыс
алу). Тотыққан қан қайтадап алқызыл түске боялып, артерия канына
айналып, капиллярлардан венулалар мен веиаларға келеді, олар төрт
окпе веналарына (әр жағыпан) екеуден косылып, сол жақ жүрекшегс
кұяды.
Кіші (өкпелік) қанайналым іпеңбері сол жақ жүрскшеде аяқталады,
ал ол жүрекшеге келгсн артерия каны сол жақ атриовентрикулалық тесік
арқылы үлкен канайналым шеңбері басталатын жсргс, яғни сол жақ
карыншага келеді.
Үлкен (денелік) канайналым шеңбері дененің барлық ағзалары
мен тіндеріне қорекгік заттар мен оттегін жеткізіп, олардап зат алмасу
онімдері мен көмірқышқыл газын әкету қызметін аткарады. Ол артерия-
лық қанды тасигын қолқа тамыры шығатын жүрсктің сол жақ қарынша-
сынан басталады. Артсрия қанында организм гіршілігі үшін қажетті
қоректік заттар мсн оттсгіи бар және түсі алқызыл кслсді. Қолқа артерия-
ларға тармакталады, ал артериялар дененің барлық ағзалары мен тінде-
ріне тарап, олардың ры шыгатын жүректің сол жақ қарыншасынан
басталады. қышкыл газын әкету қызметін атқарады. Ол артериялық
қанды таситын қос қабатында артериолаларға, одаи орі капил-
лярларға айналады. Капиллярларда ағатын артериялык қан қоректік
заттар мен оттсгін беріп, олардың орнына алмасу онімдері мен
көмірқышқыл іазын алады (тіндік тыныс алу). Осының салдарынан
веналық арнаға келстін қанда оттегі аз да, ал көміркышқыл газы көп,
сондыктан кошкыл түсті, бүл - вена қаны; кан кеткендс қаппың түсі
бойынша қандай тамырдың (вена ма, әлде аргерия ма) закымданғанын
білуге болады. Веналар екі ірі бағанаға - жоіарғы жәнс төмеигі қуыс
веналарға айнала косылып, оң жак жүрекшеге құяды. Жүректің осы
боліміндс үлксп (денелік) қанайналым шеңбсріне аяқталады. Жү-
рекіің озін қапмен қамтамасыз ететін үшінші (жүрек) қанайналым
шсңбері үлкеп қаиайланым шеңберіне қосымша болып табылады. Ол
қолқадаи шығатын жүректің тәждік артерияларынан басталып, жүрек
веналарымен аяқталады. Жүрек веналары оң жақ жүрекшеге қүятын
гәждік қойнауға келіп қосылады, ал ұсак всналар тікелей жүрекшелер
қуыстарына ашылады.
Лймақтық қанайлым. Жалпы қан тамыр жүйесі озіиің үлкен және
кіші шеңберлерімсн қоса деиеиіц түрлі аймактары мен мүшелсрінде,
олардың атқаратын қызметінің сипаты мен дәл сол сәттегі кызметін
атқару кажетгіліктеріне қарай әртүрлі жұмыс істейді. Сонлықтан.
жалпы қан айпалымынаи басқа, жергілікті немесе аймақтық (латынша
ге§іо - аймақ), қаи айналымын ажыратады. Ол әрбір жеке ағзада
құрылысы ерекше магистралды және ағзалық тамырлар аркылы іске
асырылады.
311
ЖҮРЕК
“Жүрек” деген жүдырыңпіай кесек ет,
Сүигеи, күйген сезім - қанын еселеп,
Жинай берсе, талай теңіз жасалып,
Талай кеме айдындарын кешер ед.1
СӘБИТ МҮҚАНОВ
Жүрек - сог - өзіне құйылатын вена сабауларынан қанды қабылдап
және оны артерия жүйесі арқылы айдайтын куыс - бұлшықетті ағза
болып табылады. жүрек қуысы 4 камераға бөлінеді: 2 жүрекше, 2
қарыпша Сол жақ жүрекше мен сол жақ қарынша өзіндеп қанның
қасиетіне карай сол жақ немесе артериялық жүректі қүрайды; оң жақ
жүрекше мен оң жақ қарынша оң жақ нсмесе веналық жүректі кұрайды.
Жүрек камералары қабырғаларының жиырылуы систола деп, ал олардың
босаңсуы диастола деп аталады.
Жүректің формасы біршама жалпайған конус тәрізді. Онда ұшын -
арех, негізін — Ъахіз, алғы жоғарғы жәнс төменгі беттерін, осы беттерді
бөліп тұратын екі — оң және сол жисктерін ажыратады. Жүректің
дөңгелектенген ұшы, арех согсііз-төмен, алға және сол жаққа қараған,
ортаңғы сызықтан солға қарай 8-9 см қашыктыкта V қабырғааралыққа
жетеді; жүрек ұшы түтасынан сол жак қарыншадан түзіледі. Жүректің
негізі - Ьазіз согсііз - жоғары, артқа жәнс оң жаққа қарай орналасқан.
Ол жүрекшеден, алдынан қолкадан және өкпе сабауынан түзіледі.
Жүрекшелерден құралған төртбүрьтштың оң жақ жотарғы бүрышында
жоғарғы қуыс венаның кіретін жері, томенгі сол жақ бұрышыпда төменгі
қуыс вснаның кіретін жері орналасады, солға карай екі оң жақ өкпе
венасының кіретін жерлері, непзінің сол жақ жиегінде екі сол жак өкпе
венасынын кіретін жерлері орналасады. Жүректің алдыңғы немесе төс-
қабырғалык беті — /асіез зіегпосозіаііз — алға, жоғары және сол жаққа
карағаи да, төстік денесі мен ІІІ-УІ кабырғалар шеміршсктсрінің артында
орналасады (156-сурет). Жүректің бойлық біліпне көлдснсн жүретін
жәнс жүрекшелерді қарыншалардан бөліп тұратын жүректік жүлгс
зиісиз согрпагіиз - арқылы жүрек жүрекшелерден тұратын жоғарғы
болігінс жәнс қарыншалардан түзілетін үлкен төменгі бөлігіне бөлінеді.
Ғасіей 8Іегпосо8іа1І8 апіегіог - қарыншалар арасындағы шекарамен отеді,
соның озіпде алдыңғы бетінің көп бөлігін оң жак карынша, аздау бөлігін
сол жақ қарынша түзелі.
Жүректщ томенгі пемесе көксттік бсі і - /асіез сИарһга%таііса —
көкетке, оиың сіңірлі орталығына жапасып жатады (157-сурет). Онымен
артқы бойлық жүлге - зиісиз іпіегуепігісиіагіз розіегіог - өтеді, ол сол
жак қарыншаның (үлкен) бетін оң жақ (кіші) қарыпшаиың бстінен бөліп
С. X. Субханбердиннің «Дәрі-дертке дауа, жаиға шипа» дегсн кітабынан, Алматы,
1994 ж. 304 бст.
312
156 - с у р с т. Жүрек, сог; алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - аигісиіа 8ІпІ8іга; 2 - г. іпіегүепігісиіаг 8 апіегіог а. согопагіае 8ІлІ8ігае,
3 - V. СОПІІ8 та§па, 4 - уепігісиіиз 8ІпІ8іег; 5 - арех согсііз; 6 - іпсіыіга арісІ8 сагді§;
7 - Ғасіез 8іегпосо8іаІІ8 (апісгіог); 8 - уепігісиіиз сіехіег; 9 - уу. согс!і8 апісгіогс8;
10 - а. согопагіа сіехіга; 11 - аігіит ёсхігит; 12 - аигісиіа дехіга; 13 - рагз
а8сепсіеп8 аогіае; 14 - V. саүа зирегіог; 15 - агсих аогіае; 16 - 1і§. агіегіозит;
17 - ігипси8 ри1топІ8.
трады. Жүректің алғы және артқы қарынша аралық жүлгелері төменп
үштарымсн бір-б рімен қосылып, жүрскгің оң жақ жиеі інде, жүректің
ұшының оң жаіында, жүрек тілігін - тсіаига арісіз согсііз түзсді. Оң
жәпе сол жақ жүрск жиектерінің конфигурациясы бірдей емес: ои жиегі
сүйірлеу, сол жиегі дөңгелсктенген, себебі сол жақ қарынша қабырғасы
калыңдау келеді.
313
157 - с у р с т. Жүрек, сог; артынан
қарағандағы керінісі.
1 - аігіит зіпізігит; 2 - V. саұа іпіегіог; 3 - аігіит
сіехігит; 4 - зіпиз согопагіи^; 5 - а. согопагіа сіехіга;
6 - V. соп1І8 рагуа [V. сагдіаса рап/а]; 7 - V. сопііз
тедіа [V. іпіегуепігісиіагій ро^іегіог]; 8 - г.
іпіегүепігісиіагіх розіегіог а. согопагіае сіехігае;
9 - іасіез <1іарһга§таІіса (іпҒегіог); 10 - іпсІБига арісі$
согсііб; 11 - арсх согді§; 12 - ұу. розісгіогез хепігісиіі
8ІПІ8ІГІ [уу. ^епігісиіі ыпіЫгі розіегіогез]; 13 - ыіі.
согопагіиь; 14 - V. согсііа тацпа [V. іпіеп/епігісиіагіх
апіегіог]; 15 - аигісиіа ыпімга; 16 - а. оЫідиа аігіі
8Іпі8ігі; 17 - ұу. риітопаіез гіпізігае; 18 - 1і§.
агіегіозит; 19 - аопа; 20 - \ у. риітопаіез сісхігае.
Жүрек көлемі
жағынан, сол адам-
ның жүдырығына гең
келеді деп есенте-
леді: үзындығы 12-13
см, ең үлкен көлдс-
неиі 9-10,5 см, алі ы
артқы шамасы - 6-7
см. Ғ.ркек жүрегінің
массасы 350 г (дене
массасының 1/215
болігі), әйелдікі - 250
г (дене массасының
1/250 бөлігі).
Жүрек
камералары
Жүрекшелер қан-
ды қабылдайтын ка-
мсралар болып табы-
лады, қарыншалар,
керісінше, қанды ар-
тсрияларга айдайды.
Оң жоне сол жүрек-
шслер оң және сол
қарыппіалар сияқты
бір-бірінен қалқа ар-
қылы болінген. Кері-
сішпе, оң жақ жүрек-
ше мен қарыншаның
арасында оң жүрек-
ше-қарынша тесігі -
озііит а Ігіо \’еп Ігіси-
Іаге сіехігит — сол
жақ жүрекшс мен
қарыншаның ара-
сында охііит аігіо-
уепігісиіаге зіпіяігит
орналасады. Осы те-
сіктер арқылы қан жүрекшелердің систоласы кезінде олардың
куыстарынан қарыншалардың қуыстарына қарай ағады
Оң жак жүрекше - аігіит с/ехігит - гекше пішінді Артқы бетінің
үстіңгі жагынан оған V. сауа знрегіог және төмсннен V. са\а іпҒегіог
құйылады, жүрекше алдына қарай қуыс өсіндігс - оң жақ құлақшага
аипсиіа сіехіга жалгасады. Оң және сол жақ құлақшалар қолқа мен өкпс
314
сабауының негіздерін коршап жатады. Жүрекшслср арасындағы қалқа
- херіит іпіегаігіаіе - қиғаш орналасқан, ол алғы қабырғадан артқа
және онға қарай бағытталғандықтан, оң жақ жүрекшс оң және алгы
жағынан, ал сол жақ жүрекше сол жоне артқы жағынан орналасқан (158-
сурет). Оң жақ жүрекшенің ішкі беті теғіс, тек алдындағы кішксне жсрі
және құлакшаның ішкі қабырғасы ғана емес, ол жерлерде орналасқан
қырлы бүлшықеттерден - т. ресһпаіі — шығатын тік буылтықтар
байқалады. М. ресііпаіі үстіңгі жагында кырмеп — сгіхіа іегтіпаііз -
аякталады, оған жүрекшенің сырткы бетінде §и1си$ ісгтіпаііз сәйкес
келеді. Бүл жүлге бірінші 8Іпи§ үепозиз-тыц ұрық қүлақінасымен косы-
158 - с у р е т. Оң жақ жүрекше, аігіит сіехігшп, және оң жақ қарынша,
гепігісиіиа сіехіег (ашылган); оң жағынан қарағандағы көрінісі.
1 - раге аяссшіспй аоПас; 2 - зеріит іпіегаіпаіе; 3 - аигісніа дехіга; 4 - сизріз
апісгіог уаіұае аігіоуепігісиіагія ёехігас; 5 - 8сріит іпіегуепігісиіаге; 6 - нерделік
смізікше бүлшықсттср; 7 - сизріз херіаіія ұаіұае аігіоуепігісиіагіз бехігае;
8 - ұаіұиіа ыішй согопягіі; 9 - ұаіұиіа уепае сауае іпГсгіогіз; 10 - V. сауа іпГсгіог;
11 - Гояза оуа1і<»; 12 - ГипЬііб Ғозяае оузіі»; 13 - V. саүа зирегіог.
315
лып, жалғасатын жерін көрсетеді. Оң жак жүрекшені сол жак жүрек-
шеден бөлетін пердеде сопак піиіінді шұңқыр - /охха оухіііх - бар, ол
жоғарыдан және алдынан жискпеп - ІітЬих /оззае охаііз — шектелген,
Бұл шұңқыр кұрсактык даму ксзінде жүрекшелердің өзара жалғасып-
қатынасатын тесігінін - Гогатеп оұаіе өмір бойы сақталады, соның
себебін жүрекшелер қалқасының жиырылуы, оны жаппайтын жағдайда
артериялық және веналық кан оқтыіюқтын араласуы мүмкін. Жоғаріы
және томенп қуыс веналар гесіктерініц арасында, артқы қабырғада, Гов-
$ае оүаііз-тің жоғарғы бөлімінің артқы жағында кішкене төмпешік
ІиЬегсиіит іпіга^епозит байқалады Ол ұрықта қан ағымын жоғарғы
қуыс венадан озііит аігіоуспігісиіагеа бехіга-ға бағыттайды деп есеігге-
леді. V. сауа іпГегіог тесігінің төменп жиегімен ІітЬиз Ғо§8ае оүаіів-ке
қарай көлемі өзгергіш орақ пішінді қатпар - гаігиіа гепае саесіе іп/егі-
огіз - созылып жатады. Оның ұрық үшін үлкен маңызы бар: қанды төменгі
қуыс венадан /огатеп охаіе арқылы сол жақ жүрекшеге бағыітайды.
Осы жерден төмендсу V. саүа іпГегіог мен о$ііит аігіоуепігісиіаге бех-
ігит арасында жүрек веналарынан қан жинайтын зіпиа согопаііиз сог-
сііз оң жақ жүрекшсге құйылады, сонымен катар жүректің ең ұсак
веналары өздігінсн оң жақ жүрекшсге құяды. Олардың ұсақ тес ктері
/огатіпа хепагит тіпітагит жүрекше беттерінде шашырай орпаласады.
Тәжді коинау тесігі қасында кішкентай эндокард қатпары - үаіхиіа зі-
пиз согопагіі - бар. Жүрекшенің төменгі алғы бөлімінде оң жақ жүрекше-
қарынша тесігі — озііит аігіочепігісиіаге сіехігит - оң жақ қарынша
қуысына әкеледі.
Сол жақ жүрекше - аігіит зіпізігит — артқы жағынап томен кететін
қолқа мсн өңепіке жанасып жатады. Әрбір жағынан оған екі-екіден өкпе
сабауының сол жагын орай, алға қарай томпайып шыгып түрады
Жүрскшеде пт ресііпаіі бар Төменгі алгы бөлімде сопак пішінді сол
жақ жүрекше-қарынша тесігі - озііит аігіоуепігісиіаге зіпізігшп - сол
жак қарыппіа қуысына әкеледі.
Оң жақ қарынша — уепігісиіиз сіехіег - үшбұрышты пирамида
тәрізді, оның жоғары қараған неі ізін оң жақ қарыншадаи өкпе сабауы -
ігипсиз риітопаііз - шығатын сол жақ жоғарғы бұрыпіын қоспағанда,
он жақ жүрекше алып жатады (159-сурет). Қарынша қуысы екі бөлімгс
бөлінеді: озііит аігіоуепігісиіаге жақын бөлім және озііит Ігипсі риі-
типаііз-ке жақын алғы жоғарғы бөлім - сопиз апіегіозих ол өкпе
сабауына жалғасады.
Оң жақ жүрскше қуысынан оң жақ қарынша куысына әкелетін оз-
ііит аігіоуепіі ісиіаге сіехігит үшжармалы қақпакпсн - уоіусі аігіоееп-
ігісиіагіз сіехіга, 8 маіма (гісшчрісіаііз - жабдықталған. Қақпақтын
үшжармасы орналаскан орындарына қарай сизріз апіегіог, сизріз розіе-
гіог және сихріх зеріаііз деп белгілсйді. Жармалардың бос жиектері ка-
рыншаларға қарайды. Оларга жіңіпіке сіңірлі жіпшелер һогсіае іепсііпе-
ае - бекиді, ал олардың қарама-карсы ұштары бүртікті бұлшықсттсрдің
тизсиіі раріііагез-тердің ұштарына бекіген. Бүртікті бұлшықеттер
конустәрізді бұліпықеттер, олардың ұштары карынша қуыстарына шығып
түрады, ал түптері оның қабырғасына ұласады. Оң жақ карыншада әдетте
316
159 - с у р е т. Жүрек, сог (квлденец кесіндісі); алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - аигісиіа 8ІпІ8Іга; 2 - уаіуа аогіае; 3 - о$аіит аоггісит [аопае]; 4 - сизрІ8 апіегіог
уаіұае аіпо\епГгіси1агІ8 зіпізігае; 5 - си8рІ8 розіегіог сакае аігіоуепіпсиіагіз
8ІпІ8ігае; 6 - тт. рарі11аге8; 7 - 8еріит іпіегүепігісиіаге (рагз ти8си1агІ8); 8 - си8рІ8
8сріа1І8 ұаіүае аігіоуепІгіси1агІ8 сіехігае; 9 - сиьрІ8 ро8ісгіог ұакае аігіо^епігісиіагіз
дехігае; 10 - 8еріит іпіеп/епітісиіагс (рагз тетЬгапасеа); 11 - аигісиіа дехіга;
12 - раг8 а8сепс1еп8 аогіае; 13 - V. сауа зирегіог; 14 - ігипсиз риітопаііз;
15 - үч риітопаіез 8Іпі8ігае.
үш бүртікті бұлшыкет болады: сң үлкен алдыңғы бүртікті бұлшықет
үшжармалы кақпақтың алдыңғы және артқы жармаларына баратын
сіңірлі жіпшелерге бастама береді Кішілеу аргқы бүртікті бұлшыкет
аргкы және қалкалық жармаларга сіңірлі жіпшелер жібсреді; ең
соңғысы, әр уақытта бола бермейтін т. раріііагіз $ер(а1І8 кобіпе алдыңғы
317
жактауга сіңірлі жіпшелер берсді. Ол болмаған жағдайда жіпшелер
тікслей қарыншаның кабырғасыпан пайда болады. Сопп$ агіеічохи.ч
аимағыпда оң жақ карыншаның қабырғасы тегіс, ал қалған жеріпдс ішке
қарай етті трабекулалар - ігаЬесиІае сагпеа - еніп түрады.
Қап оң жақ қарыншадан қакпағы (үаКа ігипсі риіпюпаііз) бар тесік
- оыіит ігипсі риітопаііх — арқылы өкпс сабауына келеді. ол қақпақ
диастола кезінде қанның өкпс сабауыпан кері қарай оң жақ
қарыншаға ағуына кедергі жасайды. Қақпақ үш жартыайлы жап-
қыштап түрады. Олардың біреуі өкпс сабауы шеңберінің алғы үштен
біріне - уаіх-иіа аетііипагіз апіегіог жәпе қалган екеуі артқы жағына
— \>аІ\>иІа хетііипагіх сіехіга еі хіпіхіга бекиді. Әрбір жапқыштың
ішкі бос жиегінде ортасында кішкене түйінше - посіиіи.ч \>аІ\>иІае
хетіһтагіх - бар, түйіншенің жанындағы жапқыштың жұқа жиекгік ссг-
мснттері — Іипиіае уаігиіае хетііипагіх деп аталады Түйіншелср
жапқыштарының тығыз кабысуына көмегін тигізеді.
Сол жақ қарынша - \>епігісиІих хіпіхіег — конус пішіңді, қабыр-
ғасыпың қалыңдығы оң жақ қарынша қабырғасының қалыңдығынан 2-3
ссе асып түседі (10-15 мм және 5-8 мм). Бұл айырмашылық бұлшықет
кабатының есебінен пайда болады жәпе оң ақ қарыншаға (кіші қаи
айналым піеңбері) қарағанда сол қарыншаның (үлкен қан айналым
шсңбері) коп жұмыс істеуіне байланысты. Жүрекшелер кабырғаларының
қалыңдығы олардың қызметтерінс қарай тіпті жұқа келеді (2-3 мм). Сол
жақ жүрекше қуысынан сол жақ қарынніага келетін тесік - о$іінгп аігі-
оуепітісиіаге $іпі$һнпі — сопақ пішінді, сол жақ жүрекшс-қарынша
(мигралды) қақпағымен - уаКа аігіоүепітісиіагіз мпЫта (ші(гаііч)
жабдықталған, оның екі жар.масының кііпілеуі сол және артқы жағында
(си$рі$ розіегіог), үлкендеуі оң және алғы жағында (сизріз апісгіог)
орналасқан. Жармалардын бос жиектері қарынша қуысына карайды,
оларға сһогсіае іепсііеае бекиді М. раріііагіз сол жак карыншада екеу
болады алғы және аргқы. Әрбір емізікше бұлшықеі үаіұае тіігаііз-
тің бірннпі, екінші жармасына сіңірлі жшшелер береді. Қолка тесігі
овііит аогіае деп, ал карыншаның оган ең жақын бөлімі - сопи.ч агіегіо-
хих деп аталады.
Қолқа қақпагыііың — хчііга аогіае — кұрылысы окпе сабауы
қакпағына үқсас, жапкыштардың бірі — ұаіуиіа ьстіпаіигіз розіегіог уаі-
уиіае қолқа шенбсрініц артқы үштсн бірпі алып жатады; қалған екеуі -
хетііипагй; сіехіга еі хіпі.чіга тесіктің оң жәнс сол жақтарын алып жатады.
Олардың бос жисктеріндегі түйіншелер - посіиіі гаһшіагит хетіһтагі-
ит аогіае - окпс сабауы жапқыштарына қарағанда шамалы байқалады;
сондай-ак Іипиіае үакиіагиіп Бетііипагішп аопае бар
Қарыншалар арасындағы қалка херіит іпіегуепігісиіаге - нсгізінеіі
бү ішықст тінінен (рагз тизсиіагі*) түрады, тек оның ең жоғарғы болімі
скі жагынан эндокардпен — рагх тетһгапасеа - жабылғап фиброзды
тінпен тұрады. Раг$ тсшЬгапасеа жануарлардың қарыншааралык
пердесінің жеткіліксгз дамыгап бөліміне сәйкес кслсді Бұл жерде көбіне
пердедегі ақаулар түрінде ауытқулар кездеседі.
Жүрек қабыргасыпың күрылысы.
318
Жүрек қабырғасы 3 қабықіан: іпікі эндокардтан, ортаңғы
миокардтан және сыртқы - перикардтың (регісапішт) висцералды
жапырақшасы болып табылатын эпикардтан тұрады.
Жүрек қабырғасының қабаты негізінен көлденең жолақты бұлшықет
тінінен тұратын ортаңғы — туосапііит-нен түзіледі. Сыртқы — ерісағ-
іііиш - сірлі қабық болып табылады. Ішкі - епсіосагсііит - жүрек қуысын
астарлайды.
Миокардтың қаңқалық бұлшықет тіндерінсн айырмашылығы
жскелсгсн копядролы талшықтардан түрмайды, олар бірядролы жасуша-
лардын - кардиомиоциттердің торы болып табылады. Жүрек бүлшық-
етіндс екі болімді ажыратады: жүрекшелердін жәнс карыншалардың
бүлшықет қабаттары Екі бөлімнің талшықтары да скі фиброзды
сакипадан - апіііі {іЬгозі - басталады, олардың біреуі озііит аігіоүеп-
Ггісиіаге дехігит-ды, ал екіншісі озііит аігіоуепігісиіагс 8ІпІ5ігит-ды
коршап жатады. Бір болімнің талшықтары екшші бөлімнің талшықтарына
өтпсйді, сондықтан жүрекшелер, карыншалар жеке жиырылады. Жүрек-
шелердс беткей және терең қабаттардағы бұлшықеттерді ажыратады:
беткей бұлшыкет, көлденең орналасқан талшықтардан, тсреңдегісі
бойлық талшықтардан тұрады. Беткей қабаттағы бұлшықет скі жүрекшені
коршап жатады, терендегісі - әрбір жүрекшені жеке қоршайды. Қарын-
шалардың бұлшықеттері үш қабаттан құралған: беткей қабат бойлық
талшықтардан тұрады, олар оң жақтағы фиброзды сақинадан басталып,
сол қарыпшага келіп, жүрек ұшында бұрама - гогГех сопііа — түзеді де,
ішкі бойлық қабатқа өтеді. Сыртқы және ішкі қабапардыц арасында
орналасан ортаңгы қабаттың талшықтары азды-көпті циркулярлы жүреді,
соның озінде беткей қабаттағыдай емес, бір карыншажан екінші
қарыпшаға отпейді, әр карынша үшін дербес болып табылады.
Жүрсктің ыргақты қызметі мен оның жеке камераларының бұлшық-
сттеріпің жұмысын үйлестіруде жүректің откізгіш жүйесі дсген қүрылым
мапызды қызмет атқарады. Жүрекшелердің бүлшықеггері карыншалар-
дыц бұлшықеттерінен фиброзды сақиналар арқылы бөлінгенмен, олардың
арасында күрделі нервтік-бұлшықеттік байланыс болады. Оның қүрамына
кіретін бүлшықет талшықтарының (еткіпіш талшықтар) срекше
құрылысы бар Олардың жасушалары миофибрилдерге кедей де,
саркоплазмаға бай, сондықтан акшылдау. Олар кейде жай көзгс ақшыл
боялған жіпшелер түрінде көрінеді және көлемі жағынан кәдімгі
жүректің бұлшықет талшықтарынан үлкендсу болганымсн. олар бастапқы
синцитидің аздау диффсрснциациялані ан бөлігі болып табылады.
Откізгіш жүйеде гүйіндер мен будаларды ажыратады.
I Қойпау-жүрекше түйіні — посіиа аіпиаігіаііх - оц жақ жүрекшенін
қабырғасының салкыпкандылардың зіпия үспозиз-ына сәйкес кслстін
бөліміндс орналасқан (ыіісиз Іегтіпа1І8-те жогарғы қуыс вена мен оң
жақ құлақша арасында). Ол құлақшалардың бұлшыкетімен байлапысқан
жоне олардың ырғакгы жиырылуы үшін маңызы бар.
2. Жүрекше-карынша түйіні — поііиа аігіох>епігісиІагіа - оң жақ
жұрекшенің қабырғасында, үш жармалы қақпақтыц - сиаріа аеріаііа
қасында орналаскан Жүрскше бұлшықетімсн тікелей байланысқан түйін
319
талшықтары жүрекше-қарынша будасы — /азсісиіиз аіһогепігісиіаһз
(Гис будасы) түрінде қарыншалар арасындағы қалкага айнала жалғасады
(160-сурет) Буда қарывшалар қалқасында екі аяқшаға - сги$ (іехігит еі
аіпізігит - бөлінеді, ал олар аттас қарыншалар қабырғасына барып,
солардың эндокард астындағы бұлшықетінде тарамданады. Жүрекше-
қарынша будасы жүрек жұмысы үшін үлкен маңызы бар, өйткеш сол
аркылы жүрекшелсрден қарыншаларға жиырылу толқыны берпіп,
соның нәтижесіпдс жүрекшелер мен қарыншалардың систола ырғағы
реттеледі
Демек, жүрекшслср өзара қойнау-жүрекшс түйіні, ал жүрекшелермсн
карыншалар жүрекшс-карынша будасы арқылы байланысады Әдетте,
тітіркену оң жақ жүрекшеден қойнау-жүрскше түйінінен жүрекше-
қарынша түйініне, ал одан жүрекше-қарынша будасы арқылы екі
қарыншаға беріледі
160 - с у р е т. Адам жүрегінін өткізгіш жолдары (үлгі).
1 - посіиз 8ІпиаігіаіІ8; 2 - аігіит 8ІпІ8ігит; 3 - посіиз аігіоуспігісиіаііз; 4 - Ға$с.
аігіоүепсгісиіаііз, 5 - сгига (дехігит еі зітзігит) Ғазс аігіоүепігісиіаііз;
6 - үепіпсиіиз зіпізіег; 7 - туоҒіЬгас сопсіисепіез сагдіаса (туоҒіЬгас ригкрепзез -
откізгіш бұлшықетті Пуркинье талшықтары);
8 - зсріит іпіегүепігісиіаге; 9 - уепігісиіиз дехіег; 10 - ұаіұа аігіоүспігісиіаге^
сіехіга; 11 - V. са^а іпҒегіог; 12 - аігіит сіехігит; 13 - озііит §іпиь согопагіиз
[согопагіі); 14 - V. саұа зирегіог.
320
Эпикард сырт жагынан миокардты жауып тұрады және бос бетіндс
мезотелимен астарланған кәдімгі серозды қабық
Эндокард жүрск қуыстарының ішкі қабырғасын астарлайды. Ол ез
кезегінде көптегсн ссрпімді талшықтары мен бірыңғай салалы бүлшықет
жасушалары бар дәнскер тін қабатынан, бірыңғай ссрпімді талшықтар
қоспасы бар, бетксй жағына жақын орналасқан тағы бір дәнекер тін
қүрайтын ішкі эндотелий қабатынан тұрады. Өзінің шығу тегі жағынан
эндокард тамыр қабырғасыпа, ал оның жоғарыда аталған қабаттары
тамырлардың үш қабатына сәйкес келеді. Барлық жүрск қақпақщалары
эндокардтың қатпарлары (дубликатуралары) болын габылады.
Жүректің бұл сипатталган ерекшеліктері оның тамырларының
ерекшеліктерін тудырады, олар жүрек үшін жеке кан айналым шеңберін
(үшінші шеңбер) түзеді.
Жүрек артериялары оң және сол жақ тәждік артсриялары жартылай
айшықты қақпакшалардың жоғарғы жиектерінен төмсндеу басталады.
Сондықтан систола ксзіпде жүрек артериялары кіреберіс кақпақша-
лармен жабылады да, ал артериялардың өздері жүрсктің жиырылған
бүлшыкетімен сығылады. Осының әсерінен систола кезінде жүректің
канмен жабдықгалуы кемиді. Қан тәждік артсрияларыпа, қолқаның
сағасында орналасқан осы артериялардың кіреберісі жартылай айшықты
қақпакшалармен жабылмайтын диастола кезінде келеді.
Он жак тәждік артерия - а. согопагіа сіехіга - қолқадан оң жак
жүрекшенін сырт жағынан тәждік жүлгемен жүрсктің оң жақ жиегін
орап өтіп, оның артқы бетінен ауысады. Ол бұл жсрдс артқы қарынша-
аралык тармаққа - г іЩеп/епГгісиІагіз розіегіог-ға жалғасады. Бұл соңғы
артқы қарыншааралық жүлгемен жүректің төбесіне дсйіп томен түсіп,
сол жерде сол жақ тәждік артерия тармағымен анасгомозданады.
Оң жақ гәждік артерияның тармақтары оң жақ жұрекіпені, оң жақ
қарыншаның алі ы қабыргасының бір болігі мен бүкіл артқы кабырғасын,
сол жақ қарыншаның арткы қабырғасының кішкене белігін,
жүрекшеаралық пердені, қарыншааралык перденің артқы үштен бірін,
оң жақ қарыншапың емізікше бұлшықеттері мен сол жақ қарыншаның
артқы емізікшс бұлніықетін қанмен қамтамасыз сгсді.
Сол жак тәждік артерия - а. согопагіа зіпізіга - колқапың сол жақ
жартылай айиіықты қақпақшасының қасынан шығып, сол жақ жүрекшенің
алдындағы тәждік жүлгеде орналасады Ол өкпе сабауы мен сол жақ
кішкене құлақшаиың арасында екі гармақ береді: жіцішкелеу, алдыңғы,
қарыншааралық тармақ — гатиь’ іпіег^епігісиіагія апіегіог және ірілеу,
сол жақты айналып өтетін гармақ - гатиз сігсипг/іехиз.
Бірінші тармақ алғы қарыншааралық жүлгемен жүректің ұшына
дейін гүсіп, сол жердс оң жақ тождік артерияның тармағымен анасто-
мозданады. Екінші тармақ сол жақ тождік артерияның негізгі сабауыпың
жалғасы реіінде жүрек жүлгесімен жүректі сол жағынан орап отіп, оң
жақ тәждік артсриясымен қосылады. Осының нәтижссінде бүкіл тәждік
жүліесіндс горизонталды жазықтықта орналаскан артериялық сақина
тұзіледі, одан жүрекке перпендикулярлы тармақтар іпығады. Сакина
жүректің жанама (коллатералды) қан айналымы үшін қажетті бейімделу
321
21-805
болып табылады. Сол жак тәждік артерияның тармақтары сол жак
жүрекшені, сол жак қарыншаның бүкіл алдыңғы кабырғасының көп
бөлігін, оң жақ қарыншаның алғы қабырғасының бір бөлііін. карын-
шааралық перденің үшген екі болігін және сол жақ қарыншаның алдыңғы
емізікше бұлшықстін қантамырлармен жабдықтайды.
Жүрек артсриялары дамуының әр түрлі варианттары байқалады,
соның салдарынан канмен жабдықтау бассейндсрінің ара катынастары
түрлі болады. Осы түрғыдан жүректі қапмен қамтамасыз етудің үш
формасын ажырагады; екі жүрек артериясын бірдсй дамыған бірқалыпты
форма, сол жак тәждік және оң жақ тождік формалар. Тәждік артерия-
лардан басқа жүрекке бронхиалдық артсриялардан. қолқада оның
төменгі бетінсн “қосымша” артериялар келеді, өкпе мен өңешке операңия
жасаганда жүрсктің қанмен қамтамасыз етілуін нашарлатпау үшін
бұларды біліп. сскеру керек.
Жүректің ағзаішілік артериялары, тәждік артериялары сабаулары мен
олардың ірі тармақгарынан жүректің 4 камсрасына сәйкес жүрекшелер
(гг аігіаіея) мен құлақшалар (гг. анпсиіагсз), қарыншалар тармақтары
(гг. үепігісиіагез), перделік тармақтар (гг веріаііз апіегіогез еі розіеп-
огез) шығады. Олар миокардқа еніп, оның қабаггарынып саны, орналасуы
және құрылысына сәйкес тармақталады: алдымен сыргқы қабатта, содан
кейіи ортаңгы қабатта (қарыншаларда), ең сонында, ішкі қабатта; содан
кейін емізікше бұлшықеттеріне (аа раріііагез) және жүрекше-
қарынпіалық какнакшаларға енеді. Бұліпықет ішіндегі артериялар әрбір
қабатта бұлшықет будалары ізімен жүріп, жүректің барлық қабаттары
мен бөлімдсрінде бір-бірімен жалғасады.
Бұл артсриялардың біркатарының кабыріасында күшті дамыган
еріксіз бұлшықеттер қабаты болады, олар жиырылғанда тамыр қуысы
толық бітелсді, сондықтан бүларды “Тұйықтаушы” артериялар деп
атайды. “Тұйыктаушы” артериялар уақытша түйіліп қалса (спазм), жүрек
бұлшыкетінің дәл сол жеріне қан келмей, миокард инфаркты дамуы
мүмкіп.
Жүрек вепалары қуыс вепаларга емес тікёлей жұрек қуысына
апіылады.
Бұлшықетішілік веналар миокардтың барлық қабаггарында болады
және артериялармен косарлана бұлшықет будаларының бағытына сәйкес
келеді. ¥сақ артсрия.іарга (3 ретке дейін) қос веиа, ірі артерияларға
жеке вена қосарлапады. Всналық қан ағысы үш жолмеп жүреді 1) тәждік
қойнауға, 2) жүректің алдынғы веналарына, 3) жүректің оң жақ бөліміне
тікелей кұятын ең ұсақ всналарға. Жүректің оң жақ жартысында сол
жак жартысына қарағанда бұл кіші вепалар көптеу, сондықтан тәждік
веналары сол жағында кобірек дамыған.
Он жақ қабырғаларыпда сң ұсак веналардың басым қызмст
атқаратынын көрсетеді.
1.	Тәждік койнау - хіпиз согопагіих сопіія — жүйесінің веналары.
Ол сол жақгағы ортақ басты (кардиалды) вснаның қалдығы болып
табылады және гәждік жүлгесінің артқы боліміндс, сол жақ жүрекше
мен сол жак қарыншаның арасында жайғасқан. Өзінің оң жақ, қалыңдау
322
ұіиы арқылы қарыишалар арасындагы перде қасында, төменгі қуыс вена
мен жүрекшеаралық перденің арасыидағы оң жақ жүрекшеге ашылады.
8іпи$ согопагіи8-ке мына веналар қүяды: а) у. согсіія та§па — жүрек
ұшынан басталып. оның алғы қарыпшааралық жүлгесі бойымен көтеріліп,
солға бүрылып және жүректің сол дағын орап өтіп, 8Іпіі8 зіпізігі - сол
жақ қарыншаның артқы бетіндегі 8Іпи$ согопагшь немссе V согсііз та-
§па-ға қүятын бір немесе бірнеіие всна сабаушалары; б) у. оЫіс/иа аігіі
ыпіяігі - сол жақ құлақшаның артқы бетіндс орналасқан к шксне тармак
(үрықтық V. саұа зирегіог 8ІпІ8іга-ның қалдығы); ол сол жак куыс вснаның
қалдыгы болып табылатын, дәнекер тніді тартпаны - рііса успае саұае
8ІпІ8ігас - камтитын перикард қатпарында басталады; в) г. согсіія тесііа
— жүректің арткы қарыншааралық жүлгесінде жатады және тәждік
жүлгеге жстіп, 8Іпи8 согопагіиз-қа құяды; г) у. согсіі.ч рагса — жүректің
колдсисң жүлгесінің он жак жартысында орналасқан және V. согбіз те-
сііа-ның әдегте көлденең жүлгеге жеткен жеріндс осы венаға келіп құятын
жіңіиікс тармак.
2.	Жүректіц алдыңгы веналары уу. согсіія апіегіогех - кішкентай
веналар, оң жақ қарыншанын алдыңғы бетінде орпаласқан және тікелей
оң жақ жүрекше қуысына кұяды.
3.	Жүрекіің еи үсак веналары - уг. согсіі.ч тіпітае — жүрек бетіне
шықпайда, капилляряардан жиналып, тікелей жүрскшс қуысгарына және
аздай молшсрдс қарынша қуыстарына қүяды.
Жүрек бүлшықетін нервтендіретіи нервтердің қүрылысы мен
қызметі ерекніс және күрделі, олар көптеген орімдср түзсді. Бүкіл нерв
жүйесі: I) кслеіін сабаулардан; 2) экстракардиалды өрімдерден; 3)
жүректің озіндсгі орімдерден және 4) өрімдермеп байланыскан түйіндік
өрістерден түрады.
Қызметі жағына жүрек нервтері 4 түрге боліпсді (И II Павлов):
баяулатуіны және гездегуші, әлсіретуші жоне күшейтуші. Морфо-
логиялық жағынан бұл нервтер п. үа§и8 жоне ігипсиз зутрагісиз
қүрамында келеді. Симпатикалық нервтер (негізінен түйіннен кейінп
талшықтар) үіп жоғарғы мойын және бес жоғарғы кеудс симпатикалық
түйіндерінен іныгады: п сагбіаси^ сегұісаіь 8ирегіог - £ап§1іоп сегуі-
саіе 8ирепи8-тен, п. саг(1іаси8 ссгуісаііз тесііиз - §апо|іоп ссгүісаіе те-
йіит-нен, п. сагсііасиз сегуісаііз іпГегіог - §ап£Ііоп сетсаіс іпГегіи8-тен
немесе ^ап^Ііоп сегуісоіһогасісит-нен және п. сагсі асі Іһогасісі
симпатикалық сабаудың кеуде гүйіпдерінен.
Ксзбе нервтің жүрек тармақтары оның мойын бөлімінен (гаті сегұі-
са1І8 зирегіогез), кеуде бөлімінен (г. сагсііасі п. Іһогасісі) және п. Іагуп-
£еи8 гесиггсп8 уа§і-ден (гаті сегуіса1І8 іпГсгіогсз) басталады. Жүрекке
келетін нервтер бегкей және терен топтарга бөлінеді. Беткей топ өзінің
жоғаргы болімінде ұйқы және бұғанаасты артерияларына, төменгі
бөлімінде - қолқа мсн өкпс сабауына жанасып жагады. Негізінен кезбе
нервтің тармақтарыпаи құралған терен қабат кеңірдектің төмснгі үштен
бірінің алдыңғы бетінде орналасады. Бүл тармақтар кеңірдек аймағында
орналаскан лимфа түйіндерімсн жанасады, түйіндер үлкейсе, мысалы
өкпе губеркулезі кезінде, бұл тармақтарды лимфа түйіндері қысып, одан
323
жүрек ырғагы өзгеруі мүмкін. Ата.іғандардан нерв орімдері қалып-
тасады.
1) Беткей - р1ехи$ саггііасиз зирегПсіаііз - қолқа доғасының (оның
астында) мен өкпе сабауының айырығы арасындагы орім;
2) Терең - ріехиз саісііасиз рго£ипди§ қолқа догасы (артында) мен
кеңірдектің айырығы арасындағы орім.
Бұлар аттас тамырларды қоршап түрған ріехиз согопагіи.ч дехіег еі
8іпІ8іег-ге, сондай-ақ эпикард пен миокард арасында орналасқан орімге
жалғасады. Өрімдерде ганглий жасушаларының көптегсн топтары нерв
гүйіндері болады.
Афферентті талшықтар рецепторлардан басталып, кезбе және
симпатикалык нервтердің күрамында эфферснтті талшықтармен бірге
жүреді.
Жүрекқап
Жүрекқап (перикард) - регісагсііит - тұйық сірлі қап. Онда екі
кабатты ажыратады: сыртқы фиброзды - регісагсііит /іһгогіт және ішкі
сірлі - регісагсііит зегозит - қабаттар. Сыртқы фиброзды қабат ірі
тамырлы сабаулардың адвеніициясына өтеді, ал алдыңғы жағынан қысқа
дәнекер тінді тартпалар — ііратепіа Мегпорегісагсііаса — арқылы төстің
ішкі бетіне бекиді. Ішкі с рлі қабат өз кезегінде 2 табақшаға бөлінеді:
висцералды немесе жоғарыда аталған эпикард және париеталды, ол регі-
сагдіит ҒіЬго5ит-нын ішкі бетімен бітісіп, өсіп және оны ішінен астар-
лайды. Висцералды жәнс париеталды табақшалар арасында саңылау
тәрізді жүрекқап қуысы - сагііах регісагсііаііз — жатады, онда аздаған
сірлі сұйықтық Ііциог регісагсііі - болады. Ірі тамырлардың сабау-
ларында, жүрекке жақын жерде, висцералды және париеталды табақша-
лар тікелсй бір-біріне өтеді. Ашылмаған жүрекқап тұтас алғанда конус
пішінді, негізі сепігит іепбіпеит діарһга^таһз-пен бітісіп-өседі, ал
доғаланған тобесі жоғары қарап, үлкен тамырлардың түбіріпіктерін
каусырып жатады. Жүрекқаптын артқы беті өңсш псп томен түсетін
қолқаға жанасады. Қолқа мен өкпе сабауы барлық жағынан жүрекқаптың
жалпы жапырақшасымен қоршалған. Қолқа мен окпе сабауы артындағы
кецістік жүрекқаптың көлденең қойнауы - гіпих ігапзуегзиз регісагсііі
деп аталады. Қуыс және өкпе веналары тек ішінара ғана сірлі қатпармен
жабылған. Астыңғы және он жақтарынан төменгі қуыс венамен, сол жағы
мен үстінен сол жақ окпе вепаларымен қоршалған кеңістік - 8Іпи$ оЫіц-
ииз регісагсііі-ді құрайды.
Жүрек топографиясы
Жүрек кеуде аралығындаіы ассимметриялы орналасқан. Оның көп
бөлігі ортаңғы сызықтан солға қарай жайғасқан, оң жағында тек оң жақ
жүрскше мен куыс веналар қалады. Жүректің ұзын білігі жогарыдан
томен томен, оңнан солға, артынан алға қарай киғаш орналасып, бүкіл
324
депе білігімеп іпамамен 40° бұрыш түзеді. Сондыктан жүрсктің оң жак
веналық бөлі.мі алға таман, сол жак артсриялды бөлімі артка таман
бүрыла орналасқан сияқты. Жүрск кабымен бірге өзінің алдыңіы бетінің
көп бөлігіндс (Гасіез зіегпосозіаііз) өкпемсн жабылып тұрады, өкпеиің
алғы жисктері скі өкпеқаптың сәйкесті бөліктерімен бірге жүректің
алдынан өтіп, онын алдыңіы бетінің жұреккап арқылы тоске және У-УІ
қабырғалардың шеміршскісрінс жанасатын жерінен басқасын алдыңғы
кеудс қабырғасынан бөліп тұрады. Жүрек шекаралары ксуде қабыр-
ғасына проекциялануы: жүрск ұшының соіуы Ііпеа таттіііагіз яіпізіга-
дан 1 см ішке қарай, бесінші сол жак қабыріааралықга сезіліп тұрады.
Жүрек проскциясының жоғарғы шекарасы үшінші қабырға шсміршек-
теріпің жоғарғы жисгі деңгсйімсн өтеді. Жүрскгің оң жак шскарасы
төстің оц жақ жиегінен 2-3 см оңға қарай, III кабырғадан V қабырғаға
дейін өтеді; төменгі шекарасы колденен V оң жак қабырға шеміршегінсн
жүректің ұшыпа қарай, сол жақ шекарасы V қабырға шсміршсгінен
жүрек ұшына дейін отеді (161-сурет).
Қарыншалардап шыгар тесіктер (қолқа мен окпе сабауы) III сол жақ
қабырға шеміршегі деңгейінде жатады; окпе сабауы (озііит ігипсі риі-
топаііз) осы шем ршектің тос жағындағы ұшында, қолқа (озііит аог-
Іае) тостің артқы жағында сәл оңға қарай орналасады. Екі озііа аігіоуеп-
161 - с у р е т. Кеуле торының алдыңгы бетіпе жүрек тесіктерінің жармалы
жәнс жартыайлы какпактарынын проекциясы (үлгі).
1 - озііит ігипсі риітопаіез; 2 - озііит аігіоұепігісиіаге ыпізіпіт; 3 - арех согсііз;
4 - 08ііит асгіоүепігісиіаге сіехігит; 5 - озііит аогіае.
325
ігісиіагіа төстің бойымен, үшіиші сол жақ кабырғааралықтан бесініпі оц
жак кабыріааралыққа карай жүретін түзу сызык бойында проекция-
лапады.
Жүрскке аускультация жасағанда (жүрек қақпақшаларын топдарын
фопендоскоп аркылы тыңдау) жүрск қакпақшаларының тондары белгілі
бір жсрлерде тыңдалады: митралды қақпакшаларының тондары - жүрек
үшында, үшжармалы қақпақіпаларының гондары төстің оц жағында,
V қабырғалык шеміршектің тұсында, қолқа қакпақшаларының тондары
төстің жисі нде оң жактағы екінші кабырғааралықта; окпе сабауы
кақпакшаларының тондары тостіц солға қарай, екінші қабырғааралықта
тыңцалады.
Жүректің рен п енанатомиясы
Тірі адам жүреғін рентгендлік зерттеу негізінен түрлі жағдайда кеуде
торын рептгсноскопия жасау арқылы іскс асырылады. Осының арқасында
жүректі барлык жағынан карап, оның піініні, көлемі мен орны, сондай-
162 - с у р е т Кеуде куысындағы жүрек пен ір кан тамырларының үздікгі
сызықпен корсетілген рентгенограммасы.
326
ақ оның бөлімдсрінің (қарыншалар мен жүрекшелердіц) және солармен
байланысты ірі тамырлардыц (колқа, өкпс артсриясынын, қуыс
веналардың) жаідайлары туралы түсінік алуға болады.
Зсрттеу үшін негізгі жағдай зерттелетін адамнын алдыңғы жагы
(сәулс багыты сагитталды, дорсовентралды) болып саналады. Бүл жағ-
дайда қою караңғы, орталық көлеңке деп аталатын, көлеңке орналаскан,
оныи екі жағында екі жарык өкпе аландары көрінеді (162, 163-сурсттер).
Ол омыртқа бағанасыпың ксуде бөлімі мен тостіц және олардын
арасындаі ы жүрек, ірі тамырлар мен артқы кокірекаралықтың бір-біріне
қабаттаскан көлеңкелерінсн гүзілген Алайда бұл ортаңғы көлеңкені
жүрек пен ірі тамырлардың көлеңкесі деп қана қарайды, өйткені басқа
аталған түзілістер (омыртка баганасы, төс және т. б.), әдетте жүрек-
тамырлар көлеңкесінде айқын білінбейді, жүрек-тамыр көлеңкесі
қалыпгы жағдайларда оң жағынан да, сол жагынан омыртқа бағанасы
мен төстің жиегінен аса өтеді, соңғы екеуі алдынан карағанда тек
патологиялык жағдайларда ғана (омыртқа бағаныпың кисаюы, жүрек-
тамыр көлеңкесінің ығысуы және т б.) көрінетін болады.
Аталған ортаңғы колеңкенің жоғарғы бөлігі жалпақ жолақ пішінді
болып келеді, ол төмен жонс солға карай кеңейтетін нсгізі төмен қараған.
163 - с у р е т. Жүрек камсраларының және ірі қан тамырларының
проекңнясы (үлгі).
1 - агсия аопас; 2 - раіъ ііеіісепсіепіі аогіас; 3 - ігипсиз риітопаііз; 4 - аигісиіа
мпіЫга; 5 - уепігісиіиз ыпімег; 6 - успігісиіиз сіехіег; 7 - аігіит сісхіпіт; 8 - раг$
азсепсіеіж аогіас.
327
164 - с у р е т. Жүректің ағзаішілік аріериялары.
Рентгенограмма (Р.А. Бардина бойынша)
пішіні дүрыс емсс үшбұрыш түзеді. Бұл көлеңкепіц бүйір контурларында
бір-бірінен ойыстарымен бөлінген шығыңқы жерлері бар. Бұл жерлер
доғалар деп аталады. Олар жүрек-тамыр көлеңкесінің жиегін қүрайтын
жүрек бөлімдері және солармен байланысты ірі тамырларға сәйкес
келеді (164 суретгер).
Алдынан карағанда жүрек-тамыр көлеңкесінің бүйір контурларының
оң жағыпда екі доғасы, сол жағында торт доғасы болады. Оц жақ
контурда оң жақ жүрекшеге сәйксс келетін төменгі доға жаксы байқа-
лады, жоғарғы әлсіз дөңес доға томенгі доғадан медиалдылау орналасқан
жәпе қолқаның жоғары көтерілетін бөлігімен жоғаргы қуыс венадан
түзілген. Мұны тамырлы доға деп атайды. Тамырлы доғадан жоғарылау
тағы бір жоғары және сыртқа, бұғанаға сәйкес кследі. Томенде оң жақ
жүрекшенің доғасы кокетпен сүйір бұрыш түзеді. Осы бүрышта терең
тыныс алып кокст томен түскен кезде төмснгі қуыс венаға сәйкес келетін
тік көлеңкслі жолақты көруге болады.
Сол жақ контурда ен жоғарғы (бірінші) доға, колқаның доғасына
және оның төмеи келстін бөліғіне, екінші доға - өкпе сабауына, үшінші
доға - сол жақ құлақшага жәпе төртінші доға - сол жақ құлақшаға
және төртінші доға - сол жақ карыншаға сәйкес кслсді. Коп бөлігі артқы
328
бетте орналасқан сол жақ жүрекіпе, сәулелердіц дорсовенгралды бағы-
тында жиек түзбейтін, сондықтан алдынан қарағанда көрінбейді. Осындай
себептен, төменде бауыр және көкет көлеңкесімен қосылып кететін
алдыцғы бетте орналасқан он жак қарыншаның да жиегі көрінбейді,
Сол жақ қарынша доғасының жүрск колеңкесінде төменгі конгурына
ауысатын жері рентген суретінде жүрек үшы деп белгілснсді.
Екінші және үшінші доғалар аумағында жүрек көлеңксс ніц сол жақ
контуры батыңқы немесе айқаспа тәрізді болады, оны жүрекіің “белі”
дсп атайды. Ол жүректің өін, тамырлы буда деп аталатын, онымен
байланысқан тамырлардан бөліп тұратындай орналасқан.
Зерттелетін адам вертикалды білік бойынша айналдыра бұрып,
қиғапітай қарап, алғы қараганда көрпібейтін сегменттерді (оң жақ
қарынша, сол жақ жүрекше, сол жақ қарыншанын көп бөлігі) көруге
болады. Бірінші (оң жак емізікше) жәнс екінші (сол жақ емізікше) қиғаш
қалыптар деп аталатын жағдайларда қарау коп қолданылып жүр.
Тексерілетін кісі экранға ксудесінің сол бөлігін тақап, кигаш
тұрады, карап-тексергенде бір-бірінсн тостің, жүрек-тамыр көлеңкссі
және омыртқа бағанасы арқылы болінген төрт өкпе алаңшасы
корінеді: 1) оң жак өкпенің сыртқы болігінен түзіліп, төстің көлең-
кесінің алдында жатқан төстің алдындағы алаңша; 2) төстіктің
жоғарғы бөлігі мен олқа доғасыныц алдыңғы контуры арасында жат-
қан төстің артындағы алаңша; 3) жүректің артқы контуры мен қолқа
арасында орналасқан жүрек артындағы алаңша (“колкалык терезс1')
және 4) омыртка бағанының арткы жағында орналаскан омыртка
артындағы алаңша.
Жүрек-тамыр көленкесінің төске караған алдығы жиегін, жоғарғы
бөлігінде он жақ жүрекшс төмснгі болігіңде оң жақ қарынша құрайды.
Жұрек-тамыр көлеңкесінің омыртқа баганасына қараган арткы контуры
жоғаргы жағында сол жак жүрекшеге, төменде сол жақ қарыншаға
сәйкес келеді. Сөйтіп, бұл жағдайда ор жүрекше өз карыншасы үсгінде
орналасады, соның өзіндс жүректің он жак бөлімдері (тексерілушіге
катысты алғанда) оң жағында, ал сол жак бөлімдері сол жағында жагады.
Мұны есте сақтау оңай
Тексерілуші экрапға кеудесінің оң жағын тақап, қиғаш түрады. Тек-
серген арткы жиегі жоғары жағында - қолқанын жоғары көтсрілетін
бөлігінсн, содап кейін сол жак жүрекшеден, ал төменгі жағында - оң
жақ жүрекше мен төменгі қуыс венадан, алдыңғы жиегі — қолқаның
жоғары котерілетін бөліг нен, өкпе сабауынан және сол жақ қарыншадан
түзілген.
Жүректің пішіні мен орналасу қалпы жеке адамның дене бітіміне,
жыиысына, жасына іүрлі физиолоі иялык жәнс басқа факторларға
байланысты болады.
Пішіні мен орналасу қалпына қарай жүрек қалпының үш типіп
ажыратады.
1.	Қиғаш (жиі кездеседі). Жүрек-тамыр көлеңкесі үшбұрыпі піпіінді,
жүректің “белі” айқын емес. Жүректің үзын білігінің қисаю бүрышы
43°-48°.
329
2.	Горизопталды. Жүрек-гамыр көлеңкесі горизолталды (жаткан)
қалыпта орналасқан. Қисаю бұрыпіы 35"-42"; жүрск “белі” өте айқын
білінгеи. Жүрек бойлығы кішірейіп, ендігі үлкейгсн.
3.	Вертикалды. Жүрек-тамыр колеңкесі вертикалды (тік түрған)
қалыпта орналасады Қисаю бүрышы 49"-56°; “бслі” жазық Жүрек
бойлығы үлкейіп, ендігі кішірейген.
Көксг жоғары тұратын кеуде торы ксң әрі кыска, брахиоморфты
типті адамдарда, жүрек көкетімен котсріліп іұрғандай болып, онын
үстіндс і оризонталды баі ытта жатады Көкст төмсн түратын, кеуде торы
қысыңқы және ұзын долихоморфты типті адамдарда жүрек төмен түскен,
созылган сияқты да, вертикалды қалып қалған. Дсне бітімі ең шеткі осы
екі гип аралығындағы адамдар (мезоморфты гин) жүректің қиғаш
орналасуы байқалады. Сөйтіп, дене бітімі типі мсп кеуде торы пішіні
бойынша жүректің формасы мен қалпы туралы белгілі бір дәрежеде
қорытынды жасауға болады.
Жүректің рентғендік кескінінің жасқа байланысіы өзгерістсрі
мынадан байқалады.
Жаңа туған нәрестелерде жүрек-тамыр көлеңкссі ортаңғы қалыпта
орналасады: ересектерге қарағанда жүрек, негізінен оның оң жақ
жартысы есебінен, үлкендеу келеді Жүрек пішіні шар юрізді төменгі
доғалар гым дөңес “белі жазық. Есейгеп сайыи жүрск-тамыр көлеңкесі
салыстырмалы алғанда кпшрейіп, солга қарай ысығады Қартайған шакта
қолканың үзаруынан “бел” айқындала түседі; жүрек үшы көкетке
күмбезінсн бөлініп, дөңестенетін сияқты көрінсді. Өзінің жоғары
көтсрілеіін бөлігінде оңға қарай шыгыңқырантын (оң жақ контурдың
жоғарғы догасының дөңесін түзе), ал агспз аойас аймағында солға карай
томпайып шығатын (сол жақ контурдың жоғарғы доғасының дөңесін
түзс) қолқаның үзарып, қисаюы қартайған жүрсккс тән сипат береді.
Әйслдсрге еркектерге қарағанда жүректің горизонталды қалпы жиі
кездсседі.
Жүректің көлемі жынысқа, жасқа, денспің салмағы мен бой
ұзындығыпа. еңбск нен түрмыс жағдайларына байлаиысты. Дснс салмагы
меп ұзындығының аріуымен қабаттаса жүректің абсолюттік көлемінің
артуы байқалады. Жүрек көлеміне бұзшықетінің дамуы үлксн әсср етеді.
Жүрек колеміне бұлшықстінің дамуы үлкен әсер етеді. Бойы мен салмагы
бірдей жағдайда ойслдер жүрсгінін еркектердікіне қарагапда кішірск
болуы осымен түсіндірілсді. Күш жүктемесі көп күш жүмеап, үзақ
жаттыгатын спортсмепдерді реитгсндік тексеру кезінде дене еңбегініц
жүректің көлеміне әсері айқын корінеді.
Ангиокардиография, яғни контрасты зат еніізгеннен кейін тірі адам
жүрсгі мен ірі тамырларын рентгенографилау ксзіндс тірі адам жүректің
жске камсралары (жүрекшелері мен қарыншалары), гіпті жүрек
қақпакшалары мсн бүріікті бүлшықеттсрі корінеді. Қанайналым үрдісі
кезінде тірі жүректің ренпен суретін алудың маңызы зор Соның
нәтижесінде жүректі мүрдедс зерттеуден өзгеше, жүрекніелердсн
карыншаларға қарай қан ағыны қозғалысын, жүректің әрбір камерасынан
қанның келуі мен одан шыгуын жопс жүрск қақпақшаларының жұмысыи
330
бакылауға болады. Коронарография аркылы жүректің өз артерияларыи
және олардың анастомоздарын көруге болады.
КІШІ (ӨКПЕЛІК) ҚАНАЙНАЛЫМ ШЕҢБЕРІНІҢ
ҚАН ТАМЫРЛАРЫ
Кіші (өкпелік) канайналым шеңберініц
артериялары
Өкпе сабауы - ігипсии риітопаііз - вена канын он жақ қарыпшадан
өкпеге әкеледі. Ол тгипсиз агіегіошз жалғасы болып есептеледі де, арткы
жағында жатқан қолқаны киып өтіп, қиғаш солға карай жүреді. Өкпе
сабауының алдында орналасуы ігипсиь риітопаііз-тің ігипсиз агіегіояи.ч-
гың вентралды бөліпнен, ал қолқаның оның дорсалды бөлігінен дами-
іындығына байланысты Өкпе сабауы 5-6 см өткениен кейін қолқа догасы
астында ІУ-У кеуде омыртқалары дсңгейіиде әрқайсысы сәйкесті окпсге
кегетін екі акырғы тармаққа - риітопаііч сіехіга және риітопаіі.ч .чіпі.ч-
(га-іа бөтінеді. Оң жақ жоне сол жак өкпс аріериялары үрыктық кезеңдс
іріесі каланатын алтыниіы артсриялық доғалардан дамиды. Ұзындау оң
жақ өкпе артериясы он жақ окпеге аойа азсепбепз пен жоғарғы куыс
всна артынан, сол жақ окпе артериясы сол жақ өкпеге аогіа азсегкіеп»
алдынан өтеді. Окпеге откеннен кейін а. риітопаііз сіехіга мен а. риіто-
паіі.ч мпіхіга тағы да өкпенің сәйкссті бөлікгері мен өкпе сегменттеріне
баратыи тарамдарға бөліиіп, одан әрі бронхтарға қосарлана аса үсак
арісрия артериола, прекапилляр жөнс каниллярларға тармақталады.
Бөлінетін жерге дейін ігипсиз рІтопаІЬ жүрекқап жапырақшасымсп
жабылады. Бөлінегін жерден қолқанын ойыс жағына қарай дәнекер тіпді
байламдық тартпа - Н§. агіегіохит - созылып жатады, ол қабысып-бітеліп
кстксн дисіиз агіегіо^из болып саналады.
Кіші (өкпелік) канайналым шеңберініц веналары
Уепае риітопаіех - өкпе веналары артсрия қанын өкпеден сол жақ
жүрекшеге әкелсді. Олар өкпе капиллярларынан басталып, бронхтарға
сегменттерге жәпс бөліктерге сәйкес жүретін ірілеу веналарға айналып
қосылады да, окпе кақпақшаларында ірі сабаулар, әр өкпеден екі
сабаудан (біреуі - жоғарғы, екіншісі томсніі) қүрайды, бүт өкпе
сабаулары горизонталды бағьггта сол жақ жүрекшеге келіп, оның жоғарғы
қабырғасына кұяды, соиың озінде әр сабау озішң дскс тесігімсн кұяды:
оң жақ сабаулар сол жақ жүрскшенің оң жақ жиегіне, ал сол жак
сабаулар оның сол жақ жиегінс келеді. Оң жақ өкпе веналары сол жақ
жүрекшегс кслер жолында оң жақ жүрекшенің артқы қабыргасыи
көлденең қиып өтсді. Окпе веналараның симметриялы (әр жағыида
екеуден) болу себебі мынада: он жақ өкпснің жоғаргы және ортаңғы
бөліктерінен шығатын сабаулар бір сабауга бірігіи косылады. өкпе
331
веналары үлкен қай айналым веналарынан голық оқшауланбаған өйткені
олар V. аху§о§-қа кұятын бронхтык веналармен анастомозданады. Өкпе
веналарында кақпақшалар болмайды.
ҮЛКЕН ҚАНАЙНАЛЫМ ШЕҢБЕРШІҢ
АРТЕРИЯЛАРЫ
Қолқа және оның доғасының тармақтары
Қолка - аогіа - қанды жүректің сол жақ қарыншасынан алып
шығатын үлкен кан айналым шеңбері артерияларының негізгі сабауы
болып табылады (165-сурет). Қолқада мынадай үш болімді ажыратады:
1) азсепсіеп!? аогіае - қолқаның жоғары көтерілетін болігі (жоғарылаған
колқа) (ігипсиз апегозиз-тан дамыған); 2) агсиз аогіае - қолқа доғасы -
төртінші сол жақ артериялық
доганың туындысы және 3)
рагх бевсепдепз аогіае -
үрықтық дорсалды арте-
риялык сабауынаи дамитын
колқаның томен кететін
болігі (төмендеген колка).
165 - с у р е т. Қолқа және
онын тармактары.
I - рагз іһогасіса аопае; 2 - аа.
іпГегсозіаІе!» розГегіогез;
3 - ігшісиз соеііасиа; 4 - аа.
ІитЬаІе»; 5 - Ъййгсаііо аогсае;
6	- а. §асга1І8 тесііапа;
7	- а. іііаса соттипІ8 Нсхіга;
8	-рагз аЬсІотіпаІіз аопае;
9	- а. тс8епІегіса іпГсгіог;
10	- а. Іе8Йси1агІ8 сіехіга,
11	- а. гепаііз сісхіга,
12 - а. тезепіегіса зирегіог;
13 - а. рһгепіса іпҒегіог сіехіга;
14 - ЬиІЬиз аоііае,
15 - а. согопагіа ёехіга; 16 - раг8
а8сепс1еп8 аопае; 17 - агсиз
аоПае; 18 - ігипсиз
Ьгасһіосерһаіісиз; 19 - а. сагоііз
соттипІ8 зіпізіга;
20 - а. зиЪсІаУІа 8Іпі.8Гга
332
Раг» аъсепсіспз аогіае, ЬиІЬиз аоПае дсп аталатын буылтық түріндегі
едәуір кеңеюден басталады. Бұл кеңейгсн жерге іш жаіынан қолқа
қабырғасы мен оның қақпақшаларының жақтаулары арасындағы үш
қолқа қойнауы - зіпих аогіае - сәйкес кслсді. Қолқаның жоғары
котерілетін бөлігіні - сәйкес келеді. Қолқаның жоғары көтсрілетін бөлі-
гінің 6 см. Алдында орналасқан ігипсиз ри1піопа]І8-пен қоса рагз ахсеп-
сіепз жүрекқаппен жабылған. Төс сабынын артында ол агсиз аогіае-ге
айнала созылады. Агсиз аопае артқа және солға қайрылып, сол жақ
бронхтан оның басталатын жерінде асып өтіп, содан соң IV кеуде омырт-
қасы деңгейінде қолқаның төмен түсетін бөлігіне ауысады Рагз сіезсеп-
сіепз аонае артқы кеуде аралықта өтеді, бас жағында ол омыртқа бағаны-
ның сол жағымен жүреді, содан кейін оңға кисаяды, сондыкіан көкеттің
һіаШз аогіісиз-і арқылы (XII кеуде омыртқасы деңіейіндс) өткендс, қолқа
сабауы орталық сызық бойында омыртқа алдында орналасады. Қолқапыц
һіаГиз аойісиз-ке дейінгі төмен түсетін бөліі і - рагх іһогасіса аогіае, ал іш
қуысындағы бөлігі - рагз аһсіотіпаііз аогіае дсп аталады Бұл жерде ол IV
бел омыртқа деңгейінде екі бүйір тармақтар бсрсді (ортақ мыкын
артериялары) бұл жер - һі/игсаііо аогіае (айырық), одан әр жіңішке сабау
а засгаГіз тпесііапа түрінде жамбас астауына өтеді Төмен жатқан
артериятардан кан кеткенде іш қолқасы сабауын кіндік тұсында омыртқа
бағанасына жабыстыра қысады бұл оның айырығынан жоғары орналаскан
деңгейін бағдарлайтын жср болып табылады.
Қолканың жоғарылаган бөлігінің тармақтары. Ең қысқа
қашықтық заңы бойынша қолқаға ең жақын жерде озі содан шығатын
жүрек жататындықган, одан шығатын бірінші тамырлар оның жүрекке
баратын тармақтары - жоғарыда сипатталағап аа. согопагіа сіехіга еі
зіпізіга болып табылады.
Қо.іқа догасының тармақтары Қолқа доғасының ойыс жағынан
бронхтар мен айырша безіпе артериялар кетеді, ал доғаның дөңес
жағынап жоғары қарай мынадай үш сабау шығады (оңнан солға қарай
ссептегенде)’ ігипсиз Ьгасһісерһаіісиз, а. сагоііз соттітіз зіпізіга және
а. зиһсіауіа зіпіхіга.
Иық-бас сабауы
Иық-бас сабауы - ігипсиз һгасһісерһаіісиз. з. а. стопупш - үзын-
дығы 3-4 см, ұрықтың оң жақ вентралды қолқасының қалдығы болып
табылады: ол жоғары, кейін және оңға қарай жүріп, кеңірдектің алдында
орналасып, ол жерде қалқанша безге тармақ - а. іһугоідеа іта - беріп,
оң жақ төс-бүғана буынының артқы жағында өзінің ақырғы іармақ-
тарына - оң жақ жалпы үйқы және оң жак бұғанаасты артсрияларына
бөлінеді
Жалпы ұйқы артериясы
Жалпы ұйқы артериясы - а. сагоііх (сагоо - үйықтатамып) - 3-ден
4-ші қолқа доғалары бойында вентралды қолқадан дамиды; оң жағында
333
166 - с у р е т. Бас псн мойынның артсриялары. сол жатынан қарағандагы
көрінісі (үлгі).
1 - а іетрогаііз зирегйсіаііз; 2 - а. оссірііаіі^; 3 - а. аигіси1агі§ розіегіог; 4 - а.
тахіііагіз; 5 - а. сагоіі» іпіета; 6 - а. Гасіаііз; 7 - а. Ііп^иаііз; 8 - а. сег\іса1І8
ргоГйпсІа; 9 - а. уеПеЬгаІіх; 10 - а. сегұіаііз азсепсіспз; 11 - а. іһугоісіса іпҒсгіог;
12 - ігипсиз іһугосегүіа1і§; 13 - а. сгап^уеіъа соііі [сеп/ісіз соііі]; 14 - а.
^иргазсариіагіз; 15 - а. іпіегсо8іа1І8 8ііргета; 16 - а. зиЬсІауіа; 17 - а. сагоііз
соттипіз; 18 - а. іһугоісіеа зирепог; 19 - а. сагоііь схіета; 20 - а. зиЬтепіаІіз;
21 - а. ІаЬіаІіз іпГепог; 22 - а. аіұсоіагіз іпГепог; 23 - а. 1аЬіа1І8 8ирегіог;
24 - а. Ьиссаііз; 25 а. ап^иіапз; 26 - а. 8иргаігосһІсагІ8; 27 - а. яиргаогЬііаІі^;
28 - г. Ггопіа1І8 а. істрогаІІ8 8ирегҒісіа1І8; 29 - г. рагіеіаІІ8 а. іетрогаііз 8ирегҒісіаіІ8.
334
Ггипсиз Ьгасһіосерһаіісиз-теп, сол жағында қолқа доғасынан шығады
(166-суреттер). Жалпы үйқы артериялары кеңірдек және өңештің жағы-
мсн жоғары қарай жүреді. Оң жақ жалпы ұиқы артериясы сол жақтағы-
дан қысқалау, ойткепі, сол жақ ұйқы артеиясы екі - кеуде (қолқа доға-
сынан сол жақ тос-бұана буынына дейін) жоне мойын бөлімдерінен, ал
оң жақ ұйқы артеиясы тск мойын бөлімінен тұрады. А сагоііа сопітипіа,
(гі£опит сагоіісит-ге өтіп, калқанша іпеміріпек нсмесе тіласты сүйсгі
денесінің денгейінде өзініи соңғы тармақтарына: а. сагоііа ехіегпа еі а.
сагоііа іпіегпа-гъ (бифуркация) бөліиеді. Қан ағуды токтату үшін
жүзіктәрізді шеміршектің төменгі жнегі децгсйінде, жалпы ұйқы арте-
риясын VI мойын омыртқасының - іиЬегсиІит сагоіісит-ына батырып
қысады. Кейде сыргкы және ішкі үйкы артсриялары ортақ сабаумен
емес, жеке-жеке қолқадан шыгады, бұл олардың қалай дамитындығын
көрсетеді. А. сагоііх соттипгі сабауының бүкіл ұзына бойынан оның
қасында өтетін тамырлар мен нервтер үпіін үсақ гармақтар - \>ааа са-
аогит және \>ааа пепюгит-дар кетеді, бұлар, мойында жанама қан
айналымының дамуы үшін белгілі бір қызмет атқарады.
Сырткы үйқы артериясы
Сыртқы үйқы артериясы - а. сагоііа ехіегпа - бас пен мойынның
сыргкы бөліктері қапмен камтамасыз етеді Сыртқы ұйқы артериясы
басталған жерінен жоғары көгеріліп, т. сһёазіпсиз-тің артқы қарыншасы
мси т. 8іу1оһуоі(іеи!>-тің артқы бөлігінің ішкі жағынан құлаққасы безін
тесіп өтіп, төменгі жақ өсіндісінің мойында озініц ақырғы тармақтарына
бөлінеді. Олар алдыңғы, ортаңғы және артқы топтарға бөлінеді.
Алдыңғы топқа жатагын артериялар, қамтамасыз стетін ағзалардың
дамуы және орналасуына байланысты, желбезек доғаларынын туын-
дылары болып табылады, атап айтқанда: қалқанша без бен көмейдікі -
а. іһугоісіеа хирегіог, тілдікі - а. Ііп°иаІіа, беттікі - а. /асіаііа.
І.	А. іһугоісіеа аирегіог - жогаргы қалқанша аргериясы сыртқы
үйкы артериясының басталатын жерінен сәл жогарыдан шығып, төмен
жәнс алдыға қарай жүріп, қалканша безге келіп, сол жерде басқа
қалканша артерияларымен қосылады.
Жолында п. 1агуп§еи$ зирегіог-мсн ірге 1і§. гһугоібсит-ды тесіп өтіп,
тармақтарымен көмейдің бұлшықеттсрін, байламдарын және шырышты
қабыгыи қаимен қамтамасыз ететін а. 1агуп§еа ыірегіог-ді береді.
2.	А. Нп^иаііа - тіл артериясы, тіласты сүйегіиің үлксн мүиіздері
деңгейінен шығыіі, ш. һуо£Іо$$и§-пен жабылған Пирогов үшбұрышы
арқылы жогары өтіп, тілге қарай келсді. Оған енгенге дейін тіласты
сүйепне, тацдай бадамшасына және тіласты безіне тармақтар береді.
Тілге енгеннен кейін гіл артериясының сабауы а. ргоіипба 1іп§иае
деген атиен тілдің ұшына дейні созылып, жолында тіл арқасына көптеген
тармақтар гг богзаіе» 1іп§иае береді.
3.	А. /асіаііа - бет артериясы, алдыцгы артериядан сәл биіктеу
томснгі жақ бұрышы деңгейінен шығып, т. сіі§а8Іпси8-тың артқы
қарыншасынан ішке өтіп, т тазкеіег-дің алдыңғы жиегі тұсыпда, төменгі
335
жақтың жиегінен иіліп бетке өтсді. Бұл жердс, ш. такяеСег алдында, оны
гөменгі жаққа қарай қысуға болады (кан токтатканда). Одан әрі коздің
медиалды бұрышына қарай жүріп, сол жердс ақыргы тармағы - а. ап^и-
1агІ8 пен ішкі ұйқы артериясы жүйесінің тармаіы а орһіаітіса-дан
кететін а богзаііз пач-мен анастомоз құрады. Төмснгі жақ аркылы
иілгенге дейін жақын жатқан құрылымдарға: жұгкыншақ псн жұмсақ
таңдайға, таңдай бадамшаларына, төменгі жақасіы безі мен ауыз
көкетіне, сілекей бездеріне, иітгеннен кейін жоғарі ы жәнс төменгі
еріндерге тармақтар береді.
Арткы топ.
4.	А. оссірііаііз — шүйде артериясы (167-сурет), ргосскких тазіоі-
беиз-тегі жүлге арқылы өтіп, желке аймағындағы тері астына ксліп төбеге
дейін тармақталады. өз жолында а оссірііаііз бірқагар қоршаған
бұлшықеттерге, құлақ қаландарына, артқы бассүйек шұңқыры
аймағындағы мидың қатты қабығына кішкеие гармақтар бсрсді.
167 - с у р е т.
Бас пен мойынның
артсриялары; артыпан
қарағандағы көріпісі.
(Омыртқа бағанасы
және кеуде торынын
бөлігі алынған.)
1	- а. тспіп^еа розіегіог;
2	- а. оссірііаііз; 3 - а.
муіотазгокіса; 4 - а.
аипсиіагіз розгегіог;
5 - а. сагоііь ехіета;
6 - а. рһагуп^еа
азсепбепз; 7 - а. сагоНз
іпіета; 8 - ді.
зиЬтапгііЬиІагіз;
9 - а. 1іп§иа1І8;
10 - а. Ғасіаііз; 11 - а.
іһугоігіеа зиреғіог;
12	- а. ҮсгіеЬгаІіз;
13	- ітсиз іһугосегуісаііз;
14	- а ігапкусгза соііі
[сегуісіз]; 15 - а.
БиЬсІаұіа бсхіга;
16	- ігипсиа
со$іосегуіса1І8;
17	- оезорһаёия;
18	- раг§ сіезсепбепз
аогіае; 19 - а. зиЬсіауіа
8ІпІ8іга; 20 - гг.
оезорһаёеаіез еі
ігасһеаіе», 21 - іптсиз
созіосеп/ісаііз; 22 - а.
іһугоібеа іпГегіог;
23 - а. сагоііз соттипіз;
24 - а. сагоііз іпіета.
336
5.	А. аиғісиіағіх рохіеғіоғ аріқы құлақ артериясы, жоғары және
артқа жүріп, құлак қалқаны артындағы тсріге карай өтеді. Оның
тармақтары қүлақ қалқанында, шүйде терісі мен бұлшықсттеріпде,
сондай-ақ дабыл қуысында (оған артерияның тармағы Гогатеп зіуіо-
тазіоібеит арқылы өтеді) таралады.
6.	А. хіеғпосіеісіотазіоісіеа, аттас бұлшықетке барады.
Ортанғы іоп артерия догаларының калдықтарынан түрады.
7.	А. рһағуп°еа ахсепсіепх - жогарылаған жұтқыншақ артериясы,
жоғары қарай оның кабырғасымен көтеріле жұтқыншақты, жұмсақ
таңдайды, таңдай бадамшасымеи, есту түтігін, дабыл қуысын және мидың
қатты қабығын канмен қамтамасыз етеді.
8.	А іетроғаігі аиреғ/ісіаііз — беткей самай артериясы, сырткы
үйқы артериясының екі соцғы тармақтарының бірі а. саго1І8 схіста
сабауының жалғасы ретінде самай бұлшықеті шандырында тсрінің
астында сырткы есту тесігінің алдынан самайға барады. Бұл жерде
артерияны самай сұйегіне қысуга ботады Онын ақырғы тармақгары -
гатиз Ггоп(аһ§- және гатиз рагіеіаіз, шеке мен самай аймағында
тармакталады. Ол жол-жөнекей құлаққасы безіне, құлақ қалқанының
латералды бсті мсн сыртқы -есту тесігіне тармақтар береді; тармакгардың
бір бөлігі бсттің артқы жағына, көздің сыртқы бұрышына - т. огЬіси-
Іагіз осиіі жәнс бст сүйегіие барады. А. іешрогаііз 8ирегПсіа1І8, т. Іет-
рогаІІ8-ті де канмен жабдықтайды.
9.	А тахіііагіех - жогаргы жақсүйек артериясы, сыртқы ұйқы
артериясының басқа бір соңғы тармағы болып табылады Тармақгарды
зерттеу оңай болу үшін оның қысқа сабауын үш бөлімге бөледі бірінші
бөлім төменгі жак мойнын орап өтеді, екінші бөлім т ріегу^оідеиз
Іа(ега1і§-тің бетімен Гозза іпГгаіетрога1І8-ке өтеді, үшінші бөлім - Го88а
ріегу£ора1аііпа-ға өтеді.
Бірінші бөлімнің тармақтары жоғары карай сыртқы есту тесігінс
Гі8зига р(сгу§о(утрапіса аркылы дабыл қуысына барады; мидың қатты
кабыкшасына Гогатеп 8ріпо8ит арқылы а. тепіп^еа тесііа - ортаңғы
менингсалдық артерия (ең ірі тармақ) өтеді және төмен қарай төменгі
тістсрге - а а1үео1агі8 іпГегіог - төменгі ұяшықтар артериясы барады.
Соңғы артерия төменгі жаққа сапаііз тапбіЬиІае арқылы өтеді. Өзскке
енгенге дейін а. аһеоіағгі іп/егіоғ аттас бұлшыкетке г туіоһуоібеиз
береді, ал өзекте өзінің тармақтарымен төменгі тістерді камтамасыз етіп,
а. теп(а1І8 деген атпен Гогатеп тепіаіе арқылы шығып, иек терісі мен
бұлшықеттерінде тармақталады.
Екінші бөлім тармақтары: ұрт бұлшықетіне жәнс барлық шайнау
тобы бүлшыкеттеріне аттас артериялар арқылы, сондай-ақ 8Іпи8 тахіі-
Іагіез-тің шырышіы қабығына және жоғарғы азу тістерге артқы жогареы
уяшықтар артериялары арқылы барады.
Үшінші бөлімнің тармақтары. 1) а. іпГгаогЬііаІіз - көзұяасты
артсриясы, Й88иге огЬиаІіз іпГспог арқылы көзүясына енеді, содан ксйін
сапа1І8 іпГгаогЬііа1І8 арқылы жоғарғы жақсүйектің алдыңғы бетіне
шығып, төменгі қабаққа, көз жасы қабына және төмсн қарай жоғарғы
ерін мен ұртқа тармақтар береді. Бұл жерде бет артсриясы
337
22 — 805
тармақтарымсн қосылады, сондықтан а. тахіііапез сабауында қан ағысы
қиындағанда, қан оның бассейніне а. Гасіа1І8 аркылы келеді. Козұясының
озіндс-ақ а. іпГгаогЬйаіІ8 коз алмасы бұлшыкеттеріне тармақтар берсді;
көзасты тілігінен өткенде ит жәнс күрекгістерді (аа. аіұеоіагае кирсгіогз
апіегіоге^) және 8іпиь тахі11агіс$-тің шырышты қабығын тармактармен
жабдықтайды; 2) таңдай, жұткыншақ және есту түтікіпесінс баратын
тармактар, олардың бір бөлігі сапаііз раіаііпиз тазог арқылы төмсн гүсіп,
Гогаітппа раіаііпе та|Н8 е( тіпогез арқылы шығып, қатгы жәнс жұмсақ
гаңдайда тармақталады; 3) а. зрһепораіаііпа - сынатәрізді - іаңдай
артериясы, аттас тесік арқылы мүрын қуысына өтіп, опың латералды
қабырғасы мен қалқасына тармақтар береді; мұрын қуысының алдыңғы
бөлігі аа. еіһтоі<іаіе$ апіегіог еі ро$іепог-лар арқылы қан алады (а. орһ-
іаітіса-дан).
ұуішкі ұйқы артериясы
Іпікі үйкы артериясы, а. сагоііч іпіегпа — жалпы ұйқы артериясынан
басталып, бассүйек негізіне көтсрілін, самай сүйектегі - сапаііз сагоіі-
си$-ке енеді. Мойын аймағыпда тармақталмайды; басталатын жерінде
дорсалды қолқаның латералды орналасқан сабауынан дамуына сәйкесті,
а. сагогіз ехіегпа-дан сыртқа қарай жатады, алайда көп ұзамай оның
медиалды бетіне ығыса бастайды. Ішкі үйқы артериясы сапаііз сагоіі-
сиз-тің иілгендігіне карай онда алдымен тік жүріп, содан кейін алдыңғы
мсдиалды бағытта иіліп самай сүйектің ұшында, Гогатеп іасегит
жанында бассүйек қуысына епеді; жоғары қайырылып, сынатәрізді сүйск
(ыіісив сагогісиз) арқылы түрік сршігінің түбі деңгейінде қайтадан алға
бұрылып, кеуекті қойнау қабаты аркылы өтіп, сапаііз оріісиз қасында
соңғы рет жоғары және сәл артқа қарай иілім жасап, бірінші тармакты
- а. орһіһаітіса — береді де, содан кейін қатты және торлы қабықты
тссін, ақырында өзінің соңғы гармақтарына бөлінеді.
А. сагогіз іпіегпа-ның тармақтары:
1.	Дабыл қуысына өтетін - гг. сагоіісоіутрапісі.
2.	А орһіһаітіса - көз артериясы, сапа1і8 оріісиз арқылы п оріі-
си8-пен бірге көзұясы қуысына өтіп, сол жерде өзінің соңгы
тармақтарына бөлінеді. Көзұясына дейінгі жолында бірнеше тармақ
береді.
А. орһіһаһтгіса тармақтары: 1) мидың қатты қабьнына баратын, а.
тепіп§еа тесііа-мсн (а. сагоһ8 ехіета жүйесінен а. тахіііагіез тармағы)
жалғасып кететін тармақтар; 2) көз жасы безіне баратын а ІасгітаІі$\
3) көз алмасына баратын аа. сіііагез — көздің тамырлы кабығында
аяқталады; олардың арасыпда а. сепігаііз геііпае көру нервінс өтіп,
сонымен бірге торлы кабықта тармакталады; 4) көз алмасы бұлшық-
еттеріне баратын тармақтар; 5) қабақтарға баратын а. раіреһгаіез Іаіег-
а/.ч еі тес/іаіез-тер-, 6) мұрын қуысының шырышты қабықшасына аа.
еіһтоісіаіея еі розіегіок-лар барады; 7) а. .чиргаогЫіа/і.ч — көзұясынан
іпсІ8ига 8иргаогЬііа1І8 арқылы шығады; 8) а. с/ог.ча/е.ч па.чі — мұрын
қырының жиегімен төмсн кетеді.
338
3.	А. сегеЬгі апіегіог - алдыцғы ми артериясы, көлсмі кішілеу,
алға және мидың бойлық жүлгесінің алдына карай медиалды жүріп,
мүйізді дснспің тізесін орай, ми сыцарының ішкі бетімен артқа өтіп,
шүйде бөлігінің басталар жеріне дейін созылып, өз жолында ми
кыртысына тармақтар береді (168, 169-суреттср). Мидың бойлық
жүлгесінің бас жағыпда колденең сабау — а. сотгпипісапз апіегіог
алдыңғы байлапыстырушы артерия арқылы басқа жағының аттас
артериясымсн жалғасады.
1 2 3
11	10
168 - с у р е т. Ми артериялары; төмсннен қарағандағы көрінісі.
1 - а. сегеЬгі апіегіог; 2 - а. соттипіз апіегіог; 3 - а. сагоіі$ іпіегпа; 4 - а. сегеЬгі
тедіа; 5 - а. соттипіх розіегіог; 6 - а. вирегіог сегеЬсІІі; 7 - а. сегсЬгі ройегіог;
8 - а. Ьазііагіз; 9 - а. уеПеЬгаІі»; 10 - а. яріпаіһ апіегіог; 11 - а. іпіегіог роМегіог
сегеЬеІІі; 12 - а. іпГегіог апіегіог ссгсЬсПі.
339
1169 - сгу р е т\ Үлкед-ми мен мишық артсриялары; мсдиалды бсті
\ /(ііарасагіі палды кесінді).
I - а^ллдеЬгі апіегіог; 2сегеЬгі роЫегіог; 3 - а. зирегіог сегеЬеІІі; 4 - а. іпГсгіог
''' р^іегіог сегеһе11і\5 - а. іпіегіог апіегіог сегеЬеІІі; 6 - а. Ьакііагік.
4.	А. сеғшЬ\тесІіа - орҮангы ми артериясы, латсралды жаққа мидың
латералды жүгХесіігпь-д^беңіне қарай жүріп, сол жерде - іп$и1а
бетінде гаржгқТарғаболінаді, ол тармақтар ми сыцарларыныц бетіис
шығып, маңдай, самай және төбе бөліктерінің сыртқы бетін қанмен
қамтамасыз етеді. мһдын апткы бөлімдері қанды а. уегіеЬгаІІБ жүйесінен
алады.
5.	А. сһогоиіеа - тамырлы өрім артериясы, бүйір қарыншаның
төменгі мүйізіне еніп, ріехиз сһогоігіеи8-те аяқталады.
6.	А. соттипісапз розіегіог - артқы дәнекер артерия, көз
артсриясын бсргсннен кейін а. сагогіх іпіегпа-дан шығады, кейін бұрылып,
а. сегеЬгі ро8іегіог-ға (а. уегіеЬгаІіз-тен) құяды.
А. соттипісапз апіегіог, аа. сегеЬгі апіегіогез-тердіц боліктері, а.
сотшипісапз ро8Іегіог8 және а. сегеЬгі розіегіогез (а. уегіеЬга1І8-тен)
бірігіп торасты кеңістігінде мидың негізінде тұйық үлкен мидың
артериялық шеңберін - сігсиһіх агіегіохих сегеЬгі - түзеді.
340
Бұіанаасгы артсриясы
Тек сол жак бұғанаасгы артериясы а. зиЬсІауіа - қолка доғасынан
тікелей шығатын тармақтарға жатады, ал оң жақ бұғанаасты артериясы
Ігипсиз Ьгасһіосерһаіісиз-тің тармағы болып саналады.
Лртерия окпеқап күмбезіп орап өтетіп жогары қарай дөңес доға
түзеді.
Ол арегШга ыірегіог арқылы кеуде қуысынан піығып, бұғананың
астынан жүріп, I қабырғаның аттас саласында жатады. Бүл жерде
бүғанаасты артериясынан қан кетуді тоқтату үшін ШЬегсиіит т. зсаіепе
апіегіогіз-тің артында I қабырғаға қысуға болады. Одан әрі артерия
қолтықасты шүңқырына созылып, сол жерде 1 қабырғаның сырткы
жиегінен бастап а. ахіііагіа деп аталады. Бұғанаасты артериясы өз
жолында иық өрімімен бірге зраііипі іпіегзсаіепит арқылы өтеді,
сондықтан онда 3 бөлімді ажыратады: бірінші - басталған жерден
зраііит іпіегзсаіепит-ге кіргенге дейін, екінші бөлім - ярабит іпіег-
8са1епит ішінде және үшінші бөлім одан шығып а. ахі11агіе$-ке
ауысқанға дейін.
Бүғанаасты артериясы бірінші бөлімнің тармақтары (зраііит іпіег-
8са1епит-ге кіргенге дейін).
1.	А. \’егіеЪгаІі$ - омыртка артериясы, т. 8са1епи$ апіегіог мен т.
1оп§и§ соііі аралығында орналасып, жоғары қарай шығатын бірінші
гармақ, ол VI мойын омырткасы Ғогатеп ргосеззш ігапзүегааіһ-іне кіріп,
мойын омыртқаларындағы көлденең өсінді тесіктері аркылы тетЬгапе
а(1апіооссірііа1І8 розіегіог-ға дейін жоғары көтеріліп, оны тесіп өтіп,
шүйдс сүйектің Гогатеп та§пит-ы арқылы бассүйек қуысына енеді.
Бассүйек қуысында екі (оң, сол) жактың артериялары орталық сызыққа
түйісіп, көпіршенің артқы жисгіне жақын жерде гақ базиллярлы
артсрияға — а. Ьазііагіз - бірігсді. Ол өз жолыида бұлшықеттерге, жұлынға
жәнс мидың шүйде бөліктсрінің қагты кабықшасына ұсақ тармақтар,
сондай-ақ мыпадай ірі тармақтар бсреді:
а) а. $ріпаІі$ апіегіог - бассүйек қуысында, скі омыртқа артериясы
қосылатын жерге жақын отіп, томен жоие орталық сызыкқа қарай жүрін,
қарсы жақтың аттас артериясымен бір сабауға бірігсді;
ә) а. $ріпа/і$ розіегіог — омыртқа артериясы бассүйск қуысыиа
кірісімен дереу одан бөлініп шығып, жұлыпның бүйірімен төмеп жүреді.
ІІәтижесінде жұлын бойында үш артериялық сабау төмен түседі: тақ
алдынғы бетімен (а. 8ріпа1І8 апісгіог) және екі жүп - әр жағынан біреуден
артқы бүйір бетімен (аа. 8ріпа1І8 розіегіогез). Бұлар жұлынның төменгі
ұшына дейінгі жолында гг. 8ріпа1І8 түрінде омыртқалық тесіктер арқылы
косымша қан алады: мойын аймағында - аа. уегіеЬга1е8-тен, кеуде
болімінде - аа. іпІсгсо8іаІ8 ро8іегіогс8-ден, бел бөлімінде — аа. 1итЬа1е8-
тен. Осы тармақтары арқылы омыртқа артсриясы бұғанаасты артерия-
сымен және төмен түсетін қолқамен анастомоздар қүрайды; в) а. сеге-
Ьеііі іпҒегіог розіегіог, а. уеПеЬга1І8-тің ең ірі тармағы копір қасыпагі
басталып, артқа карай жүріп, сопақша миды айналып, мишықтың томенгі
бетінде тармақталады.
341
А. Ьазііагіа - нсгіздік (базилярлык) аріерия, екі омыріқа
артериясының қосылуынан пайда болады, так, көнірдің ортаңғы
жүліесіне жайғасады, оның алдыңғы жиегінде скіге - аа. сегеЬгі розіе-
гіогез (әр жағынан біреуден) боліпеді, ал бұлар кейін және жоғары
жүріп, ми аякшаларының бүйір бетін орап өтіп, шүйде бөлігінің төменгі,
ішкі және сыртқы беттерінде тармақталады Артқы ми артериялары а.
сагоіІ8 іпіегпа-дан жоғарыда сипатталған аа. согптипісапіез роыепогез-
терді өзіне қабылдап, үлкен мидың артериялық шеңберін - сігсиіш агіе-
гіоыіз сегеЬп - түзуге қатысады. А Ьаы1агі8 сабауынан теаіиз аси8йси8
іпіегпиз арқылы ішкі қүлаққа, копірге баратын кішкене тармакшалар,
мишыққа қарай екі тармақ - а. сегеһеИі іп/егіог апіегіог және а. сеге-
Ьеііі зирегіог шығады.
Жалпы үйқы артериясы сабауына параллслді өтетін және онымен
біргс миды қанмен қамтамасыз етуге қатысатып а. усіІеЬгаІіз- бас пен
мойын үшін жанама тамыр болып табылады. бір сабауға - а. Ьаы1агІ8-ке
біріккен екі омыртка артериясы және екінші бір сабауға бірігіп ксткен
аа. зріпаіез апіегіогез-тер сігсиіиз агіегіозиз сегеЬгі сияқты сопақша
мидың жанама қан айналымы үшін маңызы бар артериялык сакина
түзеді.
2.	Тгипсиа іһугосеггісаііз - калқанша-мойын сабауы, бүғанаасты
артериясынан т зсаіепи^ апіепог-дың медиалды жиегі тұсында жоғары
қарай шығады, үзындыты 4 см, мынадай тармақтарға бөлінеді: а) а, Іһу-
гоідеа іпСегіог - қалканша бездің артқы бетіне карай жүреді де,
көмейдің бұлшықсттсрі мен шырышты қабығында тармақталып, а. 1а-
гуп^еа зирегіог-мсн жалғасатын а. Іагуп^еа іпҒегіог-ді және кеңірдекке,
өңешке жоне қалқапша безгс тармақтар береді. Бұл бармақтар а. саго(І8
ехіета жүйесіне кететін а. іһугоібеа зирегіог-дың тармақтарымен жал-
ғасады; ә) а, сегуіса1І8 а8сеп(1еп8 т 8са1епи8 атегіог-дың бойымен жо-
ғары көтеріліп, мойынпың тсрсң бұлшықеттерін канмен қамтамасыз
етеді, б) а. 8ирга8сарніагІ8 - сабаудан іпсізига 8сари1ае-ге қарай төмен
және латералды жүріп, 1і§. Ігап8уег8ит зсариіае арқылы иіліп. жауырын-
ның дорсалды бұлшықеттерінде тармақталады, а. сігситЛехіа 8сари1а-
мен жалгасады.
3	А. іһогасіса іпіегпа — ішкі кеуде артериясы а. уегІсЬга1І8-гің
бастамасына қарсы жерден а. 8иЬс1ауіа-дан шығады, өкпекапка жанаса
төмсн және медиалды жүреді: I кабырға шеміршегінен бастап төс
жиегіпсн 12 мм-дсй кашыктықта тік төмен кегеді (170-сурет). VII қабырға
шеміршегіне жсткеннсн кейін а. іһогасіса іпіегпа- екі соңғы тармаққа
бөлінеді’ а тизсиіорһгепіса көксттің беку сызығы бойымен латералды
созыла, оған және ең жақын қабыргааралық кеңістікке тармақтар
шығарады және а. ері^азігіса зирепог, а. (һосіса іпіегпа жолыи төмен
қарай созып, ішиң тік бұлшықеті қынабына отіп, кіндік дсңгсйіне жетш,
а. ері§а8Ігіса іпҒегіог-ге (а. іііаса ехіегпа дан) жалгасады.
А іһогасіса іпіегпа - өз жолындағы ең жақын орналасқан анато-
миялық құрылымдарға Алдыңғы көкірекаралыққа, айырша безге, кеңір-
дектің төмснгі шеті мен бронхтарға, алты жоғарғы кабырғааралықтарға
және сүт бездеріне тармақтар бсрсді. Оның ұзын тармағы а. репсагбіа-
342
сорһепіса, п. рһгепіси8-ітен
бірге көкетке қарай жүріп,
өз жолында өкпеқап пен
жүрекқапқа тармақшалар
береді. Оның гаті тіегсоз-
іа1І8 апіепогез-тері жоғарғы
алты қабырғааралықпен
жүріп, аа. іпІегсо8іаІ8 роз-
іегіогея-пен (қолқадан) жал-
ғасады.
Бұғанаасты артериясы
екінші бөлімінің тармақ-
тары:
4. Тгипсиз созіосегуіса-
Па - кабырға-мойын са-
бауы, зраііит іпіегзсаіе-
пит де шығады, одан I
қабырға мойнына қарай
артқа және жоғары жүріп,
сол жерде екі тармаққа бо-
лінеді, бірінші артериядан
тармақтар мойынның артқы
бұлшықеттеріне еніп, сапа-
1І8 уегіеЬга1І8 арқылы жұ-
лыиға барады, ал екінші
артерия бірінші, екінші қа-
бырғааралыққа тармақтар
береді.
5 А. ігапыегаа соііі —
мойыниың көлденен арте-
риясы, рГехиз Ьгасһіа1І8-ті
тесіп өтіп, көршілес бұл-
шықеттерді қанмен қамта-
масыз етеді де, жауырын-
ның медиалды жиегі бойы-
мен оның теменгі бұрышы-
на дейін төмен түседі.
Қоліық артериясы
Бұғанаасты артерия-
сыныңтікелей жалгасы кол-
тык артериясы, а. ахіііагіа,
болып табылады, ол өз ке-
зегінде иық артериясына
айнала созылады (171-су-
рет). Қолтык артериясының
170 - с у р е т. Кеуде және іш
қуыстарының алдыңғы қабырғасының
оң жақ жартысындағы артериялар.
(Кеуде қуысы қабырғасының бөлігі
мен іштің тік бұлшықетін ц қынабы
ашылған.)
1 - а. іһогасіса іпіегоа;
2 - а. ері£а8Ігіса кирепог;
3 - а. ері^акіпса зирегітсіаіік;
4 - а. ері§а5ігіса іпбегіог.
343
2
3
4
]7І - с у р е т. Қолтык шүнкыры мен иыктың артериялары.
1 - а. ахіііагіз; 2 - г. сіеһоійеих; 3 - г. асготіаііз, 4 - а. іһогасоасготіаііз;
5 - г. ресіогаііз; 6 - а сһогасіса Іаіегаіік; 7 - а. іһогасосіогзаіь; 8 - а. сігситЛеха
хсариіае; 9 - а. хиһзсариіат; 10 - сігситҒІеха розіегіог һитегі; 11 - а. сігситПеха
апісгіог һитсгі; 12 - а. ргоһдпсіа Ьгасһіі; 13 - а. соііаіегаііз иіпагіз кирсгіог;
14 - а. Ьгасһіаіік.
проксималды шекарасы - I қабырғаның сырткы жисгі, дисталды
шекарасы - т іегез та]ог-дың төменғі жиегі (иық артериясының
басталатып жері). Қолтық артериясы саүііаз ахіііагіч-те иық буыны мен
гокпақ жіліктен медиалды жатады; алдынан және одан медиалдылау - V.
ахіііагіез және үш жағынан иық өрімнің нерв сабаулары орналасады;
бұл тамыр-нерв будасы төменнсн тсрімен, шандырмен және лимфа
түйіндері бар шел майымсн жабылғап.
А. ахіііагіз жүрстін жолы бойында үш бөлімді ажыратады: 1)
бұғанадан т. ресіогаііх тіпог-дың жоғарғы жиегіне дейін (Ігі^опит сіаүі-
ресіогаіе); 2) осы бұлшықет артындағы бөлім - т. ресіогаііь таіог-дың
(1гі£опит зиЬрссІогаІе) төменгі жиегіне дейін.
344
Тгі£опит сіаүіресіогаіе-дегі а ахіііагізтің тармақтары
I.	А іһогсісіса зирегіог - жоғарғы кеуде артериясы, т. зиЬсІауіиз-
те, екі кеуде бұлшықеттерінде, т. зеггаіиз апіегіог-да, ен жақын
қабырғааралық бұлшықеттерде тармақталады
2.	А. іһогасіса іһогасоасготіаіһч — ксуде-акромион артериясы, иық
буынын, т. декоідеиз-ті және екі кеуде бұлшыкеттерін қанмеи қамта-
масыз етуге қатысады.
3.	А іһогасіса Іаіегаііз — латералды ксуде артериясы, ксуде торы-
ның бүйір кабырғасымен төмен түсіп, сүт безі мен өзінің айналасындағы
бұлшықеттерге тармақтар шығарады.
ТгІ£опит 8иЬресІога1е-де:
4.	А. зиһзсариіагіх — жауырынасты артериясы, қолтық артерия-
сының ірі тармағы, т. 8иЬ8сари1агІ8-тің төменгі жиегіне жақын жсрден
басталып, осы бұлшықет бойымен төмен түсе отырып, оған тармақтар
береді; көп ұзамай екі сабауға бөлінеді: а) а. сігситЛехіа 8сари1ае, ол
Еогатеп іпіаіегит арқылы жауырынныи дорсалды бетіне ксліп, сол жерде
а. 8ирга8сари1агІ8-пен жалғасады; ә) а. Іһогасосіог8а1І8 - жауырынның
латералды жиегі бойымен жүретін жауырынасты артериясының жалғасы
болып табылады.
5.	А сігсит/іехіа һитегі роьіегіог — тоқпан жіліктіц артқы
айналма артериясы, кейін Ғогатеп диадгііаісгит арқылы отіп, артқы
жағынан тоқпан жіліктің хирургиялык мойнып айпалып отеді; өзі
тармақтар беретін дельтатәрізді бұлшықетпсн бүркелгеи.
6.	А. сігсит/іехіа һитегі апіегіог - юқпан жіліктіц алдыцғы
айналма артериясы, алдыңғы айтылған артериямен бір деңгейде
басталып, латералды бағытта жүріп, иықтың хирургиялық мойнын
алдынан орап өтіп, иықты қоршайтын артқы артериямен жалғасып,
бұлшықеттер мен иық буынына тармақпіалар береді.
Қоліық артериясының барлық тармақтары бұғанаасты артериясының
тармақтарымен кеңінсн жалғасады, сондықтан колтық артериясына
лигагураны а. 8иЬ8сари1агІ8 шығатын жерден жоғарылау салған қолайлы
Бұғанаасты артсриясып опың бастапқы бөлімінде таңу көбіне гангренаға
әкеледі, ал 1гипси8 іһугосегуісаііз шығатын жерден дисталдылау таңу
мұндай зардап бермейді.
*
Иық артериясы
Иық аріериясы — а. Ьгасһіаііз - қолтық артериясының тікелей
жалғасы болып табылады. Ол т. іегез та]ог-дың төменгі жиегінен
басталып, зиісиз Ьісірйа1І8-те шынтақ бөгілісіне дейін созылып, сол жерде
кәрі жілік мойны деңгейінде соңғы тармақтарыиа - кәрі жілік және
шынтак артерияларына бөлінеді. Биісиз Ьісірйаііз тедіаііз-ке өтстін
жолында оған екі иық венасы мен нервтер (п. тесііапиз, п. иіпагіз, п
сиіапеиз Ьгасһіі тес1іа1І8 сі п. сиіапеш апіеЬгасһіі тсдіа1І8) қосарлапады.
Сүйек пен бұлшықстгсрге баратып кішкенс тармақтардан басқа иық
артериясы мыпадай тармақтар береді.
345
172 - с у р е т. Білек артериясы.
I - а. иіпагік; 2 - а. іпіегоззеа
апіегіог; 3 - гг. сагрси$ [саграісз]
раітагез; 4 - г. раһпагік ргоГйпгіик;
5 - агсиз раітагіз ргоҒйпііиз; 6 - а.
ргіпсер8 роііісіз; 7 - а. гадіаіік;
8 - г. раітагіз 8ирегйсіа1І8; 9 - а.
іпіего88еа розіегіог; 10 - а.
гесиггепз иіпагі^; 11 - а гесиггепк
гасііаііз; 12 - а. Ьгасһіаііз.
1.	А. ргоГипсІа Ьгасһіі - иыктың
терең артериясы, а. Ьгасһіа1і8-тен, оның
басталған жерінен кейін іле-шала
шығады, ірі тармақ - п габ аііз-пен бірге
сапа1І8 һитегогтш8си1агІ8-ке өтеді,
жолында тоқпан жілікті қоректендіретін
артерия (а. біа^һузеоз һитегі)
шығарып, т. Ігісерз қабатына өтетін
және а. іпіего88еа гессигепз-пен (а. іп-
Іего8§еа розіегіог-дан) анастомоз
құрайтын а. со11аіега1І8 тедіа-ға және
а. соПаіегаІіз гадіа1І8-ке ыдырайды;
соңғы артерия иык бұлшықет өзегінің
томенгі тесігі арқылы сыртқа шығып,
ерісопбуіиз 1аіега1І8-тен алға қарай
жүріп, а. гессигепз гасһаііз-пен (а гасһ-
а1І8-тің тармағы) қосылып, анастомоз
құрайды. Терең иық артериясы көбінесе
(50% жағдайда) иық немесе қолтық
артерияларының басқа тармақтарымен
бірге шығады немесе болмайды (30%
жағдайда).
2	А. соііаіегаііз иіпагіз зирегіог -
шынтактың жоғарғы жанама артериясы,
иыктың орта түсында иық артериясынан
шығып, ерісопсіуіиз тедіа1І8-тің артын-
дағы жүлгеге түсіп, сол жерде а. гесси-
геп8 и1пагІ8 розіегіог-мен (а иіпагІ8-тің
тармағы) жалғасады.
3.	А. соііаіегаііз иіпагіз іпГегіог
шынтақтың төменгі жанама артериясы,
иық артериясынан шамамен онын
аяқталар жерінен 5 см жоғарылау
жерден шығып, ерісопду1и8 тедіа1І8-тен
алға қарай а. гессигеіі8 иіпаг 8 апіегіог-
мен (а. и1пагІ8 тармағы) жалғасады.
Кәрі жілік артериясы
Кәріжілік артериясы - а. гасһаііх
— бағыты жағынан иық артериясының
жалғасы болып табылады (172-сурст)
Ол алғашкы ксздс оны жауып тұратын
т. Ьгасһіога(1іаІІ8-тен медиалды өтіп,
одан орі зиісиз гасһа1І8-ке барады, білек
бұлшықеттерінің сіңірге ауысатын
төменгі үштен бірінде кәрі жілік
346
173 - с у р е т. Шынтактың
артериалық торы; алдынан
карағандағы корінісі (үлгі). (Иык
аріериясының бөлігі алынған.)
1, 9 - а. Ьгасһіаіік; 2 - а. со1!аіега1і$
н1пагІ8 іпҒегіог; 3 - г. апіегіог а.
гесиггепк иіпагіз; 4 - а. иіпагік; 5 - а.
сотііапз п. тедіапі; 6 - а. іпіего$$еа
іпҒегіог; 7 - а. гасііаііз; 8 - а. гесиггепіі
гасііаііз; 10 - а. соііаіегаік гасііаііз.
аргериясы бет жагынан тек
шандыр және терімен ғана
жабылган, сондыктан оңай
білінстіндікген тамырдың соғуын
анықтау үшін пайдаланады. Кәрі
жіліктін біртәрізді өсіндісінің
үшына жетіп, а. гасііаііз білезіктің
латералды жиегін орап және
“шақша” деп аталатын қүрылым
аркылы өтіп, сыргкы жағына
ауысады. Одан кейін I және II алақан сүйектердің негіздері арасындағы
біріпші сүйскаралық кеңістікте алаканға шығады. Кәрі жілік артериясы
алақапда - а. иіпагіз-тің терең тармағымен бірге - агсиз раітагіь рго-
іипбиз - терсң алақан доғасын түзеді.
Кәріжілік артериясының тармақтары
1.	А. гессигепз гасііаііа - кәрі жіліктін кайырылма артериясы, шыптақ
шұңқырында басталып, латералды айдаршыктың алдыңғы бетіпе прок-
сималды бағытта жүріп, сол жсрдс жоғарыда көрсетілгендеи а. соііаіег-
аііз гасһаіі8-пен (а ргоҒипсІа Ьгасһіі-ден) жалғасады.
2.	Каті тизсиіагез - айнала қоршаған бұлшықеттерге барады.
3	Каті сагреих раітагіз — білезіктің алақандық тармағы, білектің
төмснгі бөлігінде басталып, а. и1пагІ8-тсн шығатын сондай тармаққа
қарсы шынтақ сүйек жаққа қарай жүреді. К.ати8 сагреиз раітагіз а.
и1пагІ8-пен жалғасудан білезіктің алақан бетінде геіе раітаге түзіледі.
4.	Патиа раітагіз зирег/ісіаііз — беткей алақандық тармақ, іһепаг
үстінен отеді немесе оның беткей қабаттарын тесіп, шыптақ артсриясы
ұшымен қосылып, агсиз раітагіз зирегіісіаһз-ке епеді.
5	Катиз сагреиз сіоғьаіія - білезіктің сыртқы тармағы, шақша
аймағына шығып, а. и1пагІ8-тің аттас тармағымен бірге білезік сыртында
сүйскаралық артериялардан да (аа. іпіего88еа апіегіог еі ро8іегіог)
тармақшалар қабылдайтын тор - геіе сагрі сіогеаіе - түзеді
347
174 - с у р е т. Қол ұшынын
алақандык беті. Алақанның
беткей доғасы.
1	- агсик раітагіз зирегбсіаіія;
2	- аа. (1І£Ііа1е8 раітагез
соттипІБ; 3 - аа. теіасагреае
[теіасаграіез] раітагсз;
4	- а. <1І£Ііа1С8 раітаге» ргорпае;
5	- г. раітагіх 8ирегГісіа1і$;
6	- а. гасііаііз; 7 - гсііпасиіит
Яехогит [йсхіогит]; 8 - а.
и1пагІ5; 9 г. раітагіз ргоіипсіик.
6. А теіасаграе сіогхаііз
ргіта алақан сүйектерінің
бірінші сыртқы артериясы,
кол ұшының сыртында сұқ
саусақтың алақан жағына
және бас бармақтың екі
дағына карай барады.
7. А. ргіпсірез роііісіа —
басбармак артериясы, кәрі-
жілік артсриясы бірінші
сұйекаралык арқылы алаканға
отісімен осы артерияны бсреді, ол 1 алақан сүйектің алақан бетімен
жүріп, бас бармақтың екі жағына және сүқ саусақтың кәрі жіліктік
жағына баратын тармақтарға - аа. гіі§ііа1І8 раітагез — болінеді
Шынтақ артериясы
Шынгак артериясы, а. иіпагіз, иық артериясының екі соңі ы
тармақтарының (ірілеу) бірі болып табылады (173-сурет). Ол шынтақ
шүңқырында (корі жілік мойнына қарсы) басталған жерінен т ргопаіог
тегез астына келіп, білектің ортаңғы үштен біріне дейін шынтақ жағына
қисая қиғапі жүреді. Төменгі үштеп екі бөлікте ол алдымен т Лехог
бі^йогит яирегҒісіа1І8 және т. Пехог сагрі иіпагіз аралығыпда шынтақ
жілікке параллель жүріп, ал төменгі үшіен бір бөлігінде
бұлшықеттердің сіңірлсрге ауысуына байланысты білектің сыртқы
бетіне жақындай гүседі (киісиз иіпагіз). Бұршақторізді сүйектің кәрі
жіліктік жағында іпынтак артериясы сапаііз сагрі иіпагіз-ке (храііит
іпіегаропеигогісит) отіп, алақанға ауысып, агсиз раітагіз $ирегГісіа1І8
қүрамына енеді (174-сурет).
348
Шынтақ артериясының тармақтары
1.	А. гессигепх иіпагіх — шынтактың қайырылма артериясы, екі тар-
мак - гаті апіегіог еі розісгіог - бсреді, олар мсдиалды айдаршыктьщ
алды және артынан отіп, аа. соПаісгаІз иіпагез зирегіог сі ро8Іегіог-мен
жалғасады. Осы және жоғарыда аталган жалғасулардың арқасыпда а.
ргоҒипёа Ьгасһіі мен а. гасііа1І8 тармақтары арасында шынтақ буыны
шсцбсрінде артсриялық топ - геіс агіісиіаге сиЬій - пайда болады.
2.	А. іпіегоххеа соттіпих - жалпы сүйекаралық артерия сүйекаралық
жарғаққа қарай жүріп, оның проксималды жиегінде екі тармаққа
болінеді: а. ігйего£$еа апіегіог - сүйскаралық жарғақтың алғы бетімен
т. ргопаіог циасігаіиз-ка жетіп, жарғақты тесіп өтіп, сырткы жағына
шығып, сол жерде геіе сағрі боіъаіе-де аяқталады. А. іпіегоззеа апіегіог -
өз жолының бас кезінде а. тесііапа-пы бсрсді (п. тедіапия-пен бірге
алақанға бағыт алады), білек сүйектеріне - а. (Ііарһуксоз гасііі иіпае және
қоршаған бұлшықеттерге - гаті тизсиіагез-тсрді берсді; а. іпіегоззеа
розіегіог- сүйекаралық жарғақтын жоғарғы гесігі арқылы сыргкы жағына
өтіп, а. іпіего88еа гессигеп8-ті беріп, жазғыш бұлшықсттердің беткей және
терең қабаттары арасында жайғасып, білезік аймағыпда а. іпісго88еа ап-
Іегіог-мен анастомоз құрайды.
3.	Катих сагреих раітагіз - білезіктің алақандық тармағы кәрі жілік
артериясының агтас тармағына қарсы жүріп, онымеп жалғасады.
4.	Катих сагреих (іогхаіех - білезіктің сыртқы тармағы, бұршықтә-
різді сүйектің жанына шығып, т. Ғіехог сагрі и1пагІ8-тің астымен
сыртқы жағына қарай жүріп, а. гасііа1І8-тің аттас тармағына қарсы
жүреді.
5.	Катих раітагіх рго/итіих - терең алақандық тармақ, алақанның
сіңірлері мен нервтері астына өтіп, а. габіаІ8-пен бірге терсң алакан
доғасын гүзуге катысады.
Қол ұшы доғалары мен артериялары. Білезік аймағыпда скі тон
бар: бірсуі алақан торы - геіе сагрі раітаге, екіншісі қол сырты торы -
геіс сагрі сіогзаіе.
Кеіе сагрі раітаге - кәрі жілік және шынтақ артерияларыпың алақан-
білезік артерияларының білезіктің алакандық тармақтары меп алғы
сүйекаралық артерияларынан гүзіледі. Білезіктің алақандық торы опың
бүккіш бұлшықеттердің сіңірлсрі астында орналасады; опыц
тармақшалары байламдар мен анісиіаііопез тесііосаграіез еі гасііосаг-
реа-ны қоректендіреді.
Кеіе сагрі сіогхаіе - кәрі жілік және шынтақ артерияларының сыртқы
білезік тармақтары мен сүйекаралық артерия тармақшаларынан құрала-
ды; жазғыш бұлшықеттер сіңірлері астында орналаскан жәнс мындай
тармактар береді: а) ең жақын буындарға (гг. апісиіаге^); ә) екіші, үшінші
жоне тортінші сүйскаралыкгарға (а. теіасагреа сіог8а1е8), олардыц орқай-
сысы саусақтарға баратын тармақтарға (а. сІі§йа1е8 сіог^аіез) болінеді.
Алақанда екі - беткей және тсрең доғалар бар. (174-сурет)
Агси§ раітагіх 8ирегПсіаІІ8 - бетксй алақан доғасы, аропеиго8Н8
ра1тагІ8 астында орналасқан. ПІынтақ артериясының жалғасы сияқты
349
болғандыктан, кәрі жііпк жағына карай бсткей доғаның көлемі кінпрейе
береді де, кәрі жілік артериясыныц беткей алақан тармағымен қосылады.
Беткей доғаның дөңес дисталды жағынан төрт аа. сІі§ііаІе5 раітагез сот-
типіх шығады. Олардың үшеуі сәйкссіпше екінші, үшінші және төртіішіі
сүйскаралыққа, төртіншісі шынашақтын шынтақ жағына барады
Олардыц орқайсысы саусақтар арасындағы тері қагпарында екі аа. сІі§і-
Іаіех раіпіагез ргоргіа-го. бөлінеді; ал олар көрші саусақтардын қарама-
қарсы жақтарымен өтсді.
Агсіі8 раітагіз ргоГипди$» — терсң алақан доғасы, бүккіш бүлшықет-
тердің сіңірлері астында алақан сүйсктерінің түбінде, беткей доғадан
проксималды орналасады (175-сурст). Терең алақаи доғасы негізіпен
кәрі жілік артериясынан түзілетіндіктен, беткей артериядай емес, қол
175 - с у р е т. Қол ұшынын
алакандык бетінін артсриялары.
Алақанның терең доғасы.
1 - г. раітагіз ргоГипди»; 2 - гг. регіогапіек;
3 - аа. теіасагреае [теіасаграісз] раітагез
II - IV; 4 - аа. ёфііаіев раітагез соттипсз;
5 - аа. сіі^ііаіез ра1таге$ ргоргіае; 6 - а.
тсіасагреа [теіасаграііз] раітагік I;
7 - агсиз ра1тагі$ ргоГигкІиз; 8 - г. раітагіз
8ирегіісіа1І5; 9 - а. гадіаііз; 10 - г. сагреиз
[саграііз] раітаігі а. гадіаііз; 11 - а. иіпагіз;
12 - а. іпіего$8еа апіегіог (соңғы тармағы);
13 - г. сагреиз (саграйз) сіогзаігі; 14 - г.
сагреиз [саграііх] раітагіз а. иіпагік.
ұшының шынтақ жағы бағы-
іыпда калибрін кішірейтеді.
Сол жерде ол шынтак арте-
риясының біршама терең
алақан тармағымен қосыла-
ды. Терең доғаның дөңес жа-
ғынан дисталды бағытта екін-
шіден бастап, үпі сүйекара-
лыққа үш аа. теіасагреа раі-
тагез шығады, олар саусақ-
аралық катнарларда ортақ
алақан-саусақ артериялары-
пың ұштарымсп қосылады.
Доғадан дорсалды бағытта
сүйекаралык арқылы (екінші,
үшінші және тортінші) үш
кішкене тармақ (аа регГі-
гапіез) шығады, олар сыртқы
жағына ауысып, аа. теіасаг-
реа сіогкаісх-пен жалғасады.
Беткей және терең арте-
рия доғалары маңызды функ-
ционалдык бейімделу болып
табылады: қолдың қызметіне
байланысты қол үшының та-
мырлары жиі қысылады Бет-
ксй алақан доғасында кан
ағымы бұзылғанда қол ұшын
канмен жабдықтау кемі-
мейді, өйткені мұндай жағ-
дайларда терең доға артс-
рияларымсп қан жеткізіледі.
Буын торлары да осындай
функционалдық бейімделу
бояып табылады, солардың
350
көмегімен кимыл-козғалыстар кезінде тамырлардың қысылып және
созылуына карамастан кан буындарға еркін келіп тұрады. Қол аймағында
жанама қан айналымының дамуына мол мүмкіндіктер бар. А. Ьгасһіаііз
үшін а. ргоҒипда Ьгасһіі, а иіпапз үшін а. іШекжзеа соттипіз жанама
тамыр болып табылады.
Қолканың төмендеген бөлігінің тармақтары
Қолқанын барлык тармақтары паристалды - қуыстар қабырғаларына
баратындар гаті рагіеіаіеа және висцералды — қуыс нпіндегіге, яғни
ішкі ағзаларға баратындар - гаті чіасегаіеа болып болінеді.
Қолқаның кеуделік бөлігініц гармактары
Қолканың кеуделік бөлігі - рага іһогасіса аогіае (дорсалды
қолқаның туындылары) — мынадай тармақтар береді:
Каіш уізсегаіез
1.	Каті Ьгопсһіаіеа (ағза
ретінде өкпеиі қоректендіру
үшін) бронхтармен қосар-
лана өкпеге енеді, лимфа тү-
йіндері мен өкпе тіндері
үшін артсрия қанын океліп,
өкпс артериялары тармақта-
рымсн қосылып кетеді.
2.	Каті еаорһа§еаІеа -
өңеш қабырғаларына барады.
3.	Каті тесііагііпаіех —
артқы кеудеаралықтың лим-
фа түйіндері мен дәнекер
тініне барады.
4.	Каті регісагсііасі
жүрекқапқа барады.
Каіпі рагіеіаіез.
Кеуде қуысы кабырғала-
рының сегменттік құрылы-
сына сәйкес қолқадан шыға-
тын 10 жұп (III - XII) (жо-
ғарғы екеуі ігипсич созіосег-
үісаііз-тсн шығады) сегментті
аа. іпіегсо.чіаіеа рогіегіоғе.ч-
тер бар (176-сурет)
Қабырғааралықтардан
басталатын жерінде әрбір а.
іпіегсоыаіез розіегіог жұлын-
176 - с у р е т. Кеуде қабыргасы
артерияларының тармақталуы (үлгі)
(фрагмент).
1 - аа. іпісгсоМаІсз ро8іегіоге$; 2 - г гіогааііз
а. іпіегсо8іа1І8 розіегіогік; 3 - г. зріпаһз а.
іпісгсо5іа1І5 розіегіогіз; 4 - рагз іһогасіса
аогіае; 5 - а. іһогасіса іпіегпа; 6 - г.
регіогапз а. іһогасісае іпіегпае; 7 - гг.
8ісгпа1е8 а. іһогасісае іпіетае; 8 - а.
ері^ахігіса зирегіог; 9 - а. тизсиіорһгепіса:
10 - г. іпіегсо8іа1І8 апіегіог.
351
ға, арқаның бұлшықеттері мен терісіне артқы тармақ — гапні8 сіог8а1І8-ті
береді. А. Іп1егсо8і:а1е8 розіегіог-дың жалғасы 8и1си$ созіас бойымен
жүреді. Қабырға бұрышына дейін ол окпеқапқа тікелсй жанасып жатады,
одан әрі іпт. іпіегсозіаіез ехіеті еі іпісті арасында жайғасып, өз үшта-
рымен а. іһогасіса іпіегпа-дан ілығатын гг. іпіегсозіаіех апГегіоге8-пен
жалғасады. Үш томенгі кабырғааралык артериялар а. ері§а8(гіса зирегі-
ог-мен анастомоз қүрайды. Қабырғааралык артериялар өз жолында
париеталды окпеқапқа және астыңғы алтауы париеталды ішастарға, бүл-
шықеттерге, кабырғаларға, теріге және әйслдерде сүт бездеріне баратын
тармақтар береді
Аа. рһгепісае зирегіогез - жоғарғы көкеі артериялары, көкеттің
жоғарғы бетінде тармақталады.
177 - с у р е т. Қүрсак сабауы және оның тармактары.
Қақпа венасы және онын қүйылыстары (жартылай үлгі). (Асқазан мен он екі елі
ішектің бөліктері алынған.)
1 - ігипсия соеііасих; 2 - а. £а$ігіса зіпізіга; 3 - а. ^ампса сісхіга; 4 - а. Ііепаііз
[^ріепіса]; 5 - V. Ііепаііз [зріспіса]; 6 - а. §акігоерір1оіса [§аМгоотепіаІІ8] 8іпІ8іга;
7 - V. тезепіегіса іпГегіог; 8 - а. тезепіегіса зирегіог; 9 - V. текепіегіса зирегіог;
10 - а. сдмгоеріріоіса [цазігоотепгаііз] сіехіга; 11 - V. рогіае һераііз;
12 - а. рапсгеаіісосһіосіспаііз зирегіог; 13 - а. §а8ігосіио<іепа1І8; 14 - а. су^іісиз;
15 - а. һераііса ргоргіа; 16 - а. һераііса соттипіз.
352
Қолқаның іштік болігінің тармақтары
Қолканың ішпк бөлігінің кабырғалық тармақтары - гаті рагіеіаіек -
жұп (а. касгаііз тебіапа-дан басқасы); висцералды тармақтары — гаті
уІ8сега1е8 - жүп және тақ болып бөлінеді.
Так висцералды тармактар
1. Тгипсиз соеііасих - кұрсақ сабауы (177-сурет), қыска (2 см),
бірақ жуан артерия, XII кеуде омыртқа деңгейінде көксттің һіаШ8 аоггі-
сиз-інен шығады, рапсгеаз-тың жоғарғы жиегі үстімсн алға қарай жүріп,
бірден үш тармаққа (бөлінетін жері Ігіриз соеһасиз дсп аталады)
бөлінеді: а. ёазіпса 8іпі§іга, а һераііса соттипіз жәнс а. Ііспаііз.
А %а8ігіса .чітаіга — сол жак асказал артериясы, асқазанның кіші
иініне барып, асқазанға, сондай-ақ раг8 аЬдотіпа1І8 езорһа^і-ге
гармақтар шығарады.
А. һераііса соттипіа - бауырдыц жалпы артериясы, ұйқы безі
басының жоғаргы жиегі бойымен сіиосіепит жоғарғы жиегінс келеді,
осы жерден а. §а8ігібиос1епа1І8-ті (көп болуы мүмкіп) бсргеннен ксйін
ол а. һераііса ргоргіа (бауырдың меншікті артериясы) дсп аталады да
1і§. һераіобиодепаіе-нің екі жапырақшасы арасыида орналаса, бауыр
қакиасына барады, ол байламда V. рогіае-ден алға, дисШ8 сһоіссіосһиь-
гсн солға қарай жайғасады Бауыр қақпасында а һерагіса ргорпа, гати8
сісхісг және г. 8ІпІ8іег-ге бөлінеді, гатиз сіехіег, дисШ8 һсраіісиз сотти-
ПІ8-ТІҢ с1исШ8 су8ііси8-пен косылатын жерінде отқуық артсриясын - а.
су8ііса береді. А һераііса соттипіз немесе а һерайса ргорпа-дан
асқазаиның кіші иініне а. ^азігіса 8ІпІ8Іга-ға қарсы, оңнан солға қарай
жүрсгін тармак - а. §а8Іпса сіехіга шығады. Жоғарыда аталган а. §а8-
Ігос1ирс1епа1І8, диодепит-ның артына өтіп, екі тармаққа бөлінсді: а. §а8-
ігосріріоіса сіехіга-, оңнан солға қарай асқазанның үлкен иінінің бойымен
жүрсді, асқазанға және өзі алдыңғы қабырғасымен өтстін шарбыға тар-
мақтар берсді; аа. рапсгеаіісосіиос1епа1І8 8ирегіоге8, рапсгса8-тың басында
және сіиосіепит-ның төмендеуші бөлігінде тармақталады
А. Пепаііз, 8. 8рІепіса - көкбауыр артериясы, күрсақ сабауының
соңғы үш тармағының ен трісі, ұйқы безінің жоғарты жисимен көкбауыр-
ға жақындап, оның қақпасына енетін 5-8 соңғы тармақтарға бөлінсді.
Өз жолында гаті рапсгсаіісі-лсрді шығарады. Көкбауыр артсриясы соңғы
тармақтарына боліпетіп жсрдің қасынан а. ^азігоеріріоіса дехіга-мен
қосылып, асқазанның к ші иіпіпдс доғаға ұксас (тұрақсыз) артерия доға-
сын түзеді. Доғадан асқазанға коптсгсн тармакшалар шығады. Сонымен
біріе а. £а8ігоерірІоіса 8ІпІ8іга-ны бсргсннен кейін кокбауыр артерия-
сынан асказанға коптеген аа. §а8ігіса Ьгеуе8 келеді, бұлар асқазанның
иегізгі төрт аріериясыидағы қан агыны кемістігін түгслдсй толтыра
алады. Соңғы артериялар асказан айналасыида кіші (аа. «а^сігісае 8ІПІ8-
іга еі сіех(га) жәнс үлксн (аа. §а8ігоерір1оісае 8ІпІ8Іга еі сіехіга) иіндсрінде
орналасқан екі доғадап тұрагын артериялық шеңбер немесе тәж түзеді.
Сондықтан оларды тож артсриялары деп атайды.
353
23 - 805
2. А. теаепіегіса хирегіог — жоғарғы шажырқай артериясы, құрсак
сабауынан іле-шала төмендеу жерде қолқаның алдыңғы бстінсп шығады,
төмен және алға карай, алдыңғы жағьшан ұйкы безінің төмснгі жисгі
және артқы жағынан он екі елі ішектің горизонталды бөлігі арасындағы
саңылауға келіп жіңішке ішектің шажырқайыиа еніп, оң жак мықын
шұңқырына түседі (178-сурет).
7
178 - с у р е г. Жоғаргы шажырқай артериясы және оның тар.мақтары.
1 - а. теаепіегіса зирегіог; 2 - аа. іціипаіез; 3 - аа. Ііепаіе^; 4 - а. іііосоііса; 5 - а.
соііса сіехіга; 6 - а. рапсгеаіісос1иос1епа1І8 іпҒегіог; 7 - а. соііса тесііа.
354
179 - с у р е т.
Жіңішке ішектің
тамырлары
(ішектің ілмектсрі
шажыркайымен
бірге).
1	- а. ісрпаіік;
2	— ұа8 Іутрһаіісит;
3 - V. )е]ипа1І8;
4 - посіі Іутрһаіісі
тсзспіегісі; 5 — ішек
аркадалары;
6 - тік қаи
тамырлар.
А. тезепіегіса
зирегіог-тің тар-
мақтары (179-су-
рет); 1) а. рапсге-
аіісосі иосіеп аііх
іпіегіог, диодепит-иың ойыс жағымеіі оңға карай аа. рапсгеаіісодиосіе-
па1е8 $ирегіоге8-ке карсы; 2) а. Іпіс8ііпа1е8, аа. тезепіегіса 8ирегіогІ8-
тен - 10-16 тармақ болып солға апі ішекке (аа. ]е]ипа1е8) және мықын
ішекке (аа. ііеі) қарай шыгады, жолында олар екіге болініп, корші тармақ-
тары бір-бірімен қосылады да, содан келіп аа. ]еіипаІе8 бойында доға-
лардың үш катары, аа. ііеі бойында екі катары пайда болады (180-сурет).
Доғалар ішектің кез келген калпы мен қозғалыстары кезінде оған кан
келуін қамтамасыз ететін функционалдык бейімделу болып табылады.
Доғалардан ішек түтікшесін сақиналай қаусыратын коптеген жіңішке
тармакшалар шығады; 3) а. ііеосоііса, а. тезепіегіса зирегіог-дан оңға
қарай шығып, іпіезипит ііеит-пің төменгі жағын және соқыр ішекті
тармақшалармен қамтамасыз етіп, мықын ішектің соңғы бөлігінің арты-
нан өтетін қүрт тәрізді өсіндіге а. аррепсііси1агІ8-ті жібереді; 4) а. соііса
сісхіга ішастардын артқы жағынан соіоп 38сепсІеп8-ке бағыт алып, соның
қасында скі: жоғары көтерілетін (а. соііса тесііа-ға қарсы жоғары қарай
жүрсді) және төмен кетстін (а. іііосоііса-ға қарсы төмен түседі) тармак-
тарға боліпеді; түзілстіп доғалардан гок ішектің жанасып жатқан бөлім-
деріне тармақтар шыгады; 5) а. соііса піссііа, тезосоіоп ітапзуетит
жапырақтарының арасында отіп, колдепсң тоқ ішскке жетіп, оң жақ жоне
сол жақ тармақтарға бөлінеді, олар сәйкес жақтарға ажырай кетіп, оң
тармақ — а. соііса сіехіга, сол тармақ — а. соііса 8ІпІ8іга-мен жалғасып
кетеді.
1. А. теяепіегіса іп/егіог - томенгі інажыркай артериясы, III бел
омыртқаның төменгі жисі і деңгейінен (қолқа бөлінетін жерден бір
омыртқа жоғары) шығып және шамалы солға қарай бағыт алып.
355
180 - с у р е т.
Қолқаның іштік
бөліі інің гақ
тармақтары
(жартылай үлгі).
1 раг8 аМотіпаІіь
аоііае; 2 - ігипсик
соеііасиз; 3 - а. §а8ігіса
8ІпІ81га;
4 - а. 1іепа1і8 [зріепіса];
5 - саида рапсғеаііз; 6 -
а. тезепіегіса зирегіог;
7 - V. Ііепаіік [яріепіса];
8 - V. іпезепіепса
іпҒегіог; 9 - а. соііса
8Іпі8іга; 10 - а.
тезспіспса тҒегіог;
11 - аа. кіётоісіеае;
12	- а. гес1а1І8 зирегіог;
13	- а. аррепсіісиіагіх;
14 - а. іііосоііса; 15 - а
іііаса соттипік сіехіга;
16	- а. соііса дехіга;
17	- V те^етегіса
зирегіог; 18 - сіиосіс-
пит; 19 - V. рогіае
[V. рогіас һераііб];
20 - а. һсраііса сотти-
піз; 21 - гаті а. соіісае
тесііапае; 22 - һераг.
ішастардың артқы жағыпда сол жақ бел бүлшықетінің алдыңғы бетінде
орналасады (180-сурет).
Төменгі шажырқай артериясының тармақтары: а) а. соііса 8ІпІ8іга
скі тармаққа бөлінеді: жоғары көтерілетін тармак Пехнга соіі §іпІ8Іга-ға
қарай жүріп, а. соііса тесііа-мен (а. те$епіегіса 8ирсгіог-дан) кездеседі
жоне аа. 8І£тоісіеас-мен қосылатын тө.мен кететіп тармақ; ә) аа. $І£-
пюісіеае - одетте соіоп 8І§тоігіеит-ге баратын екі артерия, жоғары
көтерілетін жоне томеп кстетін тармақтары; б) а. гесіаііз ыірегіог-мсн
жалғасады. Соңғы артерия а. ше^епіегіса іпҒегіог-дың жалғасы болып
табылады. Соіоп 8І§тоісіеит шажырқай гүбінде орналасып, алдыңғы
жағынап а. іһаса соттипіз 8іпі8іга-ны кссіп өтіп, кіші жамбас астауына
түседі де, аа 8І§тоіс1еае-мен, сондай-ак а. гесіаііз тесііа-мен а. іііаса
іпГегпа-дан қосылатын, тік ішекке баратып бүйір тармактарға
тармақталады.
356
Аа, соіісае дехіга еі 8ІПІ8-
іга және а. іһаса іпіета-дан
шығатын аа гесіаііз тармақ-
тарыныц өзара қосылуы ио-
тижесінде тоқ іпіектің он
бойында бір-бірімен байла-
нысқан анасгомоздардың тұ-
тас тізбегі косарлана жүрсді.
Жұп висцералды
тармақтар
Жұп висцералды тармақ-
тар ағзалардың орналасу
ретімен шығады (181-сурет).
1	А яиргагепаііа тесһа -
ортаңғы бүйрекүсті безі арте-
риясы, а. те^епіегіса зирегі-
ог-дың бастамасы қасында
қолқадан басталып, £І. $и-
ргагспа1І8-ке қарай кетеді.
2.	А. гепаііз — бүйрек ар-
териясы, 11 бел омыртқа дең-
гсйінде қолқадан тік бүрыш
жасай шыгып, колденең ба-
ғытта сәйкесті бүйректің қақ-
наларыпа қарай жүреді. Бүй-
рск артериясы көлемі жағы-
нан жоғарғы шажырқай арте-
риясына тең келіп қалады, бұл
қанды коп керек ететін бүй-
ректің несеп шығару қыз-
метіне байланысты. Кейде бүй-
рек артериясы қолқадан екі
немесе үш сабау түзе шығады,
ал кейде бүйрекке қақпа айма-
ғында ғана емес, сонымсн б р-
ге бүкіл мсдиалды жиск бо-
йында көптсгсн сабау түрінде
кірсді, мұны бүйректі алып
тастағанда алдын ала артерия-
ларды байлау кезінде ескеру
керек. Бүйрек кақпаларында а.
гепаііз әдетте үш тармакқа
бөлінеді, олар бүйрек қойна-
уында өз кезегінде көптсгеп
тармақтарға тармақталады.
181 - с у р е т. Қолканың іштік бөлігі
мен юменгі қуыс вена (жартылай үлгі).
(Сол жағында бүйрек пеп бүйрекүсті безі
сақталған.)
1 - рагз аЬ<Іотіпа1І8 аоПас; 2 - V. гепаіі.ч
5ІпІ8іга; 3 - а. тезепіепса кирепог;
4 - ігипсия соеһасиз; 5 - V. саұа іпГсгіог;
6 - а рһгстса іпГегіог сіехіга; 7 - уу,
һераіісае; 8 - а. зиргагепаһз [асігепаііз]
ьирегіог 8ІпІ8іга; 9 - а. зиргагепаііз
[асігепа1І8] тегііа аіпізіга; 10 - а. зиргагепаііх
іпГегіог яіпіыга; 11 - а. гепаііз зіпіыга;
12 - аа. іезіісиіагез; 13 - V. іезіісиіагіз
сіехіга; 14 - аа. ІитЬаІез; 15 - үұ. ІитЬаІс?;
ахсепгіспісз; 16 - а. іііаса соттипів зіпікіга;
17 - а. 8асга1І5 тегііапа; 18 - а текепіегіса
іпГегіог.
357
Он жақ бүйрск артериясы V. са^а іпҒегіог-дің, үйқы бсзі басының
және раг8 сіеясепсіепз диосіепі-дің артында, ал сол жақ бүйрск артериясы
рапсгеаз-тың аріында жатады. V гепаііз артерияиың алдында және ша-
малы төмендсу орналасады. А гепаііз-тен жоғары карай бүйрекүсті безі-
нін төмснгі бөлігіне а. яиргагепаііз іпГегіог, сондай-ақ несепағарға тар-
мақша шығады.
3.	А. (С8ІісиіагІ8 (әйелдерде а. омапса) а гспаііз басталатын жерден
томсндеу, кейде оның өзінен басталааын жіңішке ұзын сабау болып
табылады. Аіабезді қоректендіретін артерияпың мұидаи биік жердеи
ніығуы оның бел аймағында болуыиа байлаиысты а. іе8іісіі1агІ8 қолқадан
еи қысқа қашықгықта пайда болады. Кейін, атабсз үмаға түскенде соны-
меи біргс а. іезһсиіагіз-те үзарады, ол нәресте туар кезде т ряоаз та-
Іог-дың алдыңғы бегімен түседі, несепағарга тармақ береді, шап өзегінің
іпікі сакинасына кслін, сіисгиз беіёгепя-пен бірге атабсзгс жетеді. Ойел-
дерде сойксс артерия (а. оуагіса) шап өзегіне емсс, кіші жамбас аста-
уына, ал одан әрі 1і§. §и8реп?огіит оуагіі құрамында анабезге карай
келеді.
Қолқаның ішкі бо йгініи қабырга.іық гармақгары
I.	А. рһгепіса іпГегіог төменгі кокет артсриясы, көкеттің рагз Іит-
1а1І8-ін қанмен жабдықтайды. Ол бүйрекүсгі бсзінс баратын кішкене
гармақша а. 8иргагепа1І8 8ирегіог-ді береді
2.	Аа. һппЬаІез - бел артериялары, әдеттс әр жағынан төртеуден
(бесінші кейде а. засгаііз пебіапа-дан шыгады) болады. кеуде бөлімінің
сегменттік кабырғааралык артерияларына сәйксс кследі. Сәйкесті
омырқаларды, жұлынды, бел мен іш аймагындағы бұлшыкеттерді және
теріиі қанмсп камтамасыз етеді.
3	А $асга1І8 тебіапа - орталык сегізкөз артериясы, так, қолканың
өз дамуында кенжелсп калған жалғасы (құйрық қолқасы) болып
табылады.
4.	А. іііаса соттипІ8 - жалпы мыкын артериясы (182-сурст).
Оң жак және сол жақ артсриялар IV бел омыртқа деңгейімдс оріалык
сызыктан шамалы солга тамаи қолқа бөлінетін екі соңғы тармақтар болып
іабылады. сондықтан оң жақ мыкын аргериясы сол жакгағыға қарағанда
6-7 см үзындау. Қолқаның екіге бөлінетін жерінен (ЬіҒигсаііоп аогіае)
аа. іііасае согшпипея сүйір бұрыш (еркекгерде ажырасу бұрышы
шамамен 60°, ал әйелдерде жамбас астауы жалпақтау болғандықтан 63-
70" болады) жасай бөлініп, гөмен және латералды жүріп, сегізкөз-мықын
буынына келіп. сол жердің деңгейінде орқайсысы скі соңғы тармақка
бөліиеді: а. іііаса іпіегпа жамбас астауының қабырғалары меи мүшелері
үшін және а. іііаса ехіегпа негізінен аяқтар үшін. Шығу тегі жағынан аа.
іііаса соттипез ұрықтың кіндік артерияларының бастапқы бөліктері
болып табылады, калған жолдын барлығыпда дерлік ұрыктық аа. Іит-
Ьа1е8 ересек адамда қабысып-бітсліп, 1і§£. итЬіІісаІіа тесһаіез-ке
айналады.
358
182 - с у р е т Сол жақтағы жалпы. сыртқы және ішкі мықын артериялары
мен олардың тармақтары. (Тік іпіек және несепқуық ығыстырылған.)
I - а. іііаса ехіета; 2 - а. ері^а^ігіса іпҒегіог; 3 - а. сігстпПеха іііит [іііаса]
ргоҒипсІа; 4 - а. оЫигаіогіа; 5 - а. шпЬіІісаік; 6 - аа. ұеысаіез яирегіогез; 7 - а.
гезісаііз тГегіог; 8 - сіисіиа сІеГегепз; 9 - ұезісиіа зетіпаііз; 10 - а. гесіаііз тесііа;
11 - а. £ІиіеаІІ8 іпГегіог; 12 - а. риёепсіа іпіета; 13 - а. засгаіія Іаіегаііз; 14 - а.
§1иГеа зирегіог; 15 - а. іііаса іпіста; 16 - а. іііаса соттипі$ $іпі$іга; 17 - іііаса
соттипі$ сіехіга (кесілген).
Іінкі мыкын артериясы
А. іііаси іпіегпа жалпы мықын артериясының төменгі шетінен
сегізкөз-мықын буыпы деңгейінде басталып, кіші жамбас астауына түсіп,
үлкен шонданай тесігінін жогарғы жиегіне дейін созылады. Оның
кабырғақасылық және виспералды тармақтарға бөлінуі ол кобіне үлкен
шонданай тесігінің жоғарғы жиегі деңгейінде алдымен негізгі екі сабауға
- аа. іІіоІитЬаііз, засгаііз Іаіегаііз, £Іи(еа ыірегіог берстіп артқы сабауға
және а. іһасае іпіегпае-нің калған барлық тармақтары шығатын алдынғы
сабауға болінеді. А іііаса іпіегпа өз жолында іш астармен жабылады, ал
алдыңғы жагынан опың бойымен иесепағар томен түседі. Операция
359
кезінде артсриямен шатастырып алмау үшін оны ескерудіц маңызы зор,
оның арткы жағында V. іііса іпісгпа жатады.
А. іііасае іпіетае-нің қабыріақасылық тармақтары
1	А йіо1итЬа1І8 мықын-бел артериясы, і'о$8а іііаса-ға келіп, сол
жсрдсн а. сігситйехіа іііі ргоГипба-мен (а. іііаса ехісгпа-дан шығатын)
жалғасады.
2	А засгаііз Іаіегаһь жоғарғы сегізкөз артериясы, т. Іеұаіог ат
және ріпГогтіз-ті, сегізкөз өрімінің нерв сабауларын қанмен жаб-
дыкгайды.
3	А. £Іиіеа зирепог - жоғарғы бөксе артериясы, ішкі мыкын артерия-
сының артқы сабауының жалғасы болып табылады, п ^іиіеиз зирегіог-ға
косарлана Гогаіпеп «иргарігіГогте арқылы жамбас астауынан бөксе
бұлшықеттеріне шығады.
4	. А оЬіигаіопа - жапкыш артериясы, жапқыш тесіпне бағытталады.
Жапқыш өзегінен шықканнан кейін ол т оЬіигаіогіиз ехіегпиз-ті
аддукторларды қоректендіріп және гатиз асеІаЬи1агІ8-сан буынына өтіп,
1і§. саріііз ГетогІБ пен ортан жіліктің басын қоректендіреді.
5	. А £>1Шеа іпГепог - төменгі бөксе артериясы, Гогашеп іпГгаріп-
Гогте аркылы а рибепсіа іпіегпа және п ізсһіадісиь-ііен бірге өтеді,
соңғыға ұзын жіңііпке тармақша — а. сотііапз п. і.чсһіадісі - береді. А
£Іиіеа іпҒепог жамбас астауы қуысынан шыққаннан кейін бөксе және
басқа ең жақын жердегі бұлшыкеттерге тармақіпалар бсреді.
А іһаса іпіегпа-ның висцералды тармақтары:
1.	А. итЫІісаІіз - кіндік артериясы, ересек адамда кішкене бөлігінде
ғана (басталатын жерінен жоғарғы несепқуық артсриясы шыққан жерге
дейін ғана) тесік қуысы сакталады да, оның сабауының кіндікке дейінгі
қалған бөлігі бітелш, 1і§. итЫІісаІе тесііаіе-ге айналады.
2.	Каті игеігісі - несспағарға шығады (а. итЬіІісаІіз-тен шығуы
мүмкін).
3	Аа уезісаіез зирегіог сі іпГепог жоғарғы песепқуық артериясы
а. итЬі1іса1І8-тің бітелмегсн бөлігінен басталып, несепқуықтың жоғарғы
бөлігінде тармақталады; төменгі несепқуық артериясы а. іііаса іптегпа-
дан басталын, несепағар мсн қуықтың түбін қанмен қамтамасыз етіп,
сопдай-ақ қынапка (әйелдерде), қуыкасты безі мен ұрық қуықшаларына
(еркектсрде) гармақтар береді.
4.	А. (Іисіиз сІеГегепһз - шәует шығаратын түтік артсриясы
(еркектерде), сіисіия беГегепз-ке келіп, онымен бірге іезііз-ке дсйін
созылып, оган да тармақтар береді.
5.	А. иіегіп - жатыр артериясы (әйелдердс), а. іііаса іпіегпа сабауынан
немесе а. итЬі1іса1І8-тің бастапқы бөлігіпен мсдиалды жақка қарай
шығып, несепағарды қиын өгіп, 1і§. Іаіит Шегі-дің екі жапырағы арасыпда
жатыр мойнының бүйір жағына жетіп, осы жердсп төмен қарай қынап
қабырғаларына тармақ - а. ұа^іпаііз (тікелей а. іііаса іпіегпа-дан шығуы
да мүмк н) - беріп, өзі жалпақ байламның жатырға беку сызығы бойымен
жоғары қарай бұрылады. Жатыр түтігіне гатия ШЬагіиз және анабсзі -
гатия оуагісгь — гармақтарын береді; бала туғаннан кейін а иіегіпс өтс
иректі пішін алады.
360
6.	А. гесіаііз тссііа - ортаңғы тік ішск артериясы, не а. іііаса іпіегпа
немесе а. ұеяісаіія іпҒегіог-дан шығып, тік ішектің қабырғаларында
тармақталып, аа. гссіаіез зирегіог с( іп£егіог-мен жалғасады, сондай-ақ
несепағар мсн куықка, қуықасты безіне, ұрық копіршіктерінс, әйслдерде
- қынапқа тармақгар береді.
7.	А. ршіспсіа іпіегпа - ішкі жыныс артериясы, жамбас астауында ең
жақып бұлшықеттер мен ріехш засгаііз түбіршіктсрінс кішкене тармақ-
шалар бсрсді, негізінен біарһга^та ре!уі$-тен томен орналасқан мүшелер
мен шатты ғана қанмен жабдықгайды. Жамбас астауынан Гогатеп іпГга-
рігіҒогте аркылы шығады да. зріпа ізсһіабіса-ның арткы жагын орай
өтіп, кіші шонданай тесігі арқылы қайтадан жамбас астауына кіреді
және пәтижесінде Го$8а шсһіогесіаііз-ке келеді. Ол бұл жерде артқы
тесік аймағындағы гесШт-ның төменгі бөлімін (а. гссіаііз іпҒегіог), несеп
шығаратын өзекті, шат пен қынапты (әйелдерде), бульбоуретралдық
бездерді (еркектерде), сыртқы жыныс мүшелерін (а богзаііз репіз, а,
сіііогісіеий, а. ргоГшісІа репіз, 8. сііЮгосііз) қанмсн жабдықтайтын
тармақтарға ыдырайды.
Сырткы мыкып артериясы
Л. іііаса ехіегпа - сегізкөз-мықын буыны деңгейінде басталып, т
р8оа8-тың мсдиалды жиегімсн шап байламына дсйін зөмен және алға
қарай созылады да, санға шыққанда сан артериясы дсп аталады. А. іііа-
са ехіета, т рзоа^-қа шығатын тармақтардан басқа дәл шан байламы
жағынан шығатын екі ірі тармак береді.
1. А ері^азігіса іпГегіог - төменгі құрсақүсті артериясы, алдыңғы
жағында Газсіа Ігап8^ег8а1І8 псн артқы жағында қабырғақасылык ішастар
(оның қатпарында, рііса итЫ1іса1І8 1а(егаІІ8) арасында орналасын,
медиалды бағытта және жоғары жүреді де, іштің тік бұлшықеті қабының
ішіне енсді бүлшықеттің артқы бетімен жогары қарай жұріп, озіпін
тармақтары арқылы а. еріёазігіса 8ирегіог-мен (а. іһогасіса іпіегпа-дан)
жалғасады. Бұл артерия өз кезегінде екі тармақ берсді: а) а. оЬШгаіопа-
мен жалғасып зутрһузіз риЬіса-ға баратын - гаіпи8 риЬісиз және ә) т.
сгета8(ег мен аталык безге баратын а. сгетазіегіса.
2. А сігситГІсхіа іііит ргоГишіа - мықын сүйегіп орап жататын терең
артерия, піап байламымен қатарласа арткы жағынан мыкын қырқасына
карай жүріп, т. Ігапзүетез аЬботіпіз пен мыкын бұлшықегін
коректендіреді.
Аяқ артериялары
Сан аріериясы
Саи артериясы, а. /етогаііх - сыртқы мықып артсриясы сабауының
жалғасы (183-сурет) Ол шап байламы бойының орта түсында іасипа
уа8огит арқылы өікеннен кейін осылай деп аталады. Қан кстуді тоқтату
үшін сан артериясын санға шығатын жерінде 08 риЬь-кс қысады. Сан
361
10
183 - с у р е т. Сан артсриясы;
ллдынап карағандағы көрінісі. (Тігінші
бүліпықетінің болігі кесілгсн.)
1 - а. ГетогаІі$; 2 - а. сігситЛеха Гетогіз
тедіа1і$; 3 - іт. ти$си!аге$; 4 - п.
йарһспив; 5 - а. §епи$ сіейсепсіепз
[а. де8сепс1еп8 депіси1агі$]; 6 - а. $ирсгіог
тесііаіь цспи$; 7 - гг. агіісиіагез а. §епи$
с1е8сепдепіі$ [а. с1с$сепс1еп$ §епіси!агі$];
8 - геіе агіісиіаге §епи$; 9 - а. регГогап$;
10 - г. ти$си!агі$; 11 - а. ргоГипсіа
Гетогі$; 12 - а. сігситПеха іііит [іііаса]
$ирегПсіа1і$; 13 - а. еріца$ігіса
$ирегҒісіа1і$.
артериясынан мсдиалды сан венасы
орналасады. Сан артериясы онымен
бірге «иісиз іііорссйпеиз, содан кс-
йін виісиз Ггетогаіія апіегіог-да өгіп,
одан әрі сапаііз аіісіисіогіиз арқылы
гізеасты шұңқырына отіи, сол жерде
а. роріііеа-ға жалғасады.
А. Гетогаііз-тің тармақтары:
I. А. ері§а$ігіса вирегГісіаІіз -
бсткей кұрсакүсті артериясы, сан
артериясының ең басталатын
жсрінен шығыи, тері астымен кіндік
аймагына қарай бағыт алады.
2 А. сігситГІехіа йіит зирсгГі-
сіаііз - мықын сүйектің беткей
аиналма артсриясы. ол $ріпа іііаса
агйегіог зирсгіог аймағында теріге
қарай кетсді.
3. Аа. ридепсіае ехіегпае - сыртқы жыныс артериялары, һіаШ$ зарһе-
аймағында шығып, сыртқы жыныс мүшелсріие (әдетте екеу) - үмаға
пи8
ііемесе үлкен жыныс ернеулсріне барады.
4 А ргоҒипда Ғетогіз — тсрең сан артериясы, санды қан тамырлармеи
жабдықтайгын негізгі тамыр болып табылады. Ол а. Гетогаііз-ты артқы
жағынаи шап байламынан 4-5 см төмендсу жерден шығатын жуан сабау.
алғашында сан артериясыиың артында жатады, содан ксйін оның лагсрал-
ды жағыиан пайда болып, көптеген тармактар беріп, тез көлсмін
кішірсйтеді.
А ргоГипсіа Гетогіз тармақтары: а) а. сігситПехіа Гетогі» тедіаііз
- медиалды және жоғары карай бағыт алып, санның әкелуші
362
184 - с у р е т. Тізе буынының
горы, геіе агіісиіаге %епиз; артынан
қарағандағы көрінісі.
1 - а. ііірегіог Іаіегаііз £епи$; 2 - а.
роріісеа; 3 - а. іпГегіог Іаісгаііз §епи&;
4 - а. гесиггепз ІіЬіа1і$; 5 - а. ііЬіаІіз
апіегіог; 6 - а. регопеа [ГіЬиІагіз]; 7 - а.
ііЬіаІіз розіепог; 8 - а. іпГегіог тесііаіі»
^епих; 9 - а. зирегіог тедіаһ^ §епи$;
10 - а. «епи$ бсзсспдет [а. бе.ясегкіепз
^епісиіагіх]; 11 - а. Гетогаііз.
бұлшыкепері — т. ресііпеи*; мсн
ұршык буынына тармақтар берсді;
ә) а. сігситПехіа Ғетогіз Іаіега1І8 —
алдыңғыдан шамалы төмендеу
шығып, латералды жаққа т. гесШь
астына қарай барып, сол жерде га-
п№ а$сепсІеп8 (жогары және үлкен
ұршықка латералды бағытта тар-
макталады) бөлінеді; б) аа. регГо-
гапіез (үшеу) - терең сан артс-
риясының артқы бетінен іпығып,
әкелуші бұлшыкеғтерді тесіп отіп,
санпыц арікы бетіне өтеді, бірпшп
тесіп өтетін артерия жоғарғы ортап
жілікті қорсктендіретін артерияны
(а. біарһуяеоз Еетогіз зирегіог), ал
үшінші артсрия - төменгі ортан
жілікті қоректендіретін артерияны
(а. сііарһузео^ Гстогіз іпіегіог) бе-
реді; аа. регГогап!с8 герең сан арте-
риясының шығатын деңгейінен тө-
мендеу жерден сап аргсриясын кы-
сып-байлағанда үлксп рөл атка-
рады.
5 Сан артериясының г. ти^си-
1аге8-сі сан бұлшықеттеріпе ба-
рады.
6. А. £спп8 с1е8сепдеп8 - то-
меи деген тізе артсриясы а. ГетогаІІ8-тен сапаіія аёбисіогіз-тің ішінде
осы өзектен оның қабырғасы аркылы п. 8арһепи8-пен бірге іығып, т.
уа8іи« тесІіа1І8-ті қанмеп камтамасыз етеді; тізе буынының артерия
горын гүзуге қатысады.
363
Такым аргериясы
Тақым артериясы, а.роріііеа — сан артериясының тікелей жалғасы
(184-сурет). Тақым шұңқырында а. рорііхеа тікелей сүйектің өзінде (аяқ
жартылай бүіілгсн кезде оны сүйекке жапсыра қысуға болады) жәнс
буын қапшығыныц артқы бетінде, а. роріііса-ныц алдында және шамалы
медиалдылау орналасады; одан әрі төмсн қарай артерия т. ^азігоспс-
тіиз-тің басгарымен бүркеле т. роріігеия-тің артқы бетінде жайғасып,
одан кейіп т. зоіеііз-тің жиегінің астына ксліп, озінің ең соңғы екі
тармагына бөлінеді (аа. ІіЬіаІіз апіегіог еі розісгіог).
А. роріііеа-ның тармақтары.
1.	Аа. £спи§ зирегіогз Іаіегаііз еі те<1іа1І8 - тізешң жоғарғы артсрия-
лары, латсралды және медиалды. ортан жілік айдаршықтарыныц
жоғарғы жиегі деңгейінде шығады, орқайсысы өз жағынан тізс буы-
нын оран өтіп, оның алдыңғы бетінс ауысып, соя жерде өзара анас-
томозданып, тізе буынының аріериялық торын түзуге қатысады (геіе
агіісиіагс ^спиз).
2.	Аа. £епи8 іпГегіогз 1аіега1І8 сі тедіаііз - төменгі гізе артериялары,
латералды және медиалды, тізе буыны аймағында жоғарғы артериялар
тәрізді тармакталадаы, бірак га, а. рорійеа-дан ортан жілік айдаршык-
тарының томенгі жиегі деңгейінде шыгады.
3.	А ^епиз тедіа - ортаңғы тізе артериясы тізе буыпыпың жоғарғы
жәнс томенгі артсрияларыиыц арасы ортасынан шығады, буын қапшығын
тесіп отеді де, крест тәрізді байламдарда тармакталады.
Асыкты жіліктік алдыңгы артерия
Асыкты жіліктін алдыңғы артериясы, а. ііһіаііз апіегіог. тізеасты
артериясының екі соңғы гармағының бірі (кішілеу). Басталғаннан кейін
ол балтырдың бүккіш бетінің терең бұлшықеттеріи тссіп отіп, сүйек-
аралық жарғақтағы тесік арқылы сирақ алдына кегіп, т ііЬіаІіз апіегіог
мсп т. ехіеп^ог ді^ііогит Іоп^из арасынан өтііі, төмепдеу т ІіЬіа1І8
апігегіог мен т. ехіепяог һаііисія іоп^из аралыгында жайғасады. Сирак-
ияқбасы буыны үсгіндс ол тері және шандырмен жабылып, беткей өтеді,
оның аяқбасының сыртқы жағындағы жалғасы - а. богзаііз ребіз дсп
аталады.
А. ііЬіа1І8 апісгіог-дың тармақтары:
1.	А. гсссигепз ііЬіаІіз розіегіог - асықты жіліктің аргкы кайырылма
артериясы (тесікке дейін) тізе буынына және асық жілік нен опың шыбығы
арасындағы буынға барады.
2.	А гессигепБ ІіЬіаІіа апіепог - асықты жіліктіц алдыңғы кайырылма
артериясы (тесікген кейіп) тізе тобығының латсралды жиегіне қарай ксліп,
геіе агіісиіагае §спіі8-ты түзуге қатысады.
3.	Аа. таііеоіагіз геіе апіегіогеь тсдіа1І8 еі ІаіегаІІ8 - алдыңғы толарсақ
артериялары, латералды жәнс мсдиалды, олар геіе таіісоіаге тедіаіе еі
Іаісгаіс-ны түзуге қатысады.
364
Асыкты жіліктік аріқы артерия
Асыкты жіліктің аріқы артериясы, а ИЫаІіа ро$іеғіог, тізеасты
артсриясының жалғасы. Ол сапаііз сгигороріііеиз-гің бойымен төмен
түсе, балтырдың ортаңіы үштен бірі меи төменгі үштси бірінің
шекарасында т. $о1си$-тің медиалды жиегінен шығып, бетксй орна-
ласады. Балтырдың төмснгі үштен бірінде а. ІіЬіа1і$ розіегіог, т. Лсхог
ді^йогит 1оп§из нсн т. Пехог һаііисіз 1оп§и$ арасында, ахилл сіңірінсн
мсдиалды, тсрі жәнс шандырмеи ғана бүркеніп жатады. Ол медиалды
тобыкты артқы жағынан айналып өтіп, табанда өзінің екі тармағына: а.
р1апіагс8 тесііаііз еі 1аісга1І8-ке бөлінеді. А. ГіЬіаІіз ро$іегіог-дың соғуы
(пульсі) мсдиалды тобыкка қысу арқылы анықталады.
^"Асықты жіліктің артқы аргериясының ең үлкен тармағы - а. регопеа
ібіиі жіліншік артериясы, а. бЬіаІіз рокіегюг-даи оның жоғарғы үштеи
бірінен іпыгып, сапаііч тизсиіорегопсиз іпГегіог-де өтіп, өкше сүйегінде
аяқталады.
А. ііЬіаІіз розіегіог мен а. регопса өз жолдарында жакын жатқан
сүйек, бүлшықет, буындарға (артқы тобық тармақтары) және теріге тар-
мақтар береді.
Аяқ үніы артериялары
Аяқ ұшыныц сыртында а. сіогхаііз ресііа - аяқ үшынын сыріқы
артериясы өтеді, ол асықты жіліктің алдыңгы артериясының жалғасы
болып саналады да, сүйектер мен байламдарда орналасады, оның
медиалды жағында бас бармақ үзын жазғыіпыныц сіцірі, латсралды
жағыпда саусақтардың қысқа жазғышының медиалды қүрсағы жатады.
Ьұл жерде а. догзаііз редіз-ті сүйектерге кысу арқылы пульсті анық-
тауға болады. Аяқ үшының медиалды жағы мен сыртқы бетінің тсрісіпде
тармақгалатын 2-3 тері тармактарынан басқа, аяқ ұшының сыртқы жақ
артсриясы мынадай тармақтар береді:
I.	Аа. іатеае тесііаіеа - медиалды тілерсек артериялары - аяқ
ұпіыныц мсдиалды жиегіис барады
2.	А. (агхеае Іаіегаііх- латералды тілерсек артериясы латералды жақка
кетеді де, ұшымеп аяқ ұіпы артсриясының келесі тармағымен, атап
айтқанда доғатәрізді артериямен қосылады.
3.	А. агсиаіа - доғатәрізді артерия, медиалды сынатәрізді сүйекке
қарсы жерден шығады, табан сүйектері иегіздерінің үстімен латералды
жакқа жүріп, латералды тобық артериясымен жалгасады; доғагәрізді
артсрия алға қарай үш - екінші, үшінші жәнс төртінші а. тсіаіагзсас
дог8а1с8-ті шығарады, олар сәйкес сүйекаралық кецістіктерге қарай
бағытталып, әр қайсысы бакайлардың бір-біріне караған жақтарына
баратын екі аа. сІі§йа1І8 сіоігьаііз-герге бөліеді; табан артерияларының
әрқайсысы табанға тесіп отітен алдыңғы және артқы артсриялар береді.
Көбіне а.агсиаіа нашар дамыган, ол кезде оның орнына а. теШагзеае
Іаіегаііз жақсы дамиды, мұны эпдартерииг кезінде аяқ ұшы артерия-
ларында жүректің соғуын (пульсті) тексергендс сскеру ксрск.
365
185 - с у р е т. Аяқ ұшы
сыртының артериялары.
I - а. ііЬіайя апіегіог; 2 - а. ріапіагіз
ресііз; 3 - а. агсиаіа; 4 - г. ріапіагіз
ргоГипсІи.8 [а. ріапіагіз ргоіипсіиз];
5 - аа. (Іі&ііаІе$ доп>аІе$;
6 - аа. іпесаіагБаІех сіогкаіез; 7 - а.
іагааіік Іаіегаііз; 8 - геіе таііеоіаге
іаіегаіе.
4 А теіаіагзеае сіогааііа ргі-
та — табан сүйектерінің бірінші
сыртқы артериясы, аяқ ұшының
сырткы артериясының соңғы екі
тармақтарының біреуі болып та-
былады, 1 және II бақайлар ара-
сына барып, сол жерде екі бақай
тармағына бөлінеді, бөлінерден
бұрын үлкен бақайдын медиалды
жағыпа тармақ береді.
5. Катия ріапіагіа рго/ипсіиз —
герец табандық тармағы, аяқ үшы-
ның сыртқы артериясынан бөліне-
тін соңғы тармақтардын ірілеу
екіншісі, ол бірінші табанаралық
кеңістік арқылы табаш а барып, сол
жерде табан доғасын агси.ч ріап-
Іапз - түзуіе қатысады.
Аяк ұшы табанында скі табан
артериясы — аа. ріапіагіч тесііаііа
еі Іаіегаііь бар, олар асыкты жілік-
тің артқы артсриясыпыц соңғы
тармақтары болып сапалады.
Олардың жіңішкелеуі - а. ріап-
іагія тесііаійч, яиісиз р1апіагІ8-те
орналасады. Ол I табап сүйегінің
басында біріиші табап артерия-
сымен қосылып немесе агсиз ріап-
ІагІ8-ке құйып аяқталады, өз жо-
лында жақын жатқан бүлшықет-
терге, буындарға және теріге тар-
мақшалар береді.
Ірілеу а. ріапіагія Іаіегаііз, 8и1-
сиз ріапіагіз 1аіега1І8-те V табан
сүйектің негізінің медиалды жағы-
на барып, сол жерде күрт бұрыла-
ды да, табан сүйсктерінің негізде-
рінде денссі алға қараған доға (аг-
сиз ріапіагіз) түзсді, I табап сүйегі-
нің латералды жагында гатиз ріап-
іагіз ргоГипди8 а. сіог8а1І8 ре<ІІ8-пен
жалғасын анастомоз құрып аяқта-
лады (185-сурет). Сонымен катар
ол а. р1ап!агІ8 тесііаііз-пеіі қосы-
латын тармақша береді. Сөйтіп,
тұрған жәие жүрісн кездс үнсмі
қысым түсстін табан артериялары
366
екі доға түзеді. Олар қол үшы доғалары сияқты параллель емес, екі
жазықтыкта аа. р!ап1агі$ тебіаіһ еі Іаіегаііз арасында және вертикаль
жазыктықта - а. ріапіагія Іаіегаііз және а. ріапіагіз ргоһіпдиз арасында.
Табанның латералды артериясының тармақтары:
а) жақын жанасып бүлшықеттер мен теріге баратын тармақшалар;
ә) аа. теіаіагзеае ріапіагез (тортеу), бүлар әрбір табан аралыктарының
артқы піетінде тесіп өтетін сыртқы артериялармен, ал алдыңғы шстінде
тесіп отетін алдыңғы артериялармен қосылады, содан кейін бақайдың
негізі тұсында табандық саусақ артерияларына - аа. ді^ііаіез ріапгагез —
ыдырайды. ІІотижесінде аяқ ұпіының оның сырт жағы мен табан
тамырларын байланыстыратыи артериялардың екі қатары пайда болады.
Бұл тамырлар аа. теіаіагзеае ріапіагіз пен аа теіаіагзеае богзаііз-ті
байланыстырып, соның нәтижесінде а. ІіЬіаһз апіегіог мен а. ҺЬіаІіь роз-
іегіог-дың арасында анастомоздар түзеді Сондықтан сирақтың бұл негізгі
екі артериялары арасында - аяқ үшында екі аиастомоздар түрі бар деуге
болады: 1) агснь ріапіагіз және 2) гаті регҒогапіез./
Артериялардыц таралу заңдылықтары
Артерия жүйесі оның құрылысында организм мен онын жеке
жүйелерінің құрылуы және дамуының жалпы заңдарын бейнелейді (П.Ф
Лесгафт). Түрлі ағзаларды қанмен қамтамасыз ете отырып, ол осы
ағзалардың құрылысы, қызметі және дамуына сәйкес келеді. Сондықтан
артериялардың адам денесінде таралуы белгілі бір заңдылыктарға сәйкес
келеді, оларды төмендегідей топтарға бөлуге болады.
Агзасыртындағы (экстраағзалык) артериялар
Тұтас организм құрылысын бейнелейтін заңдылықтар.
1.	бүкіл дененің нерв жүиесінің айналасында” топталуына (К
Маркс и Ф. Энгельс, Соч , изд. 2-е, т.20, 623-бет) сәйкес артериялар
нерв түтіктері мен нервтердің жүру жолдары бойында орналасады.
Мысапы, жұлынға параллель бағытта басты артериялық сабау - қолқа
мен алдыңғы, арткы жүлындық артериялар орналасады. Жүлыпның әрбір
сегментіне сәйкес артериялардың г. зріпаіез-тері сәйкес кслсді. Сонымен
қатар артериялардың алгаш пайда болуы басіы нервтермсн байланысты,
мысалы, қолда п. тсбіапих-пен, ал, аяқта - п. ікһіасіісиз-пен бірге дамиды.
Сондықтан олар одан әрі первтермен біргс жүреді, сойтіп, тамыр-нерв
пюғырын құрайды, олардың қүрамына веналар мен лимфа тамырлары
кіреді. Нервтер мен тамырлардьін арасында бірыңғай нейрогуморалдық
реттелуді іске асыруға көмектесетін өзара байланыс (нерв-тамыр байла-
ныстары) болалы.
2.	Организмнің сомалық жәие ішкі ағзаларға бөлінуіпе сәйксс
артериялар дене қуыстары қабыріаларына баратын - париеталды және
ішкі ағзаларға баратын - висцсралды артсриялар болып бөлінеді. Мы-
367
салы, қолқаның төмен түсетін бөлігіпің париеталды және висцералды
тармақтары.
3	Әрбір қол немесе аяқ бір басты сабау алады: қол үшін - а. зиЬсІа-
үіа, аяк үшін - а. іііаса ехіегпа.
4.	Гүлға артериялары сегмснттік қүрылысын сақтайды: аа. іпіегсоя-
іаіз розіегіогез, ІитЬаІез гг зріпаіез және т.б.
5.	Артериялардың басым бөлігі екі жақты симметрия принципі
бойынша орналасады: дене мен ішкі ағзалардың жұп артериялары Бұл
принциптен ауытқу артериялардың бастапқы шажырқайлардың ішінде
дамуына байланысты.
6	Артериялар тамыр жүйссінің басқа бөліктерімен - веналармсн
және лимфа тамырларымеп жалпы тамырлы кешен түзе бірге жүрсді.
Бұл кешеннің құрамына негізгілерімсн параллель жүретін тамырлардың
параартериялық және наравеналық арнасын құрайтын жіңішке және
ұзын жіңішке және ұзын артериялар мен веналар енгізілуі (В.А. Долго-
Сабуров).
7	Артериялар организм негізін құрайтын қаңқаға сәйкес жүрсді
Мысалы, омыртқа бағанының бойымсн колқа, қабырғалардың бойымеп
қабырі ааралық артериялар отеді. Бір ғана сүйектен (иық, сан) тұратын
қол не аяқгың проксималды болімдерінде бір-бірден непзгі тамыр (иық,
сан артсриялары), екі сүйегі бар бөлімдсрінде (білек, балтыр) екі пегізгі
артсрия (кәрі жілік және шынтақ, асық жілік және асықты жілік шыбығы
артериялары), ең соңында дисталды бөлімдерінде құрылысы сәулеторізді
кол үшы мен аяк үшында артериялар әрбір саусаққа және бакайға сәйкес
сәуле түріиде өтеді.
Негізгі сабаудан ағзаға қарай артсрия бслгілі заңдылықпен жүреді.
1.	Артсриялар ең қысқа жолмеп, яғни иегізгі сабауды ағзамен
жалғастыратын гүзу сызық бойымеп жүрсді. Сондықтан әрбір артерия
жақын жатқан аі заларға тармақтар береді.
Қолқапың жүректен шығысымеи берстін бірінші тармактары
жүректіц озіне баратын артериялары екендігі осымен түсіндіріледі.
Ағзалардыц бірінші іргесі қаланып жәпе орналасуына байланысты
болатын тармақтардың шығу реті де осымен түсіндіріледі Мысалы, іш
қолкасынан алдымсн қүрсаққа (Ігипсиз сеһасші-тсн), содан соң аш
шіекке (а. тезепіегіса кирсгіог), ең соңында тоқ іпіекке (а. тезепіегіса
іпГегіог) тармақтар шыгады нсмссе алдымен артериялар бүйрекүсті безіне
(а. зиргагепаһз тебіа), содан соң бүйрекке (а. гепаііз) шыгады. Бүл жерде
ағзаның соңғы орны емес, опың біріпші іргесінің калануының ғана
мацызы бар, а іезіісиіапз-тың а. істогаііз-тен емес, атабез жапында
дамыгап қолкадан шығатындығы осымсн түсіндіріледі. Ал, керісініпс,
сыртқы жыпыс мүшелері аймағында орналасқан ұма ең жақын ірі сабау-
дан а Ғетогаііз-тсн кстстін аа. рибепбае ехіегпас-лсрді алады. Ең қысқа
қашықтық заңы мен даму гарихын білсек, осы артсрия іардан тармақ
баратын ағзаны анықтауға болады.
2.	Артериялар дененіц бүгілгіш беттерінде орналасады, ойткені
жазылған кезде тамыр түтігі созылып, қабысады. Жалпы ұйқы арге-
риясының мойынның алдынғы бетнідс, қолдын ірі артерияларының ала-
368
қан жағында орналасуы осымен түсіндіріледі. Аяқта бүккіш ұршық
буыны аймағы алдыпда, ал тәзе аймағында артқы жағында орналасады,
сондықтан сан артсриясы орама жүріс жасап, санның алдыңғы беинен
тізенің артқы бетіне ауысады
3.	Артериялар сүйек, бұлшықст, шаидырлар түзіліп, тамырларды
қысылудан қорғайтын науашық жәпе озектерде орналасады. Төрт-
аяқтылар денелерінің дорсалды жағы ашык және қорғанышсыз бол-
ғандықтан, тамырлар веитралды жағында орналаскан, бұл адамда да
осылай сақталғап. Қолқа мен оның тармақтарынын омыртка баға-
нының алдында, ал мойын мсн қол-аяқтардағы артериялардың негі-
зінен алдыңғы жақта ориаласуы осыған байланысты Арқа жақта ірі
артериялар болмайды.
4.	Артериялар ағза қызметінс сәйкес бейімделулер түзеді: а) қоз-
ғалысқа байланысты ағзаларда тамыр торы, сақина және доға тәрізді
анастомоздар байқалады. Мысалы, буыпдар аймағыида, олардың қасыиан
өтетін ірі артериялардан кетсгін тармақтардан буын торы түзіледі, соның
арқасында буындар қимылдағанда тамырлардың біразы қысылып немесе
созылғанына карамастан қанның келуі бұзылмайды. Көлемі мен пішінін
өзгертіп отыратын жылжы.малы ішкі агзаларда, мысалы, асқазан меи
ішектерде, көптеген сақина және дога тәрізді анастомоздар болады; ә)
артериялардың көлемі ағзаның колеміне ғана емес, оның қызметіне де
байланысты. Мысалы, бүйрек артериясы өзінің көлемі жағынан ұзын
ішектерді камтамасыз стстін шажырқай артериясынан кем түспейді,
өйткені несеп бөлу қызметі қанды көп керек етеді. Қалканша бсз
артериясы да көмсй артсриясынан үлкендеу, өйткені көмейдің канмен
жабдықіауга қарағанда гормондар шығаратын қалканша безіе қан
көбірек қажет; б) осығаи байланысты барлык ішкі секреция бездері
көптеген коректсндіру коздерін алады Мысалы, қалқанша без барлык
жақын жатқан ірі артериялардан: бұғанаасты, ұйқы артерияларынан және
колқадан тармақтар алады; бүйрекүсті безі а. рһгепіса іпГегіог-дан (а.
8ііргагспа1І8 яирегіог), қолқадан (а. зиргагепаііз тебіа) және бүйрек
артсриясыиап (а. зиргагепаііз іпГегіог) тармактар алады.
ҮЛКЕН ҚАНАЙНАЛЫМ ШЕҢБЕРІНІҢ
ВЕНАЛАРЫ
Жоғарғы қуыс вена жүйесі
Реяа саса зирегіог - жоғарғы куыс вена жоғарылаған қолқаның оң
жағы меп сәл артына таман ориаласқан жуан (2,5 см шамасында), бірак
қысқа (5-6 см) сабау. Жоғарғы қуыс вена I он жақ қабырғаның тоспен
косылатын жерінде уү. Ьгасһіосерһаһсае бсхіга еі зіпіяіга-лардың
қосылуынан пайда болады Ол бұл жсрдсн төстің оң жақ жиегін бойлай
бірінші және екінші қабырғааралықтардың артымен жүріп III қабыр-
369
24-805
ғаның жоғарғы деңгейіне дейін төмен түсіп, жүректің оң жақ
қүлакшасы артында орналасып, оң жақ жүрекшеге қүяды. Оның
арткы қабырғасы оны оң жақ бронхтан боліп түратын а. риітіпаііз
дехіга-мен және жүрекшеге қүйылар жеріпде оң жақ жоғарғы өкпе
венасымен жанасады, бұл екі тамыр да оны көлдснеңінсн қиып өтеді.
Оң жақ өкпе артериясының жоғаргы жиегі деңгейінде оң жақ өкпенің
түбірі иіліп (сол жақ өкпенің түбірі арқылы қолқа иіледі) жоғарғы
қуыс венаға - V. аху^оз - құяды. Оның алдыңғы қабырғасы кеуде
торының алдыңғы қабырғасынан едәуір қалың оң жак өкпе қабагымен
бөлінеді.
Иық-бас веналары
ГЧ' Ьгасһіосерһаіісае сіехіга еі хіпіхіга - иык-бас веналары, жоғарғы
қуыс венаны түзеді, ал өз кезегінде әрқайсысы V. 8иЬс1ауіае мси V. )и§и-
1агІ8 іпістае-лардың қосылуынан пайда болады. Оң жақ иық-бас вснасы
сол жактагыдан қысқалау, небары 2-3 см-дей; ол оң жақ төс-бұғана
буыны аргында түзіліп, қиғаш төмен және медиалды бағытта сол
жақтағы аттас венамен қосылатын жерге келеді. Оң жақ иық-басы
вснасын алдыпан тго. зіегпосіеісіотазіоісіеиз, зіегпоһуоісіеиз және
.чіегпоіһугоібеиз, ал төменде I қабырға шеміршегі жауып тұрады
Сол жақ иық-бас венасы он жақтағы венадан шамамен екі еседей
үзындау Ол сол жак төс-бұғана косылысының артқы жағында түзіліп,
өзінен тек шелмай және айырша безімен ғаиа бөлінген тос сабының
артынан оңға және төмен оң жақ иық-бас венасымен қосылатын
жерге қарай бағьп алады. Ол төменгі қабырғасымен қолқа доғасының
доңеспіе тығыз жанасып, сол жақ бүғанаасты артериясын және сол
жақ жалпы ұйқы артериясы мен иық-бас сабауының бастапқы
боліктеріп, олардың алдыңғы жағынан қиып өтеді. Иық-бас
веналарына қалқанша бсздің гөменгі жиегіндегі кою веналық өрімнен
түзілетін уу. іһугоібеае іпҒсгіогз псн V. іһугоібеа іта айырша безі
веналары - уу. уегіеһгаіез, сег/ісаісз сі іһогасісае іпіета - құяды.
Ішкі мойындырық вена
И ]и%ііІагІ5 іпіегпа - ішкі мойындырық вена, бассүйек қуысы мен
мойып ағзаларынан қанды алып шығады; бүл вена Ғогатеп |и§иіаге-ден
басталады, сол жерде кеңейгсн буылтық - ЬиІЬиз зирегіог ұепае _|П£и-
1агі8 іпіетае - түзіп, одан кейіп а. сагоііз іпіета-ның латералды жағында,
содан соң а. сагоіІ8 соттитз-тен латералды орналасын, төмен кетеді V
]и£и1агі8 шіета-нің төменгі шетінде, оның V. 8иЬс1аүІа-мен қосылуы
алдында екінші буылтық — ЬиІЬиз іпГепог уепае )н£и1агІ8 іпісгпас -
түзіледі; мойын аумағында осы буылтықтан жоғары, венада бір немесе
скі қақпақша болады. Мойын аумағындағы жолында ішкі мойын венасын
т. 8іетос1еіс1ота8іоі(1еи8 мен т. отоһуоібеиз жауып түрады.
370
Ішкі мойындырық венасының тармақтары бассүйек ішіндегі және
бассүйек сыргындагы болып 2 топқа бөлінеді. Біріншілерге мидың қатты
қабығының койнаулары - зіпиз дигае таігіз және оған құягын ми
веналары - уү. ссгеЬгі, ми сауыты сүйекгерінің веналары - үу. рііоісае,
ссту мүшесі веналары уу. аидіііұае, көз шарасы веналары - уу. орһіаіт-
ісае және қатты қабықша веналары уу. тепіп£сае жатады. Екіпшілергс
бассүйек пен беттің сыртқы бстінің ішкі мойындырық венасына құятын
веналары жатады.
Бассүйек ішіндсгі жоне бассүйек сыріындағы веналар арасында ми
сауыты сүйектеріндегі тесіктер (іогатеп рагіеіаіе, Ғогатеп тазіоідеит,
сапаііз сопсіуіагіь) арқылы өтетін шығарушылар - уу. етіззгіае - арқылы
байланыстар болады.
V. )и^и1агІ8 іпіегпа-ға мына тармақтар құяды:
I V. (асіаіія бет вснасы. Оның салалары а. Гасіаіія тармақтарына
сәйксс келеді және беггің түрлі қүрылымдарынан қан алады.
2.	И геіготапсііЪиІагіз — төменгі жақ сүйек артындағы вена, самай
аумағынан қан жинайды. Одан әрі төмен қарай V. гейотапсІіЬиІагіз-ке
рісхиз р1егу§оідеия-тен (т. ріегу§оібеі арасындағы қоюөрім) қанды
әкететін саба'у құяды, содан соң V. геІготапсІіЬиІагіз сырткы үйқы
артериясымен бірге шықшыт безі қабатынан өтіп, төмепгі жақ
бұрышынан төмендеу жерде п. Ғасіаііз-пен қосылады.
Бет венасын қанаттәрізді өріммен жалғастыратын ең қысқа жол
іөменгі жақтың үяшықтық жиегі деңгейінде орналасқан анастомоздық
вспа (V. апазіотозііса Гасіаііз) болып табылады.
Анастомоздык вена беттің беткей жәнс тсрең веналарын байланыс-
тырып, инфекцияның таралу жолына айналуы мүмкін, сондықтан оның
төжірибелік маңызы бар.
Бет венасыиың көз веналарымен де анастомоздары бар.
Сойтіп, бассүйек ішіидегі және бассүйск сыртындағы веналар ара-
сында, сондай-ақ бсттің беткі және терсң вепалары арасында анасто-
моздық байланыстар бар. Осының пәтижссіиде бастың вена жүйссінің
копқабаттылыіы жәие олардың бөлімшслері арасында байланыс пайда
болады.
3.	V. рһагуп^еае - жұтқыншақ вспалары, жұтқыншақта орім (рі.
рһагуп^еиз) түзіп, тікелей не V. )и£и1агІ8 іпіегпа-ға немссе V Гасіаі-
із-ке құяды.
4.	И Ііп&иаІі$ - тіл венасы, аттас артериямен қосарлана жүреді.
5.	V. іһугоісіеае хирегіогех - жоғарғы қалқанша вспалар, қалқанша
без бсн жұтқыншақтың жоғарғы жағынан қан жинайды.
6	И (һугоісіеа тесһа — ортаңғы қалқанша вена, қалқанша бездің бүйір
жиегінен шығын, V. )и§и1агІ8 ипгета-ға кұяды. Қалқанша бездің төмснгі
жиегінде так веналық орім - ріехиз Іһугокіеиз ітраг - бар, одап уу
Іһугоібеае зирегіогся арқылы V. іи^иіагія іпіета-ға, сондай-ак уу. Іһугоі-
сіеае іпГегіогз жәпе іһугоісіеа іта арқылы алдыңғы көкірскаралык
веналарына қан ағады.
371
186 - с у р е т. Ііпкі мойыпдырық және бұіанаасты веналары жәнс олардың
құйылыстары
1 - V. ап£и1ап§; 2 - V. Гасіаііз; 3 - V. $иЬтепіа1і$; 4 - V. іһугоібеа зирегіог;
5 - V. Іагупдеа ыірегіог; 6 - V. іи£ЦІагі$ іпіета; 7 - V. іи^иіагік ехіета (кесілген);
8 - V. Ьгасһіосерһаһса бехіга; 9 - уу. Ьгасһіаіез; 10 - V. ахіііагіз; 11 - V. серһаііса;
12 - V. зиЬсіаүіа; 13 - V. геІготапсІіЬиІагһ.
372
Сыртқы мойындырық вепасы
V.	]и§иІагіа ехіегпа - сыртқы мойындырык вснасы құлақ қалқапа
артында томенгі жақсүйск бүрышы денгейінде басталып. т. ріаіузта-
ның астында жатады, ол гөмен және артқа қарай қиғаштап жүріп, төс-
бұғана-емізік бұлшықетінің сыртқы бетімен төмен түсіп, бүғанаүсті ай-
мағына келеді, ол жердс көбінесе V. іи^иіагіз апіегіог мен жалпы сабау-
мен бұғанаасты венасына кұяды (186-сурет). Құлақ қалқаны артында V.
]и§и1ап8 ехіегпа-ға V. аигісиіагіз розіепог мен V. оссірПаһз құйылады.
А.ідыңгы мойындырық вена
V.	]щ>иІагі$ апіегіог - алдыңғы мойындырык вена тіласты сүйсгі
үстінде ұсақ всналардан тұзіліп, сол жерден тік төмен түседі. Екі ұу.
)и§и1агІ8 апісгіог-те, оң жақ және сол жақтағы Іазсіа соіііргоргіа-ның
терең жапырақшасын тесіп өгіп, зраіішп іпіегаропеигоіісит зиргазіег-
паіе-ге енеді де, бұғанаасіы венасына қүйылады. Төсүсті аралыгында
екі уу. ]идн1агІ8 апісгіогез бір немесе екі сабаумен өзара жалғасады.
Сөйтіп, тостің жоғарғы жиеіі меи бүғаналардың үстінде веналық доға,
агсиь уепозиз ]и§и1і, орналасады. Кейбір жағдайларда уу |и§и1агі8 апіе-
погІ8 бір тақ уу. іи§и1агІ8 апісгіог-мен алмасады, ол ортаңғы сызықпен
төмен түсіп, томепде мұндай жағдайларда уү. іиоиіагіз ехіегпае-лар
арасындағы анастомоздан құралатын жоғарыда аталған веналық доғаға
келіп құяды.
Бұғанаасты венасы
V.	$иЬс1аұіа - бұғанасты венасы, V. ахіііагіз-тің тікелей жалғасы
болып табылады. ол аттас артериядан жәнс төмен қарай орналасқан,
одан т 8са1епи$ апіегіог арқылы бөлінгсн, төс-бұғана буыны артында
бұғанаасты венасы V. ^и§иІагіз іпіегпа-мен қосылып, V Ьгасһіосерһаііса
тұзіледі.
Қол веналары
Қол всналары іерең және беткей болып болінеді.
Бегкей пемесе тсріасты веналары, өзара анастомозданып, ксңтүзақты
тор түзеді, оның әр жсрінсн ірілеу сабаулар бөліктешп іпығады. Бұл
сабаулар мыналар (187, 188-сурет)
1.	Й серһаііса - колдың латералды теріасты вснасы, қолбасы
сыртының кәрі жілік бөлімінде басталыи, білектің кәрі жілік жағы.мен
шынтакқа жетіп, осы жерде V. Ьазіһса-мсн анастомозданып, 8и1сиь Ьіси-
Ьііаііз 1аіега1І8-тің бойымен жүріп, содап соң шандырды тесіп өтіп, V.'
ахіПапч-ке қүйылады.
2.	I’ Ьагіііса — колдын медиалды геріасты венасы, колбасы
сыртының іиынтақ жагынан басталып, білектің алдыңғы бетінің мсдиалды
373
187 - с у р е т. Беткей (терілік) веналар.
1 - уү. іетрогаіез кирегҒісіаіез; 2 - V. ]и§и1агІ8 ехіета; 3 - V. )иёиіагІ8 апіегіог;
4 - V. серһаііса; 5 - агсш ұепозих раітагік БиреіЧІсіаІія; 6 - V. іпіегтесііа сиЬііі
[V. тейіапа сиЬііі]; 7 - V. Ьазіііса; 8 - V. ері^азігіса 8ирегйсіа1і§; 9 - V. зарһепа
та^па; 10 - гесе уепозит сіогзаіе ресііз; 11 - V. Гасіаііз.
374
бөлімінде, т. Лехог сагрі иіпагіз бойымен
шынтақ бүгілісіне дейін барып, сол жерде V.
іпіегтебіа сиЬііі арқылы V. серһаііса-мен
анастомозданады; одан әрі зиісиз ЬісиЬііаІіз
тедіа1І8-ге жайғасып, иықтыц ортасыида
шапдырды тесіп өтіп, V. Ьгасһіііз-ке құйылады.
3.	V. іпіегтесііа сиЫй - аралык шынтақ
венасы, шынтақ аумағында V. Ьакіііса мен V.
серһаііса-ны қосатын қиғаш орналасқап
анастомоз. Оған әдетте қол ұшыпың алақан
жағынан және білектен қан әкелетіп V. іпіег-
тебіа апіеЪгасһіі құйылады. V. іпіегтесііа си-
Ьііі-дің үлкен тәжірибелік мацызы бар, ойткені
дәрі-дәрмек, қан құятып және лабораторлық
зерттеу үшін қан алатын жер болып табылады.
Терең веналар әдетте орбір аттас
артериялардың қасында екіден қосарлапа
жүреді. Сонда екеуден уу.ЬгасһіаІез, иіпагез,
гасііаіез, іпіегоззеае болады.
Екі уұ. Ьгасһіаіез, т. ресіогаіік та]ог-дың
төменгі жиегінде бір-бірімен косылып, қолтық
венасын - V. ахіііагіе» түзеді, ол қолтық шұң-
қырында аттас артериядан медиалды және алға
карай орналасып, ішінара оны жауып жатады.
Ол бұғанаастынан өтіп, одан әрі V. 8ііЬс1а\іа-
ға жалғасады. V. ахі11агІ8-ке жоғарыда аталған
V. серһаііса-дан басқа, а. Гһогасоасготіаііз
(аттас артерияға сәйкес келеді), V. іһогасіса
Іаіегаііз (оған көбінесе V. ІһогасоерІ£а8ігіса
іш қабырғасының ірі сабауы құяды), V. 8иЬ-
8сари1агІ8 және V. сігситҒІехіае һитегі
қүйылады.
Сыңар және жаргылай сыңар веналар
V. агу§ох - сынар вена мен V. Һетіагу%о8
- жаріылай сыңар веиа, іш қуысында бел
веналарын бойлық бағытга байланыстыратын
белдің өрлеме веналарынан - ұұ. ІитЬаІез аз-
сепсІеп8 түзіледі. Олар т. р8оа8 та)ог артында
жоғары жүріп, көкет аяқшаларының бұліпықет
шоғырлары арасында кеуде қуысына: V. агу-
§08 - оң жақтағы п. зріапсһпісиз-пен бірге,
V. Һетіаху§о8 сол жақтағы п. 8р1апсһпіси8
немесе симпатикалық сабаумен бірге өтеді
(189-сурет).
188 - с у р е т. Оң
қолдың беткей (терілік)
веналары.
1 - V. серһаііса; 2 - V.
Ьазіііса; 3 - V. іпгеппесііа
Ьазіііса [V. тесііапа
Ьазіііса]; 4 - V. ігйеітпеЛа
ссрһаііса [V. тсдіапа
серһаііса]; 5 - V. ігйегтесііа.
сиЬігі [ү. тесііапа сиЬігі].
375
189 - с у р е т. Сыңар,
жартылайсыңар және қосымша
жартылайсыңар вепалар.
1	- V. Һетіаху§о8 ассезвогіа;
2	- V. һетіа/у^оз; 3 - V.
Іитһаіій азсегкіепз ыпІБіга;
4 - V. іііаса соттипіз ыпізіег;
5	- у. сауа іпіегіог (кесілген);
6	- V. ІитЬаІіз аксепсіепз дехіга;
7	- V. агу^ок;
8	- үу. іпіегсозіаіез ро8іегіоге8;
9	- V. саүа 8іірегіог (кесілген);
10	- V. Ьгасһіосерһаііса йехіга:
11 - V. Ьгасһіосерһаііса 8ІпІ8іга.
V. аху§о8 кеуде қуы-
сында өңештің артқы қа-
бырғасына тығыз жанасып,
омыртқа бағанасының оң
бүйір жағын бойлай жоғары
көтеріледі. Ол IV немесе V
омыртқа деңгейінде омырт-
қа бағанынан ажырап, оң
жақ өкпе түбірінен асып,
иіліп өтіп, жоғары қуыс
венасына құйылады. Кө-
кірекаралық ағзаларынан
қанды әкететін тармақ-
тардан баска, сыңар венаға
тоғыз оң жақ гөменгі қа-
бырғааралық всна жәнс
солар арқылы омыртқалық
өрімдердің всналары құяды.
Сыңар вепа оң жақ окпе тү-
бірінен иіліп асып өтетін жерге жақын жогаргы үш оң жақ қабырғаралық
веналардын косылуынан түзілетін V. іпіегсо8(а1І8 8нрегіог ёехіга-ны
қабылдайды.
Омыртқа денелерінің сол жақ бүйір беттерінде төмен түсетін кеуде
қолқасының артында V. Һетіа/.уцо8 жатады. Ол тек VII немесе VIII кеудс
омыртқасына дейін ғана көтеріліп, кеуде қолқасы мен сіисіиз (һогасісиз
артында омыртқа бағанасынын алдыңғы бетімсн қиғаштай жоғары өтіп,
V. аху§о8-қа күйылады. Ол өзіне көкірскаралық ағзалардан тармақтар
376
мен то.менгі сол жақ кабырғааралық веналарды, сондай-ақ омыртқа
орімдері веналарын қабылдайды. Жоғарғы сол жақ қабырғаралық
веналар V. Һетіаху§о8 ассеззогіа-ға қүйылады, ал ол да V. Һстіаху§о8
сияқгы омыртқа депелерініц сол жақ бүйір бетінде орналасып, жоғарыдан
төмсн карай жүріп, не V. Һетіаху§о8-ке немесе оңға қарай иіліп VII кеуде
омыртқасы денесіпіц алдыңғы беті арқылы тікслсй V. а/у£О8-қа күйылады.
Түлға кабырғаларының веналары
Ки іпіегсохіак роМегіогез - артқы кабырғааралық веналар,
кабырға аралықтарында әрбір аттас артерияға екі вена қосарлана
жүреді. Қабырғааралык веналардын сынар және жартылай сыңар
веналарға қүйылуы туралы жоғарыда айтылды. Қабырғааралық
веналардың артқы үштарына омыртқа бағанасы жанында: гати8 дог-
8а1І8 (арқаның терең бүлпіыкеттерінен қан әкелетін тармак) және
гаітш8 8ріпа1І8 (омырткалық өрім веналарынан) кеяіп қүйылады. V.
Іһогасіса іпіегпа - кеуденің ішкі венасы, аттас артерияға қосарлана
жүреді; жүретін жолының көп бөлігінде жүп болғанымен, I қабырға
қасында ол бір сабауға бірігеді, одан кейін өз жағындағы V. Ьгасһіо-
серһаііса-ға кұйыяады.
Оның басгапқы бөлігі, V. ері^азігіса зирегіог, V. еріоазігіса іпГегіог-
'мен (V. іііаса схіегпа-ға кұйылады), сондай-ақ теріасты шсл майында ірі
шиырланған тор түзетін теріасты веналарымен (у. зиЬсиІапеа аЬботіпіз)
анасгомозданады. Бұл тордан қан V. Іһогасісаері§а81гіса мен V. Іһогасіса
іаіегаііз арқылы жоғары қарай V. ахіііагіз-ке ағады, ал төмсн карай V.
срі§а8ігіса зиреггісіаііз және V сігситПсха іііит зирсгйсіаііз арқылы
сан вснасына ағады. Сөйтіп. всналар іштің алдынғы қабырғасында
жоғарғы және төменгі веналардың тармақталу аймақтарының тікелей
қосылысын түзсді. Сонымсп қатар кіндік аймағында бірнешс всна
тармақшалары - уу. рагашпЬі1іса1І8 - арқылы қақпалық всна жүйесі-
мен қосылады.
Омыртқалық өрімдер
Төрт веналық омыртқалық өрім (екі ішкі және екі сыртқы) бар. Ішкі
өрімдер - ріехиз уепозі ұегіеЬгаІіз іпіегпі апіегіог еі розіегіог - омыртқа
өзегінде орналасқан және әр омыртқаға біреуден келетін бірнеше вена
шсңберлерінен құралған. Ішкі омыртқалық өрімдерге жұлын веналары,
сондай-ақ омыртқа дснслеріпіц артқы бетінсн шығатын және омыртқа-
лардың кеуекті затынан канды әкететіп V. ЬазіуегіеЬгаІіз құйылады.
Сыртқы омыртқалық орімдер - ріехиз уепозі ұеПеЬгаІіз ехіегпі - оз кезс-
гінде екіге болінеді: алдыңғы өрім - омыртка деиесініц алдыңғы бетінде
жатады. Негізінен мойын және сегізкөз аймақтарында дамыған жонс
артқы өрім — омыртқалар доғаларында жатады және терең арқа жәпе
377
190 - с у р е т Жоғарғы және
гөменгі қуыс веналар және
олардың құйылыстары.
1 - V Ьгасһюсерһаііса; 2 - агсиз
аогіае; 3 - ігипсиз риітопаііз;
4 - V. рһгепіса іпГегіог; 5 - V.
Ііспаііз [зріепіса]; 6 - V.
ыіргагепаііз [асігепаііз] 8іпі8іга;
7 - V. гепаіі» Бішзіга; 8 - V іііаса
соттипіх 8ІпІ8іга; 9 - V. іііаса
іпіета 8ІпІ8іга; 10 - V. іһаса
ехіета 8ІпІ8іга 11 - V. зарһепа
та§па; 12 - уу. ридепсіае
ехіетае; 13 - V. іетогаііз;
14 - V. іһаса соттипІ8 сіехіга;
15 - V. саұа тҒегіог; 16 - V.
Іе8Ііси1агІ8 сіехіга; 17 - V.
Іе8ііси1агі8 «іпізіга; 18 - рагз
аЬсІотіпаІіз аогіае; 19 ұу.
һераіісае; 20 - V. саұа 8ирегіог;
21 - V. Ьгасһіосерһаііса сіехіга;
22 - V. зиЬсІаұіа сіехіга;
23 - V. ііі£и1агІ8 іпіета сіехіга.
мойын бұлшықеттерімен
жабылған. Қан омыртқалық
өрімдерден тұлға аймағына
үу. іпіегуегіеЬгаІів арқылы
уу. Іпіегсо8іа1е8 ро8іепог
және V. ІитЬа1І8-терғе
келеді. Мойын аймағында
қан негізінен уу. уегіеЬга1і8 арқылы ағады, ол а. уегіеЬга1І8-пен бірге
жұре, өздіі інсн немесе алдын ала V сегуісаіез рго£ипс1а-мен бірге
қосылып, V. Ьгасһіосерһаііса-ға қүйылады.
Төменгі қуыс вена
Төменгі қуыс вена, сепа сага іп/ёгіог, денедегі ең ірі вена сабауы,
ші қуысында қолкамсн қатар, оның оң жағында жатады (190-сурет). Ол
IV бел омыртқа деңгейінде қолқаның бөлінетін жерінен сәл төмендеу
және одан оңға қарай екі ортақ мыкын веналарының қосылуынан тзіледі.
Төменгі қуыс вена қолқаның оң жағында орналасып, жоғары көтерілген
378
сайын қолқадан алшақтай береді. Оның төменгі бөлімі оң жақтағы т.
р8оа$-іың медиалды жиегіне жанасып жатады, содан кейін оның алдыңғы
бетіне өтіп, жоғарғы жағында көкеттің бел бөлігі арқылы және бауырдың
арткы бетіндегі 8и1си$ үепае саұас-де жайғасып, көкетгің Гогатеп уепае
сауае аркылы кеуде қуысына өтіп, бірден оң жақ жүрекшеге құяды.
Тікелей томенгі қуыс венаға құятып салалар қолканың жұп тармақ-
тарына сәйкес келеді (V. һерайса-дап басқалары). Олар қабырғақасылық
веналаріа жәпе ішкі ағзалар веналарына бөлінеді.
Қабырғақасылық веналар. 1) үу. ІитЬаІез сіехігае еі 8іпІ8(гае - әр
жағынан тортеуден, аттас артсрияларға сәйкес келеді, омыртқалык
орімдерден апастомоздар қабылдайды; олар өзара бойлық сабаулармен
уу. ЬитЬа1е8 а8сепбеп8 - қосылады; 2) үү. рһгепіса іп£егіог8 бауыр
жүлгесінен өтетін жерде төменгі қуыс венаға құяды.
Ііпкі ағзалар веналары: 1) уү. Іевіісиіагеа - ерксктсрде (V. оұагісае -
әйелдсрде) атабез аймағында басталып, аттас артерияларды орім түрінде
(р1ехи8 ратршіГогтіз) шырмап алады; оң жақ V. Іе8(іси1агі8 тікелей сүйір
бұрыш жасай төменп қуыс вснага қүйылады, ал сол жақ V. іе8ііси1агІ8
тік бұрыш жасай сол жақ бүйрек венасына қүйылады. Соңғы жағдай
қанныц әкетілуіп қиындагып, кобіне оң жақтағымсн салыстырғанда сол
жақ үрық жіпшесінің ксңеюін тудырады (әйелдсрде V. оүагіса анабез
қақпаларында басталады); 2) уу. гепаіез - бүйрск веналары, аттас
артериялардың алдыида оларды түгелге жуық бүрксй жүреді; сол жақтағы
оң жақтағыдан ұзындау жәпе қолқаның алдынан өтсді; 3) V. 8иргагепа1і8
бехіга - бүйрек венасынап жоғарылау бірден төменгі қуыс венаға
құйылады; V. 8иргагепа1і8 8ІпІ8іга көбіне бүл вснаға жетпей, қолқаның
алдынан бүйрек венасына құйылады; 4) уү. һерагісае - бауыр веналары,
бауырдың артқы бегімсн өтетін жерде төменгі қуыс венаға құйылады;
бауыр веналары қанды бауырдан әкетеді, ал бауырға қан қақпа веналары
мен бауыр артериялары арқылы келеді.
Қақпа венасы
Қакпа вепасы, г. рогіае, бауырдан басқа іш қуысының барлық
сыңар ағзаларынан қан жинайды; қоректік заттар сіңірілетін бүкіл
асқазан-ішек жолынан, қоректік заттар залалсыздандырылып, гликоген
жипалу үшін қақпа венасымен бауырға келеді; ұйқы безінен қант
алмасуды ретгейтін инсулип келеді; көкбауырдан бауырда өт жасау үшін
пайдаланылатын қант тұйіршіктерінің ыдырау өпімдері келеді. Қақпа
венасының асқазан-ішек жолымен және оның ірі бездерімен (бауыр жәнс
рапсгеаа тиімді байлапысы) функционалдык байланысынан баска олардың
даму ортақтығының бірпігімен (генеіикалық байланыс) белгіленеді. V.
рогГае — қақпа венасы, бауыр артсриясы және бисіиз сһо1едосһи8-пен
1ш„ һсраіосіиобепаіе-де орналасқан жуын веналық сабау болып табылады.
V. рогіае ұйқы безінің артқы жағында көкбауыр вснасы мен екі
жоғарғы және төменгі шажырқай веналарынан құралады (191-сурет).
Аталған іштік байламында бауыр қақпаларына қарай бағыт ала, ол өз
• 379
жолында V. ^азігісае зіпізіга ег Нехгга және V. ргеруіогіса-ны қабылдап,
бауыр қақпаларында бауыр паренхимасына кететін екі тармақка болінеді
Бұл гармақтар бауыр паренхимасында бауыр үлесшелерін шырмайтын
көптеген үсак тармақшаларға (уу. іпіегІоЬиІагік) ыдырайды; коптеген
капиллярлар бөліктердің ішіне өтіп, ақыр аяғында V. сепігаіік-ке қосылып
төменгі куыс венаға құятын бауыр веналарына жиналады, Сойтіп, қақпа
венасы жүиесі басқа веналардай емес капиллярлардың екі торы арасында
орналасады, капиллярлардың бірінші торы кақпа венасын құрайтын вена
сабауларына бастама береді, ал екінші тор бауыр затында жатады, ол
жерде қақпа венасы соңғы тармақтарына бөлінеді. V. ііепаііз - кокбауыр
венасы көкбауыр, асқазан (V. §а8ігоерір1оіса 8ІпІ8іга және уү. ^азігіса
Ьгеұеа аркылы) және ұйқы безінен қан жинап, үйқы безінің жоғарғы
жиегі бойымен аттас артерияның артынан және одан төмендеу орна-
191 - с у р е т.
Қакпа венасы, V. роПае
[һераііз]. және оның
құйылыстары
1	- V. рогіае [һераііз];
2	- V. ^азігоеріріоіса
[§а8ігоотспіа1І8] зіпізіга;
3	- V. ^аЫгіса зіпіыга;
4	- Ііеп [зріеп];
5	- V. 1іепа1І8 [зріепіса];
6	- саида рапсгеаііз;
7	- V. тезепіегіса зирегіог;
8	- V. темепіегіса іпҒегіог;
9	- соіоп де8сепс1сп8;
10	- гесіит; 11 - V. гесіа1і8
іпГегіог; 12 - V. гесіа1І8
тесііа; 13 - V. гссіа1І8
зирегіог; 14 - іііит;
15	- соіоп азсепсіепз;
16	- сариі рапсгеаіІ8;
17	- V. §а8ігоерір1оіса
[&а8ігоотепіа1І8] сіехіга;
18 - V. су8ііса; 19 - ұезіса
Ғеііеа [уе^іса Ьіііагі.з];
20	- сһюсіспит (кесіліп,
ығыстырылған);
21	- һераг;
22	- V. ргеруіогіса;
23	- уепігісикі8 [цазіег]
(ығыстырылған).
380
ласып, V, роһае-ға барады. Уу. тезепіегіса зирегіог ег іпҒегіог жоғарғы
және төменгі шажырқай веналары, аттас артсрияларға сәйксс келеді. V
тезепіегіса кирегіог оз жолында жіңішкс ішсктсн (уу. іпіекііпаіез), соқыр
ішектен, жоғарылаған жиек және көлдснсң жиек ішекген (V. соііса сіех-
іта және V. соііса тебіа) вена тармақтарын кабылдап, үйқы безі басының
артына келіп, томенгі шажыркай венасымен қосылады. V. тезепіепса
іпГепог тік ішектің веналык орімімсн - ріехик үепозиз гесіаіі»
басталады. Осы жерден жоғары қарай бағыт алады, жолында оғап
сигматәрізді тоқ ішектің (V. 8І£тоі(]еае), төмендеген тоқ ппектің (ү.
соііса зіпікіга) және көлденең тоқ ішсктің сол жақ жартысынан сала-
лар қосылады. Ол ұйқы безі басының артында алдын ала кокбауыр
венасымен қосылып немесе өздігінен жоғарғы шажырқай вепасымсн
косылып кетеді.
Жалпы мықын вепалары
Иг. ііісае соттипіа - жалпы мықын веналары, оң және сол
жақтағылар, IV бел омыртқаның төменгі жисгі деңгейінде бір-бірімсн
қосылып, төмепгі қуыс венасын құрайды. Он жак жалпы мықын
вснасы аттас артериянын артын ала орнасалады, ал сол жақ мықын
венасы аттас артерияның артқы жағында жайғасып, содан кейіп оның
мсдиалды жағына өтсді, қолқадан оңіа таман, оң жақтың жалпы
мықын венасымен қосылады. Орбір жалпы мықын венасы сегізкоз-
мыкын буыны деңгейіндс өз кезегінде екі вснадан: ішкі мықып (V.
іііаса іпіегпа) және сыртқы мықын (V. іііаса ехіегпа) веналарынан
құралады.
Ііпкі мықын венасы
И іііаса іпіегпа — ішкі мықын венасы, қысқа, бірақ жуын сабау
түріде аттас артерияның артыпда орналасады. Ішкі мықын венасын
құрайтын салалар аттас артерия тармақтарына сәйкес келсді, жамбас
астауынан тысқары жерде бұл веналық салалар екеудеп, жамбас астау
қуысында біреуден болады. Ішкі мықын вснасы салалары аймағында
өзара анастомоздапатын бірқатар веналық орімдер түзіледі.
1. РІехиз ұепо8и8 8асга1І8 - латералді және орталық сегізкөз
вепаларынан кұралады.
2 Р1ехи8 үепо8и8 гесіа1І8 - тік ішек қабырғасындағы өрім. III өрімді
ажыратады: шырышасты жәпс теріасты. Шырышасты немесе ішкі
веналық өрім — ріехиа гесіа1І8 іпісгпиз, соіитпае апа1е8-тсрдің төменгі
ұштары аймағында сақина түрінде орналаскан біркатар веналық түйін-
шіктер. Бұл өрімнің әкетуші веналары ішсктің бұлшықет қабатын тесіп
өтіп. шандырастылық немесе сыртқы ерімнің - ріехиз гесіаііа схіепша-
тің веналарымеп қосылады. Соңғы өрімнеп аттас артериялармен қосар-
лапа жүретін V. гесіаІІ8 8ирсгіог мен V. гесіаІІ8 тесһа шығады. Бірінші
381
192 - с у р е т. Қакпа, жоғарғы
және томенгі қуыс вепалары
арасын.цағы анастомоздар
(үлгі). 1 - V. сауа зирегіог; 2 - V.
Ьгасһіосерһаііса 8ІпІ8іга; 3 - V.
һеіпіа/.у£О8 ассе$$огіа; 4 - уу.
іпіеісо8ІаІе8 ро8іегіоге8 8Іпі»Ігае;
5 - V. ату£О8; 6 - уү. оезорһа^саісз;
7 - V. һетіагу^оз; 8 - үу.
Ітсгсо8іа1е8 ро8іегіоге8 сісхггае;
9 - қақпа жәпе жоғарғы қуыс
веналары арасыидағы
анасгомоздар; 10 - V. ^азігіса
8Іпі8іга; 11 - V. рогіае [һераіів];
12 - V. 1іепаІІ8 [зріспіса]; 13 - V.
тевепіспса іпіегіог, 14 - V. гспа1І8
8ІпІ8іга; 15 - V. саұа іпіегіог, 16 - ұұ.
ісзіісиіаіез (ох агісае); 17 - V.
гесіаііз 8ирегіог; 18 - V. іііаса
соттипіз 8ІпІ8іга; 19 - V. іііаса
іпіста 8іпІ8іга; 20 - гесіаіе.8
тесііае; 21 - ріехиз ұепозиз
гесіа1І8 (төмснгі қуыс вена
жүйесін қақна веиасымен
байланыстырады); 22 - V.
ері£а8ігіса 8іірсгГісіаІІ8; 23 - V.
срі£а8ігіса іпГегіог; 24 - V.
тезепісгіса 8ирегіог; 25 -
жогарғы және төменгі қуыс
веналар мен қақпа венасыиы
арасындағы аиастомоздар;
26 - уу. рагаитһііісаіез;
27 - һсраг; 28 - V. ері§а8сігіса
8ирегіог, 29 - V. ІһогасоерІ£а8ігіса;
30 - V. іһогасіса іпіста; 31 - V.
8иЬс1аУіа гіехіга; 32 - V. ]и§и1агІ8
іпіета сіехіга, 33 - V.
Ьгасһіосерһаііса гіехіга.
вена төменгі шажырқай вена арқылы қақпа венасы жүйееіне қосылады.
екінші вена ішкі мықын венасы арқылы төмснгі қуыс венаға құйылады.
Артқы тесіктің сыртқы қыспағы (сфинктсрі) аймағында үшінші
теріастылык орім - рісхіь 8иЬсиіапеои8 апі түзіледі, одан V. рисіепсіа
іпіета-ға кұйылатын V. гесіаііь іпіегіог қүралады.
3.	Р1ехи8 үепо^из үе8іса1І8 несспқуық түбі аймағында орналасқан;
кан ұу. үе8Іса1е8 арқылы бүл өрімнен ііпкі мықын венасына құйылады.
4.	Ріехиз уепо8и8 рго8іа(іси8 - несепқуык пен қасаға симфизі
арасында орналасып, еркекгердс қуық безі мсн үрық қуықшаларын
(іпәует көпіршіктері) қаусырып тұрады.
382
Ріехиз уепозиз рго8іаііси8-қа сыңар V. <1ог8а1І8 репів құйылады.
Әйелдерде бүл венаға V. с1ог8а1І8 с1ігогібІ8 сәйкес келеді.
5.	Р1ехи8 үепозив иіегігшз және ріехив уепо8и8 үа§іпа1і8 әйел-
дерде жатыр бүйірлері бойында жалпақ байламдарда, одап орі томен
қарай қынаптың бүйір қабырғаларында орналасады; қан олардан
анабез венасы (ріехиз ратріпіҒогтиа) негізінен ішкі мықын венасына
келеді.
Портокавалды және кавокавалды анастомоздар
Қақпа венасы түбірлері жоғарғы жәнс төменп қуыс всналар
жүйелеріне жататын веналар түбірлерімен анастомозданып, тәжірибелік
маңызы бар портокавалды анастомоздар түзеді (192-сурет).
Егер құрсақ қуысын піаріпымеп салыстырсақ, опда бұл апастомоздар
оның барлық жақтарында жатады, атап айіқапда:
1.	Жоғарыда, өңештің раг8 аЬботіпаІіз-інде, қақпа венасына құятын
ү.§а8Ігісае 8ІпІ8(гае мен NN. аху§о8 еі Һетіаху§о8-тер арқылы V. сама
зирегіог-қа құятын NN. езорһа^ае түбірлері арасында.
2.	Төменде тік ішектің төменгі бөлігінде N. те^епіегіса іпҒегіог
арқылы қақпа венасына құятын V. гесіа1і8 зирегіог мен V. іііаса іпіета-
ға, одан әрі V. саұа іпҒегіог-ға баратын V. іһаса соштипІ8-ке құятын NN.
гесіа1е8 іпесһа (V. іііаса іпіегпа саласы) еі іпҒегіог (V. рисіепсіа іпіегпа
саласы) арасында.
3.	Алдынғы жағында, кіндік аймағында 1і§. іегеа һераііс қаба-
тында қақпа венасына баратын NN рагаитЬіһса1І8 пен V. сама зирегі-
ог жүйесіне баратын (V. іһогасіса іпіегпа, V. Ьгасһіосерһаііса арқылы)
V. срІ£а8Ігіса аирегіог және V. саұа іпГегіог жүйесіне баратын (V. іііа-
са ехісгпа, V. іііаса соттипІ8 - арқылы) V. еріёааігіса іпГегіог
салалары анастомозданады.
Бауырда қан ағыны үтін кедергі пайда болғанда (цирроз) қақпа
венасы жүйесінен айналма жол ретіиде қаи ағу үшіп маңызы бар пор-
токавалды жоне кавокавалды анастомоздар пайда болады. Мұпдай ксзде
кіндік айналасындағы веналар кеңейіп өзіне тін түрге ие болады
("медузаның басы”)
4.	Арткы жағында, бел аймағында, тоқ ішектің мезоперитонеалды
бөлімдер веналары (қақпа венасы жүйесінен) мен қабырғақасылық
NN. ІитЬа1С8 (V. сауа іпГсгіог жүйесінен) түбірлері арасында.
5.	Сопымен қатар арткы құрсақ қабырғасында уу. ІитЬа1С8 гүбірлсрі
(V. сауа тҒегіог жүйесінен) мен V. ІитЬаІіз азсепбспз арасында кавока-
валды анастомоз бар V. 1итЬа1І8 оң жағында сыңар венаға, сол жаі ында
жартылай сыңар венаға жалғасады, ал олар V. сама 8ирепог-ға барып
кұйылады.
6.	Уу. ІитЬаІез және мойын аймағында жоғары қуыс венанын түбір-
лері болып табылаіын омыртқааралық всналар арасындағы кавокавалды
анастомоз.
383
Сыртқы мыкын венасы
V. Иіса ехіепіа — шап байламының астынан өтксннен кейін сырткы
мықын венасы деп аталатын V. ҒетогаІІ8-тіц тікелсй жалғасы болып
табылады. Ол артериядан медиалды орналасады, ссгізкөз-мықын буыны
аймағында ішкі венасымен косылып, ортақ мыкын венасын түзеді; аттас
артериялармсн қосарлана жүріп, кейде ортақ сабаумен қүйылатын екі
саланы - V. ері§а$ігіса іпГетіог және V. сігсиіпЛехіа іііит ргоГипба-ны
қабылдайды.
Аяқ веналары
Қолдағы сияқты, аяқ веналары да
терең және артериядан тәуелсіз
орналасатын беткей немесс тсріасты
веналары болып болінеді (193-сурст).
Аяқ үшы мен сирақ веналары жұп
болып келеді және аттас артериялармсн
катарласа жүреді. Сирақтың барлык
терең веналарынан құралатын V.
рорІПеа тақым шүңқырында, аттас
артерияның артқы жағында және
шамалы латералды орналасатып жске
сабау.
V. Гепюгаііх жеке вена, алғаш аттас
аріериядан латералды орналасады, содап
соң біртіндеп артерияның арткы бетіпе
ауысады, ал одан жоғарылау оның
мсдиалды бетіне өтіп, осы қалпында шап
байламының астынан Іасипа үа8оплп-ға
отеді. V. Гстогаііз-тін бар іық салалары
жұп болады.
193 - с у р е т. Он аяқтыи үзкеп
теріасгындағы венасы, и харһепа та%па,
және оған келетін сирақ және аяқ үшы
веналары.
1 - V. зарһепа та§па; 2 - геіе ұепозит
саісапеит (ВІЧА); 3 - теріасты (беткей)
веналарын герең веналармен қосатын
тармақтары; 4 - үұ. бі^ііаіез богзаісз рссііх;
5 - агсіі8 сепозия сіогяаііз ресііз: 6 - геіе
ұепозипі (Іогзаіе ресііз.
384
Аяқтың теріасты веналарының ішіндегі ең ірілері екі сабау: V. зарһе-
па та£па және V. зарһепа рагұа. Уепа харһепа та^па аяқтың үлкен тері-
асты венасы, аяқ ұшының дорсалды бетінде геіе уепокит догзаіе редіз
пен агсив үепозш богааііз редІ8-тсн басталады. Ол табаннан бірнешс
тармақтарды қосып алып, сирақ пен санның медиалды жағымен жоғары
қарай кетеді. Ол санның жоғарі ы үштсн бірінде алдыңғы медиалды бетіне
иіліп, жалпақ шандырға орналасып, Һіапі8 8арһепи8-ке барады. Бұл жерде
V. 8арһепа та§па орактәрізді жиекгің төмеигі мүйізінен иіліп өтіп, сан
вепасына құйылады. Көбіне V. 8арһепа іпаупа жұп болады және екі сабауы
да жеке сан венасына қүйылады Сан венасының басқа теріасгы
салаларынан аттас артерияларға қосарлапа жүретін V. ері§а8(гіса зирег-
Ғісіа1І8, V. сігситНехіа іііит 8ирегПсіа1І8, V. риНепдае ех(еті-ні айту керек.
Олардың бір бөлігі тікелей сан вснасына, бір болігі V. зарһепа та§па-га,
оның һіаШ8 8арһегпі8 аймағындагы бөлігіпе құйылады. V. зарһепа рагұа
- аяқтың кіші теріасты венасы, аяқ ұшының дорсалды бетінің латералды
жағынан басталып, латералды тобыктың астыңғы және артқы жағынан
орап отіп, одан әрі сирактың артқы бстіиеп жоғары көтеріледі; ол алды-
мен ахилл сіңірінің латералды жисгін бойлай, одан әрі жоғары көтеріліп
сирақтың артқы бөлімінің оргасымсн ш. £а8ігоспетіі бастары арасын-
дағы жүлгеге сәйес жүреді. V. 8арһепа рагұа такым шұңқырына жетіп,
тақым венасына құйылады. V. зарһспа рап/а тармақтар аркылы V. 8арһе-
па та§па-мен қосылады.
ВЕНАЛАРДЫҢ ТАРАЛУ ЗАНДЫЛЫҚТАРЫ
1.	Дененің көп белігінде (тұлға мсн қол-аяқта) веналарда қан
ауырлық күшінің бағытына қарсы, сондықтан артерияларға қарағанда
баяу ағады. Вена қанынын жүрекке артсрия қанымен бірдей мөл-
піерде келуі вена арнасының артерия арнасына қарағанда кеңдеу
болуына байланысты. Бұл мынадай анатомиялық бейімділіктермен
қамтамасыз етіледі: веналар көлемі үлкендеу, саны коптеу, бір арте-
риямен екі венаның қосарлана жүруі, артериялармен қосарланбайтын
веналардың болуы, анастомоздардыц кобірек болуы, вена торының
қою болуы, вена өрімдсрі мсн қойнаулардың түзілуі, бауырда қақпа
жүйесінің болуы. Осының пәтижесінде вена қаны жүрекке үш ірі
тамырмеп (жүректің ұсақ веналарын есептемегенде, қуыс веналары
және жүрек койнауы) ағып келеді, ал одан бір өкпе сабауымен ағып
шығады.
2.	Артериялармен қосарлапатын веналар, яғни вена-серіктердің (у.
соттйап(е8) тарылуы қосарындағы артериялар бағынатын заңдар бо-
йынша жүреді жәнс олардын көбісі артерияларға жұп веналар болын,
қосарлана жүреді. Жұп веналар көбіне веналық кан ағу барынша қиын-
дағап жерлерде, яғни қол-аяқтарда кездеседі, өйткені мүндай құрылым
аяқ-қолдардың екі жұбы да гік қалыпта, денесі горизонталды орналасқан
төртаяқты жануарларда да қалыптасқан.
25-805
385
3.	Бүкіл дененіц перв жүйесінің айналасында топгалуына байланысты
веналар нерв түтікшссі мен нсрвгсрдің бағыты бойымен орналасады.
Мәселен, жұлынға параллель төменгі куыс вена жүреді, ал жүлынның
әрбір ссгментінс ссгменггік веналар. мәселен V. ІшпЬаІез және гг. <?ріпа-
Іез сәйксс келсді.
4.	Организмнің өсімдік және жануар тіршілігі мүшелеріпе боліпуіне
сойкес веналар париеталды (дене куыстары қабырғаларынан қап жипай-
ды) және висцераіды (дене қуыстары ішіндегілерден, яғни мүшелердеп
қап жинайды) болып бөлінеді.
5.	Веналардың көбісі екі жакты симметрия принципімен орналасады.
6.	Тұлға қабырғаларының веналары сегменттік құрылысын сақтайды.
7.	Терең веналар тамыр жүйесінің басқа бөліктерімен - артерия және
лимфа тамырларымен, сондай-ақ нервтермен бірге жүріп, тамыр-нерв
шоғырларын гүзуге қатысады.
8.	Всналар, сондай-ак қаңқаға сәйкес те жүреді. Мысалы, омыртқа
бағаны бойымсн гөменгі қуыс вена, қабырғалар бойымен - қабырға-
аралык веналар, қол-аяқ сүйскгері бойымен үқсас аттас веналар: иық,
кәрі жілік, сан және г.б. жүрсді.
9.	Всналар сң қыска кашықтықпен, яғни шамамен сол веианың шық-
қап жсрі мен оның құятын жсрін қосагын түзу сызық бойында орна-
ласады.
10.	Тсрінің астында жататын беткей веналар тері нервтеріне
косарлана жүрсді. Бетксй всналардың сдәуір бөлігі нервтерге де, арте-
рияларға да катысы жок теріастының веналык торын құрайды.
11.	Всна орімдсрі негізінсн кабыргалары көлемін өзгертпейтін қуыс-
тарда орпаласып, көлемін өзгертіп отыратын ішкі ағзаларда кездеседі.
Осы ағзалардың көлсмі үлксйгсн ксздс, олар өздері орналаскан куыстар-
дыц қабырғаларына барып, сығылады да, веналық каннын ағуы жеңілде-
неді. Кіші жамбас астау мүшслері (нссспқуық, жатыр, тік ішек) айнасын-
дагы, жұлын-ми сұйықгығының қысымы ұдайы өзгеріп отыратын жұлын
озегіндегі жәнс т.б. осындай жерлсрдегі всна өрімдерінің мол болуы
осыған байланысты.
12.	Веналық қан ағудыц сол-пол ғана қиындауыныц өзі ми қызметіне
қатты әсер етеді. Ми сауыты қуысыпда вспалардан баска арнаулы
бейімдіктер - қатты қабықтан түзілген озгермейтін қабырғалары бар
вена қойнаулары болады. Сондыктан, олар негізінеп бига таіег
өсінділерінің ми сауыты сүйектеріне (жабын сүйектер жіктері мсп
қойнауға аттас сүйек жүлгелері) бекитін жерлерінде жатады.
13.	Арнаулы бейімділіктерге сііріое өзектерінде орналаскан уепае
сііріоісае деп аталатын веналар жатады.
ҚҰРСАҚТАҒЫ НӘРЕСТЕНІЦ ҚАН
АЙНАЛЫМ ШЕҢБЕРІ
Құрсақтағы нәрестеге оттегі мен қоректік заттар ана қанынан
плаценгалық (бала жолдасы) қанайналым көмегімен жеткізіледі. Бұл
386
үрдіс былай іскс асырылады. Оттегі жәпе коректік заттармен байыған
артерия қаны ана қағанағынан кіндік вснасына енеді, бұл вепа кіндік
аймағында нәрестс денссінс кіріп жоғары жүреді де, бауырға келіп,
оның сол жақ бойлық жүлгесінде орналасады. Бауыр қақпасы деңгсйінле
V. итЬПісаІіа скі тармаққа бөлінсді, олардың біреуі бірден қақпа
венасына қүйылады, ал сіисіиз ұепозиз деп аталатып екіншісі, бауырдың
төменгі бетімен оның арткы жиегіне дсйін барып, сол жерде төменгі
қуыс вена сабауына құйылады.
Салыстыра қарағанда бауырдың көлсмінің үлкспдеу болуы кіндік
венасы тармағының біреуінің қақпа вснасы арқылы бауырға таза артерия
канын жеткізуіне байланысты; бұл сонғы жағдай осіп келе жаткан орга-
низм үшін бауырдың қан жасау кызмстіне байланысты, бүл қызмет
күрсақтағы нәресзедс басым болады да, туғанпан кейіп әлсірейді. Қан
бауыр арқылы өтіп, бауыр всналары аркылы төменгі қуыс венаға
құ й ыл ады (194-сурет).
Сөйтіп, барлық итЫ1іса1І8 қаны ііе тікелей бисіиз үепози^ арқылы
нсмесс жанама жолмеи (бауыр арқылы) томенгі қуыс венаға келіп, сол
жердс құрсактағы нәресте депесінің томенгі жартысынан ағып шығатын
вена канына араласады.
Аралас (артериялық және веналық) қан төменгі қуыс вена арқылы
оң жақ жүрекшеге агады. Одан томенгі қуыс вена какпашығының - уаі-
уиіа үепае сауае іпҒегіогіз - көмегімен жүрекшелер пердесінде
ориаласқан Гогатеп оүаіе арқылы сол жақ жүрекшеге келеді. Аралас
кан сол жақ жүрекшеден сол жак қарыншаға, одан әрі жұмыс істемейтін
окпелік қан айналым шеңберіне соқпастан, колқаға келеді.
Оң жақ жүрекшеге төменгі қуыс венадан басқа, тағы да жоғарғы
қуыс вена және жүректің веналық (тәждік) қойнауы күйылады. Дененің
жоғарғы жартысынан жоғарғы қуыс венаға келетін вена каны одан әрі
оң жақ қарыншаға, одан өкпе сабауына келеді. Алайда, тыныс алу ағзасы
ретінде өкпе әлі жұмыс істемейтіндіктен, қаның аз ғана бөлігі өкпе
паренхимасына, одан өкпе веналарына аркылы сол жақ жүрекшеге
келеді. Қанның көп бөлігі өкпе сабауынан сіисіиз агіегіозиз арқылы төмен-
деген қолқаға, одан ішкі агзалар мен аяқтарға ауысады. Сөйтіп, жалпы
алғанда қүрсақтағы нәрестснің гамырлары арқылы аралас қан акқапымеп
V. итЬіІісаІіз жәнс төмснгі куыс вснаға кұйылғанға дсйінгі (1ис1и$ ұепо-
Биз-ті коспағанда, сіисіи» агіегіохиз құятын жсрден төмсн оның сапасы
едәуір томендейді. Демек, дененің жогарғы болігі (бас) оттегі мен
қоректік заттары молдау қан алады. Дененің томепгі болігі жоғарғы
болігіне қарағанда нашарлау коректенеді де, өз дамуында кенжелеп
қалады. Жаңа туған нәрестенің жамбасы мен аяқтарының кішірек болуы
осыған байланысты.
Қүрсақтағы нәрестенің дүниеге келуі организм дамуындағы секіріс
болып табылады, бүл кездс өмірлік маңызды үрдістср тбсгсйлі сапалык
тұрғыдан өзгерістерге ұшырайды. Іштс дамып келе жатқап нәресте бір
ортадан (температура, ылғалдық жәпе т.б. жағдайлары біршама түрақты
жатыр қуысы) басқа ортаға (жағдайлары қүбылмалы сыртқы орта)
ауысады да, соның нәтижесінде зат алмасуы, сондай-ақ қоректену және
387
194 - с у р е т. Құрсакгағы нәрсстснін қанайналымы
1 - V. саұа «ирегіог; 2 - агсиз аогіае; 3 - дисШ8 аПегіозиз; 4 - а. риітопаііз кіпізіга;
5 - рагз де8сеп<іеп8 аогіае; 6 - аігіит 8ІпІ8ігит; 7 - ұепігісиіш 8іпі8ісг;
8 - үспігісиіш дехіег; 9 - раг8 аЬ(іотіпа1І8 аогіае; 10 - а. гепа1І8 8Іпі8іга,
11 - V. гепаііз 8ІпІ8іга; 12 - V. рогіае [һераіі^]; 13 - аогіае; 14 - а. іііаса соттиіж
8ІШ8іга; 15 - а. итЬі1іса1І8 зіпіаіга; 16 - V. итЬіІісаІіз; 17 - ріасепіа; 18 - сіисіиз
үепо8и8; 19 - Гог. оұаіе; 20 - іпіпси8 риітопаііз.
388
тыныс алу тәсілдері түбегейлі өзгереді Бұрын қан аркылы алынатын
қоректік заттардын орнына, енді тамақ ас қорыту жолыпа түсіп, сол
жерде корытылып, сіңіріледі, ал оттегі енді анасының қанынан емес,
тыныс алу ағзаларынын іске қосылуы нәтижесінде сырткы ауадан келе
бастайды. Мұның барлығы кап айпалымына да әсерін тигізеді
Нәресте туғап кезде күрт плаңенталык кан айналымнан өкпелік
кан айналымға көшу іске асалы. Ең бірінш ауа жұтып, өкпе созылан
кезде оның тамырлары қатты кеңейіп, қанға толады. Сол кезде бис-
агіегіоаия кабысып, алғашкы 8-10 күнде бітеліп, 1і§. аНегіоБит-
ға айналады.
Кіндік артериялары алғашқы 2-3 күііде, кіндік венасы сәл кештсу
(6-7 күнде) бітіп кетеді. Қанның оң жак жүрекшеден сол жак жүрскшеге
сопак тесік арқылы келуі туысымен дереу токталады, өйткені сол жақ
жүрекшс өкпедеп келетін канмен толады да, он және сол жақ құлақша-
лардың қан қысымындағы айырмашылық теңетіеді Сопақ гссік бисШз
аг(егіо$и8-тың бігелуіне қарағанда едәуір кейіндеу жабылады және
көбінесс тесік бір жас бойы, ал үштен бір жағдайда өмір сақталады. Бұл
сипатталған озгерістер тірі адамда рентген сәулелсрінің көмегімен
зерттеу арқылы анықталған.
ЛИМФА ЖҮЙЕСІ
8Ү5ТЕМА ЬҮМРНАТІСЕМ
Лимфа жүйесі, аузіета Іутрһаіісит, тамыр жүйесінің қүрам боліп
болып табылады жәнс всна жүйесінің қосымша арнасы сияқты, опымен
тығыз байланыста дамиды, әрі құрылысы жағынан үксас белгілері болады
(қақпақшаларының болуы, лимфа ағынының тіндерден жүрекке қарай
бағытталуы)
Оның неіізгі қызметі - лимфаны тіндерден всна арпасына өткізу
(тасымалдық, рсзорбңиялық және дренаждық қызметтер), сондай-ак
иммундык рсакцияларға қатысатын лимфоидтық элементтерді түзу
(лимфопоэз) және организмге келетін бөгдс заттарды, бактерияларды
және т. б. залалсыздандыру (тосқауылдық қызмет). Қатерлі ісік (рак)
жасушалары да лимфа жолдарымен іаралады; бұл жолдарды аныкгау
үшін лимфа жүйесі анатомиясын тсрсц білу керек
Осы агалған қызметтеріне сәйкес лимфа жүйесі құрамыпда мыналар
болады:
I Лимфа өткізетін жолдар: лимфокапиллярлық- тамырлар, лимфа
тамырлары, сабаулары және түтіктері.
II Лимфоциттер дамитын жерлер:
I)	жілік майы (сүйек кемігі) және айырша без,
2)	шырышіы қабықтардағы лимфоидты түзілістер:
а)	жскелегсн лимфа түйіншелсрі, Гоіһсиіі Іутрһаіісі зоіііагіі;
ә) шогырланган, Ғоііісиіі Іутрһаіісі а§ге§аіі;
б)	бадамша түрінде лимфа тінінің түзілуі;
3)	лимфа тінінің сокыр ішскте жиналуы;
389
4)	көкбауыр үлпасы;
5)	лимфа түйіндері.
Бүл түзілістсрдін барлығы бір мезгілде тосқауыл қызмеіін де атқа-
рады. Лимфа түйіндерінің болуы лимфа жүйесін вепа жүйесінен өзге-
шелейді. Тағы бір айырмашылыгы веналық капиллярлар артериялық
капиллярлармсн қатынасады, ал лимфа жүйесі бір ұшында (шеткі) іүйық-
талып, басқа үшымен (орталық) вена арнасына аіпылагын түтікшелер
жүйесі болып табылады.
Лимфа жүйесі анатомиялық жағынан мына боліктердсн түрады:
1.	Лимфалык арнаның тұйық үшы лимфокапилляр торы түрінде ағза
тіндерін шырмап жагатын лимфокапилляр тамырларынан басталады.
2.	Лимфокапилляр тамырлары ағзаішілік ұсақ лимфа тамырлары
өрімі айналады.
3.	Ол өрімдер оздерінің одан арғы жолдарында лимфа түйіндерімен
үзіліп отыратын ірілсу әкетуші лимфа гамырлары түріпде ағзалардан
шығады.
4.	Ірі лимфа тамырлары лимфа сабауларына, одан әрі денснің басты
лимфа түгіктеріне - оң жақ лимфа түтігі және кеуде түтігінс, ал олар ірі
мойын веналарына күйылады.
Лимфакапилляр тамырлары мынадай қызметтерді атқарады:
1) қан капиллярларына сіңірілмейтіп бслокгық заттардың коллоидты
ерітінділерін тіндерден сіңіріп, резорбциялау; 2) веналарға қосымша
тіндерден дренаждау, яғни су мен онда ерііен кристаллоидтарды сі-
ңіріп алу; 3) патологиялық жағдайда тіпдсрден богде заттарды және
т. б. әкету.
Осыган сәйкес лимфокапиллярлық тамырлар ми, кокбауыр
паренхи.масы, терінің эпителий жабыны, шеміршск, көздің молдір қабығы
мен коз бұршағы қағанақ және гипофизден басқа барлык ағзаларды
горлап жатагын эндотелилік түгіктер жүйесі болын табылады.
Бастапкы лимфа торларының архитектурасы әртүрлі. Бүл торлар
шиырыныц бағыты дәнекер тін және бұлшықет талшыктары, бездсрдің
және агзапын тағы басқа құрылымдық элемепттсрінің бағыты мен
орналасу қалпына сәйкес келеді.
Лимфокапиллярлық тамырлар микроциркуляциялык арнаның буып-
дарының бірін қүрайды. Лимфокапиллярлық тамыр бастапқы немесе
жинаушы, лимфа тамырына айналып (В.В. Куприянов), содан кейін ол
әкетуші лимфа тамырларына ауысады.
Лимфа тамырлары. Лимфокапиллярлық тамырлардың лимфа
тамырларына айналуы опың қабырға қүрылысының өзгеруіне байла-
нысты, ал қакпақшалар капиллярларда да кездесе береді.
Агзаішілік лимфа тамырлары ағзаның допекер тінді қабатында
орналаса, кең шиырлы өрімдер түзіп, қан тамырларымеи бірге жүреді.
Әрбір агзадан немесе дене бөлігінен түрлі лимфа түйіндеріне
баратын әкетуші лимфа тамырлары шыгады. Қосалқы лимфа гамыр-
ларынын қосылуынан пайда болған, артерия және веналармсн қосарлана
жүрсіін басты лимфа тамырлары коллекторлар деп аталады. Ли.мфалық
коллекторлар соңғы лимфа түйіндері тобынап өткеннен кейш саны мен
390
орналасуы жағынан денспің ірі беліктеріпе сәйкес келетіи лимфа
бағаналарына қосылады.
Мәселсн, аяқ псн жамбас асгауы үшін негізгі лимфа бағанасы қолқа
мен төменгі қуыс всна жанында жататын лимфа түйіндерінің әкетуші
тамырларынан түзілетін ігасінз ІнтЬаІіз, кол үшін V. зиЬсІауіа бойымен
жүретіп - ІгасШ8 8иЬсІаұіи8, бас пен мойын үшін V. іи«и1агІ8 іпіегпа
бойымен жүрсгін — ІгасШ8 ]иди1агІ8 болын табылады. Одан басқа кеуде
қуысында жұп ІгасШ8 Ьгопсһоте<ііа8ііпаІІ8 бар, ал іш қуысыпда кейде
сынар Ігасіи8 іпіе8ііпа1І8 кездеседі. Бұл бағандардың барлығы ақыр
аяғында ірі веналарға, негізінен мойындырық всналарына құйылатын
екі соңғы озекке - сһісіиз Іутрһаіісик сісхіег және біісіиз іһогасісия-ке
қосылады.
Лимфа түйіндері, посіі Іутрһаіісі. Лимфа түйіндері лимфа тамыр-
лары бойында орналасып, олармен бірге лимфа жүйесін күрайды. Олар
лимфопоэз жәнс антидснслср іүзуші ағзалар болып табылады (195-су-
рст). Денснің нақты бір бөліі інен немссс ағзасынап лимфа алатып лимфа
тамырларының жолындагы бірінші лимфа түйіндері аймақтык деп
есептеледі.
М.Р. Сапипнің сипаттамасы бойынша, әрбір лимфа түйіпі донекер
тінді қапшықпсн (сарзиіа посіі Іутрһаіісі) жабылған, одап түйінпіц іш
жағына қарай капшык грабскулалары, ігаһесиіае посіі Іутрһаіісі, кстеді
Түйіннің бетіндс түйін қақиасы, /п/ш посііі Іутрһаіісі, орналасады
Сомалық гүйіндсрде бір қақпадан, ал висцсралды түйіпдсрдс 3-4
қақпадан бар. Қақпа арқылы түйінгс артсриялар мсн псрвтер отіп,
всналар мсн әкетуші лимфа тамырлары шығады.
Қакпалар аймағында капшықі ық трабекулалар косылып. лимфа түйіні
қүрылысына бөліктік сипаі бсреді.
Түйін қапшығы жәнс грабскулалар мсн түйін стромасы өзара байла-
нысты, олардың шиырларындағы қан жасушалары, негізінсн лимфоциттср
жататын торлы дәнскер тінінсн түзілген.
195 - с у р е т. Лимфа түйіндерінің пішіндері.
1 - асбүршақтәрізді; 2 - домалақ; 3 - сопақша; 4 - сегментті; 5 - таспатәрізді.
391
Ретикулярлы тін мен оның шиырларында жататын жасушалар түйін
паренхимасын кұрайды, оны қыртыс жәнс ми загы деп бөледі. Қыртыс
затында (капсулаға жақын) негізіпен иммунокомпетентті жасушалар (В-
лимфоциттер) бар ұсақ түйіншектер нсмссе фолликулдар (побиіі 8. Ғоі-
Іісиіі Іушрһаіісі) орналасады. Ми заты гуморалдык иммунитет жасауға
қатысы бар В-лимфоциттсрдің жиналу аймағы болып табылатын жұмсак
тәждерден (сһопіа тесіиііагія) тұрады.
Қапшық трабекула жәнс паренхима арасында саңылаулар - лимфа-
лык қойнаулар, хіпих посіі Іутрһаіісі, болады. Қойиаулар арқылы
лимфа түйініне келген лимфа ағады. Лимфа алдымен түйін қапшығы
астында жатқан жиек қойнауына, зіпих таг%іпаІІ8, келеді, түйінге
әкелуші лимфа тамырлары ашылады. Одан әрі кан қыртыс және ми заты
қойнауларына, содап кейін кақпа койнауына, 8іпи$ һііагіз, одан әкетуші
лимфа тамырларына келеді. Лимфа өз жолында түйін паренхимасынан
өтумен қатар жиек қойнауы арқылы әкелуші лимфа тамырларынан
әкетуші лимфа тамырларына қарай кыскалау жолмен ағады (196-
суреттер).
Қойнаулар қабырғалары арқылы лимфа түйіні паренхимасына бөгде
заттар өтіп, жиналады жәнс лимфаның әсеріне ұшырайды.
Әрб р лимфа түйіні қанмсн молынан жабдыкталады, оған артериялар
қақпа арқылы ғана емес, капсула арқылы да өтеді.
Лимфа түйіндеріпде қан мсн лимфа арасында алмасу жүретіндігі
эксперимент арқылы дәлслдснген.
196 - с у р е т Лимфа түйініпіц күрылысы (үлгі).
1 - қапшык; 2 - трабекула; 3 - қойнаулар; 4 - қыртыс зат; 5 - лимфоидіы
іүйінніе; 6 - милы зат; 7 - окелуші лимфа тамыры; 8 - әкетуші лимфа тамыры;
9 - лимфа түйінінің қакпасы.
392
Шартты түрде лимфа түйіидерініц үіп түрін ажыратады. Бірінші
түр нің, қыртыс затыныц ауданы, милы зат ауданыиан біршама аздығымен
сипатталады. Бірініш түрдін лимфа түйіндсрі рентгенконтрасты затпен
тез және толық толтырылады.
Екінші түрдің лимфа түйіндері нағыз. Олардағы қыртыс заттың
массасы милы зат массасынан көбірек, бүл түйіндер рентгендік жағынан
баяу және нашар контрастылық береді. Бұндай түйіндердің гасымал
қызметі шамалы. Үшінші түрі - аралық лимфа түйіндері жиірек кезде-
седі. Оларда қыртыс және милы заттарының массалары шамалас.
Рснтгснконтрасты затпен жақсы толады. Олардың конструкциясы
лимфаны өңдеу жәнс тасымалдау қызметін тиімді қамтамасыз етеді.
Лимфа түйіндсрі бүкіл өмір бойы, соның ішінде орта жастағы қарт
адамдарда да өзгеріп отырады. Жастық шақтан (17 - 21 жас) қартаң
шаққа (60 - 75 жас) дсйін олардың мөлшері 1,5-2 есе азаяды. Адамның
жасы үлғайған сайын түйіндерде, әсіресе сомалық түйіндерде капшықтар
мен трабскулалар жуандап, дәнекер т н көбейіп, паренхима май тінімен
алмасады. Мұндай түйіндср өздерінің табиғи құрылысы мен қасиеттерш
жолғалтып, босап қалады да, лимфа өте алмайтын күйге келеді. Қатар
жатқап екі тұйіннің бітісіп, ірілеу бір түйінге айналуынан да лимфа
түйіндерінің саны азаяды.
Жасқа карай гүйіндердің пішіндері де өзгереді. Жас кезде дөңгелек
жәнс сопақ пішінді түйіндер көбірек болады да, қартаң және қарт
кісілерде олар созылып, ұзарады.
Сойтіп, оларда жұмыс ісзейтін лимфа түйіндерінің саны атрофиялану
салдарынан жәнс бір-бірімен бігісіп өсуінен азаяды, соның нәтижесіпде
ересек жастағы адамдарда ірі лимфа түйіндері басым келеді.
Кеуде түтігі
Кеуде түтігі, сіисіих іһогасісиз, Д А Ждановтың деректері бойынша,
үзындыгы 30-41 см оң жақ жәнс со і жак бел сабауларынын, Ігасіи»
Іишһаіс*» гіехіег еі зіпһіег, қосылуынан басгалады. Әдетте оқулықтарда
кеуде түтігінің үшішпі түбіршігі рстнідс сипатталатын, һ*ипси$ іійе${і-
па1І8, жиі кездеспейді. Ол кейде жұп болады да, не сол жақ (көбіне),
не оң жактағы бел бағанына құйылады. Кеудс гүтігінің басталу
деңгейі XI кеуде және II бел омыртқалары арасында ауыгкып
отырады. Кеуде түтігінің басталатын жерінде буылтығы - цистернасы,
сІ8іегпа сһуіі, болады. Іш куысында пайда болған кеуде түтігі қолқа
тесігі аркылы кеуде қуысына өтіп, сол жерде жиырылуы арқылы
іимфаның түтікпеп жылжуына жәрдемдесетін көкеттің оң жақ
аякшасымсн бітісіп өседі. Оисіиз іһогасісиз кеуде қуысына өтіп,
омыртқа бағанасының алдымсн жоғары қарай көтеріліп қолқаныц
кеуде болігінің оң жағынан, өңсштің артқы жағынан өтеді. Одан әрі
қолка доғасының артында орналасады. Қолка доғасына жетіп, V -
III кеуде омыртқалары децгейінде солға қарай ығысады.
393
VII мойын омырткасы денгсйіндс ксуде түтігі мойынға шығып, доға
түзе, сол жақ ішкі мойындырық венасына нсмссе оныц сол жақ
бұғанаасты венасымен (агцшіиз үепозиз ыпізіег) косылатып бүрышыпа
күйылады. Кеуде түтігінің қүятын жері іш жағынан оған кан отіп кетуіне
тосқауыл болатын жақсы дамыған екі какпақшамен жабдықталғап. Кеуде
түтігінің жоғарғы бөлігі не кеуде торыиың сол жақ жартысының қабыр-
ғалары мен ағзаларын лимфа жинайтын. ігипсиз ЬгопсһотесІія8ііпа1е8
8ІпІ8іег, сол колдан лимфа жинайтын, 1тшіси$ $иЬс1аҮІи$ 8ІпІ8іег, және
мойын мен бастың сол жақ жартысынан лимфа жинайтын, ігипсиз ]и§и-
1агІ8 8ІпІ8Іег, келіп құйылады.
Сөйтіп, кеуде түтігі дененің он жак жартысынан, яғни бас, мойып,
қолдан, кеуде торы мен қуысынан және сол жак өкпенің гөменгі бөлігіп
коспағанда, бүкіл денеден келетін барлық лимфанын 3/4 бөліі ін жинайды.
Лимфа аталған аймақтардан оң жақ бүғанаасты венасына құятын оң
жақ лимфа түтігіне құяды.
Кеуде өзегі мен лимфа тамырлары — үаза үахогит-мен жабдықталған.
Барлық лимфа тамырлары кабырғаларына аффсрснггі және эффе-
рентті нервтер бар.
Оң жақ лимфа түтігі
Оң жақ лимфа түтігінің, сіисіи.ч Іутрһаіісиа сіехіег, үзындығы 10-12
мм-ден артпайды және ол үш бағанның: бас пен мойынның он жақ
аймағыпан лимфа алатын, ітнпсш іицп1аіі$ сіехіег, оң колдан лимфа
окелетін, (гипсш $иһс1а\іи8 (Іехіег, кеуде торының оң жақ жаріысының
кабырғалары мен ағзаларынан және сол жақ өкпенін төменгі үлссінен
197 - с у р е і.
Оң веналық бүрышқа қүятын
лнмфалық сабаулар
(он жақ ішкі мойындырық жәнс
бұғанаасты веналарыныц
түйіскен жері).
1	- посіі Іутрһаіісі сеп/ісаіез
Іаіегаісз ргорипсіі сіехігі;
2	- ітипсиз ]и<ш!агі8 бехіег;
3	- V. іи§и1агІ8 ітета сіехіга;
4	- ігипсих Ьгопсһотсс1іа$ііпа1І8
сіехісг; 5 - V. зиһсіауіа сіехіег;
6 - Ггипсиз зиЬсІауіия сіехіег;
7 - сіисіиз Іутрһаііси» сісхісг.
394
лимфа жипайтын ігипсиз Ьгопсһоте(1іа$ііпа1е$ сіехіег-дің косылуынан
түзіледі (197-сурет). Оң жақ лимфа түтігі оц жақ бұғанаасты венасына
құйылады. Көбінесе ол болмайды, ондай жагдайда жоғарыда аталған
үш баған бүғанаасты венасына жеке-жскс ксліп құйылады.
Дененің жеке аймактарыиың лимфа
тамырлары мен гүйіндері
Түлға, бас және қол-аяқтардың (соманың) лимфа тамыр іары беткей
және терең болып бөлінеді. Олардын арасын сол аймактың меншікті
шандыры бөліи түрады. Демек, беткей лимфа
тамырларына - тері, теріасты шел майы мен
шандырдың біраз бөлігінің лимфа тамырлары,
ал терең лимфа тамырларына аталган
шапдырдың астындағылары жатады.
Сомаиың герен лимфа жүйесінің күры-
лысы. Буын қапшықтары, бүлшықет, сіңір.
шандыр, нерв жәнс т. б. лимфа өрімдерінен
пайда болған терең лимфа тамырлары алдымен
осы түзілістердің тамыр-нерв будалары құра-
мында жүріп, содан ксйін дененің сол айма-
ғының ли.мфа коллскторларына қүйылады. Ал
лимфа коллекторлары ірі аргерия және вена
бағандарына қосарланып, аймақтық лимфа
түйіндеріне қүйы.гіды.
Аяқ. Ляқтың лимфа туйіндсрі:
1. Тақым шүңқырында - посіі ІутрһаГісі
рорШеа!е$;
2. Шап аймағында — погіі Іутрһаіісі іп-
циіііаіез орпаласады. Олар шап байламының
дәл астында жатып, бсткей және терең, посіі
Іутрһаһсі Іп§иіпа1е8 хирсгҒісіаІез еі ргоҒипді,
болып бөлінеді.
а) беткей шап түйіндері, посіі Іутрһаіісі іп-
Зиіпаіез зирег/ісіаіез, санның жалнак шанды-
рында, оны V. «гарһепа та§па тесіп өтстін жерде
орналасады.
198 - с у р е т. Оң аяқтың беткей лимфа
тамырлары (үлгі).
А — алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - шап лимфа
түйіндері; 2 - медиалды лимфа тамырлары;
3 — латералды лимфа тамырлары.
А
395
ә) терен шап түйіндері, посН Іутрһаіісі іп§иіпаІех ргорипсіі, осы
аймакта, жалпақ шандырдың астында жатады.
Беткей лимфа тамырлары. V. зарһепа та§па бойымен посіі Іут-
рһаіісі іп£иіпа1е$ зирегҒісіаІез-ке дейін (медиалды топ) және V. яарһепа
рагуа бойымен посіі Іутрһаіісі рор!ііеа1е$-ке (аргқы латералды топ)
баратын коллекторлардың екі тобына құяды (198-сурет).
Коллекторлардың артқы латералды тобы мен такым түйіндеріне
аяқтың шамалы аймағының (IV және V бақайлар, аяқ басыныц латералды
жиегі, сирақтың төмені і латералды беті) терісінен, ісріасты шел майынан
және беткей шандырынан лимфа әкелінеді. Аяқтың қалған жерлерінен
лимфа түйіндерінде тоқталмастан шап түйіндсріне ағады. Тері
іріцдеп қабынғанда, мысалы, бас бармақтың тырнақты бақайшағы
қабынғанда шап түйіндсрінің реакция беруі (ісініп ауыруы) осыған
байланысты. Санның жоғарғы 1/3-нің беткей лимфа тамырлары шап
түйіндеріне келеді, оған сондай-ақ бөксе аймағыныц, алдыңғы іш
қабырғасының және сыртқы жыныс мүшелерінің беткей тамырлары
да қүяды.
Тізе буынының буын қапшығын қоса аяк ұшы мен сирақтың терен
лимфа тамырлары тақым түйіндеріне құяды, ол жерден лимфа сан
артериясына қосарлана жүретін терең коллекторлар арқылы поді Іут-
рһаіісі Іп£иіпа1е8 ргорипгіі-ге жетеді. Отарға лимфа санның терең
құрылымдарына әкслінеді. Соның нәтижесінде шап аймағында ор-
паласқан түйіндердің үлкен тобы бүкіл аяқтардан, алдыңғы іш
(кіндіктен төмен) кабырғасынан, бөксе аймағынап, бүтаралығынан
және сыртқы жыныс мүшелері мен ішінара ішкі жыныс мүшелерінен
(жатыр) лимфа жинайды.
Шап түйіндерінің әкетуші тамырлары сияқты жалпы артериясы мен
венасы бойымен сыртқы түйіндерге, содан ксйін ортак мықын лимфа
түйіндеріне келіп, одан лимфа бел түйіндері мен бағандарына, Ігипсі
Іитһаіез, барады.
Жамбас астауы. Онда лимфа түйіндсрі негізінен қан тамырлары
бойында, сондай-ак жамбас астауы ішіндегі ағзалардың бетінде орна-
ласады. Бүл жердс мынадай топтар бар:
1) посіі Іутрһагісі іііасі ехіегпі еі соттипе» - сырткы және жалпы
мықын артсриялары бойында орналасқап, олардың әкетуші өзсктері посһ
Іугпрһаіісі ІитЬаІез-ке қарай кетеді; 2) погіі Іутрһаіісі іііасі іпіегпі (9-
12) жамбас астауы қуысының бүйір бетінде орналасады, олардың
әкегуші жолдары жалпы мықын артериясы жолында орналасқан түйін-
дсрге барады; 3) поді Іутрһаіісі §асга1е$ - а 8асга1І8 тссһапа бойындағы
кішкене түйіншектер, әкетуші жолдары рготопіогіит қасында орналас-
қан поді Іутрһаіісі іііасі соттипез-ке қарай кёгеді. Бұл аталған түйіндер-
ге кіші жамбас астауы агзаларынын әкегуші лимфа тамырлары да
қүйылады.
1ш. Іш қабырғасының жоғарғы жартысының лимфа тамырлары
жоғары жәнс латералды жүріп, посһ Іутрһаіісі ахі ІІагІ8-ке бағыт алады;
ал іш кабырғасы төменгі жартысының тамырлары, керісіншс, посіі Іут-
рһаіісі іп»иіпа1І8-ке қарай төмсн түседі.
396
Іш қуысында мыналарды бөліп ажыратады: 1) қолқа мен төменгі
қуыс вена айналасында жайғаскан париеталды түйіндер; 2) қүрсақ баға-
налары, жоғарғы және төменгі шажырқай артерияларының бағандары
мен тармактары бойында орналасқан висцералды түйіндер Париеталды
түйіндердің саны 30-50-ге жетеді Бұларды жалпы “бел түйіндері”- поді
ІутрһаГісі ІитЬаІез - дейді.
Іш қуысының висцералды гүйіндері екі үлкен топқа: 1) кұрсақ
сабауы тармақтарынын бойындағы; 2) шажырқай артериялары
тармақтарының бойындағы погіі Іушрһаіісі тевепіегісі зирегіогеч еі
іпГегіогез болып бөлінеді.
Бірінші топтын лимфа түйіндері: посіі Іутрһаіісі соеііасі, %а$ігісі
зіпізігі еі сіехігі, һераіісі, рапсгеаіісосіиосіепаіез, руіогісі деп артериялар
мен ағзаларға байланысты аталады (199-сурет).
Шажырқай артерияларының бойында орналасқан висцералды түиін-
дердің екінші тобы өздерінің көптігімен (300-ге жуык) ерекшеленеді.
199 - с у р е т. Асқазаннын лимфа тамырлары мен түйіндері (үлгі).
1 - ұа§а Іутрһайса; 2 — посіі Іутрһаіісі Ііепаіез [зріепісі]; 3 - посіі Іутрһаіісі
^аЫгоотепіаІе» 8ІпІ8ігі; 4 посіі Іутрһаіісі §а8ігоотепіа1е8 сіехігі; 5 - посіі
іутрһаіісі 5иЬруіогісі; 6 — посіиз Іутрһаіісш зиргаруіогісиз; 7 - посіі ІутрһаНсі
һераіісі; 8 - посіі Іутрһаіісі соеііасі; 9 - посһ Іутрһаіісі ^азіпсі 8ІпІ8ігі; 10 - посіі
Іутрһаіісі сапііасі (ВИА) [апи1и8 1утрһаііси8 сагсііае].
397
Бұл топ жіңішке ішек пен жуан ішек шажырқайларының қабатында
орналасқан және олар лимфа тамырларымен қоса сипатталған. Аталған
лимфа түйіндеріне құятын қүрсақ қуысы ағзаларының лимфа тамырла-
рына да әрбір агзаның анатомиясын баяндау кезінде түсінік берілген.
200 - с у р е т. Ток ішектің лимфа тамырлары мен түйіндері (үлгі).
(Бағыттағыш сызықпен лимфа ағынының бағыты көрсетілген.)
I - соіоп ігапзүегашп; 2 - посіі Іутрһаіісі соіісі тейіі [посіі Іутрһаіісі тезосоіісі];
3 - посіі Іутрһаіісі соіісі ыпіЫгі; 4 - соіоп сіезсепсіеп!?; 5 - посіі ІутрһаСісі
мцтоісіеі; 6 - соіоп $І£тоісІеит; 7 - саесит; 8 - посіі Іутрһапсі іііосоіісі; 9 - посіі
Іутрһаіісі соіісі сіехігі; 10 - соіоп аьсепдепз; II - посіі Іутрһаіісі ІитЬа1е§.
398
Жіңішке ішскте тимфа тамырларының срекше жүйссі - сүт
тамырлары жүйссі бар. Ішектің қабырғасын күрайтын барлық (шырышты,
шырышасты, бүлшықет және сірлі) қабаттарында лимфа тамырларының
өрімдері болады (200-сурет).
Сонымсн лимфа тамырларының екі тобын ажыратады:
1. Сірлі қабықтың лимфа тамырларьг,
2. Сүттіген (хилус) немесе сүт тамырларының (һуіиз сүтті шырын)
гүбірі, бүр үшының эпителийі астындагы түйық орталық лимфа
тамырларынан басталады. Олар ішектің шырышты қабығы мен
шырышасты негізінде жайғасады, одан кейін піажырқайға созылып,
лимфаға хилус сияқты сіңірілген майды тасымалдайды. Бүл тамырлардың
аты осығап байланысты шыққан. Қалған қоректік заттарды всиа жүйссі
сіңіріп, қақпа венасы арқылы бауырға алып барады.
Он екі елі ішектің әкетуші тамырлары панкреатодуоденалды
лимфа іүйіндеріие барады. Аш ішек пен мықын ішектің әкстуші
лимфа іамырлары шажырқай қабатымен шажырқай түйіндсрінс
барады.
Жіңішке ішек шажырқайларында лимфа тамырларының үіп тобып
ажырагу керек: 1) сол жақтағы топ - аш ішектің бастапқы болігіпеп
түзіледі (40-70 см); 2) ортаңғы топ - аш ішектің қалғап боліғіпсн
қүралады және 3) оң жақтағы топ — мықын ішіндегі лимфа тамыр-
лары.
Сүт тамырлары шажырқайдан өткенде төрт қатарга орналасқан
шажырқай лимфа түйіндерімен үзіліп отырады. Бірінші катардың түйін-
дсрі ішектің шажырқай жиеғі бойында, екінші қатардың түйіндері -
жиектен сәл кейіндеу, үшінші қатар түйіндері - шажырқай түбірі
қасында жөне гөртінші қатар түйіндері - шажырқай түбірінде орна-
ласкан. Шажырқай түйіндерінен лимфа бел түйіндеріне, одан ігипсиз
ІитЬаІіз §іпІ8іег-ге, ал одан әрі кеуде түтігіне ағады. Кейде іпі қуысының
шажыркай жәнс басқа висцералды түйіндері әкетуші тамырларының бір
бөлігі ігипсі іпісыіпаіез деп аталатын қысқа бағандарына жиналады, олар
не тікслсй ксудс түгіі інің басыпа, не сол жақтағы (сирек жағдайда он
жақ) бсл бағанына құйылады.
Тоқ ішсктен лимфа аггас тамырлардың жолындағы посіі Іутрһаіісі
ііеосоіісі, соіісі бехігі, соіісі тебіі, тезепіегісі іпҒегіогез, соіісі ыпійігі-
ге барады.
Кеуде торы. Кеуде қуысыпда париеталды және висцералды лимфа
түйіндерін ажыратады.
Париеталды түйіндер кеуде торыиың арткы кабырғасында омырт-
қаалдылық, посіі іутрһаіісі ргех>егіеЬкаІе$, жәнс қабырғааралық посіі Іут-
рһаіісі іпіегсохіаіеіг, кеуденің алдыңғы қабыргасыпда сүт безі қасыпдағы,
рагататтагі және төс қасындағы - посіі іутрһаіісі ракаяіетаіеу, томенгі
қабырғасында — жоғарғы көкет түйіндері, посіі іутрһаіісі рһкепісі аире-
кіокеа-хеү орна.іасады.
Висңералды түйіидердіц ішінде алдыңғы перикардиалды және лате-
ралды перикардиалды түйіндсрі, посіі Іутрһаіісі ркерегісаксііаіех еі регі-
сагсііаіел іаіегаіеа, алдынғы кеудеаралык гүйіндерді, посіі Іутрһаіісі те-
399
аіазііпаіез апіегіогез және артқы кеудеаралық түйіндерді, посіі Іупірһаіісі
тес1іа$1іпа1е$ ро$іегіоге$-терщ ажыратады
Артқы кеудеаралық туйіндері өкпе қакпаларында жайғасады: бронх-
өкпс (түбіршіктік) түйіндері, посіі Іутрһаіісі ЪгопсһориІтопаІе$ (ҺНаге$)
ксңірдск айырыгы жанында; жоғарғы және төменгі ксңірдск-бронх
түйіндсрі, посіі Іутрһаіісі ігасһеоһгосһіаіез $ирегіоге$ еі іп/егіоге$, өңеш
бойында, юкста оңеш өкпелік түйіндері, посіі Іутрһаіісі )ис$іае$орһ-
а§еаІе$ ри!топаІе$ жатады.
Ксудс қуысының алдыңғы және латералды қабырғаларының сыртқы
жабындарының лимфа іамырлары негізінен поді Іушрһайсі ахі11агс$-ке
барады, бағапдарының бір бөлігі бұғана арқылы өтіп, терең мойын
гүйіндеріне құйылады (201-сурет).
Кеуде торының ішкі жағынан және өкпеқаптан лимфа тамырлары
поді Іутрһаіісі іпіегсоЫаІез арқылы бисіііз (һогасісиз-ке қарай, алдыңғы
жағында, посіі Іутрһаіісі рагазіегпаіез-ке қарай барады. Сүт безінің
201 - с у р е т. Кеуде түтігініц сол
жақ веналық бүрьппка қүятын жері (сол
жақ ішкі мойындырық венасының
бұғанаасты венасымен косылатын жері.)
1 - агси$ сіисшз іһогасісі; 2 - посіі
Іутрһаіісі ссгуісаіез 1аіега1с8 ргорипсіі
8ІПІ8ІГІ; 3 - Ігипсик )и£и1агі$ §іпІ8ігег;
4 - ігипсик 8иЬс1ауіи§ зіпізігег; 5 - V.
8иЬс1а\'іа аіпізіга; 6 - V. зи&и1апз іпіета
ыпізіга; 7 - сіисіиз іһогасісиз.
әкстуші лимфа гамырлары оның
латсралды болімдерінен қолтық
түйіндеріне, артқы бөлімінен
бұғапаүсті жоне бүғанаасты тү-
йіндеріпе, ал жоғарғы медиалды
бөліміпен төс қасындағы
түйіндерғе барады.
Көкеттің лимфа тамырла-
рыпың бір бөлігі көкет аяқша-
ларында орналасқан посһ Іут-
рһаіісі рһгепісі-ге, бір бөлігі
кеудеаралық түйіндерге, бір
болігі посіі Іутрһаіісі рагаыег-
паІе8-ке барады.
Ішкі ағзалардың лимфа
тамырлары тиісті ағзанын ана-
томиясы баяндалғаннан кейін
сипатталған (“Спланхнология-
ны” қараңыз).
Лимфа кеуде қуысы ағза-
ларынан екі үлксн (гипсі Ьгоп-
сһотесііазһпаіі^ сіехіег еі кіпіа-
Іег-гс жиналады; оң жақтан дис-
Ш8 Іутрһаіісиз сіехіег, сол
жақтан сіисіиз іһогасісиз құяды.
Кеуде, іш және жамбас ас-
тауы қуысындағы жекелеген
ағзалардың әкетуші лимфа та-
мырлары не аймақтық түйін-
дерге барар жолдарында өзара
қосылады нсмссе жалпы аймақ-
тық түйіпдерге құйылады, со-
400
ның нәтижесінде жекелсген ағзалардан келетін лимфа ағындарының
арасында байланыс пайда болады. Бұл байланыстардың қатерлі ісіктің
(рактың) таралу жолдарын түсіну үшін тәжірибелік маңызы бар.
Қол. Иық белдсуі тіндері мен ағзаларынап, кеуде қабыргасының оған
жақын жатқан бөлігі мен қолдан лимфа бұғанаасты бағанына (гипси8
зиһсіа^іи^-ке жиналады, ол бұған тамыр-нсрв будасында - V. зиЬсІауіа
қатар жүріп, оң жақ баған дисіиз Іутрһаііси» гісхісг-ге нсмесе оң жақ
веналық бұрышқа, ал сол жақтагы бағап - сіисШз іһогасісиз-ке немесе
тікелсй сол жақ веналық бұрышқа құяды. Қолдың аймақтық лимфа
түйіндері екі үлкен жиын түрінде оның екі ірі буындарының шынтақ -
посіі Іутрһаіісі сиЫіаІеь және посіі Іутрһаіісі ахіііагеа жанында орна-
ласады.
Қолтық түйіндері, посіі Іутрһаіісі ахі11агс$, қолтық шұңқырының шел-
майында орналасқан. Олардың ішіиен бетксй және терендерін ажыра-
тады.
Қолдың беткей лимфа тамырларында скі топ бар: 1) медиалды
тамырлар V - III саусақтардан, алақан мен білскіің медиалды бөлігінен
иықтың медиалды жағымен қолтық түйшдеріне барады, медиалды тамыр-
лардың бір бөлігі V. Ьазіііса-мен қосарланып, побі Іутрһаіісі снЬііаІез-
ке құяды; 2) латералды беткей тамырлар V. ссрһаііса-ға параллелді
жүріп, посіі Іутрһаіісі ахіііагех 8ирегГісіа1с8-кс құйылады. Иык белдеуі
мен иықтың бсікей лимфа тамырлары да қолтық түйіндеріне қүяды (202-
сурет).
Қол басы мен білек сүйектершеп, буындарынан және бұлшықетте-
рінен лимфа алып, кәрі жілік және шынтақ артерияларына қосарлана
жүретіп қолдың терең лимфа тамырлары, терең лимфа түйіндерімен
бірге, иык артсриясына қосарланатын коллскторлар арқылы терең қол гық
түйіпдерінс жсісді. Оларға жол-жонекей иықтың терең лимфа тамырлары
қосылады. Сөйтіп, қолтық түйіндері тобы лимфанын дененің көп бөлігі-
нен (қол, иық белдеуі мен кеудеден) жиналып косылатын жеріне
айналады.
Бас пеи мойын. Лимфа бас пен мойыннан оң және сол жақ мо-
йын лимфа бағаналарына — ігипсі іи^иіагеа сіехіег еі хіпіііег-лсрге
жиналады, ал олар ішкі мойындырық венасына параллелді жүре
отырып, оң жақтағы бағана дисіи^ Іутрһаіісиз сісхісг-ге немесе
тікелей оң жақтагы всналық бүрышқа, ал сол жақтағы бағана дис-
Ш8 іһогасісиз немесе тікелей сол жақтағы веиалық бұрышқа
қүяды.
Баста лимфа түйіндері негізінен оның мойынмен шекарасы бойында
гопталады. Түйіндердің бұл топтарынан мыналарды атап көрсетуге
болады.
1	Шүйдс түйіндері - посіі Іутрһаіісі оссірііаіев. Бұларға бастың
шүйде, шеке жәнс самай аймақтарының арткы бөлігінеи лимфа
тамырлары құяды.
2	. Емізікторізді түйіндср - посіі Іутрһайсі таМоібеі, сол аталган
аймақтардан, сондай-ақ қүлақ қалқанының артқы бетінсн, сыргқы есту
тесігінсн және дабыл жарғағынан лимфа жинайды.
401
26 - 805
202 - с у р е 1. Оң қолдыц беткей лимфа тамырлары мен түйіндері (үлгі).
А - алдынан қарагандағы көрінісі; I - қолтық лимфа түйіні; 2 - іныніақіын
бсткей лимфа гүйіні; 3 - медиалды лимфа тамырлары; 4 - ортаңғы лимфа
тамырлары; 5 - лагералды лимфа тамырлары;
Б - артынан қарағандағы көрінісі 1 - латералды лнмфа тамырлары; 2 - мсдиалды
лимфа тамырлары.
402
3	Шықшыт түйіндері (беткей және тсрең) - поді Іушрһагісі рагоіі-
сіеі ($ирегПсіа!е$ е( ргорипсіі), маңдайдан, самайдан, кабактың латералды
бөлігінен, құлак қалқанының сыртқы бстінен, шықшыт буынынан,
шықшыт бсзінен, жас бездерінен, сыртқы есту тссігі қабырғасынан, дабыл
жарғағы мсн есту түтікшесінен лимфа жинайды.
4	. Төмснгі жақсүйекасты түйіндері, посіі Іутрһаіісі зиЬтапсШніІагез
- иектің латералды жағынан, жоғарғы және төмснгі еріндерден, ұргган,
мұрыннан, қызылиек пен тістерден, қабақтардың медиалды бөлігінсп,
қатты және жұмсақ таңдайдан, төменгі жаксүйекасты және тіласты
сілекей бездершен лимфа жинайды.
5	. Бст түйіпдері, посіі Іупірһаіісі Ғасіаіез (ұрттық, мұрын-еріндік)
көзүясынан, мимика бүлпіықеттерінен, ұрт, ерін, қызлиек шырышты
бездерінсн, ауыз бен мүрын аймағындағы сүйек қабығынан, төмснгі
жақсүйскасты және тіласты бездерінсн лимфа жинайды.
6	Искасты түйіндері, посіі ІупірһаТісі зиЬтепіаІез - төмснгі
жақсүйскасты түйіндері сияқты бастың дәл сол аймақтарынан, сондай-
ак тіл ұшынан лимфа жинайды.
Мойында лимфа түйіндерінің екі тобын ажыратады алдыцеы
мойын түйіндері - посіі Іутрһаіісі сегұісаіев апіегіогез және
латералды мойын түйіндері - посіі Іутрһаіісі сегүісаіе» Іаіегаіе».
Алдыцғы мойын лимфа түйіндері беткей және терең болып бөліпеді,
солардыц ниінен: көмейалды, қалқаніналық (қалқанша бездің алдында
жатады), кенірдекалды жәнс кеңірдекмаңы лимфа түйіндерін
ажыратады (203-сурет).
Латералдық түйіндер де бсткей және терең топтар құрайды. Беткей
түиіндер сыртқы мойыидырық вепасы бойында жатады. Тсрсң түйіндер
ішкі мойындырық венасының, көлденең мойын артериясының (бұганаүсті
түйіндері) бойында жәнс жұтқыншактың артқы жағында тізбекшелер
түзеді.
Терең мойын лимфа түйшдерінен - посіил Іутрһаіісил }и§иІо-
сіі£а$ігісих және посіиз Іутрһаіісиз ]и§иіо-отоһуоісіеи8-т\ ажыратады.
Бірінші түйін ішкі мойындырық венасында тіласты сүйегінің мүйізі
деңгейінде орналасқан. Екінші түйін ішкі мойыпдырық венасында т.
отоһуоісіеісч-тпі үстінде жатады Бұлар тіл лимфа тамырларын тікелей
немесе иекасты жәпе томенгі жақсүйскасты лимфа түйіндері аркылы
қабылдайды. Ісік тілді зақымданғанда, бұларға қатерлі ісік (рак)
жасушалары келуі мүмкін.
Жұткыпшақарты түйіндеріне, посіі Іутрһаіісі геігорһаіун&еаіех,
мұрын қуысы мен онын косалқы ауалы қуыстарының шырышты
қабығымен қатты және жүмсақ гацдайдан, тіл түбірінен. жұтқыншақтың
мұрын және ауыз бөліктерінсн, сондай-ақ ортаңғы құлақтан лимфа келіп
құйылады. Аталған түйіндсрдің барлығынан лимфа мойын түйіндерше
ағады.
Лимфа тамырлары. 1) Мойыннын терісі мсн бұлшықеттерінікі, пойі
Іутрһабсі сегүісаіез 8ирегПсіа1е8-ке бағытталады; 2) Көмейдікі (дауыс
байламдарынан жоғары жатқан шырышты қабықтың лимфалық өрімдері)
- тстЬгапа Гһугоһуоісіеа арқылы посһ Іутрһаіісі сегүіса1с8 апіепоғез
403
203 - с у р е т. Бас пен мойынның ;іимфа тамырлары мсн түйіндері,
оң жағы (үлгі). (Бағыттағыш сызықпсн лимфа ағысы көрсетілген.)
1 - поді іутрһаіісі оссірііаіез; 2 - посіі Іутрһайсі тазіоісіеі; 3 - посіі Іутрһаіісі
рагоіідеі (ргеаигісиіагек); 4 - подиз Іутрһаііси» тапдіЬиіагіз; 5 - посіі Іутрһайсі
8иЬтапс1іЬи1агі§; 6 - поді іутрһаіісі зиЬтепіаІез; 7 - посіі Іутрһайсі сегүісаіез
апіегіогсз §ирсгйсіа1с8; 8 - пойі Іутрһайсі сегұісаіез Іаіегаіез ргорипсіі.
404
ргоаипді-ге, дауыс байламдарының төмен орналасқан шырышты
қабығының лимфа тамырлары екі жолмен: алға қарай - тстЬгапа іһуго-
һуоідеа арқылы посіі Іутрһаіісі сегуісаіез апіегіогек ргоһтсіі-ге
(комейалды түйіндерге) және артқа қарай п. 1агуп§еи§ гессигепз бойында
орналасқан түйіншектерге (кеңірдекмаңы түйіндеріне) жүреді; 3)
Қалқанша без тамырлары негізінен посіі Іутрһаіісі сегуісаіез апіегіогся
ргоаипсіі-ге (қалқанша түйіндерге); 4) Жүтқыншақ пен таңдай бадам-
шаларынан посіі Іутрһаіісі геігорһагіп^еі еі сегүісаіез Іаіегаііз ргоаип-
сіа-ға бағыгталады.
ЛИМФА ТАМЫРЛАРЫ МЕН ТҮЙІНДЕРІНІҢ
ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.	Лимфа жүйесінде лимфа дененің көп бөлігінде (түлға мен кол-
аяқтарда) ауырлық күшінің бағытына қарсы ағады, сондықтан баяу
жылжиды.
Веналық арна оған қүятын лимфалық арнамен толығады да, жүректегі
қан балансы тенеседі. Лимфалык арнаның кеңдігі лимфа тамырлары
санының көптігімен қамтамасыз етіледі.
2.	Соманың лимфа тамырлары беткей және терең болып бөлінеді.
Тері астында жаткан беткей гамырлар теріасты веиалары және беткей
нервтермен қосарлана жүреді.
Терең лимфа тамырлары гамыр-нсрв будаларында ояарда жатқан
артсрияларға, тсрең всналарға және нсрвтсргс параллслді жүрсді. Сон-
дықтан олар қатарласа жүрстін артериялар зандарына бағынады.
3.	Барлық лимфа тамырлары пайда болған жерінен аймақтық лимфа
түйіндсрінс жсйін сң қысқа жолмсн барады.
4.	Сомапыц лимфа тамырлары сүйсктсрге параллслді жүреді. Мы-
салы, қабырғалардың бойымен жүретіп қабырғааралық лимфа
тамырлары.
5.	Дененің сегменттік құрылысы сақталған аймақтарында лимфа
тамырлары мен түйіндері де сегментті орналасады (мысалы, қабырға-
аралықтарында).
6.	Организмнің сыртқы және ішкі ағзаларына бөлінуіне сәйкес лимфа
түйіндері сомалык және висцералдык болып бөлінеді.
7.	Лимфа түйіндері (сомалық) қозғалмалы жерлерде орналасады.
Мысалы, қолда - қолтық және шынтақ шүңқырларында, аяқта - тақым
шүңқыры мен шап аймағында, омыртқа бағанасының мойын және бея
бөлімдерінде.
8.	Лимфа гүйіндсрі (висцералды) ағзалар қақпаларыныц жапында
жатады.
9.	Лимфа түйіндерінің көбісі екіжақты симметрия принципі бойынша
орналасады. Алайда, М.Р. Сапиннің деректері бойынша, дсненіц оң және
сол жақ жартыларында орналасқан лимфа түйіндерініц саны мен үлксн-
кішілігіпде айырма бар: олар оң жағында сол жағындағыға қарағанда
405
көптеу. Адамда лимфа түйіпдсрінің асимметриялы болуы ағзалардың,
әсіресе қол-аяқтардың оң жағында басым дамуымен байланысты адам
құрылысының жалпы срскшеліктерін бейнелейді. Соцғы жылдардағы
зерттеу деректері бойынша лимфа түйіндерінің аймақтық түрлік және
экологиялық ерекшелікгері бар.
ҚАН ӨНДІРУ (ТҮЗУ) ЖӘНЕ ИММУНДЫҚ
ЖҮЙЕ АҒЗАЛАРЫ
Қан және лимфа гамырлары әр уақытта қүрамына формалық эле-
менттер кіретін қап жәнс лимфамен толтырылған. Олардың қызмсті мсн
қүрылысы әр алуан (эритроциттер оттегі мен көмір қышқыл газын
тасымалдайды, ортүрлі лейкоцитгер организмнің реттеуші жәпе қорғаныс
реакцияларына қатысады). Мүндай реакциялардың ішінде ботентекті
заттар мен жасушаларды залалсыздандыруға арналған иммундық реак-
циялар ерекше болінеді. Бүл рсакциялар негізінен лимфоциттер және
макрофагтардың қызметі арқылы жүзеге асады.
Формалык элементгер жілік майындағы бағаналық жасушалардың
өсіп-өну нәтижесінде дамиды. Жасушалардың бір бөлігі осы жерде
пайда болып, одан әрі айырша бездс дамиды. Сондықтан жілік майы
мсн айырша без орталық қан ондіруші ағзалар деп аталады (204-
сурсттер). Жасушалардың арнаулы формаларға айналу жолдарындағы
өзгсрістерінің едәуір бөлігі лимфа түйіндсрі мсн көкбауырда іске
асады. Сондықтан оларды шеткі қан опдіруші және иммундық жүйе
ағзалары деп атайды. М.Р. Сапиннің деректері бойынша иммундық
жүйс ағзаларына жілік майы, айырша без, қуыс ағзалар, аскорыту
жәпе тынысалу жүйелеріндегі қуыс ағзалар қабыргаларындағы
лимфоидты тін жиынтықтары (мықын ішек пен соқыр ішектің
лимфоидты топтары және жекеленген лимфа түйіндері), лимфа
түйіндері, кокбауыр жатады. Иммундық жүйенің орталық ағзасы
айырша без болып табылады.
Иммундык жүйе ағзалары сыртган келетін немесе организмнің озіиде
түзілетін генетикалык жағыпан бөтснгсктіжасушалар мен заттардан
организмнің қорғануын (иммунитетін) қамтамасыз етеді (205-сурет).
Көкбауыр
Көкбауыр Неп (грекше - зріеп), қан тамырлары.мсн молынан жаб-
дықталған лимфоидты ағза. Көкбауырда қантамыр жүйесі тінмсн зығыз
араласқан. соның нәтижесінде бүл жерде қан көкбауырда пайда болып
дамитын лейкоциттердің жаңа қорымен молығады. Сонымеп қатар
көкбауыр арқылы өтстіп қан ондағы макрофагтардың фагоцитоздык
қызметін аяктаған қызыл қап түйіршіктср (эритроциттер “бейіті”) мен
406
204 - с у р е т. Айырша без, іһути.8.
I - іһугпих (ІоЬия бехіег еі ІоЬиз 8ІпІ8іег); 2 - а. еі V. іһогасісае іпіегпае;
3 - рсгісагсііиіп; 4 - риіто §іпІ8ісг; 5 - V. Ьгасһоіссрһаііса 8ІпІ8іга.
қап арнасыиа келіп түскен ауру тудырушы микробтардан, богде заттардан
және т. б. арылады.
Бір адамның озінде, тамырларының кокбауырдың көлемі ондағы
тамырлардың қанга азырақ немесе көбірек толуына байланысты едәуір
дәрежеде өзгеріп отырады. Орташа есеппен алғанда көкбауырдың ұзын-
дығы 12 см. ені 8 см, қалыңдығы 3-4 см, салмағы 170 г шамасындай
(100-200 г). асқорыту кезіндс көкбауыр үлкейеді. Оның беті күлгін реңді
қошқыл қызғылт түсті.
Пішіні жағынан көкбауыр кофе дәні сияқты. Көкбауырдың екі беті
(Ғасіез біарһга^таііса, Гасіез ұізсегаііз), екі жисгі (жогарғы - жәпе
томенгі), екі шеті (алдыңғы және артқы) болады. Ең жалпақ және
407
лагералды жақка қараған Гасіез сііарһга^тагіса донес және көкеткс
жанасып жатады Висцералды ойыс бетінде, асқазанға жанасып жатқан
алаңның Ғасіез цаЫгіса астында бойлық жүлге һуіиз Ііепаііа какпа бар,
ол аркылы кокбауырға тамырлар мен нервгер кіреді. Қақпанын артқы
жағында Ғасіез £а8Ігіса жатады бұл жерде көкбауыр сол жақ бүйрскүсті
безімен жәпс бүйрекпен жанасады. Көкбауырдың алдыңғы інеті жанын-
да оның соіоп-мсн және Іі§. рһгепісосоһсит жанасып түратын жсрі бай-
қалады, бүл Ғасіе§ соііса.
Кокбауырдыц топографиясы. Көкбауыр сол жақ қабырға астында
IX - XI қабырғалар деңгейінде орпаласкан, оның бойлық бағыты жоға-
рыдан томен және артқы жақтан алға қарай, төменгі қабырғаларға парал-
лелді дерлік бағы гталғаи. Көкбауырдың скі түрлі орналасу қалпын ажы-
ратады. Жоғарғы қалыпта оның алдыңғы полюсі VIII қабыргаға жстсді
(брахиморфты дсне бітімінде байқалады) және төменгі қалыпта алдыңгы
полюсі IX қабырғадан төмен жатады (долихоморфты дене бітімінде
байқалады). Ішасіар көкбауыр капсуласымен бітісіп-өсіп, қақпалардан
басқа жеріпің барлығында оны жан-жағынан жауып жатады. Қакпа
орналасқан жерде ол тамырларға қарай иіліп, асказанға өтеді, бұл жсрдс
1І£. £а8іго1іепа1ае-ні түзеді Көкбауырдан көкетке дейін өңепі кірстін
жердің жанына ішастар қатпары (кейде болмайды) 1і§. рһгепісоііспаіс
созылып жатады. Сонымен қатар соіоп ігапзсегзит мен іштің латералды
қабырғасы арасында созылған 1і&. рһгепісосоіісит бар, ол сол жақтағы
XI қабырға аймағында өзінің алдыңғы шстімен осы байламға тірелстін
көкбауыр үшін қалга түзеді.
Қүрылымы. Сірлі қабықтардан басқа көкбауырдың серп мді және
бірыңғай салалы бүлшыкет талшықтары бар меншікті дәнекер тінді
қапшығы, іипіса /іЬгоха, бар. Қапшыктап ағзаның ішіне қарай осіпділср
(трабекулалар) түрінде созылып, көкбауырды жеке бөліктерге болегін
оның қанқасын түзеді. Осы жерде трабекулалар арасында көкбауыр
ұлпасы, риіра Непіз, жатады. Үлпаның түсі кошқыл-қызыл, жаца
алынған кесіндідс акшылдау түсті түйіршіктср, ^оііісиіі Іутрһаіісі Не-
паіез, көрінеді. Олар дөңгелек немесе сопақ пішінді, диаметрі 0,36 мм-
дей, артериялық тамырлардың қабырғаларында жайғаскан лимфоидты
түзілістер. Үлпа юрлы (рстикулярлы) тіннен түрады, онын шиырлары
әртүрлі жасушалық элементіермен, лимфоциттермеп, лсйкоциттермен,
көбісі ыдырай бастаган пигмснт түйіршіктері бар эритроциттермен
толган.
Қызметі. Көкбауырдың лимфоидты тінінде иммундық реакция-
ларға қатысатын лимфоциттер болады. Ұлпада тіршілік мерзімі біткси
формалық элементтердің бір бөлігі жойылып жатады. Бұзылған эритро-
циттердегі гемоілобиннің темірі веналар арқылы бауырға барып, сол
жерде ет пигмснгіерін синтездеуге қажет матсриал ретінде жұмсалады
Тамырлары мен нервтері. Ағзаның колемімен салыстырғанда
көкбауыр артериясының диаметрі біршама ірі. Ол қақпа қасында 6-8
тармаққа бөлініп, әрқайсысы жеке-жеке ағзаның қабатына еніп, кішкене
шашақ, репісііһ, түрінде топтасатын ұсақ тармақшалар береді. Артерия
капиллярлары веналық қуыстарга өтеді, олардың қабырғалары
408
205 - с у р е т. Адам денесіндсгі иммундық жүйс ағзаларының орналасуы.
I - тедиііа оззіит. 2 - (һутиз; 3 - іопзіііа Һп§иа1і$;
4 - іопійііа раіаііпа; 5 - Сопаіііа ГиЬапа; 6 - Іопыііа рһагуп§са1І8; 7 - подиіі (Гоііісиһ)
Іутрһаіісі (кеңірдек пен бронхтардың кабырғасында); 8 - посіі Іутрһаіісі;
9 - Ііеп [зріеп]; 10 - подиіі (Гоііісиіі) Іутрһаіісі ১гс§аіі аррспдісіз уегтіГогтіз;
II - подиіі (Гоііісиіі) Іутрһагісі зоіііагіі (ішск кабырғаларында).
409
эндотелилі синцитилердсн қүралған. Бұл синцитилерде коптеген
саңылаулар бар, олар аркылы қан элемснттері веналық сиігустарға
келеді. Осы жерден басталатын вена бағандары артерия бағандарына
қарағанда өзара көптеген анастомоздар түзсді. Көкбауыр вепала-
рының түбіршіктері (1 ретті всналар) ағза парспхимасының көкбауыр
аймағы деп аталагын біршама оқшауланған бөліктерімен қанды алып
кетеді.
Аймақ дсгсиіміз, кокбауырдың I регті всиаларының таралуына
сәйкес келетін ағза ішіндегі всналар арасының болігі. Аймақ ағзаның
тұтас көлденсңін алып жатады. Аймақтардан басқа тағы сегменттерін
боледі.
Сегмент 2 ретті венаның таралуына сәйқес келеді, басссйні (ол
аймақтың бөлігі) көбінесе көкбауыр қақпасының бір жағында орна-
ласады.
Сегменгтср молшері көп жағдайда 5-17 аралығында ауытқып отыра-
ды. Көбінесс веналық арна 8 сегменттен гұрады. ағзадағы орналасу
калпына қарай олар алдыңғы полюсті, алдыңғы жоғарғы, алдыңғы томенгі,
ортаңғы жоғарғы, ортанғы төменгі, артқы жоғарғы, артқы төмснгі және
артқы полюсті сегмент деп белгіленеді.
Көкбауыр венасы. V рогга-ға құяды. Ұлпада лимфа тамырлары
болмайды. Нервтер ріехиз соеііасня-пен көкбауыр артериясымсн бірге
өтеді.
АНАТОМИЯДАҒЫ ТҮТАСТЫҚ ПРИНЦИПІ
(АНАТОМИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕРДІ СИНТЕЗДЕУ)
Адам денесі құрылысын қарастыруды аяқтай келе мынаны атап
корсегу қажет. Әдетте анатомия адам оргапизмін жүйелср бойынша
зерттсйді де, сондықтан жүйелік анатомия деп аталады Бұлай зертгеу
организміпц бүкіл күрдслі күрылысын бірдсп қамту мүмкін емес, сон-
дықтан оны жасанды түрде бөліктерге айырып, анализ әдісіп қолдапуға
тура келеді.
Өте қажетті аналитикалық әдіс, бірақ та организмді жүйелердің жай
қосындысы деп қарастыратын онша дүрыс емес механикалық көзқараска
үйретіп, оны біргүтас құрылым дсп қарайтын диалсктикалық көзқарасга
жеткілікті түрдс тәрбиелемейді. Адам денесін боліктерге кесіп, опы
жүйелер бойынша зерттеу - анатомияны тек бөліп жіктейтін аналити-
калық ғылым, ол алдына организмді біртұтас құрылым ретіиде зерттеу
мақсатын қоймайтын ғылым деген теріс көзкарасқа әкелді. Анатомия
озінің атынан да зардап шсгуде (апаіетпо- кесемін), оның аты пегізгі,
бірақ барлығын қамтымайтын зерттеу әдісіп корсетеді. Ал шыпдығында
анатомия - жекелегсн жүйелердің құрылысы туралы ғана емес, тұтас
организмпің құрылысы туралы да ғылым. Сондықтап ол анализден баска
синтсз әдісін дс қолданып, соның комегімен адам дснесінің құрылысы
туралы біртұтас түсінік алуға үмтылады.
410
1.	Анатомиялық деректерді синтездеуді, ең алдымен организмнің
бөлігі бола отырып, өзі де тұтас түзіліс болып табылатын кез келген
агзага қолдану қажет.
Организмнің түтастығы дегеніміз - оны күрайтын тіндсрдің арифме-
тикалық қосындысы емес, депепің бір боліктері басқа бөлікгермен тығыз
өзара органикалық бірлік. Бұл осіресе бірнеше қызмет аткарын және
әртскті сипатымен ерекпіеленетін ағзалардан, мысалы, сүйектен айқын
көршсді. Осы уақытқа дейін сүйек заты, кеңістігі меи кеуекті зат
ұяшықтарын жай механикалық толгырып, сүйек майын жауып тұратын
тін ретінде есептелініп келді. Бұл кезде сүйек механикалық қызмет (тірск,
қозғалыс жөпе қоргапыіп), ал сүйек майы биологиялық (гемопоэз,
иммунитет) қызмет атқарады деп есептелінді.
Ал іпынында тірі сүйек мацерацияланған сүйектен өзгеше, белгілі
бір құрылымы бар сүйек затынан ғана емес, сонымен бірге оны жауып
тұратын буын шеміршектері мен сүйек қабығын және оның қуыстарын
толтыратын жілік майынан да тұрады. Сүйек заты мен сүйек майы
арасында тек топографиялык ғана емес, сонымен катар құрылымдык
және функционалдық байланыс та бар Аталған скі қызмет те
(механикалык және биологиялық) өзара тығыз байланысты. Қызыл сүйек
майының қалыпты гемопоэздік қызметі сүйектің жаксы қүрылып. кызмет
атқаруын камтамасыз етеді де, ал ол бұзылса, сүйектің кұрылысы да
зақым шегеді және керісінше, сүйек заты оның қуыстары мен үяшык-
тарында жатқан жілік майына терең әсер етеді.
Сүйектегі осы екі бөлік бірлігі олардың қапмен жабдықталуына жәнс
иннервациясына байланысты. Соның аркасында бұлшыкеттін күшгі
жүмыс істеуіне байланысты болатын сүйектін күшейгсн мсханикалық
қызметі ми затының және одаи бөлінбейтін жілік майының көбірск
қанмен жабдықталуыпа байланысты. Жілік майы жақсы қорсктсндірілсе,
оның қан жасаушы және иммунобиологиялық қызметі жақсарып,
бұл оріанизмнін гіршілік әрекетінс жақсы әсер стеді. Дсне шы-
нықтырудың оңды жақтарының бірін қүрайтын да осы. Тірі түтас
организмдегі ксз кслген буын - сүйсктср қосылыстары ғана емес, сопы-
мен бірге түрлі жүйелерге жататып түзілістер де, атап айтқапда, сүйек
рычагтарып қозгалыска келтіретін бүлшықеттер, нейрогуморалдық
реттелуді қамтамасыз ететін тамырлар мен нервтер және буынды жауып
түратын тері. Аталғап барлық құрам бөліктерінің қатысуыисыз буын
жұмыс істей алмайды.
Бұл айтылған кез келген ішкі ағзаның жұмысына да катысты. Мәселен,
бауыр өзінің арнаулы қүрылымдарынан (бауыр жасушалары, өт жолы
және т. б.) басқа түрлі жүйелсрі е жататын түзілістерден дс тұрады. Бүлар
- бауыр нервтері мен оның тамырлары (артериялар, қақпа венасыпың
тармақтары мен лимфа тамырлары). Олардың барлыі ы ағзаның ажырамас
болігіп құрайды Соның өзінде ағзаіпіілік тамырлар ағзапың іпіінде оның
және тұтас организмпың күрылысы, кызметі және дамуына сәйкесті
таралады. Нервтер де осылай таралады. Бұдап ағза және оның тамырлары
мен нервтері туралы жеке айтуға болмайды деген қорытынды туады,
ойткені тамырлар мен нервтер анатомиялық және физиологиялык
411
жағынан ағзаның құрамына енеді де оларсыз оның құрылысын түсінуге
болмайды. Сондықтан ағза құрылысын қарастырғанда оның тамырлары,
нервтері туралы деректер келтіріледі.
Ішкі ағзаның біртұтастығына баска бір мысал - окпе. Зерттеу дең-
гейіне қарай онда түрлі боліктерді ажыратады: макроскопиялык деңгейде
- үлестері мен сегменттерін, макро-микроскопиялық деңгейде -
үлесшелері мен ацинустарын, микроскопиялық деңгейде альвеолалары
мен жасушаларын, субмикроскопиялық деңгейде жасуша элементтері
мен молекулаларын. Өкпенің барлык бұл бөліктері өзара өзгешеленіп
дифференциацияланған үлестердің органикалык бірлігі болып табылады.
Өкпенің арнаулы құрылымын тыныстық паренхима мен бронхтар
құрайды. Бронхтарға әртүрлі жүйелерге жататын нервтер мен тамырлар
қосарланады: бронхтық артериялар мен веналар, өкпе артериялары мен
веналары, лимфа тамырлары. Олардың барлығы өкпе кұрылысының
жалпы зандылықтарына бағына, бір-біріне параллелді жүріп, эволюция
барысы мен онтогенезде өкпенің шығу тегі мен дамуына байланысты
ішкі органикалық бірлікпен біріккен. Өз кезегінде бұл даму тынысалу
қызметінің форма түзушілік рөлімен анықталады. Бұл организм мен
орта бірлігінің, ортаға тек тұтас организмнің ғана емсс, оның
жекелеген ағзаларының да бейімделу көріністерінің бірі болып
табылады. Сөйтіп, ағза құрылымынын түтастығы дегеніміз — тарихи
пайда болып, дамитын сапа.бүл сапаны түсіну үшін анализ ғана емес,
синтез де керек.
2.	Анатомиялык деректерді синтездеуді әрбір ағза үшін ғана емес
дененің ірі бөлігі үшін де қолдану қажет. Мысал ретінде гуғаннан кейін
сегменттілігі сакталатын тұлғаны алайық. Дене сегменттері - сомитгср
- оның барлық жеке бөлшектерінің де: склеротом, миотом жәнс нейро-
томның метамерлік құрылымын анықтайды. Сондықтан сомиттің осы
бөліктерінен дамитын жүйелер (сүйек, бұлшыкст, нсрв), сондай-ақ
тамыр жүйесі сегменттік құрылысқа ис болады. Соның нәтижссіндс
ссгменттср дснснің түрлі жүйелерінсн, атап айтқанда: сүйектерден
(қабырғалар), бұлшықеттсрдсн (қабырғааралық бүлшықеттер), перв-
терден (қабырғааралық нервтер) және тамырлардан (қабыргааралык
артериялар, веналар мен лимфа тамярлары) құрылған бірыңғай түзілістер
болып табылады. Түрлі жүйелерге жататын бұл құрылыстардың барлығы
орбір сегментте бір біріне параллелді жүріп, бірыңғай анатомиялық
түзіліс құрайды.
¥рық денесінде сомигтерден басқа дененің ұзына бойында (хорда
мен нерв түтігі) орналасқан біліктік ағзалар да пайда болатындыктан,
сегментті дамитыи ағзалар біліктік ағзалармен байланысты болады.
Сондықтан бірқатар жүйелердің, денснің ұзына бойында да көлдснеңіндс
де орналасқан бөліктері болады.
Тұлғаның сүйек жүйесінде декеніц білігі бойында орналасқан
омыртқа бағанасы мен колденең сегменттері — қабырғалар; нерв жүйе-
сінде — дененің бойында орналасқан - жұлын мен жұлын нервтёрінің
көлденең шығатын түбіршіктері; артериялық жүйеде — бойлай орналасқан
қолқа мен оның көлденең тармақтары - қабырғааралык және бел
412
артериялары; веналық жүйеде - бойлай өтетін төменгі куыс всна мсн
сыңар және жартылай сыңар веналар, олардың көлденең салалары - бел
және қабырғааралық веналар; лимфа жүйесінде - бойлай жүретін кеуде
түтігі мен оған қүятын қабыргааралық лимфа тамырлары; тұлғаның
бұлшыкет жүйесінде бұлшыкеттер сегмент түрінде денені бойлай жатады
(қабырғалар мен омыртқалар арасыпда).
Сөйтіп, дененің әртүрлі жүйелерінс жататын: бұлшықст, нсрв және
тамыр жүйелері тұтас заттың боліктсрі рстінде өздерінің орналасу
қалпында организмнің жалпы заңдылықтарын бсйнелсйді. Бұл гуралы
әрбір жеке жүйелерді (сүйек, бұлшықет, тамыр және нерв жүйелері)
баяндағанда айтылады.
Үрықтың бойлай орналаскан ағзаларыпың қатарына хорда мен нерв
түтігіне параллелді жүретін бірінші ііпек те жатады. Сондыктан ішек
түтігінен дамитын аскорыту жолы да пегізііісп омыртқа бағанасы мен
жүлы өтетін бағытта жүреді.
Бүл организм ағзаларының орналасуыпдағы топографиялық
ұқсастыкты корсетеді.
3.	Осыған дейін жануар тіршілігі агзалары өсімдік тіршілігі ағза-
ларынан бөлек қарастырылды.
Тірі түтас организмде бұл екі топ ажырамас бірлік түзеді. Бұған
ағза ретіндегі қаңқа бұлшықеті мысал бола алады. Ол гек көлденең
жолакты бүлшықет тінінен ғана емес, соидай-ақ сіңірлсрді, шандырларды
және бүлшықет талшықтары арасындагы қабатшаларды түзетін әртүрлі
дәнекер тінінен құралған. Қабырғаларында бірыңғай салалы бұлшықеті
бар нервтер мен тамырлар кез келген бұлпіықеттің органикалык бөлігі
болып табылады. әрбір бұлшықетте ерікті жоне еріксіз бұлшықет тініиің
болуыпа сәйкес нерв жүйссінің түрлі аиималды жәнс вегетативті
бөлікгеріне жататын нерв талшықтары отеді.
Анималды нервтер көлденең жолақты бұлшықет тінін функ-
ционалды нервтендіруді іске асырады, яғни жапуар қызмстін ат-
қарады (қозғалыс). Вегетативті нервтер тамырлардың бірыңғай салалы
бұлшықегін нервтендіреді, сондай-ақ трофикалық иервтелуін іске
асырады, яғни зат алмасу, коректену қызметін орындайды. Дсмек,
әрбір бұлшықетте көлденең жолақты және бірыңғай салалы бұлшық-
еттің, сондай-ақ біртұтас нерв жүйесінің анималды және вегетативті
бөліктерінің болуына байланысты анималды және вегетативті
қызметтердің бірігуі іске асады.
Өсімдік жоне жануар тіршілік ағзалары өзара белгілі бір қатынаста
болады. Оған тамыр, нерв және бұлшықегтердің өзара қатынасы мысал
бола алады, олардың біріншілері — всгстативті ағзалар, калгандары -
анималды ағзалар.
Тамырлар мен нервтердің көбі бір-бірімен бірге және параллелді
жүріп, өз жолы арқылы дене құрылысының жалпы заңдылықтарын
бейнелсйді.
Олар бұлшықеттер және шандырлармеи өзара белгілі бір қатынаста
болады, соның өзінде шандырлар тамырлар мен нервтерді қоршап, та-
мырлы-нервтік будалар түзеді. Н.И. Пирогов тамырлардың бұлшықеттер
413
мен шаидырлар арасында орналасуынан бірқатар заңдылықтарын
анықтады, олардың ең бастысы - тамырлар өтетін барлық қынаптар
тамырлар қасындағы орналаскан бүлшыкет шандырларынаи түзілгсн.
4.	Анатомия ғылымын талдау организм біртүтастығына байланысты
да жүрі ізіледі. Организм біртүтастығы — бұл диалектикалық
материализмнің заттар мен құбылыстар арасындағы жалпы байланыстар
туралы зандылығының көрінісі.
К Маркстің айтуынша, тұтастыктын жоғарғы түрі ретінде орга-
иикалық тұіасты қарастыруға болады, яғни бұл тұтас өздігінен даму
және оздігінен жасап шығару қабілетіне ис болып табылады Ки-
бернетикалық козқарас бойынша, түтасіың өзін-озі басқару кабілетін
де есепке алу ксрек.
Түтастың нсгізгі осы қасиеттері: өздігінен даму, өздігінен жасап
шығару жәнс өзіп-озі басқаруы - болшсктер арасындағы және түгас
пен сыргқы орта арасындағы ішкі өзара әсер ету үрдістерінің арқа-
сында мүмкін болады. Түтастық гуралы осы түсінікке организм
сәйкес келеді.
Организмге козқарастар айналасында материализм мен идеализм
арасында, диалектикалық және механикалық материализм арасында
үнемі идсологиялық күрес болды, әлі де жалғасуда. Механицизм орга-
низмге бөлшсктер жиынтығы ретінде қарайды, оларды бірікпретін
бастаманы теріске шығарады.
Диалсктикалық материализмге сүйенсск, тұтастық - бүл өзгермсйтіп
бөлшекгсрдіц механикалық агреіаты емес, ішкі органикалык бірлік.
Организм — бүл сүйектердің, шеміршектсрдің, бұлшыкеттердін, қанның,
нервтердің жай ғана жиынтығы емес. Түтас - бүл басқа жүйелердеп
бөлектеніп тұратын ерекше қасиеті бар элеменгтер мен үрдістер қарым-
қатынасынын күрделі жүйесі. Сонымен қатар тұтас ондағы бөлшсктер
жиынтығынан жоғары, өзіне ғана тән жаңа қасиеттерге ие. Ал бөлшск -
түтаска бағынатын жүйедегі элемснт.
Организмге тән тұтастықтың жаңа қасиеті - бұл организмнің дербес
ө.мір сүрс алатындығы, өзін-өзі басқаруы, өзі жасап шығаруы, өздігінен
дамуы және сыртқы ортамен зат алмасуы.
Түтастықты жақсырақ түсіпу үшін тұтас пен бөлшектер ара-
сындағы қарым-қатынасты ескеру керек. “Диалектикалық мате-
риализм бойыиша тұгастық дегеніміз қандай да бір зат құрамындағы
болшектердің өзара әсерлесуі, өзара байланысы, бірлігі... оның әр
болігі - тұтастың, оның қызметінің көрінісі” (Цареғородцев Г., 1966).
Дененің бөлшсктері организмді қүрамайды, организм бөлшектерге
бөлінеді; жасушалар организмді құрамайды, организм жасушаларды
жасап шығарады. Организмдеп барлык қызметтердің координациясы
жүйелер арқылы реттелуі - бүл организмдегі жалпының, тұтастықтың
көрінісі.
Тұгас болшектер қарым-қатыпасында маңызды роль атқарады.
Мұндай бағыныштылықтың мәні сол, организмнен бөлектеніп қалған
боліпек организмде агқарған жүмысын өздіі інсн атқара алмайды.
Мысалга лейкоци ггсрдің жүмысын алуға болады.
414
Тұтас организм ретінде кейбір өмірлік маңызы аздау болшектерді
жоғалтса да өмір сүре береді. Ағзалар мен дене бөлшектсрін алып
тасіаумсн байланысы бар хирургиялык практика осыған негізделген.
Төменгі деңгейдегі жануарларда организм тұіасты құткару үшін
болшсктерін күрбан стеді. Осыған ұқсас үрдістер адамда да
байқалады (эпидермистің мүйізденуі, жасушалар мен қан
элементтсрінің жаңаруы).
Организмнің тұтастығын диалектикалык материализм ғана емес,
идеализм де мойындайды. Идсализм бөлшсктсрді біріктірегін бастаманы
тапқысы кследі, бірақ бұл бастама материалдық емес.
Диалектикалық матсриализмнің оқытуы бойынша организмнің
бірігуінін, интеграциясыныц негізінде матсриалдық бастама жатыр
Мұндай бастама ретіндс нерв жүйесінің басымдығы кезіндегі
иейроі уморалдық реттелуді айтуға болады.
Нерв жүйесі - бұл органиімде сан-алуан қызметтер аткаратын басты
жүйе.
1.	а) Диалектикалық материализмнің философиялық көзқарасы
бойынша, нсрв жүйесі - срекше үлпде үйымдастырылған материя; бұл
өзін және табигатты танып, оз қажетіне қарай озгерте алатын жердегі
табиғаггың сң жоғаргы өнімі;
б) лениндік теориялық бсйнелеу көзқарасы бойынша, бұл біздің
оанамыздағы шынайы бейнсленген ағза.
2.	Кибсрнетикалық көзқарас бойынша, нерв жүйесі ақпарач гар, озін-
озі басқару, озін-озі реттеу агзасы болып табылады.
3.	Аназомия және физиология. әрі олардың негізінде жатқан
первизм идсясының түрғысынан ол орі анизмді тұтастырып,
интеграциялап өрі оны сыргқы ортамен теңдсстіріп тұратын негізп
жүйе болын табылады.
Организм тұтастығының, материалдык анатомиялық субстраты
болады.
Бүл субстратты түзетіндср;
1	Организмніц нервтік байланыстарын түзетін нерв жүйесі.
2.	Қапға және дснснің басқа сұйықтарына келіп түсстіп гормондар
жасап шығаратын эпдокринді бсздер, сұйыктарды откізетін —
тамырлар. Сұйықтардың арқасында организмде іуморалды байланыс
орнайды.
3.	Жұмсақ қаңқаны байламдар, қабықтар, шандырлар жәнс басқа
құрылымдар түрінде барлық ағзаларды денсніц бірегей массасына бірік-
тіріп, оргапизмнін механикалық байланыстарын түзетін дәнекер тін
түзеді.
Организмнің бірігуін, интеграциясын іске асырагын байланыстар
нсгізіиен екі типке бөлінеді:
I) субординация - қатар бағыныс;
2) үйлестіру және көрреляция - арақатынастар.
Организмнің барлық бөліктсрііпң субординациясы немесе қдтар
бағынысы мына кесге бойынга іске асырылады.
415
Түтас оргапизм
Ағзалар жүйелер мен аппараттар
X
Ағзатар
X
Ағзалардың морфофункционалдык бірліктері
I
Тіндер
X
Жасушалар
X
Жасушасыз қүрылымлар
Ағзалар, тіндср және жасушалар дегеніміз - организмпін ортаға
бейімделуі үшін кызмет ететін жекелеген қүрылымдары.
Олардыц әркайсысы салыстырмалы алгапда дсрбсс және өз ретінде
түтасты түзілім болып саналады.
Демек, тұтастық зергтеудің түрлі деңгейінде ортүрлі корінеді: макро-
скопиялық дсцгейдс ағзалар жүйелері, жекелегсп ағзалар мен тіндер
түрінде; макро-микроскопиялық деңгейде - тіпдер түрінде, микроско-
пиялық децгейдс - жасушалар мен жасушасыз құрылымдар, жасушалар
бөліктері мен молскулалар түрінде.
Организмнін жеке күрылымдары - ағзалар, тіндер, жасушалар бір
тұтаска бірігіп, сонымсн бірге біртұтас конструкция қүрып, организмде
біршама салыстырмалы автономияға ие болады.
Осының арқасыпда біртүтас организмнің клиникалық өлімінің кейбір
түрлерінде оныц ксйбір бөліктері тіршілік қабілетін сақтап, дер кезінде
реанимация шараларып жасағанда орындалады.
Осы салыстырмалы автономия негізінде құрғақ жүректе онерация
жасау үшін оны қанайналымнан окшаулап, операциядан кейіп қайталап
жалпы кан ағынына косуга болады.
Мынаны ескеру керек. Организм біршама дербес бөліктерден қүрал-
майды, организмді мүшелер мен клсткалар түзбейді, кұрылымы мен
қызмсттерінің күрделенуіне, дифференциациялануына қарай бұл болік-
терді организмнің өзі түзеді. Оргапизм өзінің интеграциясын сақтай
отырып, диффсрснциацияланады. Бүй дифферснциация әрі қарай терең-
деген сайып, организмде ағзалар, тіндер мен жасушалар көбірек пайда
болған сайын, оларды біртұгас етіп біріктіріп, интеграциялау күрделеніп,
қиындай түседі. Диффсрснциация неғүрлым терең болса, интеграция
соғұрлым жоғары болады. Дифференциация мен интеграция диалек-
тикалык бірлік құрайды.
Организмнің субординация типі бойынша іске асырылагын бай-
ланысіарының қысқаша сипаттамасы осындай
Байланыстардың баска типі - үйлестіру жәпе корреляция
416
Үйлестіру (координация) дегеніміз - ағзалардың филогенезде дамуы-
ның арақатынасы, ал корреляция - оніогенезде дамуының арақатынасы.
Координация қол мен мидыц эволюция үрдісінде даму аракатынасы
мысал бола алады. Төртаякты жануарларда алдыңғы аяқтары денені
қозғалтып орнын ауыстыру қызметін атқарады. Ми қыртысы, атап
айтқанда, оның қимыл аймағы алдыңғы аяқтың осындай қызметі мен
қүрылысына сәйкесті құрылған. Адам тәрізді маймылдарда алдыңғы
аяқтары заттарды ұстау қабілетіне ие болған қолға айналады. Мұндай
қол әлі дс қозғалып жүру құралы қабілетін сақтайды, бірақ сонымсн
қатар енді табиғаттың дайын заттарын үстап, оларды пайдалана алады
Қолдың үстау қызметінің пайда болуына сәйкес ми қыртысында, әсіресе
оның қимыл аймағында, анализаторлардың қыртыстық шеттері дамып,
жаца алаңдар пайда болады
Ақырында адамда қол өндіріс құралдарын жасайтын еңбек ету
мүшесіне айналады.
Қолдың ецбек мүшесі ретіндсгі жаңа қызметіне сәйкес қыртысында
да жана алацдар пайда болады. Оның қимыл аймағында бүкіл дене
проекцияланған. Алаңның көп жерін қол алып жатады, қол проскңиясы
алатын аумақтың көбін қол ұшы, ал қол ұшы алатын аумағының көбін
қалган төрт саусаққа қарсы келе алатын бас бармак алып жатады.
Сонымен үлкен ми қыртысының дамуы енбек кұралымен тікелей
жанасатын қол мен оның бөліктсрінің дамуына сәйксс келеді.
Демек, қол мен ми эволюция үрдісінде динамикалық үйлесу болады.
Корреляция дегеніміз - бөліктердің өзара гәуелділіп, бұл жагдайда
бөліктердің біреуінің өзгеруі басқа бөліктсрге әсерін тигізіп, ал оның
өзгерісінің өзі оған әсер ететін бөліктердіц өзгеруіне жауан болып
табылады.
Коррелятивті байланыстардың болуы Ж. Кювьенің белгілі корреляция
туралы іліміне негіз болды.
Осы ілім негізінде адамның дене бітімі (конституциясы), атап
айтқанда дсие кұрылым типі мен ішкі ағзалардың орналасуы арасындағы
өзара байлаиыстылық туралы қазіргі кездегі түсінік қалыптасты.
Дене құрылым түрімен ішкі ағзалар топографиясы арасындағы
корреляцияның аркасында денснің сыртқы құрылысы бойынша ішкі
құрылыстың ерекшеліктерін байқауға болады.
Топографиялық корреляциялар құрылыстары мсн қызметгсрі әртүрлі
ағзалардың өзара тәуелді қагынастары болып табылады. Мұндай кор-
реляцияға тұлға сегменті мысал бола алады.
Демек, анагомиялық деректерді синтездей отырып, жекелеген ағзалар
мен жүйелердің арасындағы, сондай-ақ дсненің сыргқы және ішкі
құрылысы арасындағы коррелятивтік байланыстарды да сскеру керек.
Сонымен организмнің біртұтас құрылымға бірігуі. оның интегра-
циясы бөліктсрдің арақатынасты дамуыныц түрлі формалары корре-
ляция, үйлестіру және субординация арқылы іске асырылады.
Корреляңияларда (үйлестірулерде) бөліктер біршама тең түзілістер
түрінде корінеді.
Субординация - бұл бөліктердің қатар бағыиысы
417
27 - 805
Интеграциянын, организм боліктсрінің біртүтас құрылымға
бірігуі негізінде организмнің қоршагаи ортаға бейімделу кабілеті
жатады.
5. Синтез әдісі мен ағзаларға және тұтас организмгс формагүзушілік
әсер етіп, оны коршаған орта мен организм құрылысы арасындағы
байланысты ашады.
Тірі адам қүрылысының тіршілік жағдайларына бейімделуі (адапта-
циялапуы), оның денесініц кейбір ағзалары мен ііндерінің үздіксіз
морфологиялық қайта құрылуларымен қоса жүреді. Бұл кайта қүрылу
заңдылықтарын зерттеу сыргқы ортаның нақты факторларының
әсерінен болатын құрылымпың накты дара озгерістерін ашады. Бүғап
еңбек үрдісі иемесе спортпен айналысу барысындағы бұлшықет қызметі
әсерінен бүкіл өмір бойы алам каңқасының қайта қүрылуы мысал бола
алады.
Бұл кайта құрылу соншалық елеулі және тән белгі, сондықтап
сүйектер ренггенограммасы бойынша адамның косібін немесе спорттық
мамандығын аныктауға болады.
Организмнің қоршағап ортаі а беймделуініц басқа бір көрнекті
мысалына, адамның ғарышқа ұшу кезіндегі экстрсмалды жұмысқа
бейімделуі жатады. Бұл жағдайда организм гравитациялық шамадан тыс
ауырлық, салмақсыздық, гипокинезия мен гиподинамия әсеріне
ұшырайды.
Организмнің ағзалары мен жүйелері, құрылымның ғарыштағы
ерекше (экстремалды) жағдайларға бейімделу (адаптация) үрдісі жопе
ғарыштан жерге оралғап ксздсі і өзгерістерін (рсадаптация) зерттеу,
“космостық анатомия” деп аталған анатомиядагы жаңа ғылыми багыт
болып табылады.
Тамыр жүйесінің космостық анатомиясы, бірінші рет акаде.мик И
П. Павлов атындағы Сапкт-Пегербургтегі медицина институтыныц
қалыпты анатомия кафедрасында профессор М. Г. Привестің басшы-
лығымеп зсрттеле бастады. Соңғы кездегі зертгеу дерскгері бойынша
(Косоуров А К., 1980-1983) гипокинезия меи гравитациялық шамадаи
тыс ауырлық ірі артериялар кабырғаларының морфологиялық өзгеріс-
терін тудырады, олардың бейімделу сипаты бар жәпе қайтымды болып
табылады.
Қазір космосты жер шарындағы адамдар мүддесіне жарату үшін
іүрлі ғылыми ізденіс жүмыстары жүргізілуде. Сонау Ю.А.Гагариннен
бастап әр мемлекеттсрдің бірлі-жарым сржүрек, батыр адамдары —
өздерінің нерв-психикалық, жүрек-тамыр жүйелерін шыңдап, тірек-
қимыл мүшелерін машықтану аркылы дайындап космосқа ұшқапдары
бар Олар космостағы күтпеісн күрделі жағдайларда күрт өзгерістерге
табандылық және тапқырлықнен өз бетімен әрскет-істер жасайтын
дайындығы мол ғарышкерлер Олардың ішіндегі біздің қандастарымыз
Тоқтар Әубәкіров пеи Талғат Мүсабаевты дүние жүзі оның ішінде қазак
халкы ерекшс мақтанышпен құрмет етсді. (206-сурет).
Жоғарыда баяндалган мәселелерді қорыта ксле мыналарды айтуға
болады.
418
206- с у р е т.
Әубәкіров Тоңтар Оңгарбайулы
Қазақтыц тұңгыш гарышкері, техника гылымдарының докторы,
профессор, авиацияпың генерал майоры, Кеңес Одағының батыры, Халык
қаһарманы. Ол Кенес Олағында тұцгыш рет (1988 ж.) әуеде қонбай ұшаққа
2 рет жанармай кұйдыру арқылы Солтүстік полюске ұшу сапарын ерлікпен
орындады. 1989 жылы тагы да тұцгыш рет авиа-тасушы Крейсерге МиГ-
29к реактивті үлкен шеберлікпен қондырған. Сондай-ақ ол реактивіі
ұшақтардың 50-ден аса жаца тұрін сынақтан откізген.
Қазақтың скінші ғарышкері Талгат Мұсабаев туралы айгсақ, ол
Американың ұлттық аэронавтика аіенттігінің мәлімдеуі бойынша, ашык
космостагы авариялық жағдайда дүние жұзіндегі ец тәжірибелі жәнс ең коп
уақыт 126 тәулік (1994 ж.) өткізген адам!
Суреі Лхметбек Әрінұлының «Ата қоныс - арқадағы шсжірслі Қарқаралы» деген
кітабынан алынды.
419
Егер ескі, сипаттамалық апатомия адам денесі құрылысын сол қал-
пында, оныц тіршілік жағдайларынан бөле қарастырған болса, қазіргі
кездегі анатомия адам организмін сыртқы - биологиялық және әлеу-
меттік ортамен тығыз бірлікте зерттейді.
Тірі адам аиатомиясын олардың тіршілік және еңбек жағдайларын
ескере отырын зерттеу, қоршаған ортаның нақты әсерінен болатын адам-
ның өзінс тән эволюциясы мен дара өзгергіштігі заңдылықтарын ашу
мақсатын қоятын, тірі адам анатомиясын кұруға бай материал береді.
Бұл зацдылықтарды анықгау оларды меңгеруге алғ шаргтар жасап, мұ-
ның өзі адам организміне оны үйлесімді дамыту мақсатында сәйкес
осер ету мәсслссін зерттен шешуге көмегін тигізді.
Қүрылымдардың сыртқы әсерлерге түрліше адаптациялануы адамның
ауруларға және олардың түрліше корінулеріне әртүрлі төзімділігіне бай-
лаиысты. Қазіргі кездсгі мсдицина аурулардың жалпы схемаларымен қана-
ғаітанбай, ііақты адамды зертгсп, емдеуге тырысады. Ол сондықтан анато-
миядан да абстрактылы адам денесінің жалны құрылыс схемасын емес,
нақты адам организмінің қүрылымы туралы дәл деректерді кажет етеді.
Тіршілік жағдайларымен бірлікте қарастырылаіын гірі тұтас орга-
низм құрылысын зерттеу, жалпы адам анатомиясынан тіршілігі мен еңбек
ету жағдайлары қалпын есепке ала отырып, нақтылы адамдардың жеке-
дара анатомиясына кошуге мүмкіпдік береді.
Классикалық сипаттамалық аиатомияға балама ретінде жаңа
анатомия дамып келеді, ол адам организмі кұрылымын сипаттап, түсіи-
діріп ғана қоймай, басқа ғылымдармен бірге адамды жан-жақты жара-
сымды дамыту мақсатында оны өзгертіп орі басқарады.
НЕРВ ЖҮЙЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ ҮЛЕСІ
Жоғарыда айтылғаидай, өге күрделі нерв жүйесіиің жүмысын әрі
қоптеген ерекшеліктеріп оқып үйрену үшін және ғылыми жолмен талдап
зерттеу үшін оны белгілі бір шарттылықпен төмендсгідсй жіктеуге бо-
лады.
Біртұтас, әлбетте, морфологиялық және фуикционалдық жағынан
ажырамайтын біртұтас нерв жүйесін екі бөлікке ажыратуға болады:
орталык және шеткі нерв жүйелері.
Орталық нерв жүйесіне жататын ми мен жұлын ми сауыты мен
омыртқа қуысыида орналасады да, шеткі нерв жүйесіне жататын нерв
өрімі, түйіндері мен талшықгары адам денесінің барлык жеріне
тарамданады. Сомалық нерв жүйесі адамның еркіне бағынып, түрлі
қимыл-қозғалыстарды (бұлшықеттер арқылы) іскс асырады. Авгономды
нерв жүйесі дененің ішкі дүниесін (асқорыту, тынысалу, исссп,
жыныстық және эндокриндік бездер) нервтендіреді.
Қазірғі ғылыми көзкараспен қарағаииың өзінде, автономды нерв
жүйесінің көптеген иәзік жағдайлары бізге әлі белгілі емес.сондыктан
да, тәжірибе жүргізуші дәрігерлердің ем конбайтын немесе дүрыс анық-
420
талмайтын ауруларға өте іүсініксіз - жалпылама диагноз қоюы кездеседі.
Мәселен, вегетодистония, невроз, вегетоневроз, симпатология т. б.
Әрипе, нерв жүйелеріиің нәзік құрылымдарып зергтеуде, олардың
көптеген заңдылыктарын ашқанда, қазіргі кездегі техникалық
жаңалықтармен қаруланудың мәні өте зор.
Мысалы, осы иерв жүйелерін морфологиялық тұрғыдап қарап тек-
сергенде, зерттеушілер жалпы ғылыми зерттеу жұмыстарының децгейіне
байлаиысты коптеген дәуірлерді бастан кешірді. Онын сң алғашқы
бастамасы козбен көріп, қаранайым скалпель мен пинцет арқылы
автономды нерв жүйесіндегі көптеген құрылымдардың ерскшсліктерін
ашса, кейіннен үлкейткіш көзілдірік арқылы, соңыиан микроскоппен
олардың пәзік қүрылыстары зерттелінді. Қазіргі кезде морфологиялық
зерттеулерде жалпы ғылымдар жетістігіне орай, жай оптикалық
микроскоптан бастап люмииесцситті және электронды микроскопқа дейіи
қолданылды. Күрделі мәселелерді шешуде тәжірибелік ізденістердің
маңызы өте зор Керекті жағдайларда квантты элекрониканың жетістіктері
(лазерлер, гамма және нейрон соулелері) және басқа да коршілес
ғылымдар жетістіктерінің қолғабысы тиетінін айта кегугс болады.
Біздің негізгі ғылыми жұмысымыздың бағыты - вегстативтік нерв жү-
иесі және оның орталық нерв жүйесімен байланысын тексеру Бұл жұ-
мыстар Қарағанды медициналық институты адам анатомиясы кафедрасында
(менгсрушісі, профессор З.Г. Слободин) басталғанымсн, жан-жақты
шыңдалып жетілуі 1966-68 жылдары Санкт-Петербург қаласында өтті.
Мәсслен, менің докторлық диссертация жұмысын жазудағы ғылыми же-
текшілерім: КСРО Ғылым Академиясының Павлов атыидағы физиология
ииститутындағы нерв жүйссінің морфологиялық лаборатория меңгерушісі,
екі үлкен академияның мүше-корреспонденті профессор Н.Г. Колосов
жәнс Киров атындағы әскери-медицииалық академияның анатомиясы
кафсдрасының меңгерушісі, Татар Республикасына сңбсгі сіңгеи ғылыми
қайраткер медицина ғылымдарының докторы, профессор В.Н. Мурат еді.
Сол ғылыми жетекшілердің тек маған ғана емес, жалпы медицииа ғылы-
мыпа деген зор ыкыластары мен сіңірген еңбектерін үлкен құрметпен атап
өткеи орынды деп ессптеймін. Себебі бүл үлкен галымдар Қазан
уииберситетінде вегстативтік нерв жүйесін зерттсу арқылы жер жүзіне
әйгілі ғылыми мекгептіц түлектері және оны ілгсрі алып барушылар бол-
ды. Олардың алдында сол ғылыми мектепті құрғандар атақты Арнштейн,
Догель, А. Н. Миславский, Б.П. Лаврентьев, В.Н. Терновскийлер еді.
Біздің бұл ғылыми жұмысымыз Целиноград (қазіргі Астана) меди-
цина институтынан басталды. Сол ксзде (1964) институтты ұйымдас-
тырудағы ен алғашқы оқу жәнс ғылым саласының проректоры болдым.
1966 жылы Ксңес Одағы Денсаулық Сақтау Министрлігінің бұйрығымен
докторлық диссертацияды бітіруге Санкт-Петербургке жіберілдім. Дис-
ссртация тақырыбы “Жамбас астауы қуысындагы вегегативтік нерв өрі-
мініц құрылымы мен оны құратын иерв талшықтарының ерекшеліктері,
өту жолдары”. Атап айтқанда, 1960 жылдары бұл тақырыпқа байланысты
түсініктер өте аз және кейбір зертгеулер бір-біріне қарама-қайшылықта
болатыи. Оның негізгі ссбебі, өзінің әртүрлі құрылымы және морфофунк-
421
ционалдык маңызы жағынан оте күрделі ағзаларды (несепкуығы, жатыр,
тік ішек және еркек жыныс мүшсдсріне қатысты без) нервтендіруінде
еді. Бүл жұмыстарды орындауда көптеген тәжірибе жасаумен қатар (иг
пен мысыққа), өлген адамдардың ең алғашкы тәулік ішінде алынған
нервтік қүрылымдары пайдаланылады. Зерттелген вегетативті нерв
өрімінің, симпатикалық нсрв жасушаларынан басқа, парасимпатикалық
бөлімнен және спиналдық нсрв компонентінен тұратыны аныкталды.
Сонымен қатар, ол нерв кұрамына I және П типтік Догель жасушала-
рынан басқа сезімтал нейрондардын бар екені және олардың афферентті,
эфферентті жолдар арқылы оріалық нерв жүйесі - жұлынмен қалай және
қаидай жолдармен байланыс жасалатыны ашылды. Бұл қорытындылар
сол уакытта қазіргі нәзік жәнс адекватты (сайма-сай) зерттеу әдістердің
жок болғанына қарамастан, өтс керекті, батыл, әрі дер кезшде жасалган
ғылыми шешімдер еді. Докторлық диссертацияның және одап бұрынгы
гылыми жұмыстардың материалдары қосылып жеке кітап болып жарықка
шыкты (Алматы, ‘"Қазақстан” баспасы, 1971 жыл).
Осы жұмыстардан кейін өз шәкірггеріммен бірге жоғарыда айтыліан
ғылым саласының мәселелерінс арналған кәптеген жоспарлы іздсиу жұ-
мыстары басталған болатыи 1967 жылы Надежда Александровна Кисе-
лева өзінің кандидаттық диссертациясында жүректің нервтік аппарагын
зерггеп, оның оның туғаннап кейіи кандай өзгеріске түсетіиіи анықтады.
Сонымеи бірге, нервтік элемепттсрдің (нейрон, нерв талшықтары, синапс)
өзара карым-қатыиасы зерттелді Рақым Исагалиұлы Ысмагұлов
нессикуығының афферентті нерв құрылымдарын зерттеу нотижесінде
медицина ғылымдарыиың кандидаты деген атаққа ие болды (1973 ж). бұл
жүмысга көптеген нерв импульсін қабылдайтын рецепторлардың түрлсрі
сипатгалып, олардың топографиялық орналасуы белгіленді.
Цой Владимир Петрович өз диссертациялық жүмысын (1973 ж.)
қозғалту нервтері зақымданғанда өсіп-жетілу жолдарындағы зацдылық-
тарға арнады. Бұл еңбектің ерекшелігі сол - морфологиялық әдістермен
қатар, элскгрофизикалық тексерулср де жүргізілді. Бас қуысындағы
қанат-таңдайлық нерв түйінінің макро-микроскопиялык және элек-
тронды-микроскоптык құрылымын Ольга Архиновна Демьяпская
баянды зүрде зсрттеп шықты (1974 ж.).
Іш қуысыпдағы көптеген ағзаларды первтсндіретін күн сәулелі нерв
өрімін жоне ондағы нерв жасушаларыныц өсіп-жетілудегі өзгерістерін
Бакытжан Толеуұлы тсксерген-ді (1975 ж.).
Жұлын жәие оган байланысты арқалық ганглий қүрылысын, эмбрио-
налдық әдіспен Анна Андреевна Калметьева зерттеді (1975 ж.).
Азат Әбдрахманұлы жатырдың нервтену үрдістерін гистохимиялық
әдіспев симпатикалық нервтендіру әсерін басу арқылы зсргтеп.
теориялық және тәжірибелік мәні бар жұмыс жасады (1977 ж.).
Лазср сәулелерін медицина гылымдарының әртүрлі саласыпда пайда-
лапу үшін бүл бұрын-соңды зерттеліп текссрілген жаңа сәулені тәжірибе
арқылы алдын ала зерттеуді жөн кордік. Себсбі, 1970 жылдардың бас
кезінде жаңа ашылған Лазер сәулелерінің толық паркына қарап, алдын
ала эксперимеіггте тскссрмей, оңды-солды кез келген ауруды емдеу мәсе-
422
лелері бүкіл бүрынғы Кенес Одағындағы елдер бойынша таралып кеткен
болатын. Сөйтіп, әртүрлі - морфологиялық, электрофизикалық, биофизи-
калық, гистохимиялық тәсілдермеп лазер сәулелерінің ерекшеліктсрін,
пайдасы мен зиянын тексергеп жұмыстарымыздың қорытындыларына
дүпиежүзілік оқымыстылар назарын аударғанын жасыруға болмайды.
Оған томеидегі орындалгаи алты кандидаттық диссертация және 30 дан
астам 1972 - 1980 жылы Парижде болған дүниежүзілік лазерді
медицинада қолданудағы ассоциацияның мәжілісіндс осы кітап авторы
сол ассоциаңияның құрметті президенті болын сайланғанып айта кетудің
әбсстігі болмас.
Бэлла Зияевна Шуйская өзінің кандидаттық дисссртациясыпда
гелий-пеоп лазер сәулесінің аргон газында сақталған грансплантат-
тарға әсерін гистофизиологиялық тәсілдсрмен талдан, текссріи шыкты
(1975 ж).
Ғабит Үмбетәлиев нсрв зақымданған кезде тістің жұмсақ ұлпасына
лазер сәулссінің әссрін текссрді (1979 ж.).
Наскег Шафхаікызы Мыцжанова гслий-неон лазсрінің шон-
данаи исрвке морфофункцио-налдық көзбсн карағандағы срекшсліктсрін
тсксеріп, оның қанша уақьггта, қандай мөлшерлі дозамсн пайдаланудагы
толык әсерін зсргтен, клиникалык жағдайда колдануына жол ашты
(1983 ж.).
Қасымхан Ермекбайұлы Сисабеков нерв зақымданганда бұлшық-
сттерде пайда болатын өзгсрістердің зақымдылығын - бірін-б рі толық-
тыратындығынадеквагты тәсілдср пайдаланып (электронды микроскоппен
қоса) айтарлықгай қоржынды жасады (1989 ж.).
Баідаг Жаиабайкызы Сәлімгереева гұңгыш рет лазер сәулесінің
қан тамырлары зақымданғаннан кейінгі заңдылықтарын тәжірибе түрінде
көрсстіп бсрді (1991 ж.).
Әринс, жоғарыдағы көрсегілген жұмыстар - анагомия ғылымының
дсңгсйінсн асып түсетін, өзіне гән ерекшеліктсрі бар үлкен маңызды
іздснісгср сді. Сондықтан да болар, басқа гылым саласын зергтеуші-
лсрдің назарын аударып, олардың лазер сәу іесін нрактикалық жағдайда
пайдалапуына (ауру адамдарі а қолданылуына) тәжірибелік неі із салып,
кең жол ашты.
Вегетативтік түйшдердің аффсрснтті татшықтарын элсктр тогымсн
коздырі апдағы пейрондар ансамблінің құрылымдық жәнс фупкцио-
налдық өзгерісін тәжірибе арқылы көрсстксн Тасболат Молдах.метұлы
Досаев болды (1978 ж.). Бұл жүмыста табиғи тожірибелік мәні бар
эксперименттік жаиуарларды пайдалаиып, ондағы озгерістерді оте нозік
тексерулер мен электрондық микроскоп децгейіпде шешті.
Мария Нұргаликызы Омарова күрделі жамбас астаулық нерв өрі-
мшін негірондық құрылымын гистохимиялық одістермен зерттеп
(дссимпатизация), көптеген жаңа пікірлерін айтты (1983 ж)
Бактыгүл Шаршекейкызы Үсіпбекова мойын айматында орнатас-
кан аса күрделі нерв гүйінінің жұлынмен байланысын, ондағы нейрон
будаларының карым-қаі ынасын анықтау жөнінде диссертациялық жұмыс
жасады (1988 ж.).
423
Бұл экснерименталдық жұмыста гистохимиялық (пероксидаза
ферментімен) және электронды микроскопиялык әдістер қолданылды.
Гүлнара Сапарқызы Молдаташева несепкуығыпың эфферентті
нервтендіруін, ондаіы нейрондар құрылымын және оған келетіи нсрв
импульстерінің жолын морфологиялық эксперименттермен кагар,
гистохимия (пероксидазды әдіс) тәсілдерімен шешудс тиімді екенін
көрсстті (1994 ж.).
Радиациялық факторларының (гамма, нейронды сәулелер әсері) орта-
лық нсрв жүйесіне, оның эфферентті нейрондарына әсерін, электроиды
микроскопар зерттеу мәсслесін Азат Әбдрахманүлы көгсрген болатын.
Ол Қазақстандағы ядролык институтындағы атомдық реакторды тұңғыш
пайдаланып, көптеген жаңа пікірлерді өзіпің докторлық диссертация-
сында көрсетті (1990 ж ). Осы тақырыпқа байланысты кандидаттық
диссертацияны Алла Викторовна Карамыіпева да жасады (1992 ж.).
Тасболат Молдахметүлы Досаевтың докторлық гылыми жұмысы
(1997 ж.) нерв жүйесі мен эндокриндік жүйенің қарым-қатынасына, атап
айтканда, олардың симпатикалык, парасимпатикалық жолдармен әсер
ететін ерекшеліктеріне арналған.
Евгения Ивановна Случанко “жіңішке ішектегі нерв-рефлекторлық
баиланыстар және оған лазермен әсер сткендеп морфо-функционалдық
зерттеулер” деген тақырыпта (1997ж.) докторлық диссертаңия қорғады.
Бұл жұмыс жалғыз теориялык маңызы ғана емес, практикага шығатын
мәні болғандықтан, өте жоғары бағаланды.
Осыған орай, қосымша айта кететін жағдай: үлкен оқу орындарында
медицина ғылымының морфологиялық пәндері бойынша (анагомия,
гистология, патанатомия) ғылым докторы атагы бар мамандардың жина-
луына байланысты диссертациялық ғылыми Кеңестер ұйымдасты-
рылды.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Мемлскеттік аттестациялык коми-
теттердің бүйрығымен Алматы медициналық институтында біріккен
дисссртациялық Кеңестер ұйымдастырылын, (1996-1999 жылдары тор-
ағасы А.Рақышев, ғылыми хатшысы Т.Досасв, 2000-2003 жылдары А Ра-
қышев, ғылыми хагшысы Б.Нұрмұхамбстова) жұмыс жасады. Ал, 2003
жылдан (торағасы Ә Ыдырысов, ғылыми хатшысы Б.ІІұрмұхамбетова) сол
диссертациялық Кеңес оз жұмысын жалғастыруда. Соның арқасында жа-
ңадан ғылым докторлары мен гылым кандитаттары қосылып еліие қүнарлы
еңбек етуде. Кейінгі 7 жылдай уақыгта докторлық диссертация қорға-
ғандар- Досаев Т.М. (“Нервная модуляция лимфоидной ткани селезеики
в онтогенезе и эксперимеите” 1997 г.)„ Жанайдарова Г.У (“Эмбрио-
нальный и ранний постнаталыіый гистогеиез ссрдечной мышцы при
антенатальной интоксикации” 1997 г.), Тусупбекова М М. (“Патомор-
фология почек новорождениых при гестозах” 1997 г.), Аубакиров А.Б.
(“Морфология лимфоидных органов в постреанимационном псриоде”
1998 г.), Муканов К.Н. (“Морфофункционалыіые изменения вилочковой
жслезы и состояние Т-системы иммунитета в условиях патологии”
1998 г.), Рашидов И.И. (“Гемомикроциркуляторное русло печеии в пре-
натальном периоде онтогенеза у человека и в экспсрименте” 1998 г.),
424
Манекенова К.Б. (“Патологическая анатомия, вопросы патогенсза и мор-
фогенеза интоксикации пиретроидом “Суми-Альфа” 1999 г.), Жумабаева
А.Н. (“Морфо-функциональные изменения плацснты и некоторых
фетальных эндокринных желез в условиях воздействия малых концент-
раций соединений хрома” 2001 г.), Исмаилова Ю.С. (“Клеточные и
тканевые повреждения, индукцируемые вирусом гриниа А/НІЫІ ‘8\үіпе
Іікс’ и его гликопротеидам” 2002 г.), Алмабасв Ы.А. (“Морфологические
измснения в печени при пульмонэктомии и их коррекция ноотропными
препаратами” 2003 г.), Сисабеков К.Е. (“Нейроиммуногенездің жергілікті
механизмдерінің морфологиялық негіздері” 2004 г.).
Қорытып айтканда, біздің (Қазакстандықтардың) кейінгі жылдардағы
көптеген ғылыми еңбектеріміздің белгілі корытындысымсн нәтижесін
келспіектегі іздепушілер одан әрі дамытып, оны көбейтсді деп сенім
білдіремін!
М А 3 М ¥ II Ы
Екінші басылымға алғы сөз...............................3
Медициналық тсрминдср туралы бірср сөз
(Кіріспе орнына)........................................5
ТЫНЫСАЛУ ЖҮЙЕСІ - 8Ү8ТЕМА КЕ8РІКАТОКШМ
Мұрын қуысы.............................................8
Көмей..................................................10
Кеңірдек...............................................19
Бронхтар..............................................2 1
Өкпе...................................................22
НЕСЕП-ЖЫНЫС ЖҮЙЕСІ - 8Ү8ТЕМА ІНООЕМТАІІ
Несеп агзалары.........................................36
Бүйрек..............................................37
Бүйрек түбегі,	гостағаншалары және несепағар........42
Несепқуық...........................................46
Әйелдің несеп шығаратын	өзегі......................5 0
Жыныс ағзалары - Ог§апа	^епііаііа......................50
Еркек жыныс агзалары - Ог^апа ^епііаііа тазсиііпа
Атабездер...........................................5 1
Шәует шығаратыи түтік................................53
Шәует қуықшалары.....................................53
Шәуст шылбыры және атабез қабықтары..................54
Жыныс мүшесі.........................................56
Еркектің несепшығаратын өзегі........................57
Қуықасты бсзі........................................59
Әйел жыныс ағзалары - Ог^апа зепйаііа Гетіпіпа
Анабсз...............................................60
Жатыр түтігі.........................................62
Жатыр................................................63
Қынап................................................67
Әйелдің жыныстық аймағы..............................68
Шат (бұтаралық)......................................7 1
Ііпкі секреция мүшелері туралы ілім
Эндокриндік бездері - біапбиіае епбосгіпае................76
Бранхиогенді топ
Қалқанша без.........................................78
Қалқапша жанындағы бсздср............................80
Айырша без...........................................80
426
Неврогенді гоп
Г ипофиз...........................................8 1
Томпак дене........................................83
Адреналды жүйе тобы
Бүйрекүсті безі.....................................84
Параганглилер......................................85
Мезодермалды бездер
Жыныс бездерінің эндокриндік бөліктері.......;......85
Ішек түтігінің энтодермалды бездері
Үйкыбездің эндокриндік бөлігі.......................86
НЕРВ ЖҮЙЕСІ ТУРАЛЫ ІЛІМ (ІЧЕШОЬОСІА)
Нерв жүйесінің дамуы...................................91
Орталык нерв жүйесі
Жүлын...............................................98
Жүлынның қүрылысы..................................101
Жұлын қабықтары....................................108
Ми
Миға жалпы шолу....................................110
Мидың дамуы........................................116
Мидың жеке боліктері...............................119
Сопақша ми............................................119
Артқы ми..............................................122
Көпір..............................................122
Мишық..............................................124
Қылта..............................................127
IV қарынша.........................................127
Ортаңғы ми............................................132
Алдыңғы ..............................................136
Аралық ми.............................................136
Таламус...............................................136
Гипоталамус...........................................140
III қарынша...........................................142
Соңғы ми..............................................143
Жамылгы............................................146
Иіс сезу миы.......................................155
Бүйір қарыншалар...................................155
Ми сыңарларының негіздік ядролары..................158
Ми сыңарларының ак заты............................161
Үлкен ми қыртысының функционалдык орталықтары.........167
Ми туралы ілімдегі нәсілшілдік “теория”...............177
427
Ми қабықтары.............................................1 79
Ми-жұлын сүйықтығы.......................................185
Нерв жүйесінің шеткі бөлімі
Анималды және сомалык нсрвтер........................... 185
Жұлын нсрвтері..........................................186
Мойын өрімі..........................................187
Иық өрімі............................................188
Кеуде нервтерініц алдыцғы тармақтары
Бел-сегізкөз орімі....................................196
Бел өрімі............................................196
Сегізкөз өрімі.......................................200
Құйымшақ өрімі.......................................204
Бассүйек нервтері..........................................205
Жұлын нервтерінін бірігуінен пайда болатын нервтер......206
Тіласты нерві (XII)..................................206
Желбезек доғалары нервтері..............................207
Үшкіл нерв (V).......................................208
Бет нерві (VII)......................................215
Кіреберіс-үлу нерві (VIII)...........................217
Тіл-жұткыніпак нерві (IX)............................218
Кезбе нерв (X).......................................219
Қосымша нерв (XI)....................................222
Бас миотомдарымен байланысты дамитын нервтер............223
Козкозғалтқыш нсрв (III).............................223
Шығыршык нерв (IV)...................................223
Әкететін нерв (VI)...................................224
Ми туындыларының нервтері
Иіс сезу нерві (I)....................................224
Кору нерві (II)......................................224
Дененің шеткі нервтендірілуі............................225
Нервтердің таралу заңдылықтары..........................227
Вегетативтік (автономды) нерв жүйесі.......................229
' Вегетативтік нерв жүйесінің симпатикалык бөлімі
Симпатикалык болімшң орталығы..............................237
Симпатикалық бөлімнің шеті...........................238
Симпатикалық сабау...................................239
Вегетативтік нерв жүйесінің парасимпатикалық бөлімі
Парасимпатикалық бөлімнің орталығы...................245
Парасимпатикалық бөлімнің шеті.......................247
Нерв жүйесінің вегетагивтік және анималды бөлімдерінің
бірлігі.................................................249
428
Нерв жүйесіпің негізгі өткізгіш жолдарына жалпы шолу ...251
Нсрв жүйесінің өткізпш жолдарының үлгісі............... 253
Афферентті (жоғары көтеретін) өткізгіш жолдар
Сыртқы тітіркенулер рецепторларынан келетін өткізгіш жолдар ....254
Тсрі анализаторларының өткізгіш жолдары	254
Луырсыну және температура ссзімталдығының өткізгіш
жолдары.................................................255
Ішкі тітіркенулер рецепторларынан шығатын откізгіш жолдар 257
Қозғалыс анализагорының өткізгіні жолдары ..............257
Интсроцептивті анализатор...............................260
Мидың екінші афферентп жүйссі
Торлы құрылым - Гогтаію геіісиіапз......................262
Эфферентті (төмен түсетін) өткізгіш жолдар..............263
Қыртыс-жүлындық жол немесе пирамидалық жүйе.............263
Алдыңғы мидың қыртысасты ядроларының төмеп түсетін
жолдары-экстрапирамидалық жүйе..........................265
Мишыктың төмепдеген қозғалтқыш жолдары..................266
Сезім мүшелері туралы ілім - Ог§апа $еп$иит.................267
Тсрі................................................... 270
Сүт бездері.............................................272
Кіреберіс-үлу мүшесі....................................272
Есту мүшесі
Сыртқы құлақ.........................................273
Ортаңғы құлақ........................................274
Ішкі құлақ ..........................................277
Гравитация және тепе-теңдік мүшесі......................284
Көру мүшесі.............................................287
Көз
Көз алмасы...........................................289
Көз алмасының қабыктары..............................290
Көздің ішкі ядросы...................................293
Көздің қосалқы ағзалары............................. 295
Дом сезу ағзасы ........................................300
Иіс сезу ағзасы.........................................302
и^МЫРЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ (АГССЮЬОСІА)
Қантамыр жүйесі.........................................305
Қанайналым үлгісі.......................................309
Жүрек ..................................................312
Жүрек камералары.....................................314
Жүрекқап.............................................324
Жүрск топографиясы...................................324
429
Кіші (өкпелік) канайналым шеңберінің кан тамырлары
Кіші (өкпелік) қанайиалым	шеңберіиің	артсриялары....331
Кіші (өкпелік) қанайналым	шеңберінің	веналары.........331
Үлкен қанайналым шеңберінің аріериялары
Қолқа жәпе оның доғасыпың	тармақтары................332
Иықбас сабауы.........................................333
Жалпы ұйқы артериясы..................................333
Сыртқы ұйкы артериясы.................................3351
Ішкі ұйқы артериясы...................................338
Бұғанаасты артериясы..................................341
Қолтық артериясы......................................343
Иық артериясы.........................................345
Кәрі жілік артсриясы..................................346
Шынтақ артериясы......................................348
Қолқаның төмен кететін болігінің тармактары
Қолқаның кеуде болігінің тармақтары....................351
Қолқаның іш бөлімінің тармакіары.....................353
Тақ висцералды тармақтар................................353
Жұп висцсралды тармақтар................................357
Қолканың іш бөлімінің қабырғақасылық тармақтары.........358
Ішкі мықын артсриясы....................................359
Сыртқы мықын артериясы..................................361
Аяк артериялары
Сан артсриясы...........................................361
Тақым артериясы..........................................364
Асык жіліктің алдыңғы артериясы ........................364
Асық жіліктің артқы артериясы........................>..365
Аяқ ұшы артериялары......................................365,
Артериялардың таралу заңдылыкіары
Ағзасыртындағы артериялар.............................. 367
Үлкен канайналым шеңберінің веналары
Жоғарғы қуыс вена жүйесі...................................369
Иықбас веналары......................................370
Ішкі мойындырық веиасы...............................370
Сыртқы мойындырық веиасы.............................373
Алдыңғы мойындырық веиасы............................373
Бұғанаасты венасы....................................373
Қол веиалары.........................................373
Сыңар және жартылай сыңар веналар....................375
Тұлға кабырғаларының веналары........................377
Омыртқалық өрімдер...................................377
і Төменгі қуыс вена..................................3781
430
Қақпа венасы...........................................379 •
Жалпы мықын веналары...................................381
Ішкі мықын всналары.................................. 381
Портокавалды және каво-кавалды	анастомоздар.......... 383 &
Сыртқы мықын веналары ................................. 384
Аяк веналары.............................................384
Веиалардың таралу зацдылықтары...........................385^
Құрсактағы нәрестенің қанайналым шеңбері.................386 1
Лимфа жүйесі - 8у&іета Іутрһайсит	/
Кеуде түтігі.............................................393
Оң жақ лимфа түтігі.................... .	394
Дененіц жеке аймақтарының лимфа тамырлары мен түйіндері.... 395
Лимфа тамырлары мен	түйіндерініи	таралу	заңдылыктары ..405
Қан жасаушы агзалар және иммундық жүйе
Көкбауыр . ............................................ 406
Лнатомиядағы түтастык	нринципі...........................410
Нерв жүйесін зерттеудегі	Қазакстандыктардың	үлесі..........420
Ракышев Алшынбай — Каіақстан Респуаіикасы
Ск	Үіттық гыіым Академиясыныц академигі, медиңина
гылымдарыныц докторы. профессор
~ ~ I	1931 жылы 19 сә\ірдс Қараганды облысы. Каркаралы
ауданы, казірп Т.Әубәкіров атындағы ауылда туган.
1939—1945 жылдары Тепсшілдік колхозынын бастауыш
4^ мектсбінде, Калинин колхозының 7 жылдык мектеб нде
окиды.Қарқаралы каласынта Абап атындағы педучилишені
ТІГ'	1949 жь іь үз ік б ьамен б тірген сон оі 19^0 19э6 жылдары
Кар ғанды ме ицина і н ти уты ьн сту ен і с нь а і сол
институттын аспирантурасын бпіріп, 1961 жылы кандидатгык
диссертаиия корғайды. 1964-1966 жылдары жанадан ашылған Целиноград медицина
институтынын оку және ғылыми жұмыстар жөнінлег проректоры, кафедра менгерушісі
1966 -1968 жылдары Ленинграэғағы физиология институтынын ага гы іыми кызметкері
болып. 1968 жылы локтортыкдиссертаниякорғаііды
Ол 1963 жы.чы донент 1969 жылы профессор атағын алып. 1975 жылы Үлттык ғылым
Академиясынын мүше-корреспонденп болып сайланады А Р Ракышев 1969-1976
жылдары Алмагы медицина институтынын оку істер жөніидеп проректоры 1994-1995
жылдары Яссауи атындағы Халыкаральгк Казак-Түрік университетінін віше-президенті
1977 жылдан бері С.Ж. Асфеидияроватыңдаі ы Қазак Үлтгык медииина университетінде
қалыпты анатомия кафедрасының мсигерушісі. 2003 жыллан күрмстті кафедра
меигсруипсі
А Р. Ракышев 150-ден аса ғылыми жүмыс псн 12 монографияның авторы. Оның
жетекшілігімсн 25 кандидаттык және доктор.іык диссертациялар корғалды. Ол өзішң
ғылыми-зерттеу жүмыстарының нәтижелерін Халыкаралык Конгрсстерде баяндады
(Ленинград, Токио, Мсксика, Сингапур). А.Ракышев 1980 жылы Парижде лазер сәулесін
медишіна саласында колдану жөніндсп Дүние жүзпік Ассоцианиянын кұрметті
президенті болып сайланған А Р Ракышев — жоғаріы мсдішина мектептеріне арналған
“Казакша-орысша-латынша анатомиялык терминдер сөздіпнін” (1963 ж. — I кітал,
1966 ж — II кітап), анатомиялық тер.миидерлін үш тілдегі сөздігінің (1994 ж) және
алғашкы екі томдык казактіліндегі “Адам анатомиясы” окулыктарының (1994 ж — 1 том.
1995 ж — II том) авторы Т А Момынов пен А Р Ракышевтін жетекшілік етуімен
1999 жылы орысша-казакша, 2003 жылы ағылшынша-казакша ме іиииналык сөздіктері
жарыккөрді А Ракышеві ін латын, орыс казактілдеріндегі “Ха-іықаралыканатомиялык
номенклатурасьГ 2003 жылы баспадан шыкты
От 1991—2000 жылдары Казакстан өкіметі жанындағы мемлекеттік терминология
комиссия мүшесі. 1998 жылдан Қазак Үлтгық энциклопедңясыпын медииина саласы
боиынша гылыми кенесшілертөрағасы
А Ракышев ‘Қазакстан денсаулык сактау үздігі” белгісімен, Мсдинина ғылымы мен
біліміне коскан үлестері үшін Казакстан Үлттык Мелииина Университетінің “Алтын
медалімен”, 2002 жылы оку әдебиеттерін жазудағы көп жылғы жемісп еңбегі үшін
Қазакстаи Республикасынын Жоғары оку орындар Қауымдастығы тағайындаған
А Баитүрсыноватындағы‘Санлак автор медалімен марапагталған