у ^'6'
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ '
САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
С.Ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ УЛТТЫҚ
МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
Қ.М. Тұрланов, С.А. Қалқабаева
ЖЕДЕЛ МЕДИЦИНАЛ ЫҚ ЖӘРДЕМ
I	і ; (оқулық)
І •.
1 г | І~ші басылымды шығаруға қатысқандар:
Қ.М. Т^ланов^ С.А. Қалқабаева., Б.Қ. Дүйсембаев.,
Г.Ж .АСм^това^ Н.Д. Биназаров
Пікір жазғандар:
Қазақ мемлекеттік медицнна академиясыньщ ішкі аурулар
кафедрасыныц меңгерушісц м.г.д.,профессор Р.Р.Бектаева
С.Ж. Асфендияров атындагы Қазақ улттық университетініц
отбасылық медицина жэне емханалық терапия кафедрасыныц
профессоры, м.г.д. Р.С. Бегімбетова
Алматы, 2004
ББК51.1 (2) 2 я 73
Ж 11
Қ.М. Тұрланов., С.А. Қалқабаева
Ж11 “Жедел медициналық жәрдем”- Алматы: 2004. 321 бет.
І8ВН 9965 -683-87-5
Оқулықта жедел медициналық жәрдем қызметі жұмысының
кұрылымы, оның ұйымдастырылуының негізгі сұрақтары, жедел
жәрдем көлігі жабдықталуының принциптері қарастырылған.
Сонымен қатар әр-түрлі шұғыл жағдайларда ауруханаға дейінгі
кезевде диагноз қою, медициналық көмек, қарқынды ем көрсету
шаралары келтірілген және дәрігердің қүқықтық, этикалық
жауапкершілігі сүрақтары қамтылған. Жиі кездесетін шүғыл
жағдайлардың ажыратпалы диагнозы мен емдеу әрекеті алгоритм
жүзінде қүрастырылып берілген.
Оқулық студенттерге, дәрігер-интерндерге, жедел медициналық
жәрдем дәрігерлеріне және басқа мамандық дэрігерлеріне
арналған.
Ж41030000
00 (05)-04
ББК51.1 (2) 2 я 73
ІЗВ^ 9965 -683-87-5
© Қ.М. Түрланов.,
С.А. Қалқабаева
ҚазҰМУ. 2004ж
КІРІСПЕ
Жедел медициналық жәрдем адам өмірі мен денсаулығына қауіп
төнгенде - сәтсіз оқиғалар мен кенеттен болған жедел ауруларда
- көрсетілетін медициналық көмек жүйесі ретінде пайда болды.
Бүгінде бүл жедел жәрдем бекеттері мен ауруханаларының,
санитарлық авиация мен ғылыми-зерттеу институттарының
тармақталған жүйесінен түратын бірыңғай күшті сала.
Алғашқы көмектің дамуының басталуы ертедегі орта
ғасыр - IV ғасыр - дәуіріне жатады. Бүл кезде көптеген кезбелерге
көмек көрсету үшін Иерусалимге апаратын жолдарда кезбелерді
қабылдайтын үйлер үйымдастырылды,
1092 жылы Англияда иоанниттер ордені құрылды, оның мақсаты
Иерусалим госпиталіндегі науқастарды күту және жолдағы
кезбелерге алғашқы көмек көрсету болып табылды. XV ғасырдың
басында, 1417 жылы, Голландияда осы елді ол шетінен бүл шетіне
дейін бөліп жатқан каналдарға батқандарға көмектесуге арналған
қызмет үйымдастырылды. Жедел жәрдемнің алғашқы станциясы
1881 жылы Вена қаласында құрылды. Оның өзіндік штаттық
құрамы болмады және ерікті-дәрігерлер мен студент-медиктердің
көмегін пайдаланып, қайырымдылық негізінде жұмыс істеді.
Жедел медициналық жәрдемді ұйымдастыру пікірін Россияда
1818 жылы медицина докторы Г.Л.Аттенгофер ұсынған болатын.
1826 жылы дәрігер және гуманист Ф.П.Гааз «шұғыл көмекті
қажет ететін кенеттен ауырғандарға қамқорлық жасауды
ұйымдастыруды бақылайтын ерекше дэрігер» лауазымын енгізуге
талпынды. 1898 жылы ғана Мәскеуде жедел жәрдемнің алғашқы
үш бекеті, бір жылдан кейін - 1899 жылы - осындай бес бекет
Петербургте ашылды.
Біздің елімізде жедел медициналық жәрдем қызметі
Алматы қаласында алғаш рет 1926 жылы Орталық клиникалық
амбулаторияда құрылды. Оның штатында 4 медициналық
қызметкер, 1 делбеші, 1 ат, 1 арба болды.
3
1928 жылдың 5 ақпанында, Жетісу Губерниялык дснсаулык
сактау бөлімінің Үкімі бойынша жедел медициналық жәрдем
көрсетуге арналған Республикадағы алғашқы мекеме - қалалык
аурухана құрамында екі «жедел жәрдем күймесі» бар жедел көмек
пункті -ұйымдастырылды.
1930 жылы жедел жәрдем отрядында бас дәрігср, төрт
санитар және төрт жүргізуші болды.
1934 жылы жедел жәрдем отряды қалалық аурухана
құрамындағы жедел медициналық жәрдем бекеті (ЖМЖБ) деп
ауыстырылды, ал 1936 жылы бекетке қала тұрғындарына шұғыл
медициналық көмек көрсету міндеті жүктелді.
Жедел медициналық жәрдем бекеті территориялық және
әкімшілік жеке медициналық мекеме ретінде 1937 жылы бөлінді.
Жедел және шұғыл медициналық жәрдемді науқастар мен
зардап шеккендерге неғұрлым жақындату мақсатында қаланың
әртүрлі аудандарында 1951 - 1974 жылдар аралығында 9 қосалқы
бекеттер ұйымдастырылды. Жедел медициналық жәрдем бекеті
мамандандырылған бригадалар құру 60-шы жылдардың ортасында
басталды. Бұл науқастар мен зардап шеккендерге неғұрлым сапалы
жедел медициналық көмек көрсету қажеттігінен туды.
1976 жылы медициналық жәрдем қалалық бекеті №1 қалалық
аурухананың стационарымен біріктірілді де жедел медициналық
жәрдемнің қалалық клиникалық ауруханасы (ЖМЖҚКА) деп
атала бастады. Оның құрамында ЖМЖБ - нің 80 жүріп тұратын
бригадасы мен 975 төсектік стационар болды.
1986 жылға дейін ЖМЖБ - де сегіз әр-түрлі профильдегі
(кардиологиялық, неврологиялық, шокқақарсы, токсикологиялық,
аллергологиялық, гинекологиялық, психиатриялық,
реанимациялық) 13 бригадасы бар мамандандырылған бригадалар
қосалқы бекеті болды.
1988 жылы ЖМЖ бригадаларының жұмысын қайта
ұйымдастыру қажеттігіне байланысты мамандандырылған
бригадалар қосалқы бекеті жойылды, 1990 жылдан бастап
4
станцияда мамандандырылған ЖМЖ- нің жаңа жүйесі құрылды.
Мамандандырылған бригадалардың жаңа түрі - қарқынды терапия
бригадалары (ҚТБ) пайда болды. ЖМЖБ қүрамында: цғақырған
жерге бригаданың тезірек жетуін қамтамасыз ету мақсатында
қаланың барлық аудандарына бытыратып орналастырылған
7 қосалқы бскеті; ақпаратты-оперативті-диспетчерлік бөлім
(АОДБ немесе «03»), талдау жәнс статистика қызметі 2000 жылы
толығымен автоматтандырылған жұмыс тәртібіне көшірілді.
Қазақстан Республикасында бекет жұмысын
автоматтандырудың бірінші орасан зор жобасы жүзеге асырылды.
Бекеттер дербес компьютерлермен қамтамасыз етілді. Модемдік
байланыс негізінде телекоммуникациялық жүйе құрылып,
Жедел- жедел жәрдемге арналған медициналық ақпаратты
мамандандырылған жүйе (“Жедел-ЖЖМАМЖ”) бағдарламасы
енгізілді. Шакыртуларды қабылдау үшін оперативті
байланыстың 20 желісі жасалынған («03» телефондары).
ЖМЖБ барлық құрылымдық бөлімдерімен, қаланың ірі
емдеу-профилактикалық мекемелерімсн, полициямен, өрт
сөндірушілермен, төтенше жағдайлар қызметімен тікелей
байланыс жолдары бар.
2000 жылы құрылған ақпаратты-талдау бөлімі (АТБ)
“Жедел -ЖКМАМЖ” жүйесінің техникалық қамтамасыз етілуін
және қалткысыз жұмыс істеуін жүзеге асырады; радиотелефондық
байланыс бөлімі әрбір санитарлық көлікке қойылған АЫБІСО
(Жапония) типті радиостанцияны техникалық қамтамасыз етуді
жүргізеді. Тікелей байланыстың арқасында АОДБ мен қосалқы
бекеттің ЖМЖ бригадаларымен; әкімшілік-шарауашылық бөлім
(ӘШБ), жатқызу бөлімі, статистика бөлімі, архив; қаланың емдеу-
профилактикалықмекемелерінеЖМЖбригадаларыменжеткізілген
науқастар мен зардап шеккендер туралы деректерді тіркейтін
және тұрғындарға тәулік бойы мәліметтерді беретін тәулік бойы
жұмыс істейтін анықтама бөлімі; кітапхана, 300 орындық мәжіліс-
залы араларындағы өзара байланыс сүйемелденеді. Тұрғындарға
5
жедел медициналық жәрдемді 103 бригада, соның ішінде ЖМЖ
- нің 5 реанимациялық, 23 ҚТБ, 19 педиатриялық, 40 дәрігерлік,
16 фельдшерлік бригадалар көрсетеді.
Бригадалар жатқызғанға дейінгі кезеңде науқастар мен
зардал шеккендерге дер кезінде диагноз қойып, көмек көрсетуге
қажетті барлық жабдықтармен қамтамасыз етілген. Көмектің
уақытында көрсетілуі санитарлық автокөлікпен қамтамасыз етілу
деңгейіне көп байланысты. Олар қазіргі кездегі медициналық
аспаптар және құрал-саймандармен толық жабдықталған.
Жедел медициналық жәрдем көрсету үшін білікті мамандар
дайындаудың маңызы зор. Денсаулық сақтау саласының бастапқы
буынында алғашқы медико-санитарлық көмек көрсететін
дәрігерлер, әсіресе жедел медициналық жәрдем дәрігерлерін
дайындау қолға алынбаған. Бүгінгі күнде, заман талабына сай,
жедел көмек қала мен аудандарда түрғындарға жақын медициналық
қызмет болып табылады. Түрғындардың ЖМЖ тұтыну санының
үнемі өсуі оның қажеттігін көрсетеді.	Еліміз егемендікке
қол жеткізгеннен кейін, медициналық білімді дамыту шаралары
қолға алынды. Соның бірі медициналық білім беру концепциясы
мен жаңа білім стандарттарын құрастыру болды. Осы білім
стандарттарының типтік жоспарларына алғаш рет дербес жедел
медициналық жәрдем пәні енгізілді.
Осы реформалардың басында тұрған, медициналық білім беруді
жетілдіру жолында ат салысқан, үлкен ғылыми жұмыс жүргізіп
үлесін қосқан келесі ғалым-оқытушыларды атап өткеніміз жөн:
Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген ғылым қайраткері,
профессор Даулетбақова М.И., С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ
ұлттық медицина университетінің ректоры, профессор Момынов
Т.Ә., профессор Әпсаттаров Е.А., профессор Қожақанов Қ.Қ.,
доцент Қалқабаева С.А.
Медициналық білім стандартының талабын орындау мақсатында
Республикада бірінші болып, медицина университетінің
қабырғасында алғашқы жедел медициналық жәрдем кафедрасы
6
ашылды. Оның меңгерушісі болып профессор Тұрланов Қ.М.
тағайындалды. Соңынан басқа жоғары медициналық оқу
орындарында дербес кафедралар, курстар ашылды. Бүгінгі
күнде кафедра, қара шаңырақ ретінде жедел жәрдем пәнінің
типтік бағдарламасын құрастырып шығарып, оның жер-жерде
орындалуына мұрындық болып отыр. Сонымен қатар жоғары
медициналық оқу орындарында жедел жәрдем дәрігерлерінің
білімін жетілдіру және дипломнан кейінгі білім беру, арнайы жедел
жәрдем дәрігерлерін дайындау үлкен қарқынмен жүргізілуде.
Жедел медициналық жәрдем - негізінде медицинаның әр-
түрлі салаларынан тиянақты білім мен тәжірибелік біліктілікті
ұштастырған дәрігерлік шеберліктің шыңы болып табылады.
Жедел медициналық жәрдем дәрігері жан-жақты маман болуы
қажет. Оның шұғыл көмектен, хирургиядан, травматологиядан,
гинекологиядан, педиатриядан, токсикология негіздерінен
білімі және үйде босанатын әйелді босандырып алу тәжірибелік
дағдысы болуы керек. Сонымен қатар, оқиға болған жерге бірінші
болып келетіндіктен, жедел медициналық жәрдем дәрігері жедел
неврологиялық көмекті де көрсетеді.
Жедел жәрдем дәрігері ЭКГ диагностикалау әдісін меңгеріп,
осы күнде кең тараған жүрек ауруларына көмектесе алатын маман
болып,реанимация мен қарқынды ем әдістерін жете меңгергені
жөн.
Осы айтылғандардың бәрі өз бетінше жұмыс істеп, үнемі
біліктілігін арттырып отыруды талап етеді. Дегенмен жедел
жәрдем жұмысын жақсарту, өте маңызды, денсаулық сақтау буыны
дәрігерлерінің біліктілігін көтеру күнделікті жұмыстарында
қолданатын анықтама, оқу құралы және оқулықтар болып
табылатын әдебиеттерсіз мүмкін емес. Қазіргі жағдайда оқу үрдісін
қамтамасыз ету үшін қазақ тілінде оқу құралдары керек, әсіресе
жедел медициналық жәрдем пәнінен. Сондықтан біз осы пәннің
типтік бағдарламасына сәйкес оқу құралын жазып шықтық.
Құралда жедел медициналық жәрдем беру қызметінің
7
ұйымдастырылуы, желілік және арнайы бригадалардың, жедел
жәрдемкөліктерініңжабдықталуыкөрсетілген. Соныменқатар ішкі
ағзалар аурулары мен төтенше оқиғаларда болған зақымдануларды
анықтау және медициналық жедел жәрдем көрсете білу шаралары
қамтылған.
¥сынылып отырған оқулық С.Ж. Асфендияров атындағы
Қазақ ¥лтгық медицина университеті мен Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік медицина академиясының жедел жәрдем кафедра
үжымдары мамандарының күшімен құрастырылды.
Осы оқулық жедел жәрдем дәрігерлері мен басқа мамандарға
да пайдасы тиеді деген авторлардың сенімі мол және әрі қарай
шыңдауға көмекгесетін ескертулер мен тілектерді қабылдайды.
Қуаныш Тұрланов
С.Ж. Асфендияров атындагы Қазаң
ұлттық медицина университетініц
проректоры, профессор
Сейсенкүл Қалқабаева
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік
медицина академиясының доценті
1 тарау
ЖЕДЕЛ МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖӘРДЕМ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ҮЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
Біздің елімізде жедел медициналық жәрдем (ЖМЖ) құрамы
мен ұйымдастырылуы негізінде денсаулық сақтаудың жалпы
даму деңгейімен анықталады, сонымен қатар оның реформалық
өзгерістерімен тығыз байланысты. ЖМЖ қызметі бүгінгі
қоғамның дамуында әлеуметті маңызды медициналық көмектің
бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының азаматтарына
бұл көмек Мемлекеттік бағдарламаға сәйкес тегін көрсетіледі.
Республика тұрғындарына жалпы медициналық қызмет ету
жүйелерінің ішінде жедел медициналық жәрдем қызметінің орны
ерекше.
Жедел медициналық жәрдем бекеттері міндетіне мыналар кіреді:
1.	Ауруханаға дейінгі кезеңде науқастың немесе оны қоршаған
адамдардың денсаулығына және өміріне қауіп төнген жағдайда,
кенеттен болған аурулар, созылмалы аурулардың асқынуы,
бақытсыз жағдайлар, жарақаттар, уланулар, жүктіліктің және
босанудан кейін асқынулар болған жағдайда ЖМЖ көрсету;
2.	Науқастарды емдеу-профилактикалық мекемелерге
тасымалдау;
3.	Төтенше жағдайларда, табиғат, жол апаттарында жою
жұмыстарына белсенді араласу;
Жедел медициналық жәрдем бекеттерінің ұйымдас-
тырылуының негізгі талаптары (ҚР Денсаулық сақтау
министрлігінің 16.08.2001 ж. № 756 бұйрығынан):
Жедел медициналық жәрдем бекеті (ЖМЖБ) - ересектер мен
балаларға өміріне қауіп төнген және бақытсыздық жағдайда, ауыр
жіті ауруларда оқиға орнында және жол жөнекей тәулік бойы,
ақысыз жедел медициналық көмек көрсететін мсдициналык
мекеме болып табылады.
9
ЖМЖБ жумысын уйымдастырудың негізгі талаптары:
-	тәуліктің барлық уақытында ЖМЖ тұрғындардың толық
қолы жетуі;
-	ауруханаға дейінгі әр-түрлі медициналық көмектің
түрлерін жылдам және дер кезінде көрсетуі;
-	барлық категориядағы жарақаттанғандар мен науқастарға
қажетті ЖМЖ көлемін көрсету үшін жоғары білікті меди-
циналық мамандармен қамтамасыз етілуі;
-	нақтылы медициналық мекемелерге кідірусіз жатқызудың
қамтамасыз етілуі.
Бригадалардың шақыруға шығу уақытының мерзімдері:
1.	Жедел медициналық жәрдем- 4 минутқа дейін
2.	Жедел тасымалдау - 30 минутқа дейін
3.	Жоспарлы тасымалдау - 90 минут аралығында
Жедел көмек көрсеткіштері бар патологиялық жағдайлардың
түрлері:
1.	Жедел медициналық жәрдемсіз өлімге әкелетін өмірге
қатер төну жағдайлары;
2.	Өмірге қауіп жоқ, бірақ патологиялық жағдайға
байланысты, түрлі уақытта қатер төнуі мүмкін;
3.	Өмірге қауіп жоқ, бірақ науқастың қасіретін жеңілдету;
4.	Науқас өміріне қауіп жоқ, бірақ айнала қоршаған адамдар-
ды сақтандыру үшін жедел көмек қажет;
ЖМЖБ - тұрғындары 30 мың адамнан асатын қалалар мен
аудан орталықтарында ұйымдастырылады және жеке емдеу-
профилактикалық мекеме болып табылады немесе қалалық жедел
жәрдем ауруханасының құрамына бір оның құқықтық бөлімі
ретінде кіреді.
Тұрғындарының саны аз қалалар мен аудундарда жедел
медициналық жәрдем бөлімдері қалалық, аудандық
ауруханалардың құрамында ұйымдастырылады. Әр қалада тек бір
жедел медициналық жәрдем бекеті болуы керек. ЖМЖ бекеттерін
10
бас дәрігер, оның қосалқы бекеттерін меңгерушілер басқарады.
Үлкен қалалар мен аудан орталықтарында ЖМЖ бекеттерінің
құрамында қосалқы бекеттер (бөлімшелер) ұйымдастырылады.
Қосалқы бекеттердің қызмет көрсету аудандарын бекеттің бас
дәрігерініңұсынысыменжергіліктіденсаулықсақтауДепартаменті
бекітеді.
Қосалқы бекеттер 15 минут ішінде көлікпен жету есебімен
құрылады.Қосалқыбекеттердіңқызметкөрсетуаясытұрғындардың
саны мен жас құрамына, құрылыстардыңерекшеліктеріне, ауданда
өндірістік және ауыл шаруашылық мекемелердің тығыздығына,
көліктік магистралдардың жағдайына, көлік жүрудің жиілігіне
қарай бекітіледі. Жедел медициналық жәрдем бекеттерінде ЖМЖ
көрсету желілік бригадалар арқылы атқарылады.
Тұрғындары 70 мыңнан асқан қалалар мен аудан орталықтарында
балаларға ЖМЖ көрсету үшін арнайы балалар бригадасы,
100 мыңнан асқан елді мекенде психиатриялық науқастарға
ЖМЖ көрсету үшін арнайы психиатриялық бригада құрылады.
Қажеттігіне байланысты жас босанған әйелдерді тасымалдау
үшін медициналық қызметкері бар көлік бөлінеді. Сонымен қатар
мамандандырылған қарқынды терапия көрсететін бригадалар
(ҚТБ) құрылады. Сонымен қатар бекет басында ЖМЖ қажет өз
бетінше келген тұрғындарға да көмек ұйымдастырылады.
ЖМЖ бекеті 100 мың тұрғынға кем дегенде 2 нөмірлі
телефон, радио байланыстар арқылы бригадалармен және емдеу-
профилактикалық мекемелермен, ПМ (ішкі істер министрлігі)
мекемелерімен, ҚР төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігінің
бөлімдерімен хабарласу үшін байланыс жүйелерімен қамтамасыз
етілуі керек.
Қарқынды ем бригадалары орта және жоғары буын медицина
қызметкерлерінің және тұрғындардың шақыртуымен жіберіледі.
Қарқынды ем бригадасын шақырған медицина қызметкерлері
бригада келгенше барлық қажетті медициналық іс-шараларды
жүргізуі қажет.
11
ЖМЖ бекетінің бригадаларымен жеткізілген жарақаттанғандар
мен науқастар аурухананың қабылдау бөлімінде шуғыл қаралып,
кажет болса, ауруханада бос орынның бар- жоғына қарамастан
жатқызылады. Аурухананың қабылдау бөлімінде ЖМЖ
бигадасын 10 минуттан артық кідіртуге болмайды (науқас немесе
жарақаттанғанды аурухананың кезекші дәрігеріне өткізетін
уақыт). ЖМЖ көлігінің біркелкі танитын белгілері (арнайы
орналастырылған құбылмалы шам, дыбыс дабылы) болуы қажет.
Санитарлы көлік жұқпалы аурулар тасығаннан кейін міндетті
түрде сол аурухананың күшімен залалсыздандырылуы керек.
ЖМЖ бекеттеріне, бөлімшелеріне әр-бір 1000 қалалалық, ауылдық
тұрғындарға бюджетген бөлінген қаржы аймағында зембіл мен 1
санитарлы көлік бөлінеді.
Жылына 75 мыңнан астам шакыртулары бар ЖМЖ бекеттерінде
бақылау жүргізу үшін арнайы қамсыздандырылмаған бір автокөлік
бөлінеді.
Жылына500мыңнанастамшақыртуғабаратынЖМЖбекеттерінде
осы мақсатта 2 автокөліктен бөлінеді. Әрі карай жылына әр 250
мың шақыртуға бір автокөлік бөліну қарастырылады.
ЖМЖ бекеттерінің жұмысы Қазақстан Республикасының
денсаулык сактау ұйымдарының нормативті-құқықтық актілерінің
негізінде жүргізіледі.
ЖМЖ бекеттері өз жұмыстарын емдеу-профилактикалық,
Ішкі істер министрлігінің мекемелерімен және Қазақстан
Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігінің
бөлімшелерімен тығыз байланыста жүргізеді.
Табиғи және техногенді сипатты төтенше жағдайда дер
кезінде емдеу-эвакуациялау, медико-санитарлы, эпидемияға
қарсы шаралармен тұрғындарды қамтамасыз ету іс -шараларын
ұйымдастыру үшін ЖМЖ бекеттері Республикалык апат
медицинасы орталығының бөлімшелері мен Қазақстан
Республикасының төтенше жағдай жөніндегі Агенттігінің
басқаруымен жұмысын атқарады.
12
ЖМЖбскеттеріеңбеккежарамсыздықпарағын,сот-медициналық
қорытынды бермейді, алкогольды масаңсуды анықтауға сараптау
жүргізбейді, сонымен қатар науқастар мен оның туыстарына
анықтама бермейді. Медициналық көмек көрсетілген науқастарға,
бақытсыз жағдайға душар болған жарақаттанғандарға бекеттің
медициналық қызметкері хабарлау парағын береді.
Оперативті бөлімнін жалиы ережелері:
1.	Оперативті бөлім ЖМЖ бекетінің құрамына кіретін
тәулік бойы тұрғындардан орталықтандырылған шакыргуларды
қабылдап дер кезінде ЖМЖ желілік бригадаларын оқиға болған
жерге жіберіп, және олардың жұмыстарын басқарып отыратын
бөлім болып табылады.
2.	ЖМЖ бекетінің оперативті бөлімі ірі қалаларда
ұйымдастырылады. Оперативті бөлімніңкезекші қызметкерлерінің
барлық ЖМЖ бекетінің құрамдарымен, бөлімшелерімен, желілі
бригадалармен, денсаулық сақтау мекемелерімен, сонымен қатар
қалалалык оперативті қызметкерлермен тура байланысатын
қажетті байланыс құралдары бар.
3.	Оперативті бөлім меңгерушісі қызметіне “емдеу ісі”,
“педиатрия” мамандығы бойынша жоғары медициналық
білімі бар және жедел медициналық сертификаты бар маман
тағайындалады.
4.	ЖМЖ бекетінің оперативті бөлім меңгерушісі өзшің
жұмысында Қазақстан Республикасының заңдарын Денсаулық
сақтау министрлігінің құқықты-әдістемелік құжаттарын, бас
дәрігердің бұйрықтары мен осы ережені орындайды.
5.	Оперативті бөлімнің құрамына:
- диспетчерлік қабылдау мен шакыртуларды беру;
-анықтама үстелі кіреді.
Оперативті бөлімнің негізгі міндеттері:
1- Оперативті бөлімнің негізгі міндеттері шақыруды
орталықтандырылып кабылдауды ұйымдастыру, тәулік бойы
13
ЖМЖ-ге шакырушылардың қол жеткізуіне мүмкіндік туғызу,
түскен шақырулардың орындалуын дер кезінде үйымдастыру
болып табылады.
2.	Желілі бригадалардың жұмысына бақылау және басқару,
қажеттіоперативтіжағдайғабайланыстыЖМЖүйымдастырылуын
қамтамасыз ету.
3.	Төтенше жағдайларда ЖМЖ үйымдастыру.
4.	Қойылған міндеттерге байланысты келесі қызметтер
атқарылады:
-	кабылданған шақыртуларға байланысты диалог міндетті
түрде магнитті таспаға жазылып, 6 ай мерзімде сақталуы тиіс;
-	жеделдігіне байланысты шақыртуларды іріктеу;
-	желілі бригадаларға дер кезінде шақыртуды беру,
жеделдігіне және шақырту себебіне байланысты түсіп жатқан
шақыртулардың тығыздығын бақылап, қадағалау;
-	аурухананың қабылдау бөліміне түскен науқастар мен
босанған әйелдердің дер кезінде жеткізілуін бақылау;
-	түрғындарды науқастар мЬн жарақаттанғандар жөнінде
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Жедел медициналық жәрдем шақыртудың тәртібі
І.	ЖМЖ бригадалары “03” телефоны немесе өзбетінше,
“01”,”02”,”051” шақыртылуы мүмкін.
2.	ЖМЖ бригадалары ЖМК көрсету үшін келесі жағдайларда
жіберіледі:
-	бақытсыз жағдайларда;
-	өмірге қауіп төндіретін кенеттен болған ауруларда;
3.	Келесі жағдайларда көмек көрсетіп, арнайы медициналық
мекемелерге тасымалдайды:
-	босанғанда және жүктілік ағымының асқынуында;
-	1 жасқа дейінгі балаларға;
-	жіті және денсаулығының күрт нашарлап кетуіне
байланысты әр-түрлі созылмалы аурулардың асқынуында;
емдеу дәрігерінің шақыртуымен денсаулығына қарай
14
зембілмен, санитарлы автокөлікпен тасымалдауды кажет ететін
жол жөнекей медициналық көмекке мұқтаж науқастарға;
Науқасты тасымалдау үшін көлікті шақырған емдеу дәрігері
өз аты-жөнін, жүмыс орнын атап, бригада келуін күтуі қажет.
Келесі жағдайларда шақыртуды қабылдамайды және бармайды:
-	емхана мен от басылық дәрігерлік амбулаториялардың
жүмыс уақыты кезінде жсдел медициналық көмекке мұқтаж
емес науқастардың үйіне;
-	өлім актісін құрастырып және оны куәлендіруге;
-	емдеу дәрігерінің жоспарлы тағайындаған емін жүргізіп,
орындауға;
-	медициналық мекемелерге кеңестік тұрғыда көмек
көрсетуге;
-	ауруханадан науқастарды үйге тасымалдауға;
Шақырту ЖМЖ бригадаларының қызмет көрсету аясына
жата ма?, деген сұрақты бекеттің аға дәрігері шешеді,
сонымен қатар шақыртуды қабылдамаған кезде өз аты - жөнін
атап, осындай жағдайда қайда қаралуы жөнінде кеңес беруі
керек.
-	ЖМЖ дәрігерінің рұксатымен туыстары немесе таныстары,
бір адамнан артық емес, науқасқа ілесуіне болады.
-	бекеттің анықтама үстелі тәулік бойы наукастар мен
жарақаттанғандардың ауруханаға жатқызылғаны жөнінде
ақпарат беріп отырады.
-	ЖМЖ бригадаларын жалған шақырған адамдар Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауапқа тартылады.
-	ЖМЖ бекетінің басшыларына оперативті статистикалық
ақпаратты жинап, оны сараптап, күнделікгі тұжырымдама
дайындау.
-	жергілікті әкімшілікпен, ішкі істер басқармасымен,
төтенше жағдай жөніндегі Агентгіктің бөлімшелерімен және
т.б. қалалық оперативті қызметтермен өзара байланысын
15
қамтамасыз ету.
-	санитарлы автокөліктің жұмысын есептеп, бакылау.
-	санитарлы-гигиеналық эпидемияға қарсы және еңбек
қауіпсіздігін сақтау ережелерін орындау іс шараларын
жүргізу.
ЖМЖ бекетінің желілі бригадасы дәрігері жонінде ереже
(ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің 28.08.01 ж № 788 бұйрығынан)
- ЖМЖ бекетінің желілі бригада дәрігері к‘емдеу ісі”,
“педиатрия” мамандыктары бойынша жоғары медициналық
білімі бар, дипломы және жедел медициналықжәрдем дәрігері
сертификаты бар маман тағайындалады.
-	ЖМЖ бригада дәрігері бекітілген тәртіп бойынша бас
дәрігердің бұйрығымен кызметке тағайындалады және
босатыяады.
-	желілі бригаданың дәрігері езінің жұмысында “ЖМЖ
бекеті жұмысының ережелері”, осы ережені, сонымен қатар
әкімшілік пен жоғары денсаулық сақтау мекемелерінің
бұйрықтарын орындайды.
ЖМЖ желілі бригада дәрігерінің міндеттері:
-	ауруға нсмесе зардап шегушіге аз уақыт ішінде оқиға
орнында немесе ауруханаға тасымалдау барысында соңғы
мсдициналық ғылыми және тәжірибелік жетістіктерге
байланысты көмек көрсету.
-	ауруға немесе зардап шегушігс аз уакыт ішінде оқиға
орнында немесе ауруханаға тасымалдау барысында соңғы
ғылыми және тәжірибелік жетістіктерге байланысты көмек
беру. Науқастардың жағдайына қарай емдеу және ауруханаға
жеткізу сұрақтарын шешу.
-	балалар мен ересектерде кездесетін шұғыл жағдайларды
анықтау және смдеу әдістерін игере білу, аппаратуларды
қолдана білу;
-	шақырту түсе салысымен, оны орындауға шығу;
-	азаматтардың, полиция қызметкерлерінің тоқтатып сұрауы
16
бойынша, науқас немесе зақымданушының тұрған орнына
байланыссыз көмек беру;
-	жолда автокөлік бұзылып немесе апатка ұшыраса кідіртпей
аға дәрігерге немесе диспетчерге хабарлау;
-	медициналық жәрдемді тез және нақты көрсету;
-	барлык конфликті жағдайларды басшылыққа хабарлау;
-	науқас ауруханаға жатудан бас тартса, аға дәрігерд і ескертіп,
шақырту картасына тіркеу;
-	жол бойы автокөлік ішінде науқастың қасында отыру;
-	аурудың өмірлік көрсеткіштері бойынша, профиліне қарай
жақын орналаскан ауруханаға жеткізу;
-	ес-түссіз немесе мас болып жатқан науқасты, өлі денені сол
орнында карап-тексеріп, қүжаттарын, ақшалаларын, бағалы
заттарын куәгерлердің қатысуымен тіркеу; Куәгерлердің
құжаттык мәлімдемелерін шақырту картасы мен ілеспе
қағаздарына тіркеу;
-	әр ауруханаға жатқызылатын науқасқа жолдама қағаздары
толығымен толтырылып, кұжаттары. ақшалары мен бағалы
заттары жазылады. Оны қабылдап алған аурухананың
қабылдау бөлімінің, мәйтхананың, айықтыру мекемелерінің
қызметкерлеріне шакырту картасына, ілеспе қағазға қолын
қойғызып алу;
-	науқасты немесе жарақаттанғанды аты-жөнін көрсетіп
үйде қалдырғанда, оған барлық қажетті медициналық көмекті
көрсетіп, нақтылы кеңес беру;
-	науқастың сұрауы бойынша аты-жөнін, жедел жәрдем
бригадасының нөмірін айту;
-	егер науқас медициналық көмектен және ауруханаға
жатудан бас тартса және ол әрекетсіз болса, оның занды өкілі
немесе туыстарына жазбаша түрде “шакырту картасына” қол
қойғызып, бекітіп алу;
апат болған жерге бірінші болып барған бригада,
зардапшыларға білікті медициналық көмек ұйымдастырып,
2-860
17
кейін келген бригадаларды өз басшылығына алып, жұмысқа
жұмылдыру;
-	науқаста жұқпалы ауру анықталса, қажетті медициналық
жәрдем көрсетіл, аға дәрігерге оның клинико-
эпидемиологиялық және құжаттық мәліметтерін хабарлау,
нақтылы ұсыныстар бойынша әрекеттер жасау; Бригада
мүшелері және автокөлікті залалсыздандыру;
-	алкогольды мас адамға медициналық көмек көрсеткенде
науқасты толық қарап-тексеру;
-	қылмыстық және өз өміріне қол салған жағдайларда
медициналық көмек көрсету кезінде арнайы ережелерді
қолдану; өз өміріне қол салған адамдарды денсаулық
жағдайына, туыстарының қарсылығына қарамай, арнайы
ауруханаға жатқызу; Егер ауруханаға жатудан бас тартса, ішкі
істер мекемелерінің көмегіне жүгіну;
-	бекетке қаралуға келген науқастарға медициналық жәрдем
көрсетіліп, журналға тіркеп қою;
-	автокөлік ішінің санитарлық жағдайын, күнделікті
залалсыздандыру мен бригада қызметкерлерінің халат
ауыстыруын қадағалау;
-	медициналықконференцияменмәжілістердіңжұмыстарына
қатысу;
-	шақыртуға кетіп бара жатқанда жүргізушінің жанында
отырып мекен- жайды, қысқа және ыңғайлы жолды табуға
көмектесу;
-	шақыртуға түсінбеген жағдайда мамандардың кеңесін
немесе арнайы ЖМЖ бригадасын шақыруды ұйымдастыру;
-	медициналық жәшіктің уақтылы толтырылуын қамтамасыз
ету;
-	өзінің қызметтік біліктілігі мен мамандық білімін үнемі
жоғарылатып отыру,
ЖМЖ желілі бригада дәрігері құқылы :
-	егер науқас медициналық көмектен жэне ауруханаға
18
жатудан бас тартса және ол әрекетсіз болса, оның заңды өкілі
немесе туыстарына жазбаша түрде “шақырту картасына” қол
қойғызып, бекітіп алуға;
-	науқастың жэне жарақаттанушының туыстарына,
таныстарына санитарлы автокөлікке мініп ілесуіне рүқсат
беруге;
-	апат, көлік апаты немесе көпшілік зардаптанған жерлерде
медициналық қызметкерлерді жүмысқа жүмылдыруға;
-	ЖМЖ бригадаларының жұмысын жетілдіру сұрақтары
бойынша ұсыныс енгізуге;
-	ЖМЖ маманы ретінде өзінің біліктілігін 5 жылда 1
рет көтеруге, белгіленген тәртіпте мамандығы бойынша
аттестация және қайта аттестациядан өтуге;
-	өндірістік мәжілістерге, ғылыми-тәжірибелік
конференцияларға, симпозиумдарға қатысуға.
ЖМЖ желілі бригада дәрігерінің жауапкершілігі
ЖМЖ желілі бригада дәрігері заңмен қарастырылған тэртіп
бойынша жауапты:
-	ЖМЖ бригадасының жұмысын ЖМЖ дәрігерлері үшін
бекітілген салалық өлшемдерге, ережелер мен стандарттарға
сэйкес сапалы ұйымдастыруға;
-	науқастың денсаулығына нұқсан келтіретін немесе
оның өліміне экелетін құқыққа қарсы әрекеттер мен
эрекетсіздікке.
Жедел медициналық жәрдем көлігінің жабдықгалуы
оЖсдел медициналық жэрдем көлігі жедел жэрдем бригадасының
жұмыс орны жэне науқастың палатасы болып табылады.
Сондықтан оған қатал талаптар қойылады. Технологиялық
тұрғыдан арнайы көліктің екі негізгі бөлігі ерекшелінеді: шасси
мен көлік іші (салон).
Жедел жэрдем көлігін кұрастырғанда жеңіл автокөліктің,
шағын автобустың, жүк автокөлігінің шассиі қолданылуы мүмкін.
19
Негізінде жедел жәрдем көлігін жасағанда койылатын шасси әрі
қарай өзгертіп дамытуды қажет стеді. Ілгіші жұмсақ жүру мен
амортизацияны қамтамасыз етуі керек. Электр жүйесінің күші
медициналық аппараттардың да жұмысын котере алатындай
қуатты болғаны жөн.
Бригаданың жұмыс орны
Жедел медициналык жәрдем көлігінің іші - кішкентай
жылжымалы ауруханалық палата тәрізді. Ол науқасты сыртқы
әлемнен жаксы бөліп тұруы қажет. Көлік іші жылы және тыныш
болуы керек. Негізінде салонның терезелеріне тұмандалған әйнек
қойылады. Көлік ішінде жүргізушіге кедергі болмау үшін бірнеше
шам көздері болуы қажет. Көліктің ең қажет кұралдарының
бірі- кол жуғыш. Жұмсақ орындыктар ынғайлы болып наукасқа,
аппараттартұрған сөрелерге жақындауға жақсы қамтамасыз етілуі
керек. Көлік іші шаңырағының астында орналасқан рельстерді
қолдану ыңғайлы- ол орынды үнемдейді және қол созым жерге
көп жабдыктарды орналастыруға мүмкіндік береді.
Зеңбілдер
Зеңбілдер өз мүмкіншіліктері бойынша бүгінгі күннің
талабына сай функционалды төсекке жақын болуы керек. Жеңіл,
тез жуылатын төсек науқасқа ыңғайлы.
Зеңбіл жәй көліктік кауіпсіздік белдемелері тәрізді науқасты
бекітетін құралдармен камтамасыз етіледі. Жақсы станина
зеңбілді салон ішінде жылжытуға мүмкіндік береді, биіктетеді
аз аумақта болса да наукасқа жакындауға септігін тигізеді.
Зеңбілдердің жақсы үлгілері жұмсақтықпен, жылу беру жүйесімен
қамсыздандырылған.
Қоршаған орта толық қанды гомеостазды сақтай алмайтын ауыр
науқасқа қатты әсер етеді. Сондықтан климатты оңтайландыру -
көлікке алған ауыр науқастың, жарақаттанғанның жағдайы тоңып,
қызып кеткендіктен күрт өзгеріп кетпеуін қадағалау бригаданың
маңызды міндеті. Негізінде наукас тасымалдайтын көліктің
20
кондиционері болуы, кем дегенде салон жылытатын, энергия
қамтамасыз ететін двигатель көзінен басқа борттық пеші болуы
керек. Себебі қыста двигатель сөніп қалғанда салондағы наукас
қатты тоңуы мүмкін. Көлік салонында көп жабдықтар энергия
қамтамасыз етуді кажет етеді. Негізгі рссурстар екеу: электр
жүйесі және қысым астындағы оттегі.
Байланыс құралы
Бригаданың сыртқы олеммен байланыста болуы дұрыс жүмыс
атқарудың керекті жағдайы. Бригада көліктен тыс жерде де жүмыс
істеуін есксре отырып байланыс құралы бригаданың көлікпен,
бекетпен, науқастарды жатқызуға әкеле жатқан басқа мсдициналық
мамандары бар мекемелермен байланысын қамтамасыз ете алуы
керек. Байланыс құралытек дауысдыбысынғанажеткізбей,науқас
жонінде обьективті мәліметтерді - кардиограмма, т.б. обьективті
бақылаудың қорытындыларын беріп отырса жақсы болар еді. Осы
аспект осіресе парамедиктер мен арнайы бригадалар тез шешім
қабылдауды қажет ететін ерекше жағдайларға тап болғанда аса
маңызды болып табылады. Техникалық тұрғыдан, бүгінгі күнде,
осы мәселенің шешімін табу қиын емес.
Медициналық жабдықтар
Жедсл жәрдем бригадаларынын мсдициналық жабдыктары
көлік ішінде, көшеде, үйде, өндірісте жұмыс істеуге ыңғайлы
болуы керек. Әр аппараттардың көлік ішінде өз орны жоне сол
жерге бекітілетін түйіні болуы керек. Құрал жабдықтар жинақы,
көтеруге ыңғайлы болуы қажет, себебі жарақаттанғандарды
келесі емдеу этапына жеткізуге қиындық тууы мүмкін. Барлық
жабдықтар, науқаска қолдануға кажетті бірреттік болуы қажет
немесе заласыздандырылуы керек, Сонымен қатар көлік ішінде
келесі көлікті қалыптар: Шанс жағасы, қатты басұстайтын,
Дитерихс, Крамер, Еланский қалыптары, омыртқа мен жамбас
сүйектері сынғанда қолданатын тақтайлар, оттегі ингаляторлары,
электрокардиограф болуы қажет.
21
Келесі санитарлы мулік қурамы: жастык, жастыққап, төсеніш,
сүлгі, көрпе, медициналық орамалдар, құсық жинайтын ыдыс,
асқазан жуатын зонд, заласыздандырылған босануға қажет қорап,
оның ішінде: Кохер қысқышы, қайшы, қысқаштар, орамалдар,
жіп, жаялық резинкелі алмүрт.
Дем беретіи мүлік қурамы: ларингоскоп, клиноктар, интубациялы
түтікшелер, мандрендер, ауызашқыш, тіл үстағыш жэне дем беру
түтікшелері.
Таңу материалдары: бинттер, мақта -дәкелі жастықшалар,мақта
тығындары, лейкопластырь, мақта. Науқасқа қажетті құралдар:
тонометр, фонендоскоп, бірреттік шприцтер 2-5-10-20 грамдық,
қайшы, пинцет, мүрын тампонадасына қажет зонд, темір оймақ,
шпатель, ампула ішінде хирургиялық жібек жіп, термометр,
пипетка, жгуттар, қан және сұйықтықтар құятын системалар
(бірреттік), бір жұп медициналық резинке қолғап.
Залалсыздандырылган қурамдар: трахеостомиялық құрам
(залалсыздандырылған қорапта) оның ішінде: пышақ,
трахеостомиялық ілгіштер, хирургиялық анатомиялық пинцеттер,
ине, ине ұстағыш, хирургиялық зонд, медициналық ұшты, ұшсыз
қайрылған қайшылар, №2, №5 трахеостомиялық түтікшелер,
трахеостомиялықкеңейткіштер, қантоқтатқыш қысқаштар, ампула
ішінде №3 хирургиялық жібек жіп.
Артерия, көктамыркесугеқажетзаласыздандырылган қораптың
қурамы: скальпель, хирургиялық пинцеттер, қантоқтатқыш
қысқаштар, хирургиялық инелер, бір жұп хирургиялық қолғаптар,
жүрекішіинесі(залалсыздандырылғанқорапта),ересектер,балалар
катетерлері, зәрде қант құрамын анықтайтын сызықшалар.
Арнайы кардиологиялық бригаданың жабдықтар қурамы:
электрокардиоскоп, дефибриллятор, бұғана асты катетерлер,
бірреттік система, көктамырға енгізілетін сұйықтықтар, ЭКГ
лентасы бір бума.
Арнайы қарқынды ем бригадасының жабдықтар қурамы:
дефибриллятор, көлікті аяқ -қол қалыптары, гельді зеңбілдер,
22
бұғана астылы катетер, гемосорбцияға қажст құрал бірреттік
система, көктамырға енгізілетін сұйықтықтар, антидоттар.
Арнайы неврологиялық бригаданың жабдъщтар құрамы:
портативті эхоэнцефалограф, бұғана асты катетерлер, бірреттік
система, көктамырға енгізілетін сұйықтықтар.
Арнайы психиатрияльщ бригада жабдықтарының құрамында:
қатты матадан науқасты байлайтын (2м х 10 см) лента болуы
қажет.
Дәрілік заттар әр бригаданың құрамы мен міндетіне байланысты
бір немесе бірнеше қобдишалардан құралады. Дегенмен үш
негізгі бөлімге бөліп салғанның маңызы бар, олар- сұйықтықтар,
өмірге қауіп төнген жағдайдағы терапиялық дәрілер және т.б. дәрі-
дәрмектер.
Жер жолдарымен тасымалдау
Дені сау ересек адамды жедел жәрдем көлігінде бірнеше сағат
бойы зеңбілде жатып тасымалдаудың өзі қатты шаршатады. Ал
жарақаттанған науқасты мүлдем азаптайды. Сондықтан алысқа
тасымалдаудыңнегізгіережелеріболыщбіріншідентасымалдаудың
қажеттілігін негіздеу, екіншіден дұрыс ауырсыздандырып,
науқастың физиологиялық функцияларын қамтамасыз ету.
Дұрыс ауырсыздандыру иммобилизация, әр-түрлі анальгетиктерді,
жергілікті анестетиктерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Әуе жолдарымен тасымалдау
Шет ел әдебиеттерінде әуе жолдарымен тасымалдау
жарақаттанғанның жағдайын бір қалыпқа келтіре алмаған
жағдайда, жедел мамандандырылған көмек қажст болғанда немесе
ауыр жол апаты жарақатында өзін ақтайды деп көрсетілген.
Осындай көмектің нәтижелігі медициналық, экономикалық
тұрғыдан талқылануда. Әуе жолын қолданудың абсолютті
көрсеткіші болып көмек қажет еткен науқасқа басқа көліктердің
жете алмауы жатады. Олар, біріншіден таулы аймақ, екіншіден тік
ұшақтың ұшу аясында тұрған теңіз көліктері.
23
II тарау
ІШКІ АУРУЛАРДАҒЫ ШҮҒЫЛ ЖАҒДАЙЛАР
ЖүректІң ишемиялық аурулары
Қазіргі уақытта ауруханаға дейінгі кезеңде көрсетілетін
жедел жәрдемді канағаттанарлык ден айта алмаймыз. Миокард
инфарктісімен ауырған наукастардың тең жартысы ғана алғашкы
тәулікге ауруханаға жатқызылған. Шұғыл көмек берудің
нашарлауына байланысты жүрек-қан тамыр ауруларынан өлімге
ұшыраған науқастардың саны көбейе түсуде. Әсіресе жедел
жәрдем бригадасы келгенше, сондай-ақ олардың көз алдында
өлген адамдардың да саны өсуде. Патоморфологиялық зерттеулер
ауруханаға дейінгі кезеңде өлген 40% астам науқастарда миокард
инфарктісі аныкталмағаны дәлелденген.
Жүрек қан тамыр аурулары бүкіл әлем бойынша ересек
тұрғындарды өлімге ұшырататын негізгі себептердің бірі болып
табылады. Сондықтан шұғыл кардиологиялық кемек көрсету
тәжірибелік дәрігерлер үшін ең күрделі мәселе болып отыр.
Жүректің ишемиялық аурулары ( ЖИА) терминін 1962 жылы
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҮ) ұсынған. ЖИА
жіті және созылмалы, қайтымды және қайтымсыз өліеттенуімен
аякталатын көптеген клиникалық түрлерді және жағдайларды
біріктіретін жинақты түсінік.
Бүкілодақтық кардиологиялық қауымның пленумында ЖИА-
ның соңғы қабылданған жіктелуінің түрлеріне мыналар кіреді:
1	. Коронарлы кенеттен өлім (алташ қанайналымның тоқтауы)
2	. Жүрек қыспасы:
2.1 Күш түсу жүрек қы спас ы
2.1.1 Алғаш рет пайда болған күш түсу жүрек қыспасы
2.1.2 Тұрақты жүрек қыспасы (І-ІУ функционалды класстар)
24
2.1.3. Үдемелі күш түсу жүрек кыспасы
2 2. Жүрек қыспасының спонтанды (ерекше) түрі
3	. Миокард инфаркті:
3.1	Р тісшелі (ірі ошакты, трансмуралды)
3.2	р тісшесіз (майда ошақты,интрамуралды, субэндокардиалды)
4	Инфарктан кейінгі кардиосклероз
5	Қанайналым жеткіліксіздігі (ишемиялык кардиопатия)
6	Жүрек ыргағының бүзылыстары
7	Ауыру сезімсіз («мылкау») ишемия
8	Микроваскулярлы (дистальді) ЖИА
9	Жаңа ишемиялық синдромдар (миокардтың «түйықталуы»,
миокардтың «гибернациясы»
Ескерту: бірінші рет пайда болған күш түсу жүрек қыспасы,
үдемелі күш түсу жүрек қыспасы, жүрек қыспасының спонтанды
(ерекше) түрі тұрақсыз жүрек қыспасына жатады.
Жүрек қыспасы
Жүрек қыспасы (Стенокардия) - жүрек ишемиялық ауруларының
нозологиялық түрі. Ол төс артындағы үстамалы ауру сезімдерімен
сипатталады.
Кернелу жүрек қыспасына тән белгілер (ДД¥):
-	ауырудың сипаты - қысып не жаншып ауыру
-	ауыру сезімінің орналасуы- төс арты немесе төстің сол жақ
шеті
-	ауыру сезімінің пайда болуы- физикалық күштеме
түскенде
-	ауыру сезімінің ұзактығы - 10 минуттан аспайды
-	нитроглицерин қабылдаған соң тез және толық әсер етеді’
Ауыру сезімінің ангинозды екеніне күмән туғызатын
критерийлер (П.Д. Уайт):
-	сыздаған, шаншыған ауыру сезімі
-	солқылдап ауыру
-	аз уақыт ауыру, бірнеще с^куП.Ц ' 
•' < .1 1 '• '* » -
'	>5 = ’ =
-	ұзақ ауыру, 30 минут немесе одан да ұзақ, егер коронарлы
тромбоз болмаса
-	ас қабылдағанда немесе тыныштық калыпта отырғанда
мазасызданса, тек физикалық күштен кейін, не жатқанда
емес.
-	Физикалык күштен кейін ауыру сезімінің басылуы
-	Ауыру сезімінің қолды шамалы қимылдатқанда, көтергенде
пайда болуы.
-	Терең тыныс алғанда кеудеде ауыру сезімінің пайда болуы
немесе күшеюі
-	Ауыру аймағында тері сезімталдығының жоғары болуы;
Жүрек қыспасыныц атипиялықтүрде айқындалуы
-	ауыру сезімінің эквиваленттері (ентігу, жөтел, кеуденің
қысылуы,қыжыл жәнс т.б.), ауыр күш түскенде басталып, аз уақыт
ішінде күш түсу тоқтағанда және нитроглицерин қабылдағаннан
кейін басылады.
-	ауыру сезімінің иррадиация аймақтарында болуы
-	ауыру сезімінің үзаққа созылуы (оны тудырған себсптердің
сақталуына байланысты - АҚҚ, тахикардия, көңіл-күй
күйзелістері)
Астыңгы жақтан бастап, қүрсақ үсті аумагына дейінгі
жерлерде пайда болган ауыру сезімі мен жагымсыз сезімдер
күіи түсудің биіктігінде пайда болып, қысқа мерзімді жэне
нитроглицеринмен тез басылатын болса гана ангинозды
болатынын есте сақтау керек !
Алғашқы рет пайда болған, үдемелі және спонтанды жүрек
қыспалары өздерінің түрақсыз клиникалық көріністеріне, ауыр
ағымына қарай сипатталады. Сондықтан олар «Тұрақсыз жүрек
қыспасы» деген атпен топтастырылған.
Түрақсыз жүрек қыспалары
Алғаш рет пайда болған жүрек қыспасы
Бұлай аталу себебі, ангинозды ұстамалар науқаста бұған дейін
26
болмаған. Оның ағымының ұзақтығы, алғашқы ангинозды
ұстама пайда болған уақытынан 4 апта аралығында анықталады.
Днгинозды ұстамалар, қысқа уақыт ішінде өзінің ауырлығымен,
ұзақтығымен, айқындылығымен ерекшеленеді. Бұл бірінші
ұстама науқас үшін ең соңғы ұстамаға айналуы да әбден мүмкін.
Кейде стенокардия ұстамасы аз ғана күш түскенде дамуы мүмкін
және де ауыр түрде өтеді. Науқастың жағдайы күрт нашарлап,
қорқыныш сезімі пайда болады. Ол әлсізденіп, денесінен суық,
жан тері шығады, тахикардия анықталады.
Бұл аурудың морфологиялық негізі тәж артериясының
атеросклерозына байланысты. Физикалық күш түскенде миокардта
қайтымды ишемияға ұшыраған аймақтар пайда болады. Сонымен
қатар коллатералды қанайналымының жеткіліксіз дамуы да өзінің
септігін тигізеді.
Алғаш рет пайда болған жүрек қыспасы бар науқастың ауру
болжамы ауыр, өйткені ол жиірек миокард инфарктімен (25-30%
ауруханада уақтылы және шұғыл емделгеннің өзінде), жүрек
ырғағының бұзылыстарымен, өліммен асқынады. Алғаш рет пайда
болған жүрек қыспасы диагнозы койылған науқас, міндстті түрде,
ауруханаға жеткізіп, динамикалық бақылауға алынады.
Үдемелі күш түсу жүрек қыспасы
Бұл түрі көбінесе жүрек қыспасымен ұзақ ауырған науқаста,
оның өршуіне байланысты болады. Ангинозды ұстамалар
жиіленіп, ауыр болып, ұзаққа созылады. Кейде иррадиациялық
аймақтар өзгереді. Сонымен қатар науқастың жағдайы үйреншікті
физикалық күштің өзіне нашарлай түседі. Нитроглицериннің
әдептегі мөлшерінен бұрынғыдай әсер болмайды. Оның дамуына
мынадай факторлар әсер етеді: көңіл-күй күйзелістері, қан
Қьісымының кенеттен көтерілуі, дұрыс тамақтанбау, ауыр жұмыс
атқару және т.б.
Үдемелі жүрек қыспасы бірнешеклиникалықтүрде айқындалады.
Кейде ангинозды ұстамалар жиіленіп, бірақ сипатын өзгертпейді.
27
Ал кейде ауыру сезімі күшейіп, үзарады және иррадиациялану
аймақтары кенсйеді. Күш түсу жүрек қыспасының ұстамасына
тыныштық күйде пайда болатын ангинозды ұстамалар қосылады.
Үдемелі күш түсу жүрек қыспасының дамуы аурудың ағымы
мен болжамын нашарлатады. 10-15% жағдайларда удемелі күш
түсу жүрек қыспасының ағымы, ауруханада емделгеннің озінде
нәтижесі төмен болуы мүмкін. Бірак дер кезінде ем көрсстіліп
және ерте ауруханаға жаткызылса, аурудың ағымы бір калыпты
болуы немесе тұрақты түріне өтуі мүмкін.
Спонтанды жүрек қыспасы
Жүрек кыспасының бұл түрі өзіне тән бірнеше симптомдармен
айқындалады. Мұнда ангинозды ұстама кенеттен түндс не таң ата
пайда болады және күнде сол уақытта қайталанып отырады. Ауыру
сезімі күшейіп, ұзақтығы 10-15 минут және одан да ұзақ болуы
мүмкін. Спонтанды жүрек қыспасының морфологиялық негізінде
ірі субэпикардиалды артериялардың түйілуі жатыр. Мұндай
спазмдар миокардтың трансмуральді ишемиясын тудыруы мүмкін.
Ал кейде тәж артерияларының: орта - интрамуральді, майда-
субэндокардиальді артерияларының түйілуінің әсерінен болатын
жекеленген спонтанды жүрек кыспаларында да кездеседі. Жүрек
қыспасының бұл туріндегі ұстама физикалық күшке байланыссыз
дамиды, бірақ онша ауыр болмайды және ұзақтығы 5-10 минутқа
дейін ғана созылады.
Мұндай аурулардың ұстама аралық кезеңінде физикалық күшке
төзімді болуы, коронарлық қанайналымның жеткіліктігіне және
коронарлық атеросклероздың айқын болмауына байланысты.
Спонтанды жүрек қыспасын көбіне миокардтың жедел
инфарктынан, НЦД, кардиалгиялардан, жүректен тыс ауруларынан
(перифериялық жүйке жүйесінің, иық бұлшық еттерінің, құрсақ
куысы мүшелерінің аурулары) ажырату қажет.
Жедел ем шаралары:
Ангинозды үстпама кезінде:
-	науқастың аяғын төмен түсіріп, ыңғайландырып отырғызу
28
керек;
-	нитроглицерин таблеткасын не аэрозолін 0,4-0,5 мг тіл
астына әр үш минут сайын 3 рет беру;
-	физикалық және көңіл-күй тыныштығын сақтау;
-	қан қысымы мен жүрек ырғағын бакылап, қалпына
келтіру
Жүрек цыспасының үстамасы сақталса:
-	оттегі терапиясы
-	күш түсу жүрек қыспасында- 10-40 мг анаприлинді тіл
астына, вариантгы жүрек қыспасында 10 мг нифедипинді
тіл астына қою;
-	10 000 Б гепаринді көк тамыр ішіне енгізу;
-	0,25 г ацетил салицил қышқылын шайнату керек.
Ау ыру сез ім і н іц күшт іл ігіне,н ауқаст ы ц жасы н а жә н е жагдай ына,
АҚҚ байланысты:
-	фентанил (0,05-0,1 мг) немесе промедол (10-20 мг), не
2,5 г анальгинді 2,5-5 мг дроперидолмен көк тамырға баяу
немесе бөліп енгізу.
Қарыншалық экстрасистолияларда:
1-1,5 мг/кг лидокаинды көк тамыр ішіне баяу және әр 5
минутта 0,5-0,75 мг/кг әсері болғанша немесе жалпы мөлшері
Змг/кг жеткенше енгізу. Алынған әсерін ұзарту үшін- 5 мг/кг
лидокаинді бүлшык етке енгізу қажет.
Науқастың жағдайын қалпына келтірген соң, ауруханаға
жеткізу керек.
Негізгі асқынулар:
-	Жіті миокард инфаркті;
-	Жүрек ырғағы мен өткізгіштігінің жіті бүзылыстары;
-	Ангинозды ауыру сезімінің қайталануы;
-	Артериялық гипотензия (оның ішінде дәрілік);
-	Жүректің жіті жетіспеушілігі;
-	Наркотикалык анальгетиктер енгізген соң, тыныстың
бүзылуы.
29
Жүрек қыспасы үстамасын емдеу алгоритмі
Жүрек қыспасы үстамасы		
Тұрақты жүрек қыспасы	Түрақсыз жүрек қыспасы	Вазоспастикалык жүрек қыспасы
Нитроглицерин (1-2 табл-0,5-1,0 мг; 1% спирттік ерітіндісі 3-6 тамшы; аэрозоль (изосорбит динитрат) - 1 дозасы 1,25 мг) 3 р әр 5-7 минут сайын қан қысымын бақылап отырып, 3 рет әсері болмаса онда түрақсыз стенокардияның смін жүргізу	-Отгегі беру; -ацетилсалицил қышкылы 0,25г, шайнап, жұту; гепарин 5000Б к/т; морфин 5-10 мг б/е; егер миокард инфарктін күдікгенсеңіз наукасты зеңбілмен ауруханаға жеткізу	-Верапамил 5-1 Омг (2- 4 мл) 10-15 мл 0,9% хлорлы натрий ерітіндісін к/т
Жанама аурулары бар тұрақсыз жүрек қыспасын емдеу
Хв	Жанама аурулар немесе синдромдар	Көрсетілгсп дәрілер	Есксртулер
	1	2	3
1.	Жүрек жетіспеушілігі	Дигидропиринді кальций антогонистері	Амлодипин, исрадипин (тіл аетына) қолданылған жон
2.	Аргериалды гипертензия	Ь- адрсноблокаторлар. Кальций антогонистері. Лабетолол	Диастолық дисфункцияда нитрапарды өте абайлап қолданылған жөн
3.	Өкпс гипертензиясы	Кальций антогонистері	Нитратгар бергенде АҚҚ бірден түсіп кетуі мүмкін
4.	Синустык тахикардия	Ь- адреноблокаторлар. Кальций антогонистері (верапамил немесе дилтиазем)	Тахикардия себентерін болдырмау (гитоволемия, анемия т.б.)
5.	Синустык брадикардия	ДигидропириндІ кальций аптоіонистерһ Өзіндік симпатомиметикалық белсенділігі бар Ь- адрсноблокаторлардың аз дозасын (оксипрсполол, атснолол, мстопролол)*	Өте байқап, эуфиллинді енгізуге боладьгКлофеллин мен мстилдофты енгізугс болмайды
6.	АВ блокадалар	Дигидропиринді кальций антогонистері	верапамил, дилтиазем жэне Ь- адреноблокаторлар тағай ындалмайды
30
	1	2	3
6.	АВ блокадалар	Диіидропирипді кальций аіігогонистсрі	всрапамігд, дилтиа ісм жонс Ь- а дре ғ і обл о каі о р л а р ] ағай ы ндал майды
7.	Жыиылыкіау аритмимсы жәнс жүрекшенін дірі.іі	Ь- адреноблокаторлар верапамил. дил гиазем	Жыиылықгау ари гмляеы жәнс жүреккіеніц дірілі ХУРХҮ фонында болса веранамил қолданылмайды
8.	Қолка тамырдыц тарылуы (ауыр смес)	Ь- адрсноблокаюрлар	Қолқа і амырдың тары.іуыныц ауыр сатысында всрапамил мсп һ адрепоблохаторлар АҚК катгы гөмсндсіуі мүмкін
9.	Қолка тамырдын жетіспеуЕшлігі	Дигилропиринді кальций аптогонистері	Ь- а д рс н обл о к а ю р л а р та ғай ын да л м а і і д ы
10.	Қос жармалы какпакиіа тарылуы	Ь- адрсноблокаторлар вераі і ам і іл, д ил ги а з е м	
11.	Қос жармалы какікікша жстіспсушілігі	Дигидроииринді кальций антогонпстері	
12.	Шст артсрияларыныц ауруы	Калыіий анюгонистсрі. О^іпдік симпатомиметикалык бслсеііділіп бар сслсктинті Ь- адрс ] і обл о като рлар (атс 11 ол ол, мсюлрол ол).	Сслскт иіэт » смсс Ъ- алрс 11 о 5л о каторл а р ау руд 14 күіпейтеді
13,	Рсйно синдромы	Нифсдипин, исрадипии	Сслсктилті смсс Ь- адре 11 обл о като рл а р ау руд ы оршітеді
14.	Жүктілік	кал ы і л й а н го г он н стср і сслсктипті Ь- адрсггоблокаторлар (бнсопролол» эсмолол, атснолол, мсюпролол).	АПФ иіггибиторлары тағайыіідалмайлы
15.	Депрессияиык синдром	Кальций антогонистері	Трнциклді антидспрсссанттар тагайьнідалхгайды
16.	Тъшыс алу жолдарыныц обструкциясы (бропх дсмікпссп бронх жиырылу сиігдромы)	калыіий антопонистсрі сслсктки? і Ь- адрспоблокаторлар (бнсопролол* эсмолол, атснолол, мстопролол).	Селсктипті емес Ь- ад рс 11 обл о катори і ар (пропранолол) обструкция мсн бронх жиырылуын күнісйтеді.
17.	Инсулин тоуелді қант диабегі	Дшпиазем. Селективіі Ь- адрсноблока гарлар (бисопролол, эсмолол, атенолол, меюнролол).	Сслскгивті смсс Ь- адреноблокаторлар г;п айындалмайды, себебі гііногликсмияны апы қгауды қиындагадьг Нифедииин жиі оргосгаі икалык і ипогеігіия шақырады.
31
Миокард инфаркті
Миокард гтфаркті - ЖИА -ның ең ауыр түрі, мұнда айқын және
ұзаққа созылған ишемияның салдарынан жүрек бүлшықет тінінің
өліеттенуі болады, Бұл тәж артерияларының атеросклерозды
түйіндермен және дамып жатқан тромбтармен тарылып қалуына,
кейде спазмның салдарынан миокардтын кейбір аймактарына
қанның мүлдем келмей қалуына да байланысты.
Миокард инфарктін тудыратын көптеген себептердің ішінде
бірінші орында көңіл-күй күйзелістерінің жиіленуі, ал екінші
орында физикалық ауыр күш түсіру болады.
Миокард инфарктінің көлеміне қарай: ірі және майда ошақты
болып бөлінеді. Ошақтың орналасқан жеріне қарай: алдынғы
және арткы (төменгі) болып бөлінеді. Ал ірі ошақты өз кезегінде:
трансмуральді және трансмуральді емес болып бөлінеді.
Трансмуральді түрінде- некроз ошағы миокардтың барлык қабатын
қамтиды. Ал трансмуральді емес түрінде- некроз ошағының
көлемі үлкен, бірақ миокардтың барлық қабаты қамтылмайды.
Анықтау белгілері: -төс артында ауыру сезімі (немесе оның
эквиваленттері), оның сол (кейде оң) иыққа, шынтаққа, жауырынға,
мойынға, жақтың асты, құрсақ үсті аймақка берілуі;
-	Жүрек ырғағы мен өткізгіштігінің бұзылыстары мен АҚҚ-
ның тұрақсыздануы тән;
-	Нитроглицериннің әсері аз немесе тіпті болмайды;
-	Кейде аурудың басқаша басталуы мүмкін: демікпеліқ түрі
(жүрек демікпесі, өкпенің ісінуі), аритмиялық (естен тану,
кенеттен елу), цереброваскулярлы (жедел неврологиялық
симптомдар), абдоминалды (құрсак үсті аймағында ауыру
сезімі, лоқсу, құсу), аз симптомды (әлсіздік, кеудедгі
түсініксіз сезімдер);
-	Анамнезінде - өршітуші факторлар немесе ЖИА белгілері,
ауыру сезімінің жаңадан пайда болуы немесе оның өзгеруі;
-	ЭКГ өзгерістер алғашқы уақытында анықсыз немесе тіпті
болмауы мүмкін.
32
-Т-тропонин тесті - он болады.
Миокард инфарктін аспапты зерттеу әдістерінің ішінде
электрокардиография ең маныздысы болып табылады. Ол жүрек
бұлшыкетіндегінекрозошағыныңтереңдігін,орналасуын,сонымен
қатар процесстің дамуын көрсетсді. Миокард инфарктінің негізгі
ЭКГ белгілерг-патологиялық р тісшесінің болуы; некроз ошағы
жақындаған сайын К тісшесі амплитудасының төмендеуі; рК8
комплексі мен Т тісшелерінің дискорданттылығы; 8Т сегментінің
ығысуы мен Т тісшелерінің дискорданттылығы.
Миокард инфарктініц орналасуына қарай анықталуы
Миокард инфарктіиің орналасуы	ЭКГ тіркемелері	
	Нақіы белгілері	Реципрокт ы белгілер
Алдыңғы, алдыңғы- перделі	V 1-Ү4,1	III, АҮҒ
Алдыңғы базальді	АҮҚ П1, V 2-У4	III, АУҒ
Алдьтңғы жайылмалы	І,П,АҮЬ,Ү1-У6	ІП, А\Т
Бүйірлі	ІДІ, АУЬ,Ү5-У6	V 1 [У2, аУК]
Артқыдиафрагмальды (томенгі)	П, Ш,АҮҒ	І,П, АУЕ,У2-У6
Циркулярлы үшы	II, ІП,АҮҒ,ҮЗ-Ү6	АҮК, V 1-Ү2
Миокард инфаркті агымының негізгі кезеңдері
-	Қасқағымды ( 30 минуттан 2 сағатқа дейін )
-	Жіті (7-10 күнге дейін созылады)
-	Жітілеу (30 күнге дейін)
-	Тыртыктану (8 аптаға дейін)
Сонан соң жедел миокард инфаркті - инфарктан кейінгі
кадиосклерозға ауысады.
Асқынулар:
•	жүректін жіті жетіспеушілігі,
•	кардиогенді шок,
•	жүректің ырғағы мен өткізгіштігінің бүзылыстары,
•	жүректің жарылуы, жіті аневризмасы.
Жедел ем шаралары:
-	тыныштық күйді сақтау
3-860
33
-	нитроглицерин таблеткасын тіл астына қою немесе
аэрозолін беру, оны қайталау;
-	оттегі беру;
-	ауру сезімін басу - 10 - 20мг (1 -2 мл -1 %) морфин ерітідісін,
немесе 2% 1-2 мл промедолды көктамырға енгізу; қосымша
50% 2,0 анальгин к/т;
-	коагуляцияға қарсы (басталған тромбозды тежеу немесе
оның алдын алу үшін) - гепаринді 10 000- 15 000 Б көк
тамырға енгізу, 0,25 ацетил салицил қышқылын беру;
-	жүрек ырғағы мен артериялық қан қысымын бақылап
отыру;
-	асқынулар болса- арнайы стандартты қараңыз;
-	науқастың жағдайы қалпына келген соң ауруханаға
жеткізу.
Миокард инфарктінщ диагностикасы мен қарқынды ем
алгоритмі
Миокард инфаркті	
Диагностикасы	Жедел жәрдем
•	Төс артында ауыру сезімі (немесе оның эквивалөнттері), оның сол (кейде оң) иыққа, шынтаққа, жауырынға, мойынға, жақ астынан, құрсақ ұсті аймаққа бөрілуі; •	Күрт әлсіздік •	Жүрек ырғағы мен өткізгіштігінің бұзылыстары, АҚҚ-ның тұрақсыздануы; •	Нитроглицериннің әсері аз немесе тіпті болмайды; •	Нитроглицериннің әсері аз немесө тіпті болмайды; *	Т-тропонин тесті —оң болады; •	әкпе ісінуі (жүрөк демікпесі) *	абдоминалды синдром •	аз симптомды түрі	•	тыныштық куйді сақтау •	оттегі беру; •	0,25 ацетил салицил қышқылын беру, шайнап, жұту; •	нитроглицерин 0,4-0,5мг таблеткасын тіл астына қою немесе аэрозолін беру, оны (АҚ>90мм,сб,және ЖСЖ>50 мин) әр 3 мин сайын қайталау; *	ауыру сезімін басу - 10 - 20мг (1-2 мл -1%) морфин өрітідісін, не 2% 1-2 мл промедолды көктамырға енгізу; қосымша 50% 2,0 анальгин к/т; (ауырсыздандыру алгоритмін қараңыз); •	коагуляцияға қарсы (басталған тромбозды тежеу немесе оның алдын алу үшін) - гепаринді 5000 Б/с к/т енгізу, сонан соң 1000 Б/с к/т; •	- жүрек ырғағы мен артөриялық қан қысымын бақылап отыру; •	асқынулар болса- арнайы стандартты қараңыз; *	науқастың жағдайы қалпына көлген соң, аурухананың қабылдау бөліміне соқпай, бірден рөанимация бөліміне жатқызу керек.
34
Ауруханаға дейінгі кезеңде миокард инфарктінің қатты ауыру
сезімін гемодинамикалық бұзылыстарына қарай басу
Аурулар тобы	Ауыру сезімін басу
Шок белгілері мен гипотензиясы жок	1	.Морфин 2	. НЛА З.клофеллин+наркотикалық анальгетик 4.антидепранальгезия (2,5% -2мл мслипрамин + фентанил) 5.азот қышқылынын асқын тотығы 6. электрлік ауыру сезІмін басу
Артериялық гипертензия мен қалты ауыру сезімі	І.Морфин 2.ШІА З.клофеллин+наркотикалық анальгстик Ълектрлік ауыру сезімін басу
Рефлекторлы кардиогенді шокта	1. ШІА ауырсыздандырғыш дәрінің молшері басымырақ болуы керек; 2.ГОМК+наркотикалық анальгетик З.антидепранальгезия 4,азот қышқылының асқын тотығы
Шынайы кардиогснді шокта	1	.ГОМК+наркотикалы қ аиальгетик 2.	наркотикалық анальгетик 3.	азот қышқылының асқын тстығы
Аритмиялык шокта	і. ШІА аритмияның түрі не қарай (атропии, антиаритмиялық дорІлер, ЭИТ) қоса жүргізіледі.
Кардиогенді шок
Кардиогенді шок- бұл артериялық гипотензиямен сиптатталатын
кан айналымының кенеттен бұзылысы, сонымен қатар
мүшелер мен тіндердің қанмен қамтамасыз етілуінің кенеттен
нашарлауы. Аталғандар мынаған байланысты: жүректің систолық
лақтырысының бүзылуы, шеткері артериялық қан тамырларының
тарылуы, артериовенозды шунттардың ашылуы, тамырішілік
коагуляцияның салдарынан қанайналымдық бүзылыстардың
Дамуы.
Шоктың ең басты белгісіне систолалық қан қысымының
төмендеуі және оған қоса мүшелер мен тіндер перфузиясының
35
кенеттен нашарлауы жатады. Шокта систолалык артериялық қан
қысымы 90 мм. сн .6. төмен.
Кардиогенді шоктың мынадай турлері бар:
-	рефлекторлы кардиогенді шок - ең жеңіл түрі. Уақыттылы
және нақты ем қолданылғанда, гемодинамика қалпына
келеді.
-	шынайы кардиогенді шок- шоктың нағыз және ауыр
түрі. Ол айқын гемодинамикалық және метаболикалық
бұзылыстармен айқындалады. Көбінесе уақыттылы
копмлексті емнің өзі нәтижесіз болады.
-	ареактивті кардиогенді шок- өте ауыр дамиды. Шоктың
бүл түрінде 100% дейін өлімге ұшырайды.
-	аритмиялық кардиогенді шок - гсмодинамикалық
және метаболикалық өзгерістср жүректің ырғағы мен
өткізгіштігінің бұзылыстарымен қатар жүреді.
Жедел жәрдем шаралары:
А. науқастың өкнесінде айқын іркіліс болмаса: аягын 200 С
градусқа котерін, жатқызу керек;
-	оттегі терапиясы 6-8 л минутына;
-	ангинозды ауыру сезімі мазаласа- толық ауырсыздандыру;
шарасын жүргізу керек;
-	жүректің жиырылу жиілігін реттеу (ЖСЖ минутына 150
реттенасатынпароксизмалдытахикардияда-электримпульсті
терапия, ал егер минутына 50 кем жедел брадикадия дамыса
-	электрокардиостимуляция жүргізіледі);
-	10 000 Б гепаринді көк тамырға енгізу;
Б. Өкпесінде айқын іркіліс пен орталық көктамырлық қысымның
жогарылаган белгілері анықталмаса:
-	200 мл 0,9% натрий хлориді ерітіндісін 10 минут
ішінде көк тамырға, АҚҚ,ТЖ, ЖСЖ, өкпе мен жүректің
аускультациялық көріністерін бақылау арқылы енгізу;
-	200 мг дофаминді 400 мл реополигюкин немесе 5%
глюкоза ерітіндісін көктамырға тамшылатып енгізу,
36
снгізу жылдамдығын 5 мкг/ (кг мин) - 10-12 тамшыдан
АҚҚ кажетті деңгейіне дейін. Егер әсері болмаса- 2-4 мг
норадреналин гидроартратты 5% 400 мл глюкоза ерітіндісін
к/т тамшылатып енгізу;
Г.Кардиомонитор, пулъсоксиметр арқылы өмірге қажетті
функцияларын бақылау;
Д. Жагдайын қалыпты күйге келтірген соң, ауруханага жеткізу;
Негізгі қауіп себептері мен асқынулар:
-	анықтау мен ем шараларының уақыттылы басталмауы;
-	АҚҚ қалпына келтіре алмау;
-	АҚҚ көтерілгенде немесе көк тамырға сұиықтықтарды
енгізгенде өкпе ісінуінің дамуы;
-	Тахикардия, тахиаритмия, қарыншалық фибрилляция;
-	Асистолия;
-	Ангинозды ауыру сезімінің қайталануы;
-	Бүйректің жіті жетіспеушілігі.
Жүрек ырғағының жіті бүзылыстары
Жүрек ырғағының және өткізгіштігінің бүзылыстары бірнеше
аурулардың негізгі симптомдарының бірі болып табылып, ол жедел
ем шарал арын қажет етед і. Жүрек ырғағы бүзыл ы стары ныңтүрл ер і н
электрокардиографиялык зерттеулер арқылы дәл анықтауға
болады. Көптеген жүрек ырғағы бүзылыстарының ішінде жиірек
шұғыл емді қажет ететіндер мыналар: пароксизмалды тахикардия
үстамасы, жүрекшенің жыпылықтауы мен дірілі, Адамс-Стокс-
Морганьи үстамасы және қарыншалық экстрасистолиялардың
кейбір түрлері мен синусты түйіннің әлсіздік синдромы.
37
Пароксизмалды тахикардия
Бұл жүректіңжиырылуыныңкенеттенжиіленіп,минутына 140-220
ретке дейін жетуі. Осындай ұстама кезінде науқас жүректің қатты
соғуына, кейде әлсіздікке, кеуде артындағы ауру сезіміне немесе
қысылуына, ентігу және қорқыныш сезімдеріне шағымданады.
Терісінің бозаруы, еріндерінің көгеруі, мойын көктамырларының
соғуы артериялық қан қысымының төмендеуі және полиуриялар
байқалады. Пароксизмалды тахикардияның негізгі 2 түрі бар:
-	қарыншаүстілік (жүрекшелік);
-	қарыншалық;
Қарыншаүстілік пароксизмалды тахикардия. Мұны ЭКГ
көріністерІ арқылы анықтаймыз. Онда көбінесе ОК.8 комплексі
өзгермейді, Р тісшесі осы копмлекске қосарланады және К- К ара
қашықтығы бірдей болады. Бірақ кейде оның абберрантты түрлері
кездесуін ескеру қажет. Онда қарынша ішіндегі өткізгіштіктің
бұзылысы немесе импульсті өткізу жолындағы ақауларға
байланысты комплесінің деформаңиясы мен кеңеюі болады.
Сондыктан осы тахикардияны қарыншалық түрімен салыстырып
анықтаған жөн. Қарыншаүстілік пароксизмалды тахикардияда
Р тісшесі ОК8 комплексімен байланысты, ал қарыншалық
тахикардияларда ондай байланыс болмайды.
Жедел жәрдем.
-	вагустық жүикеге рефлекторлы әсер ету арқылы бастау керек.
Мұндай тәсілдердің әсерлі түріне науқастың терең дем алу кезінде
күшенуі және синокаротидті аймақтарға массаж жасау жатады.
Бірақ бұл тәсілдер анамнезінде ми қан тамырларының аурулары
38
бар 70 жастан аскан науқастарға көрсетілмеген.
Механикалық тәсілдердің әсері болмаған жағдайда, дәрілер
қолданылады. Ең әсерлі дәрілердің бірі - 0,25% 2-4 мл верапамил
(изоптищ финоптин) көктамырға баяу енгізіледі. Сондай әсерлі
дәрілердің бірі 1%1-2 мл АТФ (аденозин трифосфат) ерітіндісі
және 10% 10 мл новокаинамид. Егер жоғарыда айтылған дәрілерге
қарсы көрсеткіштер болса, кордарон 5 мг/кг, немесе аймалин 50-
ЮОмг, не ритмиленді көктамырға енгізуге болады.
-	ал жоғарыдағы дәрілерден әсер болмаса- электрлік импульсті
терапия (ЭИТ) жүргізіледі немесе науқасты ауруханаға жатқызған
дұрыс. Жәй дәрігерлік бригадалар көмек бере алмаған жағдайда,
өздеріне арнайы мамандандырылған бригадаларды іпақыртуы
қажет.
Қарыншалық пароксизмалды тахикардия.
Бұл ЭКГ-дағы комплексінің едәуір (0,14с жоғары) кеңеюі
мен бұзылуымен сипатталатын жүрек ырғағының бұзылысы.
Аталған тахикардия көбінесе дигиталистермен уланғанда
кездеседі.
Жедел жәрдем.
-пароксизмалды қарыншалық тахикардияны басуды 2% 6-
8 мл (120-180 мг) лидокаин ерітіндісін көктамырға енгізуден
бастайды.
Сонымен қатар, 2,5% 4 мл этмозин (ЮОмг), ритмонорм 70мг,
кордарон 5% 6-9мл сияқты ерітінділерді де салуға болады. Ал егер
жоғарыда аталған 2-3 аритмияға қарсы қолданылған дәрілердің
39
әсері болмаса немесе аурудың жағдайы нашарлай түссе, онда
ЭИТ жасалынады.
рТ аралығының ұзаруымен болатын қарыншалық полиморфты
тахикардияларды басу үшін көктамырға 25% 8 мл магний сульфаты
енгізіледі, қажет болған жағдайда қайталанады. Тахикардия
басылғаннан кейін магний сульфатты тамшылатып енгізуге
көшкен жөн.
Пароксизмалды жыпылықгау аритмиясы. Жыпылықтау
аритмиясының үстамасы бар науқастар жүректің қатты соғуына,
ентігуге,жүректұсындағыауырусезімдерінешағымданады. Қарап-
тексергенде терісінің бозаруы, еріндерінің көгеруі байқалады.
Аталған көріністер жыбыр аритмиясының тахисистолиялық
түріне тән. Жүрекшенің жыбыр пароксизмінде жүрек ырғағы
дүрыс болмайды, пульс пен жүрек соғысының сәйкессіздігі
болады. Жыпылықтау аритмиясы 2 түрге бөлінеді: - жүрекшенің
жыпылықтауы мен дірілі.
40
Жүрекшенің жыбыры (фибрилляция). Мүнда ЭКГ-да Р
тісшесінің болмауы және майда не ірі толқынды Ғ толқындар
болады. Сонымен бірге К-К аралығы әр-түрлі болып, ырғақтың
бұзылыстары байқалады.
Жедел жәрдем. Жүрекшенің тахикардиялық жыбырының
ұстамасы гемодинамикалық бүзылыстармен қатар жүргенде
мынадай дәрілер қолданылады; аймалин (гилуритмал) к/т ІООмг,
ритмилен 100-150 мг к/т., верапамил. Гемодинамиканың айқын
бұзылыстарында және өкпенің ісінуі дамып, артериялық қан
қысымы кенеттен төмендесе, аталған дәрілерді енгізу қауіпті болуы
мүмкін. Сондықтан осы жағдайларда ЭИТ қолданып, дигоксин
0,5 мг енгізген дұрыс. Егер ұстама бірнеше күнге созылса,оны
ауруханаға жаткызған дұрыс.
Жүрекшенің дірілі. Бұл аритмия жүрекшенің жиі және ретті
( минутына 250-ден жоғары) ырғағымен сипатталады. ЭКГ-да
ұзақтығы 0,1с созылатын, ара тәрізді Ғ толкындар айқындалады.
Жүрекше дірілінің ырғақтың реттілігіне қарай дұрыс және дұрыс
емес түрі болады.
Жедел жәрдем. Егер жүрекше дірілі айқын гемодинамикалық
бұзылыстармен қатар жүрсе, ЭИТ жүргізіледі. Ал басқа
жағдайларда дәрілер қолданылады. Қанайналым жеткі л іксізді гінен
болған ырғақ бұзылыстарында жүрек гликозидтері мен калий
препараттарын енгізген дұрыс. 0,025% 1 мл дигоксин ерітіндісі
мен 0,6% 150мл калий ерітіндісін к/т тамшылатып енгізу қажет.
Ал алкогольмен улану әсерінен болған ырғақ бұзылыстарында
калий және магнеий препараттарын енгізген жөн. Сонымен катар,
41
новокаинамид, ритмонорм (1 мг/кг дене салмағына қарай) сияқты
аритмияға қарсы дәрілер енгізіледі.
синдромымен қатар жүрген жүрекше дірілінде ең қолайлы
дәрі аймалин болып табылады. Сонымен қатар новокаинамид,
ритмонорм, кордаронды енгізуге болады. Ал АВ дәнекері
арқылы өткізгіштікті бәсеңдететін- - жүрек гликозиді, кальций
антогонистері, В-адреноблокаторлар сияқты дәрілерді мүлдем
қолдануға болмайды.
Жүрекше дірілі алғаш рет анықталған және ол айқын
гемодинамикалық бұзылыстармен айқындалса, ондай науқасты
міндетті түрде ауруханаға жатқызу қажет.
Экстрасистолиялар. Ол жүректің кезектен тыс импульсінің
әсерінен, ерте уақытынан бұрын қозуы. Мұндай аурулары
бар науқастар ешқандай шағым айтпауы мүмкін, бірақ кейбір
наукастар жүректің тоқтаған тәрізді сезім және басқа қолайсыз
жағдайларды сезінуі мүмкін. Аускультацияда жүректің уақытынан
бұрын жиырылуын анықтауға болады.
Эктопиялық ошақтың орналасуына қарай қарыншаүстілік және
қарыншалық экстрасистолалар болып бөлінеді.
ЭКГ көріністерінде уақытынан бұрын пайда болатын кеңейген
және түрі өзгерген рК.8 комплексі және оның алдында Р тісшесі
болмайды. Жедел коронарлық жеткіліксіздік пен миокард инфаркті
бар науқастарда кездесетін жиі, политопты, топты және ертелік
қарыншалык экстрасистолияларда шұғыл ем көрсетуді талап
етеді.
Жедел жәрдем - ең тез және әсерлі дэрі ретінде 2% 4-6 мл (80-
120мг) лидокаин ерітіндісін көктамырға енгізуден бастап, ары
қарай тамшылатып енгізу түріне көшеді.
-	эсері болмаған жағдайда, көк тамырға этмозин ІООмг,
новокаинамид 750мг, кордарон 250 мг, аймалин 50мг.
-	қосымша ем ретінде полярлық қоспа (калий-инсулин-
глюкоза) енгізіледі.
Қарыншалық фибрилляция мен діріл. Қарыншалық
42
фибрилляция мен діріл қанайналымның тоқтауына әкеліп
соқтыратын аритмияларға жатады. Бұл аритмиялар жүрек
аурулары кезіндегі кенеттен болатын өлімнің жиірек болатын
себептерінің бірі болып табылады. Осы аритмиялар пайда болған
кезде науқас кенеттен есінен танып, бозданып немесе айқын
көгеру, тынысы бұзылып, ұйқы артерияларында пульсі болмайды,
көз қарашықтары кеңейеді.
Қарыншалық діріл. Қарынша миокардының қызметінің
бұзылуымен сипатталып, қарыншаның ырғағы минутына 250-
300-ден асады.
ЭКГ-да ара тәрізді, ырғақты амплитудасы бірдей толқындар
пайда болады. Қарынша дірілінің пароксизмалды тахикардиядан
айырмашылығы- қарынша дірілінде барлық уақытта
қанайналымының тоқтауы пайда болады.
Қарыншалық фибрилляция. Қарыншаның жыпылықтауы
деп миокард талшықтарының ретсіз жиырылуын айтады. ЭКГ
-да қарыншалық комплекстер болмайды. Оның орнында әр-
түрлі амплитудалы толқындар болады. Жиілігі минутына 400-ден
асады. Амплитудасына байланысты фибрилляцияның —ірі және
майда толқынды түрлерін ажыратады.
Жедел жәрдем. Қарынша дірілі немесе фибрилляциясын жүрек
тұсынан жұдырықпен ұру арқылы басуға болады. Егер жүрек
қызметі қалпына келмесе- жүрекке жанама массаж және өкпені
жасанды желдендіруді бастау қажет. Сонымен қатар, электрлік
дефибрилляция жасау керек.
43
Адамс- Стокс- Морганьи синдромы
Адамс- Стокс- Морганьи синдромы (АСМС) жүректің жиырылу
қызметінің кенеттен тоқтап немесе сиреуіне байланысты
дамиды. Мүнда науқастар есінен танып, бозарып кетеді. Кейде
тынысының токтап қалуы мен тырысулардың да болуы мүмкін.
¥стама бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін созылады. Ал
жүргізілген ем шаралардан кейін науқас есіне келеді, кейде өлімге
үшырауы да ықтимал. Адамс- Стокс -Морганьи синдромы П-ІП
дәрежелі АВ блокадасы бар науқастарда, кейде синусты түйіннің
әлсіздігі синдромы, қарыншалардың уақытынан бүрын қозуында,
пароксизмалды тахикардия, жыпылықтау тахиаритмияларында да
байқалады.
Адамс- Стокс- Морганьи синдромының механизмі жүрекшелердің
белсенділігі сақталып, бірақ қарыншалар асистолиясының
Жедел жәрдем. Адамс- Стокс- Морганьи синдромы ұстамасы
дамыған жағдайда, қанайналым тоқтағанда жүргізілетін
реанимациялық шараларды қолдану қажет.
- Дәрілік заттардан осы жағдайда 0,1% Імл атропин к/т, 0,02% 1-
2мл изадрин к/т енгізіледі.
Қан тамырының жіті жетіспеушілігі
Қан тамырының жіті жетіспеушілігі - бүл шеткері қан
айналымының бұзылысы. Ол мүшелер мен тіндердің қанмен
44
қамсыздандырылуын бұзады. Шеткері қан тамырларында қанның
кенеттен азаюына байланысты, мынадай күйлер дамиды: естен
тану, коллапс, шок.
Естен тану (синкоп)
Естен тану - аз уакытқа кенеттен ес-түссіз қалу. Ол мидың
гипоксиясы әсерінен дамиды. Онда жүрек және тыныс қызметінің
әлсіреп, қайта қалпына келуі байқалады.
Осындай естен тану үш кезеңнен тұрады: естен тану алды, естсн
тану, естен танудан кейінгі жағдай.
Естен тануалды. Науқас әлсірсп, көзі қарауытып,кұлағы шуылдап,
басы айналып, жүрегі айнып, тершендік басады, терісінің бозаруы
бірнеше секундтан бір минутқа дейін созылады.
Естен тану. Науқас есінен танады, бұлшықеттерінің тонусы
төмендеп, терісі бозарады, тынысы беткейлі болады. Есін
бірнеше секундтан бір минутқа дейін жоғалтады. Кейде ми
қанайналымының тоқтауына байланысты тонико-клоникалық
тырысулар болып, еріксіз зәр шығаруы мүмкін. Көз қарашықтары
тарылады (кейде кеңейеді). Жарыққа реакциясы болмайды,
рефлекстері де жоғалады. Науқастың пулсі әлсіз, АҚҚ қалыпты
немесе төмендейді. Жүрек тондары тұйықталған. Тынысы
беткейлі, сирек. Кейде ссі 10-20 минутқа дейін жоғалады.
Естен танудан кейінгі жагдай. Науқас есіне келген соң, оның тері
қабаттары өз қалпына келеді, пульстің толымы жақсарады, АҚҚ
қалпына келеді. Ол кейде өзінің есінен танып қалғанын білмейді,
жан-жағындағылардан не болғанын сұрастырады. Ксйбіреулері
әлсіздікке, бастарының ауырып тұрғанына шағымданады.
Синкопты жағдайлар негізгі 3 топқа бөлінеді: нейрокардиогенді,
кардиогенді, ангиогенді.
Нейрокардиогенді естен танулар. Бұл күйлер ауасы тар жерлерде,
қатарда тұрғанда дамиды. Оны жан күйзелістері, қорқыныш, қанды
көру, ауыру сезімдері сияқты өршітуші факторлар тудырады.
Зонымен қатар бұл топқа жөтелгенде, күшенгенде, жұтынғанда
іамитын естен танулар жатады. Мұндай естен танудың түрі
45
кан тамырлык тонустары төмен, артериялық қан қысымының
төмендеуіне бейім және вестибулярлық бұзылыстары бар
адамдарда дамиды. Нейрокардиогенді естен танулардың алдында
естен тану алды кезеңі болады. Онда науқастың терісі бозарып,
әлсізденіп, басы айналады, көзі қарауытады, лоқсиды.
Кардиогенді естен таиулар. Олар аритмиялық және обструктивті
болып бөлінеді. Аритмиялықтар: брадиаритмиялық (синусты
түйіннің тежелуі, толық АВ блокадасы); тахиаритмиялық
(қарыншалық тахиаритмиялық пароксизмдер, қарыншалық
діріл). Обструктивті (жүрек лақтырысының кедергісін көбейтетін
ауруларда дамиды): сол қарыншадан (колқа стенозы); сол
жүрекшеден (домалақ тромбтар, миксомалар); оң қарыншадан
( өкпе артериясының тарылуы, ӨКҚҚ). Кардиогенді естен
танулар науқастың өміріне қауіп туғызатындықтан, оларды жедел
кардиологиялық асқынуларға жатқызуымыз керек.
Аритмиялъщ асқынулар кардиогенді синкопальді күйлерді
тудыратын ең жиі себептердің бірі. Олар көбінесе айқын
брадиаритмиялық немесе тахиаритмиялық күйлерде дамиды.
Аритмиялық естен тануларда естен тану алды кезеңі болмайды.
Мысалы, науқас тыныштық қалыпта (кітап оқып, теледидар көріп
отырып) есінен танып қалуы мүмкін. Оның пульсінің жиілігі
минутына 20-40 төмендеп кетеді.
Тахиаритмиялық түрлерінде (қарыншалық жыбыр мен діріл).
Мұнда қанайналымның ауыр бүзылыстары дамиды. Жүректін
жиырылу жиілігі минутына 180-220 дейін барады. Науқас кенеттен
өліп кетуі де мүмкін.
Обструктивті естен танулар жүрек лақтырысына мсханикалыь
кедергілер болғанда дамиды. Қолқа қақпақшасының стенозы бар
науқастар, физикалық күштемелер түскенде есінен танады. Сот
жүрекшенің домалақ тромбы бар науқастар, көбінесе отырыг
түрғанда немесе тұрып отырғанда есінен танып қалуы мүмкін
Есінен танар алдында науқас ентігеді, терісі көгереді. Ал сот
жүрекшелік миксомасы бар науқастарда ентігу, цианоз, тахикардш
46
байқалып, тұрған жерінен есін жоғалтуы мүмкін. Сонымен катар
обструктивті кардиогенді естен танулар біріншілік өкпелік
гипертензияларда немесе ӨКҚҚ, кейде қолқаның қатпарлы
аневризмаларында, қақпақша протездерінің жұмысы бүзылғанда
дамиды.
Ангиогенді естен танулар. Оның ортостатикалық және
цереброваскулярлы түрлері бар.
Ортостатикалық түрлері жиі кездеседі. Ол науқастың
горизонтальді күйден вертикальді қалыпқа ауысқан кездерінде
дамиды. Кейбір ортостатикалық естен танулар ұзақ уақыт төсекте
жатқандарда, сұйықтықтар мен қан жоғалтқанда, аяқтардың көк
тамырлары варикозды кеңейгенде, жүктіліктерде, диабетикалық
нейропатияларда дамиды. Сонымен қатар екіншілік естен танулар
дәрілер немесе дәрілік естен танулар (гипотензивті пентамин,
клофеллин, в-адреноблокаторлар, нитраттар, диуретиктер,
транквилизаторлар және т.б) қолданғаннан кейін дамиды.
Цереброваскулярлы естен танулар. Бұл ми артерияларының
(көбінесе атеросклерозды) зақымдануларында, миды қамтамасыз
ететін қантамырлары (ұйқы, омыртқалық, бұғана асты) тарылғанда
дамиды. Сонымен қатар сол қантамырларының тонустары
өзгергенде, шаншылғанда және АҚҚ төмендегенде де дамуы
мүмкін. Цереброваскулярлы естен танулар кенеттен дамып, және
басқа түрлеріне қарағанда ұзағырақ болады.
Естен танудың диагностикасы қиындық туғызбайды. Бірақ оның
негізгі себебін және патофизиологиялық механизмін анықтау
қиындау болады. Өйткені ұстамалар арасында аурудың белгілері
болмауы мүмкін.
Егер ауру дәрігер келгенге дейін есінен танған болса, онда
қасындағылардан мына жоспар бойынша сұрастыру керек:
-уақытын, қай жерде болғанын, себебін (ыстық, қобалжу, кенеттен
Т¥РУ» физикалық күштемелер ж.т.б.), айқай, тері қабаттарының түрі:
бозару, қызару, көгеру, пульсі: жиіленуі, ырғақтығы, толымдылығы,
• Қимылы: тырысулар, құлағанда алған жарақаттары, еріксіз зәр
47
шығару, естен танудың ұзақтығы, қайта ссін жию белгілері: бас
ауыру, есеңгіреу, сөйлеу кабілетінің бұзылуы және т.б.
Естен танудың себептерін анықтау үшін омір анамнезін, ауырған
ауруларын, ұстама арасындағы шағымдарын, ұстаманың жиілігі
мен кезеңдігін, естен тануды тудыратын себептерін, естен танудың
ерекшелігін (белгілері) анықтау керек. Қарап тексеру ( пульсі,
АҚҚ), ЭКГ анализ, неврологиялықтексеру, зертханалықзерттеулер
(гемоглобин, эритроциттер, қандағы қанттың мөлшері).
Естен тануларды басқа аурулармен салыстыру қажет: қояншық
ұстамалары, истерикалық естен танулар, гипогликемиялық естен
танулар, ми қанайлымының бұзылыстары.
Естен тануларда көрсетілетін жедел жәрдем
Егер естен тану немесе естен танғаннан кейінгі уақыт ұзаққа
созылып жатса: аурудың аяқжағын көтеріңкі, бас жағын төменірек
етіп жатқызамыз. Сонан соң киімінің түймесін ағытып, таза ауа
енгізу керек. Беті мен кеудесіне суық су шашу және жағына
шапалақпен ұру сияқты әдістер қолданылады. Науқасқа нашатыр
спирті, сірке қышқылы, эфир сияқты заттарды иіскету керек.
Аяқтарына жылы басуға болады. Егер науқас есіне келмесе, тері
астына немесе бұлшық етке 1-2 мл кордиамин немесе 10% 1-2
мл кофеин ерітінділері енгізіледі, ал қан қысымы төмен болса 5%
эфедрин немесе 1% 1 мл мезатон ерітіндісі б/е енгізіледі.
Аритмиялық естен тануларда: толық АВ болкадаларда (Морганьи-
Адамс-Стокс ұстамасы)- 0,1% 0,5-1 мл атропин ерітіндісін т/а,
2,4% 5-10 мл эуфиллин ерітіндісін к/т енгіземіз; пароксизмалды
тахиаритмияларда - 10% новокаинамид ерітіндісін көк тамырға
баяу енгізу керек. Ал гипогликемиялық естен тануларда 40% 40-
60 мл глюкоза ерітіндісін көк тамырға енгіземіз.
Науқастың пульсі мен АҚҚ қалпына келіп, есін жиған соң,
тыныштық күйді сақтауды талап етіп, бақылауға алу керек.
Ауруханағамынаестентануларжатқызылады:толықАВ блокадасы
(Морганьи-Адамс-Стокс ұстамасы); қояншық, бассүйек-ми
жарақаттанулары.
48
Коллапс
Коллапс - бұл қантамырларының жіті жетіспеушілігінен,
артериялық қан қысымының кенеттен төмен түсіп кетуі және
айналымдағы қан көлемінің өзгеруіне байланысты, шеткері
қанайналымының бүзылуы мен тамырлық тонустың төмендеуІнен
болатын клиникалық көрініс.
Коллапстыңсебептеріәр-түрлі,олкөбінесеауырсырқаттанулардың
асқынуы болып табылады.
Коллапстың үш түрі бар: кардиогенді, тамырлық және
геморрагиялық.
Кардиогенді коллапс- жүрек ауруларымен тікелей байланысты,
олар жүректің систолалық көлемінің тез азайып кетуімен қатар
жүреді. Ол көбінесе миокард инфаркгі, перикардит, ӨКҚҚ
кездеседі.
Тамырлық коллапс- қантамырлық жетіспеушіліктің себебінен
болатын әр -түрлі патологиялық жағдайларда: жұқпалы ауруларда,
улануларда, электржарақаттануларда, пневмонияларда және т.б.
кездеседі.
Геморрагиялық коллапс- көп қан жоғалтудың әсерінен артериялық
қан қысымының төмендеп кетуіне байланысты дамиды.
Клиникалық көріністері көбінесе негізгі аурудың сипатына
және тамырлық бұзылыстардың дәрежесіне қарай айқындалады.
Коллапс көбінесе күрт, кенеттен дамиды. Науқас әлсізденіп, басы
айналып, құлағында шу пайда болады. Сонан соң аяқ-қолдары
мұздап, тоңа бастайды. Көздері қарауытады. Науқастың есі
сақталады, бірақ ол есеңгіреп, сыртқы тітіргендіргіштерге жауап
бермейді. Ал кейде ауыр жағдайларда есін жоғалтуы да мүмкін.
Наукастың тері жамылғылары мен шырышты қабаттары сұрланып,
суық тер басады. Алдымен ерні, саусақтары көгеріп, сосын бүкіл
денесіне тарайды. Тері асты көктамырлары босап, жабысып
қалады. Пульсі әлсіз болады, жиірек тахикардия байқалады.
Коллапстың ең негізгі белгісі - қан қысымының төмендеуі.
АҚҚ 80 мм.с.б. төмен болады, ал артериялық гипертензиясы
4-860
49
бар науқастарда қалыпты деңгейде болуы мүмкін. Аса ауыр
коллапстарда АҚҚ анықталмайды. Жүрек тондары түйық,
кейде аритмиялар болады. Тынысы беткей, жиі. Олигурия, ауыр
жағдайларда анурия дамиды. Денесінің қызуы төмендейді.
Коллапста көрсетілетін жедел жәрдем:
- Алдымен коллапсты тудырған себепті жою қажет;
-Науқасқа толық тыныштык күйді қамтамасыз етіп,
жастықсыз жатқызу керек;
-	Оның денесін жылыту үшін, үстін көрпемен жауып,
аяктарына, беліне жылытқыштар қою қажет;
-	Бөлмеге таза ауа енгізіп, немесе науқасқа оттегі беріледі;
-	Тамырлық тонусты жоғарылату үшін- 2 мл кордиамин
немесе 10% 1-2 мл кофеин тері астына енгізіледі, әсері
болмаса 1% мезатон енгізіледі.
-	АҚҚ көтеру үшін- 25-50 мг преднизолонды к/т енгізуге
болады;
-	Ал егер коллапс қан кетудің салдарынан дамыса, алдымен
қанды тоқтату шаралары қолданылады. Полиглюкин,
реополиглюкин, декстран сияқты қан алмастырғыш
сүйықтықтар к/т енгізіледі;
-	Коллапс дамыған науқастарға арнайы кардиологиялык
бригадалар шақыртылады.
-	Жедел жәрдем көрсетілген соң науқас негізгі ауруына қарай
ауруханаға жатқызылады;
~	Ауруханаға зеңбілмен тасымалданады.
Сол қарыншалық жіті жетіспеушілік
Негізгі себептері: ауыр жайылмалы миокардит, кардиосклероз,
миокардтың жедел инфаркті, ауыр артериялық гипертензиялар,
жүректің ақаулары, кардиомиопатиялар, ауыр физикалық
күштемелер, көк тамырға көп мөлшерде сұйықтықтарды құю
Негізгі патогенетикалық факторларына: сол қарыншаның
жұмысының әлсізденуі; өкпелік көктамырда, капиллярларда,
50
артериолардақысымныңкөтерілуіболады;өкпеліккапиллярлардың
өткізгіштігі артып, қанның сұйық бөлігі альвеолаларға қарай
ығысады; газдардың диффузиясы бұзылып, тромбоциттердің
агрегациясы жоғарылайды. Осының салдарынан өкпеде газалмасу
процесстері бұзылып, қанда оттегі азаяды, ал көмір кышқыл
газының көлемі керісінше көбейеді. Тіндер мен ағзалардың
оттегімен қамтамасыздануы азайып, орталық нерв жүйесіндегі
тыныс орталығы қозады, осыдан ентігу пайда болады. Сонымен
қатар альвеолаларға енген сұйықтықтар іркіліп- өкпенің ісінуіне
әкеледі. Солқарыншалық жеткіліксіздікгің ұстама түрінде
басталуын- жүрек демікпесі дейміз.
Жүрек демікпесі
Клиникалық көрінісі. Ұстама көбінесе түнде болады. Науқас ауа
жетіспеу сезімінен, үрейден оянады. Жүрек соғысы жиіленіп,
жөтел пайда болады. Ентігудің әсерінен науқас отырады немесе
ашық терезеге жақындайды. Науқас мазасыз, ауаны аузымен аулап
отырады. Қарағанда: терісі бозғылт, суықтер басқан, акроцианоз,
қатты ентігеді, мойнындағы көктамырлары ісінген. Тынысы
минутына 30-40 дейін барады. Өкпенің артқы төменгі бөліктерінен
құрғақ және ылғалды сырылдар естіледі. Пульсі жиі, көбінесе
ырғақсыз. Жүректің шекарасы жиі солға ығысқан, тондары тұйық.
АҚҚ басында қалыпты болып, сонан соң төмендеуі мүмкін.
ЭКГ- Т тісшесі амплитудасының төмендеуі, негізгі ауруларына
тән әр-түрлі аритмиялар.
Өкпе ісінуі
Өкпе ісінуі- бұл көп аурулардың асқынуы. Мұнда сұйықтықтар
алдымен өкпенің интерстициялық тіндеріне ығысса, сонан соң
альвеолаларға енеді.
Кардиогенді өкпенің ісінуі- бұл жүрекгің сорғыштық қызметінің
бұзылу салдарынан, ағзадағы қанайналымды дұрыс қамтамасыз
ете алмауы.
51
Өкпе ісінуінің агымдық. түрлері:
1.	Артериялық қан қысымының өзгеруінсіз дамитын өкпе ісінуі
2.	Айқын артериялық гипертензиямен дамыған өкпенің ісінуі.
3.	Артериялық гипотензиямен дамитын өкпенің ісінуі.
Өкпе ісінуінің белгілері:
-	мәжбүр қалып- ортопноэ
-	тұншығу, кеудені басу сезімі
-	цианоз, өкпе артериясы үстінде II тонның акценті
-	протодиастолық шоқырақ ырғағы
-	компенсаторлы артериялық гипертензияның дамуы
-	инспираторлы ентікпе, ылғалды сырылдар
-	қызғылт көбікті қақырық
Науқаста ентікпе үдей түседі, минутына 40-60, окпеде әр-
түрлі калибрлі ылғалды сырылдар естіледі. Шулы, алыстан
естілетін бүрқылдаған тыныс пайда болады. Цианоз бүкіл денеге
жайылады.
ӘрекеттІк шаралар: өкпе ісінуін анықтау; өкпе ісінуінің ағымдық
түрін анықтау; себебін табу (анамнезінде миокард инфаркті, жүрек
ақауы, гипертензия ауруы, созылмалы жүрек жетіспеушілігі және
т.б); кардиогенді емес өкпе ісінуінен ажырату: пневмонияда,
панкреатитте, ми қанайналымының бұзылыстарында, өкпенің
химиялық зақымдануларында, ӨКҚҚ; бронх демікпесі
Жедел жәрдем:
І.Жалпы шаралар: оттегі терапиясы, 10 000Б гепаринді к/т енгізу,
ЖЖЖ минутына 150 ретген артық болса- ЭИТ, ал 1 мин 50-ден
кем болса-ЭКС жүргізу. Көп көбік түзілсе- көбікті сөндіру (33%
этил спирті немесе 96% 5 мл этил спиртін 15 мл 40% глюкоза
ерітіндісімен ерітіп көк тамырға), 2-3 мл 10% антифомсилан
спирттік ерітіндісі (қажетті талаптар: ауыз қуысын тазалау,
жоғарғы тыныс жолдарынан көбікті сорып алу және науқасты
антифомсилан ингаляциясына дайындау).
2.	АҚҚ қалыпты болса
-	1 .п. орындау
52
-	науқастың аяғын төмен түсіріп отырғызу; 0,4-0,5 мг
нитроглицерин аэрозолін немесе таблеткасын тіл астына
қою, 3 минуттан соң қайта беру немесе 10 мг нитроглицерин
ерітіндісін 100 мл натрий хлоридінің изотониялық
ерітіндісінде к/т тамшылатып енгізу (АҚҚ бақылап отыру
керек);
-	40-80 мг фуросемид (лазикс) көк тамырға;
-	диазепам 10 мг дейін
-	морфинді 3 мг бөліп көк тамырға енгізу, жалпы мөлшері 10
мг дейін.
3.	Лртериялық гипертензияда:
-	1 .п. орындау,
-	науқастың аяғын төмен түсіріп отырғызу;
-	нитроглицерин (жоғарыда көрсетілгендей), 40-80 мг
фуросемид (лазикс) көк тамырға;
-	0,1 мг клофеллин көктамырға, немесе нитроглицерин к/
т, немесе ЗОмг натрий нитропруссиді 300 мл 0,9% натрий
хлориді ерітіндісінде к/ттамшымсн немесе 50 мг пентаминді
көктамырға бөліп не тамшылатып енгізу керек;
-	диазепам 10 мг дейін
-	морфин (жоғарыда көрсетілгендей).
4.	Шамалы систолалық гипотензиямен дамыса (систолық АҚҚ
75-90 мм.с.б.):
-І.п. орындау,
- науқастың бас жағын көтеріңкі етіп жатқызу;
-250 мг добутаминді 0,9% 250 мл натрий хлориді
ерітіндісінде, жылдамдығын 5 мкг/кг.мин бастап, АҚҚ
қалыпты деңгейге жеткенше енгізу;
- АҚҚ қалпына келген соң - 40-80 мг фуросемид (лазикс) көк
тамырға енгізу;
5.Айқын артерияльщ гипотензияда:
~	І.п. орындау;
-	науқастың бас жағын көтеріңкі етіп жатқызу;
53
-	200 мг дофаминді 5% 400 мл глюкоза ерітіндісімен
көк тамырға тамшымен енгізу, АҚҚ қалыпты деңгейге
жеткенше;
-	АҚҚ қалпына келтіре алмаған жағдайда - қосымша 4 мг
норадреналинді 5% 400 мл глюкоза ерітіндісімен енгізу, құю
жылдамдығын 4 мкг/мин өсіріп отыру керек;
-	Науқастың жағдайын қалпына келтірген соң ауруханаға
жатқызу қажет.
Гипертензивті криздер
Гипертензивті криз деп артериялык қан қысымының кенетген
күрт жоғары санға дейін көтерілуі және артериялық гипертензия
симптомдарының тереңдей түсуі мен жаңа белгілердің пайда
болуын айтады.
Этиологиясы. Экзогенді және эндогенді факгорларға бөлінеді
Экзогенді фахторлар:
1	.Психоэмоционалды стресс
2	.Ауа-райының өзгерістері
З	.Физикалық күштеме
4	.Терапиянын дұрыс жүрпзілмеуі
(антигипертензивті дәрілерді қабылдауды кенеттен
тоқтату т.б.)
5	.Ас тұзын мөлшерден көп қабылдау
б	.Жыл мезгілі
Эндогенді:
1.	ЖИА өршуі
2.	Церебро-васкулярлы өзгерістер
З.Ошақты жұқпалы аурулардың өршуі
4.	Гормональді ауытқулар
5.	Іштің кебуі
б.	Әр-түрлі түйілулер
54
Патогенезі. Гипертензивті криздердің түзілу механизмі тамырлык
және жүректік болып бөлінеді.
-	Тамырлық механизм жалпы перифериялық қан тамырлық
кедергілердің жоғарылауы, соның ішінде вазомоторлы
(нейрогуморальді әсер) және базальді (натрийдің қалып
қоюы) артериолар тонусының көтерілуінс байланысты.
-	Жүректік механизм жүрек лактырысының көбеюіне,
сонымен қатар ЖСЖ жиіленуіне байланысты қанағым
көлемінің кобеюіне, қанайналымдағы қан көлемінің (ҚАҚК),
миокард жиырылуының көбеюіне, жүрек қақпақтарының
патологияларында кездесетін регургитациямен болатын
жүрек камераларының толып кетуіне байланысты.
Гипертензивті криздердің негізінде ми кабығының және
ми кабык асты орталықтар қызметінің бүзылуы жатады,
орталық жүйке жүйесінің адаптаңиялық мүмкіншіліктері
едәуір төмендейді.
М.С. Кушаковский (1977,1982, 1995) гипертензивті криздерді
үш түрге жіктейді: нейровегетативті, су-түздық және тырысу .
Гипертензивті криздердің клиникалық белгілері
Нейровегетативпй криз (1 типті криз, адреналды): айқын
вегетативті - тамырлық реакция түрінде кенетттен дамиды. Ең
негізгі симптом ретінде психоэмоционалды қозу, бастың қатты
ауыруы, құсу, көздің бүлдырауы болады. Терінің қызаруы және
ылғалдылығы. Қарап-тексергенде бетінде, мойны мен кеудесінде
қызыл дақтар көрінеді. Кардиалды симптомдар жүрегінің жиі
соғуымен, кеуде түсындағы сыздаған ауыру сезіммен сипатталады.
Жиі және көп мөлшерде зәр шығару. Диастолалық қысымға
қарағанда систолалық жоғарырак болады. Аталған криздің
үзақтығы 1-3 сағатқа созылады. Криздің басылу кезінде науқас
кеп мөлшерде акшыл зәр шығарып, әлсізденіп, ұйқышыл күйде
болады.
ЭКГ- диагностикасы. Синусты тахикардия. Кейде 8Т сегменті
изосызықтан төменге ығысып, Т тісшесінің кеңеюі байқалады.
55
Су-тұздьщ криз (II типті криз, норадреналды): аурудың соңғы
сатысындадамиды.Оныңнегізіндесу-электролиттіктепе-теңдігінің
бұзылыстары болады, сондыктан криз біртіндеп дамиды. Науқаста
баяу үдей түсетін бас ауыруы, басының айналуы, ұйкышылдық,
лоқсу, құсу болады Құсық науқастың жағдайын жеңілдетпейді.
Қарап-тексергенде: науқас есеңгіреу күйінде, сұрақтарға дұрыс
жауап бермейді, ашуланшақ. Ол бастың ауруына, жүрек ауруына,
көру және есту кабілеттерінің төмендеуіне шағымданады. Бетінің
бозарып, ісінгенін байқауға болады. Криз кезінде көру мен ми
қанайналымының өткінші бұзылыстары және жедел миокард
инфаркті сияқты гемодинамикалық асқынулар болуы мүмкін.
Систолық қысымға қарағанда, диастолық қысым жоғарырақ
болады. Бұл криздің түрі бірнеше күнге дейін созылады.
ЭКГ диагностикасы. Тахикардия болмайды. 8Т сегменті
изосызыктан төменге ығысып, Т тісшесі екі фазалы немесе теріс
болады.
Тырысу кризі: бастың солқылдап ауыруы, психомоторлы
қозғыштық, жеңілдік әкелмейтін көп рет құсу, көрудің нашарлауы,
естің жоғалуы, клонико-тоникалық тырысулар.
Салыстырмалы диагностикасы: ең алдымен криздің ауырлығын,
түрін және асқынуларын есепке алу керек, гипотензивті дәрілерді
қабылдауды (клонидин, В-адреноблокаторлар т.б.) кенеттен
тоқтатқандықтан болатын криздерді ажырата білу керек,
гипертензивті криздерді ми қанайналымының нашарлауынан,
диэнцефальді және феохромоцитомалық криздерден ажырату
керек.
Гипертензивті криздердің асқыну түрлері: церебральді, коронарлы,
демікпелі.
Церебральді түрінің негізіне ми қанайналымының жедел
бұзылыстары жатады. Ол гипертензивті энцефалопатия, ми
қанайналымының жедел бұзылыстары, геморрагиялық немесе
ишемиялық инсульттар түрінде айқындалады.
Жіті гипертензивті энцефалопатия жүйкелік АҚҚ кенеттен
56
күрт жоғары көтеріліп, ми прекапилярлары мен артериолардың
физиологиялық өзіндік тарылу қасиеті жоғалғанда дамиды. Ол
мидың ісунімен, көптеген майда геморрагиялық ошактар мен
ишемиялық өзгерістермен айқындалады.
Гипертензивті энцефалопатия қатты бастың ауыруымен, лоқсу,
қүсу, басының айналуы мен көру қабілетінің бүзылыстарымен
(көрудің төмендеуі, көзінің бүлдырауы) сипатталады.
Энцефалопатия үдеген сайын тоникалық және клоникалық
тырысулар пайда болады (гипертензивті криздің тырысу түрі),
науқас есінен танып, өлімге үшырауы да мүмкін.
Коронарлы түрініц даму негізіне жедел коронарлы жетіспеу-
шіліктер жатады.
Демікпе түрі жүрек демікпесі мен өкпе ісінуінің дамуымен
сипатталады.
Гипертензивті криздер кезінде көрсетілетін жедел ем
шаралары
Гипертензивті криздерді шүғыл басу бағдарламасы алғашқы 2
сағатта АҚҚ бастапқы деңгейінен 25% төмен түсіріп, сонан соң
2-6 сағат ішінде 160/100 мм.сын. бағ. деңгейіне дейін түсіру
ұсынылған. Бұл ми мен ішкі ағзаларда қайтымсыз өзгерістер
даму қаупін азайтады. Науқастар аурухананың шұғыл терапия
жэне реанимация бөлімдеріне жатқызылуы тиіс.
Нейровегетативтпі кризде:
-	Ауыр емес ағымында: 10-20 мг нифедипин (коринфар)
тіл астына немесе тамшы ретінде эр 30 минут сайын ішке
немесе клонидинді 0,15 мг ішке, сонан соң 0,075мг әр сағат
сайын нэтиже болғанша. Солармен қатар 1 сағаттан соң
лабетололды 100 мг ішу.
Ауыр ағымында:
-	Кейбір науқастарға клофеллин жақсы көмектеседі. Ол
адренореактивті жүйелерге әсер ету арқылы гипотензивті
57
және седативті әсер туғызады. Клофеллин 0,3-0,45 (1,5мг)
таблеткасын тіл астына немесе ішу керек. 0,01% 0,5-
1,5 мл (0,05 -0,15 мг) клофеллин ерітіндісін физ. еріт.
араластырып к/т енгізу кажет. Клофеллин кейде бастапкы
кезінде транзиторлы гипертснзия тудыруы мүмкін екенін
ескерген жөн, Сонымен қатар клофеллин қабылдаған адам
тез орнынан тұрып кетсе ортостатикалық коллапс дамуы
мүмкін. Сондықтан науқасқа 20-30 минут уақыт аралығында
орнынан тез түрып кетуге болмайтынын ескерту қажет.
-	Гипертензивті криздің бұл түріне тән
гиперкардиокинетиканы басу үшін, бета- блокаторлардан
обзиданды ( 5-10 мг к/т баяу физ.еріт.) қолдануға болады.
-	Нәтижесі болмаса 40мг фуросемидті к/т енгізу;
-	Психоэмоционалды қозуды басу үшін диазепамды 5-10
мг ішке, бұлшық етке, к/т немесе дроперидолды 2-2,5мг к/т
баяу енгізу. Тахикардияда 20-40 мг анаприлинді тіл астына
немесе ішке қабылдау
Су-туздьщ криз түрінде:
Ауыр емес ағымында: 40-80 мг фуросемидті 1 рет және тіл
астына нифедипинді (10-20мг) қоюдан бастайды, әр 30 минут
сайын нәтиже болғанға дейін немесе 20мг фуросемид пен 6,25 мг
каптоприлды 1 рет тіл астына, ішке. Содан әр 30-60 минут сайын
25 мг нәтиже болғанша.
Ауыр ағымында: 20-40мг фуросемидті к/т енгізу, нитропруссид
натрий немесе пентаминді к/т енгізу;
Айқын неврологиялық симптоматика кезінде к/т 240мг эуфиллин
енгізу.
Криздің тырысульщ түрінде: диазепамның 10-20 мг к/т тырысуды
аластатқанша баяулап енгізу, қосымша 2,5 мг магний сульфатын
к/т баяу енгізуге болады.
-	нитропруссид натрий немесе пентаминді к/т енгізу;
-	40-80мг фуросемидті к/т енгізу.
Гипотензивті дәрілерді кенеттен тоқтатқаннан болған
58
криздерде: гипотензивті препаратқа сәйкес тез әсер ететін
дәрілер (клонидин 0,1 мт к/т немесе лабетолол 50мг к/т
немесе нифедипин Юмг тіл астына), айқын артериялық
гипертензияда нитропруссид натрий енгізу көрсетілген.
Асқынған гипертензивті криздерді емдеу
Өкпе ісінуімен асқынган гипертензивті криз: 0,4-0.5 мг
нитроглицерин тіл астына және сол мезетте Юмг нитроглицеринді
100 мл натрий хлориді ерітіндісінде ерітіп, к/т тамшылатып,
жылдамдығын 25мкг/мин, нәтиже болғанша немесе натрий
нитропруссидін немесе пентаминді енгізу. 40-80 мг фуросемидті
к/т баяулап енгізу, оттегі терапиясын жүргізу.
Энцефалопатиямен асқынган гипертензивті криз: Артериялық
қан қысымын тез түсіру үшін натрий нитропруссидін не
лабетололды қолдану керек. 50 мг натрий нитропруссидін 250 мл
глюкоза ерітіндісіне араластырып к/т ішіне тамшылатып енгіземіз.
Инфузияның бастапқы жылдамдығы 0,5 мкг/кг/мин, сонан соң
клиникалық әсерлігіне қарай 10 мкг/кг/мин дейін көбейтуге
болады.
Лабетолол (трандат) альфа- және бетта- адренорецепторларының
тежегіштері болып табылады. Оның антигипертензивті әсері
тез. Ол 1% 5 мл (50 мг) ерітінді түрінде болады. Криздерде 50
мг лабетололды 1 минут ішінде көк тамырға баяу енгізеді,
сонан соң әсерлігіне қарай 10-15 минут сайын мөлшері 200
мг жеткенше қайталап отырады. Дәрінің әсері көк тамырға
тамшылатып енгізгенде жоғарырақ болады. Сондықтан оны Імг/
мл концентрациясында физ. ерітіндімен араластырып, минутына
2 мл жылдамдықта енгізуге болады.
Гипертониялық энцефалопатияны емдеу үшін клофеллин мен
анаприлин қолданылмайды (мидағы өзгерген қан тамырлары,
оларға қарсы көрсеткіш болып табылады).
Егер тырысу синдромы дамыса, оны басу үшін Ю-30 мг сибазон
(реланиум, седуксен, диазепам) ерітіндісін к/т баяу енгізу керек.
59
Миокард инфарктінде, коронарлык жетіспеушіліктерде,
өкпе ісінуінің бастапқы кезеңдерінде, аортаның қатпарлы
аневризмасында нитроглицерин немесе 10-20 мкг/мин натрий
нитропруссидін қолданған жөн.
0,25 % 2-4 мл дроперидол ерітіндісін физ.еріт. араластырып к/т
енгізу арқылы қан қысымын тез арада түсіруге болады. Осы дәріні
диуретиктермен бірге қолданған дүрыс.
Артериялық қан қысымы едәуір көтеріліп, сол қарыншалық
жетіспеупіілік белгі лері пайда болған жағдайда, нитроглицеринмен
қатар пентамин не арфонад сияқты ганлиоблокаторларды енгізу
керек.
5% 1-2 мл пентаминді 5% 200-300 мл глюкоза ерітіндісі немесе
физ еріт. араластырып, к/тбаяу енгізеді. АҚҚүнемі бақылап отыру
қажет.
250 мг арфонадты 5% 200-300 мл глюкоза ерітіндісі немесе физ
еріт. араластырып, АҚҚ бақылай отырып к/т енгізу керек.
Коронарлық жетіспеушілік пен жүрек тұсындағы ауыру
сезімдері қатар жүрген криздерде гипотензивтік дәрілермен
бірге анальгетиктер немесе наркотикалық дәрілер, миокард
инфарктіндегідей нейролептоанальгезия қолданылады.
Жүрек ақауымен қатар жүрген гипертензивті криздерде 0,5-1
мг/кг есебінде к/т фуросемид енгізіледі. Әсері болмаса, оны 20-30
минуттан кейін қайталауға болады.
Қосжармалы қақпақша стенозымен қатар жүрген гипертензивті
криздерде қосымша 5-10 минут ішінде 1-1,5 мкг/кг клофеллинді
к/т енгіземіз. Егер науқаста ем алдында жүрек жетіспеушілік
белгілері болмай, жүректің соғуы минутына 100-ден аспаған
жағдайда, қосымша обзидан (пропранолол, индерал, анаприлин)
енгізіледі. Осыдан кейін брадикардия белгілері болса, атропин
қолданылады.
Қос жармалы қақпақша жетіспеушілігімен қатар жүрген
гипертензивті криздерде ЖЖЖ қарай нитроглицерин қатарындағы
дәрілерді 10-20 мкг/мин немесе ганглиоблокаторларды енгізуден
60
бастаймыз. ЖЖЖ 10% жоғарылағанда, аталған дәрілерді енгізуді
тоқтатып, 0,5- 2,5 мг резерпин немесе 1,5 мкг/кг клофеллин, 2-4
мл дроперидол енгізіледі.
Аорта қақпақіиасыныіі стенозымен қатар жүрген
гипертензивті криздерде 1-1,5 мкг/кг клофеллинді к/т баяу
немесе 2-4 мл дроперидол немесе 0,5 -2,5 мг резерпинді енгізеді
Аорта қақнақииісының жетіспеушілігі қатар жүрген
гітертензивті криздерде науқастарға вазодилятаторларды
колданған өте қауіпті, сондықтан айналымдағы қанның көлемін
(АҚК) азайту үшін 2 мг/кг фуросемид енгізуге болады.
Егер гипертензивті криз жіті бүйрек жетісмеушілігімен
қатар жүрсе, емді 200-400мг фуросемидті к/т енгізуден бастап,
көк тамырға 0,1-5 мкг/кг мин натрий нитропруссидін енгізумен
немесе адалат (фенигидин, кордафен, коринфар) енгізумен
жалғастырады. Бүл дәрілер кальций иондарының антогонистері
болып табылады. Көк тамырға басында 1 мг, сонан соң Ісағатына
Імг немесе 17 мкг/мин енгізіледі.
Феохромоцитомаларда М.С Кушаковскийдің (1995ж)
гипертензивті кризді емдеу кестесі бойынша жүргізіледі.
Онда төсектің бас жағын 45 градусқа көтеріп, көк тамырға 5 мг
фентоламин енгізіледі. Сонан соң осы мөлшерді әр 5 минут сайын
артериялык қан қысымы төмендегенше енгізеді. Фентоламиннің
орнынатропафенқолдануғаболады.Оны 10-20мг(1-2 мл 1%)к/т
енгізуге болады. Негізгі емге қосымша дроперидолды қолдануға
болады.
Сонымен қатар, феохромацитомалық кризді басу үшін лабетолол
мен натрий нитропруссидін к/т енгізуге болады.
Ескерту. Катехоламиндік кризде клофеллинді қолдануға
болмайды.
Субарахноидалды мига қан кетумен асқынган гипертензивті
кризде: кальций антогонистерін (нимодипин) колданған дүрыс. Ол
гипотензивтік әсермен қатар, ми артерияларын едәуір кеңейтеді.
Емді к/т тамшылатып енгізуден бастайды. 1-ші сағатта 15 мкг/кг
61
салынады. Одан кейін сағатына ЗОмкт/кг. Керек болған жағдайда,
тәулік бойы құюға болады. Инфузиянын көлемі 1000 мл-ден кем
болмауы керек. 5-14 күннен кейін нимодипинді 60 мг-нан әр 4
сағат сайын 7 күн ішуге тағайындайды (тәуліктік мөлшері 360 мг).
Нимодипин АҚҚ 35/15 мм.сын.бағ. төмендетеді. Егер нимодипин
қан қысымын керекті деңгейге түсірмесе натрий нитропруссидін,
лабетолол, гидролазин, дибазол дәрілерін к/т енгізуге ауысады.
Бассүйек ми гипертензиясын және мидың ісінуін төмендету үшін
1 г/кг глицеринді 10% ерітінді түрінде к/т енгізеді (ЗОг глицерин,
20г натрий аскорбинаты, 250 мл физ. ерітіндісімен).
Ми ішілік қан кетулерінде артериялық қан қысымын төмендету,
қанды тоқтату және қан кетудің алдын алу мақсатында жүргізіледі.
Бірақ АҚҚ қалыпты санға дейін тез түсірудің қажеті жоқ.
Вгой пен КеасІ (1989) АҚҚ 180/105 мм.сын.бағ төмен болса, оны
төмендетудің қажеті жоқ деп есептейді. Ал егер АҚҚ 180/105-
230/120 мм.сын.бағ. 60 минут ішінде лабетолол, нифедипин
немесе каптоприл дәрілерін ішу қажет дейді. Егер гипотензивті
дәрілерді ішкеннің әсері болмаса немесе іше алмаса онда көк
тамырға лабетололды енгізу қажет.
Науқастың АҚҚ 230/120мм.сын.бағ жоғары болуы 20 минуттан
асса, лабетолол гидрохлоридін 20 мг мөлшерінен бастап, әр 10-
20 минут сайын, осы мөлшерде АҚҚ төмен түскенге дейін енгізу
керек. Диастолалық артериялық қан қысымы 140 мм.сын.бағ.
жоғары болса к/т натрий нитрропруссидін енгізген жөн.
Ишемиялық инсулъті бар науқастарда артериялық қан қысымы
кенеттен көтеріліп немесе гипертензивті криз белгілері болса,
натрий нитропруссидін колданған жөн. Сонымен қатар
нимодипинді де қолдануға болады.
Эклампсия кезінде көтерілген АҚҚ емдеу, қан қысымын үнемі
бақылап отыруды талап етеді. Диастолалық қан қысымы ІООмм
сын. бағ. жоғары болған жағдайда ғана гипотензивтік дәрілер
тағайындалады. Ішуге арналған дәрілердің ішінде метилдофа
қолданылады. Егер ол әсер етпесе, гидролизин немесе в-
62
адреноблокаторларды тағайындауға болады. Осы дәрілср жүктілік
кезінде қаіупсіз болып есептеледі, бірақ В-блокагорлар жатырдың
жиырылу қызметін үдетуі мүмкін екенін есте сақтау керек.
АПФингибиторларын, натрий нитропруссидін жәнедиуретиктерді
жүктілік кезінде тағайындауға болмайды.
Эклампсия кезінде кризді басу үшін дибазолды көк тамырға
енгізу кеңінен қолданылады. Магний сульфатын әсіресе тырысу
синдромдары болған жағдайда қолданылады. Сонымен қатар к/т
диазепам енгізіледі.
Өкпе күретамырына қанның қатуы
Өкпе күретамырына қан қатуы (ӨКҚҚ) - бүл қанайналымдағы
қатқан кан түйіншіктерінен құралған эмболдың көк тамыр
жүйесімен келіп, өкпе күретамыр немесе оның бұтақтарының
саңылауларын жауып қалуы. ӨКҚҚ тамырлар зардабының көп
таралған түрлерінің бірі, ол жүректің қабынып жарылу ауруынан
және инсульттен кейінгі жиілігі жағынан үшінші орында,
сондықтан адамның кенеттен кайтыс болуына негізгі себептердің
бірі болып табылады.
Мысалы, АҚШ-да, әртүрлі бағалауға байланысты, жылда ӨКҚҚ
жағдайы 300-500 мыңға дейін болып, 50-100 мыңға дейін адам
қайтыс болады. ӨКҚҚ жиілІгі белгісіз, өйткені өкпе эмболиясы
әдеттегідей әбден айырып танылмаған аурулардың бірі.
Өмірде өкпе эмболиясының 30%-ы, секциялық зерттеулерде 40%-
ы тексеріліп анықталады. Оның негізгі себептері: спецификалық
ауру белгілерінің мүлдем жоқтығы; кей жағдайда полиморфизм
клиникалық көріністің көрінбеуі (егде адамдарда және зардабы
ауыр ауруларда) дәстүрлі тексеру әдісінің төмен ақпараттығы
(ЭКГ, өкпені рентген сәулесі арқылы тексеру, қанның анализі);
ӨКҚҚ-ны жаңа әдістермен тексерудің шектеулігі және қиындығы
(өкпенің перфузиялық және ауа алмастыру сцинтиграфиясы,
ангиопульмонография); дәрігерлердің бұл ауруларға жеткіліксіз
63
назар аударуы;
ӨКҚҚ-да адам өлімі 30%-ды құрайды, ерте және дұрыс емдегенде
адам өлімін 10% түсіруге болады.
Соңғы жылдары ӨКҚҚ жиі байқалуда, ол әртүрлі себептерге
байланысты - адамдар өмірінің үзаруына, наурқастардың, жүрек
ауыруы дертіне қарамастан тірі қалуына (жүректің өлі еттенуі,
жүректің әлсіздігі, жыпылықтау аритмиясы); кең түрде карттарға
жедел жәрдем көрсетілуіне; реологиялық қасиеттерге және қанның
ұйыуына әсер ететін терапевтік әдістердің қолданылуына.
Этиологиясы және патогенезі. ӨКҚҚ-ның тікелей себебі
қаткан қанның пайда болған орнынан ығысып өкпекүретамыры
аумағындағы тамырлар атырабын бітеп тастауы болып табылады.
Ең көп - 85% қан қатуының пайда болатын жері кіші жамбастың
және төменгі дене бөліктерінің күретамырлары, ал 10% - жүректің
он жақ бөлігі болып табылады.
ӨКҚҚ - төсек тартып жатқызатын ауру. Бұған ұзақ уақыт таңып
тастау себеп болады. Оған жарақат, жедел см жасау, сырқат, қартаң
адамдар үшін кауіпті ұзақ уақыт бір жағымен жату (мыс., көлікте
жартылай отыру) себепші болады. Қау іпті факторлардың негізгісіне
қан тоқтауы және қанның тығындалуына қолайлы жағдайлар:
операциялар (іс жүзінде бәрі), жарақаттар (әсіресе сүйек), сепсис,
жүктілік және босанғаннан кейінгі кезең, зардапты ісіктер, жүрек
әлсіздігі, жүректің жыпылықтауы, қант диабеті, полицитемия
жатады. Диуретиктермен көп терапия жасалуына, стеройдтық
гормондарға, эстрогендерге, гормоналды контрацептивтерге,
эфферентті терапия әдістеріне (плазмаферез, гемосорбция) және
ӨКҚҚ-ның жетілуіне жағдай тудырғыштарға назар аудару керек.
ӨКҚҚ операциядан кейінгі ең жиі ушыққышқа жатады. Санкт-
Петербургта жасалған барлық операциялардың 2,3 %-ы ӨКҚҚ
жағдайында өтеді.
Өкпе тамырларына эмболаны енгізу көптеген патофизиологиялық
реакцияларды тудырады: аз шеңбер жасайтын күретамыр
лықылының рефректорлық жоғарылауы орын алады, бұл аз
64
шеңбер жасайтын қан айналымының күрт гипертензиясына әкеп
соғады; қанның ағыны шектелуінен жүрекке баратын қан азайып,
кардиогенді қауіптің терең жағдайына жетеді де, ол коллапстың
тууын күшейтеді; кеңірдекшелердің лықылын кеңірдекшелердің
қатты жиырылуына алып келеді.
Егер қанның тығылуында тез ыдырау болмаса және кан ағысы
қалпына келмесе, өкпеде инфаркт туындайды. Әдетте өкпеде
инфаркт бөліктік және сегментарлық күретамырлардың бітелуінен
туындайды. Өкпеніңинфаркті бірнешетәулікте (1-5 тәулік) қанның
қату эпизодынан кейін ет тыртықтанған соң немесе инфаркт-
өкпенің қабынуының өршуінен пайда болады.
Клиникалық жай-күйі өкпе қан ағысының бүзылу жағдайына және
қанның кең айналымының гемодинамикалық қалыпсыздығының
зардабына қарай анықталады. Зардап көлемі мен клиникалық
зардаптың өтуіне карай ӨКҚҚ-ның бірнеше формасын таратып
бөлуге болады.
Күрт формасы - піектен тыс ӨКҚҚ. Ол тамырлардың және
өкпе күретамырының бас бұтақшаларының окклюзиясынан
туындайды. Өкпе күретамыры төңірегіндегі арнаның бітелуі
70-100% мөлшерінде болады. Ол кенеттен естен танып, дененің
жоғарғы жағының диффуздық көгірдірленуі (кейде шойын түсті),
қан айналымының тоқтауы, қалтылдау, тыныстың тоқтауы және
тез қайтыс болу түрінде өтеді. Ауқымды ӨКҚҚ-ның ауыр түрі
тамыр арналарының 45-70% окклюзиясы жағдайында туындайды.
Ол негізгі белгілердің өкпеге қан қатуы түрінде өтеді.
Тыныс алу қиындығының байқалуы ретіндегі ентігу ӨКҚҚ-ның
мөлшері көп кезде күрт сезіледі, тыныстың жиіленуі минутына
50-70-ке жетеді, бүл өте қолайсыз жағдай болып табылады. ӨКҚҚ
кезіндегі ентігістің айқын белгісі бар: ауру кісі жиі көлбеу қалыпты
сақтағысы келеді, кеудені көтеріп биігірек отыруға талпынбайды.
Чейн-Стокс және Биото түріндегі сирек тыныс алу жэне тыныс
алудың бұзылуы әдетте ақтық кезеңде жиі орын алады. Өкпе
күретамырына елеулі қан қату кезіндегі көгеру кенеттен пайда
5-Ө60
65
болғандағы “шойын” дәрежесіне жетпейді, ол ақ қу - қүл, сүр
тусте жиі кездеседі.
Жүректің оң жақ ауыр кемістігі немесе ауыр күйдегі жүрек күрт
синустық жиі лүпілде, жүрек шекарасының оң жаққа кеңейуімен,
жүрек лықылының күшейуімен, қүрсақ аумағының лықылымен,
өкпе күретамырының II деңгейдегі ерекшелігімен осы жердегі
систологиялық (кейде диастологиялық) шумен айқындалады.
Мойын қантамырлары ісінуі, ішкі күретамырлардың дұрыс лүпілі,
бауырдың көлемінің үлғаюы, жүректің оң жағы бөліктерінің ЭКГ-
дегі белгілерінде ауырлықтың бар болуымен айқындалады.
ӨКҚҚ кезіндегі күретамырлық гипотензия алғашқы минуттарда
көбінесе рефлекторлы болып келеді. ӨКҚҚ-ның күшеюі
кезінде жүректің қанды ығыстыруының және қанның ауқымды
айналымындағы тамырлар лүпілінің нашарлығынан тұрақты
коллапсқа ауысады. Кейбір ауру адамдарда обструктивті
кардиогенді есеңгіреу сәті туындайды.
Тыныс алу қиындығы, ауыр өкпелік жүректің белгілері және
коллапстың үзақтығы - бұлардың бәрі ӨКҚҚ сәтіндеғі белгілер.
Ауру кісілердің едәуірі аталған белгілердің ауыр және ұзақ
кездерінде алғашқы тәулік ішінде қайтыс болады.
Ауырсыну белгісі ӨКҚҚ-ның барлық жағдайларында байқалады,
дегенмен зақымдану көлемі мен ауырсынудың ауыр синдромы
арасындағы байланысты көптеген авторлар таба алмайды.
Оның байқалуы - қатты ауырсыну мен кеудені қысып сығымдау
аралығында өзгеріп отырады.
Ауыр ӨКҚҚ кезінде сырқаудың бастапқы кезінде ангиноз тәрізді
белгі жиі байқалады. Олар: кеудені сығымдау, қысу түрінде
байқалып жоғарғы және ортадағы үшінші кеуде сүйегі аралығында
болады, бірақ кең жайылмайды; олар ауаның жетіспеу белгілерінің,
тұншығуымен өлімнен қорқуынан аңғарылып байқалады.
ӨКҚҚ-ның ауырсыну белгісінің күрделі генезі бар және ол
түрлі себептерге - өкпе күретамырының шеттерінің созылуына,
миокардтың, өкпе ұлпасының ишемиясына, өкпеқаптың өкпе
66
инфаркты кезінде жалғастығымен, бауырдың ауыр ісінуімен т.б.
байланысты.
Өкпе инфаркты кезінде ауырсыну “өкпеқап” сипатында болады, ол
тыныс алумен, жөтелмен байланысты, қан құсу белгілері жүреді.
Қан құсу ӨКҚҚ-ның жиі кездесетін белгісі емес, өйткені, қандағы
бөгде заттардың болуының барлық эпизоттары өкпе инфарктына
әкелмейді, ол ауру адамдардың 12-38% кездеседі.
Ми перфузиясының бұзылуы естен тануға, бас айналуға соқтырып,
жинақталған жүйкелік белгілерді іудырады. Естен тану белгісінің
Жиілігі өкпе эмболиясының басқа белгілеріне қарағанда ӨКҚҚ-
ның бастапқы кезінде өте жоғары (жиілігі жөнінен төртінші
орында).
Абдоминалды белгі - бұл ауырсыну белгісінің бір варианты, ол
бауырдың ауыр ісінуінен көрінеді, диафрагмальді өкпеқапқа
жалғасты болады; оң жақ қабырға астының сыздауынан, шектердің
тырнағанынан, құсудан, ықылық атудан байқалады және қарын
қуысының ауыр сырқатының клиникалық көрінісін еске салады.
Жөтел көп ауру адамдарда ӨКҚҚ-ның алғашқы сағатында-ақ
кездеседі. Оның жиілігі өкпе инфаркты және өкпе қабынуы
инфаркты пайда болғанда күшейеді. Ылғалдылық сілекей түрінде,
кейін қан сипатында болады.
Ыстықтың көтерілуі ӨКҚҚ-сы бар көп сырқат кісілерде кездеседі.
Әсіресе бір тәуліктен соң 2-3 тәуліктің басында жиі байқалады.
Температуралық қозу сәл қызу, ал сырқаттар жартысында қатты
қызу сипатында болады. Әдетте жанды қоярға жер таппау бірнеше
тәулік жүреді, өкпе инфарктімен қабынуда мұндай әсер ұзағырақ
болады.
Өте күрделі ӨКҚҚ күретамырлардың үлестік сегменггерін бүлдіру
кезінде туындаса және арнаның 15-45%-да саңылауы жабылса,
онда ол ӨКҚҚ-ның орташа ауыр жағдайында өтеді. Демалу
киындығы, жүректің оң жақ бөліктеріне көп салмақ түсуі коллапс
және ауырсыну белгісі көп жағдайда ерекше сезілмейді және ұзақ
күрделі ӨКҚҚ кезіндегідей ұзақ жүрмейді. Тыныстың жиіленуі 1
67
минутга30-40-танаспайды, жүректіңжиі соғуы 1 минутта 100-130
және орта есеппен 5-6%-ды кұрайды. ЭКГ - он жак бөдіктердің
ауыр белгілері ауру адамдардың 25% кездеседі.
Аса күрделі ӨКҚҚ көп жағдайда кайталама және жиі сипатта
болады. Күретамырдың астыңғы бөліктері жоғарғысына
қарағанда жиі бүлінеді. ¥сақ бұтакшаларда ӨҚҚҚ окклюзия
тамыр арналарында 15% және одан кем болады клиникалық түрге
жеңіл формада, рецедивті ағыспен өтеді. Мұндай вариант кезінде
көп диагностикалық қателер кетеді, бұл өзіне тән еместіктен,
сезілмеуден, аз байқалған болады. ¥сақ бұтақшалардың
клиникалық ӨҚҚҚ қалыпсыз дем-ала алмаудан, жүректің жиі
соғуынан, жүрекшеніңұстамасынан, бас айналудан, естентанудан,
қысқа ауырсыну эпизодтарынан байқалады. Операциядан кейін
аурулардың жүрегіндегі кемістік барларында ол өкпеқаптың
қабынуы немесе ескі қабыну, жүректің қалпына келе алмайтын
күйі тәріздес болады. Соған қарамастан дер кезіндегі диагностика
ұсақ бұтақшалар эмболиясы үшін маңызды, өйткені 30%-дық
жағдайда эмболия күрделі ӨҚҚҚ өлімге әкелуі мүмкін.
Диагностика. Көп наукастарға курделігіне қарамастан
өкпе эмболиясы диагнозын ауруханаға дейін қоюға болады,
егер барлык клиникалық, физикалық, сыртқы мәліметтер есепке
алынып, тиянақты ЭКГ талдауы жасалса(әсіресе оны бұрын
жасалған ЭКГ-мен салыстыру маңызды).
Көктамыр тромбозы мен көктамыр қабынуы белгілерін
эмболия көзі ретінде анықтаудың маңызы зор. Өкінішке орай,
жартысынан көп жағдайда коктамыр тромбозының терең
тамырға өтуі белгісіз болады және эмболия оның алғашқы (кейде
соңғы) клиникалық белгісі болып табылады. Ассиметриялық
аяқ-қолдардағы ісінулер, қолмен көрген кезде көктамырдағы
ауырсынудың жоқтығы, тері түсінің өзгеруі, балтыр еттерінің
сырт жағының қақсауы (Горман белгісі)-бұлар көктамырдың аяқ-
қолды тексерген кездегі тромбозының нақты белгілері, ол диагноз
қою кілті болып есептеледі.
68
Клиникалық көріністерді талдау және физикалық
дәлелдерді ескеру өкпеқап қуысына ауа жиналғанын, зардапты
өкпе обырын жоққа шығаруға мүмкіндік береді. Бірден-бір қиын
сәт ӨҚҚҚ салыстырмалы диагностикасында жүректің өліеттенуін
жокқа шығару болып табылады.
Өкпе эмболиясы пайдасына шешілетін мүмкін эмболия
көздері- көктамыр тромбозы, алдын-ала операцияға өкінерлік
шешім қабылдау, иммобилизация, жүректің нашарлығы және
басқалар дэлел болып табылады.
Байқалатын енгізу, жүректің жиі соғуы, өкпеде ескі
құбылыстардың болмауы, ортопноэ тенденциясының, ауырсыну
белгісінің жоқтығы (жүректің өліеттенуінің қолға, иыққа,
арқаға, жаққа т.б. берілетін белгілері жоқтығы) ӨҚҚҚ пайдасына
шешіледі.
Жедел жәрдем. ӨКҚҚ кезінде алгоритмнің кезектен тыс көмегін
тандау ауру адамның қаралуы кезіндегі жай-күйімен негізгі ӨКҚҚ
клиникалық белгілері бар екендігімен анықталады.
Күрт байқалатын формасы мен күрделі ӨКҚҚ кезінде қанның
тоқтауы жағдайында: жүрек-өкпе реанимациясы тиіеті алгоритм
бойынша жүреді.
Күрт байқалатын ӨКҚҚ формасы жүректің кенет тоқтауымен
орайлас келсе, қажетті вариант электромеханикалық диссоциация
болып табылады. ЖӨР кеңірдекшелерге ауа алмастыру үшін түтік
қоюды жиі жэне ретсіз тыныс алуды қалпына келтіруді қажет
етеді.
Күрделі жэне өте күрделі ӨКҚҚ бар кезде оның тыныс алу
кемістігі, ауырсыну белгісі жэне дұрыс қан айналмауы сияқты
көріністері болса, емді ылғалды оттекпен емдеуден бастайды,
ауырсыну зардабын тияды, аурудың жанының тынышталуын
қамтамасыз етеді. Бұл үшін көк тамырға Імл 1% морфинді Юмл
изотоникалық натрийлі хлор ерітіндісінде ерітіп енгізеді немесе
0,05-0,1мг фентанилді 1-2мл 25% дроперидол ерітіндісімен
қосып енгізеді. Систолалық қан қысымы 90мм с.б төмен болса,
69
дроперидол салынбайды.
Емнің келесі кезеңі - ол тамшылатып көк тамырға 10000 бірлік
гепарин жіберу, бұдан соң қатқан қанды еріткіш ем жасалады
немесе тұрақты көк тамырға 1000 Б/сағ мөлшерінде 7-10 күн
гепарин салынып, қанның түйіршіктслінуі бақылауға алынады.
Қаткан қанды жұмсартатын ем - егер клиникалық, ЭКГ
мәліметтері зардапты жүрек қапшығының сырқаты дамып келе
жатқанын көрсетсе (ісінген мойын тамырлары, бауырдың ұлғаюы,
гипотензия, ентігу) ӨКҚҚ-ның күрделі жағдайында өте керек.
Қанмен эмбол тасымалданғанда екпе күретамыры үшін қанды
жүргізетін дәрілер және гепариннің тиімділігі бірдей.
ӨКҚҚ кезінде қанды жұмсартатын ем мына схема бойынша
жүргізіледі
-	стрептокиназаларды пайдаланып (СК) - 250 000 Б көк
тамырға тамшылатып 30 минут, одан соң 100 000 Б/с 12-
24 сағат бойы; СК-ны енгізу алдында 60-90мг преднизолон
енгізіледі.
-	ұлпалық тітіркендіргіш плазминогенді (алтеплаздар)
пайдаланып: тамырға ЮОмг 2 сағат бойы тамшылатып
енгізіледі.
-	урокиназаларды пайдаланып; 300000 Б 10 минут бойы,
содан кейін тамыр инфузиясы 300000 Б/с 12 сағат бойы
енгізіледі.
Қан қысымы гипотензиясы кезінде (систолалық кан қысымы
- с.б. 100-80мм-ге дейін) - допаминді тамырға тамшылатып 5мкг
жылдамдығымен (х мин/кг), тиімділігі жоқ болса, жылдамдықпен
енгізуді 20-3Омкг (х мин/кг) дейін көтереді; систолалық қан
қысымы кезінде с.б. 80мм-нен төмен болса, тамырға норадреналин
2-12мкг/мин жылдамдығымен енгізіледі. Қан қысымы
гипотензиясының төменгі және қалыпты жағдайында (мойын
тамырында ісік болмаса) тамшылатып құюды кан тамырына
400-500мл реополиглюкин немесе реомакродекс жіберу есебінен
көтереді.
70
Жүрек гликозидтері мен эуфиллинді ӨКҚҚ кезінде қолдану тиімсіз
және қажетсіз, себебі олардың ырғақтылығы жоғары.
ӨКҚҚ аурулары бар науқастарды дср кезіндс ауруханаға жеткізу
қажет. Науқас зеңбілмен тасымалданады. ӨКҚҚ-ның ауыр кезінде
тасымалдауға қан қысымы дұрысталып, науқасты қиын сәттен
алып шыққаннан кейін болады.
Аурухана кезеңінде ем антикоагулянттармен жалғастырылады,
тромболитті терапия өткізу мәселесін шешеді (егер ол ауруханаға
дейін жасалмаса). Өткізілген терапияның тиімділігі болмаса,
емдеудің хириргиялық тәсілі қолданылады (эмболэктомия) немесе
тромболитті дәрілер өкпе күретамыры бұтакшаларына жіберіледі.
Маңызды мәселе - ол ӨКҚҚ қайталанған кезде алдын-алу. Ол
үшін тікелей емес антикоагулянттар гепарин енгізіледі.
Емдеу мен ӨКҚҚ алдын-алу үшін көктамырдағы қан қату мен
тромбофлебитті аяқ-қолдан, жамбастан тауып емдеу керек.
Мамандандырылған бөлімшелерде астыңғы көктамырға сүзгіш
қойылуы мүмкін, ол барынша сенімді қайталама эмболияны
болдырмау тәсілі саналады.
Науқастарда қайталама ӨКҚҚ немесе қалыптасқан қауіп
факторы бар болса, ұзақ уақыт (6-12 ай, кейде өмір бойы) жанама
антикоагулянттармен емделуі керек.
Жіті бронхит
Клиникасы. Аурудың бастапқы кезінде құрғақ, ұстама тәрізді
жөтел мсн дене қызуының көтерілуі болады. 2-3 күннен кейін
жөтелмен шырышты- іріңді қақырық бөлініп, ентігу, әлсіздік,
бастың ауыруы пайда болады.
Өкпені тындап көргенде: қатаңтыныс, құрғақ ысқырықты сырыл
естіледі.
Обструктивті бронхит балаларда тыныс шығарудың күртұзарып,
ысқырықты және алыстан естілетін құрғақ сырылдары пайда
болғанында және кеуде бұлшықеттерінің дем алуға қатыстығына,
71
эмфиземаның дамуына қарай анықталады.
Салыстырмалы диагноз- пневмониямен, бронх демікпесімен
жүргізіледі.
Жіті бронхиолит - бүл ауру балалардың алғашқы 2 жасында
кездеседі. Көбінесе 5-6 айлык балалар ауырады. Ол бронхиолалар
мен ұсақ бронхтардың толық обструкциясымен сипатталады.
Этиологиясы- көбіне респираторлы - синцитиалды, парагрипп
вирустары, цитомегаловирус, микоплазма, хламидиялар.
Бейімдегіш факторларына аллергиялық және экссудативті
диатездер, паратрофия, жасанды тамақтандырулар жатады.
Клиникалық көріністерінде тыныс жетіспеушілігі, интоксикация,
дене қызуының көтерілуі, өкпені тыңдағанда - ұсақ көпіршікті,
сықырлаған құрғақ сырылдар дем алғанда байқалады.
Өкпе қабынуы
Өкпе қабынуы- альвеолалар кеңістігінің жедел жұқпалы ауруы.
Ол өкпе альвеолаларында қабыну клеткалары мен бөлінділерін
жинап, оның желділігін төмендетеді.
Өкпе қабынуының этиологиясына қарай жіктелуі (ЕК8, АТ8,1992;
Москва, 1995):
-	Жүре пайда болатын (тұрмыстық) пневмония. Ол үйінде
немесе басқа жерлерде және ауруханада 2-3 тәулікке дейін
дамығанда пайда болады. Қоздырушысы- пневмококк,
гемофильді таяқша, легионелдер, хламийдилер, грипп
вирустары және т.б.
-	Ауруханалық пневмония (ауруханалық, назокомиальді).
Ол ауруханаға түскеннен 2-3 тәуліктен кейін пайда болады.
Әсіресе өкпені жасанды желдендіріп жатқан ауруларда.
Қоздырушысы- ішек таяқшасы, көк іріңді таяқша, гемофильді
таяқша, стафилококк.
-	Иммуножұтты жағдайдағы ауруларда дамитын пневмония.
-	Атипиялық пневмония (микоплазмалық, легионельді,
72
хламидиялық, вирусты).
Өкпе қабынуының орналасуына қарай жіктепуі:
1	. Өкпенің ошақты қабынуы
2	.Өкпенің сегментарлы кабынуы
З	.Өкпенің крупозды қабынуы
4,Өкпенің интерстициальді қабынуы
Өкпе қабынуының асқынулары: тыныс жетіспеушілігі (дәрежесі),
токсикалық, кардиореспираторлы, іріңді (өкпенің, өкпеден тыс),
обструктивті синдром, ателектаз және т.б.
Ошақты өкпе қабынуының түрлері жиірек балаларда кездеседі.
Бастапқы кезеңінде қүрғақ жөтел, сонан соң шырышты -ірінді
қақырықтың бөлінуімен болады. Кеуде клеткасында ауыру сезімі,
дене қызуының көтерілуі және айқын интоксикация белгілері
болады. Қабыну ошағының орталық аймақта орналасуында
зерттеу нәтижелері айқын болмайды. Ал шеткі аймақтарда
орналасқанда, перкуторлы дыбыстың тұйықталу белгілері
байкалады. Аускультация жасағанда: тынысы қатаң, ылғалды, әр-
түрлі калибрлі сырылдар естіледі.
Ерте жастағы балаларда ошақтақ бронхопневмония жиірек 2 жақты
болып, жедел рсспираторлы аурулардан кейін дамиды. Мұнда
тыныс жеткіліксіздігінің белгілері (цианоз, ентігу) басымырақ
айқындалады, интоксикация және жалпы жағдайының нашарлауы
(әлсіздік, адинамия, бұлшық еттердің гипотониясы, құсу), ал
өкпедегі физикальді белгілер кейінірек анықталады.
Өкпенің сегментарлы қабынуы- бұл бір немесе бірнеше сегментті
қамтитын, ошақты өкпе қабынуы, Оның диагнозы көбінесе
рентген сәулесі арқылы анықталады.
Өкпенің крупозды қабынуы - жиірек 3 жастан асқан, мектепке
дейінгі және мектеп жасындағы балаларда кездеседі. Ауру кенеттен
басталып, дене қызуы өте жоғары көтеріліп, қалтырап, құрғақ
жөтел мазалайды. Аурудың 2-3 күнінен бастап, тот түсті қақырық
пайда болады. Беті қызарады, әсіресе қабынған жағында, еріндері
мен мұрнының көгеруі. Дем алу барысында өкпенің зақымданған
73
бөлігі, сау жағынан қалып отырады. Дем алғанда кеудесінде ауыру
сезімі пайда болып, ентігу, тахикардия байқалады. Науқас қозған
күйдс немесе әлсіз.
Жіті бронхит және пневмонияларда көрсетілетін жедел ем
шаралары.
Тыныштық қалыпты сақтау. Қақырықты шығару үшін науқасты
ыңғайландырып жатқызу. Сұйықтықты көп мөлшерде ішкізу.
Симптоматикалық терапия: бронхоспазм белгілері болса-
бронхолитиктер: 2,4% эуфиллин- 1,0 баланың әр жасына (Юмл-
ге дейін) к/т баяу енгізу. Дене қызбасын және тырысу синдромын
басу.
1 жасқа дейінгі балаларды және аурудың ауыр дәрежесінде
ауруханаға жатқызу кажет.
Өкпенің ісінуі
Балаларда өкпенің ісінуі альвеолярлы-капиллярлы
мембрананың зақымдануы мен капилляр іші және өкпеішілік
қысымның, соныменқатар кішіқанайналымындағы қантамырлары
қысымдарының қатынасының өзгеруіне жиірек байланысты
болады. Мұндай өзгерістер бензинмен, керосинмен, скипидармен
уланғанда және суға батқанда байқалады. Ал ЖРЖВА, тыныстың
ауыр обструкциялык ауруларында өкпенің интерстициалды ісінуі
болады, өйткені онда өкпе қан тамырларының эндотелиясы
зақымданады. Ол альвеолярлы-капиллярлы мембрана арқылы
жүретін фильтрацияның жоғарылауына байланысты.
Бұлар мына факторларға байланысты:
-	Тыныс жолдары өткізгіштігінің бұзылысында, дем алу
транспульмональді қысымды кенеттен жоғарылатып,
өкпеден лимфаның қайта ағуын қиындатады.
-	Гипоксия мен гиперкапния өкпелік гипертензияны
тудырып, фильтрациялық қысымды жоғарылатады.
-	Гиперкатехолемия үлкен және кіші қан айналымындағы
74
қанды бөліп, оның көбісін кіші кан айналымына береді.
-	Кеудеішілік жоғары теріс қысым, сол қарыншаның
күштемеден кейінгі жұмысын көбейтеді, жүректен
кан қайтымын төмендетеді. Сонымен қатар кіші қан
айналымының жүмысын көбейтеді. Осының барлығы
өкпснің ісінуіне әкеліп соғады.
Өкпе ісінуінің клиникасы. Жоғарыда көрсетілген себептердің
әсерінен шунтты-диффузды тыныс жетіспеушілігі дамиды.
Өкпені тыңдағанда - көп мөлшерде, майда және орташа
көпіршікті сырылдар естіледі. Осыдан кейін кеңірдектен қызғылт
түсті көпіршікті қақырықтар шығады. Жаңа туған нәрестелерде
сурфактанттың аздығынан өкпеден қан кеіуі де мүмкін. Ентігуі
күшейіп, цианоз, тахикардия болады.
Өкпе ісінуіндегі ем шаралары.
-	Науқастың басын жоғары көтеріп жатқызу;
-	Жоғарғы тыныс жолдарын тазарту;
-	95% спиртпен ингаляция жасау, 33% спиртті көк тамырға
енгізу Імл/ баланың әр жасына;
-	Лазикс 3-5мг/кг;
-	Аяқтарына жгут байлау;
-	15-20% маннитолды Іг/кг к/т тамшылатып;
-	2,4% эуфиллин 0,1мл/кг к/т енгізу;
-	0,05% строфантин 0,1 мл /кг физ.еріт;
-	3% 2мг/кг преднизолон;
-	тез арада ауруханаға жатқызу.
Бронх демікпесі
Бронх демікпесі - бронхтың созылмалы аллергиялык қабынуы.
Ол бронхтардың гиперреактивтіктілігі және жайылмалы
бронх обструкиясының әсерінен пайда болатын, кезенді
қайталанатын тыныстың тарылуы және түншығу үстамаларымен
75
сипатталады. Бронх демікпесі бронхконстрикииясына, шырыш
гиперсекрециясына және бронхтің ісінуіне байланысты дамиды.
Бронх обструкциясы емнен кейін немесе кенеттен өзі кайтуы
мүмкін.
Жіктелуі: экзогенді, эндогенді, аспиринді, жеке стероид тәуелді
болып бөлінеді.
Бронх демікпесі ауырлық дәрежесіне қарай да жіктеледі. Оның
жеңіл, орташа ауырлықтағы және ауыр түрлері бар.
Жеңіл де.мікне- белгілері : сирек қысқа түрде өтетін түншығу
ұстамалары (айына 1 реттен аз). Олар кенеттен немесе бір рет
қабылданған бронхолитиктердің әсерінен қайтады және физикалык
күштемені жақсы көтереді. Ремиссия кезінде жалпы жағдайы
өзгермейді, сыртқы тыныс көрсеткіштері калыпты күймен тең.
Орта ауырлықтагы ұстамада түншығулар айына 3-4 рет
қайталанып, тыныс кызметі мен қан айналымының бұзылыстары
байқалады: тахипноэ, тахикардия, жүрек тондарының
тұйықталуы.
Ауыр түрінде - тұншығу ұстамалар жиі (күнде не апта сайын)
болады. Олар өкпенің кернелуімен, ентігумен, тахикардиямен
сипатталады. Қарап-тексергенде- тері қабаттары бозғыл-сұр
түсті. Еріндерінің, ауыз айналасының, құлактарының және
саусақтарының көгеруі байқалады. Қақырык шығаруы қиындаған
жөтел, дем шығаруы шулы және ұзаққа созылады. Дем шығарғанда
кеуде клеткасы тартылып, бұлшық еттер қатысады.
Клиникасы. Бронх демікпесінде тұншығу ұстамасы пайда
болады, экспираторлы ентікпе, науқас ортопноэ қалпында
отырады. Дем алу актісіне бұлшық етттер катысады, мұрын
калқаларының кернелуі байқалады. Тері кабаттары, мұрын ауыз
ұшбұрышы көгереді. Аускультация жүргізгенде өкпеде көптеген
құрғақ, кейде орташа көпіршікті ылғалды сырылдар дем шығару
кезінде естіледі.
Жалпы жағдайына және тыныс алуының қиындауына қараи
бронх демікпе ұстамасы үш ауырлық дәрежесіне бөлінеді (кесте).
76
Бронх демікпесі ұстамаларының ауырлығын бағалау
белгілері
Белгілері	Жеңіл	Оріаша	Ауыр
Физикалық белсенділігі	сакталған	шектелген	Мәжбүр қалып
Сөйлеу қабілеті	Сақталған	шектелген, аздап сөйлейді	Сөйлеуі қиындаған
Ақыл-есі	Кейде қозуы мүмкін	Қозғыш күйде	Қозғыш Күйде, үрей
Тыныс жиілігі	Жиілеген	Айқын экспираторлы ентікпе	Айқын экс пираторл ы ентікпе
Бүліиыц еттерінің қатысуы, бүзана үсті шүңцырының тартылуы	Айқын емес	айқын	Өте айқын
Ысқырықты тыныс	Тыныстың соңында байқалады	айқын	Өте айқын
Пульстің жиілігі	Жиіленген	жиіленген	Өте жиіленген
Бронх демікпесі пневмонияның асқынуы, созылмалы
5ронхит, тұмау, көкжөтел, қызылша, және т.б. аурулардан кейін
дамиды.
^уырудың аз кездесетін басқа түрінің дамуы, атопиялық түрі,
іғзаға сыртқы ортадан түсетін өсімдік немесе жануар тектес
іллерген әсеріне байланысты.
Бронх демікпесі кезіндегі аллергиялық реакция бронхиола
^абырғасында дамиды; ол кезде безді аппараттың гиперсекрециясы
дамиды, тегіс бұлшық еттің спазмы және шырышты қаббаттың
ісінуі, ол жедел тыныс жетіспеушілігіне әкеледі, экспираторлы
^нтігу түрінде жүреді.
Бронхдемікпелік синдром жиі тыныс алу жолдарының ауруларынан
кейін асқынады және біртіндеп үдемелі түрде ауа жетіспеуі
77
сезімімен, дем шығарудың ұзаруымен тыныс жиілеуі, кұрғақ
жөтел, ерте бөлінген қақырықты түсіре алмауымен сипаггалады
және бронходилятаторларға оңай жойылады. Ұзаққа созылған
ағзаның реактивтілігінің өзгеру фонында пайда болған тұншығу
әр-түрлі факторлар әсерінен пайда болады, тіпті мүлде аллергия
тудыратын эффекттер болмаса да (инголяция және басқа
метеофакторлар, эмоция т.б.)
Бронх демікпесінің ең бірінші белгісі - жөтсл (құрғақ, қиын),
Тұншығу аяқ асты басталады (науқас нақты уақытын айтады),
кейде алдын -ала (тамағы жыбырлайды, тұмауратып, терісі
қышиды) белгілер беріп, ол тез дамып кетеді. Наукас отырысы,
ортопноэ -отырып немесе тұрғанда қолын таянады. Ентігу
экспираторлы сипатқа ие болады: дем алу (2-4 рет) есе дем
шығарудан аз. Дем алу актісінде (шығарғанда) мускулатура (иық,
мойын, іш) көмекке келеді. Аускультация кезінде қатаң тыныс
және құрғақ сырыл (кейде ол алыстан естіледі). Тұншығудың
ауырлығы мен ұзақтығына (минут, сағат) қарай, бронх демікпесінің
орташа ауырлығы және ауырлығы байқалады. Бронх демікпесінің
асқынбаған түрінде жедел жәрдем бригадасының көмегі қажет
емес. Жеңіл және орташа ауыр жағдайда науқас өз жағдайын
біледі де. қажетті дәрілері қолында болады.
Демікпе статусы - ұзақ және тұрақты жағдайдағы бронх
өткізгіштігінің бұзылуына байланысты тұншығу, ол ұзақ уақытқа
(тәуліктен артық) созылады және симпатомиметиктер (В2-
адреномиметиктер) көмектесиейді. Адреномиметиктердің тегіс
бұлшықеттерге әсер етпеуін басқа жаңа технология - небулайзерлі
терапия арқылы жоюға болады. Бронх демікпесімен ауыратын
науқастардың 5-12% демікпе статусы дамиды. Өлім-жітім әр түрлі
авторлардың айтуы бойынша 0,2 -16 % дейін.
Демікпелік статустың дамуы: созылмалы инфекциялы
процестің өршуі, өкпенің созылмалы обструктивті аурулары
(бронхит, эмфизема), сол сияқты кез-келген глюкокортикоидты
гормонды, ұйықтататын дәрілерді және басқа дәрілерді дұрыс
78
кабылдамағаннан, дұрыс жасалмаған десенсибилизациялық
ем, симпатомиметикалық заттарды жүйесіз және бақылаусыз
қолдану. Демікпе статусы кезінде тыныс жолында обструкция
дамуына маңызды орынды - бронхиолалардың шырышты
қабатының аллергиялық немесе кабынулық ісігі, қақырықтың
қоюлануы және оның бөлінуінің бұзылысы, сол арқылы бронхтың
бітелуі, бронхтың тегіс бұлшықеттерінің спазмы алады. Осы
кезде Ь2 -адренорецепторлары бронх кеңітетін препараттар ролін
атқарады.
Демікпе статусында гипоксия және гиперкапния, газды
және метаболикалық ацидоз, клеткаішілік гипокалиемия,
клеткасыртылық гиперкалиемия, гипогидратация, гематокрит
саны жедел өседі және тіндік перфузия бұзылады. Оған оң
қарынша жетіспеушілігімен бүйрек үсті безінің жетіспеушілігі
қосылады. Соңында созылыңқы, жойылмаған демікпе статусы
кезінде көпағзалық жетіспеушілік дамиды.
Демікпелік статус ауырлық дэрежесіне қарай 3 сатыга бөлінеді.
1 сатысы- симпатомиметиктер резистенттілігінің құрылу
сатысы. Ол сатыны басқаша желденудің бұзылысы жоқ немесе
компенсация сатысы деп атайды. Науқастың бұл кезде ақыл-
есі дұрыс, тәртібі адекватты. Жағдайы - аздаған экспираторлы
ентікпе, акроцианоз, тершеңдік, тахикардия, аздап қан қысымы
көтеріледі. Аускультативті қиын созылмалы дем шығарумен бірге
қатаң тыныс және жайылмалы құрғақ сырыл білінеді. Бронх
обструкциясының біртіндеп үдеуі салдарынан қақырық бөлінуі
азаяды.
Артериялық қандағы оттегі қысымы 60-70 мм.с.б., көмірқышқыл
газы 40-45 мм с.б. аспайды. Демікпе статусының 1 -сатысында
адам өміріне аса қауіп төнбейді, бірақ симпатомиметикалық
препараттарды көп пайдаланғанса өлімге ұшырауы мүмкін.
2-сатысы- декомпенсация немесе желдену бұзылыстарының
өршитін сатысы, сонымен катар бұл «мылқау» өкпе сатысы деп те
аталады. Санасы дұрыс, бірақ гипоксиямен гиперкапния әсерінен,
79
аурулар ашушаң, қозғыш немесе керісінше апатия жағдайында
болады. Амнезия болуы мүмкін. Терісі мен шырышты қабаттары
көгереді. Көктамырдың ісінуі және беітің ісігі байқалады.
Тахикардия анық байқалады. Қан қысымы қалыпты немесе
гипотензияға жақын. Тынысы шулы қосымша бұлшықеттердің
көмегімен, кенеттен ентігу болады. Өкпенің төменгі бөлігі
шекарасытүсіңкі,кеудеклеткасыныңқимылы шектелген. Тыңдаған
кезде сырыл азайып, демалыс шуы әлсіреген. Кейбір бөліктерінде
тынысалу мүлдем естілмейді. Сондықтан бұл бөліктер өкпенің
«мылқау» бөлігі деп аталады. Артериальды қанында оттегі
қысымы 50-60 мм с.б. төмендейді, ал көмірқышқыл газы 50-70
мм с.б. өседі. Демікпе статусының 2 -сатысы науқас өміріне қауіп
төндіреді, сондықтан оған тездетіп үстемелі ем жасау қажет.
3 сатысы - бұл гиперкапниялық және гипоксемиялық кома сатысы.
Мұндай жағдайда науқастын психикалық жағдайына мыналар
жатады: дезориентация, сандырақтау, тежелу, ақыр соңында мүлде
есін жоғалту сатысы. Тыныс алу -беткейлі,өте әлсіз.
Кома 2 түрде дамиды: 1 түрі - үдемелі команың баяу дамуы
(көп сағаттар ішінде) бронх обструкциясына байланысты
(жиі кездеседі), 2 түрі - команың тез дамуы -терең диффузды
бронхспазмына байланысты (сирек кездеседі).
Демікпе статусының барлык түрі жедел түрде ауруханаға
жатқызылып, оларға қарқынды ем көрсетілген дұрыс. Демікпе
статусының 1- сатысындағы науқастар терапия бөлімшесіне тек,
компенсация кезінде ғана жатқызылуы мүмкін.
Тасымалдау - басын жоғары көтеріп зеңбілмен.
Бронх демікпесінің ауыр ұстамасы бар және демікпе статусы
бар науқасты емдеу өзіне тән бронх спазмын басуға бағытталған
комплексті болуы керек. Бронхтың шырышты қабатының ісінуін
басуды,трахеобронхиалдыағаштыңсанациясын,оттегіменемдеуді,
керек кезде ӨЖЖ, метаболизмдік бұзылуын коррекциялайтын
шаралар қолдану керек. Бұл шаралардың көбі ауруханаға дейінгі
кезеңде қолданылады.
80
Бронх спазмын кетіретін шаралар: оларға Ь адренорецептор
стимуляторлары (Ь2 агонистер) жатады.
Ь адренорецепторлар стимуляторлары бронх демікпесі ұстамасы
немесе бронхоспастикалық синдромда қолданады. Демікпе
статусы кезінде қолдануға қарсы көрсетілген. Бұл препарат
тобының қосалқы заттары ағзада жиналады, бронхтардың тегіс
бұлшықетін қоздыру орнына тежеуі мүмкін, ол бронхоспазмды
күшейтеді. Одан басқа, адреномиметиктердің үлкен дозасын
қолдану қолайлы емес, өйткені ол резорбтивті әсер етеді
- жайылмалы қантамыр спазмын, тахикардия, аритмия және
т.б. шақырады. Ь адреномиметиктерді (симпатомиметиктерді),
қайталап тағайындау жағдайдың кенеттен нашарлауына және
науқастың өліміне әкеледі. Ь адренорецепторлар стимуляторын
аэрозоль ингаляциясы түрінде 1 рет қолданған жөн.
Осы топ дэрілерішң қысңаиіа сипаттамасы:
Адреналин - а, рі, [32- адренорецепторларды қоздырады. Тері
астына 0,3 -0,5 мл 0,1% ерітіндіні енгізгенде 2-3 минутта бронх
спазмы азаяды, себебі |3 - адренорецепторы қозады. Эффект
30 минутқа созылады. Жанама әсері болуынан қорқып қазір
адреналинді аз қолданады. Үлкен қанайналым шеңберіндегі
тамырлардың а-адренорецепторлықозуынәтижесіндегипертензия
дамуы мүмкін, ал миокардтың р - адренорецепторлы қозуынан -
тахикардия, қосымша гипоксия фонында аритмияның және жүрек
жетіспеушілігіне әкеледі.
Изопреналин -(изоприлнорадреналин, изопротеренол, изупрел,
эуспиран, новодрин, изадрин) адреналинге қарағанда, а-
адренорецепторды қоздырмайды, яғни артерия қысымын
жоғарылатпайды. Жүрекке әсері адреналиндікіндей. Демікпе
статусын басу үшін изопреналин аз дисперсті аэрозоль түрінде,
0,5% 0,1 мл 3-4 дозадан асырмай қолданылады. Жүрекке әсері
айқын емес.
Изопреналин (изадрин) таблетка түрінде (5 мг) ауыз арқылы да
колданылады, науқас таблетканы аузында толық ерігенге дейін
6-660
81
ұстайды, немесе көк тамырға асықпай (тамшылатып) 0,5 1 мг
енгізіледі.
Орципреналин (алупент, асмопент) алдыңғы препараттардан
айырмашыл ығы ж үрекке қар аған д а өкпен ің адре н ор еце пторл ар ы н а
көп әсер етеді, сондықтан тахикардияны аз шақырады. Одан
басқа, пародоксальды бронхоспазм күшею қаупі аз, орципреналин
аэрозольды ингаляция (3-4 дем алу) түрінде, тері астына, бүлшық
етке (1-2 мл 0,05% ерітінді) немесе көк тамырға (1 мл 0,05%)
ерітіндіні изотоникалық ерітіндімен араластырып енгізеді. Әсері
10-15 минут ішінде басталып, 4-5 сағатка созылады.
Қазіргі кезде бронх демікпесінің және демікпе статусының
жедел емінде [32 агонистер - фенотерол (беротек), сальбутамол
(вентолин) және тербуталин (бриканил) қолданады.
Бұл препараттар тез әсер етеді - ол 4-5 минутта басталып
4-5 сағатқа созылады.
р2-агонистер бронх бұлшықеттерінің р2- адренореактивтілігіне
әсер етеді, тахикардия және артериалды гипертензия
шақырмайды.
Антихолинэргиялық препарат ипратропиум бромид
(атровент), бронх тегіс бұлшық еттерінің м-холинореактивті
структурасын жауып бронхоспазмды азайтады, әсері р2 - агонистке
карағапда шамалы, кеш әсер етеді.
Айқын әсер көрсететін комбинирленген дәрі беродуал. Оның
құрамына р2 - адренорецептор қоздырғышы фенотерол және
М -холинолитик атровент кіреді. Барлық аталған дәрілер
аэрозольды ингаляция түрінде қолданылады. Әдетте ұстаманы
басу үшін дәрімен 1-2 рет тыныс алса жеткілікті. Арнайы құрал
-небулайзер (ағылшын. пеһиіе - тұман ,бұлт)- дәрілік затты ұсақ
дисперсті бөлшектер жасайды. Комплект небулайзердің өзінен
және компрессордан тұрады, ол 4 л/мин ағымды жасайды, ол
бөлшек өлшемін 2-5 мкм теңейді. Қазіргі кезде небулайзерді жедел
көмекте қолданады; ол бронх демікпесінің ауыр түрін емдеуге
көмектеседі. Небулайзерді қолдану көрсетілген дәрілік заттар
82
бронхтардың дистальды бөлігінде керекті концентрациясын алуға
және дәрілердің қолайсыз жайылмалы әсерінен сақтайды. Егер
небулайзерді қолдануға мүмкіндік болмаса немесе әсер етпесе
метилксантин қолданған жөн, негізгі өкілі - эуфиллин.
Эуфиллин - теофиллин (80%) этилендиаминмен (20%) қоспасы.
Дәрінің айқын бронх кеңейту әсері бар, соған байланысты ол
негізгі дәрі болып табылады. Эуфиллиннің бронх кеңейту әсері
бронхтың тегіс бүлшық етіне тікелей әсері ғана емес, сонымен
катар адренореактивті құрылымның эндогенді катехоламиндерге
сезімталдығына да байланысты. Бронхдемікпелік статусты басу
үшін көк тамырға асықпай 10-15 мл 2,4% эуфиллин ерітіндісін
(5-6 мг/кг дене салмағына) глюкозаның 10-20 мл 5% бірге 4-6
ерітіндісімен енгізіледі. Эуфиллиннің тәуліктік мөлшері 1,5-2 г.
Ауруханаға дейінгі кезеңде гепаринді 5000 бірлікте берген жөн,
тәуліктік мөлшері 20000 бірліктен аспауы керек.
Бронхтардың қабыиуын жэне ісінуін азайтуга арналган дәрілер
ретінде негізінде глюкокортикоидты гормондарды колданады,
ол ісінуге және бронх тарылуына қарсы әсер етеді. Әсер ету
механизмі антигистаминді және антигиалуронидазды әсермен,
антидене өндіруді азайту. 02-адренореактивті структураның
катехоламиндерге және бронхтың тегіс бүлшық еттерін босататын
әсеріне байланысты. Демікпе статусы - глюкокортикоидтарды
қолдануға тікелей көрсеткіш, бүл кезде жай қарсы көрсеткіштер
(қант диабеті, ойық жара ауруы) ескерілмейді.
Демікпелік статустың 1 дәрежесінде преднизолон мөлшері 30
мг кем болмауы керек, 2 дәрежеде-60 мг, 3 дәрежеде -60 - 90 мг.
Преднизолонныңжалпы дозасы 10 мг-кг/тәулігіне. Осы мөлшермен
басқа глюкокортикоидты гормондар колдануға да болады.
Протеолитикалық фермент ингибиторлары, қан жүйесінің кинин-
калликреин активтілігінің төмендеуіне байланысты бронхтардың
шырышты қабатының ісінуін төмендетеді Демікпе статусы бар
науқастарға контрикал тағайындалады, тәуліктік дозасы 1000 Б/
кг, тәуліктік дозаны 4 бөлікке бөледі, әр бөлігін 250 мл натрий
83
хлоридінің изотоникалық ерітіндісінс немссе 5% -глюкоза
ерітіндісіне езіп, көк тамырға тамшылатып енгізеді. Бұндай емді
ауруханаға дейінгі кезеңде жасайды. Ісінуді төмендетуге гепарин
өзінің антигистаминді әсерімен әсер етеді. Бұрын антигистаминді
препараттар қолданған - димедрол, пипольфен, супрастин, қазіргі
кезде қолданбайды, себебі олар қақырықты коюлатып, оның
бөлінуін қиындатады.
Демікпе статусын комплексті емдеуде тікелей аллергиялық
реакцияның медиаторларының антогонистері қолданылады.
Трахеобронхиальды агаш санациясы - өте маңызды әсіресе
ауруханаға дейінгі сатыда. Мұндай ауруы бар науқастар
сұйықтықты көп жоғалтатындығын (ентікпе), дегидратация
жағдайында болатындығын ұмытпауымыз керек. Қақырығы
қоюланады, ұсақ бронхтарды бітеп, қиын бөлінеді. Регидратация-
трахеоброхиальды ағаш санациясын жеңілдетуге қолданылатын
бірінші іс-шара.
Су балансын қалпына келтіру, қан айналымын жақсарту үшін және
қақырықты сұйылту үшін науқастарға тәулігіне 3-4 л, негізінде
5% глюкоза ерітіндісі к/т тамшылатып енгізіледі. Осындай
регидратациялық емді ауруханаға дейінгі этапта полиглюкин
немесе реополиглюкин қолдану арқылы ерте бастаған жөн.
Қақырықты сұйылту үшін - протеолитикалық ферменттер
қолданылмайды (кейбір авторлар қолданады) - трипсин,
химотрипсин себебі олар аллергиялық реакцияның белсенділігінен
болған бронхоспазмды күшейтуі мүмкін.
Қақырьщты шыгаруүшін -вибрационды массаж қолданады, кеуде
клеткасын ұрғылау, бронхтың постдуральды дренажы, жөтел
шақырып, қақырықты эндотрахеальды және трахеостомиялық
түтікше арқылы сорып алады.
Ауруханада бронхиалды ағаш лаважы қолданылады, ол бронхоскоп
немесе интубациялық түтік көмегімен жасалады. Бронхты жуу
үшін дистиллирленген су қолданған жөн. Натрий хлоридінің
изотоникалық ертіндісі немесе 1% натрий гидрокарбонаты
84
колданады. Одан жоғары концентрациясы бронх тарылуын
күшейтеді.
Оттегімен емдеужэне ӨЖЖ оттегі инголяциясын барлық демікпе
статусы бар науқастарға қолданады. Оттегі қосындысымен
ауаны тең көлемде беру керек және демді дем шығару аяғында оң
кысым режимінде өткізу қажет.
Науқастың өзі тыныс алуын қадағалап отыру керек.
Демікпелік статусы бар науқастың тыныс алуының козуы
оттегі жетіспеушілігімен анықталады, көмір қышқыл газының
жоғарылауы бүндай әсер көрсетпейді. Оттегі жетіспеушілігі
азайғаны тыныс орталығы қозуының төмендеуімен және тыныс
тежеуімен көрінеді. Бұл жағдайда қосымша ӨЖЖ көшеді.
Ауруханаға дейінгі сатыда кеңірдек интубациясы және ӨЖЖ
жасауға тікелей көрсеткіш - демікпелік статустың 3 сатысы
(гиперкапниялық және гипоксиялық кома). Ал ауруханада бұл
шараны демікпелік статустың 2 -сатысында жасайды, егер 1,5-2
сағат ішінде жағдайы жақсармаса.
Кеңірдек интубациясын миорелаксантсыз пайдалану керек,
себебі тыныс алу бұлшыкетгері мен жөтелу рефлексін жоғалтуға
болмайды. Есі бар науқасқа интубация жасау жеңіл болу үшін
седуксен немесе натрий оксибутиратын пайдаланады, сол сияқты
2% -ті дикаин сұйығымен ауыз қуысын, көмекейді шаю арқылы
жергілікті анестезия жасайды және түтікті 2% дикаин майымен
майлайды. Түтікті дыбыс қалташаларына енгізгеннен кейін
трахеяға 3-4 мл 1% жергілікті анестетик сұйығын құяды,
ӨЖЖ жасау мұндай ауруларға тыныс жолдарының тарылуына
байланысты өте қиынға соғады. Аурудың емінің нәтижесі
дәрігердің қатаң бақылауына да байланысты.
Метаболикалъщ бузылыстардың коррекциясы
Негізінде ауруханада жүргізіледі бірақ жедел ауруханаға жатқызу
мүмкіндігі болмаса (ауа райы, жер шалғай және т.б.) дәрігер
жергілікті жерде қаркынды ем жасауға әзір болуы керек.
Біріншіден бұл регидратация- 10% инсулин қосылған глюкоза
85
ерітіндісі, әсіресе науқаста клетка сыртылық гиперкалиемия болса.
Метаболикалық ацидозда 4-5% натрий гидрокарбонаты ерітіндісі
қажет, бірақ бұл жағдайда ӨЖЖ арқылы коррекция жасалатын
гиперкапниялық үлкеюі мүмкін.
Қанның реологиялық жағдайын гепарин, дипиридомол (персантин,
курантил) және декстранның төменгі молекулярлы ертінділері
(реополиглюкин) жақсартады.
Оң қарыншалық жетіспеушілік дамығанда добутамин және жүрек
гликозидтерін қүю керек.
Ауруханаға дейінгі кезеңде демікпелік статусы бар
науқастарға шүғыл ем жүргізудің негізгі принцинтері.
Демікпе статусы кезінде өкпенің 02 адренорецепторларын сезінуін
жоғалтқандықтан р-агонистер (адреномиметиктер) қарсы болып
табылады. Дегенмен бұл жоғалған сезім небулайзерлі техника
көмегімен қалпына келуі мүмкін
Дәрілік ем небулайзерді қолданудың көмегімен 02 агонистерін
- фенотерол (беротек) 0,5-1,5 мг немесе 2,5-5,0 мг сальбутамол
немесе қүрамында фенотерол және антихолинергиялық препарат
ипратропиум бромиді (атровент) бар беродуал препараты
пайдаланылады. Беродуал мөлшері -1-4 мл ингаляцияға.
Небулайзер жоқ болса жоғарыда аталған препараттар
қолд аны лмайд ы.
Небулайзер жоқ болса немесе ауыр жағдайда небулайзердің әсері
болмағанда -эуфиллин қолданылады - бастапқы мөлшері -5,6 мг/
кг дене салмағына (10-15 мл 2,4 % көктамырға 5-7 минут ішінде).
Үстемелдеуші доза 2-3,5 мл 2,4% бөлшектеп немесе тамшылатып
клиникалық жағдайы жақсарғанша.
Глюкокортикоидты гормонды - метилпреднизолон 120-180 мг көк
тамырға сорғалатып.
Оттегімен емдеу. Үзбей ингаляция (маска, мұрын катетері) оттегі-
ауа қоспасы, оттегі мөлшері 40-50%. Гепарин —5000- 10000Б көк
тамырға тамшылатып, плазмаалмастырушы ертінді мен төмен
86
молекулярлы гепарин (фраксипарин, клексан) қолданылады.
Қарсы корсеткіштер:
-	седативті және антигистаминді дәрілер (жөтел рефлексін
төмендетеді, бронх -өкпелік обструкцияны жоғарылатады)
- холинолитиктер(шырыштықабаттықұрғатады, қақырықты
қойылтады)
-	қақырықты сұйылту үшін муколитиктер
-	антибиотиктер, сульфаниламидтер, новокаин (жоғары
сенсабилизирленген белсенділікке ие)
-	кальций препараттары (бастапқы гипокалиемияны
терендетеді)
-	диуретиктер (дегидратация мен гемоконцентрацияны
жоғарылатады)
Коматозды жагдайда:
-	спонтанды тыныста жедел кеңірдек интубациясы
-	өжж
-	керек кезде жүрек -өкпе реанимациясы
-	медикаментозды ем
Кеңірдек интубациясына және ӨЖЖ көрсеткіштер:
-	гипоксиялық және гиперкапниялық кома
-	жүрек -қантамыр коллапсы
-	тыныс алу 1 минутта 50 рет болса
жасалған емді ауруханаға дейін жол-жөнекей үзбеу.
Жұқпалы аурулардағы шұғыл жағдайлар
Тұрғындардың жұқпалы аурулармен аурушаңдығының ішінде жіті
ішек жұқпалы аурулары, вирусты гепатит, грипп, жіті тыныс алу
жүйелерінің аурулары басты орын алады. Соңғы жылдары өлім-
жітім дизентериядан, ауыр дифтериядан, менингиттен, бүйрек
синдромымен, геморрагиялық қызбамен көбеюде.
Ерте диагноз қойып, емдеу ботулизм, столбняк, малярия
ауруларында қиындауда.
87
Жұкпалы аурулардың ерте диагностикасы мен жедел емі бірнеше
ерекшеліктерден тұрады. Бастысы-бір мезетте әрі диагноз койып,
әрі шұғыл жағдайдың синдромдарын аныктау. Бұл дер кезінде
себебіне байланысты ауруханаға дейін жедел көмек қажет
нозологиялық диагноз бен синдромды анықтаған жөн, мысалы:
менингит, «жұқпалы - токсикалық шок», оның кезеңцері;
«ботулизм», ЖТЖ және т.б.
Жедел жәрдем дәрігері жұқпалы аурулары бар ауыр науқастарды
үш топқа бөлуі қажет:
І	.Ауруханаға дейінгі кезеңде жүргізілген реанимациялық
іс-шаралардың нәтижесіне байланысты науқастар (жұқпалы
менингитте, жұқпалы - токсикалык шок, холера мен тамақтық
уланулардағы гиповолемиялық шок);
2	.Жұкпалы аурулар ауруханасының реанимация бөліміне
тез жатқызуды қажет ететін ауыр халдегі науқастар;
егер ауруханаға жеткізу кідірілсе немесе мүшелерінің
бұзылуына халі мүшкіл болса (ботулизмде, грипп түрлерінің
аскынуларында) көмекті сол жерде көрсету керек;
З.Жағдайының нашарлауына қатты қаупі бар науқастар; осы
топтағы науқастар жедел ауруханаға жатқызуды қажет етеді.
Жұқпалы ауруға диагноз қойғаннан кейін жедел жәрдем
дәрігерінің ары қарай іс-әрекеті -науқасты тез арада ауруханаға
жатқызу немесе емхананың аймақтық дәрігеріне шакырту
беру арқылы үйде емдеуге қалдыру болып табылады; сонымен
қатар науқастар санитарлы -эпидемиологиялық бекеттерде
тіркелуі керек. Жұқпалы ауруларды тасыған көлікті сол
аурухана залалсыздандыруға міндетті. Жедел жәрдем медицина
қызметкерлері жуынып-шайынып, киім ауыстырмай басқа
шақыртуларға баруға құқы жоқ.
Жіті респираторлы жұқпалы вирусты аурулар
Жіті респираторлы жұқпалы вирусты аурулар ( ЖРЖВА)
88
барлық жұқпалы аурулардың ішінде бірінші орын алады. Ол қыс-
көктем айларында эпидемиялықне пандемиялық сипатта таралады.
Оның ең кең таралған түрлері грипп, парагрипп, аденовирусты
және риновирусты түрлері. Жіті респираторлы-жұқпалы вирусты
аурулар балалар мен ересектердің арасында жиі кездеседі., бірақ 6
айға дейінгі нәрестелер сирек ауырады. Өйткені оларда туа біткен
иммунитет сақталған.
Бұл аурулар нейротоксикоз, круп синдромы, обструктивті синдром,
гипертермиялық және тырысу синдромы сияқты ауыр асқынулар
түрінде өтуі мүмкін.
Нейротоксикоз
Нейротоксикоз жиірек грипп және аденовирусты инфекцияларда
кездеседі. Ол 3 жасқа дейінгі нәрестелерде ауыр түрде өтеді. Оның
негізгі белгілеріне - неврологиялық бұзылыстармен болатын
гемодинамиканың үдемелі нашарлауы жатады. Клиникасы
- гипертермия, орталық нерв жүйесі, жүрек- қантамыр жүйесі,
тыныс жүйесі және бүйрек қызметінің нашарлауымен байқалады.
Нейротоксикоз ауырлыгы бойынша 3 дәрежеге бөлінеді:
1	дәрежесінде - науқас есінен танбайды, қимылдары баяу,
ұйқысы бұзылған, тырысулар болуы мүмкін, терісі бозарған,
акроцианоз және менингит белгілері болуы мүмкін.
2	дәрежесінде - жағдайы өте ауыр, дене қызуы үдей түскен,
менингит белгілері анық, патологиялық рефлекстер мен
тонико-клоникалық тырысулар болады.
3	дәрежесінде - кома. Жағдайы өте ауыр, есінен танған,
жарыққа және ауыру тітіргендіргіштерге жауап қайтаруы
жоқ. Қылилық, көздің шектен тыс қимылдауы (нистагм),
менингит белгілері бар.
Вегетативті бұзылыстар: цианоз, терісі мәр-мәр тәрізді, тыныс
ырғағы бұзылған (Чейн-Стокс, Биота) және жүрек- кантамыр
қызметі нашарлаған.
89
Грипп және басқа ЖРЖВА салыстырмалы диагностикасы
Белгілері	Грннп	Парагринп	Адеповирусты	РС-инфекцнясы	Рнновирусты
Рссшіраторлы жолдардың басым зақымдануы	Трахеит	Ларингит	Фаринго-тонзиллит	Бронхит, бронхиолит, пюмопия	Риниг
Аурудың басгалуы	Кенеттен қалтырау	Баяу	Жсдсл	Көбінесе жедел түрде	Жсдел
Науқастың сырт келбсті	Бетінің қызаруы	Өзгеріссіз	Өзгеріссіз	Бетінің бозаруы	Риноррея
Интоксикация	Анык	Орташа	Орташа	орташа	Иіамалы
Катаральді синдром	ІПамалы	Анық	Анық	Анық	Лйқын
Дене қызуы	Жоғары	Орташа	Жоғары	Орташа	Субфебрильді
Бастың ауруы	Қатты ауыру	Шамалы	Шамалы	Жэй	анда-саида
Кездің ауруы	Анык	Жоқ	Жоқ	Кейде	Жоқ
Миалгия, артралгия	Анық	Жоқ	Шамалы	Кейде	Жоқ
Құсу	Болады	Кейде	Жоқ	Кейде	Жоқ
Мурыннная су ағу	Шамалы	Шамалы	Шамалы	піамалы	Айқын
Жөтел	Күрғақ	Қүргақ, дөрекі	Болады	ұстамалы	Кейде
Коньюнктивит	Жоқ	Жоқ	Жиі болады	Жоқ	жоқ
Тамақшң қызаруы	Айқын	Шамалы	Айқын, бадамша бсздерінін үлкеюі	шамалы	ІІІамалы
Лимфаденит	Жоқ	Жох	Полиадснит	Кейде мойын, жақ асты бездері	Жоқ
Бауырдыңүлкеюі	Үлкеймейді	Үлкеймейді	Жиі үлкейеді	Үлкеюі мүмкін	Үлкеймейді
Кок бауыр	Үлкеймсйді	Үлкеймейді	Кейде үлкейеді	үлкеймейді	Үлкеймейді
Диаррея	Жоқ	Жоқ	Болады	Жоқ	Жоқ
Қанксту	мүмкін	Жоқ	Жоқ	Жоқ	Жоқ
Нейротоксикозды шұғыл емдеу шаралары:
1.	Дене қызуын басу: 50% 2 мл анальгин ерітіндісін ересектерге
(балалардың әр жасына 0,1 мл) бұлшықетке енгізу;
2.	Тырысу кезінде- 0,5% 2 мл седуксен ерітіндісін (балалардың
әр жасына 0,1-0,2 мл); 20% 5 мл натрий оксибутиратын
(балалардың салмағына қарай 100-150 мг) бұлшықетке
енгізу;
90
З.	Гемодинамиканы қалпына келтіру: токсикоздық 1-ші
дәрежесінде балалардың әр жасына 2,4% эуфиллин ерітіндісін
0,1 мл/кг көктамырға енгізу қажет, 0,25% дроперидолды
балалардың әр кг салмағына 0,1 мл немесе аминазин,
пипольфен көктамырға енгізіледі.
4.	Преднизолон 60-80 мг ересектерге, балалардың эрбір кг
салмағына 2-3 мг.
5.	Токсикоздың 3-ші дәрежесінде балаларға Юмг/кг/мин
немесе симпатомиметиктер (норадреналин, мезатон)
енгізіледі. Оттегі терапиясы, оның әсері болмаса ӨЖЖ.
Преднизолонды баланың әрбір кг салмағына 3-5 мг,
ересектерге 90-120мг енгізіледі.
6.	Қышқыл- негіз құрамын және электролиттерді қалпына
келтіру- калий препараттары, сода, аскорбин қышқылы,
кальций.
ДВС синдромының алдын алу- дезагреганттар енгізіледі.
Круп синдромы
Круп дегеніміз көмей мен кеңірдектің әр-түрлі этиологиялы
жедел қабынуы. Ол тыныстың тарылуымен асқынады. Круптың
шынайы, дифтериялық және жалған түрлері бар. Сонымен
қатар ол парагрипп, грипп, қызылша, скарлатина сияқты басқа
инфекциялармен дамуы да мүмкін (кестеге қараңыз).
Клиникасы: Кеуде клеткасының бұлшық еттерінің тартылуымен
болатын, тыныстың тарылуы мен шулы болуы. Дауысы қарлығып,
ит үрген тэрізді жөтел мен дене қызуының көтерілуі болады. Бұл
синдром көбінесе балаларда кездеседі.
Стеноздың 1 дэрежесі: дауыстың қарлығуы, тыныштықта
тыныстың бір қалыпты болуы, тыныс жеткіліксіздігі болмайды.
Стеноздың 2 дәрежесі: науқас қозғыш күйде, тыныс бұлшық
еттерінің қатысуымен болатын шулы тыныс.
Стеноздың 3 дәрежесі: алыстан естілетін, тыныс бұлшық еттерінің
қатысуымен болатын шулы тыныс. Мұрын, ерін үшбұрышының
91
көгеруІ, мазасыздық, жөтел болмайды. Жүрек тондары
тұйықталған, қан қысымы төмендеген, өкпесінде тынысы әлсіз.
Стеноздың 4 дәрежесі: түншығу, науқас ессіз, сирек дем алу,
пульсі әлсіз, брадикардия және тырысулар.
Көмей стенозында көрсетілетін жедел жәрдем:
-	Жоғарғы тыныс жолдарының өткізгіштігін қалпына келтіру.
Стенозды рефлекторлы әдістер қолдану арқылы және бу
ингаляциясымен азайту.
-	Отырғызып, жылы сілтілік сусын беру.
-	Оксигенотерапия
-	3% 3-5 мг/кг преднизолон еріт б/е, к/т құю (2-3
дәрежесінде)
-	1%- 0,1 димедролды баланың әр жасына, не пипольфенді
2,5% 1-2мг/кг.
-	0,5% -2 мл седуксен еріт ересектерге (0,1 мл/кг бала
салмағына) б/е,к/т.
-	стеноздың 4 дәрежесінде - интубация мен ӨЖЖ.
Дифтериялық круппен басқа этиологиялы круптардың
салыстырмалы диагностикасы
Белгілері	Шъпгайы дифтернялык круп	Жалғзіі дифтериялык круп
/Іауысһі	Дауыс карлығуынын өршнң афонинға ауысуы	Үнемі карлыклаііды. афония болмпйды
Жоіиеч	Қүрғоқ, дөрекі, ит үрі^ндейщыбысын жоғалтыіі. толык афонияға ауысагын	Д&рекі, лт үргснаей,бірак дыбысын жоі алтиаГіды.
7иліақта*ы мса бы ң гіыл ар	Таза ііқ емес, жабыкдылар киын алынып, канайтын	Беткейлі, онай алынады.
Мойын .'іиліфа т үйіндері	¥лі'айгаіг, скІ жакты ісінген, аздан ауырады. Түйін маңдйындағы тіндердің ісінуі.	Үлғайған, каггы ауырады, бірақ ісіктер болмайды.Кейбір лимфа түйіндсрі ссзілсді
СУпенозаың дамуы	Баяу дамнды. Басында тыиыс шулы болып, тұншьнуға ауысады. Үстпма озінше кдйтггайдьк	Кснсттсн дамиды Кобінссс түндс болады/гылыс алуы адыс гаи естіледі. Кейде стеноз кенетген озі қаіітады.
Гипертермиялық синдром
Қызба- жұқпалы ауруларда жиі кездесетін белгі. Қызбаның
патогенезі жылу түзілу мен берудің нейрогуморальді реттелуінің
бұзылыстарына байланысты. Ол микроб токсиндері, тіндер, қан
92
түйіршіктері ыдырағанда түзілетін пирогенді заттардың әсерінен
пайда болады. Қалыпты жағдайда жылу түзілу және беру
процестері тепе-тең болып, адамның дене қызуын бір қалыпта
ұстап тұратыны анық.
Қызба реакциясының тек аурудың бір белгісі ғана емес, сонымен
қатар оны басудың бір жолы екені белгілі. Қызба кезеңінде барлық
органдар мен жүйелердің қызметі күшейе түседі. Ол ағзаның қиын
өзгерістерге ұшыраған жағдайларында, оның өзінше реттелуін
қамтамасыз етеді. Дене қызуы көтерілгенде микроағзалардың
репродукциясы күрт төмендейді екен.
Қызба реакциялары ұзақтығы, биіктігі және температуралық
сызықтардың түрлері бойынша әр -түрлі болады.
Ұзақтығы бойынша қызба: жедел (2 аптаға дейін), жеделдеу ( 6
аптаға дейін) жэне созылмалы ( 6 аптадан жоғары).
Температураның көтерілу дәрежесіне ңарай:
1	.субфебрильді температура (37-38 ОС)
2	. шамалы жоғары немесе фебрильді ( 38-390 С)
З	.жоғары не пиретикалық (39-4ЮС)
4	.шамадан тыс жоғары не гиперпиретикалық ( 410С
жоғары)
Жедел жәрдем:
-	Физикалық әдістер: басына, күре тамырлар аймактарына
(мойын, қолтық асты, шап) мұз басу; дене, аяқ-қол терісін спирт
ерітіндісімен, сірке қышқылының әлсіз ерітіндісімен қызарғанша
ысқылау.
-	Химиялық емдеу эдістері: жылулық реттеудің орталық
механизмдерінеэсерету:50%- 0,1мланальгинерітіндісін баланың
эр жасына, 1%- 0,1мл димедрол ерітіндісін баланың эр жасына
қарай енгізу; жылулық реттеудің перифериялық механизмдеріне
эсер ету, бірақ гиповолемия болмаған жағдайда- 2,4% - 0,1 мл
эуфиллин ерітіндісін баланың эр жасына сэйкес, 5% глюкоза жэне
0,25% новокаинді бірдей мөлшерде араластырып енгізу. Жылулық
реттеудің механизмдеріне аралас әсер ететін препараттар:
93
пипольфен 2,5% 0,1 -0,2 мл баланың жасына, аминазин 2,5% 0,1 мл
баланың жасына, дроперидол 0,25% -0,1 мл/кг баланың салмағына
сәйкес. Қатерлі гипертермияларда - фторотан наркозы, 20% 70-
1 ООмг/кг натрий оксибутиратын глкжоза еріт. к/т баяу енгізу.
Тырысу синдромы
Тырысу синдромы жүйке жүйесінің ауруларында, зат алмасудың
бүзылыстарында жиірек кездеседі. Балаларда тырысудың дамуына
мидың анатомо- физиологиялық жете дамымағандығы, жүйке
клеткаларының қозғыштық шегінің төмендігі, гомеостаздың
тұрақсыздығы (қан тамырлық өткізгіштіктің жоғары болуы)
себебін тигізеді.
Жедел ем шаралары:
-	Газ алмасуды қалпына келтіру- тыныс жолдарының
өткізгіштігін қалпына келтіру, оксигенотерапия, көрсеткіштеріне
қарай- ӨЖЖ.
-	Тырысуға қарсы ем: 0,5% седуксен 0,2мл/кг б/е, к/т, 20%
натрий оксибутираты 70-100 мг/кг глюкозамен бірге к/т баяу
енгізу. Әсері болмағанда- 0,25% дроперидолды 0,8мг/кг 0,05%
фентанил еріт 0,0025мг/кг глюкозамен бірге к/т. Әсері болмаса- 2:1
қатынасында оттегі-азот кышқылының аскын тотығы наркоз беру,
интубация, ӨЖЖ. Аурухананың неврология беліміне жатқызу.
Көкжөтел
Бұл үстамалы жөтелмен сипатталатын жіті жұқпалы ауру.
Инкубациялық кезеңі 1-2 апта.
Дуру агымында 3 кезең ажыратамыз
1	.Катаральді
2	.Спазмды жөтел кезең
З	.Жазылу кезеңі.
1	.Катаральді кезеңінде құрғақ жөтел, дене қызуы аздап көтеріледі
тітіркенгіш келеді. (бұл кезең 2 аптаға созылады).
2	. Көмей мен кеңірдектің тарылуы әсерінен ұстамалы жөтел пайд<
болады. Ұстама бірнеше жөтелден басталып, дірілдеп ауа жұтумеғ
94
аяқталады (реприз). Осындай ұстамалар 2-3 тен 10-15-ке дсйін
қайталанады. Үстама кезінде мойын көктамырлары адырайып
кетеді, беті көгереді.
1 жастағы балаларда ұстама ұзақ болады, цианоз, тыныс
алуының тоқталуына әкелуі де мүмкін. Жиі асқынуы - өкпенің
қабынуы.
Жедел жәрдем: ауыр ұстама кезінде 0,3-0,5 мг седуксенді
бұлшық етке, көктамырға енгізеді. Ылғалданған оттегі беру керек.
Тыныс алу тоқтағанда колдан дем алдыру керек.
Көкжөтелдің ауыр ағымында, әсіресе сәбилерде асқыну болған
кезде ауруханаға жатқызу керек.
Желшешек
Инкубациялық кезеңі 11-12 кұн.
Продромальді кезеңінде: әлсіздік, тәбетінің төмендеуі
байқалады, ал сәби жастағы балалардың нәжісі сұйылуы мүмкін..
Осы кезеңде баланың бүкіл денесінде бөртпе пайда болады Ол
алдымен дақ түрінде болса, сонан соң ішінде сұйықтық жиналған
везикулаларға айналады. Ары қарай қабыршықтанып, іс-түссіз
жоғалып кетеді. Бөрту кезеңі 5-7 күн.
Жедел жәрдем: гипертермиялық синдромды басу.
Санитарлық-эпидемиологиялықрежимсақтаубөртпеэлементтерін
калий перманганаты ертіндісімен, 1% бриллиянтты көк спирт
ертіндісімен өңдеу керек.
Ауыртүрлерінде, ішкі мүшелерініңзақымдануларында, асқынулар
кезінде ауруханаға жатқызылады.
Қызылша
Интоксикациямен, тыныс алу жолдарының қабынуымен,
дақты папулезді бөртпемен сипатталатын жедел вирусты ауру.
Инкубациялық кезеңі 7-13 күн.
Клиникасында аурудың 3 кезеңін ажыратамыз.
Ікезең. Продромальді 3-5 күн.
2кезең. Бөртпе
95
Зкезең. Дақтану 2 аптаға дейін.
Алғашында науқастың дене қызуы жоғарылайды,
мұрнынан су ағып, конъюнктивит, құрғақ жөтел пайда болады
¥ртының шырышты қабатында ұсақ ақ дақтар пайда болады.
Олар қызыл дақпен қоршалған, оны-Бельский, Филатов, Коплик
дактары деп атайды.Сонымен қатар, жұмсақ және қатты тандайда
энантема пайда болады. Кішірек сәбилерде сұйық нәжіс жиілейді.
Ал ересек жастағы балаларда құсық, мұрын қанау және іш ауруы
болады. Бөрту кезеңі жаңадан дене қызуының 38-40 градусқа
жоғарылауымен басталады. Бөртпе дақты, папулезді, айқын және
сатылы болады. 1-ші күні бетінде, мойнында, 2-ші күні денесінде,
3 -ші күні аяқтары нда болады.	3 -4 күннен бастап бөртпе
бозғылданып, пигмент қалдырады, дене кызуы төмендейді. Егер
дене қызуы қайта жоғарыласа, онда ол асқынуларға байланысты
болады.
Асқынулары: өкпе қабынуы, отит және т.б
Жедел жәрдем:- құрғақ жөтел кезінде-либексин 0.05-0.1г
тағайындалады. Гипертермия кезінде-анальгин, димедрол
ерітінділері. Вит С тобы ІОО-ЗООмг. Аурудың ауыр түрінде,
әсіресе асқынулар қосылған кезде ауруханаға жатқызамыз.
Скарлатина
Скарлатина- бұл интоксикация белгілерімен, ангинамен, майда
дақты бөртпелермен сипатталатын жедел жұқпалы ауру.
Инкубациялық кезеңі 3-4 күн.
Сырқат аурудың дене қызуының 39-400 С жоғарылап,
жедел басталады.
Аурудың алғашқы 1-2 тәулігінде қызғылт ұсақ нүктелі
бөртпелер пайда болады, олар көбінде кеудеде, іште, қолдардың
ішкі бетінде орналасады. Мұрын және иек асты, бөртпеден
таза болады, тамағы қызарады. Ангина, мойын лимфа түйіндері
ұлғаяды. Тілі сарғыш ақ, қабындымен жабылған. 3-ші күннен
бастап тазалана бастайды, малина тәрізді қызарады. 2-ші аптада
96
терісі түлейді.
Скарлатинаның токсикалық, септикалық және
токсикосептикалық ауыр түрлері болуы мүмкін. Токсикалык
түрлерінде интоксикация белгілері айқын көрнеді: дене қызуы
жоғарылайды, қүсады, нәжісі сүйылады, сана сезімі бұзылады,
сандырақтайды, сіреседі, терісінде геморрагиялар пайда болады.
Септикалық түрінде некротикалық ангина, мойын
лимфадениті, интоксикация, іріңді асқынулар болады.
Жедел жәрдем:
Гипертермиялық синдромды басу. Ал токсикалық түрінде-
глюкокортикостероидтар енгізу (преднизолон 2-Змг/кгсалмағына).
Тек ауыр және асқынған түрлерінде ауруханаға жатқызамыз.
Менингококк инфекциясы
Инкубациялық кезең 3-10 күн. Менингококк инфекциясының
жайылған түрлері:
Менингококцемия - ауру жедел басталады, дене қызуы 39-400С
дейін көтеріледі. Аурудың 1-2 күнінде- геморрагиялық бөртпелер,
телеангиэктазиялар пайда болады. Менингококцемияның
қасқағымды түрінде, жұқпалы-улы шок алғашқы сағатта дамиды,
айқын геморрагиялық синдром, ДВС- синдромдар байқалады.
Менингит - кенеттен басталады, дене қызуы жоғарылайды, басы
ауырады, құсу, гиперестезия, жарықтан қорқу және менингеальды
симптомдар (желке бұлшықеттерінің тартылуы, Кернинг пен
Брудзинский симптомдары) пайда болады. Бір жасқа дейінгі
баланың еңбегі керіліп, томпайым шығып тұрады, сонымен қатар
тырыспалар болуы мүмкін.
Менингоэнцефалит- мұнда есінен тану, тырыспалар, парездер,
салданулар сияқты белгілер пайда болады.
Жұқпалы-улы шок
Шоктың 1 дәрежесінде- науқастың жалпы жағдайы ауыр,
гиперестезия, қозу, мазасыздану, терісінің бозғылттануы,
тахикардия, ентігу, зәр бөлінудің азаюы болады.
7-вбО
97
Шоктың 2 дәрежесінде науқастың қозуы, оның есеңгіреуіне
ауысады, цианоз, тахикардия, жүрек тондарының түйықталуы,
гипотермия, гипотония, олигоурия , ДВС синромы дамиды.
Шоктың 3 дәрежесінде- айқын жалпы цианоз, гипотсрмия, есін
жоғалту, әлсіз пульс, артериялық қан қысымының төмендеуі,
жүрек тондарының тұйықталуы, анурия.
Жедел жәрдем:
-	гипертермияны жою;
-	Шоктың алдын алу үшін- преднизолонды 2-3 мг/кг баланың
салмағына, ересектерге 60-90 мг б/е, к/т енгізу;
-	Айқын менингеальды синдромда - лазиксті баланың
салмағына 1-2 мг/кг, ересектерге 2,0 мл немесе 25% - 1,0
магний сульфатын баланың әр жасына б/е;
-	менингококкцемияда- левомицетин натрий сукцинатын
25мг/кг б/е;
-	Менинигитте- пенициллин 50-60 мың баланың кг салмағына
б/е;
-	Қозу, тырысуларда- 0,5 седуксен б/е не к/т;
-	ЖУШ- реополиглюкин 15-20 мл/кг к/т, преднизолон, оттегі
беру;
-	Жұқпалы аурулар ауруханасының реанимация бөліміне
жеткізу;
Жіті асқазан-ішек инфекциялары
Тағамдык токсикоинфекция
Тағамдық токсикоинфекция - бұл салмонелла,
стафилакокктар, протей топтарындағы бактериялар түрімен және
басқа да шартты патогенді микроорганизімдермен шақырылатын
жедел инфекциялық аурулардың үлкен тобы. Ауру тамаққа
бактериялар және олардың тіршілігінде тағы баска токсикалық
өнімдермен бүлінген тағамдарды пайдаланумен байланысты.
Инкубациялық кезеңі қысқа, сапасыз тағамды пайдаланған
уақыттан бастап 2-ден 12-14 сағатқа дейін созылады. Асқазан ішек
98
жолының қай бөлімінің басым зақымдалуына байланысты, тағам
токсикоинфекциясы жедел гастрит, гастроэнтероколит, жедел
энтерит, түрінде өтуі мүмкін. Сальмонеллезде инфекцияның негізгі
көзі болып ауыл шаруашылық жануарлары, үй қүстары, үсақ сүт
қоректілер болып табылады. Инфекция негізгі берілу жолдарына
етті өнімдер, сүтті онімдер, жұмыртқа, балық, жеміс-жидектер
жатады. Сальмонеллездің эр түрлі клиникалық түрлерінің
арасында ішек токсикоинфекциясы пішіні тэрізді гастроэнтеритті
түрі өтеді. Оның инкубациялық кезеңі 7-14 сағат. Ауру жедел дене
қалжырауымен, дене температурасының 38-39 градусқа дейін
жоғарылауымен, бастың ауруымен, эпигастрий, мықын аймағы,
кіндік маңының ауыруымен, жүректің айнуы, қүсу, ішінің өтуі
жэне жалпы интоксикациялық белгілерінің жылдам өсуімен
басталады. Нәжісі басында өз сипатын сақтап түрады, бірақ кейін
сұйықталып жасыл түске айналып, иісі жағымсыз болады.
Колиттік түрі дизентериямен ұқсас, жалған үлкен дэретке
отырғысы келеді. Тоқ ішектің жиырылуы, аурушаңдығы болып,
нәжісте қан жолақтарының кездесуі мүмкін.
Ауруды анықтау үшін клиникалық көріністермен қатар
эпидемиялық мәліметердің (топпен ауыру, белгілі бір тағаммен
байланыстыру) маңызы бар. Ішек таяқшалары жануардың және
адамдардың сапрофиттері болып табылады. Ішек таяқшаларының
әр түрі фекальды тектес болып табылады. Энтеропатогенді
ішек таяқшаларының негізгі көзі болып табылатын науқас адам
және бактерия тасымалдаушы. Олар тағам өнімдерін жэне
дайын тағамдарды бүлдіріп залалданған тағам интоксикациясын
тудырады. Инфекцияның берілу факторы болып әр-түрлі тағам
өнімдері: айран, сүт, қаймақ, ірімшік, ет, жеміс-жидектер табылады.
Ауру даму үшін организмге тағаммен бірге энтеропатогенді ішек
таяқшаларының үлкен мөлшері түсуі керек. Олар организмде
эндотоксин өндіреді. Инкубациялық кезеңі 2-6 сағат.
Ауру дене қалтырауымен, іш аймағында кенет ауырсыну
болуымен, элсіздікпен, бас айналу, жүрек айналу, құсу, іш өтуімен
99
басталады.Үлкен дәреті тәулігіне 10-15 рет болады.
Жедел жәрдем шаралары:
1. Дезинтоксикация мақсатымен асқазанды жуу қажет. Бір
рет шаю үшін 3-5 литр су немесе натрий гидрокарбонаты ерітіндісі
қосылған жылы әлсіз ерітіндіні пайдаланады. Жууды асқазан
зондының көмегімен жүргізеді, шайынды су таза болғанға дейін.
Асқазанды шайып болған соң науқасқа ішті босататын дәрілер
беріп, тазалағыш клизма жасау керек.
2. Регидратация, қайта суландыру және жоғалған түздардың
орнын толтыру мақсатымен сүйықтар енгізеді. Егер қүсық болмаса
сұйықтықтарды ауыз арқылы береміз. Құсық болған жағдайда
көктамырға тамшылы түрде тұзды ерітінділер енгізіледі.
Тағамдық токсикоинфекциясымен ауырған
науқастардың барлығын жұқпалы аурулар ауруханасына жатқызу
қажет.
Жіті дизентерия
Жұқпаның көзі болып - науқас адам және бактерия тасымалдаушы
жатады. Инкубациялык кезеңі- 6 сағаттан 7 күнге дейін.
Науқаста әлсіздік, асқа тәбеттің болмауы, кейіннен дене
температурасы 38-39 градусқа дейін жоғарылауы, ішініңұстамалы
түрде ауыруы, сигма тәрізді ішектің сезімталдығының болуымен
сипатталады. Үлкен дәреті тәулігіне 10-15 ретке дейін болады.
Біріншіден нәжістің қасиеті бұзылып шырыш, ірің немесе қан
араласады, аурудың 2-3 күнінде нәжіс сұйылып, жалған дәретке
отыру (тенезм) мазалайды.
Дизентерияның жеңіл түрінде науқастарды үй жағдайында
емдейді. Орташа ауыр, және ауыр түрлерімен ауыратын
науқастарды және эпидемиялық көрсеткіштері болса (тағам,
балалар, мектепке дейінгі балалар ұйымдарының қызметкерлері,
жатақханада тұратын адамдар) жұқпалы аурулар ауруханасына
тасымалданады.
Іш сүзегі
Инкубациялық кезеңі 10-14 күн. Сырқат дене қызуының
100
жоғарылауымен басталады Көбінесе ішінде, көкірегінде,
денесінің бүйір бөлімінде азғана білінетін бөртпе кездеседі.
Бөртпе пайда болу алдындағы басты белгі бірнеше кун бойы
төмендемейтін себепсіз дене қызуының көтерілуі. 4-5 күні- көк
бауыр үлкейеді, Нәжісі «бүршақ» тәрізді болады.
Асқынулар: ішектен қан кету (2 аптаның аяғында), перфорация
(3-4 аптада), перитонит. Жүқпалы аурулар ауруханасына арнайы
көлікпен тасымалданады.
Ескерту. Ауруханаға дейінгі кезенде синдромдық диагноз қоюға
болады. Мысалы, жіті гастроэнтерит, жіті энтерит, жіті энтероколит
және т.б.
Ішек токсикозы мен эксикозы
Балаларда жедел ішек инфекциялары көбінесе сусыздану
мен гиповолемиялық шок немесе токсикоз бен ЖУШ
сияқты асқынуларға өтеді. Осындай асқынулар- жедел ішек
инфекцияларының эшерихиоз, сальмонеллез, стафилококкты
энтероколит, холера және т.б сияқты түрлерінде жиірек кездеседі.
Ішектік токсикоз бен эксикоздың клиникасы су мен тұздың жоғалу
дәрежесіне байланысты.
1-ші дәрежесінде - еріндерінің, тілінің , аузының кебуі, құрғауы,
шөлдегіштік, мазасыздық, тахикардия, диурез сақталған немесе
шамалы төмендеген, гемодинамикалық өзгерістер болмайды.
2-ші дәрежесінде - тері, шырышты қабаттардың құрғауы,
сілекейдің қоюлануы, терінің салбырауы, денесінің көкшіл тартуы,
балаларда еңбегінің басылуы, тахикардия, олигоурия.
3-ші дәрежесінде - есіңгіреу, терісінің бозғылт- көк тартуы,
денесінің былқ- сылқ болуы, жүрек тондарының тұйықталуы,
гипо-не гипертермия, олигоанурия, АҚҚ төмендеуі.
Емі: ағзадағы су мен электролиттерді қалпына келтіру.
Жіті вирусты гепатит
Көбінесе бауыр, ас қорыту жолының ретикулоэндотелиальді
жүйесінің зақымдануымен сипатталатын вирусты табиғатты
инфекциялық ауру.
101
Оны анықтау мынаған негізделеді: сарғаю алды кезеңінде-
қызба, қалтырау, бастың ауыруы, әлсіздік, қусу, іштің ауруы,
тәбеттің төмендеуі сияқты белгілердің болуы. Ал сарғаю пайда
болуымен өзін жақсы сезіну және температурасының түсуі.
Бауырдың үлкеюі мен оны басқанда ауыруы.
Салыстырмалы диагностика:
Гепатиттің сарғаюсыз және субклиникалық түрін
гастриттен, энтероколиттен, энтеровирусты инфекциядан ажырату.
Сарғаю түрлерін жедел токсикалық және аллергиялық гепатиттен,
механикалық сарғаюдан ажырату керек.
Жүқпалы аурулар ауруханасына жеткізіледі. Көлік 3%
хлорамин ерітіндісімен өнделеді.(60 мин.экспозиция). Содан
соң жедел жэрдем бекетінде ылғалды тазалау жұмыстары
жүргізіледі.
Зоонозды, трансмиссивті және аса қатерлі жұқпалы аурулар
Құтыру
Аурудың қоздырғышы - ауру жануарлардың сілекейімен бөлінетін
вирус болып табылады. Ол адамға қүтырған үй жануарлары,
жабайы аңдар (ит, тышқандар) тістеген кезде, ал кейде құстардан
сілекейлері жарақаты бар шырышты қабатқа не теріге тиген кезде
жұғады.
Инкубациялық кезеңі: тістеген кезден бастап 15 күннен 2 айға
дейін.
Кпиникасы - продромальді кезең 1-3 күн. Тістеген жерінде ауыру
сезімі пайда болады, ол ашиды, ұйқысы бұзылады, көңіл-күйі
төмендейді. Аурудың дене қызуы 37.70 С градусқа дейін көтеріліп,
мазасызданады. Онда жарықтан, судан қорқу сезімі пайда болады.
Психикасы бұзылып, тырыспалар және гиперсаливация
мазалайды.
Жедел жәрдем:
1. Барлық сыртқы тітіркендіргіштерден (шу, айқын жарық,
сілкіндіру) сақтап, толық тыныштықты қамтамасыз ету керек.
2. Науқасты тыныштандыру үшін: 0,5%- 1,0мл аминазинді
102
0,5% 5 мл новокаин ертіндісіне ерітіп енгіземізнемесе литикалық
қоспа 2.5%-2,0 аминазин ертіндісі, 2,5%-2,0 дипразин және 2%-1 -
0 промедол енгізіледі.
Науқасты ауруханаға, жұқпалы ауруларға арналған көлікпен 2
санитардың қатысуымен тасымалдайды.
Геморрагиялық қызба
Геморрагиялық қызбаның 3 түрін ажыратады.
І	.Қырым геморрагиялық қызбасы.
2	.Бүйрек синдромымен болатын геморрагиялық қызба.
З	.Омбы геморрагиялық қызбасы.
Барлық геморрагиялық қызбаларда қоздырғыштары
арбовирустар.Қырымгеморрагиялыққызбасыныңнегізгіинфекция
көзі мен тасымалдаушылары- кенелер болса, бүйрек синдромы
геморрагиялық қызбасы мен Омбы геморрагиялық қызбасында
инфекция көзі- тышқан тәрізді кеміргіштер, ондатырлар және су
тышқандары.
Салыстырмалы диагностикасы:
Олардың клиникалық симптомдарына негізделеді. Мысалы
бүйрек синдромы болатын қызбада 2-ші күннен бастап, қызбалық
және геморрагиялық синдромымен қатар бүйректік синдром да
пайда болады. Омбы геморрагиялық қызбасының ағымы толқын
тәрізді болып, менингизм симптомдары байқалады.
Жедел жәрдем:
-	қатаң төсектік тәртіп, сұйықтықты көп ішу қажет;
-	гипертермияға қарсы дәрілер енгізу;
-	аурудың ауыр түрінде жұқпалы улану шогына қарсы күресу;
-бүйректің жіті жетіспеушілігінің алдыңғы сатысында- зәр
айдағыштар енгізу.
Оба
Бұл жедел жұғатын ауру. Ол ауыр интоксикациямен, қызбамен,
өкпе мен басқа мүшелердің лимфа жүйесінің зақымдануымен
сипатталады. Обаның қоздырғышы - Үегзіпіа резііз, теріс грамды
103
таякша. Кеміргіштерден таратушы масалар.
Обаның көбінесе бубонды түрі, ал оған қарағанда сирегірек
септикалық және өкпелік түрі кездеседі. Клиникасы: қалтырау,
дене қызуының өте жоғары көтерілуі, шап, қолтық асты, мойын
бездерінің лимфадениті (бездер қатты, ауыратын, жан-жағындағы
тіндермен жабысқан түрде болады)
Салыстырмалы диагностика: обаны туляремия мен сібір
жарасынан ажырату керек. Туляремияда ауру кенеттен басталып,
дене қызуы көтеріледі, басы ауырады, гепато-спленомегалиялар
болады. Лимфа түйіндері үлкейген, бірақ ауырмайды. Басқа
тіндерге жабыспаған.
Сібір жарасында: баяуырақ дамиды. Қоздырғыш енген орында
алдымен дақ, көпіршік, сосын терінің некрозы дамиды. Үлкейген
лимфа түйіндері қатты, қозғалғыш және ауырмайтын болып
келеді.
Холера
Жедел антропонозды жұқпалы ауру Ол дегидратация мен
деминерализацияның дамуымен өтеді. Қоздырғышы - холера
вибрионы. Инфекция көзі- аурулар мен микроб тасымалдағыштар.
Жұғу механизмі- фекальді-оральді. Инкубациялық кезең бірнеше
сағаттан 5 күнге дейін. Энтерит пен гастроэнтерит клиникасында
өтеді. Үлкен дәреті жиілеген сайын, нәжісі суға айналады және
науқаста гиповолемиялық шок дамиды.
Аса қатерлі жүқпалы аурулар ошағында эпидемияға қарсы
шаралар жүргізу
Клинико-эпидемиялогиялық мәліметтері бойынша оба,
холера диагнозы қойылған ауруларға эпидемияға қарсы шаралар
жүргізілуі керек. Дәрігер науқасты ауруханаға тасымалдаудан
бұрын, оны қасындағылардан бөлек изоляцияға алып, кідіртпей
мекеменің бас дәрігеріне хабарлауы тиіс. Ал бас дәрігер өз
кезегінде СЭБ пен денсаулық сақтау бөлімдеріне хабар береді.
Сонымен қатар дәрігер науқаспен байланыста болған адамдардың
104
тізімін алуы керек.
Науқасты арнайы жұқпалы аурулар ауруханасына, арнайы көлікпен
жеткізеді. Сонан соң заласыздандыру көлікті өңдеу жұмыстары
жүргізіледі. Медицина қызметкерлері'өздері жуынып шайынбай,
киім ауыстырмай басқа шақыртуларға баруға құқы жоқ.
Аллергиялык реакциялар
Қазіргі уақытта аллергиялық аурулар кең таралған патология
түрі болып табылады. Осы аурумен жер шарындағы халықтың
10% зардап шегуде.
Аллергиялық реакциялар - көбінесе дәрілік заттардың әсерінен
дамиды (7-30 % науқастарды). Бұл заттарға антибиотиктер, қан
плазмасының препараттары және оның белоктары, полипептидті
заттар, антисептикалық, антитоксикалық сарысулар, новокаин,
пероральды гипогликемиялық заттар, нейролептиктер, йод
дәрілері жатады.
Сонымен қатар аллергиялық реакциялар тағамдық аллергендер
— балық, ет, жұмыртқа, сүт, шоколад, дәнді-дақылдар, томат,
тағамдык қоспалар, антиқышқылдар, бояулар, иістендіргіштер
және басқалардан болады.
Өндірістік аллергендер, инфекциялардан дамыған аллергендер,
өсімдік, тұрмыстық (шаң, жәндік бөлшектері) және т.б. бар. Улы
жәндіктер шаққанда жергілікті және жалпы ауыр аллергиялық
реакцияларды туғызады.
Аллергиялық реакциялар үш сатыда жүреді-
иммунологиялық, патохимиялық, патофизиологиялық (немесе
клиникалық).
Аллергиялық реакциялардың клиникалық сатысы әр-түрлі түрде
көрінеді, «антиген - антидене» кешенінің мөлшеріне, аллергеннің
таралу орнына, аллергеннің ағзаға ену жолына байланысты.
Даму жылдамдығына қарай барлық аллергиялық реакциялар 2
түрге бөлінеді: баяу типті реакция 1-2 тәулік бойында дамиды
және жылдам типті реакция, аллерген қайта енгеннен кейін 10-20
105
минут ішінде дамиды.
Шұғыл жағдайлар жиі аллергиялық реакцияның жылдам
типі дамығанда негізінен күтпеғен жағдайда туады және
анафилактикалық шок түрінде (дәрілік АШ), жедел эпидермальды
некролиз, Лайелл синдромы, алып есекжем. Квинке ісігі, бронх
демікпесі және астматикалық статус түрінде көрінеді.аллергиялық
реакциялар сарысулық ауру т үрінде (Артюс феномені), пол линоздар
(шөптік лихорадка), ринит, есекжем, Стивенс --Джонс синдромы
түрінде көрінеді
Науқастарды емдеудің жалпы принциптері. Қарқынды және
реанимациялық шаралар ағзада болып жатқан бұзылыстарды
(тыныстың жіті жетіспеушілігі, жүрек -қан тамыр жетіспеушілігі)
және басқаларды жоюға бағытталуы қажет. Дәрігер аллергиялық
реакциялардың барлық III сатысының ағымына әсер етуге
мүмкіндігі барын есте сақтау қажет.
Адреналин ауыр аллергиялық реакциялары бар науқасты
емдеу кезінде бірінші орындағы дәрі болып табылады. Ол ағзаның
адренореактивтік құрылымдарын қоздырады, гемодинамиканы
жақсартады, базофилдер мен бұлтторшаларынан мсдиаторлардың
шығуына кедергі жасайды.
Глюкокортикоидты гормондар аллергиялық реакция-
лардың ағымына әр түрлі бағытта әсер етеді. Ол антидене
бөлінуін төмендетіп, «антиген -антидене» кешенінің пайда
болуын азайтады, цитокиндердің, простоглондиндердің,
лимфоидты тіндердің дамуын тежейді, бұлтша торшаларының
санын азайтады, гиалуронидазалардың белсенділігін басады,
капиллярлардың өткізгіштігін қалпына келтіреді. Сонымен қатар
олар ерекше белоктардың пайда болуын үстемелдейді, олар ісікке
қарсы белсенділікке ие -липокортиндер.
Антигистаминдік препарат  гистаминді рецепторларды
блоктайды.І топ блокаторлары - димедрол, дипразин (пипольфен),
тавегил және басқа дәрілер тегіс бұлшық етке әсер етеді, ал II топ
рецепторлардың блокаторлары - циметидин, танитидин және
106
басқалар --безді аппараттардың қозуына, әсіресе асқазан ішск
жолына әсері бар.
Протеолитикальщ ферменттердің ингибиторлары -
контрикал және басқа препараттар - кининдердің белсенділігін
және зақымдаушы әсерінің дамуын ескертеді.
Гепарин - қандағы серотонин және гистаминнің антогонисті
болып табылады. Сонымен қатар, дәрілердің топтары (интал,
кетотифен және басқалар) олар алдын ала дамыған аллергиялық
реакцияға әсер етпейді, бұлтша торшаның медиаторлардан
бөлінуін ескертеді. Бронх демікпесі, шөптік лихорадка,
аллергиялық риниттер, бронхиттер және тағы басқалар-
аллергиялық аурулардың алдын алуға қолданады
Анафилактикалық шок
Анафилактикалық шок - бұл аллергиялық реакциялардың
ішінде ең ауыр түрі. Ол, жиі, жоғарыда аталған дәрілік заттарды
қолданғанда кездеседі, кейде дәрінің аз ғана мөлшерін қолданғанда,
мысалы антибиотиктерге сезімталдықты анықтағанда болады.
Олар жиі дәрілерді көктамырға енгізгенде, және теріастына,
бұлшық етке, тік ішекке, ауызбен ішкенде де дамуы мүмкін.
Дәрілік анафилактикалық шок (ДАШ) ДД¥ мәліметтері бойынша
1:10 000 жиілікте кездеседі, өлім-жітім 10% құрайды. Басқа
мәліметтер бойынша дәрілік анафилактикалық шоктан жылына 1
млн халықтан 2 адам қайтыс болады.
Ол тек дәрілік заттарға ғана емес улы жәндіктердің
шағуынан да болады.
Клиникалъщ көрінісі ағзада ауыр жайылмалы бұзылыстар
болуымен сипатталады. Әдебиеттерде анафилактикалық шоктың
ағымы бойынша 4 вариантын ажыратады
•	Асфиксиялық
•	Гемодинамикалық
•	Церебральды
*	Абдоминальды
107
Егер дәрілік заттардың әсерінен ДАШ болса, дәрігер
субьективті белгілерді бақылауы қажет: науқаста дискомфорт
болуы, өзін ауыр сезіну, өлімнен қорқыныш, «күйік сезімі»
болады. Бұндай жағдайда жылдам түрде дәріні енгізуді тоқтатып
және шұғыл шаралар жасауға дайын болу қажет.
ДАШ гемодинамикалық көрінісі АҚҚ кенет төмендейді, кейде
тіпті аныкталмайды, тахикардия, жүрек ырғағының бұзылысы,
ауыр жағдайда брадикардия болады. Пульсі жиі, толымсыз.
Жүрек үндерінің бәсеңдеуі, өкпе артериясы үстінде II тонның
акценті бұл кіші қанайналым шеңберінде жүктеме болғанын және
оңқарыншалықжетіспеушілікдамитындығынкөрсетеді.Гипотония
болуы қантамырларының өткізгіштіктерінің және қанның сұйық
бөлігінің шығуына байланысты болған вазодилатацияға және
гиповолемияға байланысты, ол ісік тудырады.
Тыныстың бұзылысы кеуденің ауруымен, инспираторлық және
экспираторлық ентікпемен көрінеді, өкпеде әр түрлі калибрлі
ылғалды сырылдар естіледі, ол дамып келе жатқан өкпе ісінуі
туралы ойландырады. Кеңірдектің ісінуі және бронхоспазм дамуы
мүмкін.
Терілік көріністер қышыну, қызару бозарумен алмасуы мүмкін,
цианоз, есекжем пайда болады, беті ісінеді, тершеңдік болады.
Құсу, жүрек айнуы, іштің ұстама түрінде ауруы, диарея,
өздігінен дәрет шығару - бұлар асқорыту жүйесі бұзылысының
көріністері.
Орталық жүйке жүйесі қызметінің бұзылысы естІң бұзылысы
тіпті оны толык жоғалту, қарашықтарының кеңеюі, тонико-
клоникалық тырысулар болады. Басқа мүшелермен жүйелер
қызметінің аз мөлшерде бұзылысы бас миьшың ауыр гипоксиясына
байланысты.
Бірінші науқасты көргенде дәрігер ДАШ неден басталғанын
бұзылыстың ауырлық дәрежесін, науқастың жағдайын анықтауы
қажет, бірақ бұл жедел жәрдем шараларын жасауды тежемеуі
керек.
108
Жедел жәрдем науқас жағдайының ерекшелігіне байланысты.
Ауыр және өршімелі тыныс жетіспеушілігі болған кезде, жедел
жәрдем шаралары тыныс жетіспеушілігін жоюға бағытталады.
Ереже бойынша емдеу көк тамырға адреналин енгізуден басталады.
Бұл дәріні 0,1 % 1 -2 мл -ін 20 мл 0,9% натрий хлориді, 5% глюкоза
ерітіндісіне ерітіп баяу көк тамырға енгізеді. Адреналинді әрі-
карай енгізу науқастың жағдайына байланысты. Қызметінің
қалыпқа келуіне осы дәрінің 5-6 мл кетуі мүмкін.
Келесі дәрі преднизолон оны адреналинмен бір шприцте енгізуге
болады. Бастапқы мөлшері жағдайының ауырлығына байланысты
60-90-120 мг. Басқа да глюкокортикоидты гормондарды қолдануға
болады.
Жағдайы жақсарғаннан кейін 2-4 мл лазикс ерітіндісін
енгізеді, ісіктің алдын-алу үшін.
Анафилактикалық шок болған науқасты міндетті түрде ауруханаға
жатқызу керек. Науқастарды зеңбілге жатқызып тасымалдайды.
Жедел жәрдем бригадасы реанимациялық шараларды жасауға
дайын болуы қажет.
Наукастың жағдайы ауыр болса реанимациялық немесе үстемелі
ем бөлімшесіне жатқызады, жағдайы жақсарған соң терапия
бөліміне ауыстырады.
Егер медициналық көмек уақыттылы және дүрыс жасалған
болса өлім болмайды. Ерте өлімнің себебі көбіне адренергиялық
дәрілердің, глюкокортикоидты гормондардың, сүйықтықтардың
уақыттылы жеткілікті қолданылмағандығынан және
реанимациялық шаралардың кеш басталғандығынан болады.
Жіті эпидермальды некролиз немесе Лайелл және Стивенс-
Джонс синдромы
Өте ауыр аллергиялық реакция, анафилактикалық шокқа
үқсас жалпы және жергілікті көріністермен көрінеді. Тері және
шырышты қабаттар зақымдалады. Лайелл синдромы жоғарыда
109
аталған дәрілік заттардың кез- келгенінің әсерінен болады, ал
балаларда - стафилококкты токсиндер әсерінен болады.
Негізгі өзгеріс бастапқыда терінің базальді торшаларында
дамиды, осының әсерінен эпидермис терінің терең қабаттарынан
қабыршақтанып бөлінеді және күйіктің 111 дәрежесінлегі
сияқты көпіршіктер пайда болады. Көпіршіктср жарылады, тері
тссіліп инфекция кіруге жол ашылады. Осындай жағдайлар ішкі
мүшелерде дс болады.
Клиникалық көрінісі науқастың жалпы жағдайының
нашарлауынан басталады: бас ауруы, әлсіздік, ұйқышылдық, дене
қызуының көтерілуі болады. Кейін тері қышиды, теріде есекжем,
қызылшадағы және скарлатинадағы тәрізді бөртпелер пайда
болады.
Синдромның ерте көрінісі - пальпация жасағанда есекжем болған
теріде және сау теріде ауыру сезімі болады. Кейін көпіршіктер
жарылып инфекция кіреді, сепсис, септикалық шок болуы мүмкін,
ол өлімнің басты себебі болады.
Жедел жәрдем дәрігерлерінің тәсілі - аллергияға қарсы ем
анальгетиктер және науқасты ауруханаға жатқызу, мүмкіншілік
болса асептикалық (стерильді жайма) жағдай болғаны жөн. Кеш
қимылдаса өлім себебі полиоргандық жетіспеушіліктен болады.
Ол тыныс пен қанайналымның ұзақ жетіспеушілігі.
Квинке ісігі
Квинке ісігі - бұл есекжемнің ауыр түрі (ангионевротикалық ісік,
алып есекжем) ол кезде аллергиялық реакция терінің емізікті
қабатында болады. Есекжемнің ең бірінші элементі - үлбіреуік, ол
емізікті қабаттың жедел ісігі нәтижесінде дамиды. Теріде қышыну,
әлсіздік, бас ауруы байқалады. Пайда болған үлбіреуіктер әр-түрлі
сатыларда болады. Кейбір капиллярлар кең көлемді, кейбіреуі
- қысылған болады, осыдан сыртқы полиморфизмды көруге
болады. Үлбіреуіктер бір-біріне қосылған кезде терінің бір бөлігі
110
қызарған, ал кейбір бөлігі акшыл түсті.
Есекжемде науқастың жағдайы аса ауыр болмайды және аса шұғыл
ем шараларды қажет етпейді.
Квинке ісігі бүл аллергиялық реакциялардың барлық тері
қалыңдығына, тері асты клетчаткасына, тіпті бұлшык етке
жайылуы. Үлкен боз, тығыз инфильтрат пайда болады, оны қолмен
басқанда ойық қалмайды.
Квинке ісігінің негізгі орналасатын жері- терінің борпылдақ
теріасты клетчаткасы: бет (ерін, қабақ, ауыз қуысының шырышты
қабаты), сүт бездері, сыртқы жыныс мүшелері.
Квинке ісігі осы ағзаларға орналасқан кезде сол ағзаның ауру
симптомдары пайдаболуы мүмкін,бұл салыстырмалыдиагностика
жасауды кажет етеді.
Мысалы: ісік бетте болса тістің ауруы мүмкін, менингеальды
симптоматика болады, алдыңғы кеуде бетіне орналасқан кезде
стенокардияның симптоматйкасы байкалады; алдыңғы құрсақ
қабырғасында әсіресе үрдіске асқазан -ішек жолының шырышты
қабаты қосылса - іштің ауыруы, лоқсу, құсу, жүрек айну,
перистальтика күшеюі, құрсақтың тітіркену симптомы болады.
Жедел жәрдем: -көк тамырға антигистаминдік дәрілер
глюкокортикоидты гормондар, кейде адреналин енгізу қажет.
Көмейдің ауыр ісіктері кезінде тыныс жолдарының өткізгіштігін
қалпына келтіру үшін трахеостомия немесе коникотомия
жасалады, өйткені кеңірдек интубациясы кезінде маңызды
қиындықтар болады.
Ауыр аллергиялық реакциялар дамығанда ауруханаға
дейінгі кезеңде жасалатын негізгі емдік шаралар тізімі:
Анафилактикалық шок:
аллерген енуін тоқтату;
тыныс жолдарының өткізгіштігін қалпына келтіру; трахея
интубациясын жасау мүмкіндігі болмаған кезде - коникотомия;
111
аяқты жоғары көтеріп жатқызу;
100% оттегімен ингаляция (30 минуттан артық емес)
кектамырға түсуді қамтамасыз ету; көктамырға
сұйықтықтар енгізу (полиглюкин, реополиглкжин 0,9% натрий
хлориді, 5 % глюкоза ерітіндісі);
көктамырға 0,1 % адреналин енгізу - 1 мл кез келген 20 мл
ерітіндімен (қажет болса қайталау);
көмей аймағына ісік жайылған кезде эндотрахеальды
адреналин 2-3 мл, 20 мл 0,9 % натрий хлориді ерітіндісімен;
глюкоокортикоидты гормондар көктамырға (преднизолон 90-150
мг немесе гидрокортизон гемисукцинаты 300-600 мг (к/т), эсері
болмаса қайталап;
көктамырға дипразин -1 мл 2,5% ерітіндісін және 1 мл 10%
циметидин ерітіндісін;
бронхоспазм болса - көктамырға баяу 10 мл 2,4% эуфиллин
ерітіндісін;
жағдайы жақсарғаннан кейін ауруханаға тасымалдау
Лайелл синдромы:
аллерген енуін тоқтату
тыныс жолдарының өткізгіштігін қалпына келтіру; трахея
интубациясын жасау мүмкіндігі болмаған кезде - коникотомия;
100% оттегімен ингаляция (30 минуттан артық емес)
көктамырға түсуді қамтамасыз ету; көктамырға
сұйықтықтар енгізу (полиглюкин, реополиглюкин 0,9% натрий
хлориді, 5 % глюкоза ерітіндісі);
көктамырға адреналин енгізу - 0,3 мл кез келген 20 мл
ерітіндімен (қажет болса қайталау); көктамырға енгізу мүмкіндігі
болмаса дәрі салудың басқа жолдарын Іздестіру.
көмей аймағына ісік жайылған кезде эндотрахеальды
адреналин 2-3 мл, 20 мл 0,9 % натрий хлориді ерітіндісімен;
глюкокортикоидты гормондар көктамырға (преднизолон 90-120
мг немесе гидрокортизон гемисукцинаты 300-600 мг (көк тамырға
құю), әсері болмаса кайталап;
112
көктамырға дипразин 1 мл 2,5% ерітіндісін және 1 мл 10%
циметидин ерітіндісін;
бронхоспазм болса - көктамырға баяу 10 мл 2,4% эуфиллин
ерітіндісін;
жағдайы жақсарғаннан кейін ауруханаға тасымалдау.
Есекжем (ангионевротикальщ ісік, квинке ісігі):
аллерген енуін тоқтату;
көктамырға антигистаминдік дәрілер дипразин -1 мл 2,5%
ерітіндісін немесе осы топтың басқа дәрісін енгізу;
ангионевротикалық ісік қосылған аса ауыр реакциялар
болса көктамырға глюкокортикоидты гормондар салу қажет;
ісік көмей және жұтқыншаққа жайылған кезде қосымша
0,3 мл адреналинді тері астына баяу енгіземіз; антигистаминдік
дәрілер көк тамырға;
тыныс жолдарының өткізгіштігін қалпына келтіру;
оттегі беріп, кеңірдек интубациясына немесе коникотомияға
тез дайындау;
жұтқыншақ пен көмейдің ангионевротикалық ісігінде
науқасты жылдам ауруханаға жатқызу қажет.
Инсекті аллергия
Инсекті аллергия - бұл жәндіктермен байланыста болғанда
дамитын аллергиялық реакция: денеге тигенде, жәндіктердің дене
бөлшектерімен немесе олардың тіршілік әрекеті бар өнімдері
тыныс жолдарына түскенде шаққанда, тістегенде дамиды.
Сезімталдықтың арту әдісі бойынша ағзаға аллерген тусуінің
келесі түрлерін ажыратады. Ағзаға жарғаққанаттылар уының
биологиялық әсері төрт түрлі:
геморрагиялық
гемолитикалық
гистамин тәрізді:
Жарғаққанатты жәндіктердің бірнешеуі шаққанда жергілікті және
Ө—860
113
жайпы токсикалық реакциялар болады:
жүрек айну, қүсу, бас ауыру, 100-200 түрі тістегенде жалпы
токсикалық реакцияның орташа дәрежесі көрінеді. Егер 300-400
түрі шақса бірсәтте ауыр токсикалық реакция болады. 500-ден көп
шақса өлімге әкеледі.
Клиникалық көрінісінде: симптомдары жалпы уланумен (бас
ауыруы, қалтырау, жүрек айнуы) қанда өзгерістер (эритроциттер
гемолизі, гемоглобинурия) және жүйке жүйесінің зақымдалуы
(сандырақтау, арефлексия, гиперсаливация, тырысу, салдану)
болады. Жарғаққанатты жәндіктердің уының токсикалық әсері
барлығында бірдей, кейде айырмашылықтар болады. Токсикалық
реакциялар бір топ жәндіктердің шағуынан болады, олар орналасу
жеріне қарамай өлімге әкеледі. Ара асыраушылардың ішінде 2% ара
шағуына төзімді, бірақ уақыт өткен сайын ара уына сезімталдық
жоғарылайды. Олардың клиникалық көрінісі де токсикалыққа
қарағанда ерекше болады: бұл жаңа симптомдар - есекжем,
түншығу үстамалары (бронхоспазм), риноррея, коньюнктивит.
Негізінде бүл көріністердің пайда болуы иммунологиялық
механизмге байланысты, жоғары аллергендік белоктық
фракциялар ағзаның сезімталдығының артуын қамтамасыз етеді.
Жарғаққанаттылардың уының -антигендік қүрамы күрделі.
бал шығаратын аралардың антигендік фракциясы 2-21-ге дейін.
Осыған қарай фракцияның молекулалық салмағы жоғарылаған
сайын оның антигендік қасиеті жоғарылай түседі. Аса жоғары
антигендік белсенділікке фосфолипаза А ие (аралар уының үлкен
аллергені) және гиалуронидаза Е фосфолипаза А антидене көп
адамдардың қан сары суында кездеседі. Сонымен қатар удың
осы екі аллергендік компонентінен басқа қышқылды фосфатаза
(аллерген В), меллитин және аллерген С бар. Осылардың ішінде
аллергендік белсенділігі азы меллитин. Ол удың 50% қүрғақ затын
қүрайды. Ол тікелей гемолитикалық әсер етеді. Жасушаларға
цитотоксикалық әсері бар. Меллитинге антидене Е 30%
науқастардың сарысуында кездеседі. Улар қүрамында 8 аллерген
114
анықталған.ЖоғарыдәрежелібелсенділіккефосфолипазаАжәнеВ,
гиалуронидаза, антиген 5 ие. Жарғаққанаттылар тұқымдастығына
құмырсқалар жатады. Сары құмырсқа адамды шаққанда ағзаға 0,04
мкг уы түседі. Оның құрамында гиалуронидаза және фосфолипаза
бар. Біз науқасты тексеріп қарағанда құмырсқа шаққан жерде
айқын жергілікті аллергиялық реакция 12-15 тәуліктей болды.
Бұл науқастың ара шағуға аллергиясы болған. У гистамин
либераторы болып табылады. Аллергиялық реакцияның негізгі
механизмі региондық типті. Аса жоғары сезімталдық науқас қан
сары суында удың антиденелер класының болуына байланысты.
Соңғы мәліметтерді ескере отырып, айтуға болады: 1) Уға
арнайы Е антиденелер бір жарғақканатты жәндіктің шағуына
ауыр айқын жергілікті және жалпы реакциясы бар науқастың
қан сары суында анықталған; 2) уға арнайы Е антиденелер
жәндіктер шағуына аллергиясы жоқ адамдарда және басқа генезді
аллергиясы жоқ науқастарда анықталмаған; 3) уға арнайы І&Е
антиденелер деңгейі жәндіктер шаққаннан кейін жоғарылайды
да, арнайы гипосенсибилизациядан кейін төмендейді; 4) уға
арнайы І§Е антиденелер ара асыраушыларда табылған жэне
шакқанға төзімді ара асыраушыларда олардың титрі жоғары; 5)
уға арнайы 1§Е антиденелер шағуына аллергиясы бар науқастарда
табылған. Олардың титрі арнайы гипосенсибилизациядан
кейін жоғарылайды. Бұл антиденелер қорғаныс ролін атқарады
- блоктайтын антиденелер; 6) уға арнайы І£ Е антиденелер
жарғаққанатты жэндіктер шағуына аллергиясы жоқ адамдарда
табылмаған.
Біздер 300-ден астам науқастарды тексердік. Ағза
реактивтілігінің өзгерісін тудыратын жэне шағуға аллергия болуын
бақылау үшін. Алынған мэліметтер 95% науқастарда алдын -ала
сенсибилизация қайталап шаққанда болды. Уға аллергия туа
пайда бола ма? Вгохүп Н. Н. Вегпіоп 50 жаңа туған нэрестелердің
қан сарысуларын Праустница -Кюстнер реакциясына тексерген.
Барлық жерде реакция теріс болды. Бұл өмірі ара шақпады
115
деген науқастардың бәрін сәби кезінде жарғаққанатты жәндіктер
шаққан немесе топырақ, ауа арқылы олардың дене бөлшектері
тыныс жолдарына түскенін, яғни сенсибилизация болғандығын
көрсетеді.
Клиникалык көрінісі: шаққанға аллергиялық реакция әр-
түрлі болады. Пайда болу және даму механизміне байланысты
реакциялар ерте және кеш болып бөлінеді.
Ертереакциялар95-98%жағдайдакездеседі.Олар шаққаннанкейін
тез немесе бірінші сағаттарда болады. Бұл ауырлығы бойынша
анафилактикалық шоктын әр-түрлі көріністері. Негізінде реагинді
механизм жатыр. Ерте реакциялар ауырлығы бойынша 3 дәрежеге
бөлінеді.
1 дәрежелі реакция - жедел жалпы аллергиялық реакция. Бүнда
тері жабындысы және шырышты кабаттардағы көріністер болады.
Оған жайылмалы қышыну сезімі, есекжем, терінің және тері асты
клетчаткасының ісігі, тілдің және көмейдің ісінуі болады (асфиксия
қаупі). Мұрынның шырышты қабаты ісінеді, ол түшкіру, ринит,
мұрынның бітелуімен көрінеді. Сонымен қатар жалпы сипаттағы
симптомдар: ыстықты сезіну, қалтырау, дене қызуының көтерілуі,
жалпы қозғыштық және керісінше, селқостық, депрессия болады.
Алып уртикарлы бөртпе фонында гипотензия болуы мүмкін ол
қантамырлық доғадан плазманың шығуына байланысты және
қысқа мерзімді бас айналуы мүмкін.
II дәрежелі реакция - жалпы аллергиялық реакция орташа
жағдайда. Оның бірінші көрінісі ішкі мүшелердің тегіс бұлшық
етінің спазмымен шақырылған (бронхоспазм, асқазан-ішек
жолының бұлшық еттерінің спазмы, әйелдерде жатыр бұлшық
етінің спазмы), сонымен қатар ішкі ағзалардың шырышты
қабаттарының ісінуі (тыныс және асқорыту жолдарының). Бір
мезгілде терілік симптомдар I дәрежедегі реакцияға ұксас, бірақ
әлсіз түрде кездеседі. Жалпы сипаттағы көріністер: әлсіздік, бас
ауруы, жүрек жиырылу ырғағының және жиілігінің өзгерістері
(брадикардия, тахикардия, жыпылық аритмиясы) тән. Кейде
116
коллаптоидты жағдайлар (әлсіздік, көздің қыска мерзімді
карауытуы, АҚ төмендеуі) кездеседі.
Шдәрежеліреакция--ауыраллергиялықреакция-анафилактикалық
шок. жедел кантамыр жетіспеушілігі (ауыр коллапс) және оның
нәтижелері: миокардтың, орталық жүйке жүйесінің ишемиясы,
сонымен қатар бронхоспазм, асқазан - ішек жолдарының бұлшық
еттерінің спазмы, жатырдың спазмы, ауыр жағдайда  өзіндік
дефекаңия мен зәр шығару. Тері жабындысы жағынан реакция
кейінірек болады яғни, жедел реакцияны басқан кезде: мысалы
жайылмалы уртикарлы бөртпе реакция басталғаннан кейін 30-
40 минуттан соң (және одан кеш) пайда болады, АҚҚ қалыпқа
келгенде. Егер III дәрежелі реакцияда жүрек кантамыр жағынан
өзгеріс болса, оның болжамы қолайсыз болады.
Шағу орнына байланысты аллергиялық реакция үлкен
көлемді болады және морфологиялық өзгерісіне байланысты
уртикарлы, везикулярлы , буллезді, некротикалық болуы мүмкін.
Біздің тексерулеріміз бойынша 300 науқастың жалпы аллергиялық
реакция шаққан орнында байқалған. I дәрежесінде 100 % жағдайда,
II дәрежесінде 43-44%, III дәрежесінде -10%.
Осыларды ескере отырып диагноз қойғанда, кейде шаққан жерде
жергілікті аллергиялық реакциялық өзгерістері болмағандықтан
қате болжамға келеді. Ерте аллергиялық реакцияларда ЭКГ
өзгерістер (қарынша миокардында диффузды өзгерістер) болады.
Ол кейін тез қалпына келеді, Меньер типі бойынша бас айналу
2 апта бойы, өтпелі гемипарез, жергілікті нейротрофикалық
бұзылыстар, астенодепрессивті синдром болады. Аралар шағуына
аллергиялық реакциялар латентті аллергиялық аурулары бар
науқастарда - бронх демікпесі, созылмалы рецидивті есекжсм т.б.
өршіту ролін атқарады.
Барлык шағулардың 2-5% жағдайында кеш реакциялар кездеседі.
Олар шаққаннан кейін 6-12 сағаттан соң дамып және жайламалы
васкулитпен патологиялык үрдіске тері қантамырлары, ішкі
мүшелер (бүйрек, бауыр), жүйке жүйесінің бұзылысы қосылады.
117
Даму уақытына және клиникалық көрінісіне байланысты III
немесе IV типке жатқызады, Бұл реакциялардың клиникалық
көрінісі патологиялық үрдістің шокты мүшеге орналасуына
байланысты. Кешреакциялардапатологиялықүрдістің орналасуы
әр-түрлі: бүйрек, бауыр, қантамырлардың жүйелі зақымдалуынан
(некроздалған ангиит) өлім-жітім болады, геморрагиялық васкулит
(Шенлейн-Генох синдромы) және тағы басқалары болады. 2%
жағдайда реакция сарысулық ауру түрінде байқалған. шағуға кеш
аллергиялық реакциялар кезінде ОНЖ зақымдалады. Неврит,
полиневрит, миелит, некроз. Кеш аллергиялық реакциялар кезінде
морфологиялық өзгерістерге васкулиттермен некротикалық түріне
дейін периваскулярлы кеңістіктің лимфоцитарлы - гистиоцитарлы
инфильтрациясы,ішкімүшелердіңпаренхимасыныңальтерациясы,
ОНЖ демилинизациясы болады.
Жалпы аллергиялық және жалпы токсикалық реакцияның
салыстырмалы диагностикасы аса қиындық туғызбайды. Жалпы
токсикалық реакцияға 100 және одан көп жәндіктердің бірмезгілде
шағуының болуы қажет; клиникалык көрінісінде қанда өзгерістер
болуы қажет (удың геморрагиялық және гемолитикалық
әсері), жүйке жүйесіне удың тікелей және тікелей емес
әсерінің нәтижесінде тоникалық және клоникалық тырысулар,
гиперсаливация, сандырақтау, арефлексия анықталады. Жіті
аллергиялық реакцияға диагностика жасауды дамыған реакция
мен шағудың тікелей байланысы туралы мәліметтің болмауы
қиындатады (жәндік шаққандығын айтуға үлгермей науқас есін
жоғалтуы мүмкін) және клиникалық көрінісінде уртикарлы бөртпе
болмай жедел қантамырлық коллапс дамуы мүмкін. Жіті жүрек
- қантамырлық жетіспеушіліктен салыстырмалы диагностика
жасаудан басқа, клиникалық көрінісін эпилепсиямен салыстыру
қажет (III дәрежелі реакция тырысулар мен өзіндік зәр шығару
болған кезде), ыстық өту және күн тиюмен (науқас араның ұясының
қасында есін жоғалтты), жатырдан тыс жүктілікпен және т.б.
Жедед жәрдем: -шағудан сақтану, жіті аллергиялық реакцияларды
118
басу, инсекті аллергендермен арнайы гипосенсибилизация жасау.
Аралардың шағуына аллергиясы бар науқастарға біз негізінен
алдын-алу ретінде нұсқау береміз: жаз айларында ас үйдегі тамақ
қалдықтарын өңдеу үшін тез әсер ететін инсектицидтерді қолдану,
аэрозоль түрінде, сонымен қатар егінде, бақшада жүмыс істегенде
өзімен бірге алып жүру. Егер маңайында аралар пайда болса себу
қажет;далаға сыртқы киіммен шығу, денені жабатын киім болуы
керек, айналаңызда аралар ұшып жүрсе тез қимыл жасамау қажет
және қолыңызды бұлғамау қажет; далаға жалаң аяқ шықпау, шөп
үстінде жалаң аяқ жүрмеу; прополис қолданбау қажет, себебі оның
құрамында антиген бар; -анамнезінде аралар шағуына аллергиялық
реакциясы бар науқастарда жедел жәрдем қобдишасы болуы
қажет. Оны науқас жаз айларының барлығында өзімен бірге алып
жүруі қажет; Шет елдерде дайын анафиалактикалық жиынтық
«Анакит» сатылады. Ал біз мынадай жиынтықты ұсынамыз:
стерильді бір реттік шприц, жгут, спирт, мақта, адреналин,
димедрол, преднизолон ампулалары әр-қайсынан 2 дана.
III тарау
РЕАНИМАТОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҮСТЕМЕ ЕМ ЖАЛПЫ
СҮРАҚТАРЫ
Кенеттен өлім
Қазіргі кезде бүкіл әлем бойынша, жүрек-қан тамыр ауруларының
ішінде ЖИА өлімге әкеліп соғатын ең негізгі себептердің бірі бол ып
отыр. Жылына 400000 американдықтардың 251000 «Кенеттен
болған коронарлы өлімнен» өледі екен. Жүргізілген зерттеулерден,
ЖИА 60% жағдайда жедел коронарлы синдроммен, 24% түрақты
стенокардиямен, 16% кенеттен болған өліммен айқындалады
екен.
Кенеттен өлім бүл қиналаусыз өлім. Ол физиологиялық және
психикалық қалыпты жағдайда жүрген адамның, ешқандай күдікті
белгілерінсіз, алғашқы симптомдары басталғаннан 6 сағат ішінде
қайтыс болуын айтады.
Кенеттен болган коронарлы өлім деп күтпеген жерден болатын,
симптомдарының дами бастаған уақытынан бастап, 1 сағат
арасында болған өлімді айтады. Бұл анамнезінде жүрек аурулары
бар, бірақ қалыпты жағдайда жүрген адамдар. Кенеттен өлудің
90% кенеттен болған коронарлы өлім қүрайды екен.
Жүрек ұстамасы басталған уақытпен, өлімге үшыраған уақыт
аралығына байланысты мынадай түрлері болады: қасқағымды
өлім, науқас бірнеше минут ішінде өледі және тез өлім, онда
науқас алғашқы басталған белгілерінен бастап, бір сағат ішінде
көз жүмады Кенеттен болған коронарлы өлім барлық жаста
кездесе береді, соның ішінде балалар мен жастардың арасында да.
Кенеттен өлудің 20% жастардың спортпен айналысу уақытында,
50% әр-түрлі жағдайларда, ал 30% үйқыда жатқанда болады екен.
Балаларда, әсіресе 1 жасқа дейінгі балада болған кенеттен
120
өлімде, көбінесе жүрегінен ешкандай өзгерістер табылмайды.
Балалардағы кенеттен өлімнің негізгі екі себебі бар:
1. Тыныстың тоқтауы (апноэ)
2. Жүрек қызметінің бүзылыстары (тахисистолия немесе
брадисистолия, асистолия, тахиаритмия)
Жастарда болатын кенеттен өлімдердің негізгі себептеріне:
анықталмаған тәж артерияларының атеросклерозы, миокардиттер,
Марфан ауруында кеуде аортасының жарылуы немесе тәж
артерияларының кенеттен тарылуы (спазм) жатады.
Кенеттен болған коронарлы өлімнің тікелей себептеріне
қарыншалық фибрилляция, қарыншалық тахикардия, асистолия
және электромеханикалық диссоциациялар жатады. Бүл ырғақтық
бүзылыстар миокардтың электрлік түраксыздықтарынан, тәж
артериялары қуысының тарылуы әсерінен және т.б. дамиды.
Тәжірибелік көзқарастан алғанда, кенеттен өлімнің алғашқы
белгілерін анықтаудың маңызы зор. Ондай күдікті белгілерге
қарыншалардың жиі, политопты, көп, ерте экстрасистолиялары.
әсіресе оның 8-Т сегментінің депрессиясымен қосарлануы
жатады. Бүл миокард ишемиясының ауыру сезімінсіз өтетін
түріне жатады.
ЖИА бар науқастарда қарыншалық экстрасистолиялардың
болжамдық маңызын аныктау үшін В. Ьошп М. \Уо1Ғ (1971ж)
градациялық жүйесін және М.Куап (1975) модификацияланған
түрі қолданылады.
I- монитор жүргізудің әр сағатына 30 экстрасистолиялардан
П- 30 экстрасистолиялардан жоғары
III- полиморфты экстрасистолиялар
ІҮ а- мономорфты жүпты экстрасистолиялар
ІҮ б- полиморфты жұпты экстрасистолиялар
У- эктопиялық ырғағы 100-ден асатын 3 немесе одан көп
экстрасистолиялар
Қазіргі кезде ауыр қарыншалық аритмиялардың негізгі себебі
ретінде қарыншалардың төмен амплитудалык активтіліктері
121
саналады. ЖИА ауыратын науқастарда көбінесе өлімге әкелетін
мыналар: қарыншалық экстрасистолиялар, қарыншалық ритмнің
күрделі бүзылыстары, солқарыншалық лақтыру фракциясының
40% төмендеуі, жүрекше-қарыншалық блокадалар, жоғарғы
дәрежелі АВ блокадалар, жедел миокард инфаркті, миокард
инфарктінің жедел сатысындағы жүрек жетіспеушілігі. Табысты
реанимациялық шаралардан кейінгі науқастардың ең жағымсыз
болжамына -оның бір жыл ішінде 30% қайталануы жатады.
Сонымен қатар кенеттен өлімнің предикторларына белгісіз
кенеттен есінен тану жатады. Және де терісінің бозғылттанып,
ентігіп және тахикардиямен қосарлана жүретін ауыру сезімдері де
қауіп тудырады. Бүл ауруларға антиангиналды, антиаритмиялық
және антиагрегантгы терапия жүргізуіміз керек. Қажеттілігін қарай
антисклерозды ем жүргізіледі. Кенеттен өлу жиірек таңертеңгісін
дамиды. Өйткені бүл уақытта симпатикалық нерв жүйесінің
тонусы жоғарылайды.
Қарыншалардың фибрилляциясы барлық кезде кенеттен дамиды.
15-20 секундтан кейін науқас есін жоғалтады, 40-50 сек соң
бүлшық еттердің тырысулары дамиды. Сонымен қатар қарашықтар
кеңейе бастайды. Тыныс сиреп, 2-ші минутқа қарай тоқтайды.
Қарынша фибрилляциясы, асистолия немесе электромеханикалық
диссоциация дамығанда жүрек-өкпе реанимациясы жүргізіледі.
Диагностикалық критерийлері. Есінің жоғалуы, үйқы, шап
артерияларында пульстің болмауы, соңынан тыныстың тоқтауы.
Салыстырмалы диагноз. Қарыншалық фибрилляция ( 80-90%),
симптомдары кенеттен мына кезекпен дамиды: үйқы артериясында
пульстің болмауы, есінің жоғалуы, бүлшықеттерінің бір рет
тартылуы, тыныстың сиреуі және тоқтауы. Дер кезінде жүргізілген
реанимациялық шаралар оң әсер етеді, ал тоқтатқанда теріске
айналуы мүмкін.
Ауыр синаурикулярлы (СА) немесе атриовентрикулярлы (АВ)
блокадаларда - симптоматика баяуырақ дамиды: есінен адасады,
қимыл қозғыштығы, ыңырсу, тонико-клоникалық тырысулар,
122
тыныстың бұзылыстары (Морганьи- Адамс-Стокс синдромы)
байқалады. Жүрекке жанама массаж жасағанда (ЖЖМ)- тез оң
әсер береді.
Электромеханикалык диссоциация (ЭМД) күрделі ӨКҚҚ
дамиды. Онда тез тынысы тоқтап, есін жоғалтады. Сонымен қатар
үйқы артериясында пульстің болмауы және денесінің жоғарғы
бөлігінің цианозы болады. Мойын көктамырлары ісінеді.
Миокард жыртылғанда, жүрек тампонадасында болатын ЭМД
кенеттен дамиды. Симптомдары: пульстің болмауы, есін жоғалту,
тыныстың тоқтауы. ЖӨР жүргізгенде- ешқандай әсерІ болмайды.
Басқа себептерден болған (гиповолемия, гипоксия, және т.б)
симптомдардың өршуімен бірге бірқалыпты дамып отырады.
Жүрек -өкпе реанимациясының негізгі ережелері
1. Науқасты тегіс жерге жатқызып, басын барынша шалқайтып,
аяқ жағын көтеріңкі етіп қою керек
3.	Массаж жасаушы адам алақандарын бірінің үстіне, бірін
кояды. Алақанның негізі төс сүйегі мен семсер тәрізді шеміршектің
қиылысқан жерінен екі саусақ қиғаш жоғары тұруы керек.
4.	Қолды тік, шынтақ буынында имей ұстап, дене салмағымен
омыртқаға қарай 4-5 см ығыстырып, ырғақпен басады.
5.	Төс сүйегін омыртқаға қарай жаншудың (компрессияның)
ұзақтығы, жаншу аралығындағы уақытпен бірдей болуы тиіс,
оның жиілігі минутына 90 рет. Массаж жасаушы қолын төстен
алмауы керек.
6.	Өкпені жасанды желдендіру (ӨЖЖ) үшін Сафаридің үш
әдісін қолданамыз олар: науқастың басын барынша шалқайтып,
астыңғы жағын алға қарай жылжытып, аузын ашу. Науқастың
ауыз қуысын толық қарап, жасанды тістері немесе бөгде заттар
болса, саусақтармен алып тастау керек.
7.	Науқастың аузына дем жіберу үшін,. мұрнынан кысып,
аузынан ауа үрлейді немесе АМБУ қапшығынан маска арқылы ауа
жібереді. Әр 5 массаждық қимылға, ауа үрлеудің жиілігі минутына
1 реттен келеді
123
8.	Мүмкіндігінше 100% оттегіні қолдану керек және кеңірдек
интубациясын жүргізу қажет.
9.	Демжібергенде,ксудеқуысыэкскурсиясыныңқарсыласуына
карай, тыныс жолдарының өткізгіштігін түрақты бақылап отыру
керек.
10.	Асқазандағы сүйықтықтардың өңеш арқылы ағып, тыныс
жолдарына кетіп қалмауы үшін Селлик әдісі колданылады
(онда көмейді жұткыншақтың артқы қабырғасына қарай қысып
үстайды). Егер асқазандағы сұйықтықтар кері ағып, ауыз қуысына
толып, одан кеңірдекке кетіп қалу қаупі (регургитация) туса,
науқастың басын бір жағына қарай бүрып, ауыз куысындағы
және жұткыншақтағы сұйықтықтарды электр сорғышпен немесе
тампонмен тазалап тастау керек.
11.	Әр 5 минут сайын, 1 мг адреналин көктамырға енгізіледі.
12.	Реанимациялык шаралардын әсерін үнемі бақылап отыру
керек. Оны тері жабындылары мен шырышты қабаттарының
түстерінің өзгеруінен, қарашықтардың тарылуынан және жарыққа
реакциясының пайда болуынан, кенеттен тыныстың пайда болып,
оның реттелуінен және ұйқы артериясында пульстің пайда
болуынан білуге болады.
Балаларда болған кенеттен өлімде көрсетілетін реанимациялық
шаралардың ерекшеліктері
-	баланың басын қатты шалқайтуға болмайды, себебі олардың
жіңішке тьгныс жолдарынан ауаның өтуі қиындайды. Сондыктан
баланын басын иегінен жоғары көтеріп шалқайтады;
-	ӨЖЖ - 1 жасқа дейінгі балада “ауыздан мұрынға”, “ауыздан
ауызбен мұрынға” ал одан ересек балаға “ ауыздан ауызға”
жүргізіледі;
-	ал аппарат арқылы жүргізілетін ӨЖЖ жақ маскасы немесе Амбу
қапшығы арқылы жүргІзіледі;
-	1 жаска дейінгі сәбиде: жүрекке жанама массаж бір саусақпен ғана
жүргізіледі, қалған саусақтары арқасында орналасады; массаж
жасайтын нүкте- екі емізікше арасына жүргізілген сызықтан, бір
124
қиғаш саусақ гөмси орналасады;
-	комирсссия гсрсңдігі төстсп омыргқағақарай 1 -2см -гс ығысады,
жиілігі минутына 100-120 рст;
-	ал 8 жастан аскан балаларда жүреккс жанама массаж срсссктсргс
жасағандай жүрпзіледі, комиресеия тсрсндіп 2,5 -3,5 см, жиілігі
минугына 80-100 рет.
Жедел жәрдем
1	.Жылдам дсфибрилляция жасауга мүмкіидік болмаған ксздс:
-прскардиалды соққы;
-әссрі жок болса - кідіргпсй ЖӨР бастау, мүмкіндігіншс тсз
дсфибрилляция жүргізу керск;
2	.ЖЖМ компрессиясы мен дскомпрсссиясыиыц қатынасы 1:1
қатынасында, минутына 90 рсггік жиілікпен жүргізу;
З	.ӨЖЖ (өкпені жасанды желдендіру) әдісі ( комирсссия/ гыпыс
бсру 5:1, ал бір дәрігер болса 15: 2 қатынасымен) тыныс алу
өгкІзгішіігін қамтамасыз сту ксрск
-100% оітсгіні қолдану
-ксцірдсккс ишубация жасау (30 сск. ұзатпай);
4.Орталық нсмссс псрифсриялық көктамырларға катстср кою;
5.	ЖӨР жүргізу барысында, 1 мг адреналинді әр 3-5 минугга
көктамырға енпзу;
6.	Мүмкідігіншс дефибрилляцияны ергс бастау 200ДЖ
-	әсері болмаса- дефибрилляция - 300 ДЖ;
-	әсері болмаса- дефибрилляция - 360 ДЖ;
-	әсері болмаса- дсфибрилляция - 7-ші пуикттс көрсетілгсндей
стіп жүргізу;
7.	Мыиа тізбе бойынша жүргіземіз: дәрілср - жүрек массажы
жэне ЖӨР, 30-60 сскунд өгксн соц - дефибрилляция - 360 ДЖ;
-	лидокаии 1,5 мг/кг - дефибрилляция - 360 ДЖ;
-	әссрі жоқ болса- 3-5 минугган соц лидокаин иньекциясын сол
мөлшсрде- дефибрилляция - 360 ДЖ;
-	әссрі жоқ болса- орнид 5 мг/ кг - дсфибрилляция - 360 ДЖ;
-	әссрі жок болса- 3-5 минуттан соц орнид иньскциясын 10 мг/кг
125
қаҒггалау мөлшердс- дсфибрилляция - 360 ДЖ - эссрі жоқ болса-
новокаинамид 1 г ( 17 мг/кг) - дсфибрилляция - 360 ДЖ;
-әссрі жоқ болса- магний сульфаты 2г - дсфибрилляция - 360 ДЖ;
-разрядтар арасындағы үзілістсрде, ӨЖЖ мсн ЖЖМ қайталаи
отыру ксрск;
8.	Асистолия ксзіндс:
-	сгср жүрсктіц элскгрлік бслсснділігін иақіъі бағалау мүмкін
болмаса- қарынша фибрилляциясындағыдай жүргізу керск (п. 1-7);
-сгср асистолия ЭКГ-нің 2 әкстуіндс анықталса, онда 2-5 и.
орындау ксрск;
-	әссрі жоқ болса -атропинді 3-5 минуттаи соң 1 мг-нан эффект
болғапша нсмесс жалны дозасы 0,04 мг/кг жеткенше снгізу
қажет;
-	иеғүрлым ерте электрокардиостимуляция жүргізу;
-	гипоксия. ацидоз, гиперкалиемияныц туу ссбсптерін анықтау
және болдырмау;
-	240-480 мг спгізілген эуфиллиннің эсері болуы мүмкін.
9.	ЭМД кезіндс:
-2-5 пунктті орыпдау;
-болатыи ссбептерді апықтау жәнс оларды болдырмау;
10.	өмірге қажстті функцияларға мониторлық бақылау жүргізу;
11,	жағдайын қалпыиа кслтіргси соң, ауруханаға жатқызу;
12.	қарыншылық фибрилляциядан кейін- рсцидив болдырмауға
гырысу, оныц алдын алу шараларын жүргізу;
13.	ЖӨР реанимациясын мына жағдайларда тоқтатуға
болады:
-	сгер анықтау барысында, ЖӨР көрсетілмссе;
-	дэрілік смгс көнбейтін тұрақіъі асистолияларда мсмесе олар
бірнсшс ре г қайталанса;
-	ЖӨР-пың барлық әдістсрін қолдаиып, 30 мипут шгінде әссрі
болмаса;
126
14.	ЖӨР бастаудың қажеті жоқ:
-жазылмайтын аурулардың соңғы сатыларында (құжаттарға
тіркелген дәлел бойынша);
-қан айналымының тоқтаған уақытынан бастап 30 минут өтсе;
-ЖӨР жүргізуден науқас алдын- ала құжаттарға тіркеу арқылы бас
тартса;
Негізгі қателіктер мен асқынулар
- дефибрилляциядан кейінгі: асистолия, қарынша
фибрилляциясының жалғасуы немесе қайталануы, терінің күйіп
қалуы;
ӨЖЖ кезінде: асқазанның ауаға толып кетуі, регургитация,
асқазан ішіндегі заттармен болатын аспирация;
~ Кеңірдек интубациясын жүргізгенде: ларинго- және
бронхоспазм, регургитация, шырыш қабаттарының, тістердің ,
өңештің зақымдануы;
~ ЖЖМ жасау кезінде: төстің, қабырғаның сынуы, өкпенің
зақымдануы, кернеулі пневмоторакс;
~	Бұғана асты көктамырларға пункция жасау кезінде: қан кету,
бұғана артериясының, лимфа өзегінің пункциясы, ауа эмболиясы,
кернеулі пневмоторакс;
~ Жүрек ішілік иньекция жасағанда: дәрілердің миокардқа
енгізілуі, коронарлы артериялардың зақымдануы, гемотампонада,
өкпенің жарақаттануы;
~	Тыныс және метаболикалық ацидоз;
~	Гипоксиялық кома, энцефалопатия;
Ескертулер
~	перифериялық веналарға енгізу кезінде,	дәрілік заттарды
20мл натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісінде ерітіп, венаға
тез жіберу керек;
~ егер венаға түсе алмаған жағдайда, адреналин, атропин,
лидокаиннің (2-2,5 есе дозасын жоғарылатып), 10 мл натрий
хлоридінің изотоникалык ерітіндісінде ерітіп, кеңірдекке енгізу
керек;
127
- жүрек ішілік иньскциясы сирек, тек қана басқа егу
жолдарын қолдана алмаған кезде жүргізіледі;
~ кальций препараттары тек гиперкалиемия немесе кальций
антогонистерін мөлшерден тыс беріп қойған жағдайларда
колданылады;
қанайналым тоқтаған уақыттан бастап, асистолия не ЭМД
кезінде
жүргізілген кеңірдек интубациясы мен енгізілген дәрілікзаттардың
әсері болмаса, реанимациялық шараларды тоқтату қажет
Сурет 1	Сурет 2
Сурет 3
Сурет 1. Сафардың үш әдісі.
Сурет 2 . *' Ауыздан ауызга ” дем беру әдісі.
Сурет 3 . Жүрекке жанама массаж жасау орны және әдісі.
128
Тыныстың жіті жетіспеушілігі
Тыныстың жіті жетіспеушілігі деп, сыртқы тыныс аппараты
кызметінің ағзадағы газ алмасу қажеттілігін толық қамтамасыз
ете алмауын айтамыз. Осының салдарынан гиперкапния дамиды
(артериялық қандағы көмір қышқылының парциалды қысымының
жоғарылауы).
Тыныстың жіті жетіспеушілігін (ТЖЖ) механизміне, газ
алмасудың бұзылыстарына қарай 4 топқа бөледі:
1.	ТЖЖ -нің механикалық түрі. Ол тыныс жолдарының жоғарғы
бөліктерінің обструкциясына (тілдің тыныс жолдарын бітеп
қалуы, жедел эпиглоттит, ларингоспазм, жедел ларинготрахеит,
көмей және кеңірдектегі бөгде заттар), төменгі бөліктерінің
обструкциясы ( жедел эндобронхит, жедел бронхиолит, жүрек
жетіспеушілігі, бронхтағы бөгде заттар), қабырғалардың сынуына
байланысты.
2.	ТЖЖ-нің бөлу-диффузды түрі. Оның дамуы альвеолярлық
қабырғалар арқылы газдардың бөлінуі мен диффузиясының
бүзылуына байланысты: өкпенің ісінуі, ателектаз, альвеолит,
жанармаймен улану.
3.	ТЖЖ-нің желдендірулік түрі. Олардың себептеріне: даму
ақаулары ( кеуде клеткасының деформациясы, көкеттің жарығы),
әр-түрлі этиологиялы комалар (бассүйек- ми жарақаты,
менингит, энцефалит, уланулар, тыныстың жүйке-бұлшық еттік
регуляциясының бүзылуы (тырысу статустары, тырысқақ,
полимиелит, полирадикулоневрит), рестриктивті процесстер
(қүрғақ плеврит, көк еттің ауру сезіміне байланысты қимылының
тежелуі, асказанның мөлшерден тыс толуы, ішектің парезі).
4.	ТЖЖ-НІҢ аралас түрі. Бүл тыныстың тоқтауына, ТЖЖ-нің
барлык ауыр түріне, өкпенің қабынуына, экссудативті плевритке,
пневмотораксқа, пиотораксқа, гидротораксқа, бөліктік немесе
толық өкпе ателектазына, ФОҚ-мен улануға байланысты.
ТЖЖ барлық түрі өршуіне қарай мынадай 3 патогенетикалық
сатылардан өтеді: компенсациялық, субкомпенсациялык және
9-Ө60
129
декомпенсациялық.
Компенсациялық. Мұнда желдендірулік тыныс жетіспеушілігінде
дамитын тыныстық көлемнің біріншілік азаюы тыныстың
жиіленуіне (тахипноэ) байланысты толтырылады.
Субкомпенсациялық. тыныс алудың жиілеуі, тыныстың
төмендеген көлемін қалпына келтіре алмайды.
Декомпенсациялық. Гиповентиляцияның өршуінс байланысты
дамиды. Қандағы РСО2 12 кПА аспайды. Осындай жағдайда
гиперкапнияның тыныс орталығына қозғыштық әсері тежелінеді.
ауысады. Мұнда брадипноэ, тыныстың патологиялық түрлері
дамиды. ТЖЖ клиникалық көріністеріне қарай былай бөлінеді:
1.	Сыртқы тыныс қызметінің бүзылыс белгілері
2.	Гиперкапния мен гипоксемия белгілері
3.	Тіндік гипоксия белгілері
Көрсетілген кестеге қарап ауруханаға дейінгі кезеңде ТЖЖ -нің
ауырлық дәрежесін анықтауға болады. Мүнда ТЖЖ түрлерінің
патологиялық сатылары ескерілген. Осы жіктеу емдік шараларды
таңдау мүмкіндігін туғызады. ТЖЖ анықтаудың мәні мына үш
диагностикалық мәселені шешуге байланысты:
•ТЖЖ дәрежесін бағалау, өйткені шұғыл ем шаралары осыған
байланысты
*ТЖЖ түрін анықтау- жүргізілетін ем шараларының сипаты
осыған байланысты.
•Жүргізілген алғашқы ем шараларының нәтижесін бағалау- қауіп
тудыратын жағдайларды болжамдау.
Ауруханаға дейінгі кезеңде емдік шаралар иринципіері
ТЖЖ -нің ауырлық дәрежесіне қарап жүргізіледі. ТЖЖ - нің
I -ші дәрежесі ауруханаға дейін ешқандай емді қажет етпейді.
ТЖЖ -ның II дәрежесі гипоксия және гиперкапнияға қарсы күрес
жургізуді қажет етеді. III және ІУ дәрежелі ТЖЖ -нің клиникалық
белгілері реанимациялық шаралар жургізу қажет етеді. Өйткені
негізгі ағзалар мен жүйелер қызметінің декомпенсациялары
бірнеше минут ішінде өлімге апаруы мүмкін.
130
ТЖЖ ауырлық дәрежесінің жіктелуі
Дәрежесі	Жуйе	Симптомдары		
		ТЖЖ желдендіру түрі	Тыныс мехвникасының бұзылуы	ТЖЖ шунтты- дцффузиялық түрі
1 дор. Компенсация	Тыныс	Тыныс фазасының озгеруінсіз ентігуі	Демалу не шығарудың ұзаруымен болатын ентігу	Мұрын кернелуімен болатын ентігу
	Тері	Түрі қалыпты	Қалыпты не бозарған	45% 02 бергенде қайтатын ауыз-мұрын үшбұрышының кегеруі
	Қанайналу	Тах икард ия, артериа лды гипертензия	Қалыпты АҚҚ, тахикардия	Қалыпты АҚҚ, тахикардия
	онж	Бұзылыстарсыз	Бұзылыстарсыз	Бұзылыстарсыз
II дәрәжесіне ауысудың негізгі белгілері		Ауыз-мұрын үшбүрышынын көгеруі не терінің көкшіл тартып, оттегіге кайтуы	Кеуде клеткасының тартылуымен болатын ентігу	100% отгегі не қантамырларын кеңейтетін преиараттар бергенде азаятын терінің когеруі
П дэрежесі- компенсация	Тыныс	Жиі, бсгкейлі	Қабырғаралығының, бұғаваүстінің тартылуымсн болатын экспираторлы не кнспираторлы ентігу	Жиі, беткейлі
	тері	45% оттегі бергенде қайтатын көгеру		Тек 100% оттегіге қайтатын көг^еру не тамырларды кеңейтетін дәрілерден қайту
	Қанайналу	Тахикардия* Артериялық піпертензия		Тахикардия, АҚҚ төмендеуі
ІП дэрзжесіне ауысудың негізгі белгілері		Кома, тырыслалар		
Ш- декомпенсация	Тыныс	Брадиаритмия, тыныстың патологиялықтүрлерІ, тыныс алғанда көкет пен қабыргааралык бұлшық еттердін қарама-қарсы фазада қозғалуы (тыныс орталығының бұзылуы), обструкцняда- кеуденің семуі, бастың шұлғуы, ауаны ауызбен “жұту”		
	Қанайналу	Брадикардия не брадиаритмия, сирек тахикардия		
	Тері	Бозгылт-көкцнл, Көгеру тек ӨЖЖ жасағанда ғана азаяды.		
	онж	Кома, тырыспалар		
ІУ дэрсжссі		Тыныстың тоқгауы		
131
Кейбір шұғыл жағдайларда жүргізілетін реанимация және
үстеме ем
XX ғасырдың екінші жартысы техникалык карқынмен, жергілікті
әскери конфликтермен, жарақаттанулардың күрт көбеюімен
сипатталады. Бүгінгі күнгі жарақаттарда оның ауырлығы мен
дененің бірнеше мүшесін қамтуы тән десек болады.
Ауруханағадейінгікезеңдемедициналықжеделжәрдем шараларын
қажет стетін жағдайларға: суға бату, тұншығу, электржарақат алу
және үсік алулар жатады.
Суға бату қоғамдық проблема болған және болып қалады да.
ДД¥ мәліметтері бойынша соңғы 20 жыл ішінде суға батудан
бүкіл әлем бойынша олі.м-жітім көрсеткіштері 10 000 тұрғындар
ішінен алғанда 1,1 -1,2% құрайды және бұл көрсеткіштердің
азаю қарқыны байқалмайды. Көбінесе мұндай жағдайлар
ашық су қойнауларында шомылғанда, сонымен қатар 18-35 жас
аралығындағы жастарда жиірек кездесіп жүр. Ал олардың 70-
90% жүзе алатындар болса керек. Бұл соңғы жылдардағы су спорт
түрлерінің, туризмнің кең таралуына, суда болатын қайғылы
оқиғалардың көбеюіне де тікелей байланысты.
Электрожарақаттар барлық травмалық зақымданулардың 1-3%
құрайды және одан өлімге ұшырау саны өте жоғарғы орындарды
алады. Зақымданудың бұл түрлері өндірісте, соңғы кездері
тұрмыста жиірек кездесіп жүр. Өйткені қазіргі үйлер әр-түрлі
электр бұйымдарымен қамтылған.
Тұншығу барлық қайғылы оқиғалардың 0,1 % құрайды. Ол
асылу арқылы механикалық асфиксияға ұшырау және жоғарғы
тыныс жолдарында бөгде денелерден тұншығу түрінде кездеседі.
Көбінесе ол суицидалды әрекеттерге байланысты. Тұншығудан
тәулік ішінде өлімге ұшырау 60-70 %-ке дейін барады.
Ал ісіктердің көбісі зақымданушылардың алкоголь қабылдауы
мен олардың суық жерде ұзақ жатып қалуынан болады. Мұндағы
проблема зақымданушылардың медициналық жедел жәрдемге кеш
қаралуына байланысты. Олардың кеш қаралуы, жарақаттарының
132
ауырлығын бағалай білмеуінде. Осындай зақымданушылардың
39% оперативтік емді қажет етеді.
Медициналық жедел жәрдем мамандарының дайындық
деңгейінен және суға батуда, тұншығуда, электожарақаттануларда
қазіргі анетезиологиялық рсанимациялық шаралардың
ұйымдастырылуынан, үсік алғанда оқиға болған жерде оның
ауырлығын анықтай білуден, тек өлімге ұшыраудың жалпы
деңгейі ғана емес, сонымен қатар зақымданушылардың мүгедектік
алуының алдын алуға болатынын білгеніміз жөн.
Жоғарғы гыныс жолдарындағы бөгде заттар
Жоғарғы тыныс жолдарындағы бөгде заттар - жоғарғы тыныс
жолдары жетіспеушілігінің түрлі деңдейдегі клиникасын
тудырады. Бұл патологиялық жағдай жиі балаларда және
психикалық бұзылыстары бар науқастарда кездеседі. Клиникалық
айқындалуының ауырлығы бөгде денелердің көлеміне
байланысты. Ал пайда болған клиникалық симптомдар жіті тыныс
жетіспеушілігіне (ЖТЖ) тән белгілер: қатты жөтелмен, дауыстың
қарлығуымен, афония, кеуде мен тамағының ауыруы сонымен
қатар жүретін тұншығу ұстамасы. Ентікпе инспираторлы түрде
өтеді.
Жедел жәрдем. Жарақаттанушының есі бар болса, жоғарғы
тыныс жолдарынан бөгде денені, арқасынан ұру аркылы немесе
дем алудың биіктігінде пайда болған іштің компрессиясы арқылы-
Геймлих әдісімен алуға болады (4,5,6 суреттер).
сурет 6
133
Есі бұзылған немесе жоқ болса, арқасынан соғу арқылы. Ал бұл
шаралар тыныс жолдарының өткізгіштігін қалпына келтірмесе
және тікелей ларингоскопия жасайтын жағдай болмаса,
коникотомия немесе трахеостомия жасалады.
Суға бату
Суға батып кету- жүректің жіті жетіспеушілігі және тыныстың
жіті жетіспеушілігі белгілерінің дамуымен жүретін, суықтыққа
батуы әдейі немесе абайсызда болған, жіті патологиялық жағдай.
Оның себептері тыныс жолдарына сұйықтықтың жиналуы.
Суга батудыц 3 түрі бар:
1.	Нағыз (сулы)
2.	Асфиксиялық ( құрғақ)
3.	Судағы өлім. ( синкопалды түрі)
Нагыз бату. Оның негізінде судың альвеолаларға енуі жатыр.
Қандай суға батқанына байланысты, патогенезі әртүрлі болады.
Мысалы тұзсыз суларда осмотикалық градиенттерінің әр
түрлі болуына байланысты, сұйықтықтар альвеолалардан, қан
тамырларына өтеді (сурет 7). Ол жалпы қан айналымы (ЖҚА) және
гемодилюцияның көбеюіне, өкпенің ісінуіне, эритроциттердің
гемолизіне және плазмада натрий, хлор,кальций иондары
концентрациясының азаюына әкеледі.
Ал теңіз суында болса, оның осмолярлық қысымының
жоғарылығына байланысты, сұйықтықтар қан тамырларынан
өкпеге қарайығысады (сурет 8). Осының салдарынан айналымдағы
қанның көлемі азаяды (45 мл/кг), гематокрит ұлғаяды
Сурет 7	Сурет 8
134
Асфиксиялық суга бату. Ол судың өкпеге аспирациясынсыз пайда
болады. Бұл патологияның негізінде рефлекторлы ларингоспазм
жатыр. Дауыс қуысы суды да ауаны да жібермейді. Сондықтан
өлім механикалық асфиксияның салдарынан болады.
Суга батудың синкопалды түрі (судағы өлім) -тыныс алу мен
жүрек әрекетінің рефлекторлы тоқтауынан басталады. Батудың
бүл түрі көбінесе салқын суға кенеттен батқанда болады.
Клиникасы: Нағыз бату 3 кезеңнен гүрады: бастапқы, агональді
және клиникалық өлім. Зардап шегушінің есі батудың кезеңіне және
түріне байланысты болып, тынысы шулы тыныстан, агональдыға
дейін бүзылады және цианоз, қалшылдау, тері жамылғыларының
«қазы терісі» тәрізді қалпы байқалады. Түзсыз суға батқан кезде
аритмия, тахикардия, артериалды және венозды гипертензия,
өкпе ісінуінің клиникасы байқалады. Эритроциттер гемолизінің
нәтижесінде, жоғарғы тыныс жолдарынан қан аралас көбік бөлінуі
мүмкін. Ал түзды суға батқанда артериалдық гипотензия мен
брадикардия болады.
Жедел жәрдем. Қандай суға батқанына байланыссыз, тынысы
және жүрек қызметі тоқтағанда, науқасқа реанимациял ық комплекс
шараларын қолдану қажет.
Странгуляциялық асфиксия
Странгуляциялық асфиксия (асылу) мойынның механикалық
қысылу салдарынан жіті тыныс және жүрек-қан тамыр
жетіспеушілігі синдромымен сипатталады.
Этиологиясы Жиі себептеріне - мойынның механикалық
қысылуына әкеліп соғатын, суицидалды әрекеттер мен кездейсоқ
оқиғалар жатады.
Патогенезі. 4 негізгі компоненттерден түрады:
1.	Мойынның ілмекпен механикалық қысылуынан, тіл
жұтқыншақтың артқы қабырғасына кысылып ығысуы нәтижесінде
жоғарғы тыныс жолдарын жауып қалады. Ол ЖТЖ дамуына әкеліп
135
соғады. Жоғарғы тыныс жолдарының жетіспеушілігі бірнеше
секундтан,бірнеше минутка созылатын 4 сатыдан тұрады. Бірінші
сатысында терең тынысты көмекші бұлшық еттердің қатысуымен
алады. Тері жабындыларының цианозы өршіп, артериалды және
венозды гипертензия, тахикардия дамиды. Екінші кезеңінде есін
жоғалтады, тырысу синдромдары болып, еріксіз кіші дәретін
жібереді. АҚҚ төмендейді, тынысы аритмиялық болып, сирей
түседі. Үшінші сатысында тыныс тоқтайды, төртіншісінде-өлім.
2.	Мойын көк тамырларының қысылуының барысында,
ми тамырларының венозды қанға толуы. Соның салдарынан ми
гипертензиясы дамиды.
3.	Каротидты синустың механикалық жарақаты, жүрек- қан
тамыр жүйесінің рефлекторлы бүзылыстарына алып келуі.
4.	Омыртқаныңмойынбөлігініңжәнежүлынныңмеханикалық
зақымдану мүмкіндігі.
Клиникасы: Қарап- тексергенде өмірге қауіпті органдардың
қызметтерінің бүзылыстары айқындалады. Есі қарауытқан немесе
тіпті болмайды, теріс бозғылт, акроцианоз, аяк -қолдарының сіңірі
түйіліп, тырысуы байқалады. Үлкен және кіші дәреттерін еріксіз
шығаруы мүмкін. Қарашықтары кеңейіп, жарыққа реакциясы
болмайды, нистагм. Қабақтың ішкі жағында ұсақ нүктелі қан
құюлар болады. Жүрек-қантамыр бұзылыстары 2 вариантта
болады: біріншісі минутына 160-180-ге дейін жететін тахикардия;
200 мм.с.б. артериялық гипертензия, екіншісі гипотензия мен
брадикардия түрінде өтеді. Бұл қауіпті диагностикалық түрі болып
табылады.
Жедел жәрдем. Ауруханаға дейінгі кезеңде дұрыс және уақтылы
көрсетілген көмек, зақымданушының ары қарай асқынуларсыз,
жазылып кетуіне көп себебін тигізеді. Емнің ең қолайлы түрі,
уақиға орнында миорелаксанттарды қолдану және кеңірдек
интубациясы мен өкпе жасанды желдендіру әдістерін қолдану
болып табылады. Аталған әдістерді жедел жәрдем жағдайында
қолдану мүмкіндігі болмаса, тырысу синдромына қарсы ем
136
жүргізу қажет. Осы мақсатта 2-4 мл реланиумды 10-20 мл физ.
еріт. көктамырға енгіземіз. Бұл мөлшер 70-80% жағдайда
тырысуларды басады. Қажет болған жағдайда, 5-10 минуттан
кейін реланиумды қайталап салуға болады. Негізінде аурханаға
дейінгі кезеңде симптоматикалық ем жүргізіледі. Егер науқасты
тасымалдау уақыты 30-40 минуттан асса, патогенетикалық емді
(спазмолитиктер, диуретиктер, сода ерітіндісін) ауруханаға дейінгі
кезеңде бастау керек.
Ескерту: бүл патологияларда тыныс аналептиктерін енгізудің
қажеті жоқ, өйткені олар ми клеткаларының оттегі қажеттігін
жоғарылатады. Сонымен қатар ми ишемиясын тереңдетеді,
тырысу синромын күшейтеді.
Электр жарақаты
Электр тоғымен жарақаттану- тоқ өтетін сымдарды үстағанда,
тигенде немесе адам мен электр көзі арасындағы ауаның
ионизациялануы нәтижесінде пайда болатын электрл ік доға арқы лы
болады. Тоқтың дене арқылы өту жолын «токтың тарамдары» деп
атайды. Егер тоқтың жолында маңызды ағзалар болса (жүрек,
ми), организм қызметінің бұзылу қауіптері жоғарылайды. Ең ауыр
зақымданулар тоқ бір қолдан немесе екі қолдан аяққа, бастан
қолдарға немесе аяқтарға өткенде болады. Электр тоғы жоғары
электр өткізгіш қасиеті бар ( қан, жұлын сұйықтығы, бұлшықет)
тіндермен өтеді, Ал құрғақ тері, сүйектер, майлы тіндердің электр
өткізгіштігі төмен. Сонымен катар, ылғал киімдер де зақымдануды
күшейтеді. Тоқ соғудың клиникасы 2-ге бөлінеді: жалпы электр
жарақаты және жергілікті электрлік күйіктер, ал кейде біріккен
түрлері де кездеседі. Жалпы бұзылыстарда ең маңыздысы жүрек-
қан-тамыр, тыныс алу, орталық нерв жүйесінің бұзылыстары
болып табылады. Бұл бұзылыстардың ауырлық дәрежесі әртурлі.
Ол қысқа мерзімді және ізсіз өту дәрежесінен, өлімге ұшырауға
дейін барады. Көбінесе жүрек фибрилляциясы, жыпылықтау
137
аритмиясы, тәж артерияларының спазмы сияқты жүрек қызметінің
бұзылыстары дамиды. Тыныс бүлшықеттері мен көмейдің
спазмы асфиксияға ұшыратады. Кейбір бұлшықет топтарының
тартылулары мен жалпы тоникалық тырысулары болады. Естен
танулар (қысқа уақытты, ұзаққа созылған және терең), цианоз,
гипотония, кейде тамыр спазмдарының салдарынан артериялық
кан қысымының көтерілуі. Жүрек-қан тамыр мен тыныс алу
қызметтерінің тежелуінен, науқас өлген тәрізді кейіпте болады.
Бұл жағдай уақыттылы реанимациялық шаралардан кейін қайтады.
Кейде есін жоғалтқан жарақаттанушы тоғы бар өткізгіштен кете
алмай қалады, кейде биіктіктерден құлап әр түрлі механикалық
жарақаттар алады.
Электр тоғының зақымдаушы эсері электр энергиясының жылуға
ауысқанында болады. Ол тіннің күйіп қалуына немесе өліміне алып
келеді. Жоғарғы кернеудегі тоқтар тін қабаттарының жарылуына,
аяқ-қолдардың жұлынып кетуін туғызуы мүмкін. Ал бұлшык
еттерінің тартылыпдырысуларынан сүйектердің тартылған және
компрессионды сынықтары болуы мүмкін.
Электркүйіктер әрқашанда терең болады (III б-ІҮ деңгей). Тіндер
токтың шыққан және кірген жерінде зақымданады. Ал кейде
жанасатын дене бетінде немесе ошақтың аймағында зақымданады.
Тоқ өткізгішпен контактқа байланысты, күйіктердің түрлері мен
көлемі эр-түрлі болады. Кішкене некроз ошақтарына бастап, бүкіл
аяқ-қолдың үйітіліп(ІҮ деңгей)қалуынадейін барады. Зақымдалған
тіндер құрғақ қабықпен жабылады. Қасындағы зақымдалмаған
теріге қарағанда ойылып тұрады. Қан тамырларының тромбозы
мен спазмына байланысты тіндердің екіншілік өлімі болуы
мүмкін. Өлген тіндердің түсуі зақымның тереңдігіне қарай,кейде
ұзақ уақытка дейін созылады. Кейде іріңді асқынулар (флегмона,
остеомиелит) да болады. Ал ірі қан тамырлары зақымданған
жерлерден іріңді-демаркациялық қабынулар мен эрозивті қан
кетулер болуы мүмкін ( 3-4 аптадан кейін).
Электрлік күйіктер киімнің өртенуінен, электр доғаларының
138
жарықщаларынан болады. Көбінесе дененің ашық жерлері
зақымданады. Ал киім жанғанда терең күйіктер алады.
Жедел жәрдем шаралары.
Ен бірінші зақымданушыны электр жүйесінен босату керек. Кейде
закымданушы тырысулардың салдарынан электр сымдарынан
колын ала алмай қалады. Сондықтан тез арада күрекпен балтамен
немесе басқа ағаштан жасалған сабы бар құралдармен электр
жүйесінен ажыратқан жөн. Немесе зақымданушының киімінің
бос жерінен тарту керек. Ал көмек беруші өзі электржарақат алмау
үшін: қолын қүрғақ матамен оран. аяғын жерге тигізбей тақтайға
немесе рәзіңкеге, тоқ өткізбейтін затқа шығып тұруы керек.
Алғашқы медициналык көмекті электр жүйесінен босата
салысымен бастау қажет. Оны жатқызып, тар киімдерінен
босатады. Өлім тәрізді күйде болса, реанимациялық шараларды
ӨЖЖ мен жүрекке тікелей массаж жасауды бастау қажет. 10%
аммиакгы иіскетіп, 1-2 мл кордиаминді енгіземіз.
Тыныстың бұзылуы мен үлкен қанайналымының іркілісі
(«көк» асфиксия) әсерінен болған цианозда - санның үлкен
теріасты көктамырын кесіп 200-400 мл қан ағызамыз. Ал «ақ»
асфиксияда, жүректің тоқтап қалуынан немесе коллапстан, жүрек
фибрилляцияларында да реанимациялык шаралар жүргізіледі. Ол
шаралар жүрек қызметі мен тыныс алу өзіндік қалпына келгенше
жүргізіледі.
Күйік алған жерге асептикалық таңғыштар таңамыз,
ауырсыздандыратын дәрілер енгіземіз. Кең көлемді
электкүйіктердің әсерінен дамыған шокта- инфузиялық терапия
жүргізіледі.
Зақымданушыны зеңбілге жатқызып тасымалдайды, өйткені
коронароспазм мен жүректің тоқтап қалу қаупінің болуы мүмкін.
Және оның жүрек қызметін кардиомонитор арқылы бақылап,
ЭКГ-ға түсіріп отырған жөн.
139
Электр жарақатын анықтау және жедел жәрдем көрсету
алгоритмі
Электр жарақаты
Ауырлықдәрежесі	Клиникалық белгілері	Жедел жәрдем
I дорсжесі	-Бүлшык етгерінің тартылуы; -есін жоғалтпайды	-жедел жәрдемді қажет етпейді; -міндетгі түрде ауруханаға жаткызу (бақылау үшін).
П дорежесі	• есін жоғалтады; -бүлшық етгерінің тартылып, тырысуы; -тыныс, қанаинадым қызметтсрі бүзылмайды.	- ЭКГ, жүрек ырғағын бақылау, егер экстрасистолия байқалса-1,0-1,5 мг/кг лидокаин к/т енгізу.
Ш дарежесі	тыныс, канайналым қызметтері бүзылыстары;	-	ЭКГ, журек ырғағын бақылау; -	отгегі терапиясы, ӨЖЖ; -	көктамырға катетер қою; -аритмняға қарсы терапия; -антиоксиданттар, антипшоксанттар: Вит Е 2 мл, рибоксин 2% 1 Омл, акговегин н/е салкосерил 2-4 мл к/т; -тырысуларға қарсы ем -реланнум 10 мг н/е магнии сульфаты 25% Юмл, к/т баяу
ІҮ дәрежесі	Клиникалық өлім	-	ЭКГ, жүрек ырғағын бақылау; -қанайналым	тоқгағанда-ЖӨР жургізу; -	ӨЖЖ, отгегі терапиясы; -	көктамырға катетер қою; -	аритмияға қарсы ем,фибрилляцияның алдын алу;
140
Ағзаның жалпы тоңазуы
Жалпы тоңазу барлық ағзаға төменгі температуралардың ұзақ
түрде әсер еткенінде пайда болатын патологиялық синдром болып
табылады.
Этиологиясы. Бұл жағдай тек минустық температурада ғана
пайда болатынын айта кеткен жөн, сонымен қатар жиі 0 С және
одан сәл жоғары температуралар да байқалады. Тоңазытқыш
факторларға ауа мен су, және олардың қосындысы жатады.
Адамның жалпы тоңазуының кездейсоқтығы және интенсивтілігі
оның осы мезеттегі психикалық және физикалык жағдайына
байланысты. Алкогольді мас болу, физикалық зорығу, психикалық
қозғыштықтың артуы тоңазудың кездейсоқтығын жоғарылатады.
Ағзаның тоңазуында 2 фаза байқалады: әр-түрлі мүшелер мен
жүйелер, әсіресе жүйке жүйесі қызметінің қозғыштығымен, және
оның тежелуімен айқындалады.
Патогенезі. Суық суда тоңазудан өлімге ұшыраудың негізгі себебі
жіті жүрек-қан-тамыр жетіспеушілігі болып табылады. Ал ауада
сопақша мидың температурасының 23-240 С төмендегенінде
болатын тыныстың тоқтап қалуы.
Тоңазудың тереңдігі бойынша тоңазудың 4 клиникалық кезеңін
ажыратады.
1-ші кезеңі ағзаның қорғаныш механизмдерінің күшейген
кызметімен сипатталады, соған байланысты жылу шығару азайып,
ал жылуды жоғалту күшейген термогенезбен толықтырылады. Бұл
кезде дененің жалпы температурасы қалыпты болады. Бұл кезең
қалыпты жағдай мен патологияның шекарасында тұр. Зардап
шегушінің есі анық, тыныс алуы мен қан айналымы қалыпты.
Ол жедел жәрдем кажет етпейді. Мұндай адамдарға жылы жерге
отырғызып, ыстық тамақ беретін болса, дене температурасы
қалпына келеді.
2-ші кезең. Дене температурасының 300 С дейін төмендеуімен
сипагталады. Бұл науқас әлсізденген, коршаған ортаға мән
141
бермейді, сөзі байланыссыз, есеңгіреу күйінде. Қозғалыс
координациясы бұзылған , тері жабындылары боз, сипап сезгенде
суық, пульсі жай, гипотония. Науқасты жалпы жылытып, ыстық
тамақ беру қажет.
3-ші кезең. Дене температурасы 29-250 С төмендейді. Есі
тежелген, ал дене температурасы 25-270 С қа дейін төмендегенде,
науқастың психикалық әрекеті толық жойылып, жүрек және тыныс
алу қызметі төмендейді. Рефлекстер де төмендей бастайды.
Активті түрде денесін жылытқанда (ыстық ванна, душ,
қыздырғыштар, ысқылау) бүл қызметтер қалпына келеді. Бірақ
науқастың жалпы жағдайы мен артериялық қан қысымын бақылап
отыру керек. Ал дене қызуы 250С төмен түскенде, жұту рефлексі
жоғалады, сондықтан ыстық тағам, сұйықтықтарды беруге
болмайды.
4-ші кезең жалпы дене қызуының 250С төмен түсуімен
сипатталады. Ессіз жатады. ЖҚЖ және тыныс алу жүйесінің
тежелуі байқалады. Дене қызуы төмендеген сайын ағзаның өмірлік
қызметтері тежеліп, агональды жағдай дамып, өлімге ұшырайды.
Жалпы тоңазудың жылдамдығына қарай жіті, жітілеу және баяу
түрлерін ажыратады.
Жіті тоңазу кезінде науқастың өлімге ұшырауы 1 сағат ішінде
дамиды. Мұндай жағдай көбінесе температурасы 0 ден/100 С
суда сондай-ақ ылғал мен суық ауаның қосарланып, бір мезетте
әсер етуінде болады. Тоңазудың бұл нұсқасы көбінесе солтүстік
теңіздеріндегі кемелер апатында кездеседі.
Жітілеу тоңазу кезінде өлімге ұшырау 4 сағаттың ішінде дамиды.
Ауаның жоғары ылғалдылығымен және басқа факторлар бірігуімен
(күшті физикалық зорығу, алкогольмен улану, қан жоғалту т.б.)
болады.
Баяу тоңазуда өлімге ұшырау қоршаған ортаның төмен
температурасының 4 сағаттан ұзақ уақыт әсер етуінде болады.
Мұндай тоңазулар үстінде жылы киімі бар адамдарда және қардың
астында қалғандарда байқалады.
142
Жедел ем шаралары:
1.	Корсеткіштеріне қарай реанимациялық шаралар жүргізу (жүрек-
өкпе реанимациясы);
2.	Суық жерде науқасты шешіндіруге, қармен ысқылауға, әр-түрлі
сүйықтықтар ішкізуге болмайды (жүту рефлексінің бүзылысынан
аспирация болуы мүмкін);
3.	Әрі карай тоңазуын, әсіресе басының тоңазуын тоқтататын іс-
шаралар қолдану;
4.	Уақиға болған орында және тасымалдау кезінде, науқасты
жылытуға кірісуге болады, егер ол тасымалдауды тежемесе.
5.	3-4 дәрежедегі тоңазу болса, уақиға болған орында алкоголь
беруге болмайды, өйткені ол тыныстың тежелуін немесе
аспирацияға әкеліп соғуы мүмкін.
6.	Науқасты емханаға тез жеткізуді қамтамасыз ету.
Үсік
Үсік деп дененің әр түрлі бөліктерінде, әсіресе аяқ-қолдарға,
төменгі температураның үзақ уақыт әсер етуінде пайда болатын
патологиялық синдромды айтады.
Патогенезі: төмен температура үзақ әсер еткенде теріде, терең
жатқан тіндерде қанайналымның бүзылыстары болады, соның
себебінен терморегуляцияның, қышқыл -негізді жағдайдың, су-
электрлік алмасудың, иннервациялық бұзылыстары дамиды. Бұл
процесс қайтымды және қайтымсыз болуы мүмкін.
Жіктелуі. Суық жарақат ағымында реактивтілікке дейінгі және
реактивті кезеңдер, процесс ағымы дамуының 4 сатысына және
үсудің 4 дәрежесіне бөлінеді.
Реактивтілікке дейінгі кезең суық жарақат алған уақыттан жылыту
басталғанға дейін созылады. Реактивті кезең жылытудан кейін
дамиды, Және де онда тіндердің гипоксиясы, қабынуы және
некроздануы дамиды. Клиникалық сипатталу дәрежесін және үсу
мен жарақаттың тереңдігін тек қана суық агенттің әсерінен кейін,
143
12- 24 сағаттан соң анықтауға болады.
Реактивтілікке деііінгі кезең
Суықжарақаттың кез-кел гентүрі«жасырын кезеңнен» басталады.
Оған суық жарақаттың біріншілік симптомдарының болуы тән:
жансыздану сезімі, қышыну, *«томарлану ». Жүруі қиындап, науқас
табанының қозғалысы мен жерге тигенін сезбейді., балтырда және
табанда қатты ауыру сезімі пайда болады. Көбінесе аяғының суып
кеткеніне шағымданады. Бүл кездс тері мәр-мәр не цианозды-
сұр түстес болады. Үсу сезімталдықтың әр-түрлі бұзылыстарын
тудырады. Ең алғаш суықты сезу сезімі, кейін ине сүққандай
сезімге айналады, сонан соң оның өзгеруі мен жоғалуы болады.
Үсінген қол-аяқ ауырлап, шымырлап кетеді. Зардап шегуші есін
жоғалтып, қозғалуы қиындайды. Тері жабындылары бозғылт-
көкшіл тартып, суық болады.
* кесілген ағаш сиякты қатып қалу
Тактильді және ауыру сезімталдығын жоғалтып, рефлекстері
төмендейді. Қарашық рефлекстерінің басылуы мүмкін, дене
температурасы 360 С төмен.
Реактивті кезең Ауыру сезімінің жылытудан кейін интенсивтілігі
патологиялық процесстің тереңдігімен таралуына байланысты.
І-ші дәрежедегі үсуде зардап шегуші шаншыған және күйдірген
ауру сезіміне, буындардың сырқырауына, кейде қышынуға, терінің
ісіну сезіміне, әр-түрлі парестезияларға шағымданады. Қарап-
тексергенде: зақымданған бөлікте терінің ісінуі мен түсінің өзгеруі
болады. Терінің түсі жиі күңгірт, көк қызыл болады. Кейбір кезде
барлык терінің түсі ақ, көк және қызыл түстерінің қосарлануынан
әр бір жерінде мәр-мэр түсті болып көрінеді. Терінің сыртқы
түрінің өзгеруі табанда немесе қолда біркелкі болады. I дәрежелік
үсудің басқа ауырлық деңгейіндегі айырмашылығы мынаған
байланысты: онда обьективті өзгерістердің ауырлығы дене
перифериясына қарай жоғарылайды.
П-ші дәрежелік үсуде ауру сезімі бірінші дәрежедегідей,
бірақ интенсивтілігі жоғарырақ, «жасырын» кезеңі дамуының
144
алдындағы уақыт аралығында пайда болып, жасырын кезеңде
жоғалып, ісіну дамығанда қайта пайда болады. Ауыру сезімі 2-3
күн сақталады. Ауру сезімінің интенсивтілігі де әр-түрлі. Көбінесе
олар айқын болмайды немесе мүлдем болмайды, бірақ кейбір
науқастар өте күшті сезіледі. 2-і дәрежедегі үсуде, обьективті
көріністі алғашқы 2 күнде пайда болатын, бірақ кейде 7-8 күнге
дейін дамитын көпіршіктер анықтайды. Көпіршіктердің құрамы
мөлдір, консистенциясы желетәрізді, көпіршіктердің түбі аққызыл
түсті, фибринді жабындымен қапталған. ІІ-ші дәрежелік үсуде
некроз көріністері болмайды және терінің қүрылымы өзгермейді,
грануляциялар мен тыртықтар түзілмейді.
III -ші дәрежелік үсуде субьективті сезімдер 2-ші дәрежедегідей,
бірақ интенсивтілігі мен ұзақтылығы бойынша күшті. Обьективті
көріністі терінің және оның астындағы жұмсақ тіндердің
қабаттарының некрозы анықтайды. Патологиялық процесстер 3
кезеңнен өтеді:
1)	өліеттену және көпіршіктер кезеңі.
2)	некрозданған тіндердің сылынуы және грануляцияның дамуы.
3)	тыртықтану және эпителизация кезеңі.
ІҮ -ші дәрежелік үсу. Обьективті көріністері: жалпы өліеттену.
Ауру сезімінің күштілігі зақымданудың көлемі мен тереңдігіне
байланысты. Шамамен 12 күнге қарай демаркациялық сызық
түзіледі.Шұғыл ем шаралары тіндердің температурасын,
қанайналымын қалпына келтіріп, шокпен күресу, тіндік
гипоксияны жоюға бағытталған.
Тіндердіц телтературасын қалпына келтіру
Зақымданушыны жылы бөлмеге кіргізіп, киімін шешіндіру
қажет. Зақымдалған бөлікті спирт немесе басқа антисептиктермен
өңдеп, құрғатып сүртіп, жылу шығармайтын таңғыш салу қажет.
Онда дәке мен мақтаны бірнеше қабаттап орап, сыртынан
рәзіңкелік орағышпен бүкіл жарақатты жабу. Ауруханаға жатқызу
мәселесін жарақаттың ауырлығына қарай шешеді. Егер ысқылап,
жылытқанда ауру синдромы дамып, бозарса, яғни ол жарақаттың
10-660
145
3-4 дәрежесі деп есептеп, ауруханаға міндетті түрде жатқызу
керек.
Суық агрессиядан кейін, жоғары катоболизмнің әсерінен,
ағзаның энергиялык қажеттіліктері жоғарылайды. Бұл науқастарға
алкоголь қолдану қажеттігі туады. Ол ұйыктатқыш, ауырсынуды
басатын, қоректендіретін энергия көзі болып есептеледі. Ауыру
синдромын басу үшін наркотиктер қолданылады. Шокпен күресу,
қанайналымын қалыптастыру, тіндік гипоксияны жою, жалпы
шокқа қарсы күрес принциптері бойынша жүргізіледі.
Дәрігерлік көмекке дейінгі кезеңде мына 2 сұраққа көңіл бөлу
қажет: зақымданған бөлікті қармен ысу және алкоголь беру.
Зақымданған болікті қармен ысу. Қармен ысу кезінде зақымданған
бөлік микрожарақат алып ол іріндеген асқынулар туғызуы
мүмкін.
Алкогольді қалыпты мөлшерде беру (50-100мл 40%) спирт
микроциркуляция жүйесінде тамырларды кеңейтеді. Соның
салдарынан үсік аймағында жылу сезімі пайда болып, жылу
шығаруы да күшейеді. Егер науқас табылған соң 15- 20 минуттан
кейін жылы бөлмеге орналастырылса, онда алкогольді жоғарыда
көрсетілген мөлшерде беруге болады. Ал басқа жағдайларда
беруге болмайды.
146
IV тарау
Ш¥ҒЫЛ ХИРУРГИЯ.
Көптік жарақат жағдайында медициналық көмектің
ерекшеліктері
XX ғасырдың екінші жартысы айқын техникалық прогресспен,
жергілікті әскери дағдарыстармен, көліктік құралдардың
жеткізілу ағымының жоғарылауына байланысты. Жарақаттық
жағдайларының күрт жоғарылауымен сипатталады. Қазіргі
жағдайда механикалық жарақатқа аса тән белгі - ол ауырлық пен
адам ағзасының барлык аймақтарының көптік зақымдалуы болып
табылады. ДД¥- ның мәліметтеріне жүгіне отырып, дамыған
елдерде жарақаттық зақымдалулардың өлім- жітім көрсеткіші
жүрек-қантамыр және онкологиялық аурулардан кейін үшінші
орында, ал 20-50 жастағы адамдардың категориясында (еңбекке
жарамды жас аралықтары) бірінші орынға ығысады. Соңғы он
жылдықтажол-көліктікоқиғаларжәнеәртүрліқылмыстыкоқиғалар
есесінен жарақаттанушылықтың саны күрт жоғарылады.
Шок жағдайымен бірге жүретін ауыр оқиғалар тек жол-көліктік
оқиғаларда ғана емес, сонымен қатар, биіктіктен құлағанда да,
өндірістік және спорттық жарақаттарда да кездеседі. Жоғары
өлім -жітім көрсеткіштермен сипатталатын ең ауыр және жаппай
зақымдану табиғат апаттарында жиі кездеседі. Жедел жәрдем
қызметі ең қауіпті және критикалық жағдайлардағы адам өмірінің
сақталу ын қамтамасыз ететін мемлекеттің басты институтгарының
бірі болып табылады.
Жедел жәрдем мамандарының дайындық дэрежесі мен оқиға
орнында зақымданушыларды уақытылы анестезиологиялық -
реанимациялық көмекті ұйымдастыру дэрежесіне өлім -жітімнің
147
жалпы денгейі байланысты болып келсді.
Ағзалар мен жүйелердің мсханикалык жарақаты оқшауланған
және көптік жаракат болып бөлінеді. Оқшауланған деп - бір
ағзаның немесе тірек -қимыл аппаратына тиісті бір анатомо
- функциональдық сегменттің деңгейіндегі жаракатты айтады
(сүйектер, буындар).
Ішкі ағзаларға тиісті бұл жарақат бір анатомиялық аймақтағы,
яғни, бір ағзаның бір қуыс денгейінде, басты үлкен қантамырлар
мен жүйке бағаналарымен қоса зақымдалуы. Қарастырып жатқан
закымдалулардың әрбір тобы моно - немесе полифокальды болуы
мүмкін. (мысалы, ащы ішектің зақымдалуы -бірнеше жерден
жарақаттануы, тірек --қимыл аппаратында бір сүйектің бірнеше
жерден жарақаттануы). Тірек- қимыл аппаратының басты үлкен
қантамырлар мен жүйке бағаналарымсн қоса зақымдалуын
асқынған жарақат деп қарастырған жон. Осындай жағдайда
диагнозды былай құрастырған дұрыс болар: «Сан артериясының
зақымдалуымен асқынған, оң жақ сан сүйегі диафизінің жабық
сынығы».
Ауруханаға дейінгі этапта науқасқа тез арада жарақат түріне
қарай диагноз койып, тиісті емді тағайындау өте маңызды болып
табылады. Көптік және үйлескен жарақаттары бар науқастарға
біріншілік медициналық көмек көрсеткенде ерекше киындыктар
туады, себебі, бір мезетте диагноз қоюмен бірге өмірге қауіпті
тыныс алу мен қан айналым бұзылыстарын жою керек. Көрсетілген
көмектің сапасы емнің нәтижесіне шешуші әсер етеді.
Соғып алулар - сыртқы күштің қысқа уақытты, тез арада,
міндетті түрдегі әсерінің нәтижесінде ағзалар мен тіндердің
анатомиялық бүтіндігінің бұзылуынсыз зақымдалуы. Соғып
алулар клиникалық түрде ауру сезімімен, қан құюлармен немесе
гематомалармен, зақымдалған ағзаның қызметінің бұзылуымен
сипатталады. Соғып алулардың емі:
Алғашқы 3 күн тығыз дәкелеу және соғылған жерге мұз басу,
аяқты жоғары ұстау, физио ем. Емі амбулаторлық.
148
Жаракаттар
Сыртқы күштің әсерінен ішкі ағзалардың зақымдалуымен немесе
зақымдануынсыз өтетін теренде жатқан тіндердің шырышты
қабаттардың және тері жабындыларының бүтіндігінің бүзылуы.
Жасушаға дейін тері және шырышты қабаттар зақымдалса
өтпелі жара, ал, басқа жағдайлардың барлығында өтпелі емес
болып саналады. Жара тудыратын заттардың тіндер арқылы
өткен жарақатының нәтижесінде пайда болған қуыс жара өзегі
деп аталады. Егер де жарақаттаушы снаряд 2 немесе одан да
көп анатомиялық аймақты зақымдаса, онда бүндай жарақатты
қабаттасқан жарақат деп атайды. Бір анатомиялық аймақтағы
бір немесе одан да көп ағзалардың бір жарақаттаушы снарядпен
зақымдалуын үйлескен жарақат деп атайды. Операциялық
жаралардан басқалары инфицирленген болып табылады.
Жаракаттар -оқ жарақаттары, кесілген, шаншылған, соғылған,
жыртылған, шабылған, тістелген болып бөлінеді. Оқ жарақаттары
-соқыр, өтпелі, жанамалы болып бөлінеді.
Белгілері: тері жабындыларының бүтіндігінің бүзылуы, ауру
сезімі, қан кетулер.
Қан кетудің сипаты мен дәрежесі зақымдалған қан тамырдың
түріне және диаметріне байланысты болады.
Нақтама: ішкі ағзалардың, буындардың, жүйкелердің, ірі
қантамырларының зақымдалуын анықтау керек немесе жоққа
шығару керек. Жараны саусақпен немесе зондпен қарауға тиым
салынады.
Шүғыл көмек: жарақаттың сипатына байланысты. Ең алдымен
қан кетуді тоқтату керек, сосын, жараның айналасын 5% йод
тұнбасымен өңдеу керек және асептикалық таңғыш салу керек.
Жұмсақ тіндердің аймақтық үлкен жарақаттарында, сүйектердің,
буындардың зақымдалуында, транспорттық иммобилизация
көрсетілген.
Ауруханаға жатқызу: өтпелі жарақаттар, сүйектердің, буындардың
зақымдалуымен жүретін терең жаралар және де жұмсақ тіндердің
149
кең көлемді жаралары ауруханаға жатқызуға көрсеткіш болып
табылады.
Жаракаттыкшығулар: - буын беттерініңжанасуыныңтолықнемесе
жартылай бұзылуымен жүретін сүйектердің буындық аяқтарының
бір -біріне катысты тұрақты ығысуы. Шыққан деп сүйектің
дистальды бөлігін - сегментін атайды. Омыртқалардың шығуы
ерекше болып табылады, себебі, ығыскан омыртқа мен бұғананың
проксимальдісі шыққан болып есептеледі, соған сай стернальды
және акромиальді ұштарының шығуын ажыратады. Шығулар
көп жағдайда сүйектердің буындық ұштарының сынықтарымен
үйлеседі. Сонымен қатар, үйреншікті шығуларды ажыратады.
Клиникасы. Анамнезінде механикалық жаракаттың болуы.
Пальпацияда және қозғалтқанда күшейетін айқын ауру сезімі.
Аяк -қолдың еріксіз қалпы, буынның айқын деформациясы, кейде
сезімталдықтың және саусақтың белсенді қозғалыстарының
болмауы байқалады. Ең дұрыс белгісі - буындағы белсенді және
белсенді емес қозғалыстардың болмауы
Шұғыл көмек: Анальгетиктерді немесе наркотиктерді
антигистаминді препараттармен коса енгізу арқылы ауыру
сезімін басуды жүзеге асырады. Шығулар кезінде зақымдалған
аяқ-кол буындарын бекітіп, көліктік қимылды жою таңғышы
салынады. Жедел жәрдем дәрігерінің тәжірибесінде тиісті білімі
мен тәжірибесі болған жағдайда, тек қана үйреншікті шығуларды,
салуға болады.
Сүйектердің сыиуы
Шығу тегі бойынша жарақаттық және патологиялық
сынықтарды ажыратады. Барлық сынықтар тері жабындыларының
бұзылуына байланысты ашық деп, және де тері жабындыларыньш
бүтіндігінің бұзылуынсыз жабық сынықтар деп бөлінеді.
Клиникасы: қарап - тексергенде (жарада немесе тері астында)
немесе пальпаторлы сынык аймағындағы жарықшақтардың,
сынық калдықтарының патологиялық қозғалғыштығы.
Сүйек жарықшақтарының сықырлауы, аяқтардың қысқаруы,
150
деформациясы, оның өсінің өзгеруі, жергілікті ауыру ссзімі
-ол ось бойынша жүктсмс түсіргендей ауыру сезімімен немесе
сүйектерді бүйірлік жақындастырғандағы ауыру сезімімен сәйкес
келеді. Сынықка күдікті барлық жағдайлар міндетті түрде сынық
деп қарастырылуы керек.
Шүғыл жәрдем. Ашық сынықта және артериальды қан
кетуде - зақымдалған аяқ-қолға орталықтандыра және жараға
мүмкіндігінше жақындата эластикалық жгут, ал қанап жатқан қан
тамырға қысқыш салады. Ересек науқастарға жгутты таңудың
ұзақтығы жазда 2 сағаттан, қыста 1 сағаттан аспауы керек. Ауыру
сезімінбасуүшінанальгетиктер,наркотиктер,гематомағаанестетик
ерітіндісін қүяды және де футлярлы анестезия жасалады.
Жараны жуу: жараның айналасындағы теріні 5% -тік йод
тұнбасының ерітіндісімен жуып, асептикалық таңғыш салады.
Веноздық, капиллярлық қан кетулерде - басқыш таңғыштар
салады. Сүйектердің ашық сынықтарына қимылды жою
таңғышы (иммобилизация) қан кетуді тоқтатып жансыздандырып,
жараны жуып және асептикалық таңғыш салғаннан кейін ғана
жасалады. Сүйектің диафизінің сынығы кезінде екі көршілес
буындарға, буын ішілік сынықтарда, зақымдалған және екі
көршілес буындарға қимылды жою таңғыштары жасалуы керек.
Көліктік қалыптарды салып жатканда немесе салар алдында
сынық бөлшектерін, бұлшық еттерді тарту мақсатымен репозиция
жасау керек. Тартуға қарсы көрсеткіштер жағдайының ауырлығы
(шок), ашық сынықтар болып табылады. Бұғана мен жауырынның
сынықтарын Дезо таңғышы арқылы бекітеді немесе орамдық
таңғышқа іліңкіреп қояды.
Ауруханаға жатқызу. Ашық сынықтары бар, көптік және үйлескен
сынықтары бар, ірі түтіктік сүйектердің жабық сынықтары бар
науқастар травматология белімшесіне жатқызылады. Бұғананың
асқынбаған сынығы, білектің бір сүйегі, қолдың саусақ
сүйектерінің сынығы болса, науқастарды жарақаттық пункгерде
нсмесе емханаларда емдейді.
151
сурет 9
сурет 10
сурет 11
сурет 12
Суреттерде. Крамер калыпы және жамбас, сирақ, табан, қол
сүйектері сынғанда оны қою тәсілдері көрсетілген
152
Жамбас сүйектерінің зақымдалулары.
Олар көбінесе жол-көліктік оқиғаларда, биіктіктен құлағанда
жамбастың қысылуы болған жағдайларда пайда болады.
Мұндай жағдайда ішкі ағзалардың, ірі қан тамырлары мен
жүйке талшыктарының зақымдалуымен өтетін жамбас сақинасы
бүтіндігінің (үздіксіздігінің) бұзылуы байкалады.
Клиникасы: Жартылай бүгілген аяқтарының екі жаққа ығысумен
науқастың арқадағы еріксіз қалпы («құрбақа» қалпы), аяғын көтере
алмауы («жабысқан өкпе» белгісі) отыра алмауы байқалады.
Сынық аймағының ісінуі, айқын ауыру сезімі және гематома
болады. Уретраның зақымдалуын іштің төменгі жағындағы
ауыру сезімі, зәр шығарудың кідіруі, зәрде қанның пайда болуы,
уретрадан қанның бөлінуін көрсетеді. Іш қуысы ағзаларының
зақымдануы әуелі ішкі қан кетулермен, соңынан, ішастарының
қабыну белгілерімен сипатталады. Жамбас сүйектерінің
сынықтары кезінде көбінесе шоктың дамуы нәтижесінде ауыр
жағдай байқалады.
Шұғыл көмек: Ауыру сезімін анальгетиктер мен наркотиктерді
енгізу арқылы басады (егерде ішкі ағзалар зақымдалмаса) және
жергілікті анестезия - Школьник блокадасын жасайды.
Егер де шок дамыған болса - жамбастың астына қатты жастық
қойылады немесе жамбасты сүлгімен, жаймамен тартады.
Науқасты жатқан қалпында өте байқап орнықтырып шұғыл
түрде зеңбілмен ауруханаға жеткізеді.
Келесі мұқият назар аударуды, қарауды талап ететін ауыр
жарақаттардың бірі омыртқаның зақымданулары. Оның түрлеріне
қарай симптомдары және жедел ем шаралары әр түрлі болады.
Мұндай жарақаттар көбінесе көлік апаттарында және биіктіктен
құлағанда кездеседі.
153
Омыртқа закымдануларының диагностикасы мен ем алгоритмі.
Омыртқа зақымданулары		
Клнникасы	Симптомдары	Жедел жэрдем
Мойын аймағы - мойынның кілт егіп алға иілуі немесе артқа шалкаюы (баспен құлау, келік жаракаты, “сүңгуір” жаракаты)	-Мойын омыртқа бөлігінде ауыру сезімі, қимылдата алмауы; палыіацнялағаңда закымдалған -	омыртқаның үіішр өсіндісінІң көтеріңкІ тұруы жэне ауырсынуы байқалады; -	жұлыннын бір бөліктері закымданғанда - аяқгардың әлсізденуі, п арестезиялар, зақымданған жерден тэмен сезімталдықтың жоғалуы; -	жұдынның толық кесілгенінде жарақатган төмен деңгеиде барлық сезімталдық жойылады; -	зәрдің жіті жүрмей қалуы.	-басты қатты бекіту (бас ұстағыш немесе басына резщкел і дөнгелек кигізіп қою; жұлынның биік жарақатында, жұлыннъщ жоғарғы бол ігінің ісіну каупінде ізне тыныс тоқгағанда - тыныс жолдарының өткізгіштігін камтаиасыз етіп, егер өлім қаупі төнсе ӨЖЖ; -травматология, нейрохирургия немесе реакимация бөлімдеріне жатқызу.
Кеуце жэне бел аймағы аркасымен кұлау, биіктікген аяғымен немесе жамбасымен қүлау қөлік апагггарында, дененІң иілгенінде және оган ауыр жүкгІн қүпағанында	-	зақымданған омыртқа аимағында ауырсыну, хіресе дэл омыртқаның устінен күш түскенде және басты қысканда; -	пальпацишғанда сынған омыртқаның үшкір өсіндісінін артка жылжып, хөтерінкі туруы С*түймелік кифоз”) жэне ауырсынуы баикалады; -	зақымдалған жерде өсінділер арасының кеңеюі; -	арқа ұзын бүлшықетгерінш зақымдалған жерде екі жағынан тартылуы (“делебе” скмгтгомы) -	бірнеше омыртка закымданғанда жарақатгык шок клинишық керіністері дамуы мумкІн; -	ішастар аргқы аймағында ірі гематомалар пайда болуы мүмкін; -	кун торізді ерІмді тітІркендіргенде немесе жарақатында “жалған жіті іш” симптомы дамуы мумкін.	-травматология, нейрохирургия немесе реанимация болімдеріяе жатқызу; -щкгге немесешідан жасалынған омыртқаны игізбейтін затгарда тасымалдау; -егер шок жағдайы дамыса- наркотикалық анальгетикгер
154
Ііпкі ағзалардың зақымдануы
Кеудс торшасының жарақаты ішкі ағзалардың зақымдалуымен
сипатталады. Өкпе және жүректің зақымдалуы пнсвмоторакспен
және гемоторакспен сипатталады.
Пневмоторакс ашық, жабық және күшенген (зорланған,
кернслген) болады. Жабық пневмоторакс - өкпе үштарының тез
арада жабысып плевра қуысына ауаның түспеуінің нәтижесінде
дамиды. Тыныстың және қан тамырлық бүзылыстардың дәрежесі
пневмоторакстың мөлшеріне байланысты болады. Ашық
пневмоторакс - кеуденің өтпелі жарақаттарында пайда болады.
Жара арқылы ауаның шығып кіруі тән белгі болып табылады.
Науқастардың жалпы жағдайы ауырлап, айқын цианоз, ентігу, жиі
пульс, АҚҚ қалыпты немесе төмендегені байқалады. Перкуссияда
зақымдалған бөлігінде тимпанит болады, аускультацияда айқын
әлсіз тыныс естіледі.
Жараның айналасында - тері асты эмфиземасы болуы мүмкін.
Қақпақшалы пневмоторакс ~ тыныс жетіспеушілігінің айқын
белгілерімен сипатталады: тері мен көзге көрінетін шырышты
қабаттардың цианозы, ентігу, тахикардия, АҚҚ төмендейді. Жүрек
түйықтығының сау жаққа қарай ығысуы анықталады.
Шүғыл жәрдем: Жабық пневмоторакста - анальгетиктер
енгізіп, оттегінің ингаляциясы жүргізіліп, ашық пневмоторакста
- сол шаралар, бірақ, жараға асептикалық таңғыш салу керек.
Күштенген пневмоторакста егер де тынысы бұзылса - ортанғы
бүғана сызығының бойымен II -ші қабырға аралықта плевра
қуысын пункциялап, Билау бойынша дренаж қояды.
Жүректің зақымдалуы
Бейбітшілік уақытында оқ жарақаттарына қарағанда тесілген
- кесілген жарақаттар жиірек кездеседі.
Клиникасы: Үрейлену сезімі, жалпы әлсіздік, жүрек аймағында
қысылу сезімі және ауру сезімі, бас айналу, айқын ентігу, жүрек
аймағындағы ауру сезімі. Пульсі жиі, ритмі бұзылған, АҚҚ
155
төмендеген. Жүрек тондары бәсең. Жүрек жарақаттарындағы
сыртқы қан кетулер сирек байқалады.
Нақтама: кеуде торшасының алдыңғы бетіндегі оң жақ емізік
жәнс сол жақ қолтық асты сызықтарының арасы, жоғары жақтан
сегізінші қабырға арасындағы жарақаттар жүректің зақымдалуына
күдікті болып табылады.
Шұғыл көмек. Анальгетиктер енгізу, асептикалық таңғыш салу,
үздіксіз оксигенация, шокқа қарсы шаралар жүргізу.
Жедел түрде науқасқа ыңғайлы қалыпта ауруханаға жатқызу.
Жүректің зақымдалуы бар науқас туралы алдын- ала емдік
мекемеге хабарлау.
Ішастар қуысының жабық жарақаттары
Мұндай жарақаттармен ішастар қуысы жэне паренхиматозды
ағзалардың ішінен бауыр мен көкбауыр зақымдалады. Құрсақ
қуысының қуысты ағзалары созылған жағдайда жыртылады.
Паренхиматозды ағзалар зақымданғанда ішкі қан кету белгілері
басым болады, ал, қуысты ағза жыртылғанда- перитонит белгілері
және шок байқалады.
Клиникасы: Жалпы жағдайы ауыр, тері жабындыларының
бозаруы, мұздай тер, шөлдеу сезімі, АҚҚ төмендеуі, құрсақ
қуысының бұлшық еттерінің айқын сіресуі байқалады. Қуысты
ағзалар зақымдалса тұйықтықтың әлсіреуі немесе жоғалуы. Ал
паренхиматозды ағзалар зақымдалса, перкуторлы дыбыстың
тұйықтануы байқалады. Лоқсу мен кұсу тұрақты емес.
Шұғыл жэрдем: Тыныштық сақтау, ішке мұз басу, шокқа қарсы
шаралар: тасымалдау уақытында оттегі қосылған азот тотығымен
наркоз. Жедел түрде зеңбілмен аурухананың хирургия бөліміне
жатқызу.
Көз алмасының зақымдалуы. Көз алмасының контузиясы.
Көздегі ауыру сезіміне, көру қызметінің бұзылуына немесе
оның жоғалуына шағымданады. Обьективті өзгерістер
156
арнайы офтольмологиялык зерттеу арқылы анықталады.
Офтольмологиялық ауруханаға жатқызу.
Өтпелі емес мүйізгек қабаттың жарақаты.
Науқастар көздегі шаншу сезіміне, көздегі құмның бар сезіміне,
жарықтан қоркуға, жас ағуға, көру қызметінің нашарлауына
шағымданады.
Шүғыл жәрдем: Жарақат болған жерде 0,25 - 0,5% дикаин
ерітіндісін тамызады. Офтольмологиялық ауруханаға жатқызады.
Өтпелі ақ қабық пен мүйізді қабықтардың жарақаттары
Көздегі ауыру сезіміне, жас ағуға, жарыктан қорқуға, көз
қызметінің нашарлауына немесе жоғалуына шағымданады. Өтпелі
жаракаттың абсолютті белгілері:
-	мүйізді қабыктың жарасының жиектерінін үңіреюі;
-	көздің бетінде ішкі қабықтарының бөліктері немесе көздің
құрамының болуы;
-	көздің ішінде бөтен текті заттың болуы.
Өтпелі жарақаттың салыстырмалы белгілері:
-	көздің алдыңғы камерасына қан құйылу;
-	көз қарашығының деформаңиясы мен ығысуы;
-	құбылмалы қабықтың бүтіндігінің бұзылуы;
-	көз бұршағының лайлануы;
-	көз ішілік қысымның төмендеуі.
Жедел жәрдем: Көк тамырға немесе бұлшық етке анальгетиктер,
зақымдалған көздің қабағының астына 20% сульфацил Ыа
ерітіндісі 0,25 -0,5% дикаин ерітіндісі, жарақаттанған көзге
асептикалық таңғыш. Ауруханаға жатқызу: науқасты зембілге
жатқызып, офтальмологиялық ауруханаға жеткізу.
Құлақтың зақымдалуы
Құлактың зақымдалуы әртүрлі болып келеді жәпе де
жарақаттаушы агенттің сипатына байланысты болады. Құлақ
157
қалқанының жарақаттарына соққылар, кесілген жарақаттар,
құлақ қалқанының түгелдей немесе бір бөлігінің жұлынуы, дабыл
жолының жарақаттарына - төменгі жак сүйегіне соккы тигендсй
оның қабырғаларының зақымдалуы және бас сүйектің негізінің
сынықтары кезіндегі жарақаттар жатады.
Клиникасы: құлақтағы ауру сезімі, құлақтан қан кетулер, ауызды
ашқандағы және шайнағандағы ауру сезімі лоқсу, құсу болады.
Дабыл жарғағының зақымдалуы айқын ауру сезімімен, құлақтың
шуылдауымен, ссту қабілетінің төмендеуімен сипатталады.
Егер де ортанғы және ішкі құлақ зақымдалса, есту қабілетінің
жоғалуы, бас айналулар, нистагм, бет бұлшық еттерінің салдануы
байқалады.
Шұғыл жәрдем: Егер де құлақ қалқаны жарақаттанса,
асептикалық таңғыш салады. Дабыл жарғағының жарақатында
есту жолдарынан қан кетуді турунда енгізу арқылы тоқтатады,
Оториноларингологиялық бөлімшеге жатқызылады.
Мұрын сұйектерінің сынуы
Өте жиі кездесетін жарақат. Ол тікелей күштеудің әсерінен пайда
болады. Мұрын сүйектерінің сынығы шырышты қабаттардың
жыртылуымен бірге жүреді.
Клиникасы: Сыртқы мұрынның деформациясы, ауыру сезімі,
мұрынмен тыныс алудың бұзылуы, көп мөлшердегі, бірақ, аз
уақытты мұрыннан қан кетулер.
Шұғыл жәрдем: Қан кетуді тоқтатуға негізделген: мұз басу,
мұрынның тампонадасы.(сурет 13)
Оториноларингологиялық бөлімшеге жатқызылады.
158
Төменгі жақ сүйектің сынығы
Зақымдаушы агенттің тікелей әсерінен пайда болады. Тіс
қатарындағы төменгі жақ сүйектің барлық сынықтары ашық
болып саналады.
Клиникасы: Бет әлпетінің пішінінің өзгеруі, тістестірудің езгеруі,
төменгі жақ сүйектің тістеріні ң жоғарғы жақ сүйектерінің тістеріне
қатынасының бұзылуы. Ауру сезімі, ісінулер, жұмсақ тіндерге қан
құюлар, қан кетулер, сынық аймағындағы қозғалмалылық, шайнау,
жұту, сөйлеу қызметтерінің бұзылуы.
Жедел жәрдем: аспирация мен асфиксияның алдын- алуға, сүйек
жарықшақтарының дөрекі ығысуын болдырмауға негізделген.
Сынық аймағынан қан кетуді тоқтату үшін ығысуды жойып сүйек
жарықшақтарын бір- біріне құрастыру керек.
Егер науқастың есі болып, жалпы жағдайы қанағаттанарлықтай
болса, онда төменгі жақ сүйегін сақпан тәрізді таңғышпен
фиксациялауға болады. Егер жағдайы ауыр болса, 3 -тәрізді
ауаөткізгішін қолданады. Жақ -бет хирургиясына жатқызамыз.
Бет сүйектерінің көптік сынықтары
Тікелей жарақат кезінде, биітіктен құлағанда пайда болады.
Көрсетілгсн жарақаттар көп жағдайда үйлескен болып келеді. Бұл
жарақаттардың 98% бас сүйек -ми жаракаты қатар жүреді
Клиникасы: бет сүйектерінің ауыр көптік сынықтары сыртқы
онша білінбейді, себебі, айқын ісінумен жамылып тұрады.
Жұмсақ тіндерді, тістерді, жақтарды қарап тексергенде бет
қаңқасының сүйектерінің патологиялық қозғалғыштығы
байқалады.
Шұғыл жәрдем: Қан кетудітоқтату. Жараны жуып, иммобилизация
жасау. Ауруханаға жатқызу: басым синдромға сәйкес арнайы
бөлімшеге жедел түрде жатқызу.
159
Беттің жүмсақ тіндерінің жаралары
Клиникасы: беттің жараларына интенсивті қан кетулер, жараның
жиектерінің кеңінен үңіреюі, өте тез дамитын жұмсақ тіндердің
ісінуі тән болады.
Шүғыл жәрдем: ауруханаға дейінгі этапта мүмкіндігінше қан
кетуді тоқтату керек, жараны жуып, стерильді таңғышты салу керек.
Ауруханаға жаткызу: бөтен текті заттары бар мүрынның косалқы
қуыстарының өтпелі жарақаттары бар наукастар шүғыл түрде
ауруханаға жатқызылады. Олар отырған қалыпта немесе жағдайы
ауыр болса ішке немесе бүйіріне жатқызып тасымалданады.
Көптік жарақаттар
«Көптік жарақат» деген термин жинақтаушы үғым болып
табылады, себебі, ол механикалык жарақаттың төмендегі түрлерін
жинақтайды: көптік, үйлескен, біріктестірілген жарақаттар.
Көптік - олар бір жүйеде орнықса, үйлескен - әр түрлі жүйелерде
жэне біріктестірілген жарақаттар - бір уақытта бірнеше факторлар
әсер етсе, ағымы ауыр болады.
Егер де оқшауланған зақымдалуларда жарақаттық шок 1%
науқастарда дамыса, онда, көптік сынықтарда ол 21% науқастарда
байқалады, ал, үйлескен жарақатта 57% байқалады.
Политравманың келесі ерекшеліктері бар:
1)	«Өзара ауырлық салу» деп аталатын синдром кездеседі.
Мысалы, қан жоғалту шоктың дамуына экеледі. Ол жарақаттың
ағымы мен болжамын нашарлатады.
2)	Әдеттежарақаттардыңүйлесуікөрсетілгенемдесэйкессіздік
жағдайларын тудырады. Мысалы, БМЖ наркотиктерді енгізу
қарсы көрсетілген.
3)	Критикалық жағдайларға экелетін ауыр асқынулардың
дамуы жиіленеді - мысалы, көп көлемде қан жоғалту, шок,
160
токсемия, жедел бүйректік жетіспеушілік, майлы эмболия,
тромбоэмболия.
4)	Краниоабдоминалдық жарақатта, омыртка жотасының
зақымдалуында және құрсақ қуысының жарақатында және де
басқа үйлсскен жаракаггарда клиникалық белгілерінің өшіріңкілігі
байқалады. Бүл нақтамалық қателіктерге және қүрсақтың ішкі
ағзаларының зақымдалуларын өткізіп алуға әкеліп соғады.
Политравманың клиникасы күрделі және де басым зақымдалудың
локализациясына сәйкес келе бермейді.
Политравманың нақтамасының ерекшелігі оның сатылық
сипатында.
Ауруханаға дейінгі кезенде науқастың өміріне қауіпті басым
зақымдалуды анықтау керек. Өміріне тікелей қауіп-қатерді
жойғаннан кейін нақты нақтама жүргізуге мүмкіндік болады.
Шүғыл жәрдем: бірінші орында басым зақымдалуды емдеу керек:
қан кетуді тоқтату, тыныс алу жолдарының өткізгіштігін қалпына
келтіру және сүйемелдеу, шокқа қарсы шаралар. Емдеу барысында
басым зақымдалудың сипаты өзгеруі мүмкін.
Ауруханағажатқызу: Басым синдромға сәйкес науқасты зембілдерге
жатқызып, шұғыл түрде арнайы бөлімшелерге жатқызу. Ауыр
науқастың түсуі туралы алдын ~ала қабылдау бөліміне хабарлама
бсру керек.
Жарақаттық шок
Жаракагтың әсерінен пайда болатын өмірге қауіпті жағдай. Ол
организмнің өміршеңдігін қамтамасыз ететін барлық жүйелердің
іс -әрекетінің үдемелі бұзылыстарымен сипатталады және де
шұғыл медициналық комекті қажет етеді.
Шокты көптеген факторлардың әсерінен пайда болатын үрдіс деп
қарастырған жөн. Олардың ішіндегі ең маңыздысы - жоғалту,
тыныс бұзылыстары болып табылады. Мұның барлығы жүйелік
және ағзалық денгейдегі қан айналымының бұзылысына әкеп
соғады. Осы жағдайлар тіндердің оттегімен қамтамасыз етілуінің
11-660
161
тапшылығына жэне де ауыр жағдайда өлімге әкеліп соғады.
Клиникалық көрінісі. Науқастың реакциясына байланысты
жарақаттық шоктың II сатысын ажыратады: эректильді және
торпидті. Эректильді сатысында науқастың есі бар, беті бозғылт,
көз-карасы мазасыз, қимыл -қозғалысты жэне сөйлеу қозулары
басталады. Эректильды сатысы айқын болса, соғұрлым, торпидті
сатысы ауыр өтеді жэне де болжамы қолайсыз болады.
Шоктың торпидті сатысы клиникалық түрде психикасының
тежелуімен, науқастың қоршаған орта жағдайына немқұрайлы
қарауы, есі бола тұра ауру сезіміне деген реакциясының төмендеуі.
Тері жабындылары бозғылт - жер түстес, жабысқақ тер болады.
Тынысы жиі, беткей болады, пульсі әлсіз, жиі, АҚҚ төмендеген,
жүрек тондары бэсең болады.
Шоктың 3 дәрежесін ажыратады:
I дэрежесі (жеңіл) - систолалық АҚҚ денгейі - 90- 100 мм- с.б.,
ЖЖЖ- I мин- 100 дейін., АҚК - 30% дейін төмендеген.
II дэрежесі (орташа ауырлықта) - 75- 85 мм с.б., ЖЖЖ - 1 мин.
120, АҚК - 35 % дейін төмендеген
III дэрежесі (ауыр) - 70 мм с.б., ЖЖЖ - 130 рет 1 мин. жэне одан
да төмен, АҚК - 45% төмендеген.
IV дэрежесі -терминальды жағдай, клиникалық өлімге экеліп
соғатын ағзаның өмірге маңызды қызметтерінің тежелуінің ең
ауыр дэрежесі.
Болжамды түрде шоктың ауырлық дәрежесін жэне қан
жоғалтудың көлемін шоктың индекс бойынша, яғни, пульстің
жиілігін минутына систолалық АҚК денгейіне қатынасы арқылы
есептеуге болады.
Егер шоктық индекс (ШИ) 0,8 және одан да төмен болса, қан
кетудің көлемі АҚК -нен 10% құрайды,
- ШИ - 0,9 -1,2 болса АҚК -нен 20%
- ШИ -1,3 -1,4 АҚК -нен 30% қан жоғалтуға сәйкес келеді,
Жедел жәрдем:
1.	Сыртқы қан кетуді тоқтату.
162
2.	Гиповолемиямен күрес (АҚК -ін толтыру).
3.	Ауру сезімін басу, иммобилизация, ТЖЖ күрес.
Шок кезіндегі инфузияның жылдамдығы:
I дәрежелі - 100 мл/мин;
II дәрежелі - 200 мл/мин
III дәрежелі - 300 - 400 мл/мин;
Көмек көрсету барысында мейлінше науқастың орнын
ауыстырмауқажет,мүмкіндігіншешокқақарсыемдітасымалдаумен
үйлестірген жөн.
Жедел қан жоғалтудың инфузионды -трансфузионды емі.
Орталық гемодинамиканы қалпынакелтіру: ең алдымен минутына
250 - 500 мл жылдамдықпен полиглюкин немесе стабизол
ерітінділерін көк тамырға енгізу керек, себебі, бұл препараттардың
көлемдік әсері күшті.
Микроциркуляцияны қалпына келтіру: АҚК қалпына келтіргеннен
кейін - реополиглюкин, 5% альбумин ерітіндісі, протеин
саламыз.
Желатинольдің ағзадан тез шығып кетуі оның тәжірибе жүзінде
қолдануында қиындықтар туғызады.
Транскапилярлы алмасуды, су-тұз алмасуын, интерстициальді
сұйықтықтың жоғалтуын қалпына келтіру: лактасол және немесе
0,9% ИаСІ ерітіндісін құю.
Шок-индекс бойынша жарақат шогының ауырлығын
анықтау
Шок индексі	Қан жоғаліу АҚҚ % есептегенде	Шок дәрежесі
0,8 және төмен	10% (500 мл)	I
0,94,2	20% (1л)	II
1,3-0,4 және одан жоғары	30-40% (1,5-2 л)	ш
163
Жарақаттык шокты ауруханаға дейінгі кезеңде анықтау
және қарқынды емдеу алгоритмі
Шоктъгн дәрежесі	Жоғалтқан қан, мл	ққк %	Клинико-днагностикалық белгілерІ	Қаркынды ем
I	1000-1250	20-25	Жеңіл есеңгіреу, гиподинамия, гипорефлексия, капиллярлы қанайналымнын бұзылыстары айқын емес (терінін бозғылтгануы) -систолык АҚ>100 мм.с.б. -пульс жиілігі< 100 соғу/мия -диуреэі калыпты - Альгоаер индексі< 1	/вариант: коллоидты	ерітінділер: полиглюкин 400мл; -0,9% натрий хлориді ерітін- 1800мл; ІІвариант: полиглюкин,	макродекс, ХАЕС-стерил-800 мл электролит ерІтіңділері-бООмл
II	1500-2000	30-40	Есеңгіреу,	гиподанамия, гипорефлексия, терінің бозарған, суық тер басқак, "ақ дақ” симптомы -Артериялық	гипотензия систолық 100 мм.с.б. төмен. -пульс жиілігі 100 соғу/мин -олигурия - Альговер индексІ=1	коллоидты ерітінділер-800- ЮООмл; -	0,9% натрий хлориді ерітін- 1500-2000мл; -	плазма,альбу мин; -	преднизолон 60мг к/т; -	контрикал 10-20 мың бірліктік к/ткұю;
ш	>2000	>40	Айқын өзгерістер: есеңгіреу, гиподинамия, гипорефлексия, терісі бозарған, суық ылғалды; -	айқын артериялық гипотензия; -	пульсі жоғалған; -анурия -	Альговер индексі 1,5 жоғары	коллоидты ерітінділер-1200 мл;злекгролиттік ерітінділер- 2000мл;плазма, альбумин-800 мл; -преднизолон бОмг к/т; -контрикал 10-20 мың Б к/т кұю;
164
Балалар жарақатындағы жедел медициналық жәрдемнің
ерекшеліктері
Жарақат - әр-түрлі жастағы балалар арасында кездесетін
сырткы жағдайлардың әсерінен; түрмыстық жағдайларда, оқыту,
тәрбиелеу немесе дем алу кезінде кенеттен пайда болатын
зақымданулар.
Жарақаттанғандарды ауруханаға дейінгі сатыда біріншілік
қараудың қарапайым әдістері:
Ауруханағадейінгісатыдадиагностикалықжәнеемдікшаралардың
мүмкіндігі аз.
Алғашқы медициналық бағыт - келесі элементтерден тұрады:
1)	Жалпы жағдайын бағалау, бірінші кезекте- есі, сыртқы тыныс
қызметі жэне қанайналымы.
2)	Анатомиялық зақымданулардың детальды емес локализациясын
анықтау.
3)	Кейбір дөрекі анатомиялық зақымданулардың сипатын анықтау
- жыртылу, мыжылу, сынықтар, жара және басқалар.
Бұл мәліметтер біріншілік жедел жәрдем көрсету мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Анатомиялық закымданулардың локализациясы мен сипаты
біріншілік қараған кезде анықталуы керек.
Сыртқы тыныс қызметін бағалау үшін келесі градациялар
кажет.
1)	Сыртқы тыныс бұзылмаған.
2)	Тыныстың жіті жетіспеушілігі.
3)	Тыныстың тоқтауы (апноэ).
Егер тыныс ырғақты болса, цианоз және сырылдар болмаса,
тыныстық экскурссия минутына 35-40 болса онда тынысы
бұзылмаған деп есептеуге болады.
Тыныстың жіті жетіспеушілігі - барлық жағдайларда шұғыл
шаралар жасауды қажет ететін, бас -сүйек миының жаракаты, бас
миының компрессиясы, кеуде зақымданулары, жарақаттық шок,
механикалық асфиксия, электржарақаттар, ауқымды термиялық
165
жарақаттар кезінде болатын жағдай.
ТЖЖ бар адамды біріншілік қараған кезде келесі клиникалық
белгілерді анықтаймыз:
науқастар өте мазасыз;
тынысы беткейлі, ырғақсыз, жиі, тыныс алу актіне мұрын
қанаттары қатысады, тыныс алған кезде қабырғааралық бүлшык
еттер тартылады;
тері беттері көкшіл, акроцианоз;
тері асты көктамырлары ісінген;
көп мөлшерде суық тер;
Өкпе ісінуі қосылған кезде сырылдаған, шулы тыныс пайда
болады.
Орталық генезді ТЖЖ болған кезде науқастың санасы жоғалады,
жұтыну және жөтелу рефлекстері басылыңқы. Регургитация
және құсық, кейін асқазан ішіндегі затпен тыныс жолдарының
аспирациясы болуы мүмкін. Кеуде клеткасының көзге көрінетін
экскурсиясын тіркеу арқылы тыныс алудың тоқтауын
байқаймыз.
Жұмсақ тіндердің зақымданулары
Жүмсақтіндердіңзақымдануларынасоғубайламаппараттарының,
буындардың созылуы жэне үзілуі, жаралар жатады.
Жүмсақ тіндердің соғылуы
Клиникалық көрінісі жарақат аумағындағы ісінуі мен ауыру
сезімі, айналасындағы тіндерге қүйылулардан іұрады. Жатқан
қан -тамырлардың зақымданулары кезінде қан айналасындағы
тіндерге құйылуы мүмкін, фасциальды қынаптар арасына
жиналып гематома түзуі мүмкін, ол ісінумен флюктуация түрінде
көрінеді. Соққы кезінде ауыру сезімі аса айқын емес және
ұзақ емес, жаншылғанда, массивті қан құйылуында тіндердің
зақымдануларында созылуға әзер келетін кезінде ауыру сезімі
айқын болуы мүмкін және зақымдалған ағзалардың қызметі
166
шектеледі.
Жедел жәрдем: соққы болған жерде гематоманың жайылуына
кедергі жасайтын қысып тұратын таңғыш саламыз, суық (ішінде
мұз бар құты) басу керек. Зақымдалған ағзаны тыныштық
жағдайда ұстау қажет, егер ауыру сезімі болса балаға 50% - 0,1
мл жасына анальгин енгізу керек. Жарақат алушыны травмалық
пунктке жіберу қажет.
Жаракаттың дистальді бөлігінде орналасқан, сол аймақтағы
қан айналымы бұзылысы бар тіндердің жаншылуы, үдемелі
гематомасы бар балаларды ауруханаға жатқызу қажет.
Буын байламдарының үзілуі және созылуы
Буын байламдарының үзілуі және созылуы буындағы тез
қимылдан кейін болады. Оның амплитудасынан биік болатын және
оның қалыпты жағдайдағы бағытына сәйкес келмейтін кимыл.
Клиникалық көрінісі: байламдардың созылуы кезінде айқын
типті. Аяқ-қолдың қызметі бірден тежеледі, жұмсақ тіннің ісінуі
дамиды, буындардың пальпациясы ауыру сезімін шақырады.
Буындардың үзілуіне үздіксіз ауыру сезімі, жарақат болған
жерге қанқұйылу тән.
Емдік- тәсілдік шаралар. Байламның созылуы кезінде жарақат
алушыға жұмсақ қысып тұратын 8-дік тәрізді таңғыш салады,
травмалық пунктке тасымалдайды. Балтыр-табан байламының
үзілуі кезінде, сонымен қатар тізе буыны байламының кез -келген
зақымы ауруханаға жатқызуды қажет етеді.
Жаралар
Жаралар терінің және шырышты қабаттардың бүтіндігінің
бұзылуымен, шеттерінің ажырауымен және жанында жатқан қан-
тамырлардың зақымдалуы нәтижесінде қан ағуымен сипатталатын
механикалық зақымданулар. Жаралар ауру сезімімен және дененің
зақымдалған бөлігінің қызметінің бұзылуымен жүреді.
167
Жаралар мынаган баиланысты жіктеледі:
•	жарақаттың механизміне байланысты: кесілген, тесілген,
• жаншылған, тістеген, оқпен атылған және т.б
•	дененің шектелген аймағына байланысты:ішке енген және
ішке енбеген;
•	жара өзегінің түріне байланысты: жанасқан, өткен, түйық.
Клиникалық көрінісі жараның түріне, орналасуына және
терендігіне байланысты.
Бірақ, барлық жағдайларда оның өзіне тән құрылымы болады:
шетінің ашылуы, қан ағуы, ауыру сезімі, қызметінің шектелуі.
Жараны бағалау кезінде міндетті түрде қан ағу сипатын
(капиллярлы, венозды, артериалды, аралас) анықтау керек,
сонымен қатар ішкі ағзалардың закымдануларын жокка шығару
қажет.
Емдік - тәсілдік шаралар. Ауруханаға дейінгі сатыда қан
ағуды тоқтату және жараның іріңдеуінің алдын -алу қажет. Қан
тоқтату әдісін зақымдалған қан-тамырдың түріне байланысты
таңдайды. Жарадағы қан кетуді тоқтату көбіне капиллярлы қан
ағу кезінде іске асырылады. Басында жараны 3% сутегі асқын
тотығымен немесе 0,1% калий перманганаты ертініділерімен
жуып, стерильденген дәке арқылы қан ағып тұрған жерді 5-7 минут
басып тұрады. Артериалды қан ағуды тоқтату үшін ірі артерияны
қолмен басып немесе жгут салу арқылы тоқтатады.
Көбіне жалпы ұйқы артериясын, иық және сан артерияларын
басады.
Жгут салу эдісі. Ол көбінесе үлкен бұлшықеттік аймақта (иық,
сан) орналасу керек, оның астына жаялық, орамал немесе мұрын
орамал салу керек. Аяқ-қолды сәл көтереді жэне алдын ала
созылған жгутпен тінді 2-3 рет айналдырып орайды. Жгуттың
ұшын байлайды немесе ішекке іледі. Жгутты салу ұзақтығы 2
сағаттан аспау керек. Осы мақсатпен салынған жгуттың астына
кім және қашан салынғаны туралы қағазға жазып салып қоямыз.
Күн суық кезде жгут салынған аяқ-қолды жылылап орап қояды.
168
Жарақаттық шығулар
Бұл сүйектің буындык бөлігінің ығысуымен, байламымен
капсуласының жыртылуымен сипатталады.
Клиникалық көрінісі: буын аймағындағы ауыру сезімімен,
оның деформациясымен, аяқ-қолдың физиологиялық осінің
бүзылысымен және толық белсенді және енжар қимылының
шектелуімен көрінеді.
Емдік- тәсілдік шаралар. Шығудың кез-келген түрінде балаға
зақымдалған аяқ-қолдың тасымалдау иммобилизациясын жасайды
және алдын-ала 50% -0,1 мл жасына анальгинмен ауыру сезімін
басып, хирургиялық бөлімшеге жеткізеді.
Шыбық сүйегі басының шығуы балалар жарақаты болып
табылады, 1 жаспен 3 жас аралығындағы балаларға тән. Оның емі
негізінен травмалық пунктте жүргізіледі.
Қаңқа сүйектерінің сынуы
Сынык - сүйектердің анатомиялық бүтіндігінің толық немесе
жартылай бұзылысы.
Жедел жәрдем дәрігері үшін балалардағы сынықтардың келесі
жіктелуі түрлерін үсынады:
1)	Жабық және ашық.
2)	Толық және толық емес.
3)	Сынықтың орналасуы	бойынша (эпифизарлы,
эпифизметафизарлы, диафизді; буынішілік және буын
сыртындағы)
4)	Зақымдалған сүйектердің санына байланысты - бірлі-
жарым және көптік (екі және одан көп).
5)	Ығысумен және ығысусыз.
6)	Қосымша асқынулары бойынша (асқынусыз және
жарақаттық шокпен асқынған, қантамырлар және жүйкелердің
зақымымен асқынған).
Ашық сынықтар сыртқа қан ағуымен және жараның іріңдеуімен
қауіпті. Сондықтан бірінші көмек қан ағуды тоқтату (асептикалық
169
таңба), иммобилизация. Сыныктардың ығысуымен болған толық
сынык айқын ауру сезімін шақырады, сондықтан ауыру сезімін
басу үшін алдын -ала 50% -0,1 мл жасына анальгин немесс 1%
-0,1 мл өмір жасына промедол салады, аса ептілікпен ауруханаға
тасымалдауды қажет етеді. Қимылдауды жою (иммобилизация)
мақсатында - 2 буынды қамтып бекіту керек. Ол жарақат
алушыға ыңғайлы жэне аяк-қолдың дүрыс осін сақтауы керек.
Дүрыс жасалынған тасымалдық иммобилизация сынық болған
аймақта тыныштық жағдай жасайды, яғни ауыру сезімін азайту
арқылы шокпен күресудің алдын-алу шараларының маныздысы
болып табылады. Балалардың аяқ-қолдары сүйектерінің сынуы
барысындағы дүрыс иммобилизацияны іске асыру үшін жсдел
жәрдем көлігінде міндетті түрде үзындығы 25 см, 100 см Крамер
қалыпы болуы қажет.
Аяқ-қол сүйектерінің сынықтары
Аяк-колдың сүйектерінің сыныктары көбінесе ұзын түтікше
сүйектердің зақымдануымен сипатталады. Клиникалык
көрінісінде жалпы симптомдар тән, сондықтан оның анықталуы
үлкен қиындықтар туғызады. Жаракат алушының зақымдалған
жерінде сықырды сезеді, қатты ауыру сезімі пайда болады. Аяқ -
қолдың қалпы мәжбүрлі, белсенді және енжар қимылдары бірден
шектелген. Қарап тексергенде деформация көрінеді, зақымдалған
сегмент кысқарғаны байқалады.
Емдік- тәсілдік шаралар. Сынықтың түріне байланысты,
ауыру сезімін азайтатын дэрілер мен тасымалдық иммобилизация
міндетті түрде кіреді.
¥зын түтікше сүйектердің сынығы кезінде жергілікті ауыру
сезімін азайтатын әдіс колайлы. Сынық аймағында гематоманың
айқын флюктуациясы анықталатын жерді, пальпация арқылы
табады. Терісін йод немесе спиртпен сүрткеннен кейін Юмл/кг
0,5% новокаин ерітіндісі бар шприцпен пункция жасайды. Иненің
170
дұрыс түскенін щприцте қызыл түске боялған сүйыктықтың пайда
болуы дәлелдейді.
Балалардағы жамбас сүйектерінің сынуы ауыр зақымдануларға
жатады.
Балаларда жамбас сүйегінің ерекшелігі эпифизиолиздің жиілігі,
яғни ең аз карсылық сызығы бойынша сынықтардың ығысуы -
шеміршек тінінің ыдырауы (өсу аймағы).
Жамбас сүйегі закымдалуының түріне қарай бөлінеді:
1)	Шеткерілік
2)	Жамбас сақинасы бүтіндігінің зақымдануынсыз
3)	Жамбас сақинасының бүтіндігінің зақымдалуымен болған
сынық.
Шеткерілік сынықтар негізінде тек жергілікті симптомдармен
көрінеді: пальпация кезіндегі ауыру сезімі, қан қүйылуы, ісіну.
Жамбассақинасыныңбүтіндігініңбүзылуынсызболатынсынықтар
тек қасаға және шонданай сүйегінің сынығында кездеседі.
Клиникалык көрінісі келесі симптомдармен көрінеді. Науқас
арқасымен жатады, аяқтары тізе және сан-мықын буындарында
жартылай бүгілген, айқара ашып жатады. Шонданай сүйегінің
горизантальды шыбығының сынығы кезінде «жабысқан табан»
симптомы болады, ол аяғын ішіне ішіне қарай тарта алмайды,
төсектің бетінен табандарын ажыратпайды.
Жамбас сүйегі сақинасьшың бүтіндігінің бүзылуымен болған
сынықтар ауыр жарақатқа жатады, ол кезде қуықтың жыртылуы
және уретраның зақымдалуы мүмкін.
Емдік- тәсілдік шаралар. Науқастың жалпы жағдайын бағалау
және шокпен қан ағуды анықтаудан бастау қажет. Егер олар
анықталса, жедел шокқа қарсы емді бастау керек. Ауыру сезімі
айқын болғанда жергілікті Школьник бойынша новокан блокадасы
жасалынады.
Школьник бойынша новокаин блокадасының жүргізу тәсілі.
Мыкын сүйегінің алдыңғы жоғарғы қырына медиальды 1-1,5 см
инені енгізеді, алдымен новокаин, содан кейін мықын сүйегінің
171
қанатының жанымен ішкі шонданай шұңқырына инемен 6-8 см
кіреді, 0,25% новокаин ерітіндісін 5 мл/жасына есебімен енгізсді.
Жамбас сүйектерінің сынығы кезінде міндетті түрде наукастарды
ауруханаға жатқызу керек. Науқасты щитге горизантальды
«бақа» қалпында жатқызып, ал тізе асты аймағына валик қойып
тасымалдайды.
Балалардағы омыртка мен жүлыннын зақымдануы
Балалардағы омыртқа мен жұлынның зақымдануы сирек кездесетін
жарақаттарға жатады. Жүлын мен омыртқа зақымдалуы жабық
(тері жабындыларының закымдануынсыз) және ашық (енген және
енбеген) болып бөлінеді.
Жұлынның закымдануы омыртканың әр-түрлі жарақаттарында
мынадай түрде кездеседі жаралану, шайқалу, жаншылу, ми
қабатыныңастына кан құйылу (гематома). Жұлынныңзақымынсыз
осы түрлері (жараланудан басқасы) омыртқаның сүйектік
закымдануы болмаған жағдайда кездеседі.
Клиникалық көрінісінде жұлынның зақымдануында 3 негізгі
симптомды ажыратады.
1.	Жұлынның толык көлденең бұзылысы синдромы
2.	Жұлынның бөлшекті зақымдануы
3.	Жаншылу синдромы.
Жеңіл жарақаттарға жұлынның соққысы жатады.	Симптомдары:
сіңірлік рефлекстердің әлсіреуі немесе жоғалуы, сезімталдықтың
бұзылысы, жамбас ағзалары кызметінің бұзылысы.
Жұлынның шайқалуы омыртқаның сынығында немесе орнынан
таюында кездеседі.
Симптомдары: зақымдалған жерден төмен толық өткізгіштіктің
бұзылуы, жарақат деңгейінен төмен орналасқан дене бөліктері
қозғалысының кідіруі түріндегі жамбас қуысы ағзаларының
қызметінің бұзылысы.
Жұлынның жаншылу синдромы ығысқан омыртқа бөліктерінің
172
қысымы әсерінен немесс эпидуральды және интрамедулярлы
гематома нәтижесінде дамуы мүмкін,
Жұлынға қан құйылу көбінесе омыртқаның мойын және бел бөлігі
зақымдалғанда байқалады. Симптомдары: айқын сегментарлы
және әлсіз өткізгіштік бұзылыстар.
Жұлынның қай деңгейінің зақымдалуын анықтау ұшін керек
белгілер:
1)	сезімталдық бұзылысының шекарасы
2)	түбірлік ауыру сезімі
3)	сіңір рефлекстерінің бұзылыс деңгейлері.
Емдік -тәсілдік шаралар. Науқасты жедел	ауруханаға жатқызу
керск. Науқасты щиттегоризантальды қалыптаарқасынажатқызып
тасымалдайды.
Бассүйегінің жарақаттары
Балалар закымдануларының арасында бірінші орында бас
миының және бас сүйегінің жабық жарақаттары құрайды.
Балалардағы анатомо-физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты ересек адамдарға қарағанда бассүйегінің жекеленгсн
сынығы, массивті субарахноидальды кан құйылуы, субдуральды
және эпидуральды гематомалар сирек кездеседі.
Ми шайқалуы балалардағы өте жиі және ауыр бассүйек -ми
жарақатының түріне жатады. Ми шайқалуының клиникалық
көрінісі келесі белгілермен сипатталады:
I)	бірнеше минутқа немесе секундқа кенеттен естен тану;
2)	құсық, жиі көп реттік;
3)	тері жабындысының бозғылдығы;
4)	пульстің жиілеуі;
5)	дене қызуының төмендеуі
Ересектермен салыстырғанда балаларда тыныстың бұзылысы мен
брадикардия сирек кездеседі. Жүйке жүйесі жағынан ошақты және
қабаттық симптомдары болмайды. Сұрау барысында ретроградты
173
амнезия байқалады.
Ми согылуы шайқалуға қарағанда сирек кездеседі. Ми
соққысының клиникалық көрінісі ауыр белгілермен көрінеді,
ОЖЖ жағынан ошақты симптомдармен қатар бірден болған
естен тану (бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін) болады. Естен
тану ретроградты амнезиямен қатар журеді. Бастың ауыруы ұзақ
және қарқынды болады. Ал қусу көп реттік. Ересек адамдармен
салыстырғанда балаларда брадикардия, тыныстың бұзылысы жэне
жұту актісінің бұзылуы сирек кездеседі. Көбінесе тахикардия
(минутына 140 соққы) кездеседі. Жарақаттан кейін балаларда
бұлшықеттік тонустың томендеуі, сіңір және периостальді
рефлекстердің тежелуі болады.
Мидың жаншылуы балаларда сирек кездеседі. Клиникалық
көрінісі келесіден тұрады: гипотония, арефлексия, жарыққа
реакция жоқ, қарашығы кеңейген. Ақырындап брадипноэ
күшейеді, тыныстың патологиялық түрлері пайда болады. АҚҚ
үдемелі төмендеуімен жүретін брадикардия. Ми негізінің бас ~ми
жүйкелерінің зақымдану симптомдары болады - иіс сезу, көру, көз
қимылдатқыш, әкеткіш, бет жүйкелері.
Емдік шаралардың көлемі Ауруханағадейінгі кезеңде бастың
жарақатына байланысты. Ми шайқалуында жаракат алушы
арнайы емді қажет етпейді. Естің ауыр дәрежелі бұзылысында,
тыныс бұзылысының ауырлығына және түріне байланысты
емдеу әдісін тандайды. Жоғарғы тыныс жолдарын тазарту,
ауа өткізгішті енгізу, кеңірдек интубациясы және ӨЖЖ. Егер
брадикардия болса көктамырға атропин 0,1 %-0,0 5 мл өмір жасына,
натрий бикорбанаты (4% -1-1,5 мл/кг), полиглюкин (20 мл/кг).
Инфузионды ем міндетті түрде, себебі ми ісінуі және артериальды
гипотензия кезіндегі гипоксия ОНЖ-не қауіпті. Қажет болса, 50%
-0,1 мл/жасына анальгин енгізіп ауыру сезімін басады. Бассүйек
мидың ашық жарақаты мидың қатты кабығының зақымдалу
проекциясымен бассүиегінің сыну проекциясына сәйкес келетін
бастың жұмсақ қабығының жарасы болып саналады. Клиникалық
174
симптомының айқын болуы бастың және мидың зақымдану
дәрежесіне, жарақаттың ауырлығына және науқастың жасына
байланысты.
Балалардың сопорозды және коматозды жағдайы құсумен,
терінің кенеттен бозаруымен, жүрек қан-тамыр, тыныстың, жұту
рефлексінің бұзылуымен, жұту рефлексінің, зақымдалған жақтағы
карашықтың рефлекстік тежелуімен және ассиметриясымен,
салдану, гемипарезбен көрінетін аяқ-кол бұлшықеггері тонусының
озгеруімен сипатталады. Балалардағы бассүйек жарақатының
ашық және жабық түрінде іс-әрекет бірдей: нейрохирургиялык
бөлімшеге жатқызу. Басты бүйіріне бұрып горизонтальды қалыпта
щитке жатқызып тасымалданады.
Кеуде қуысының жарақаттары
Кеуде қуысын құратын сүйектердің сынығы ең жиі кездесетін
сынықтар болып саналады.
Ішкі ағзалардың зақымдануынсыз кеуденің жабық жарақаты
кеуде қуысының соғылуы, бұғана сынығы және тері асты
эмфиземасымен қабырғалардың сынығынан тұрады.
Клиникалық көрінісі: жарақат болған жердегі ауыру сезімі, ол
демді ішке алу кезінде күшейеді, сол жерде қан құйылумен ісіну
болады. Қабырға мен бұғана сынған кезде пальпация жасағанда
жергілікті ауыру сезімі, сынықтардың крепитациясы анықталады.
Бұғананың сынығында зақымдалған жақта иық буынында қолды
әкету шектеледі. Қабырғаның көпшілік «терезелік» сынығы
кеуде қуысының флотациясымен болатын, демді ішке алған
кезде зақымдалған аймақтың ішке кіріп тұруы көрінеді. Кейін
тыныс жетіспеушілігі, пневмоторакс, плевра зақымдануы мүмкін.
Сондықтан бұл жарақатқа ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Жедел жәрдем: кеуде қуысының жабық зақымдануында
ауыру сезімін азайтумен және иммобилизация міндетті түрде
жасалу керек. Негізінен зақымдалған жерде новокаинды блокада
175
немесе 50%-0,1 мл/жасына анальгинмен ауру сезімін басады.
Бұғананың сынығында ауыру сезімін басу Дезо таңғышымен
иммобиллизация жасау арқылы жүзегс асырылады. Зақымдалған
қабырға бөлшсктерінің фиксациясы үшін, қысып тұратын мақта-
дәкелі жастықша қолданылады, оны демді барынша ішке алу
қалпында кеуде қуысының зақымдалған жағына тартып тұратын
жабысқақ пластырлы таңғышпен бекітеді.
Қарама қарсы жаққа аралықтың ығысуы бар пневмоторакс
кезінде жабық пневмотораксті ашық пневмотораксқа ауыстыру
үшін, «ашық» инемен ортаңғы бұғана сызығы бойымен ІІ-ІІІ
кабырғааралықта плевральды пункция жасайды. Пункция кезінде
«шприц» симптомы болса плевра қуысына Билау бойынша дренаж
жасаймыз.
Кеуде жарақатында ауруханаға дейінгі сатыда оттсгісі бар
азот тотығымен анестезия жасайды. Бұны жарақат орнында жәнс
науқасты көлікте тасымалдау барысында жасауға болады, себебі
ол анальгезияға тез еніп, тез шығуына байланысты. Азот тотығы
оттегімен мына ара қатынаста беріледі (1:1).
Іштің жарақаты
Іштің жарақатына ішастар қуысының ағзалары және ішастар
қуысы артындағы ағзалардың зақымданулары жатады.
Ашық жарақаттар балаларда сирек кездеседі. Ауруханаға дейінгі
сатыда олардың біріншілік диагностикасы қиындық туғызбайды
және тәсіл үнемі бірдей- жарақат алу шыны хирургиялық бөлімшеге
жеткізу.
Ішастар қуысы агзаларыныц жабық жарақаттары балаларда
басқа анатомиялық аймақтардың зақымдануларына қарағанда
сирек кездеседі және 2-3% құрайды. Олар науқастардың
өміріне қауіп төндіргендіктен ауыр болып табылады. Мұндай
зақымданулардың себебі - аса жоғары биіктен құлау, авто-көлік
апаты, жаншылу, сирек арқасынан немесе ішіне ұру. Жарақаттың
176
түрі және ауырлығы күштің механизміне және тиген жеріне
байланысты.
Анатомиялық белгісіне қарай ажыратады:
1)	паренхиматозды ағзалардың зақымданулары (бауыр,
көкбауыр, бүйрек, үйкы безі);
2)	қуысты ағзалар (асқазан, қуық)
3)	кантамырлар (ірі артериялар және көктамырлар, шажырқай
қантамырлары).
Ауруханаға дейінгі синдромальды диагностикалық көзқарас
бойынша іш ағзаларының жарақаты бөлінеді:
ішке қан кету синдромы;
перитонеальды синдром;
жіті абдоминальды ауыру сезімі синдромы.
Әрбір синдром жалпы, жергілікті және арнайы симптомдардан
түрады,бірақолардыбір-біріменсалыстыруқажет,оларғатопикалық
диагноз коюмен қатар зақымдану түрін анықтауға болады.
Ағзалардың зақымдану дәрежесі мен тереңдігі әр-түрлі болады:
капсулаастылык және ағза ішілік жыртылулар мен гематомалар,
паренхимамен капсуланың бірдей жыртылуы, ыдырауы. Ағзаның
толық немесе бір бөлігінің үзілуі паренхиматозды ағзаларға тән;
шырыш және сероз асты гематомалар, қабырғасының толық
жәнс толык емес жыртыяуы, шажырқайдан ажырау және қуысты
ағзалардың орнынан ажырауы.
Тәжірибелік травмотологияда жекеленген, көптік және біріккен
зақымдануларды ажыратады. Бір ағзаның жалғыз немесе бірнеше
рет зақымдалуы жекепенген деп аталады.
Көптік жарақаттар - бүл бір анатомиялық аймақтың
зақымданулары:сүйектердіңкөптіксынықтары,ішастарқуысының
паренхиматозды және қуысты ағзаларының жарақаттары.
Біріккен жарақаттар деп әр-түрлі анатомиялық аймақтардың
екі не одан көп ағзалардың бір мезетге зақымдануын айтамыз.
Мысалы: іш қуысының және кеуде ағзаларының тірек-қимыл
аппараттарымен, бассүйегінің жарақаггары. Балалардағы
12-860
177
зақымданулардың ең ауыры көптік және біріккен жарақаттар.
Олар ауруханада және ауруханаға дейінгі кезеңде өлім-жітім
себебінің негізі болып табылады.
Олардың диагностикасы өте киын, бірақ бұл жедел жәрдем
міндетіне тек жекелеген зақымдардың топикалық диагностикасы
ғана емес, баланың өміріне қауіп төндіретін негізгі жарақаттар
мен патологиялық синдромдарды көрсету жатады.
Клиникалықкөрініс ерекшеліктері және іштіңжабықжарақатының
диагностикасы. Паренхиматозды ағзалардың жарақаттануы,
жедел қан кету белгілері бойынша анықталады, қуысты ағзаның
зақымын перитонит белгілерімен анықтайды. Паренхиматозды
және қуысты ағзалардың зақымданулары жедел қан кеіу және
перитонит симптомокомплекстерімен сипатталады. Тәжірибеде
жедел қан аздықты алдыңғы орынға коятындай, паренхиматозды
ағзалардың зақымдануларының барлығы бірдей көп қан
жоғалтумен жүрмейді.
Жедел перитонит белгілері қуысты ағзалардың жарақатынан
кейін алғашқы минуттарда көрінбейді, бірақ бұл диагнозды
жоққа шығармайды. Паренхиматозды және қуысты ағзалар
зақымдануларының қиын клиникалық көрінісі іште апаттың
бар екендігіне қүмәндік тудырмайды, бірақ нақты диагноз қою
мүмкіндігі қиын.
Ауыру сезі.иі - қүрсақ қуысында қолайсыз жағдайдың бар екенін
білдіретін еңтұрақты белгі. Оның қарқыны әр-түрлі: клиникасында
қанкету алдыңғы сатыда түрғанда ол әлсіз білінеді, ал қуысты
ағзалардың зақымдарында - қарқыны жоғары. ¥йқы безі және
асқазан зақымдалған кезде ауыру сезімі өте ауыр және өткір
болады. Бауыр, көкбауыр, үйқы безі закымдалғанда ауыру сезімі
иыққа, бұғанаға, арқаға беріледі. Шок, коллапс және бассүйек-ми
жарақаттарында балалар ауыру сезіміне шағымданбайды.
Қусъщ - құрсақ қуысы зақымдалған балаларда әрқашан бола
бермейді. Ал қуысты ағзалар зақымданғанда жиі болады.
Жалпы жагдайы науқастардың сыртқы келбеті, өздерін ұстауы
178
көптеген диагностикалық мәліметтер береді. Науқастар жарақат
алған соң бірден немесе біраздан соң ауыр жағдайға түседі: айқын
бозғылттық, тері беттерінің көгерулері, суық тер, аяқтарының
тоңуы - жарақаттың ауырлығын айқын түрде көрсетеді. Алайда
бүл белгілердің болмауы- ішкі ағзалардың зақымдалғанын жоққа
шығармайды.
Көп балаларда қозу белгілері болады, ал кейбіреулері
қорыққандықтан, тежелген, қимыл-қозғалыстары шектелген.
Дене қызуы өзгерісінің диагностикалық маңызы жоқ, себебі
балаларда температуралық реакция өте түрақсыз болады.
Артериалды қысым көрсеткіштері өте маңызды, оның түрақтануы
немесе көтерілуі қолайлы белгі болып табылады. Артериалды
қысым төмендеуі шок және коллапстың симптомокомплексінің
міндетті элементі болып табылады.
Тыныс ырғағы, жиілігі, тереңдігі - ішастар қуысының ауыр
зақымдануларының ең жиі және ерте белгілері, әсіресе іштің
жоғарғы бөліміндегі паренхиматозды жарақаттары кезінде
көрінеді.
Ішті зерттеп қарап тексерген кездегі ең маңызды диагностикалық
белгілер:
1.	Ішастар қуысының қабырғасын қарау (іштегі немесе кеуде
торшасындағы соғылу іздері, ісінулер, гематомалар, сызаттар,
іштің кебуі);
2.	Іштің бүлшық еттерінің сіресуі (әсіресе қуысты ағзалар
зақымданғанда, алғашқыда орнықты, кейін барлық қүрсақ
қуысының қабырғасына таралады);
3.	Щеткин-Блюмберг симптомы кеш пайда болатын белгі.
Қуысты ағзалар зақымданғанда пайда болады, паренхиматозды
ағзалар зақымдануына тән.
4.	Ауырушылдық - (ең ерте және жиі кездесетін симптом)
әсіресе қуысты ағзалар зақымданғанда, бастапқы кезекте
жергілікті, ал кейінірек жайылған түрде кездеседі.
5.	Перкуторлы тонның түйықталуы (ерте кезеңде бүл қанның
179
жиналуына байланысты, ал кеш кезеңде - кабыну экссудаты.
Көкбауырдың жабық жаракаты жиі кездеседі, балалардағы
іштің жабық жаракаты белгілі орын алады. Көкбауырдың
морфологиялық, топографиялық жәнс функциональды ерекшелігі
тікелей аз күштер және контур соққыдан, биіктіктен кұлаудан
және т.б. оның тез жараланғыштығын көрсетеді.
Клиникалық көрінісі. Кейбір жағдайларда жарақаттан кейін шок
немесе қысқа естен тану, одан кейін жедел қан кету белгілері
дамиды. Кейде ішастар қуысының жарақаты екені бірден түсінікті
болады, яғни: капсула астылық гематомаларда симптомдар аз
болады, ұзаққа созылмайтын шок немесе естен тану тәрізді, сол
жақ қабырға астында төмен ауыру сезімдері, ол тыныс алғанда,
қимылдағанда, тамақ ішкенде күшейеді. Кейде сол жақ иыққа
беріледі, сол жак қабырға астында тою жэне ауырсыну сезімі
болады. Сол аймақта айқын емес бұлшық еттік кернелу болады.
Ағзаішілік гематомаларда ауыру сезімі айқын емес, себебі
капсуласы қатты созылмайды.
Бауырдың жабық жаракаты - кұрсак қуысы ағзаларының
зақымдануларының ішіндегі ең жоғары қауіп төндіретін жарақат.
Бауырды өз орнында орнықты бекітіп ұстап тұратын, мықты
капсуласы және байламдары болады. Ағзаның паренхимасында
аздаған дэнекер тін элементтері болғанымен эластикалық
талшыктары болмайды, сондыктан оның жиырылу қабілеті
жоқ. Қақпа жүйесінің қабырғасы жұқа көктамырларының -
вазоконстрикторлары аз жэне жиырылу қабілеті болмайды. Осы
себептерге байланысты бауыр жарақаты кезінде кан ағу қатты
және ұзақ, ал өттің қоспаларының болуы қанның ұю қабілетін
тежейді, Қан кетуге ең бейім балалар бауыры, себебі қантамыр
торшаларына бай, ал ересектерге қарағанда дэнекер тінді стромасы
элсіз.
Бауыр зақымдануының мүмкін болатын түрлері: капсула астылык
гематомалар, ағза ішілік жыртылулар, капсуланың зақымдануымен
жүретін паренхиманың тереңдсу жыртылуы, сызаты, ағза
180
бөлімдерінің езілуі. Көбінесе бауыр куполының және оң бөлігінін
беткей бөлігі зақымдалады, ірі қан тамыр өтетін аймақтарда қатты
қан кетеді.
Клиникалық көрінісі: капсула астылық және ағза ішілік капсула
закымдануларының клиникалық көрінісі аз. Тез жоғалатын шок
симптомдары; тыныс алғанда күшейетін бауыр аймағындағы
аз мөлшерлі ауыру сезімі. Оң жақ қабырға асты аймағының
пальпациясы кезінде аз мөлшерлі закымданулар. Балаларда
сирек кездесетін ішастар қуысына екіншілік қанкетуіне әкелетін
капсула сатылық гематома капсуланың жыртылуына әкеледі.
Капсуланың бүтіндігінің бұзылуымен сипатталатын бауыр
жыртылуы ауыр өтеді, себебі шоктың бастапқы белгілеріне
қан кету симптомдары қосылады. Бауырдың зақымдануына
перитонеальды симптомдардың болуы тән емес.
¥йқы безінің жабық жарақаты сирек кездеседі себебі ол қүрсақ
қуысындағы басқа мүшелермен берік қорғалып тұрады.
Зақымдану түрлері: ағзаішілік гематома пайда болуына әкелетін
соғылулар, капсуласының зақымдануы мен жыртылуы, мүшенің
бір бөлігінің бөлініп қалуы, соңғы екеуінің ағымы өте ауыр, ол
іштегі өте қатты ауыру сезімінің салдарынан болатын терең шокқа
байланысты. Ауыру сезімінің күшті болуы - панкреатикалық
сөлдің құрсақ куысына тітіркендіргіш әсерімен түсіндіріледі.
Перитонеальды симптомдардың өсуімен жағдай қиындай түсіп,
жедел көмек көрсетуді қажет етеді.
Асқазанның және он екі елі ішектің жабық жарақаты.
Балаларда өте сирек кездеседі. Көбіне кездесетіні - ішті соққан
кезде, іштің қысылуы, биіктіктен құлау нәтижесінде пайда болатын
жарақаттар.
Ішек жыртылуының клиникалық көрінісі: ұзаққа созылмайтын
шок және үдемелі пайда болатын перитонит белгілері.
Бүйрек зақымданулары. Жиі жабық түрде кездеседі. Мұның
себебі бел аймағының соғылулары болады (кұлау, көлік
жаракаттары және т.б.). Балалардың бүйректерінің фасциялары
181
әлсіз дамыған және бүйректің майлы капсуласы толық жетілмеген,
сондықтан да бүйрек әлсіз қорғалған. Бүйрек зақымдалуы беткей
болуы мүмкін (капсулаға дейін); терең яғни милы және қыртысты
қабатқа дейін.
Бүйректің тостағаншалары мен түбектері зақымдалған кезде
қан кетумен қатар, қанмен араласқан зәр жиналады (уроғематома).
Бүйректің жыртылуы өте сирек болады. Одан да сирек жарақаттың
ауыр түрі - бүйректің қантамырлық түбірінен толық жұлынуы
кездеседі.
Клиникалық көрінісі: жарақаттың ауырлығы мен орналасуына
байланысты болады. Беткей зақымдануларда: жалпы жағдайы
қанағаттанарлық болады, ал терең зақымдануларда науқас
жағдайы ауырлайды, шок белгілеріне қан кетулер қосылады.
Бүйрек зақымдануларына мына 2 симптом тән: 1) гематурия;
2) бел аймағындағы гематома. Бүйрек қантамырлар түбірінен
ажыраған кезде гематурия мүлдем болмауы мүмкін. Мұндай ауыр
зақымдану кезінде науқастар көбінесе қан кетуден өледі.
Емдік-тәсілдік шаралар:
1)	Ішке қан кету синдромы кезінде: тасымалдау барысында
ингаляциялық түрде ауырусыздандыру (оттегісі бар азот тотығы,
триленмен аутоанальгезия). Наркотикалық анальгетиктер қолдану
қарсы көрсетілген себебі ауруханада диагноз қоюға кедергі болмау
мақсатында.
2)	АҚК-толтыру үшін инфузионды ем жасалады (полиглюкин
20 мл/кг, желатиноль, альбумин 10 мл/кг)
3)	Тасымалдау зеңбілмен науқастың аяғын 10-15% жоғары
көтерген күйінде жүргізіледі. Ішке мүз қояды. Тасымалдау кезінде
науқасқа оксигенотерапия жүргізеді.
Іщастар қуысы ағзаларының жекешеленген жарақаттануларында
ауырусыздандыру жасалмайды. Қосарланған жарақаттарда оттегісі
бар азот тотығы қолданылады. Ішастар қуысы мен бассүйек-ми
жарақаттарында ауырусыздандыру қарсы көрсетілген.
Іштің және омыртқа жарақаттарында паравертебральды блокада
182
жүргізіледі, ал іш мүшелерінің және аяктардың зақымдануларында
кеталар қолданылады.
Жарақаттық шок
Жарақат алғаннан болатын шок. Бүл канайналымның, тыныс
алудың, зат алмасудың, эндокринді бездердің кызметінің терең
бүзылыстарына әкелетін, ағзаның жүйкелі- рефлекторлы және
қантамырлық реакциясымен сипатталатын жарақат ауруының
ауыр түрі болып табылады.
Шоктың пайда болуындағы негізгі тітіркендіргіштеріне әр-түрлі
механикалық әсерлердің жүйке элементіне әсер етуі, жүйкенің
зақымдалуы, тіндердің бүзылуы және қан кету болып саналады.
Жарақат шогының пайда болуына әсер ететіндер:
1.	Ауыру сезімдік және шамадан тыс импульсация.
2.	Көп мөлшерде жедел қан кету.
3.	Өмірге маңызды мүшелердің жарақаттары
4.	Психикалық жарақат
Шок болуына әкелетін факторлар:
1.	Жалпы қызыну және тоңу
2.	Ашығу, авитаминоз, алиментарлы
3.	Психикалық шаршау, эмоционалдық күйіну
4.	Жіті және созылмалы аурулар
Жарақаттық шоктың клиникалық көрінісінде эректильді және
торпидті фазаларын ажыратады, бірақ балаларда осы 2 фаза
арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Бүл қозу және тежелу
процесстерінің өте үлкен түрақсыздығынан және олардың
тез аяқталуына байланысты. Балалардағы жарақат шогының
ерекшелігі бала ағзасын үзақ уақыт бойы артериалды қысымды
қалыптыдеңгейдеүстаптүрады.Балаларға ғанатәнфизиологиялық
симпатотония,ағзадапайдаболғангиповолемияныкомпенсаццялау
үшін қанайналымның түрақты орталықтандырылуын шақырады.
Жарақат шогына тән ерекшеліктер: қанайналымның ұзақ
және түрақты орталықтандырылуы кенеттен гемодинамиканың
183
декомпенсациясына ауысады, мұндай жағдайда балаларды емдеу
өте қиын.
Этиологиясы мен клиникалык көрінісі әр-түрлілігіне карамастан
шоктың барлык түріне микроциркуляция бұзылысы тән.
а)	Артериола мен венула арасындағы микроциркуляция
градиентінің азаюы.
б)	Капиллярлы және посткапиллярлы венуладағы
қанағысының жылдамдығының төмендеуі.
в)	Қанның тұтқырлығының жоғарылауы, эритроциттер
агрегациясы.
г)	Капиллярлы қанағымының стазға дейін төмендеуі.
д)	Қызмет етуші капиллярлар бетінің азаюы және
транскапиллярлық тасымалдаудың шектелуі.
Бұл гемодинамикалық өзгерістер симпатоадреналды жүйенің
тежелуін, қандағы гистаминнің жиналуына, капиллярлардың
паретикалықкеңеюіне,қантамырмембраналарыныңөткізгіштігінің
жоғарылауына, қанның сұйық бөлігінің айналасындағы тіндерге
шығуына, гемоконцентрацияға, капилляростазға, эритроциттердің
агрегациясына алып келеді. Жарақат шогының генезінде т^ёк
гемодинамика бұзылыстары ғана емес, сонымен қатар тыныс
бұзылысы да жатады, яғни орталық реттеуші механизмдердің
рефлекторлы бұзылыстары, кіші қанайналым шеңберіндегі іркіліс,
бронхоррея. Циркуляторлы гипоксияға, тыныстық гипоксия
қосылады, ал қан кету болғандықтан анемиялық гипоксия
қосылады. Мұның бәрі бірігіп зат алмасу бұзылыстарына,
тотығу-тотыксыздану процесстерінің, эндокринді қызметтің
бұзылыстарына алып келеді.
Жарақат шогының торпидті фазасына алмасу бұзылыстары, яғни
гипоксия мен ацидоз сыртқы тынысты қоздырады, науқастар
тежелген, АҚҚ күрт төмендеген (50 мм.с.б.)
Жағдайлары өлімге жақын, ол мидың микроциркуляциясының
нашарлауына байланысты.
184
Жарақат шогының дәрежелері.
Шок дарежесі	Санасы	Жалпы жағдайы	Зақымдану сипаты	Систола-лык кысым деңгейі	Жогалган кан кіілемі (литр)
I	Сақталған, бірақ әр-түрлі болуы мүмюн	Орташаауырлыкта немесе ауыр, терісі бозарған	Көбінесе жекелеген	АКҚ 90мм с.б.ү	1 литрге дейін
II	Сакталған	Ауыр Терісі бозғылт, суық жабыскактер, дене кызуы төмен	Үлкен көптеген, Біріккен болуы мүмкін	АҚК 70-90 Пульсі жиі	М,5
III	Сақталған, бірақ жиі сопорозды	Өте ауыр Терісі бозгылт, сұр реңді, акроцианоз	Өте үлкен, көптеген Біріккен, өмірге эте қауіпті	АҚҚ 50-70 Пульсі жиі, жіп тәрізді	1,5-2
IV	Терминальды жагдай; преагония - агония - клиникалық өлім				
Қан жоғалту
Көп мөлшерде қан жоғалту кезінде патологиялық үрдістердің
пайда болуына - айналымдағы қан көлемінің азаюы әсср етеді,
гипотензияға, анемияға, тіндер мен мүшелердің перфузиясының
төмендеуіне алып келеді. Бүған жауап ретінде компенсаторлы
реакциялар пайда болады:
А)	ОНЖ және симпатикалық жүйкелер қозуы
Б) Қантамырқозғалтқыш және тыныс орталықтарының
белсенділігінің жоғарылауы.
В)	Синокаротидті зона, қолқа доғасы, рецепторлы аппарат, кіші
қанайналым шеңберінің рецепторлы аппаратының рефлекстерінің
күшеюі.
Г) Эндокринді мүшелердің белсенділігінің артуы.
Клиникасы: бала жасы мен жоғалған қан көлеміне байланысты
болады. Науқастардың терісі бозғылт, сүр рсңді, суық тер,
акроцианоз, аяқ-қолдың тоңуы, ауыз қуысының шырышты
кабатының құрғауы.
Қарашыктар кеңейеді. Кіші қанайналымдағы гемодинамикалык
бұзылыстар және капиллярлардағы гидростатикалық қысымның
185
жоғарылауына байланысты альвеола ішілік өкпе ісінуі, шокті өкпе
синдромының пайда болуына әкеледі. Клиникада ентігумен, жиі
жіп тәрізді пульспен, жүрек тондарының тұйықталуымен, АҚҚ
төмендеуімен олигоануриямен сипатталады. 50 мм сн.б. төмен
гипотензия, сананың жоғалуы және арефлексияның косылуы
науқастың өміріне қауіп төнгенін көрсетеді.
Жо&алган қан мөлшерін есептеу үшін Альговердің шок-индекспі
қолданады
ЖСЖ минутына = 9,54 қалыпты жағдайда
САҚ (систол АҚ) = 1,0 қауіпті
= 1,5 және одан жоғары гиповолемиялық шок
ЖСЖ - жүректің соғу жиілігі
САҚ - систолалық артериялық қысым
Жасына байланысты Альговер шок индексініи қалыпты
өлшемдері
Жасы	Шок индексі
Жаңа туылғандар	1,5
1 жас	1,25
5 жас	1
12 жас	0,75
Ересектер	0,54
Жара және зақымданулар кезінде қан жоғалту
Жарақат келемі	Жоғалғал қан көлемі
Балтыр сүйектерінің сынуы	0,5-1,5 л
Сан диафизінің сынуы	0,5-2,5 л
1 -түтікшелі сүйек сынуы	1 - 1,5 л
2 түтікшелі сүйектердің сынуы	2-2,5 л
Ішкі мүшелердің зақымдануымен жамбас сүйектерінің көптік сынықтары	3-3,5 л (4 л ге дейін және одан жоғары)
Кішкентай (бір алақан көлеміндей)	АҚК 10%
Ортапіа (2-3 алакандай)	АҚК 20-40%
. Өте үлкен (5 алақандай)	АҚК -50%
186
Қан кетуді тоқтату шұғыл шара болып саналады.
Жарақат шогы кезіндегі қарқынды ем ерекшеліктері
1.	Қарқынды ем ерте мерзімде жасалуы керек, жарақат болған
жерде бірден бастау керек.
2.	Жарақат болған жерде бірден, науқастың өміріне қауіп
төндіретін синдромдарды ажырату керек.
3.	Көмек көрсету барысында зақымданудың сипаты мен
масштабтарын нақтылау.
4.	Көрсетілетін көмеккөлемі жарақат алған жерде, автокөлікге
жэне тасымалдау кезінде анықталады.
5.	Кез-келген көмек - шұғыл, тез арада жүргізілуі керек.
Жарацат шогына келесі симптомдар және бұзылыстар тән.
1)	Ауыру синдромының болуы
2)	Қан жэне плазма жоғалту нэтижесінде гиповолемия
синдромының болуы.
3)	. Симпатоадреналды жуйе қызметі жоғарылауының барлық
белгілері
4)	Гемостаз бұзылысы. Гиперкоагуляция ТШҚ¥ синдромы.
5)	Кеуде торшасының зақымдануы нэтижесінде пайда болған
жедел тыныс жетіспеушілігінің белгілері
дейінгі сатыда жарақат шогының қарқынды емі
келесі ретпен жүргізіледі, көрсетілетін емдік шаралар:
1.	Сыртқы (ішкі) қан кетуді тоқтату
2.	Жедел тыныс жетіспеушілігімен күресу
3.	АҚК толтыру
4.	Ауырсыздандыру
5.	Иммобилизация
6.	Ауруханаға жатқызу
Біріншіден бастап төртінші тараулар - аса жоғары жедел
шаралар.
Балалардағы күйіктер
Термиялық, химиялық және басқа заттардың эсерінен болған
тіндердің зақымдалуы - күйік деп аталады.
187
Жергілікті езгерістср күйік тереңдігіне байланысты. Күйік
терсңдігін аныктау үшін кслесі жіктелуді колданады:
I - дәреже - тері гиперемиясы
П-дәреже- эпидермистің өлуі; күйік көпіршіктерінің пайда болу
Ш- дәреже - жартылай (ША) немесе толық (Ш Б) тері нскрозы
IV - дәреже- жанындағы тіндердің өліеттенуі
I -ША- беткей күйіктерге жатады, себебі мұндай ауырлықтағы
закымданулар тері элителизациясымен аныкталады.
Ал терең күйіктер (ПІБ -IV) фиброзды тыртықтар пайда болуымен
сипатталады.
Күйік ауруының ағымы, біріншіден, күйік бетінен және
зақымдаушы агенттің сипатына байланысты болады.
Күйік аумағын есептеу
Балалардағы күйік аумағын есептеу үшін, олардың жасына
байланысты денелерінің әр-түрлі сегменттерінің қатынасының
өзгерістерін ескере отырып, бірнеше ксстелер ұсынылған:
Уоллеса («тоғыздык» ережесі):
Дене бөлігі	Жаңа туғандар	1 жасқа дейінгілер	5 жастан кішілер
Басы	21%	19%	15%
Қолдары	9,50%	9,50%	9,50%
Денесі:			
Алдыңғы жағы	16%	16%	16%
Артқы жағы	16%	16%	16%
Аякдары	14%	15%	17%
Ересектерде күйік аймағын анықтау үшін «тоғыз ережесімен»
және «алақан» ережесі қолданылады. Ерссек адамда «тоғыз
ережесіне» сәйкес бас күйігі жалпы дене қабаты көлемінің 9 %,
бір кол-9%, бір аяқ -18%, дененің алды мен арты -18%-дан, жыныс
мүшелері -1% құрайды. Күйіктің үлкен емес жерлері жалпы дене
қабатының 1% құрайтын алақанмен өлшенеді. “Алақан” ережесі
188
балаларда сирек колдапылады.Тыныс жолдарының күйіктері дене
бөлігінің күйігінің 10%- не эквивалентті. Балалардағы тәжірибелік
комбустиологияда Ланд және Броудердін схемасын қолданған
ыңғайлы.
Ланд -Броудер бойыніна балалардағы күйік бетін анықтау:
Дене боліктері	Жаца туғаи бала %	1 жас%	5 жас %	Южас %	15 жас %
Басы	20	17	13	10	8
Мойыны	2	2	2	' 2	2
Кеудесі	10	10	10	10	10
Іші				8	8/
Арқасы	11	11	11	11	11
Жамбасы	5	5	5	5	5
Жыныс мүшслері	1		1	1	
Иықтары	3	8		8	8
Шынтактары	5	5		5	5
Саусакгары	5	5		5	5
Алакан	1	1	1	1	1
Сан	И	13	6	 18	19
Балтыр и	9	10	11	12	13
Табан	5	5	* 3	5	
Балалардагы ауыр күіііктерге жатады:
1.	Дене бетінің 10% -нен кіші аумақты құрайтын беткей
күйіктер.
2.	Дене бетінің 10% -нен үлкен аумакты құрайтын беткей
күйіктер, тыныс жолдарының күйіктері, күйіктің болуына әкелетін
жарақаттар немесе ауыр аурулар, .
3.	Дене бетінің 5% нен үлкен немесе 5% аз аумақты құрайтын
терең күйіктер және егер бұл күйіктер баста орналасса немесе
басқа да бір жағдайды ауырлататын факторлармен біріксе.
189
4.	Көп факторлы күйіктер
Балалардың күйіктен өлуі 7%; ал көпфакторлы күйікте -95%
дейін жетеді.
Күйік ауруы. Күйік шогы.
Ауыр термиялык жарақат және осыдан болатын бірқатар
өзгерістерді күйік ауруы деп атайды, ол дене бетінің 10%-нен
астамы күйікке ұшырағандарда дамиды.
Күйік ауруының ағымында 4 кезеңді ажыратады:
Күйік шогы (2 тәулікке дейін)
Токсемия (9 тәулік)
Септикосемия (21 тәулік)
Реконвалесценция (1-1,5 ай)
Ауруханаға дейінгі саты үшін -күйік ауруының бірінші кезеңін,
яғни күйік шогын анықтау өте маңызды. Бұл шок жарақат шогына
ұқсас екі жағдайда да, жүрек қантамыр жетіспеушілігі болып,
айналымдағы қан көлемі азайып, тіндерде оттегі жетіспеушілігі
болады.
Күйіктік шок - ұзаққа созылатын үрдіс.
Күйік шогының себебі: өте қатты ауыру сезімі, қорқыныш.
Шоктың патогенезіндегі негізгі буыны термодинамиканың басты
реттеушісі ОЖЖ - қатты қозуы болып саналады.
Күйік шогының клиникасында 2 фазаны ажыратады:
1, Эрективті, яғни компенсация сатысы, адамның реактивті
мүмкіншіліктерімен көрінеді, ұзақтығы күйіктің аумағы мен
ауырлығына пропорционал болады.
2.Торпидті, декомпенсация сатысы, ағзаның компенсаторлы коры
таусылған соң дамиды.
Күйік шогы генезі бойыншагиповолемиялықжәнегипоп лазмиялық
болады.
Жарақаттың ерте кезінде күйік шогының ауырлығын бағалауға
болмайды, себебі ол плазморрагия күшейген сайын үдей түседі.
190
Күйік шогының ауырлык дәрежелері
Шок іуырлығы	Куйікаумағы	Санасы	АҚҚ	Пу.тьс	Днүрез	Үжгығы	Болжамы
Жеңіл	Герең куйік аумағы 20% -тен аз емес	Анық,кейде козған, бозғылт, қалтырау	Қалыпты	Біршашжиі	Қальшты немесе пгамалы азайған	24-36 сағат	Қолайлы
Ауыр	Терең куйік аумағы 20-40%	Сақгалған қалтырау, ауру	Кітыпты	Тахикардия	Азайған	2,5 ггулік	69% г зкелед
Өтеауыр	Терең күйік аумаш>40%	Илш	Төмен	Жиі	Олиганурия	2 тэулік	Кслзй-сыз
Клиникалык көрініс 4 сатыдан тұрады
Ісаты. Күйікбеті 8-10%; перифериялыққанайналым бұзылысының
белгілері жоқ.
2	саты. Күйік беті 10% -тен көп.
3	саты. Қанайналым бұзылысының белгілері күйік аумағыныц
мөлшеріне тәуелсіз болады.
4	саты. Күйік беті 20% -тен астам, қанайналымның
децентрализациясының белгілері.
Күйік шогының клиникалық көрінісі зақым алған соң дереу қоріие
бастайды, олар қатгы козу, мазасыздық, қатты ауру сезімі, тыныс
және пульстің жиілеуі.
Декомпснсациялық сатыға өткен кезде - науқастың козуы апатпяғэ
ауысады.
Клиникалық көрінісінде бірінші кезекте ауыру сезімі болмайды.
Тері бстінің бозаруы, шырыш қабаттар мен мүрын ұшының
цианозы. Артериалдық қан кысымы төмендейді, пульс жиілейді,
аяқ-колдардың тоңуы күшейеді. Тыныс жиілейді және беткей
болады. Күйік шогының декомпенсациялық сатысының ец
маңызды белгісі -қатгы шөлдеу. Егер құсық пайда болса, ол
науқастыц жағдайының ауырлағанын көрсетеді. Бүйректің канмен
камтамасыз етілуінің бұзылуы нәтижесінде - айқын олигоанурия
пайда болады.
191
Көрсетілетін көмек : - 20 мл/кг 6% полиглюкин ерітіндісін
құю; 0,25% новокаин ерітіндісі және 10% глюкоза ерітіндісі 1:1
қатынаста.- 4%натрий гидрокарбонаты 1,5-2,0 мл/кг есебімен
инфузия жүргізу.
III- IV дәрежелі шокта преднизолонды Змл/кг есебімен енгізу
керек.
Тыныс жолдарының күйігі кезінде алдымен тыныс жолдарының
өткізгіштігін қамтамасыз ету керек.
Күйікке шалдыққан балаларды ауруханаға жатқызу
көрсеткіштері:
1.	бет, мойын, аралық, гениталий куйіктері, шырышты
қабаттардың күйігімен қоса.
2.	I дәрежелі күйіктер -10-15 %; II дәрежелі 5% көп; III
дәрежелі 3% көп және бет, ұсак буындар жанының, бармақтар
және табан күйіктері.
3.	Электрокүйікгер
4.	Дене және тыныс жолдарының күйіктері қосылғанда
қанайналым бұзылысының үдемелі бұзылысы- өлімге әкеледі.
Кейбір авторлардың айтуы бойынша жалпы клиникалык
белгілеріне қарай күйік шогын 3-дәрежеге бөледі.
Куйік шогының I дәрежесі. Жағдайы орташаауырлыкта, науқастар
ауру сезіміне шагымданбайды, санасы сақтаулы, әлсіздік,
ұйкышылдык, дірілдеу, шөлдеу, жүрек тондары анық, шекаралары
кеңеймеген, пульс қалыпты, диурез қалыпты.
Күйік шогының II дәрежесі. Жалпы жағдайы ауыр, санасы
сақтаулы, катты козу, кейде енжарлық және тсжелу, болуы
мумкін. Тері беттерінің бозғылттығы, цианоз, дірілдеу, қолдардың
тырысуы, тахикардия, АҚҚ-төмендеген, айкын шөлдеу, сұйықтық
ішкен кезде құсу пайда болады, диурез төмендеген.
Күйік шогының Ш дәрежесі. Баланың жағдайы өте ауыр, санасы
қарауытқан немесе жоғалған, бозғылттық, цианоз, тері беттерінін
мәрмәрлануы, ентігу, жүрек тондарының гұйыкталуы, тахикардия.
АҚҚ төмендеген, пульсі жіп тәрізді, кейде анықталмайды, дене
192
қызуы субқалыпты, жүрек жетіспеушілігі дамиды. Диурез 1/2 -
1/3 - ке дейін төмендейді, гемоконцентрация, метаболикалық
ацидоз.
Ауруханаға дейінгі сатыда күйік болган балаға алғаш көмек
көрсету кезінде жасалатын шаралар:
1.	Дененің зақымданған аймағын киімнен ажырату (киімді
кесу) «тоғыздық» немесе «Ланд-Броудер» схемасы бойынша
күйіктің тереңдігі мен аумағын шамалап анықтау.
2.	Күйік беті іріңдеуінің алдын -алу үшін, ауруханаға дейінгі
сатыда күйген бетке ылғалды асептикалық 0,25% новокаин
немесе фурацилин ерітіндісіне малынған таңғыш салу керек.
Күйік айналасындағы теріні спиртпен сүрту. Егер күйік беті үлкен
болса, науқасты стерильды жөргекке немесе жаймаға орап алуға
болады.
3.	Дереу ауырсыздандыру жасау керек. I дәрежелі күйікте 0,1
мл/1 жасына есебімен 50% анальгин, 1% димедрол. 2-3 дәрежелі
күйікте промедол 1% 0,1 мл /1 жасқа және 0,25% дроперидол.
Мүмкіншілік болса бүлшық етке кетолар 4мг/кг есебімен, 0,5%
седуксен 0,2 мг/1 жасқа есебімен енгізу керек.
4.	Айналымдағы қан көлемін толтыру. Коллоидты ерітінділер
(белок, электролит ерітінділері), плазма жоғалғандықтан 1/3
коллоид және 2/3 кристаллоидтар (электролит +5% глюкоза
ерітіндісі) салу қажет.
5.	Тыныс жетіспеушілігін емдеу, алдын-алу, ӨЖЖ.
6.	Тасымалдау барысында таңудың алдын -алу, себебі мұндай
науқастарда күйген бет арқылы жылу берілуі күшейеді.
Көкірек қуысы жарақаттарының диагностикасы, жедел
жәрдемі
Қазіргі кезеңде, жол қозғалысының күшейе түсуіне, құрылыс
және өнеркәсіп жұмыстарының көлемінің өсуіне байланысты
кеуде қуысының ауыр жарақаты көбейді, зақымданушылардың
8-10%-ы ауыр жарақатқа ұшырайды. Қайтыс болғандардың 60%-
13-вбО
193
ы ауыр зардаптан және кеуде жарақатынан апат болса, 21,7%-ы
тасымалдау кезінде, 18,3%~ы емделу орнында қайтыс болады.
Кеуденің жабық закымдалуының негізгі себептері көлік жарақаты
(72,3%), биіктен құлау (23,7%). Сондықтан такырыптьщ маңызы
сөзсіз, күмәнсіз,
Көкірек куысының закымдануы
Көкірек қуысының жарақаттанып бүлінуін оқшауланған,
әлденеше мәртелік және көкірек қуысы клеткаларының жэне оның
ағзаларының өзіне сай бүліну түрлеріне бөледі. Ашық жаракат
әлде нәрсенің кіріп кетуі (париеталды өкпеқаптың түтастығын
бұзумен ерекшеленетін жарақат) және элде нэрсе кірмейтін соққы
(париеталды өкпеқаптың тұтастығының бұзылуынсыз) түрінде
болып келеді.
Көкірек қуысының жабық жэне ашық жарақаты көкірек
клеткаларының (өкпенің, кеңірдекшелердің, жүректің,
түтікшелердің, ірі кеңірдекшелердің, ас қорыту ағзаларының)
жарақаттануы салдарынан асқынып кетуі ықтимал, кей жағдайда
ол қабырғалардың, кеуде сүйектерінің сынуынан гемо жэне
пневмоторакстардың пайда болуынан, өлім алдындағы қиын
сәттің туындауынан болуы мүмкін.
Жарақат генезі. Көкірекгің жиі кездесетін ашық жарақаты суық
(пышақтың кесуінен болған жарақаттар) жэне қарулардың
салдарынан болады. Көкіректің жарақаттары жабық, бір жағынан
кіріп, екінші жағынан шыққан жэне жанама тиген болуы мүмкін.
Ерекше топты торакоабдоминальды жарақаттар құрайды, мұндай
жағдайда жарақат қуысы қарын-құрсақ ішіндегі ағзаларды
бүлдіріп кетуі кезінде де туындауы мүмкін.
Көкірек қуысының жэне оның ағзаларының кезкелген бүлінуі аса
маңызды физиологиялық акт тыныс алуды түрліше бұзуы мүмкін.
Мұндай жағдайда көкірек жарақатының қауіпті асқынуы - тыныс
алудың қиындығы соның салдарынан өкпеде газ алмасудың
бұзылуына жэне қанда оттегінің азаюына және гиперкапнияға алып
194
келеді. Тыныс алу жетіспеушілігінің дәрежесі көкірек клеткасына
тыныс алу органдарына тиген соққының ауырлығына, сондай-ақ
ауру синдромының ерекшелігіне байланысты. Гипервентиляция
кезінде туындайтын ауру синдромының рөлін ерекше қажетті деп
санау керек, себебі оны ауруханаға жатқызғанға дейінгі кезеңде
жою қиын жағдайдың алдын-алудың маңызды тәсілі және емдеу
жолы болып табылады.
Әдетте көкіректің жабық жарақаты бірнеше қабырғаның әлденеше
мәрте сынуымен сәйкес келеді. Зардап шегуші жағдайының
қиындығы оның жарақаты көкірек клеткасының қай бөлігінде
екеніне байланысты. Жаракаттың өте ауыр сәті қабырға сүйегінің
және көкіректің алдыңғы, екі жақтағы сүйектерінің сынған кезінде
болады.
Жарақаттың осындай түрінің туындауы кезіндегі патогенездің
ерекше жақтары бар. Қабырғалардың көп жерден сынуы
кеңірдекшелердің сілекей қабықтарындағы темір эпителиясының
секрециялық белсенділігінің артуымен түсіндіріледі. Мүндай кезде
интерстициалдық өнімдер мен жұтқыншақтың ішкі жағындағы
сүйықтықтар көбейіп тыныс алу жолдарын бөгейді. Сондықтан
қандағы оттектің азаюы паренхиматозды генезге әкеп соғады.
Қабырғалардың көп жерден сынуынан болатын тыныс алудың
қиындығы демалудың жиілігінің және оның тереңдігінің
бұзылуы түрінде болады. Қабырғалардың ұштары сынған кезде
көкіректің бүлінген бөліктері оның сау тұстарымен байланысы
кенет тоқтайды. Оның функциясы өз бетінше болады да, ал оның
қозғалысы - кеуде клеткаларының қозғалысына қарама-қарсы
бағытталады. Кеуде қуысының жұмысы нашарлаған бөліктері дем
алған кезде көмір қышқыл газын жарақаттанған өкпеден қалыпты
жұмыс істейтін бөлігіне түсуіне жағдай тудырады да газ алмасуды
бұзады. Өкпеқап қуысының көлемінің кішіреюі көкіректің
қысылғанынан өкпедегі көк тамыр мен күре тамырлардағы қанның
қысымын күшейтеді. Аталған факторлар және қанның сілекейге
Қарай көп тарауы, ателектаздардың туындауы, өкпе ұлпаларының
195
жарылып қанды ісігі алмасу процессінің күрт нашарлануына және
жарақатты ылғалы көп өкпенің пайда болуына алып кследі.
Тыныс алукезіндекеуде қуысыныңфлотациясысалдарынан әсіресе
пневмоторакс жағдайында жарақаттың осы категориясындағы
адамныңіріқантамырларындабүктелісболып,олқанайналымының
және жүрек қантамырлары жетімсіздігін тудырады.
Пневмоторакс кезінде өкпеқап рецепторлары қозады, ал бұл
өкпеқаптың жұмыс істеуін қиындатады. Дегенмен,өкпенің газ
алмастыру қызметінің бұзылуы негізгі саналады. Осы кезде зардап
шегушінің РаСО2 көбеюімен бірге оның тыныс алу ацидозы
көбейеді, бірак буферлі негіздер жиынтығы азаяды. Мұндай
ауыр клиникалық жағдай жиі тыныс алу, терінің сулануы, еттің
көгілдірленуі, жоғары қан қысымы сананың бірте-бірте нашарлауы
түрінде көрінеді.
Клиникасы және диагностикасы. Ауруға алғашқы көмек көрсету
ісіне ерекше маңыз беріледі, бұған ауру адамды жалпы және оның
жеке дене бөліктерін қарау, сырттай демалу функциясына баға беру,
тамыр лүпілін анықтау, қан қысымының мөлшерін байқау, сондай-
ақ оқиғаны көргендерге сұрау салу кіреді. Кеуде жарақатына
диагноз құрастыруды жарақат генезі білімі және оқиғаның болған
уақытысы, зардап шегушінің өзін ұстауы, санасының дұрыстығы
немесе оның өшіп бара жатқандығы, демалысының жиілігі мен
тереңдігі, терісінің және сілекейлерінің түсі жеңілдетеді. Бұл
белгілердің бәрі жарақаттың сипаты мен ауырлығын, демалу
ағзаларындағы қан айналымының дәрежесін анықтауға мүмкіндік
береді.
Көкірек жарақаты кезіндегі негізгі белгілер: демалу кезіндегі
ауырсынудың күшеюі, тыныс ала алмауы, терілері мен сілекей
қабықтарындағы көгеру, жүрек соғысының жиілеуі, кеуде қуысы
формасының өзгеруі, ыңырсу, үнінің өзгеруі (тұйық дыбыс,
сандырақтау белгілері), өкпедегі демалу шуының болмауы,
сондай-ақ жүректің ұлғаюы мен оның лүпілінің тұйықтығы.
Ауруханаға дейін шұғыл көмек көрсетудің бірнеше түрлері бар.
196
Мұндай жарақат түрлеріне мыналар жатады:
тыныс алу жолдарына бөтен нәрсенің тұрып қалуы;
қабырғалардың көп жерден сынуы;
күрделі пневмоторакс;
орталық бөлікте эмфиземаның күшеюі;
ашық пневмоторакс;
гематоракс;
жүректің тығындалуымен алмасқан жарақаты.
Тыныс алу жолдарының обструкциясы көптеген зардап
шегушілерде сөлдің немесе қанның жинақталуына, тыныс алу
жолдарынабөгденәрсетүсуінежәнежақсүйектің,кеңірдекшелердің
закымдануына байланысты болып келеді.
Аиіъщ пневмоторакс ішкі ағзалар зардап шекпеген жағдайда да,
көкірек қуысы ішкі жағының жарақатымен байланысты болып
келеді.Тынысэкскурсиясыкезіндеашықпневмотораксжағдайында
ауа жарақат алған жердің ішіне емін-еркін кіріп-шығады.
Күрделі пневмоторакс. Күрделі пневмоторакс себептері
кеңірдектің, ірі кеңірдекшелердің жабық закымдануы және өкпе
үлпаларының көп жерден жарылуы түрінде болады. Күрделі
пневмоторакс кезінде демалу және жүрек қан тамырлары
жетімсіздігі белгілері бірінші орынға шығады. Олар: терінің және
көзге көрінетін сілекей кабыкшаларының көгеруі, күрт тыныстың
нашарлауы, жүректің жиі соғуы кан қысымының артып және
тамыр лүпілінің әлсізденуі. Жарақат алушыны қарау кезінде оның
қабырға аралары қуысының кеңейгенін, зақым келген жағының
тыныс тіршілігінің шектелгенін немесе мүлде жоқтығын, тыныс
алу шуының естілмейтінін байқауға болады. Жарақаты жағындағы
даусының, бронхофониясының әлсіздігін немесе мүлде жоқтығын
байқауға болады. Көкірек қуысының және кан тамырларының
елеулі түрдегі зақым алуы көктамырдың үстінгі жағында қан
қысымының жоғарылауына алып келеді. Көктамырдың ісінуі
байқалады. Кеуде қуысының орнынан қозғалуы кеңірдекшелердің
дененің сау жағына қарай орнынан қозғалуы белгілерін
197
аңғартады.
Егер кеңірдекшелердің орталык көкірек тұсының зақымдануы
болған болса, онда күрделі пневмоторакссыз кеуде қуысының
желге толуы және өкпеқап қуыстарында қанның пайда болуы
күіпейеді.
Өкпеқап қуысында қанның пайда болуы (гематоракс). Қанның
пайда болуының үш негізгі түрі бар: қабырғалар арасындағы күре
тамырдын зақымдануы, өкпе түтікшелерінің зақымдануы және
қабырғаның сынған жерлеріне канның шығуы.
Ауру кісінің жалпы жағдайы ауыр. Күрт әлсіздену, кеуде тұсынын
қатты ауырғаны, терісінің және сілекей қабықтарының аппақ
қулығы байкалады. Тамыр соғысы жиі, қанды лақтыруы нашар,
елеулі гипотензиясы білінеді. Перкуторлық дыбыстың әлсіздігі
байқалады, өкпекап қуысында қанның деңгейінің азайғаны, тыныс
үнінің әлсізденгені байқалады.
Жүректің тыгындалуымен алмасқан жарақаты. Кеуде
қуысының жарақатына қарай отырып, жүректің жарақаттану
мүмкіндігін болжауға болады. Жүректің тығындалуы көрінісін
беттің, мойынның аппақ қудай болып кетуінен, мойындағы
күре тамырлардың ісінуінен, қосалқы күре тамырлардың әлсіз
лүпілінен,қан қысымыныңжәнежүреклүпіліқысымыныңкенетген
әлсізденгенінен, жүрекгің сезіну мүмкіндігінің нашарланғанынан
және жүректің соғуының әлсізденгенінен аңғаруға болады.
Кеуде қуысының желге толып кетуі кеңірдекшелердің, ірі
кеңірдекшелердің немесе өкпенің жарылуынан ауаның ішке
енуінен ушыға түседі. Көкірек қуысына кірген ауа мойын мен
бастың тері астындағы ұлпаларына тарайды. Зардап шегушінін
мойны мен басының көлемі күрт ұлғаяды, беті ісінеді.
Қолымен зерттеу кезінде дененің сықырлауы байқалады, бұл
жұмсак ұлпаларда ауаның бар екенін көрсетеді. Егер кеуде
қуысында қысым жоғарыласа, тыныс алу көк тамырларының
жоғарғы бұтақшаларында жүректің тығындалуының қаупі күшейе
түседі. Мұндай кезде зардап шегушінің аталмыш белгілерімен
198
бірге үрейлену сезімі, тынысты әрең алу сәті, бет мойынтерілерінің
аппақ қудай болып кетуі, тамыр лүпілінің жіңішкеруі байқалады.
Өкпенің зақымдануы мен жарылуы
Өкпенің жарылуы - өте қиын анықталатын дерт, әсіресе ол
жарақат алудың бастапқы кезінде өте ерекше байқалады. Өкпе
үлпасына қанның тарап кетуі, оның газ алмастыру мүмкіндіктерін
күрт шектеуі мүмкін. Мүндай кезде көк тамыр- күре тамырдың
тығындалуы күшейеді, нәтижесінде көк тамырдағы қан күре
тамырдағы қанмен араласып, ұлпаларға оттегінің жету мүмкіндігін
әлсіретеді.
Клиникалық көрініс зардап шеккеннен кейін бірнеше сағаттан соң
анык байқала бастайды. Өкпенің зақымдану белгілері алғашқы
сәтте кеуде қуысының немесе қабырғалардың көп жерден
сынуымен жасырын болуы ықтимал. Қиын тыныс алу, ылғалды
тыныс үні, күрт аппақ қудай болып кету, жүрек соғысының
жиіленуі өкпенің жарақаттанғанын көрсетеді. Өкпе кең көлемде
зақым алса, ол қан құсу белгісі арқылы байқалады. Ұлпаға канның
кең жайылуы оның сол жағындағы “тыныс алу дірілін” күшейте
түседі. Өкпе жарылған кезде сырқаттың жағдайы нашарлайды.
Жарақат алғаннан кейін тез арада өкпені тыңдау арқылы ондағы
сезікті шуды амфорикалық тыныс алуға дейін анықтауға болады.
Коллабирлеу шараларына қарай өкпедегі тыныс шуы жоғалады,
ал перкуссия жағдайында тимпанит анықталады.
Жүректің зақымдануы
Жүректің жабык зақымдануының механизмдері әртүрлі дегенмен,
қысым күшінің деңгейі, соққының бағыты, жүрек циклының
арақалпы жарақат алу сәтіндегі негізгі факторлардың бірі болып
табылады. Көкіректің жабық жарақаты кезіндегі жүректің
зақымдануы екі түрлі клиникалық ерекшелікте - инфаркт және
стенокардиялық жағдайларда өтеді. Жүрек зақымдануының осы
клиникалық жағдайларын анықтап алу емдеу тәсілін таңдауға
199
мүмкіндік береді. Жүректің инфаркт тәріздес закымдануы
кезінде инфузиялык терапия жүректегі жетіспеушіліктердің
дамуына тосқауыл қояды. Стенокардиялық форма инфузияға
қатысты жағдайда барынша аз шектеуді белгілейді. Жүректің
зақымдануындағы жиі кездесетін клиникалық көрініс белгілері
- көкірек қуысының сол жак бөлігіндегі ауырсыну, жүректің
жиі соғысы, тынысты қинала алу, аппақ қудай болып кету, естен
тану, түраксыз қан қысымы, жүрек шекарасының кеңеюі және
оның лүпілінің әлсіздігі. Дегенмен диагноз қоюдың негізгі тәсілі
- ЭКГ болып табылады. Оны ауруханаға жатқызғанға дейін жасау
керек.
Жүректің зақымдануының жиі кездесетін ауыр зардаптары
- бұл ритмнің бұзылуы: жүректің кезектен тыс жиырылуы, оның
соғуыныңжиіленуі,жүрекырғағыныңбұзылуы, жүрекшеніңдірілі,
ұстамалы жүрек соғысы, жүрек қарыншасының толқымалылығы.
Бұлардың өтуі толық және жартылай атриовентрикулярлы бөгесін
түрінде болады. Көп жағдайда бір мезгілде жүректің бірнеше түрлі
ырғақсыздығы болуы мүмкін. Кей жағдайда жүректің зақымдануы
жүректің жаракатына тән оның жарылуына әкеп соғуы мүмкін.
Қабырғалардын сынуы
Қабырғалардың сыну механизмі тікелей және жанама болуы
мүмкін. Бір және бірнеше кабырғаға күшпен әсер ету кезінде оның
шектен тыс майысып сынуы ықтимал.
Кейбір сыну жарақат салатын агенттің кең аумаққа әсері болуы
мүмкін, мұндай жағдайда кеуде клеткасы бір бағытқа сығылады.
Мұндай кезде оның формасының өзгеруі кеңейеді де, ең қатты
майысқан жерден - қабырғаның алдыңғы және артқы тұстарынан
сынуы пайда болады.
Көп жерден және екі жерден сыну механизмдері де осындай.
Соңғысы бойынша кеуде клеткасының қабырғалық калқанша деп
аталатын қозғалмалы учаскесі пайда болуы мүмкін.
Сынған кабырғалардың кең тараған белгілерінің бірі - тұрақты
200
ауырсыну, ол тыныс алған және жөтелген кезде күшейеді,
көкіректің үстін сипаған кезде сыкырлауы мүмкін. Қабырғалар
көп жерден сынған кезде сынық шекаралары бойынша оның іскені
жиі байқалады, ол өкпеқап және өкпе зақымдалғанда тері астында
желдену түрінде де байқалуы мүмкін. Мынаны атап өткен жөн,
қабырғалар көп жерден сынғанда, әсіресе олардың ұштарында
ақаулар болған кезде көкіректің ауыр жаракаты белгілерімен
байланысты болады: - гемопневмоторакс (кейде күрделі), өкпенің
соғылуы немесе оның етінің, тыныс алу органдарының жарылуы
түрінде байқалуы мүмкін.
Тостің сынуы
Әдетте төстің сынуьт катты жарақаттайтын тікелей ықпал
негізінде туындауы мүмкін. Мұндай сынықтар денені еңкейткен,
шалқайтқан кезде аз кездеседі. Мұның себебі көкіректің жоғарғы
бөлігінің қозғамауынан, ал төменгі бөлігінің (дене және шеміршек
ұштары) - козғалуынан. Сиректе болса көкіректің қос сынуы
кездеседі, ол кеуде клеткасына орталық жаңқалардың ішке қарай
кіріп кету түрінде кездеседі.
Төстің сынуының клиникалық көрінісі сынған тұстарда
ауырсынумен, тері астының қанды ісігімен және ауырсыну
нэтижесінде кеуденің демалу мүмкіндігінің төмендеуімен
сипатталады.
Мұндай жарақаттардың диагностикасы қиындық тудырмайды,
ол сынған тұстың ащы, тұрақты ауырсынуына негізделеді, осы
жерде тері астынан қолға білінетіндей сатылы бүліну түрінде
білінеді. Көкіректің қос сынуы жағдайында сынықты қолмен
сипау арқылы байқауға болады, мұндай кезде көкірек-қабырға
қалқаншаларының тыныс алуға кері эсер ету түрінде көрінеді.
Тері астының желденуі - қабырғалардың күрделі түрі, ол
өкпеқаптың бүлінуінен және қабырғаның жеңіл сынғанынан
туындайтын “қарапайым пневмоторакс”. Бұл жағдайдың төстің
тез қабынуынан жэне желденуінен немесе тері асты желденуінен
201
айырмашылығы орнықты сипатта болады.
Ауруды емханага салудың корсеткіштері мен тәртібі
Зардап шегуші ашық және көкіректің жабык жарақатын алса,
және ол тыныс алу қиындығын және қан айналысы қиындығын
тудырса, ауруханаға жатқызылады.
Зардап шегушіні көкірегі бүлінгенде зембілге жартылай жатқызып
тасымалдау қажет. Тасымалдау кезінде тыныс алу жиілігі мен
тереңдігін, тамыр соғысын және қан қысымы мөлшерін бақылау
керек.
Ауруханаға дейінгі жедел жәрдем
Көкірегі жарақаттанған зардап шегушіге жасалатын көмектің
көлемі мен мәні жаракатының сипатына, уақытына және кемек
берілетін жерге тікелей қатысты. Ең бастысы ауырсынуды басу
керек. Тыныс алуды ушықтырмайтын анальгетиктер беру қажет
(40% 2-4 мл анальгин ерітіндісін б/е енгізу, 1-2% Імл промедол
ерітіндісін б/е, к/т енгізу қажет). Тыныс алуды ауырлататын
(морфин, фентанил) дәрілерін қолдануға болмайды.
Ішкі ағзаларды жарақаттамаған 1-2 қабырға сынған кезде
ауырсынуды басатын егу (қанды ісікке) немесе қабырғалар
арасындағы жүйкелерге анестезия жасалады.
Мұның соңғысы тікелей 1%-дық 3-5 мл новокаин ерітіндісін
қабырғаның арасына немесе омыртқа төңірегіндегі жүйелерге
жіберу арқылы жүзеге асырылады.
Көкіректің әлде нәрсе кіріп кеткен жарақаты кезінде алғашқы
дәрігерлік көмекті жарақаттың үстіне окклюзионды таңғыштарды
жабу түрінде жүзеге асырылады. Ол өкпеқапқа ауаның кіріп
кетуінен сақтайды. Окклюзионды таңғыштарды жабу өте мүқият
жасалу керек. Стерильді клиенка, полиэтилен резіңке қабаты бар
жеке құты тікелей жарақат үстіне таңылуы керек. Жарақатқа макта-
тор таңғышты, ал оның үстіне ауа жібермейтін матаны таңу дұрыс
емес. Мұндай жағдайда таңғыш өзінің қызметін атқармайды,
себебі ауа өкпеқапқа мақта мен тор арқылы өтіп кетуі мүмкін.
Көкірек жарақатының аумағы үлкен болғанда индифферентті
202
майларға малынған стерильді салфеткалар пайдалынады.
Егер окклюзионды таңғыштарды таңғаннан соң ауру адамның
жағдайы нашарлап, тыныс алуы киындаса, беті аппақ қудай болып
кетсе, жүрегі тез сокса жарақат алған жағында демалу шуы жоқ
болып кетсе, бұл күрделі пневмоторакстың салдарын көрсететін
ішкі ашык қалқанша пневмотораксының байқалғанын көрсетеді.
Мүндай жағдайда тез арада окклюзионды таңғыштарды алып
тастап, күрделі пневмотораксты қарапайым ашықжағдайға көшіру
керек.
Гемо және пневмотораксты емдеудіц негізгі әдісі - өкпеқап
қуысынан пункцияның және дренаждың көмегімен қанды
және ауаны шығарып алу, бүл өкпені кеңейтуге мүмкіндік
береді. Өкпеқап қуысынан ауаны шығару үшін пункция екінші
қабырға арасынан бұғана шекарасы тұсынан жасалады. Өкпеқап
функциясы үшін ұзартылған немесе екі жүрісті кранды резіңкемен
жабдықталған ине қолданылады да, егу инесімен ауа сорылып
алынады. Кең жайылған гемоторакс кезінде өкпеқап қуысынан
қан өкпеқап пункциясының немесе өкпеқап қуысын 7-8 қабырға
арасынан артқы қолтық шекарасы тұсынан алынады.
Өкпеқап қуысын дренаждау әдісі. Екінші кабырға аралық
аумақтағы тері, бірақ орталық бұғана шекарасы спиртпен және
спирт ерітіндісі бар йодпен өңделеді.
Пункциялау аумағы бұдан соң 0,5% новокаин жергілікті анестетик
ерітіндісімен ауырсынуды басады. Скальпельмен троакарды енгізу
аумағы кесіледі де, кесілген жерден троакар өкпеқап қуысына
сұғылады. Сонан кейін троакар арқылы стилет шығарылып
алынады. Стилет шығарылып алынғаннан кейін диаметрі 8 мм
резіңке немесе пластик түтікше енгізіледі. Оны теріге тігу арқылы
ұстатып қояды, ал дренаждың бос ұшын фурациллин ерітіндісі
бар ыдысқа салып, зардап шегушінің денесінен төмен қарай іліп
қояды. Бұлай етпеген жағдайда сұйықтық (айқаспалы түтіктер
заңы бойынша) өкпеқап қуысына құйылып кетуі мүмкін. Дренаж
ыдысқа бекітіледі. Жарақттанғанды ауруханаға жеткізгенге
203
деиінгі ұзактасымалдау жағдаиында өкпеқап қуысына пункцияны
ерітіндіні құйуға арналған алдын-ала кесілген сүзгіші бар жүйенің
көмегімен орындауға болады.
сурет 14 гематоракста пункция жасау
Ауруханаға дейінгі кезеңде көкірек жарақаты жағдайында
инфузиялық терапия жасалады, егер ауру адам қан жоғалту
жағдайында, қан қысымы төмен, күрделі гемоторакс жағдайында
болған болса.
Кеңірдекшелердің ішінде басқа заттардың болуы кездескен
жағдайда бөгде затты, қанды, секретті тез арада қан арқылы
шығарып жіберіп, кеңірдекшелерге түтікше салынады. Кеңірдекті
тесу сирек жасалады, кей кезде кеңірдекшелерге жуан 1-2 инемен
уақытша пункция жасайды.
Жарақат алу кезінде түншықса, кеңірдекшелер тесіледі де ауру
ауруханаға түракты түрде жатқызылады.
Жүректің тығындалуы жүрекқап қуысының кеңеюіне әкеп соғады,
жүректің жүмысын күрт қиындатады және оның тоқтап қалуы
да ықтимал, сондықтан ауруханаға салар кезеңде жүрекқаптағы
қысымды тезірек азайтып жүрек бүлшық еті жұмысын жеңілдету
керек. Бұл үшін жүрекқапқа пункция немесе дренаж жасалады.
204
Ішастар қуысының жіті аурулары мен жарақаттанулары
Іштің жарақаттануы
Іштің жарақаттануын ашық және жабық деп бөледі.
Іштің жабың жарақаты жоғарыдан төмен құлағанда, ұрған
кезде, автокөлік, әуе, су апаттары кезінде пайда болады. Жарақат
тек іштің алдыңғы қабырғасында ғана емес, бел аймағында, кеуде
қуысын, жамбасын закымдауы мүмкін.
Іштіц ашьщ жарақаты оқпен және суық қарумен жарақаттау
салдарынан болады.
Іштің ашық және жабық жарақаты құрсақ қуысының
зақымдануымен және зақымдануынсыз өтуі мүмкін.
Іштің жарақаттануын паренхиматозды мүшелердің, жыныс
мүшелердің, зәр шығару жолдарының және торакоабдоминалды
зақымданумен жүреді.
Паренхиматозды мүшелердің зақымдануы қан кетумен: терінің
және шырышты қабаттарының бозаруымен, АҚҚ төмендеуімен,
пульс пен тыныстың жиілеуімен, әлсіздік, бас айналу, көзіне қос
көрінуі, көз алдының қарауытуымен сипатталады.
Іштің жабық жарақаты кезінде бауырдың және көкбауырдың
капсула астылық жыртылуы болады, ағза ішінде едәуір гематома
пайда болады. Шамалы күш түскенде капсуланың жыртылуы
мүмкін және іштен көп мөлшерде қан кетеді. Бұл былайша айтқанда
екі сатылы бауырдыңнемесе көкбауырдың жыртылуы. Ол алғашқы
жарақат алғаннан кейін 16-20 күн аралығында дамиды. Қуысты
мүшелердің зақымдалуы перитониттің дамуына алып келеді.
Оның даму жылдамдығы мүшенің толу дәрежесімен анықталады,
әсіресе ішіндегі зат сұйық болса. Ішек жыртылғаннан кейінгі
перитонитке қарағанда, қуық жыртылғаннан кейінгі перитонит
жәй дамиды, клиникалық көрінісі де айқын болмайды.
Қуыс мүше қабырғасының барлық қалыңдығын бітеп тұратын
гематомалар аса қауіпті, өйткені қанайналым бұзылысымен
205
аскынады.
Іш мүшелерінің жабык жарақаты жиі жекеленген түрінде кездеседі,
бірак кейде кеуде, бас, қол, аяк жаракаттарымен бірге жүреді.
Оқпен іштің жарақаттануының өзіндік ерекшелігі - тіннің көп
көлемде зақымдануы.
Клиникалык көрінісінің айқындылығы іш мүшелерінің зақымдалу
сипатына, жоғалтқан қанның мөлшеріне байланысты.
Ауыру сезіліі ~ іштің зақымданған кезде жиі кездесетін
симптомдардың бірі. Өте қатты, үнемі болатын, жайылмалы
ауыру сезімі жарақат алғаннан кейінгі алғашқы сағаттарда
пайда болады, ол іш астар қуысының ішек ішіндегі заттармен
зақымдануы салдарынан, ішек түтігінің көптеген зақымдары,
ішек ілмектерінің эвентрациясы, сонымен қатар құрсақ қуысына
үдемелі қан кеткенде пайда болады. Ал қан кетумен жүрмейтін
паренхиматозды және қуысты ағзалардың жарақаттарында ауыру
синдромы бірнеше сағаттардан кейін ғана пайда болады. Сонымен
қатар перитониттің соңғы сатысында ауыру сезімінің болмауы да
мүмкін.
Ауыру сезімі пальпация кезінде және наукастың қалпын өзгерткен
кезде күшейеді, ауыру сезімінің орналасуы зақымдалған жерге
сәйкес келеді. Ауыру сезімінің иррадиациясы көкет жарақатында
немесе көкет асты аймақтарға қан кеткен кезде болады (френикус-
симптомы). Мұндай кезде терең дем алу қиындайды, себебі
қабырғаасты аймағында ауыру сезімі күшейеді.
Пулъстіц өзгеруі - іштің жарақаттануларының ерте және жиі
кездесетін симптомдарының бірі. Көбінесе пульс жиілеп, толымы
азаяды, Зақымданушылардың пульсі жіп тәрізді, кәріжілік
артериясында нашар немесе мүлдем анықталмайды. Кейде бауыр,
көкет* жарақаттарында, ішек эвентрациясында аритмиялар мен
брадикардиялар болады.
1ш астар қуыс қабыргасының кернелуі - іштің зақымдалуы
кезінде әр~түрлі дәрежеде айқындалады. Мысалы ішектің көптік
ауыр жарақаттарында немесе өршіген перитонитте -іш кернеліп.
206
пальпациялағанда қатты ауырады, Щеткин-Блюмберг симптомы
айкын болады. Кейде көп қан кетулерде және парснхиматозды
ағзалардың жеңіл, жекеленген жарақаттарында - іш кернелмейді
және ауыру сезімі қатты болмайды.
Іштің тесілген жарасында ауыру сезімі алғашқы минуттарда
байқалмайды, сосын 1-2 сағат өткен соң оның маңайында айқын
болады, кейіннен барлық аймағына ауысады.
Торакоабдоминалды жарақаттануларда ентігу, еріндердің көгеруі,
терінің бозаруы болады.
Іші жарақаттанғандардың әсіресе көп қан кеткенде, іш астар
қусының көп мөлшерде ластануында науқастың тілі құрғайды,
шөлдегіштік айқын байқалады.
Құсық - іш жаракаттарында көп кездеспейтін симптом. Ол асқазан
жарақаттарында кездеседі, көбінесе қан аралас құсықтар болады.
Ал перитонит және эвентрацияларда бірнеше рет құсады.
Нәжістің жэне жел токтауы - бұл кеш симптомдар. Ол құрсақ
іші ағзаларының жарақатында кездеседі. Қан аралас нәжіс тоқ
ішектің төменгі бөліктерінің жарақаттануларында болады.
Іштің кебуі- асқынған перитонитте кездеседі, жарақат алғаннан
кейінгі алғашқы сағаттарда - үлкен көлемді іш астар арты
гематомаларында және шажырқайға қан құйылғанда болады.
Дизуриялық си.мптомдар - зәрдің тоқтауы, зәр шығарғанда
ауыру сезімі, гематурия - жиірек зәр шығару жолдарының
жарақаттануларында және жабық зақымдануларда кездеседі.
Гематурия - кейде зәр шығару жолдарының анатомиялық
зақымданулары болмаған кезде де болуы мүмкін- кіші жамбас
қуысы гематомаларында, қуық қабырғасына қан сіңіп қалғанда.
Ішастар қуысының жабық зақымдары мен жарақаттары бар
науқастардың өмірі жарақаттың ауырлығына, қан кету көлеміне,
жарақат алғаннан бастап операция жасалғанға дейінгі өткен
уақытқа байланысты. Сондықтан құрсақ қуысы ағзалары
зақымдарын ерте диагностикалаудың мәні зор.
Кейде іш ағзаларының терең жаралану салдарынан эвентрация
207
(ішек заттарының, зәр, өттің шығуы) дамиды.
Ішті тесіп өткен жаракаттарда кірген және шықхан тесіктің орны
айкын көрінеді, жарақат өзегі іш астар қуысы аркылы өтеді. Ал
кисық жарақат алғанда, жарақат өзегінің бағыты кірген жаракат
орнымен, оқтың тері астына турып қалуымен анықталады.
Іш жарақатын анықтау мынадайжағ дайларда киындықту ғызбайды:
ауыру сезімінің болуы, шок көрінісінің дамуы, ішастар қуысының
тітіркену белгісінің тез дамып, күшейе түсуінде, ішастар
қуыстарында ауа немесе сүйықтықтар жиналуында.
Ал егде адамдарда іштің жарақатын анықтау қиын, себебі жас
ұлғайған сайын ішкі ағзалардың өзгерістеріне, ауруларына
байланысты, аурудың симптомдары қосарланып, жарақаттың
клиникалық көрінісін өзгертуі мүмкін.
Іштің жаракаты бар наукастың жағдайы қанағаттанарлықтай
болса, оны жөндеп тексеріп қарау қажет, өйткені алғашқы
сағаттар мен минуттарда олардың симптомдары аз білінеді. Іштің
әрбір жарақатында дәрігер ішкі ағзалардың зақымдануы жөнінде
ойланғаны дүрыс.
Тексеру жалпылай қабылданган пгізбектүріндежүргізіледі: сүрау,
анамнез жинау, қарап-тексеру.
Сонымен қатар жарақаттанушының отырған дене қалпына,
тері жабындысының түсіне, еріндеріне, тырнағына, сызаттарға,
тырналған жерлерге, кан қүйылуларға назар аудару қажет.
Аускультация жасау арқылы перистальтика шуыныңболуы немесе
болмауы анықталады. Перкуссия жасап іштің бос қуыстарындағы
тұйықталуларды, бауыр тұйықтығының жоғалуын анықтайды.
Ал пальпацияны ақырын жүргізіп, закымдалған жер деп санаған
жеріңізден алыс бастау қажет. Тік ішекті саусақпен қарайды.
Ауруханаға дейінгі сатыда жедел жәрдем көрсету:
іш ағзаларының жабық жарақатында, тесілген жарақатында
және осындай зақымдарға күмәнданған науқастардың барлығы
хирургиялық ауруханаға жылдам жеткізілуі кажет;
науқастың жағдайы ауыр емес немесе жақсы болғанның
208
өзінде ауруханаға жеткІзілуі керек;
науқасты зеңбілге арқасымен жатқызып, аяқтарын шамалы
бүгіп және зеңбілдің бас жағын кішкене түсіріп тасымалдайды.
тасымалдау кезінде ерітінділерді аз жасау қажет, себебі
қан кетудің күшеюі мүмкін;
ауыру сезімі қатты мазалаған наукастарға (егер тесілген
жарақат не ағзалардың жабық жарақаты күмәндік тудырмаса)
наркотикалық анальгетиктер енгізіледі; Хирургтардың ойынша
бүл дәрілерді іштің барлық зақымдануларында қолдануға болады,
олар клиникалық көріністерді жойып алу қаупі және дәрілердің
әсерінен зақымдану болатындығы асыра бағалау деп есептейді.
іштің жарақатына асептикалық таңғыш байлайды, сыртқа
шыққан шек ілмектерін ішке енгізбейді.
Ішастар қуысының ашық және жабық жарақаты бар
науқастар тасымалдауды нашар көтереді, сондықтан оларды
тасымалдауға жайлы көлік пен тегіс жолды таңдаған жөн.
Мұндай науқастарды бір зеңбілден екінші зеңбілге аударуга қатаң
тиым салынады, тіпті аурухана ішінде аударуга болмайды,
себебі науқастың артерияльщ қан қысымы төмендеп, жагдайы
нашарлайды.
Жіті аппендицит
Жіті аппендицит- ішастар қуысының аса кең тараған қабынулық
ауруы. Бұл патология саны барлық хирургиялық саладағы
науқастардың ішінде 40-50% құрайды және барлық операция
жасалған науқастардың 71-75% жеткен.
Біздің елімізде жіті аппендициттен өлгендердің жиілігі 0,25-
0,3 % , ол әлем бойынша аз көрсеткіш. Оның себебі науқастың 6
сағат ішінде ауруханаға түсуі және операцияның ерте жасалуы.
Сондықтан жіті аппендицитпен ауырған науқастарды емдеу
нәтижесінің жақсы болуына жедел жәрдем дәрігерінің атқаратын
рөлі зор. Ауруханаға дейінгі кезенде “жіті аппендицит” диагнозын
14-еео
209
қоюда кателіктер пайызы көптеген себептерге байланысты -
аурудың клиникалык көрінісінің әр түрлілігі, іш астар қуысында
қүрт тәрізді өсіндінің орналасуына, ауру түрі мен сатысына,
науқастың жынысы мен жасына , ағзаның жалпы реактивтілігіне
және т.б. байланысты.
Нашар жиналған анамнез және оны жете бағаламау, дәрігер
әрекетінің дүрыс болмауы: анамнез жинау, кейін науқасты
тексеру ( көбінесе науқастан ауруы жайлысұрап отырып, дәрігер
бір мезгілде ішіне пальпация жасайды), сонымен қатар дәрігердің
ауру симптомдарының ерекшелігін білмеуі дүрыс диагноз қоюды
қиындатады.
Соқыр ішекке байланысты құрт тәрізді өсіндінің орналасуының
бестүрін ажыратады: төмсндеген, жоғарылаған (бауыр астында),
латеральді, медиальді және ретроцекальді.
Өсіндінің ретроцекальді түрі оның құрсақтан тыс орналасуы
болып табылады. Мұнда ішастар қуысында орналасқан құрт
тәрізді өсіндінің ұшы оң жақ бүйрекке, бауырға, жатырдың оң
жак қосалкыларына, қуыққа жетуі мүмкін. Соқыр ішек пен құрт
тәрізді өсіндінің құрсақ қуысының сол жақ бөлігіне орналасуы өте
сирек кездеседі. Кейде құрт тәрізді өсінді жарыктық қап ішіндегі
зат болуы мүмкін. Аталған орналасулар мен ішастар қуысы мен
іш қуысындағы ағзаларының әр-түрлі орналасуы клиникалық
көріністің ерекшеліктерінде байқалады, сол дұрыс диагноз қоюды
қиындатады.
Даму себептері: жіті аппендициттің даму себептері соңына дейін
толық зерттелмеген. Көп зерттеушілердің айтуы бойынша, құрт
тәрізді өсіндінің жіті қабынуы ішектен таралған инфекцияға
байланысты. Ағзаға әсер ететін әр-түрлі факторлардың себебінен
(ауырған аурулары, тамақтану сипаты, ішек қызметінің бұзылысы,
илеоцекалді бұрыш аймағының қан және лимфа айналымының
бұзылысы, шырышты қабатының микрожарақаты және т.б.)
қалыпты ішек микрофлорасы өзінің дамуына қолайлы жағдайда
патогенді түрге айналады. Сондықтан жіті аппендицитті арнайы
210
емсс қабынулық ауру деп қарастыруға болады.
Кең таралған жіктелуге сэйкес (В.И Колесов, 1972) аурудың келесі
клиникалық түрлсрін ажыратуға болады:
Жіті қарапайым (беткей) агтендицит:
-клиникалық белгілерсіз, әлсіз жергілікті, тез өтетін белгілермен;
әлсіз жалпыклиникалық белгілермен және жергілікті
көріністермен.
Деструктивті жіті аппендицит (флегмонозды, гангренозды,
перфоративті):
аурудың орташа ауырлықтағы клиникалық көрінісімен
және жергілікті перитонит көріністермен;
клиникалық көрінісі ауыр және жергілікті перитонит
көріністерімен;
Асқынган агтендицит:
- аппендикулярлы инфильтратпен;
аппендикулярлы іріңдікен;
жайылмалы перитонитпен;
басқа да асқынулар(пиелофлебит, сепсис жэне т.б.)
Клиникалық көрінісі анық, типті және дәрігердің біліктілігі
жоғары болса, жіті аппендицитті тану қиын емес. Оған күдік туса,
басқа диагноздардың ішіндс “жіті аппендицит” бірінші орында
түруы керек (жіті аппендицит, оң жақты аднексит жэне т.б)
Егер перитонит шығу көзі түсініксіз болса, диагноз былай
жазылады этиологиясы белгісіз жайылмалы перитонит, сонымен
қатар жедел жәрдем дәрігері жақшаныц ішінде жайылмалы
перитониттің шығу көзі туралы өзінің ойын жазуы қажет (тесілген
аппендицит, асқазан ойық жарасының тесілуі?, жэне т.б.).
Клиникалық көрінісі мен диагностикасы: жіті аппендицит
эрқашан да іштің ауруымен басталады, тіпті қүрт тәрізді өсінді
қалыпты орналасса да, ауыру сезімі алғашқыда қүрсақүсті
аймағында басталып, кейін ( негізінде 2-6 сағаттан кейін - оң
жақ мықын аймағына ауысады, үнемі ауырады және ешқайда
берілмейді. Бүл ауыру сезімі ауысуының феномені - Кохер -
211
Волкович симптомы деп аталадьг,
Басқа таралған түрі - ауыру сезімі іштің барлық аймағын қамтып,
сонан сон оң жақ мыкын аймағына ауысады. Кейде алғашкы кезде
кіндік аймағында сезілуі мүмкін.
Науқастар көбінесе тек ауру басталған күнді ғана емес, оның
сағатында көрсетеді. Ауыру сезімінің сипаты жиірек аурулардың
бір түрінсн басқа түріне өткенде өзгеріп отырады.
Мәселен, жәй катаральді аппендицитте әлсіз, үнемі болатын
ауыру сезімі болса. флегмонозды түрінде ауыру сезімі күшейіп,
тез дамиды, ал қүрт тәрізді өсіндінің эмпиемасында солкылдаған
ауырсыну болады.Деструктивті аппендициттің (гангренозды) ең
ауыр түінде кейде ауыру сезімі аздап қана байқалады, ол нерв
ұштарының ерте жансыздалуымея түсіндіріледі.
Аурудың басында рефлекторлы сипаттағы құсулар болуы мүмкін.
Алғашқы сағатта наукастың жалпы жағдайы қанағаттанарлық,
дене қызуы калыпты немесе субфебрильді. Тек қана қабынған-
өліеттену озгерістерінің үдеуінен құрт тәрізді өсіндінің
қабырғасында айқын дене кызуы, қалтырау байқалады. Мықын
аймағы мен тік ішек темлературасының айырмашылығы 0,5 С
- жоғары болса симптом оң деп саналады, әсіресе бұл құрт тәрізді
өсіндінің жамбаста орналасуына тән.
Жіті аппендцитпен ауыратын науқастардың бүйректік және өт
шаншуымен ауыратындардан айырмашылығы төсекте қалыпты
жағдай іздеп, қозғалып, ыңқылдамайды, керісіншс арқасында
немесе бІр бүйірінде тыныш жатады.
Ауыру сезімі басталған уақыттан 3-4 сағат өткен соң, иауқастар
оның орналасқан жерін нақты көрсетеді.
Ары қарай тексеренде іштің оң жақ жартысынан тыныстың
қалуын анықтауымыз мүмкін. Науқас жөтелгенде немесе терең
дем алғанда оң мықын аймағында ауыру сезімі күшейеді- оң
жөтел симптомы.
Дәрігер пальпацияны барлық саусақтарымен жүргізуі ксрек,
оны ауыру ссзімі аз аймақтардан бастайды, яғни сол мықын
212
аймағы, кіндік аймағынан оң жак аймақтарға дейін. Сонымен
қатар салыстырмалы пальпация- оң және сол жақ іші жартысын
кезек-кезек салыстырып жүргізіледі- одан құрт тәрізді өсіндінің
қабыну сипатына , оң орналасуына және әр түрлі факторларға
байланысты жіті аппендициттің ең маңызды симптомдарының бірі
- бүлшықеттің қорғаныс ретінде керілуін анықтаймыз. Ал терең
пальпация жүргізу арқылы инфильтраттың бар не жоқ екендігін,
оның орналасқан жерін анықтауға болады.
Жіті аппендицит диагностикасы үшін бағалы, симптомның бірі
Щеткин-Бл юм берг симптом ы. Бірақолтек қанаоғантән емес. Басқа
да іш және ішастар қуысының аурулары мен жарақаттануларында
дамиды. Щеткин-Блюмберг симтомын анықтау үшін дәрігер,
іштің алдыңғы бетін қолымен басып, қолын алғанда ауыру сезімі
пайда болады. Осы симптом айқын болған аймаққа қүрт тәрізді
өсіндінің орналасқан жері мен іштің тітіркену аймағы сәйкес
келеді. Жіті аппендицитте ол оң мықын аймағы. Егер іштің барлық
аймағында симптом оң болса, жайылмалы перитониттің дамыған
белгісі болып табылады.
Делъефуа триадасы- оң мыкын аймағында жайылмалы ауыру
сезімі, бұлшықеттерінің кернелуі және терінің гиперэстезиясы.
Сонымен қатар клиникалық тәжірибедё Ровзинг, Воскресенский ,
Ситковский симптомдары кең таралған.
Ровзинг симптомы - дәрігер саусақтарымен сол жақ мыкын
аймағын әлсіз соққылағанда, оң жақ мықын аймағында ауыру
сезімі пайда болады.
Воскресенский симптомы - құрсақ үсті аймағынан төмен қарай,
оң жақ мықын аймағына дейін, көйлектің сыртынан саусақпен
сызған кезде, оң жақ мықын аймағында ауыру сезімі болады.
Ситковский симптомы- наукас сол жақ бүйіріне жатқан кезде,
соқыр ішектің салбырауынан, құрт тәрізді өсінді шажырқайының
және қабынған құрсақтың кернелуінен оң жақ мықын аймағында
ауыру сезімі күшейеді.
Бартомье-Михелъсон симптомы- науқасты сол жақ бүйіріне
213
жатқызып, палытация жасағанда, оң жақ мықын аймағында ауыру
сезімі болады және күшейеді.
Жіті агтендициттің салыстырмалы диагностикасы мына
аурулармен жүргізіледі: жіті гастрит және гастроэнтерит, асқазан
және 12-елі ішектің ойық жараларының тесілуі, жіті холецистит,
жіті панкреатит, жіті ішектің түйілуі; әйелдердің жыныс аурулары:
жатырдан тыс жүктілік, аналық бездерінің апоплексиясы, жіті
аднексит; сонымен қатар зәр-тас аурулары, бүйректік шаншу,
іріңді пиелит, паранефрит, жұқпалы аурулармен (жіті мезоаденит,
іш сүзегі, дизентерия). Кейде оң жақты, төменгі бөлікті
плевропневмониямен, оң жакты плевритпен жүргізіледі.
Жіті аппендициттің атип гі түрлерінің ағым ерекшел іктері
Ретроцекальді аппендицит
Құрттәріздіөсіндіішастарартыаймағындаорналасады. Аурудың
басталуы әдептегідей, кейде оң бүйректік шаншуға ұқсас болады.
Бірақ наукас ауыру сезімін жеңілдету үшін ыңғайлы жағдай іздеп,
қиналмайды. Ауыру сезімі бел аймағына беріледі, бірақ бүйректік
шаншуға қарағанда зәр сынамасында қан көрінбейді.
Кейде қүрт тәрізді өсінді зәрағарға жақын орналасқанда
микрогематурия болуы мүмкін.
Ал өсінді соқыр ішекке жақын орналасса, оның тітіркенуі
салдарынан сұйық шырыш аралас нәжіс болады, ондай
науқастарды көбінесе ішек инфекциясына күдіктеніп жүқпалы
аурулар ауруханасына жатқызады.
Аталған аппендициттің түріне тән аса бағалы диагностикалық
көрініс- шектелген ауыру сезімі аймағының іштің бүйір немесе
оң жақ бел аймағына ығысуы. Нақты осы аймақта бұлшық еттің
кернелуі және Образцов симптомы (дәрігер науқастың ішін
қолымен шамалы басып, соқыр ішекті артқы қабырғасына қарай
тірейді де, науқасқа оң аяғын көтертеді, сонда ауыру сезімі күшейе
түседі) оң болады.
Қүрттәрізці өсіндінің жамбас қуысында орналасуы қабыну
214
үрдісі жамбас куысы қабырғаларымсн, оған жақын жатқан
ағзалармен шектеледі. Сондықтан ішті қарап-тексергенде бұлшық
еттердің кернелуі және жіті аппендицитке тән симптомдар
болмайды. Жамбастық аппендициттің диагностикасы әсіресе
әйелдерде қиын, себебі бүл ауруды- жамбас қуысы аймағындағы
ауыру сезімі және оның тік ішскке берілуі, қызбаның болуы тән
жатыр қосымшаларындағы қабыну үрдістерімен салыстыру
қажет.
Аппендициттің бүл түріне тән Образцов және Коуп симптамы-
науқас арқасына жатып, тізесін бүгеді, осы кезде оң жақ санын
сыртқа қайырғанда, оң жак жамбастың тереңінде ауыру сезімі
болады. Сонымен қатар наукасты тік ішек арқылы тексеру қажет.
Ал егер жатыр қосымшаларының қабынуы ауруларынан ажырату
қиындығы туса, жедел жәрдем дәрігері науқасқа бірінші орынға
жіті аппендиңит диагнозын қойып, хирургиялық бөлімшеге
жеткізуі тиіс.
Өте сирек кездесетін құрт тәрізді өсіндінің бауырастында
орналасуында ауыру сезімі мен іш асты тітіркену симптомдары
оң жақ қабырға астында болады.
Жүкті әйелдерде, балаларда, қарттарда жіті аппендициттің
диагностикалық ерекшеліктері
Жүктіліктің алғашқы 3-4 айында жіті аппендициттің
клиникалық көрінісінің қалыпты аппендициттен айырмашылығы
жоқ.. Жүктілік ұлғайған сайын жатыр біртіндеп ығысады да соқыр
ішек пен өсінді жабылып қалады. Сондыктан ауыру сезімінің
орналасуы мен симптоматикасы өзгеріп, атипиялықтүрде дамиды.
Ауыру сезімі ұлғайған жатырдың үстінен, оң немесе оның артқы
жағынан пайда болады.
Осы аймақтарда Щеткин-Блюмберг симптомы айқын болуы
мүмкін. Мерзімі үлкейген жүктілікте, іштің пальпациясын
науқасты сол бүйіріне жаткызып тексерген дұрыс, ол мыкын
ішектің ауыру сезімін және іштің тітіркенуін анықтауға жақсы
215
мүмкіндік береді.
Балаларда жіті аппендицит тез декструктивті түрге өтеді және
асқынады. 3-5 жас аралығында жіті аппендицитпен ауырған
балалар мазасызданып, ішіне қарай жаткызғанда жылауын
күшейтеді. Алғашкы сағаттарында кайта-кайта күсуы да мүмкін.
Клиникалық көрінісінде неғізгі екі симптом орын алады:
субьективті (ауыру сезімі) және обьективті (бүлшық еттерінің
кернелуі.
Краснобаев симшпомы- іштің тік бүлшык етінің оң жақтан
кернелуі. Кішкене сәбилерде іштің тітіркену симптомдары айкын
болмайды. 1 жасқа дейінгі балаларда аппендицит диагнозын
қою үшін баланың ішін анасының қолымен тексеру арқылы
көп ақпарат алуға болады: дәрігер баланың психикасына зақым
келтірмес үшін, бір шетке кетеді, ал анасы жәйлап бірнеше рет
баласының ішін оң және сол жақтан сипалайды, осы кезде бала
анасының қолын итереді “қолды итеру” симптомы көбінесе оң
жақтан байқалады. Дәрігер осыған көңіл аударуы қажет.
Қарт адамдарда да жіті аппендициттің деструктивті түрлері жиі
кездеседі. Аурудың клиникалық симптомдары айқын болмайды.
Олар дәрігерге кеш қаралады, іші ауырғанымен, бүрыннан болатын
басқа аурулармен шатастырып, көбінесе жайылған перитонит,
аппендикулярлы перитониттің қүрылуы сияқты асқынулар
дамиды.
Ауруханаға дейінгі сатыда әсер ету алгоритмі:
1.	Жіті аппендицитке күмән келтірген жағдайдың барлығында,
науқасты жедел түрде аурухананың хирургиялық бөлімшесіне
жеткізу керек;
2.	Зембілмен тасымалдау;
3.	Оң жақ мыкын аймағына суық басу;
4.	Анальгетиктерді енгізбеу!
216
Жіті аппепдициггін диагностикасы мен қарқыиды ем
алгоритмі
Клиникасы	Симптомдары	Жедел жэрдем
-	Кіндік аймағьшда кенегген басталатьш ауыру сезімі; -	локсу, бір рет құсу; -	жалны элсіздік; -	субфебрильді дене кызбасы; -	ЖСС темпсратурағасэйкес келмейді; -	тахикардия- асқынған кезде ғана; -	дем алуға іштің төменгі бөлігініңқатыспауы; -	терең дем злғанда оң мықын аймағында ауыру сезіміиің өршуі.	Кохер симлтомы- алғашқы сағатгарда ауыру сезімінің эпигастрий немесе Іштің барлық аймақтарында болып, содан соң оң мықын аймағына ауысуы. Ровзинг симптаиы -дәрігерсаусақтарымен сол жақ мықын аймағын әлсІз сокқылағанда, оң жақ мықын аймағында ауыру сезімі пайда болады. Воскресенский симпташ - құрсақ үсті аймағынал төмен қарай, оң жақ мықын аймағына дейін, көйлектің сыртынан саусақпен сызған кезде, оң жақ мықын аймағында ауыру сезімі болады. Ситковский симптомы- наукас сол жақ бүйірінс жатқан ксзде, сокыр ішектің салбырауынан, құрт тәрізді өсіңді шажырқанының жэне қабынған құрсақшң кернслуінен оң жақ мықын аймағында ауыру сезімі күшейеді. Бартомье-Михельсон симптомы- науқасты сол жақ бүйіріне жатқызып, пальпация жасаганда, оң жақ мықын аймағында ауыру сезімі болады жоне күшейедІ.	~ аурухапаның хирургиялық бөлімшесіне жеткізу ксрек; - Зеңбілмен тасымалдау;
Жіті холецистит
Жіті холецистит барлық жаста кездесетін әлеуметтік мәселе.
Дамыған елдерде халықтың 20% тас ауруымен ауырады екен.
Жіті холецистит саны әсіресе 60 жастан жоғары адамдарда
жылдан- жылға өсіп келеді, оның кездесу жиілігі барлық ішастар
қуысы ауруларының 25-30% құрайды. Ем нәтижелі болуы үпіін
ауруханаға дейінгі сатыда ауруды анықтап, дұрыс әрекет таңдау.
Клиникалық корінісі мен диагностикасы. Науқасты аныктау
ушін шағымдарын, анамнезін толық жинау, қарап-тексеру арқылы
ауру белгілерін табу
217
Жіті холецистит кенеттен басталатын айқын ауыру синдромымен
сипатталады. Ол көбінесе күннің екінші жартысында басталып,
майлы тағамдарды көп қабылдаумен байланысты болады. Ауыру
сезімі көбінесе оң жақ қабырға астында, кейде эпигастрий
аймағында немесе іштің оң жақ жартысында болады. Ол шаншып,
кейдс сыздап ауырады. Ауыру сезімі кеудснің оң жақ жартысына,
жауырынға, оң жақ иық үстіне беріледі. Науқаста өт аралас,
көп реттік, жеңілдік әкелетін қүсулар болады. Дене қызуы 37,5-
38 С-қа дейін көтеріледі, кейбіреуінде қалыпты болады. Дене
қызуының одан жоғары көтерілуі мен қалтырау, жіті холециститтің
асқынуларында дамиды.
Науқастың тілі жабындымен жабылған (өңезделген), құрғақ
болады.Тшінтексеруөтемұқиятжүргізілуікерек.Қараптексергенде:
құрсақ қабырғасының жартысында дем алудың шектелгені, оң жақ
кабырғаасты бұлшық етінің керілуі байқалады.
Пальпациялау арқылы өттің ұлғайғаны анықталады. Образцов
симптомы анықталады - дәрігердің саусақтары оң жақ қабырға
асты аймағында орналасып, науқас терең дем алғанда, осы жерде
кенеттен қатты ауыру сезімі пайда болады. Кейде осы бағалы
диагностикалық симптом тек бимануальді пальпацияда жақсы
анықталады, онда дәрігердің сол қолы науқастың оң жақ белінде,
ал оң- іш жағында орналасады.
Басқа арнайы тексерулерден көбірек мән беретін симптомдарға
Ортнер, Щеткин-Блюмберг жәнс Мюсси жатады.
Ортнер симптомы (79,8% -да оң)- қолдың қырымен оң қабырға
доғасы бойымен ұрғылағанда өт нүктесінде ауыру сезімі болады.
Щеткин -Блюмберг симптомы- (38% -да оң)- іш қабырғасын жәй
басып, қолды алған кезде қатты ауыру сезімі байқалады.
Мюсси симптомы (31,7% жағдайда оң) - саусақпен бұғана
үстіндегі төс-бұғана-емізікше бұлшықеттері аяқшаларының
арасынан басқанда өт нүктесінде ауыру сезімі болады.
Мерфи симптомы - науқас терең дем алғанда, жөтелгенде өт
нүктесінде ауыру сезімі болады.
218
Егде және қарттарда жіті холециститтің клиникалық агым
ерекшелігі
Өт капшығының декструктивті процесстері басымырақ болады.
Асқынулар тез дамиды. Аурудың жергілікті симптомдарына
қарағанда, жалпы симптом белгілері басым айкындалады. Сонымен
қатар ауруды анықтауда әр бір оң симптомға көңіл аудару керек.
Тассызжітіхолециститтің клиникалық көрінісі өзгеше. Көбінесе
жастарда және жиірек еркектер арасында кездеседі. Ауыру сезімі
айқын болмайды.
Жіті холециститті өт шаншуынан ажырату қиын.Өт шаншуында
ауыру сезімі өт жолдарын қысу механизміне байланысты. Өт
шаншуын 2-4 сағаттан артық созылмайтын, эндотоксикоздық
симптомдармен ілеспейтін, тез өтетін оң қабырға астылық
ауырсыну ұстамасы деп түсінген жөн. Осы көзқарасқа сәйкес
ЖМЖ дәрігерлері қоятын “басылмайтын” от шаншуы диагнозын
жіті холецистит деп тұжырымдау қажет. Өт шаншуы мен жіті
холециститте ауырсыну сипаты, орны, күші, берілуі бірдей, бірақ
өт шаншуында науқастың жағдайы нашарламайды, дене қызуы
көтерілмейді, сипалағанда оң қабырға астында ауырсыну сезімі
болуы мүмкін, сонымен қатар өт қапшығы ұлғаймаған, бұлшық
еттер кернелмеген, Щеткин-Блюмберг симптомы теріс.
Жіті холепиститті сонымен қатар, жіті панкреатиттен, жіті
аппсндициттен, асказан ойық жарасының тесілуінен, ішек
түйілуінсн, жіті алкогольді гепатиттен, тағамдық уланулардан,
бүйректік шаншудан, миокард инфарктінен, жіті оң жақты
пневмония мен плевриттен ажырату керек.
Ауруханаға дейінгі кезеңде диагноз "жіті холецистит” деп
қойылады. Асқынулары болса оған: перитонитпен асқынған,
обтурациялық сарғаюмен асқынған жіті холецистит деген
қосымшалар ілеседі. Созылмалы холециститтің асқынуы деген
диагноздан алшақ болу керек, өйткені бұл үрдіс жітіге де,
созылмалыға да жатады және емдеу кезінде тактикалык қателіктер
болуы мүмкін. “Жіті холецистит” диагнозы қойылса немесе осы
219
ауруға күмән келтірсеңіз, оны тез арада ауруханаға жеткізу керек.
Жалпы және операциядан кейінгі өлім-жітім ауруханаға тез
жеткізілгендерге қарағанда, кеш жатқызылғандарда бірнеше есе
жоғары екен.
Ауруханаға дейінгі кезеңдегі емі:
-өт қапшығы мойыны бұлшық еттерінің және Одди сфинктерінің
жиырылуын басу үшін және ауыру сезімін басу үшін
спазмолитиктер (но-шпа 2-4 мл, платифиллин 1-2 мл, спазган 5
мл б/е) енгізу, нитроглицерин таблеткасын тіл астына қою керек.
Баралгинді қолдануга болмайды, өйткені ол клиникалық көріністі
бүлыңгъірлатып жібереді элсіретеді;
~ оң жақ қабырға астына суық басып; тамақ ішуді тоқтатуы керек;
- токсикозы айқын ауруларға (тахикардия, жоғары дене қызуы,
тілінің ақ жабындымен жабылуы, перитониттік симптомы, аз
мөлшердегі зәр және т.б.) ауруханаға дейінгі сатыда, жүрек
қан тамыр жүйесінің жағдайына байланысты инфузионды ем
тағайындау керек (детоксикация стационарда жалғастырылады).
Осындай науқастарға детоксикацияның 1-ші сатысында 450мл
гемодез немесе 450 желатинол немесе 450 мл реополиглюкинді
көк тамыр ішіне енгізу көрсетілген;
- жоғарыда көрсетілген сүйықтықтарды енгізу арасында 100-
150 мл 0,25% -ік новокаин ерітіндісін көк тамырға баяу енгізуге
болады;
Обтурациялық сарғаю, холангит немесе холецистопанкреатит
симптомдарының болуы біріншіден ауруханаға жатқызуға,
екіншіден ерте дезинтоксикациялық емді жүргізуге көрсеткіш
болып табылады, Наркотикалық анальгетиктерді колдану қарсы
көрсетілген!
Спазмолитиктерді қолданғаннан кейін ауру сезімі бәсеңдесе
немесе мүлдем басылса да науқастар ауруханаға жіберілуі тиіс.
Тек мамандандырылған - хирург дұрыс диагноз қойып, қажетті ем
жүргізе алады. Аурухананың қабылдау бөліміне дейін науқастарды
зембілге жатқызып жеткізеді.
220
Жіті холециститтің диагностикасы мен қарқынды ем алгоритмі
Жіті шецистит		
Клиникасы	Симптомдары	Жедел ж әрдсм
Оц қабырға астында, өт орналаскан аймакта жіті ауыру сезімі; ауыру сезімінін он иыкка, жауырынға, он бұғана усті аймағына берілуі; лоқсу, бірнеше рет запыран кұсу, ауызға кышкыл дэмніц келуі; дене кызуы 39-40 көтерілуі (деструкгивті түрлерінде) ацабыктын сарғаюы, жалпы сарғаю (жалпы өт жолыкыц бітелуінде) ішті пальпациялағанда ішастар алжнғы бршык еттерінің тартылуы; үлкейген өпін аныкталуы.	Греш -Ортнер шш- қолдын қырымен он қабырға доғасы бойымен ұрғылағанда өт нүктесінде ауыру сезімі болады. Захарьин сшшы- өт нүктесін басканда ауыру сезімі болады. Образцов си.мптамы • он кабырға асты аймағына саусактарды енгізгенде қапы ауыру сезімінің болуы. Щешн -Бшберг сшшы - - іш қабырғасын жэй басып, қолды алған кезде қатты ауыру сезімі байкалады. Мюсси симптамы - саусакпен бұғана үстівдегі төс-бұғана-емізіше бұлшық етгері аяқшаларының арасынан басканда өт н үктесівде ауыру сезімі болады. Мерфи сштмы - наукас терең дем алғанда, жөтелгенде өт нүктесінде ауыру сезімі болады.	Оц қабырға астына суық басу; спазмолиштер: папаверин 2% (но-шпа) 2- 4мл б/е,0,1% Імлатропин б/е; егер гиповолемия дамыса- оған қарсы ем жүргізу; ауруханаға зембілге жатқызып тасымалдау;
221
Жіті панкреатит
Жіті панкреатит - бұл ұйқы безі ферменттерінің патологиялық
белсенділігі нәтижесінде дамитын айқын эндогенді уланумен
ілесіп жүретін ұйқы безінің спецификалық зақымдалуы.
Еркектер әйелдерге қарағанда сирекауырады, жасына байланысты
1:2 -1:5 шамасында.
Аурудыңдеструктивтітүрлерініңсаныжоғарылауда.Деструктивті
панкрсатит және іріңді асқынулар кезінде инфекциялардың
қосылуы аурудың болжамын нашарлатады жэне өлім- жітімді
жоғарылатады: деструктивті және іріңді некротикалық түрінде
30-85% -ке дейін жетеді.
Дурудыд келесі түрлерін ажыратады:
жіті панкреатит ісік сатысында (серозды, серозды -
геморрагиялық) - ісікті панкреатит;
-жіті панкреатит некроз сатысында (геморрагиял ык компонентпен
немесе майлы некрозбен);
- некротикалық ошақтардың еруі және секвестрациясы
сатысындағы - инфильтративті - некротикалық (асептикалық
жағдайда) және ірінді-некротикалық (іріңді-шірікті инфекция
қосылған жіті панкреатит жағдайда).
Егер өт шығару жолында қабыну процессі орын алса (өт
қапшығы, жалпы өт жолдары), жиі өт-тас, панкреатит
ауруларының үстінен жүретін болса, холецистопанкреатит және
холецистохолангиопанкреатит туралы айтылады.
Жіті панкреатиттің клиникалық көрінісі әр-түрлі және аурудың
этиологиясына,патологиялық үрдістің түрінс, сатысына,
наукастың жасына, жынысына байланысты.
Барлық тіндерінде және құрсақ арты аймағында көп мөлшерде
май клетчаткалары бар толық адамдарда ауру ауыр түрде өтеді
және олар өлім қаупІ бар жоғары қауіп тобына жатқызылады.
Наукастың шағымдарын дұрыс бағалап, ауру және өмір анамнезін
толық жинап науқастың мүшелері мен ағза жүйелерін білікті
222
карап -тексерудің жедел мсдициналық жәрдем дәрігеріне диагноз
қоюға көмектесетін шешуші мәні бар.
Анамнездік мәліметтсрінде алкоголь нсмесс майлы тағам
қабылдау, соның салдарынан іштегі ауыру сезімі пайда
болғандығы, сонымен қатар анамнезінде өт-тас ауруы немесе от
шығару жолдарына жасалған операциялар болса, наукаста жіті
панкреатиттің болуы мүмкіндігін көрсетеді.
Жіті панкреатит іштің жоғарғы бөлімдері ауырсынуымен
басталады. Ауырсыну синдромының карқьшдылығы әр-түрлі
болуы мүмкін, бірақ ауырсыну үнемі мазалайды. Ауру ағымы
панкреатикалық шаншу типі бойынша жүреді. Бұл кезде
ауырсыну синдромы іштің жоғарғы аймағында айқын білінеді,
ал дене қалпын үнемі өзгертіп, ауру сезімінен қатты қиналған
бүйрск шаншуы бар науқастарға қарағанда, бұл науқастар көп
қозғалмайды және тізе-шынтақ қалпында болады.
Мұндай қалыпта ішекпен және алдыңғы кұрсақ қабырғасымен
бірге, әсіресе семіздік бар науқастарда шарбылық қапшық және
ұйқы безі капсуласы төменге ығысады да ұйқы безіне түсетін
қысымды азайтады сондықтан ауыру сезімі азаяды.
Панкреатит кезінде ауырсыну көбіне белдеулі сипатта болады.
Кейде жоғарыға, оң немесе сол иыққа, бұғанаға берілуі мүмкін.
Френикус-симптом және Мюсси симптомы (төс-бұғана-емізік
бұлшық еттерінің оң жақ аяқшаларының арасында терідегі
нүктеде ауру сезімі) оң болады.
Дегенмен кейбір науқастарда ауыру сезімі эпигастрий аймағына
немесе іштің жоғарғы жағында орналасады және ешқайда
берілмейді. Ауыру синдромына жиі құсық қабаттасып жүреді,
кейде көп реттік құсық, кейде тоқтамайтын құсық болады. Құсық
жеңілдік әкелмейді, керісінше құрсақ ішілік және өзекішілік
(өт жолдары, ұйқы безінің өзектері) қысымның жоғарылауына
байланысты іштің ауру сезімі күшейеді.
Жіті панкреатиттің патогномдық белгілерінің аздығына қарамай
аурудың алғашқы сағаттарында эндогенді улану белгілерін
223
байқауға болады. Тері жабындысы бозарып, жабысқақ тер
басуы мүмкін. Ерте мезгілдерде ішті тексерген кезде жергілікті
симптомдар айқын білінбейді.
Кұрсақ қабырғасы тыныс алуға қатысады. Қабыну үрдісінің
орналасқан жеріне (үйқы безінің басына немесе қүйрық
бөліміне) байланысты ауру сезімі оң немес сол жақ қабырға
астысында айқын болуы мүмкін. Таралған зақымданулар кезінде
Керте симппюмы (эпигастрий аймағында көлденең жолақ
түрінде бұлшықеттердің кернелуі және ауыру сезімі болуы)
оң болады, Воскресенский симптомы - эпигастрий аймағында
іштік қолқа пульсациясының жоғалуы, бұл айқын ісінумен
және бездің өзінін және парапанкреальды май клетчаткасының
инфилтрациялануымен түсіндіріледі.
Панкреатиттіңісіктітүрініңдеструктивтітүргеауысу жағдайында
іштің жоғарғы аймағында перкуторлы және пальпация арқылы
тексергенде анықталатын ауаның бір орында жиналуы, іштін
кебуі байқалады.
Ауру басталғаннан 4-6 сағатган кейін іштің барлық бөліміне ауа
жиналып, кебеді, перкуссия кезінде - тимпанит, аускультация
кезінде перистальтиканың кенет нашарлауы, кейде «тамған
тамшы» түріндегі шу естіледі, кейде перистальтика
анықталмайды.
Ауру барысында ішастардың тітіркену симптомы айкын
емес, бірақ 8-12-24 сағаттан кейін іштің барлық аймағында
анықталады.
Кейде іштің қуысты бөлімдерінде перкуторлы тұйықталуды
анықтауға болады. Бұл көріністердің барлығы деструктивті
панкреатиттің дамуын көрсетеді, бұл кезде біріншілік
панкреатикалықинтоксикациякенетжоғарылапоныңнәтижесінде
ферментативті перитонит және салдану ішек түйілуі дамиды.
Әрі қарай қанға биологиялық белсенді заттардың түсуіне
және ішектен патогенді микрофлораның түсуі салдарынан
науқастардың жағдайы кенет төмендейді. Осындай науқастарды
224
мұқият қарап тек ішін ғана емес барлық мүшелер мен жүйелерін
тексергенде полимүшелік жетіспеушілік табылады- ол келе
жатқан апаттың белгісі болып табылады.
Ауруханаға дейінгі сатыда басты мүмкіншілік - бүл нақтылы
физикальды тексеру. Егер өкпе перкуторлы тонының түйыкталуы
«дыбыс ырғағы» феномені табылса (зақымдалған бөлімінде
өкпе инфильтрациясының күшеюі), крептиациялық және ұсақ
көпірішікті сырылдар пайда болса, ересектердің респираторлық
дистресс-синдромының (ЕРДС) қосылғандығын көрсетеді;
терініңжәнесклераныңсарғаюымен ілесіпжүретін ертеолигурия,
бауыр-бүйректік жетіспеушілікті көрсетеді; эйфория, науқастың
адекватсыз реакциясы, соматогенді психозға дейін - бұл орталық
жүйке жүйесінің токсикалық зақымдалуы.
Егер ауру басталғаннан бергі алғашқы екі тәулікте ісік фазасы
ұйқы безінің некрозына тез ауысып кетсе, онда еру және
секвестрация фазалары инфекция қосылуынан кейін 7-10
тәулікте пайда болады. Ең жоғары өлім-жітім болатын іріңді
-некротикалық панкреатит, жіті панкреатиті бар науқастарда
шамамен 4-5% кездеседі.
Іріңді - некротикалық панкреатит кезінде қарқынды ем
жүргізілген болса да, науқас жағдайының ауырлығы сыртынан
қарағанда жақсармайды,. Жалпы әлсіздік пен адинамия фонында
науқастарда тұрақты қызба дамиды ол таңертенгі және кешкі
мезгілдерде 1,5-2°С аралығында айырмашылықпен жүреді,
қалтырау болуы мүмкін. Тахикардия сақталадынемесе күшейеді,
пульсы жиілейді 110 с/мин. Іріңді асқынулардың бұл фазасында
бауырлық-бүйректік жетіспеушілік нсмесе айқын көпмүшелік
жетіспеушілік синдромы байқалады.
Ішті тексерген кезде ісіңкі зат немесе инфильтраттүріндегі қабыну
ошағын дәл табуға болады, онда пальпация жасағанда кенет ауру
сезімі болады. Тері қызуы іштің басқа аймақтарындағы қызумен
салыстырғанда жоғары болады, бірақ тері түсі өзгермейді.
Ішектің айқын парезі сақталады, және аз уақыт салыстырмалы
15—660
225
түрде жағдайының жақсаруынан кейін қүрсақтың тітіркену
симлтомы тағы да көрінеді. Іштің бүйір аймақтарында жэне бел
аймағында ісік болады, ол қүрсақ артылық май клечаткаларының
зақымдануын көрсетеді. Егер, асқазан мен ішектен эррозивті қан
кетулер, ішектік жыланкөздер, іріңді пернтонит және сепсис
дамыса іріңді - некротикалық панкреатит бар науқастардың
жағдайы ауырлайды және өлімге әкелуі мүмкін. Егер наукас
жоғарыда айтылғандай жағдайда үзақ уақыт үйінде жатса,
ауруханаға дейінгі сатыда ауыр дәрежедегі улану белгілері бар
іріңді-некротикалық панкреатит диагнозын қоюға болады.
Салыстырмалы диагностиканы «жіті іш» тобының барлық
ауруларымен жүргізген дұрыс, оған қоса асқазанның және он
екі елі ішектің ойық жарасының тесілуімен, мезентеральды
қантамырлардың тромбозымен жүргізеді.
Ауыр деструктивті панкреатит кезінде эндотоксикалық шок
диагнозын қою үшін қанайналымның орталықтандырылуы және
коллапс асқазан ішектен қан кету салдарынан болуы мүмкіндігін
есте сақтау керек, оларды жоққа шығару үшін тік ішек арқылы
тексеру жасалынады.
Ауруханаға дейінгі саты дәрігерінің диагностикалық қателігін
(«жіті іш» тобының аурулары ішінде) түсінуте болады (мысалы,
«жіті холецистит» орнына «жіті панкреатит»), ал ауруханада
бүл жіберілмейтін қателік, себебі дер кезінде науқасқа дұрыс
ем жасалмаса ауру асқынып немесе тіпті өлімге ұшыратуы
мүмкін.
Ауруханаға дейінгі сатыда емдеу.
Жіті панкреатиттің ісікті түрі деструктивті түрге тез ауысуын
есепке ала отырып, ауруханаға дейінгі кезеңде жедел жәрдем
неғұрлым ерте басталса, науқастың осы аурудан жазылу
мүмкіндігі солғұрлым көп.
Гепатопанкреальды аймақтың жедел ауруларын емдеудің белгілі
үш принципі міндетті түрде орындалуы тиіс:
1.	Ашығу.
226
2.	Суық (үйшдс жәнс тасымалдау ксзіндс эиигастрии аймағыпа
ыдыспеп мұз басу).
3.	Гыныштық жағдай (тасымалдау тск зембілмен).
Сназмолитиктсрді қолдану нитроглицериннен басталады (1-2
тамшы исмссс !6 таблетка тіл асгына) ол Одди сфипктсріпің
жиырылуын басады.
Спазмолитиктер көктамырға инфузионды сұйыктықтарды
снгізугс дайындаганнан кейін жасалады.
Ауруханаға дсйінгі сатыдағы инфузионды ем, гигюволемияны
жоюға, элсктролиггік бұзылыстарды рсткс келтіруге жәнс
детоксикация жасауға бағытталғаны жен.
Оған тұзды срітінділер 5% глюкоза ертінідісі, гемодсз,
рсополиглюкин жатады.
Үйкы безінің секрегорлы қызметін азайчу үшін тсрі астына Імл
0,1% атропин ерітіндісін салады жәнс антигистаминді дәрілср
снгізу ұсынылады.
Аурудың бірінші тәулігінде ферментке қарсы дэрілср (нротеаз)-
гордокс, трасилол колдану арқылы смдік нәтижеге жетуге болады
және 0,25%-100-150 мл новокаип ерітіндісін минутыпа 80-90
тамшы кекіамырға енгізілу көрсстілген, себебі оның фсрментке
қарсы снецификалық емес белсснділігі бар.
Сонымсн қагар сакроспинальді блокаданы ерте қолдану
ұсынылады. Блокада жасау үшін науқасты ішіне жатқызын,
арқа терісін (спирт, йодонатпен) залалсыздандырады, содан
соң жауырын бұрышы деңгейінде засгояріпаіів бұлшық етінің
қынабына жәй бұлшық етке енгізілетін инемен 0,25%-100-
150 мл повокаин ерітіндісі енгізіледі. Көрсетілгсн бұлшық ет
кынабынан құрсак аймағына жайылған новокаин ұйқы безінің
тынышталуын, оның тамырларының жиырылуын азайтып,
бслсенді фермснтердің ингибициясын күшейтеді. Сонымен
қатар новокаин парезбен күресуде нәтижелі құрал ретінде, күн
тәрізді өрімгс әсер еіу арқылы шектің моторлы функциясын
артгырады.
227
Жіті панкреатиттің диагностикасы мен каркынды ем
алгоритмі
	Жіті панкреатнг	
К.іиникасы	Снмптомдары	Жедел жэрдем
сол кабырға астында, эпиғастрнй аймағындз кгггы. үдемслі ауыру сезімқ ауыру сезшініц он бшфі сипатга болуы; көл рет күсу, жещдіх жлмеуі; іатгія жоғарғы (йттерінін кебуі; іші жумсзк. ішастар тпіркеку симіггомдары болмаады (йэдс болады); деструкцвжвд түрлері үдегенле ішекгін салдаиуы болып; псристалыикзсы еашмейдг . ішті ішыіадаяшанда ішасгар алдышы бұлшык етгерІнін тартылуы; үлкейген өтгіңанықшуы.	Хаістед сыптаиы - іш терісінің кегеруі. Ш&р скммймы- денеде мрамор- скя түстес дақтзрдың бслуы Гюваіы) сіышікоіы - ківдіктін кенепен көгеруі Керте сшчтаиы- энигаслрий аймагашда каиенед жолақ түрівде булшык еттсрдш кернелуі жэне ауыру сетмі болады) білінеді, Вйскресеискіт симідаимы - эпигзстрий аймагында ішпк қолқа пульсшщясынын жоғалуы; \{ейо-Р(£а)н сііилтомы- соз кабытимық-омырткд бүрышын басканда ауыру сезімі Губ^гршрі сиадтамы- кінжгев 6 см жоғары жэне солга харай бэданда ауыру. Дежарден ашятомы- кіндікген 6 см жогары жэне он жағынан балднда ауыру. Щетш -&юмберг силіяшиы - - іш кабыргасын жэй басыі!, қодды алган кеие қшы ауыру сезімі байқалады.	Сүйықтық пен гамақ ішуте тыйым саяу; ь Нажастральдгшяденту; ішііш суық басу; аурухаиага земшге жаткызып тасымалдзу; спашо.-іятиклер: наішсрии 2% (но-кша) 24 мл б/е, 0,1% імл атропин б/е; сгер шок дамыса- оган қарсы е.м жүрпзу; гіротеаз ингибиторлары' гордокс, ксшгрю іп изоіерпкт тамшылату; ол болмаса 5% 100 мл аминохапрон кышкылын кт тамшылату. Кррсы көрсеткіштер: морфин және қүрамында бар заггар. 40 % глюкота ерп, ннсул ин, алъкогольді панкреагипе- атропин;
228
Жіті перитонит
Перитонит (регііопйіз; греч. регііопагіоп -ішастар+ ігіз)-
ішастардың қабынуы, ағза ауруларының жалпы симптомдарымен,
өмірге қажетті мүшелер мен жүйелср қызметінің бұзылысымсн
жүреді.
Перитонит кезінде өлім-жітім 20-59 % құрайды.
Көп мамандар оның екі түрін ажыратады- жергілікті және жалпы.
Жергілікті перитонит - бұл ішастардың белгілі бір аймағының
қабынуы. Егер аталған қабыну бос ішастарқуысынан ішкі мүшелер
мен олардың шажырқайларымен шектелген болса онда ол
қабынған инфильтрат немесе абсцесс. Егер шсктелген жер болмаса
жергілікті перитонит деп деструкция болған ошақтағы қабынулық
өзгерістерді немесе аралас аймаққа экссудат ағуы мүмкін болатын
зақымдарды түсінеді. Ал жайылмалы перитонитте қабыну үрдісі
белгілі бір шектеусіз бос құрсақ қуысына таралады.
Аталған жіктелуді және перитониттің екі түрін де бір үрдістің
ксзеңдері ретінде қарастыру қажет. Перитонит басында жергілікті
болады (бұған жалпы перитониттердің ішінде 1 % құрайтын
идиопатиялық перитонит деп аталатын түрі жатпайды). Жергілікті
перитониттің жайылмалыға ауысуы бірнеше факторлардың
себебіне байланысты: ағзаның иммунобиологиялық
ерекшеліктсріне, медициналық көмектің уақытылы және толық
көрсетілуіне. Перитонит дамуына ішастар қуысындағы қандай-
да бір деструктивті үрдіс алып келеді, оның көзі және эндогенді
интоксикацияның бірінші ошағы болып табылады.
Перитонит ағымында екі кезеңді ажыратады - компенсация және
декомпенсация.
Науқас жағдайының компенсациялық критерилері
гемодинамиканың тұрақтылығы, ішсктің айқын парезінің болмауы
және қанда ауыр биохимиялық өзгерістер болмауы жатады.
Декомпенсация жағдайы айқын жүрек -қантамыр жүйесінің
бауырдың, бүйректің бұзылыстары мен салдық ішек түйілуінің
229
дамуымен анықталады.
Декомпенсацияның аса шын көрінісі ретінде АҚҚ төмендеуін 90
мм с.б. төмендеуі, тахикардия 120 с/мин., тыныс жетіспеушілігінің
болуы, зәрдің 40 мл/сағ төмен азаюы және ішектің салданып
түйілуі есептеледі.
Ішастар қуысының іріндеу механизміне байланысты барлық
перитониттерді екі топқа бөлуге болады: біріншілік және
екіншілік. Біріншілік перитониттер кезінде микробты инвазия
гематогенді, лимфогенді немесе каналикулярлы жолмен жүзеге
асырылады (мысалы, фаллопиев түтігі арқылы). Көп жағдайларда
ішастар қуысы мүшелерінің тесілулері және ірінді аурулары,
іштің жарақаттық зақымдануларында, септикалық аурулар
кезінде қабыну үрдісінің қүрсаққа көршілес және шетте жатқан
аймақтардан ауысуы кезінде екіншілік перитонит дамиды.
Клиникалық ағымы бойынша перитонит жіті және
созылмалы деп бөлінеді. Жіті - жиі кездесетін және қауіпті
ауру, клиникалық тәжірибеде нақты осы «перитонит» терминін
қолданады.
Этиологиясы. Перитониттің басты себебі- бұл қүрт тәрізді
өсіндінің қабынуы, екінші орында асқазан және он екі елі ішектің
тесілген ойық жара ауруы, кейін - өт қапшығының қабынуы,
әйелдердің жыныс мүшелерінің ауруы, ішектердің ауруы, іштің
мүшелерінің жарақаттық зақымдары және т.б.
Перитонит аралас бактериалды флорамен шақырылады.
Алғашқы орынды ішек таяқшасы, одан кейін бактероидтар алады.
Флораның аралас сипаты инфекция қоздырғыштарының әр
түріне эсер ететін кешенді антибактериальды ем жасау қажеттігін
анықтайды.
Клиникасы және диагностикасы. Жедел перитониттің
клиникалық көрінісі әр-түрлі және оның сатысына, біріншілік
ауруына, науқастың жасына, қосымша ауруларының болуына
және басқа да себептерге байланысты. Кейбір жағдайларда
ауру атипті өтуі мүмкін. Жас адамда аппендикулярлы текті
230
жергілікті псритонитгің клиникалық көрінісінің кәрі адамдағы тоқ
ішектің перфоративті ісігінің салдарынан дамыған жайылмалы
перитониттен ажырататын айырмашылығы болады. Жараның
тесілуі салдарынан пайда болған перитониттің ерте сатысында -
ақ жиі айқын клиникалық көрініс береді, ал кәрі адамдарда кейде
перитонитпен асқынған деструктивті холецистит атипті өтеді.
Перитониттің барлық түрлері мен сатылары үшін жалпы
симптом ауыру сезімі. Ауыру сезімінің орналасуы және сипаты,
әсересе ерте сатыларында бастапқы себебіне байланысты. Іштегі
ауыру сезімі кенет басталуы мүмкін немесе біртіндеп күшеюі
мүмкін және жиі, үнемі өте қатты ауыру сезімі болады. Қарқынды
ауыру сезімі қабыну болған жерде алғашқы минуттарда және
сағаттарда болады, кейін барлық іш аймақтары ауырады, дене
қалпын өзгерткенде, жөтелгенде, ішектердің перистальтикасы
кезінде ауырсыну күшейеді. Улану күшейген сайын ауру
сезімі азаяды, сонымен қатар найзағай тәрізді ағымында және
антибиотиктермен емдегенде ауыру сезімі азаяды.
Егер ошак кіші жамбас қуысында орналасса, кейде жалған
дэретке шыққысы келеді (тенезмдер), дизуриялық бұзылыстар
байқалып, ауру сезімінің иррадиациясы сегізкөзге, шатқа беріледі.
Ретроцекальді орналасқан қүрттәрізді өсіндінің деструкциясында
тоқ ішектің жоғарылаған бөлімінің тітіркену салдарынан зәр
шығарудың бүзылуы, жиі сұйық нәжіс байқалады. Перитониттің
бастапқы сатыларына зәрдің және нәжістің тоқтауы тэн, оның
себебі ішектердің жылдам болатын парезі. Науқаста жүрек айнуы
жэне құсықтың болуы асқазан ішск жолдарының эвакуаторлық
қызметінің бұзылысын көрсетеді. Басында құсық асқазан ішіндегі
заттармен болса, кейін ащыішектік, шіріген иісті болады. Мұндай
құсықты нәжістік деп атайды. Біртіндеп құсык жиілейді, ағзаның
сусыздануына әкеледі, қатты шөл қысса да жиі құсықтың себебінен
сұйықтық ішу қиындайды.
Науңастың жалпы жагдаіідың өзгеруі перитонит себебіне
байланысты. Тесілген ойық жарада, ішек ісігінің перфорациясында,
231
:трангуляциялықішектүйілуінде,шажыркайлық қантамырлардың
громбоэмболиясында, панкреонекрозда, қуысты мүшелсрдің
карақаттарында, бос ішастар қуысына іріңдіктің жарылуында
лок тәрізді жағдайдың жылдам дамуы мүмкін. Ішастар қуысы
иүшелерінің кабынулык үрдістері кезінде неритонигтің
клиникалық көрінісі біртіндеп үдейді. Ол ішастар қуысында
болып жатқан морфологиялық өзгсрістерге сәйкес келеді.
Сыртгай қарағанда науқастың дене қалпының мэжбүрлігі
бірден көзге түседі, ол дене қалпын езгерткісі келмейді, өйткені
кез-келген дене қимылы ауру сезімін күшейтеді. Аяқтарын ішіне
қарай тартып алған дене қалпы тән. Аурудын басында науқастар
өз жағдайына мазасызданады, кейін науқастар тежеледі. Улану
белгілері үдеген кезде эйфория пайда болады, ол болжамдық
белгілердің нашар екендігін көрсетеді. Аурудың осы кезеңінде жйі
интоксикациялық психоз пайда болады. Бірақ агония басталғанға
дейін есі анық болады.
Науқастың сыртқы келбеті ауыр улану белгілері және
сусыздану бар екендігін көрсетеді. Бет пішіні солып, сұр және
көгеріңкіреген түспен бозару пайда болады. Ауыр жағдайларда
сарғаю болады, ол бауырдың токсикалық зақымдалуын нсмесе
гемолизді көрсетеді.
Перитониттің бастапқы сатыларында пульс өзгермейді, ал
кейбір жағдайларда кезбе жүйкесінің рефлекторлы тітіркенуіне
байланысты аздап сирейді.
Бірақ қабынудың дамуына байланысты пульс жиілейді
(100-120 с/мин) және біртіндеп әлсірейді. Аурудың алғашқы
сатыларында АҚҚ өзгермейді. АҚҚ төмендеуі декомпенсация
сатысында болады. Негізі АҚҚ төмендеуі ағза улануының
үдегендігін көрсетеді.
Дене қызуының көтерілуі перитонитке тән белгі емес, бірақ
кейде дене қызуы мен пульс арасында сәйкессіздік болады. Жиі
пульс қабыну үрдісінің ауырлығын көрсетеді және диагноз бен
болжам үшін маңызы зор. Қалтырау, аса жоғары емес дене кызуы
232
кезіндс болса- онда бұл өте ауыр улану белгісі.
Ішті тексеруді оны жалпы қараудан басталады, бул
кезде екі міндетті түрдегі қағиданы сақтау керек: бөлме жақсы
жарықтанған және ішті толық ашу керек. Ішастар қабырғасын
караған кезде жарықтық шығыңқы жерлерден басқа, оның тыныс
алу кезІнде қозғалғыштығын, симметриялығын, іштің пішінін.
Жедел жайылмалы перитониті бар көп науқастарда құрсақ
қабырғасы тыныс алу актіне қатыспайды, кейде екі жағының біреуі
қалыс қалады (қабыну үрдісінің ошағы қай жақта болса). Кейде
өте ерте ішектерге немесе асқазанға ауа жиналуына байланысты
іштің ассиметриясы байкалады.
Қарап тексергеннен кейін пальпациялық тексеру жасалады.
Пальпация алғашқыда беткейлі болуы керек және ақырын
жасалады. Оны ауру сезімі бар аймақтан алыстау жерден бастайды,
кейін катты ауру сезімі бар жерге біртіндеп жақындайды.
Бірінші және аса бағалы симптом, қүрсақ куысына пальпация
жасаған кезде, бүлшық еттердің кернелу симптомы болып
саналады. Ішастар қабырғасының бұлшық еттерінің жиырылу
дәрежесі, күші және ұзақтығы әр-түрлі болады. Бұл жеке бұлшық
еттік қорғаныс немесе жайылмалы қорғаныс (оны “іші, тақта
тәрізді”, ь‘ағаш тәрізді” деп бейнелеп жазады), ол қабыну үрдісінің
құрсаққа жайылуына, сонымен қатар ағзаның төзімділігіне
байланысты.
Алдыңғы ішастар қабырғасы бұлшық еттерінің кернелуі
наукастың жағдайы ауырлаған сайын жоғалуы мүмкін, бұл кезде
ішектердің және асқазанның парезі күшейгендігін көрсетеді,
осыны есте сақтаған жөн. Ал кейбір кезде алдыңғы ішастар
қабырғасы бұлшық еттерінің кернелуі, ішастар қуысында қабыну
үрдісі болмаса да анықталуы мүмкін бұл псевдоперитональды
синдром деп аталатын ауруларда кездеседі.
Іштің пальпациясы кезінде бірінші қабыну ошақтарында
күшейетін ауырғыштық, салыстырмалы диағностика кезінде басты
перитонит белгісі болып саналады. Ол әсіресе Щеткин-Блюмберг
233
симптомын анықтау кезінде айқын көрінеді. Кейде пальпаторлы
ішастар қуысындағы патологиялық заттар анықталады (қабыну
инфильтраты, ісіктер, инвагинат).
Ішті пальпаторлы тексеруді міндетті түрде перкуссиямен
толықтырады, оны абайлап ұрғылау арқылы жүргізеді.
Ішастар қуысында қабыну үрдісі бар болатын болса ішастар
қабырғасының сәйкес аймақтарында ауру сезімі анықталады. Бүл
әдіс перитониті бар көптеген науқастарда ішастар қабырғасында
жайылмалы немесе шектелген ауыру сезімін анықтауға мүмкіндік
береді. Қуысты мүшелердің перфорациясы немесе жыртылуына
байланысты жіті жайылмалы перитонит кезінде перкуссия
әдісімен кейде іштің бос жерлеріндегі экссудагты ғана емес, бос
ауаны да анықтауға болады, ол жоғары тимпаникалық дыбыс және
бауыр тұйықтығының жоғалуы түрінде көрінеді.
Науқасты тексеруде іштің аускультациясы да маңызды роль
атқарады.
Ішек перистальтикасы шуының болмауы ішектің айқын
парезі немесе салдануын дәлелдейді. Перитонитті науқастарда
ішек шуының пайда болуы жақсы болжамның белгісі болып
есептеледі.
Перитонитті анықтау үшін ректальды зерттеуді, науқасқа көп
күш түсірмей, арқасымен жатқызып, тізесін бүгіп ішіне аяқтарын
жақындатып немесе бір бүйіріне жатқызып жүргізілуі қажет. Егер
саусақпен зерттегенде Дуглас кеңістігі аймағында ауру сезімі және
тік ішек алдыңғы қабырғасының төмен түсуі байқалса, диагноз
жайылған перитонит жағында болуы қажет. Кейде қабыну үрдісінің
орналасуын дәлелдейтін инфильтрат немесе абсцесс байқалады.
Ажыратудиагностикасыаурудыңбастапқысатыларындақиынжәне
бірқатар аурулардан ажыратуды қажет етеді. Псевдоабдоминалды
синдром көп аурулар мен әртүрлі мүшелердің зақымдалуында
анықталады, бірақ жиірек көкірек қуысы мүшелерінің ауруларында
кездеседі: төменгі бөліктік пневмонияларда, базальды плевритте,
сол қарыншаның артқы қабырғасының инфарктында және т.б.
234
Берілген ауруларда псевдоперитонеалды синдром іштің жоғарғы
жартысындағы ауыру сезімімен, алдыңғы құрсақ қабырғасын
пальпациялағандағы ауыру сезімімен, бұлшық ет тырысуымен
сипатталады. Бірақ ауыру сезімінің күшеюі тек беткей пальпацияда
болады, ал терең пальпация жеңіл жүргізіледі. Төменгі бөліктік
пневмония мен псевдоперитонеалды синдромы бар балалардың
көкірек клеткасының екі жағынан қысылуы жағымсыз сезімді
шақырады, сонымен қатар уақытша ішастар бұлшықеттерінің
тырысуының жоғалуына алып келеді. Псевдоперитонеалды
синдром сонымен қатар жиі ішастар қуысы мүшелерінің
ауруларында пайда болады: гастритте, гастроэнтероколитге,
тағамдықтоксикоинфекцияларда,гельминтоздарда,мезентериалды
лимфа түйіндерінің туберкулезінде және т.б. Сонымен қатар бір
қатар инфекциялық ауруларда да байқалады: іш сүзегі, дизентерия,
малярия, грипп, ангина, инфекциялық гепатит және қан жүйесінің
аурулары, т.б.
Антибиотиктермен емдеу фонында дамитын перитониттІң өз
ерекшеліктері болады. Оның бірінші себебі, аурудың немесе
оның асқынуын науқас өздігінен, өзіне қолайлы антибактериалды
препараттармен емдеу болып табылады. Бұл кезде перитонит айқын
емес симптомдармен өтеді және оған келесі симптомокомплекс
тән: іштегі сыздаған ауыру сезімі, іштің кебуі, перистальтикалық
шудың болуы, пальпацияда бүкіл іштің аздаған ауыру сезімі,
құрсак қуысындағы сұйықтықтың белгілері, уланудың артуы (тәбет
төмендеуі, әлсіздік, субфебрильды температура, тахикардия). Іш
бұлшық етінің тырысуы және Щеткин-Блюмберг симптомы жиі
теріс болады.
Пельвиоперитонитті перитониттің басқа түрлерінен ажырату
қажет, өйткені емдеу әдістері әр түрлі: пельвиоперитонитте жиі
консервативті ем жүргізеді.
Жедел жәрдем және ауруханаға жатқызу. Егер жедел жайылмалы
перитонитке күдік туса, науқас тез арада хирургиялық ауруханаға
жатқызылуы қажет. Оған наркотикалық анальгетиктер мен
235
антибиотиктарды салуға мүлдем болмайды. Өйткені ауруханада
диагноз коюды қиындатады. Ауруханаға жеткізу кезінде
сүйемелдеуші ем жәнс жергілікті (ішке) мұз қоюға болады.
Жергілікті және шектелген перитонит.
Жергілікті перитонит - бұл аурудың алғашқы сатысы. Қабыну
ошағы айналасында бітісулердің түзілуі, іріңдік түзілуі мен
калталанған перитониттің пайда болуына алып келеді. Жиі
шектелген перитонит құрсақ қуысындағы периаппендикулярлы
абсцесс, кіші жамбас абсцесі, ішек аралық іріңдігі немесе
диафрагма асты абсцесі дамуы әсерінен пайда болады.
Периаппендикулярлы абсцесс аппендикулярлы инфильтраттан
түзіледі. Оң жақ мықын аймағында инфильтрат болса, кешкі
уақытта дене қызуы көтеріледі және іріңді үрдіске сәйкес шеткі
қанда өзгерістер аныкталады ( ЭТЖ жоғарылауы, лейкоцитарлы
формуланың солға ығысуымен нейтрофильді лейкоцитоз).
Кіші жамбастың абсцесі жиі деструктивті аппендициттің асқынуы
болып табылады. Абсцесті саусақпен тік ішекті тексеру арқылы
анықтайды, оның алдыңғы қабырғасында тығыз, ауру сезімді,
кейде ортасы жұмсарған томпаю анықталады. Әйелдерде міндетті
түрде қынаптық зерттеу жүргізіледі.
Ішек аралық абсцестер, жайылмалы перитониттен кейін пайда
болады. Жалпы аурудан жақсарудан кейін іріңді аурудың жалпы
симптомдарының қайталануымен көрінеді. Пальпаторлы үлкен
іріңдік кезінде абсцесс аймағында жергілікті тығыздану мен ауру
сезімін анықтауға болады. Іш перденің тітіркену симптомы көп
жағдайда болмайды. Перкуторлы тығыздалу анықталады.
Диафрагма асты абсцесі гастродуоденальдык жараның тесілуінде,
жедел аппендициттің асқынуында және өт жолдарының
ауруларында пайда болады. Инфекцияның диафрагма асты
кеңістігіне жайылуы - жанасу, лимфогенді, гематогенді жолмен
жайылады. Жиі оң жақ, сирек сол жақтық диафрагмалық абсцесс
236
пайда болады. Диафрагма асты абсцесінің клиникалық корінісі
келесі үш симптомдар қүрамынан көрінеді:
1. Жалпы ірінді аурудың симптомы
2.1ріңдік түзілуіне себеп болған біріншілік аурудың
клиникалық белгілері - гастродуоденалды жара тесілуі (сонымен
қатар жабылған микроперфорация), жіті аппендицит, жіті
холецистит, кеуде мен іштің жаракаттануы және т.б.
3. Көкет асты абсцестің белгілері, кей науқастарда біртіндеп,
кейбіреулерде жедел басталады.
Абсцесстің орналасуы науқастың жалпы жағдайына, инфекцияның
вируленттілігіне және антибиотиктерді қолдануға байланысты.
Жедел дамығанда оныншы, он бірінші қабырға аралығында
күйгендей немесе шаншыған ауру сезімі болады және ол алдыңғы
ішастар қабырғасына, аркасына, бұғана асты аймағына таралып,
дем алғанда, қимылдағанда күшейеді. Жиі ықылық пайда
болады (диафрагмалық нервтің тітіркенуінен). Кейде реактивті
плевриттің қосылуына байланысты, кеудедегі қысылу сезімінс,
құрғақ жөтелге шағымданады. Қарап тексергенде зақымдалған
жақта кеуде клеткасының дем алудан қалып отыруы байқалады,
зақымдалған жақта төменгі қабырғаға бассаң ауру сезімі, ал іштің
жоғарғы бөлігінде бұлшық еттің тырысуы анықталады. Оң жақтық
бауыр үстілік диафрагма астылық абсцесте іріңдік бауырды төмен
ығыстырады.
Қосарланған ылғалды реактивті плеврит сәйкес симптомдармен
көрінеді
(алғашында плевраның үйкеліс шуы, кейін перкуторлы тұйықталу,
тыныс ауруларының әлсіреуі нсмесе жоғалуы). Ақырғы диагноз
рентгенологиялық зерттеу, УДЗ және пункция арқылы қойылады.
Жедел жәрдем және ауруханаға жатқызу. Жергілікті
және шектелген перитонитте науқасты шұғыл ауруханаға жатқызу
қажет. Консервативті ем шектелген процессте, операция жүргізуге
техникалық себептер кедергі болғанда жүргізіледі.
237
Қысылған жарықтар.
Қысылған жарықтар деп - кенеттен жарық қабының ішіндегі
мүшенің, жарык қақпасында қысылып, ишемия мен тіндердің
некрозына алып келуін айтамыз.
Қысылу асқыну рстінде 8-20% жарығы бар науқастарда пайда
болады, Қысылуға ең жиі шап жарығы, сирегірек сан, одан да
сирек кіндік, іштің ақ сызығының жарығы, операциядан кейінгі,
Спигелиев сызығының жарығы бейім. Пайда болу механизмі
бойынша қысылудың екі түрін ажыратады: эластикалық және
нәжістік. Олар жиі кездеседі және типті, классикалық қысылу түрі
болып есептеледі.
Эластикалық типінде қысылу кенеттен және бірден құрсақ
ішілік қысымның жоғарлауынан ішкі мүшелердің (ішек, үлкен іш
перде немесе басқа мүше) сыртқа шығуынан пайда болып, жарық
қақпасының тар болуына, сонымен қатар бүлшық еттің спазмына
және қысылған мүшенің тез ісінуіне байланысты мүшенің
өздігінен қайта орнына сылынбауы болады.
Берілген қысылу түрі жиі жас және орта жастағы адамдарда,
сонымен қатар алдыңғы қүрсақ қабырғасының бүлшық ет -
апоневротикалық құрылымдары жақсы сақталған егде жастағы
адамдарда кездеседі
Нәжістік қысылу жарық көп жылдар бойы сақталған
егде, кәрі адамдарда кездеседі. Бұл жарықтар, біртіндеп үлкейеді,
созылмалы жарық қабының және оның ішіндегі мүшенің
жаракаттануынан, жарық кабырғасымен ішіндегі мүше бір-бірімен
жабысуы әсерінен түзелмейтін жарыққа айналады. Нәжістік
қысылудың механизмінің негізінде, жарық қабының ішіндегі
ішек ілмегінің иілуінен, ішек ішіндегі заттар әкелуші бөлікке
келіп жиналады. Нәжістік қысылуға ішектің атониясы әсер етеді.
Странгуляциялық жедел ішек бітелуі болатын ішектің қысылуы
өте қауіпті болып табылады. Ол ауыр эндогенді уланумен қатар,
қысылған ішектің еліеттенуі мен тесілуіне алып келеді.
238
Сонымен қатар қысылудың атипиялық формаларын ажыратады:
қабырғалық (Рихтер жарығы) және ретроградты қысылу. Ең сирек
кездесетін Литтре жарығы болып есептеледі (шап жарығында
Меккел дивертикулының қысылуы).
Қабыргалъщ қысылу (сурет!5) өте қауіпті және
диагностикалау өте қиын. Бұл кезде науқастың жағдайы
қанағаттанарлық, ішек түтігі өткізгіштігі сақталғандықтан ішек
бітелу белгілері, диспепсиялық бүзылыстар байқалмайды. Тек
кенеттен пайда болған және түзелмейтін жарықтың әсерінен сол
аймақта айқын ауру сезімі анықталады.
Егер операция уақытында жасалмайтын болса, жарық қабындағы
ішек қабырғасы өліеттеніп, тесіліп, кейіннен жедел жайылмалы
перитониттің клиникалық көрінісінің дамуына алып келеді немесе
қысылған жерді бос құрсақ қуысынан шектейтін өсінді пайда
болса, жарық қабының флегмонасы дамиды.
Ретроградты қысылу (сурет 16) Қысылудың бұл түріндегі
клиникалық көрініс қысылған жарықтың жергілікті және жалпы
белгілерінен құралады, оларғажедел ішек түйілуінің симптомдары,
біраз уақыт өткеннен кейін шажырқай тамырларының қысылуынан
қоректену бұзылып, қысылған ішек ілмегінің өліттенуінен жедел
жайылмалы перитонит симптомдары қосылады.
сурет 15	сурет 16
239
Клиникалык көрінісі мен диагностикасы. Жарық
қысылу жіті, кснеттсн, күшснгеннен немесе физикалык күш
түскеннен кейін пайда болады.
Эластикалық типті қысылу кезінде науқастар бұрынғы
жарық аймағыядағы күшті ауру сезіміне шағымданады; олар
жарықтық іш қуысынатүзетілмейтіндігін айтады. Үстағанда
ауыратын жарык біртіндеп үлкейеді, ал ауру сезімі бұл
аймақта күшейе түседі.
Қысылған жарықтың сәйкес жергілікті белгілсрі;
-	кенеттен пайда болған жергілікті ауру сезімі
-	жарықтың түзетілмеуі
-	жарык аймағындағы жергілікті ауру сезімі және кернелуі
- жөтелгендегі түрткінің жарыққа берілмеуі
Кейде бүкіл ішке тарайтын ауру сезімі, жиі жеңілдік
алып келмейтін құсу пайда болады. Қысылған аймактағы
ауру сезімі бірнеше сағат сақталады, қысылған мүшенің
некрозы дами келе біртіндеп әлсірейді. Бұл кезде аурудың
клиникалық көрінісі және науқастың жағдайының ауырлығы
көп жағдайда қай мүше кысылғанына байланысты болады.
Шажырқай мен ішектің бірге қысылуынан біртіндеп жігі
странгуляциялық түйілу пайда болады. Эластикалық типке
карағанда нэжістік кысылудың ағымы баяу болады: ауру
сезімі ондай күшті емес, науқастар козғыш емес, қысылған
мүшелердегі қайтымсыз процесстер баяу дамиды, ал улану
белгілері әлсіз байқалады.
Егде адамдар мен қарттарда клиникалық көрінісі айкын
емес, ол ағзаның жалпы реактивтілігінің төменділігімен
түсіндіріледі.Бұлкатегориядағынаукастардыдиагностикалау
қиындығы, бұл жарык аймағындағы бұрыннан болатын ауру
сезіміне байланысты. Кейде науқастар жарықты өздігінен
түзетуге тырысады, бұл дәрігерге кеш қаралуға, аскынуларға
алып келеді,
Бір мезгілде жедел обтурациялық ішек бітелу симптомдары
240
пайда болып, оның әсерінен улану белгілері дамиды.
Науқастар түзетілмейтін жарық аймағындағы интенсивтілігі
жоғары, бүрын мазаламаған біртіндеп күшейе түсетін
ауру сезіміне шағымданады. Жүрек айну, қүсу, нәжіс пен
газдың жүрмеуі, тахикардия байқалады. Көбінесе іш кебеді.
Алдыңғы құрсақ қабырғасының барлық бетінде дерлік
тимпанит анықталады. Қысылудың берілген түрінде
медициналық көмекке кеш келетін болса, жедел қабынудың
немесе жарық қабы флегмонасының көрінісі орын алады.
Жарық үстіндегі тері түсі көкшіл-қара түстес және
үстағанда ыстық болады. Жарық аймағын пальпациялағанда
флюктуация және ауру сезімі анықталады.
Қысылған жарық диагнозын қоюда дұрыс және толық
жиналған ауру анамнезінің үлкен маңызы бар. Ережеге
сәйкес, егер науқастың ішінде шығу тегі белгісіз ауру сезімі
болса, оны қарап тексеру үшін ішті кеңінен жалаңаштап,
зерттеу керек (қарау аймағы емізіктен санның ортаңғы
үштен біріне дейін). Жарықтың шығатын мүмкін жерлерінің
барлығын дұрыстап қарап және пальпаторлы тексеру қажет
(алдыңғы құрсақ қабырғасы, аралық, бел, шап-ума аймағы,
шап-сан қыртыстары).
Қысылған жарықтың ажырату диагностикасын
жүргізу кезінде, жалған қысылуды естен шығармау қажет.
«Қысылу» деп аталатын Брок жарығы келесі себептерге
байланысты құрсақ ішілік қысымның жоғарлауынан пайда
болады: асциттік сұйықтық жиналуы, метеоризм және
т.б. Нәтижесінде айқын ауыру сезімді жарық қабының
және оның ішіндегі мүшенің жарық қақпасынан томпаюы
гипердиагностикаға себеп болады.
Анамнезді тиянақты жинау, науқасты зерттеу және «жалған
жарықтың» себебін анықтау оны шынайы қысылған
жарықтан ажыратуға мүмкіндік береді.
Қысылган жаръщтың жиі кездесетін түрлерін келесі
16-860
241
аурулардан ажырату қажет:
-	кысылған шап жарығын - шап лимфаденитімен, уманың
жедел водянкасымен, орхи эпидидимитпен, аталық без және
ұрық шылбырының бұралуымен.
-	қысылған сан жарығын — лимфаденитпен, үлкен герең
венаның тереңге өтетін жеріндегі варикозды түйіннің жедел
тромбофлебитімен.
Жіті лимфадениттен ажыратқан кезде, оның
біртіндеп дамитынын және оның көзі аяк-қолдың шеткі
сегменттерінде орналасқан инфекция ошағы екендігін есте
ұстау қажет. Жедел лимфаденит, жоғары дене температурасы
мен қалтыраумен өтеді. Аталықбез бен ұрық шылбырының
бұралуы жасөспірімдер мен жас балаларда кездсседі.
Ол қысылған шап жарығынан жарықтық томпаюдың
болмауымен, аталык бездін биік тұруымен, ұстағанда
ауру сезімінің, жөтел түрткісінің болуымен ерекшеленеді.
Бұл жағдайда кезекші урологиялық немесе хирургиялық
стационарға жедел жатқызу қажет. Науқаста қысылған
жарықтың клиникалык көрінісі болса немесе оған күдіктенсе,
оны шұғыл кезекші хирургиялық ауруханаға жатқызу қажет.
Науқасқа ешқандай аналъгетиктер мен
спазмолитиктерді салуга болмайды. Ауруханага дейін жарық
аймагына жылу жгне ванна тагайындауга болмайды.
Қысылган жарықты қолмен түзетуге болмайды.
Науқасты тақтайда немесе қатты зембілге горизонтальды
қалыпта тасымалдау қажет.
Хирургиялық ауруханаға қысылған жарық өз бетімен
дәрігергедейін,тексерукезінденемесеауруханаға тасымалдау
кезінде түзеткен болса, шұғыл жатқызып, динамикалық
бақылау қажет. Жедел медициналық жәрдем немесе емхана
дәрігер мұндай науқасқа «мынанша сағат бұрынғы, қолмен
түзетілген қысылған жарық» диагнозын қойып, ауруханаға
жатқызуы қажет.
242
Іштің қысылған жарықтарының диагностикасы мен
қарқынды ем алгоритмі
Іштін қысылған жарықгары		
Клиникасы	Симптомдары	Жедсл жэрдем
•	физикалщ күш түскенде томпайған жарык аймағында кенегген ауыру сезімінін пайда болуы; •	томпайган жарықтын бойымен ауыру ; -	жарықгың түзетілмеуі • -жөтелгендегі түрткінің жарыққа берілмеуі толғақ тэрізді ауыру сезімі (ішек түйілуінің белгісі); куык кысылғанда- дизуриялык бұзылыстар дамвды; кейде ауруды ң алғашқы уақытында рефлекгорлы құсу, кейін қысылған ағза өліеттенгенде- құсық уланудың әсерінен болады,	Вш силііітамы- кедергі тұрған жердің үстінен кепкен ішек және жоғары тимпанит анықгалады. Захаръин симптамы- өт нүктесін басқанда ауыру сезімі болады, Обухоа ауруханасы сшітомы -тік ішек қуысы бос, анусты канталаган; Щеткин -Бтамберг сшітомы - - іш қабырғасын жэй басып, қолды алған кезде қатгы ауыру сезімі байқалады (перитонит, ішекгің оліетгеуінде).	Спазмолитиктер мен ауырсыздандыршш дәрілерді енгізуге болмайды? Қысылған жарықты тузетуге болмайда; бздігінен түзелген жарықты да ауруханаға жеткізу керек; ауруханаға зембілге басын көтеріп жатқызып тасымалдау;
243
Жіті ішек түйілуі
Жітіішектүйілуі дегеніміз(ЖІТ)-ауырэндогендіуланудың
дамуымен жүретін, кенеттен ас қорыту жолы аркылы ішек ішіндегі
заттардын қозғалысынын токтауы. ЖТТ ас корыту жолының кез-
келген бөлігінде дамуы мүмкін. Жіті ішек түйілу «жедел іш» деп
аталатын аурулар тобына жатады, оның 10%-ін құрайды және
жоғары өлім-жітіммен жүреді (5-15%). ЖІТ-ң нәтижесі науқасты
ауру басталғаннан хирургиялық стационарға жеткізген уақытқа,
науқас жасына, ішек түйілуінің түрі мен деңгейіне байланысты.
ЖІТ-мен науқастардың 35%-н артығы 60 жастан аскан адамдар,
оларда өлім-жітім 20%-ға жетеді.
Ішек түйілуінің этиологиясында бейімдеуші және әкелуші
себептерді ажыратады.
Бейімдеуші себептерге: ішек пен іш перденің туа біткен ақаулары
(ішек пен іш перденің өте ұзын болуы), Меккелеа дивертнкулы,
ішек тутігінің әр түрлі атрезиялары және жүре пайда болған
операциядан кейін болған іш қуысындағы жабысулар мен
шылбырлар, қатерлі және катерсіз ісіктер, нәжістік және өт
тастары, аскаридалардың жинақталуы және т.б. жатады.
Әкелуші себептерге: кенеттен кұрсак ішілік қысымнын
жоғарылауы, көп мөлшердегі тағамның тез түсуіне байланысты
ішек ішілік қысымның жоғарылауы және ішектің қимыл
белсенділігінің бұзылуы жатады.
ЖІТ-ң жіктелуі.
Орналасуына байланысты:
1. Жіңішке ішектік (жоғары немесе төмен)
2. Тоқ ішектік түйілуді ажыратады.
Даму механизміне байланысты:
1	.Динамикалық түйілу ( паралитикалык және спастикалық);
2	. Механикалық түйілу - странгул яциялық (ішек пен шажыркайдың
толық қысылуы, бұралуы, түйін түзілуі), обтурациялық
(катерлі немесе қатерсіз ісік, аскарида шумағы - жиі балаларда,
244
капролиттер, безоара және т.б, дамуының әсерінен ішектің
кенеттен толық бітелуі) және аралас формасы (жіті жабысқақ ішек
түйілуі, инвагинация) болады.
Көбінесе механикалық түйілу кездеседі, динамикалық түйілу 2-
4% жағдайда ішкі қуыс мүшелеріне жасалған операциядан кейін,
сонымен қатармиокард инфаркты,жіті панкреатит, бүйрекшаншуы
бар науқастарда паралитикалык формасында жиі кездеседі.
Клиникалық көрінісі. Негізгі клиникалық белгілерінің
айқындылығы аурудың басталған уақытына, түйілу деңгейіне және
түріне байланысты. Аурудың алғашқы сағаттарынан басталып,
дамушы перитонит пен ішек парезі әсерінен тез үдейтін эндогендік
интоксикация ЖІТ-де өлімнің негізгі себебі болады, сондықтан
онымен күресудің шешуші мәні зор. Жедел жэрдем дәрігерінің
және емхана дәрігерінің негізгі міндеті - науқасты неғүрлым ерте
ауруханаға жатқызуды қамтамасыз ету.
Ауруханаға дейінгі сатыда диагнозды дәлелдеуге уақытты
жіберудің қажеті жоқ. ЖІТ күдік туса, ол ауруханаға жатқызуға
көрсеткіш болып табылады.
ЖІТ-ң клиникалың агымында мына кезеңдерін ажыратады:
1. Бірінші кезең, аурудың клиникалық белгілерінің айқын кезеңі
деп атауға болады, ол толғақ тәрізді іштегі интенсивті ауру
сезімінен басталады. Түйілудің странгуляциялық формасына,
іштегі біртіндеп әлсірейтін, өте күшті ұстамалы ауру сезімі тэн.
Обтурациялық түрінде толғақ тэрізді ауру сезімінің интенсивтілігі
төмендеу. Бұл кезеңде жиі алғашында рефлекторлы және
уақытша жеңілдік алып келетін құсу болады. Келесі тән белгі
- бұл газ бен нэжістің шықпауы. Науқасты қарап тексергенде
тері жабындыларының бозғылттануын, суық тердің шығуын,
тері мен кілегей қабаттарының цианозын байқауға болады.
Барлық жағдайда тахикардия анықталады. Мезентериалдық қан
айналымның бұзылуының дэрежесіне байланысты, осы барлық
белгілер орталық гемодинамиканың кенеттен бұзылуымен жүретін
эндогенді шоктың көрінісіне ие болады. Ішті қарап тексергенде
245
тоталды кебу байқалмайды. Жүдеу науқастарда көзге көрінетін
ішек перистальтикасын жеңіл байқауға болады, аускультацияда
- перистальтикалық шу күшті және жиі естіледі. Бұл кезеңде
Валь синдромын анықтауға болады - ұстағанда анықталатын,
перкуссияда жоғары тимпанит, кейде шылпыл шуын беретін
жергілікті, тұрақты, қозғалмайтын ішек ілмектерінің кебуінен
болатын іш ассиметриясы. Аурудың басында перистальтика
күшеюіне байланысты науқаста нәжіс аз болады, содан кейін
перистальтикалық толқындарының әлсіреуінен және ішек
парезінің артуына байланысты ректальды зерттеуде Обуховский
ауруханасы симптомы анықталады - ашық анус сфинктеріндегі,
тік ішектің бос кеңіген ампуласы.
2. Екінші кезең, жалған жақсару кезеңі - ауру басталғаннан 6-8
сағаттан кейін басталады, бұл кезде науқас іштегі ауру сезімінің
азайғандығын айтады. Рефлекторлы құсу басылады, ал нәжістік әлі
болмайды. Іштің аускультациясындаперистальтика күшеймеген, ал
Щеткин-Блюмберг симптомы әлі анықталмауы мүмкін. Осындай
«тыныш» клиникалық көрініс, әсіресе тәжірибесі аз дәрігер үшін
диагностикалық қателік жіберудің себебі болуы мүмкін. Бірақ
шағымдары мен ауру анамнезін үдемелі улану белгілерімен (айқын
тахикардия, құрғақ тіл, бет әлпетінің өткірленуі, зәр көлемінің
азаюы) салыстырып, бағалауды жүргізу дұрыс диагнозды қоюға
көмектеседі. Шылпыл шуы (Скляров симптомы) және сақталған
Валь симптомы осы кезендегі ЖІТ-ң негізгі және патогномдық
белгісі болыптабылады. Іштегі ауыру сезімінің сипаты өзгермейді,
ол тұрақты, аз интенсивті болады, құрсақ қабырғасының
қозғалысында күшейеді (терең тыныс алу, жөтел, дене қалпын
өзгерту). Қайта құсу пайда болады, кейде тоқтаусыз, жеңілдік
алып келмейді, нәжістік сипатқа ие болады. Бірден тахикардия
күшейеді (пульс жиілігі 110-120 рет/мин асады), пульс жұмсақ,
жеңіл басылады. Артериалық қысым төмендеуге бейім. Қарап
тексергенде: іш кепкен, тыныс алуға қатыспайды. Аускультацияда
ішек шулары естілмейді немесе бірен-саран «құлаған тамшы шуы»
246
типі бойынша естіледі. Пальпацияда ішек ілмсгінің кебуімен қатар
кұрсақ қабырғасының тырысуы анықталады, іш перде тітіркену
симптомы айқын байқалады (жөтел, Воскресенский, Щеткин-
Блюмберг). Іш қуысында сұйықтық мөлшсрі көп болғандықтан,
іштің әр бөлігінде перкуторлы тұйықталу анықталады. Шылпыл
шуы мен Обуховский ауруханасы симптомы сақталады.
Әрине, ЖІТ-н кезеңдерге бөлу басталу уақыты және
симптомдарының айқындылығы бойынша шартты ғана, өйткені
жекелеген симтомдар түйілудің түріне, деңгейіне, науқастың
жасына, реактивтілігіне байланысты аурудың әртүрлі фазаларында
кездесуі мүмкін.
Странгуляциялық түйілу шажырқайдағы және ішек
қабырғасындағы қан айналым бұзылысында дамиды. Ол ішектің
бұралуы мен түйін түзілуіне байланысты. Оған жедел басталу,
тез және ауыр ағым тән. Барлық клиникалық белгілер өте айқын
көрінеді, әсіресе толғақ тәрізді ауру сезімі, құсу, алғашқы кезеңдегі
шок көріністері, ішек гангренасы әсерінен перитониттің тез
жайылмалы дамуы.
Жіңішке ішектің бұралуы - бұл странгуляциялық
түйілудің негізгі түрі, ол ЖІТ-ң 15-20%-н құрайды. Физикалық күш
түсу, аш қарында дөрекі, майлы, көп тағам қабылдағанда, тұзды
іш айдағыш қабылдағанда және жабысқақ процестер болғанда
жіңішке ішектің жиі сағат бағытымен 180-360°-қа бұралуы болуы
мүмкін. Ауру жедел басталып және толғақ тәрізді ауру сезімі, құсу,
шоктың клиникасымен өтеді. Кейде бірнеше ішек ілмектерінің
бұралуы болады. Алғашқы сағаттарда іштің кебуі болмайды,
бірақ көзге көрінетін перистальтика мен күшейген ішек шуы
анықталады. Артериалық қысым қалыпты немесе төмендеген
болуы мүмкін, кейіннен тахикардия пайда болады.
Алғашқы кезеңде іші жұмсақ, пальпациялағанда ауру сезімі аз
болады. Бірінші сағаттарда клиникалық көрінісі шаншулардың
біріне ұқсайды (бүйректік, бауырлық, ішектік), ЖІТ-ң классикалық
симптомдары болмағандықтан, бұл дәрігерді қатслестіруі мүмкін.
247
3-6 сағаттан кейін іштің кебуі пайда болады, ол ассиметриялы
болып, шылпыл шуы мен Валь симптомы анықталады. Сигма
ішегінің бұралуы Ж1Т-ң 19% жағдайындакездеседі. Осы түйілудің
себебі: ішек пен оның шажырқайының ұзаруы, жабыскақ процесс,
капростаз болып табылады.Ішектің бұралуы 360°-қа жетуі мүмкін.
Ауру жедел - іштегі толғақ тәрізді ауыру сезімі, құсу, нәжіс пен
газдың жүрмеуімен басталады. Пульс жиілейді, артериалдық
қысым төмендейді, кейде шоктың белгілері пайда болады. Іш
ассиметриялы; томпаю көлденең бағытта орналасады және
үрленген ішек ілмегі алдыңғы іш қабырғасынан қолға сезіледі.
Іш жұмсақ, перкуссияда- тимпанит. Тік ішек ампуласы бос және
ашық. Науқасқа клизма қойғанда, тек 250-300 мл су ұсталады.
Соқыр ішек бұралуы - барлық түйілудің 5%-н құрайды.
Жиі ол шажырқайы бар қозғалмалы соқыр ішекпен байланысқан,
сондықтан оның бұралуы мықын ішектің терминалды бөлігімен
бірге болуы мүмкін. Аурудың басталуы жедел және іштің төменгі
жағындағы ауру сезімі, құсу, газ бен нәжістің жүрмеуімен
сипатталады. Іш ассиметриялы; кіндіктің сол жағында томпаю
пайда болады, ол оң жақ мықын шұңқыры «бос» болады.
Пальпацияда іші жұмсақ, томпаюдың үстінен шылпыл шуы мен
тимпанит анықталады. Тік ішектің ампуласы бос.
Көлденең тоқ ішек - бұралуы сирек кездеседі, барлық
ЖІТ-ң 0,5%-н құрайды. Ол ішектің және оның шажырқайының
өте ұзын болуы, физикалық күш түсу, көп мөлшерде дөрекі, майлы
тағам қабылдаумен байланысты. Ауру жедел басталады және
эпигастрий аймағындағы күшті ауру сезімі, құсу, газ бен нәжістің
жүрмеуімен сипатталады. Іш кеуіп, ассиметриялы болады, аурудың
басында іш жұмсақ және орташа ауру сезімі анықталады.
Асқазан бұралуы - ЖІТ-ң 0,2% жағдайында кездеседі.
Басталуы өте жедел. Науқастар әдетте, эпигастрий аймағындағы
және кеудедегі қатты ауыру сезімі мен қысу сезіміне, тыныс алудың
қиындауына, нәжістік иісі жоқ, тоқтаусыз құсуға шағымданады,
Науқастар мазасыз; айқайлайды, ыңқылдайды, тынышсызданады.
248
Тері жабындылары бозғылт, тер басқан, кілегей қабаттары
цианозды. Пульс 100 рет/мин артық, артериялық қан қысымы
төмендеген. Ішкен су әдетте асқазанға өтпейді.
Эпигастрий аймағының томпаюынан іш ассиметриялы болады,
кейде созылған асказан контуры, айқын шылпыл шуы анықталады.
Кардиалық бөліктің жабылуы болмаған жағдайда, асқазанға зонд
енгізуге болады. Зонд асқазанға жеңіл өтіп, одан көп газ бен
сұйықтық шығады; науқас жағдайы жақсарып, кейде асқазан
түзеледі. Егер кардия жабылып, зонд өтпесе, науқас жағдайы да
жақсармайды.
Түйін түзілуі - механикалық ішек түйілуінің 3-4%-н
қүрайды және ЖІТ-ң ең ауыр түріне жатады. Бүл процеске жіңішке,
тоқ ішектің бірнеше бөліктері мен міндетті түрде ішек шажыркайы
қатысады. Қысушы ішек осьтік ілмекті бұрап, екі ілмектің де қан
айналымын бұза отырып қысады. Аурудың басталуы өте жедел.
Кенеттен наукаста шок шақыратын, іште өте күшті ауыру сезімі
пайда болады. Науқастар мазасызданып, айқайлайды, ыңырсып,
ыңғайлы қалып таба алмайды. Ең басынан бастап, жағдайы
өте ауыр болады; терісі жер түстес, термен жабылған, кілегей
кабаттары ментерісі цианозды. Тахикардия, артериалыққысымның
төмендеуі байқалады. Әдетте іш ассиметриялы, жұмсақ, түйін
орналасқан жерде ауру сезімді, кейде оны пальпациялауға болады.
Түйін түзілу фонында іште сұйықтық пайда болып, перитониттің
клиникалық көрінісі анықталады.
Обтурациялық ішек түйілуі - ЖІТ-ң 3-5%-н құрайды
және ішектің толық немесе жартылай бітелуінде пайда болады.
Ішек шажырқайында қан айналым әдетте бұзылмайды.
Обтурациялық ішек түйілуі көбінесе біртіндеп дамиды.
Оған жалпы қанағаттанарлық жағдайдағы толғақ тәрізді іштегі
ауыру сезімі, кеш құсу, көзге көрінетін перистальтика, шылпыл
шуы мен Валь симптомы тән. Клиникалық ағым кезеңінің
ұзақтығы артады: бірінші кезең 24 сағатқа дейін, екінші кезең 3-6
сағатқа дейін, үшінші келесі сағаттарда дамиды.
249
Жіңішке ішектің обтурациялык түйілуі айкынырак
өтеді. Тоқ ішектегі обтурация қандай төмен орналасса, ЖІТ-ң
клиникалық көрінісінің даму уақыты соншалықты оң болады;
құсу кеш мерзімде пайда болады.
Ішек өзегінің ісікпен бітелуі - берілген ЖІТ түрінің
20%-да кездеседі. Тоқ ішектің сол жақ жартысының қатерлі ісігі
жиі обтурацияға алып келеді, өйткені тоқ ішектің дистальды
бөлігі, проксимальдыға қарағанда жіңішке, ал ішіндегісінің
консистенциясы тығыз болып келеді. Бірінші сағаттарда
үштік шағымдар тән: толғақ тәрізді ауыру сезімі, қүсу, жалған
дефекацияға шақырумен жүретін нәжістің жүрмеуі, бірақ ЖІТ-ң
объективті белгілерін - іш кебуі, көзге көрінетін перистальтика
және шылпыл шуы әдетте табылмайды.
Ішек өзегінің нәжістік немесе өттік таспен, бөгде затп.ен
және аскарида шумағымен бітелуі қазіргі кезде сирек кездеседі.
Клиникалық көрінісі ісікпен бітелудегідей болады. Жабысып
түйілу қазіргі кезде ЖІТ бойынша операцияланған 60-80%
науқастарда байқалады.
Жіті странгуляциялық жабысып түйілу ішектің жабысып
созылуына немесе оның шажырқаймен бірге жарық кезінде
қысылуына байланысты болады. Бүл жағдайларда клиникалық
ағым айқын, ЖІТ-ң барлық субъективті және объективті
белгілерінің дамуымен өтеді. Анамнезінде жасалған операция,
терісінде операциядан кейінгі тыртық анықталады.
Жіті обтурациялық жабысып түйілу, шажырқайдың
қатысуынсыз ішек ілмегінің үзілуімен немесе оның спайкамен
басылуына байланысты, баяу дамиды. Клиникалық көрінісінің
сипаты түйілу деңгейіне байланысты.
Спайкалық түйілудің интермиттирлеуші формасына толғақ
тәрізді ауырумен, қүсу, іш кебуі, нәжіс пен газдың жүрмеуімен
өтетін ішек өткізгіштігінің қайталамалы ұстамасы тән.
Анамнезінде консервативті немесе оперативті еммен жойылған
осындай бірнеше үстаманың болғаны анықталады. Оған іштегі
250
көптеген тыртықтар дәлел бола алады.
Ішек инвагинациясы - ішек түйілуінің аралас түрі болып
табылады және осы ауру бойынша операцияның 2-8%-те ссбебі
болады. Ішектің ену, әдетте перистальтика бағытымсн болады.
Инвагинат ішкі цилиндрінің қан айналым бұзылыс дәрежесі
шажырқай тамырларының қысылу айқындылығына байланысты
болады. Тамырлардың қатты қысылуында ішке енген ішек
қабырғасының некрозы дамиды. Ішек инвагинациясы ішектің
әр түрлі бөліктерінде пайда болады - жіңішке, тоқ ішек, асқазан
аймағында және он екі елі ішекте. Жиі мықын ішектің соқыр ішскке
енуі болады. Инвагинация себептері органикалық өзгерістер (ісік,
полип, дивертикул, спайка) және функционалдық бүзылыстар
(спазм, парез, күшті перистальтика) болуы мүмкін.
Инвагинацияның клиникалық басталуы - күшті толғақ
тәрізді және өте күшті ауыру сезімі, қүсу, нәжіс пен газ жүрмеуі, тік
ішектен қанды бөлінділердің болуы байқалады. Пульс, артериалық
қысым және дене температурасы бастапқыда қалыпты. Іші аздап
кепкен, жүмсақ, міндетті ректальды зерттеу жүргізуде ісік тәрізді
инвагинат сезіледі. Тік ішек ампуласында аздаған қара түсті қан
және өте сирек инвагинат анықтауға болады.
Диагностика және емдеу. ЖІТ-мен науқастарға көмек
көрсетудегі негізгі міндет ауруға ерте диагноз қою. Ауруханаға
дейінгі этап емнің нәтижесіндс маңызды мәнге ие. Өкінішке орай,
науқас пен дәрігердің бірінші байланысында, қауіпті асқынулармен
нашар нәтижеге алып келетін көптеген ұйымдастырушылық,
диагностикалық жэне тактикалық қателіктер жіберіледі.
Ауруханаға дейінгі диагностикалық қателер ЖІТ-ң классикалық
белгілерінің аурудың бастапқы кезеңінде болмауынан, сонымен
қатар наукасты тиянақты тексермеу, анамнезін дұрыс жинамау,
дәрігер квалификациясының жеткіліксіздік салдарынан
жіберіледі.
Кеш қаралу және диагностикалық қателіктер нәтижесінде
көп науқастар хирургиялық ауруханаға кеш тәуліктерде
251
түседі. Бұл ауыр улану мен перитонит жағдайында жасалып,
опсрациядан кейінгі жоғары өлімге алып келетін кеш жасалатын
операциялардың негізгі себебі болып табылады. ЖІТ науқастарын
госпитализациялау мерзімі мен өлім санының тікелей байланысы
бар.
Ауруханага дейінгі сатыда қателіктердің алдын алу үшін істеу қажет:
- Үнемі тұрғындардың санитарлык тәрбие дэрежесін көтеру,
негізгі ережені ұсыну: «ішіңіз ауырсатез арада дэрігерге көрініңіз,
дәрігер шақырыңыз»;
- дәрігерге - негізгі медициналық шұғыл көмек принципін сақгау:
«іштегі ауыру сезімі бар наукасты тез арада диагнозды дэлелдеу
үшін ауруханаға бағыттау кажет ».
ЖІТ-н госпитализацияға дейін дэлелдеуге болмайды. Ауруханаға
дейінгі шұғыл көмек ерте операцияға дайындык, негізінен
айналымдағы кан көлемін қалпына келтіруді, электролит
құрамының бұзылысын жою, антисептикалық заттарды енгізуді
қамтамасыз етеді. Көк тамырға сұйықтықтар енгізу фонында
аурухананың хирургиялық бөлімшесіне шұғыл жеткізу қажет.
ЖІТ-гі өлімді азайтуга болады:
-	тұрғындардың медициналық көмекке келу уақыты мен
наукастарды ауруханаға жатқызу мерзімің қысқарту;
-	ауруханаға дейінгі сатыда, қабылдау бөліміндегі жэне
стационардағы диагностикалауды жетілдіру;
-	рационалды инфузиялық терапияны қолдану;
-	операцияны дұрыс жасау;
-	патогенетикалық негізделген операциядан кейін ем жүргізу
арқылы.
Ауруханаға дейінгі сатыда диагностика алгоритмі:
-	аурудың басталуы мен дәрігердің келуі аралығындағы уақытты
анықтау.
-	шағымдарының сипатын, науқастың өзін ұстауын жэне дэрігерге
дейінгі мүмкін емді сипаттау.
-	науқастың сыртқы түрін бағалау; тері жабындылардың
252
бозғылттығы, термен жабылуы, аяқ-қолдың «мәр-мәр тәрізді»
болуы.
-	аурудың басталуынан дәрігердің келген уақыт аралығындағы
шағымдарының сипаты мен науқастың өзін сезінуін динамикалық
бағалау.
Жіңішке ішектің жедел түйілуіне кенеттен басталу,
жеңілдеу уақыты қысқа іштегі толғақ тәрізді ауыру сезімі, кұсу,
іштің кебуі, газдың, нәжістің болмауы тән.
Тоқ ішек түйілуінде бүл белгілер әлсіз көрінеді, эндогенді
улану азырақ, жиі іштің ассиметриясы байқалады:
-	гемодинамика деректерін, пульс қасиетін бағалау, артериалық
қысымды анықтау.
-	іш жағынан ЖІТ-не тән симптомды бағалау.
-	жарықтар шығатын мүмкін аймақтарды зерттеу және қарау
( шап, сан, кіндік т.б.).
-	көзге көрінетін перистальтика мен іштің аускультациясындағы
перистальтика сипатын анықтау.
-	ауыру сезімі ( жергілікті немесе жайылған ).
-	ісікті түзілістің бар жоғын анықтау.
-	шылпыл шуының болуын анықтау.
-	іш перде тітіркену симптомдарының болуы.
-	саусақпен тік ішекті зерттеу (Обуховский ауруханасы симптомын
бағалау ).
Ауруханаға дейінгі сатыда меДициііа іық көмек көрсетудін
алгоритмі:
ЖІТ-не күдіктенгенде:
-	науқасты жатқан қалыпта зеңбілмен ауруханаға шұғыл жеткізу.
-	тасымалдау кезінде және қабылдау бөлімінде көк тамыр
ішіне сұйықтықтар енгізіледі ( 5% 500 мл глюкоза ерітіндісі
+ 8 бірл. инсулин + 10 мл 10% калий хлорид ерітіндісі, 500 мл
натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісі); антигистаминдік
препараттар, спазмолитиктер енгізілуі мүмкін.
Ауырусыздандырғыш заттар енгізуге болмайды!
253
Асқазан мен он екі елі ішектің тесілген жарасы.
Асқазан мен он екі елі ішектің жарасы ауруларының ішінде
тесілген жара мен жаралы этиологиялы асқазан ішектен қан кету
ең қауіпті болып есептеледі. Ресейдегі ойық жара ауруымен
ауыратын науқастардың асқазан мен он екі елі ішектің тесілуі 60-
70 жылдары 10%-да кездессе, соңғы 10 жылда осы өмірге кауіпті
асқынулардың саны 15-25% өсті.
Этиопатогенезі. Г астродуоденалды жаралардың тесілуі
көп жағдайда ойық жарадағы созылмалы деструктивті-қабыну
процесінің үдеуі нәтижесінде пайда болады. Қазіргі кездегі көп
айтылатын инфекциялық теорияға сәйкес ойық жараның пайда
болуында хеликобактер ( һеІісоЬасіег руіогі ) маңызды роль
атқарады. Ойық жара тесілгеннен кейін асқазан ішіндегі жоғары
қышқылды заттар бос іш қуысына түсіп, іш пердесіне химиялық,
содан кейін бактериалды әсср көрсетеді.
Тесілуге алып келеді:
-	ойық жарадағы қабыну процестерінің өршуі ( ойық жара
ауруының өршуі);
-	қүрсақ ішілік қысымның кенеттен жоғарылауы;
-	диетаны бұзу ( сонымен қатар құрсақ ішілік жоғарылауына алып
келеді);
-	аса күшті психикалық күш түсу;
-	салицил қышқылының туындылары мен глюкокортикойдты
гормондармен емдеу;
Клиникалық көрінісі. Даму ерекшелігіне және клиникалық
ағымына байланысты барлық асқазан мен он екі елі ішектің ойық
жарасының тесілуін типті (ашық тесілу) және атипті (жабық) деп
бөлуге болады.
Типті тесілу кезінде, ашық жара дефектісі арқылы қышқыл
заттар құрсақ қуысына түсіп, клиникасы айқын көрінеді. Оның
ағымын шартты түрде үш фазаға бөлуге болады.
Бірінші фаза - «шок» деп аталады. Бос кұрсақ қуысына
254
көп көлемді асқазанның қышқыл заттары құйылғанда, іш
пердесінің кең рецепторлық зонасының рсакциясынан пышақ
сұққан сияқты іште катты ауыру сезімі пайда болады. Ауыру
сезімі кенеттен болады, эпигастриалды аймақта, іштің оң
бөлігінде, бүкіл іште орналасып, оң жақ (кейде екі жаққа) иыққа,
мойын аймағына (френикус-симптом'} берілуі мүмкін. Жалпы
клиникалық көріністен бұл сәтке «тамырлық реакция» тән,
науқастарда көзге шіркейлердің көрінуі, бас айналу болады.
Наукас отыру немесе жартылай отырған қалыпта болады. Қарап
тексергенде беті бозғылт, термен жабылуы мүмкін (бүкіл дене
де), еріннің көгеруі болады. Науқастар ауыру сезімінің күшеюінен
қоркып, төсекте козғалмай, мәжбүр қалыпта, аяқтарын тізесінде
аздап бүгіп арқасына жатады. Тыныс алу беткей, ер адамдарда
кеуделік (әйелдік) тыныс алуға ауысады, ол терең тыныс алу
ауыру сезімінің күшеюіне алып келеді. Артериалық қысым жиі
төмендейді. Пульсті тексергенде, құрсақ қуысына түскен көп
мөлшердегі агрессивті асказан затымен п.Уа^пк тармағының, күн
тәрізді өрімнің тітіркенуі мен түсіндірілетін брадикардия ( Греков
симптомы ) аурудың басында анықталады. Бірақ ауруға үйрене
келе және іш пердесіндегі қабынулық өзгерістерінің дамуына
байланысты пульс қалыпты, кейіннен жиі болады. Жас жәнс арық
адамдардың ішін қарағанда Дзбановский симптомын байқауға
болады - іштің алдыңғы қабырғасындағы кернелген бұлшықеттің
айқын көрінуі жұмсақ, жылы қолмен жүргізілген беткей
пальпация арқылы тотальды еріксіз іш бұлшықетінің кернелуін
анықтауға болады - бұл Мондор үилтігіне кіретін (ойық жаралық
анамнездің, қанжар сұққандай ауыру сезімінің, бе^епсе тизсиіег
бұлшықет қорғанысының болуы) ішастар қуысындағы апаттың
негізгі симптомдарының бірі болып табылады. Алдыңғы кұрсақ
қабырғасын перкуссиялағанда жиі, тесілген саңылау арқылы
шыққан ауаның бауыр аймағында жиналуына байланысты бауыр
тұйықтығының жоғалып, оның тимпанитпен ауысуы анықталады.
Тесілген ойық жаралар көбінесе пилородуоденалдық аймақта
255
орналаскандықтан, газдың көшршік жиі диафрагманың он жақ
күмбезінің астында, сирек екі күмбез астында және өте сирск
жағдайда тек сол жақта орналасады. Құрсақ қуысында бос газдың
болуы маңызды диагностикалық белгі болып табылады, өйткені
асказан мен он екі елі ішек ойық жарасының тесілуі бұл симптом
байкалатын жалғыз ауру болып табылады. Бірақ бос ішастар
қуысына түскен газ көлемі әдетте көп, сондықтан берілген белгі
салыстырмалы сирек кездеседі. Жиі 50-85% жағдайда ішастар
қуысындағы газ рснтгенологиялық зерттеу аркылы анықталады,
бірак басқа симптомдар болып, газдың болмауы асқазан немесс
он екі елі ішек жарасының тесілуін жоққа шығармайды. Кей
науқастарда іштің перкуссиясында оның әр жерлеріндегі (жиі оң
жақ) асқазан немесе он екі елі ішектің ішіндегі заттарының құрсақ
қуысына кұйылуынан пайда болатын тұйықталулар анықтауға
болады. Кейіннен бұл құрамға, іш пердеден бөлінетін сұйықтык
қосылады.
Тесілген ойык жараға күдік туғанда жасалатын тік ішек
арқылы тексеруде, асқазан немесе дуоденальды сұйықтықтың
кіші жамбасқа түсуінен Дуглас кеңістігі аймағында ауыру сезімі
мен кілегей қабаттың ісінуін анықтауға болады.
Екінші фаза - («жалған жақсару») тесілгеннен 10-12
сағаттан кейін басталады. Наукастар эйфориялық көңіл күйде
болады, іштегі ауыру сезімінің азайғандығын айтады, кейде
рефлекторлы кұсу тоқтайды, артериялық қысым қалпына
келеді. Осындай гемодинамиканың кенеттен қалпына келу
көрінісі тесілген ойық жара кезіндегі «шоктан», тек интенсивті
реанимациялық шаралар қолдану арқылы жағдайын жақсартуға
болатын шынайы кардиогенді шокты ажыратуға мүмкіндік береді.
Ішті пальпациялағанда алдыңғы құрсақ қабырғасы бұлшықеті
кернелуінің азайғандығын ( немесе жоғалғандығын ) байқауға
болады, бірақ іштегі ауру сезімі күшейіп, Щеткин-Блюмберг
симптомы айқын бола бастайды.
Үшінші фаза - (жайылған перитонит) жалпы жағдайдың
256
нашарлауы мен эндогенді уланудың өсуімен сипатгалады. Іштегі
ауыру сезімі күшейеді. Ықылық, жүрек айну, кейде құсу қосылады.
Дене температурасы 37,5-38°С-ге дейін көтеріледі. Тахикардия
жоғарылайды. Іш кепкен, кернелген болады. Щеткин-Блюмберг
симптомы айкын оң болады. Перистальтикалық шу әлсіреген
немесе әрең естіледі, кей наукастарда естілмейді.
Кейде ішті перкуссиялағанда семсер өсіндісінен төмен
«шылпыл шуы» анықталады. Бұл сатыда тесілген ойық жараға тән
симптомдар әлсіреп, жайылған перитонит көрінісі бірінші орынға
шығады..
Асқазан-ішек ішіндегісінің іш перде арты кеңістігіне
(клетчаткаға) түсуі кезінде арқаға берілетін ауыру сезімі пайда
болады. Алғашқы екі тәулікте ауру синдромының интенсивтілігі
азаяды. Іш перде арты флегмонасының даму белгілері пайда
болады. Дене температурасы жоғарылап, қалтырау мен тахикардия
байқалады. Омыртканың оң жағында ГһІО - ІҺ12 деңгейінде іш
перде арты кеңістігінен тері асты май қабатына ауаның түсуінен,
кейде тері асты крепитациясы бар, сипағанда ауыру сезімді
домбығу анықталады. Осындай флегмонаны басқа этиологиялы
іш перде арты флегмонасынан жедел іріңді артқы паранефрит,
параколярлы флегмона, ретроперитонеалды орналасқан құрт
тәрізді өсіндінің іріңді қабынуы мен деструкциясы нәтижесінде
дамыған флегмонадан ажырату өте киын. Бірақ осындай ауруы
бар барлық науқастар шұғыл госпитализация мен оперативті емді
қажет етеді, сол кезде ақырғы диагноз қойылады.
Асқазан мен он екі елі ішектің тесілген ойық жараларының
ішінде жабылған перфорациялар ерекше орын алады, бұл кезде
тесілген саңылау тез бауыр, ұйқы безі, шарбы май немесе басқа
көрші мүшелермен жабысып қалады. Пенетрация мен жабылған
перфорация арасында үлкен айырмашылық бар екенін айту
қажет. Егер жабылған перфорация болса, тесілген мүшенің қуысы
әрқашан құрсақ қуысымен байланыста болады. Ал пенетрация
кезінде асказан немесе он екі елі ішек қабырғасы тесілгенге дейін,
17-860
257
бұл қабырға басқа көрпіі мүшемен жабысып тұрады, яғни сол
мүше қабырғасы пенетрацияланған ойык жараның тубі болып,
тесілген мүше мен құрсак қуысының байланысын болдырмайды.
Жабылған перфорацияның клиникалық көрінісі бастапкы кезеңде
кәдімгі псрфорациядан ерскшеленбейді. Бұл кезде де кенеттен
ауыру сезімі мен іш бұлшыкетінін кернелуі пайда болады.
Бұлшықст кернелуі алғашкы тәуліктерде сакталуы мүмкін, бірак
тек шектелген аймакта жиі іштің оң жақ тік бұлшықетінің жоғарғы
үштен бірінде. Қалған бөліктерде бұлшыкет кернелуі тез азайып,
жойылады. Жабылғанперфорациядиагностикасында, анамнезінде
ойық жара белгілерінің болуы көмектеседі. Асқазан мен он екі елі
ішек ойық жарасының жабылған тесілуін жедел холецистит пен
жедел аппендициттен ажырату өте қиын. Жоғарыда айтылып өткен
аурулары бар науқастардың барлығы хирургиялық ауруханаға
жедел жатқызуды қажет етеді және оперативті ем барысында
диагноз дәлелденеді.
Дифференциалды диагноз. Кей жағдайларда тесілген ойык
жараның клиникалық көрінісі өзіне сай байқалады, бірақ бұл
ауруды диагностикалау қиын. Жиі жедел аппендицит, холецистит,
панкреатит, ішек түйілуі және басқа аурулармен дифференциалды
диагноз жүргізуіне тура келеді. Бірак тесілген ойық жара мен
аталған аурулардың арнайы клиникалык бедгілерін білу, дұрыс
диагноз қоюға мүмкіндік береді.
Жедел жәрдем. Диагностикаланғантесілген ойық жара--бұл шұғыл
ауруханаға жатқызуға абсолютті көрсеткіш болып табылады. Егер
науқасты тасымалдау ұзақка созылатын болса, науқасты тақтайға
жамбас-сан және тізе буындарын аздап бүгіп немесе носилкаға
басын аздап жоғарылатып жатқызу қажет. Асқазан ішіндегісін
Жане шприці немесе сорғышпен сорып отыру үшін зонд енгізу
қажет (жууға болмайды). Наркотикалық аналгетиктерді енгізуге
тыйым салынады!
Екіншіжәнеүшіңшіфазаларындашоккақарсыдезинтоксикациялық
ем жүргізіледі.
258
Ауруханаға дейінгі кезеңдегі жедел жәрдем алгоритмі:
1.	Су мен тағам қабылдауды толығымен токтату.
2.	Ішке мұз басу.
3.	Көк тамырға тамшылатып 0,9% натрий хлорид немесе 5% 400-
800 мл ғлюкоза ерітіндісін снгізу.
4.	Қажет болса -оттегімен емдеу
5.	Ауыр жағдайларда-плазма алмастырғыш ерітінділер мен
вазоконстрикторларды енгізу.
6.	АҚ 50 мм. с.б.б. немесе одан төмен болса, 400 мл 5% глюкозаға
2 мл 0,2% норадреналин немесе 1 мл 1% мезатон ерітіндісін көк
тамырға тамшылатып енгізу қажет.
Жіті асқазан-ішектен қан кету
Асқорыту жолының әр түрлі бөліктерінен жіті қан кету - бұл ішкі
мүшелердің ең ауыр асқынуларының бірі. Жиі олар асқазан мен
он екі елі ішек ойық жараларында (60%) кездеседі. Бүл асқынуды
шакыратын басқа себептердің арасынан асқазан ісігін, эрозивті
геморрагиялық гастрит, Маллори-Вейсс синдромын, портальды
гипертензияны, ішек ісіктерін, дивертикулез, қанаған геморройды
атап айтуға болады.
Асқынған ойық жара ауру клиникасында, созылмалы
ойық жара ағымында жиі болатын және жедел қан жоғалтумен
жүрмейтін қайталамалы қан кету мен жедел, профузды, жасырын
кезеңі мен айқын клиникалық белгілері бар қауіпті қан кетуді
ажыратады.
Геморрагияның жасырын кезеңі диагностикалауда
қиындықтар туғызады, өйткені асқазан-ішектен қан кетудің айқын
белгілері болмайды: қанды кұсу, мелена. Бұл кезде қан кету жалпы
әлсіздік, құлақтағы шу, көздің қарауытуы, бас айналу, тершендік,
естен танумен көрінеді. Ауруханаға дейінгі этапта «талмадан
кейінгі жағдайы» бар науқастарға көңіл бөлу қажет. Олардан толық
анамнез жинап, нәжісте қан анықтауға тік ішекті зерттеу қажет.
Содан кейін мұндай науқасты аурухананың қабылдау бөліміне
259
динамикалық бақылау үшін жеткізеді.
Профузды қан кетудің айкын белгілері бар кезеңі, әдеттс
канмен құсу немесе меленамен басталады, бұл кезде Ауруханаға
дейінгі этапта қан кетудің себебі мен көзі белгісіз болса да
науқастарды шұғыл ауруханаға жатқызу қажет.
Жіктелуі.
1.	Асқыну категориялары:
-	асқазан мен он екі елі ішек ойық жарасынан қан кету;
-	ойық жарасыз этиологиялы қан кету;
2.	Кан кету көзінің орналасуы бойынша:
~	асқазандық;
-	он екі елі ішектік;
-	тоқ ішектік;
3.	Қан жоғалту дәрежесі бойынша:
-	жеңіл;
-	орта;
-	ауыр;
Клиникалық көрінісі мен диагностика. Жіті асқазан-ішектен қан
кету әйелдерге қарағанда, ер адамдарда жиі кездеседі (қатынасы
5-6:1). Науқастарда жиі типті ойық жаралы анамнез болады, бұл
диагноз қоюды жеңілдетеді. Бұрыннан эпигастрий аймағындағы
ауыру сезімінің, диспепсия белгілерінің болуы, қан кетуден
бірнеше күнге бұрын ауыру сезімінің күшейіп, асқазан қуысына
қан құйылуынан ішінде қышкыл ортаның нейтрализациялауымен
түсіндірілетін, геморрагия кезіндегі ауыру сезімнің жойылуы
(Бергман симптомы), диагностикадағы маңызды критерий болып
табылады.
Асқазан-ішектен қан кетудегі арнайы емес, жалпы
симптомдарға тері жабындылары мен кілегей қабаттарының
бозаруы (мрамор түске дейін), бұл ауыр геморрагиялық шок
кезіндегі қан айналымның орталыктануын көрсетеді, тахикардия,
пульс кернелуінің азаюы, АҚ төмендеуі жатады. Сонымен
асқазаннан қан кетуде құсық кофе тұнбасы түстес болады. Бірақ
260
бұл жағдайда асқазан қуысына түскен қан мөлшерінің аз екендігін
көрсетеді. Құсық массаларының қою түске боялуы, қанға тұз
қышқылының әсерінен түзілген тұз-қышқылды гематинге
байланысты. Мұндай құсық массасының түрі қайталамалы,
массивті қан кетудің белгісі болуы мүмкін, ондай жағдайда
олардың құрамында асқазан ішіндегісімен араласқан шие-кызыл
түсті үлкен қан ұйындысы болуы мүмкін. Бұл қан ұйындыларын
қарағанда шикі бауырға ұқсайды. Сондықтан науқастар «бауыр
бөлшектерін» құстым деп айтуы мүмкін.
Өкпеден қан кету асқазандыкімен салыстырғанда жөтелмен
бірге жүреді. Құйылған (түкірілген) қан ауа көпіршіктерінің
әсерінен көпіреді, ал аускультацияда, қанның трахея мен бронхтарға
түсуінен, өкпеде жиі әр түрлі калибрлі сырылдар естуге болады.
Қара түсті нәжістің пайда болуы - ауру басталғаннан 4-
6-12 сағаттан кейін пайда болатын асқазан-ішектен қан кетуінің
салыстырмалы кеш белгісі.
Науқаста тәулігіне бір рет болған қара түсті нәжіс, ішекке
түскен қанның аз мөлшерін көрсетеді. Сонымен қатар сұйық,
сасық иісті, қара түсті көп мөлшердегі - мелена - қан кетудің үлкен
көлемінің белгісі. Бұл жағдайдағы нәжістің қара түсі ішекте қан
гемоглобинінен түзілген күкірт қышқылды темірге байланысты,
көп мөлшерде қанның ішекке түсуінде темір тотығының түзілу імен
жүретін химиялық реакциялар жүріп үлгірмеуінен, «малина
мұраппасы» тәрізді нәжістің пайда болуы ішектің жоғарғы
бөліктерінен, жиі дуоденалды ойық жаралардан, профузды
тоқтамаған қан кетуді көрсетеді. Кейбір дәрілік препараттар
(мысалы темір препараты, викалин және т.б.) және тағамдық
өнімдер нәжісті қара түске бояуы мүмкін. Бірақ бұл жағдайларда
да науқас динамикасын бақылау үшін ауруханаға жеткізілуі тиіс.
Дефекация кезінде өзгермеген қан ұйындыларымен бөлінсе, ол
көбінесе жіңішке ішектен қан кетуге тән.
Әдетте, ішті тексерген кездегі жергілікті белгілер айқын
болмайды. Іш тыныс алуға бірдей қатысады, пальпацияда
261
жұмсақ, ауру сезімі аз немесе ауру сезімсіз болады. Қанаған ойық
жара он екі елі ішекте орналасса, пилородуоденалды аймақты
перкуссиялағанда ауру сезімі анықталады (Мендел симптомы).
Асказан ісігімен шақырылған, асқазан-ішектен қан кетуге аз
белгілі симптом тән: аздаған тағам қабылдағанда асказанның толу
сезімі, тәбеттің төмендеуі, еттен жиіркену, әлсіздік, арықтау. Кей
науқастардапальпациядаэпигастрийаймағындааурусезімі,томпаю
анықталады, кейде ісікті сипап сезуге болады. Өңештің варикозды
кеңейген веналарынан жедел қан кету кенеттен пайда болатын көп
мөлшердегі қанды «ауыз толтырып» немесе «фонтанды» құсықпен
сипатталады. Бұл категориядағы науқастарда (әдетте жас және орта
жастағы адамдарда) қарап тексергенде құрсақ қабырғасындағы
тері асты веналарының кеңеюі, кейде «медуза басы» аныкталады,
бұл портальды жүйедегі қысымды төмендететін порталдық
гипертензия мен портоковалдық байланыстың түзілуін көрсетеді.
Шамамен осы науқастардың жартысында ішті пальпациялағанда
үлкейген бауыр жиегі, жиі спленомегалия, асцит анықталады.
Мэллори-Вейс синдромы - өңеш-асқазан байланысы
аймағында орналасатын асқазанның кілегей қабатындағы тік
жыртылудың пайда болуы- жедел кан кетулердің жиі себебі
болады. Әдетте, кілегей кабаттың жыртылуы жас ер адамдарда
жедел алкогольдық улану кезінде пайда болады, асқазанның
ісіген шырыш қабаты бірнеше рет болған құсу қимылдарымен
өңеш саңылауына ұмытылып, оның жыртылу себебі болады.
Қан кетуден бірнеше күн бұрын алкогольды кабылдау, бірнеше
рет пайда болған құсу актісі фонында ашық түсті қан құсу, ойық
жаралы анамнездің болмауы, ауруханаға дейінгі кезенде Маллори-
Вейс синдромын диагностикалауға мүмкіндік береді.
Ауруханаға дейінгі емдеу шұғыл дәрігерлік көмекке кіреді:
1.	Қатаң зембілдік тәртіп: науқасты төсектен зембілге салу, қан
кету фонында пайда болатын ортостатикалық коллапс қаупіне
байланысты, қатаң горизонтальды қалыпта болуы қажет.
2.	Антацидтерді (алмагель т.б.), тромбостатикалық заттарды (250
262
бірл. тромбинді 50 мл суға 10-20 мин ішіндс ішу) тағайындау.
3.	Ішке мұз басу.
4.	Коллапспен жүретін ауыр қан кетулерде :
-	науқаска төсекте және тасымалдау кезінде Тренделенбург
қалпын жасау.
-	шұғыл плазма алмастырғыш ерітінділермен көк тамырға
инфузия жүргізу, бастапкыда тез ағызып, систолалық қысым 80
мм с.б-нан жоғарылағанда тамшылатып.
-	көк тамырға 4 мл 3% викасол ерітіндісін немесе 2 мл
дицинон енгізу (профузды қан кетуде дицинонның 1-ші ампуласы
20 мл натрий хлоридінің изотониялық ерітіндісімен баяу бір
мезгілде, ал екінші ампула тамшылатып енгізу үшін плазма
алмастырғыш ерітіндісі бар флаконға қосылады).
- фибриноген ингибиторларын тағайындау ( 5% 50-60 мл
аминокапрон қышқылының ерітіндісін 10-15 мин сайын бір ас
қасықпен ішу).
Асқазан -ішек жолдарынан қан кетудің диагностикасы мен
қарқынды ем алгоритмі
Асказан —ішек жолдарынан қан кету		
Клиннкасы	Симптомдары	Жсдел жэрдем
• Кан қалдықтарын құсу (қою кофе тұнбасы н/е таза кан құсу); нэжісте кан талшықтарының болуы 1	ҚҚК 10%азайғанда- тахикардия; гипотензия. •	гиповолемиялық шок белгілері.	Брегман симптомы- қан кете бастаган уақыттан, ауыру сезімінің жоғалуы; һһпори-Вейс симптачы- өңеш-асқазан байланысы аймағында орналасатын асқазаннын кілегей қабатындағы тік жыртылудың пайда болуы	1 қан кету көзі аймағына суық басу; 	су мен тамақ қабылдауғатыйым салу; 1	қатаң төсектік тәртіп; 	коллапс болса- Тренделенбург қалпын беру (оны жасай алмаса аяын 30 градус бұрышқа көтеру); 1 ауруханаға зембілге жатқызып тасымалдау;
263
V тарау
ЖЕДЕЛ АКУШЕРЛІ-ГИНЕКОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК
Ауруханаға дейінгі кезеңдегі акушерлік құрал
Босану- жедел жәрдем шақырту себептерінің бірі. Жедел
жәрдем дәрігері босанудың әр бір кезеңімен: ашылу кезеңі,
қуу кезеңі және ерте босанғаннан кейінгі кезеңдермен бетпе-
бет кездесуі мүмкін.
Босану толғақкелуіне байланысты жатыр мойнының ашылу
кезеңінен басталады. Бірінші және қайта босанған әйелдердің
жатыр мойнының ашылу урдісінің бір-бірінен айырмашылығы
бар. Бірінші рет босанғанда жатыр мойны әуелі тегістеліп,
сонан соң ашылады, қайта босанғандарда жатыр мойнының
тегістелуі мен ашылуы бір мезетте болады.
Ашылукезеңініңұзактығыбіріншібосанатындарда 12-14сағат,
кайта босанғандарда 8-10 сағатты құрайды. Физнологиялық
босанудың ашылу кезеңінің аяғында қағанақ жарылып,
айналасындағы су ағады. Дегенмен 30-40% босануда қағанак
жарылуы ерте (қағанақ суының ерте ағуы), я болмаса толғақ
алды(қағанақ суының мезгілінен бұрын ағуы) болады. Кейде
қағанақ суы жарылмайды, қуу кезінде жыныстық қуыстан
бірінші туылады. Сол кезде жасанды тесу аркылы кағанақ
суын ағызу керек. Себебі нэресте қағанақтың пердесімен
туылса, дереу іштен тыс демала алмай, тұншығуы мүмкін.
Босанудың екінші кезеңі - қуу кезеңі- нәрестенің тууымен,
дүниеге келуімен аяқталады. Бұл кезеңде толғаққа күшену
қосылады - дене көлденең жолақты бұлшық еттерінің
рефлекторлы жиырылуы. Күшенудің эсерінен іштегі
нәресте туу жүйесінен өтіп бара жатып, итерілу және
айналу қимылдарын: бастың иілуі, бастың ішкі айналуы,
шалқайтылуы (туылуы), ішкі айналуы жэне дененің туылуы.
264
Дені сау нәресте туыла салысымен қатты айқайлайды,
белсенді, терісі қызғылт болады. Бірінші рет босанғандарда
қуу кезеңі 1-2 сағат, қайта босанғандарда 30 минугқа дейін,
кейде 5-10 минутқа созылады.
Үшінші босанғаннан кейінгі кезең - бала жолдасының
тууымен аяқталады (яғни бала жолдасы мен пердесі). Алдыңғы
екі кезеңге қарағанда, соңғы кезеңде көбірек қанкетуі мүмкін.
Негізінде бала жолдасының түсуі 3-4 толғақпен немесе
ұзақтығы 10-15 минут ішінде аяқталады. Физиологиялық қан
жоғалту ерте босанғаннан кейін немесе бала жолдасының
түсуі кезеңінде 200-250 мл құрайды. Толғақ басталғаннан
эйелді босанатын әйел деп, босанғаннан кейін жэне одан
кейін 8 аптаға дейін- босанған әйел деп атайды.
Егер ауруханаға дейін босанудың екінші кезеңін бітіру қажет
болса (үй жағдайында, мекемелерде, санитарлы колікте)
босанатын әйелді арқасына ыңғайлы етіп, жатқызып,
аяғын тізесінде бугіп, кең ашады. Жамбас астына жастық
қойып, көтеріп жатқызады. Босанатын әйелдің сыртқы
жыныс мүшелерін калий перманганаты ерітіндісімен
(0,02%), йоданатпен (1%) немесе гибитанмен (хлоргексидин
биглюконаттың 0,5% спиртгік ерітіндісімен); йодтың
спирттік ерітіндісімен (5-7%); дәрігердің қолын-гибитанмен,
первомурмен, олар жоқ болса спирт немесе йодпен
залалсыздандыру қажет.
Дэрігер акушерлік кұрал қолдану үшін босанатын эйелдің
оң жағында тұрып, оң қолының алақанын басбармақ пен
ажыратылған сұқ саусағымен шатқа қояды, оның жыртылып
кетпеуін қадағалайды. Сол қолдың саусақтарының ұшын
дәрігер нэрестенің басына қойып, оны кішкене артқа
қайырып, шатқа қаратып, күшенғен кезде қатты шығып
кетпеуін қадағалайды. Бала туылғаннан кейін үшінші, бала
жолдасының түсу кезеңі басталады. Босанған эйелдің хал-
жағдайына, өңіне, шағымына, АҚҚ, пульсіне, мұқият қарап
265
отырған жон.
Әйелдің жамбасының астына жоғалтып жатқан қанды
жинап, есептеу үшін жам (жайпақ ыдыс) қойылады. Баланың
жолдасыныңажыратылып,түсуінекедергіболмауүшінқуықты
катетер қойып босату қажет. Баланың жолдасын жатырды
сыртынан сипау немесе кіндіктен тарту арқылы күшпен түсуін
тездетуге болмайды, ссбебі бала жолдасының түсу үрдісінің
бұзылуына және қан кетуге әкеліп соғады. Түскен баланың
жолдасын міндетті түрде перзентханаға жеткізу керек, себебі
акушер-дәрігер оның бүтіндігіне түбегейлі баға беруі керек.
Босандыру үшін бірреттік қолданылатын,
залалсыздандырылған акушерлік қүрам қолданылғаны дүрыс.
Сонымен қатар “жедел жәрдем” көлігінде жаңатуған нэрестені
біріншілік өңдеу үшін залалсыздандырылған қораптар
болады. Қораптың ішінде жоғарғы тыныс жолдарынан
кілегсй сорып алу үшін катетер, мақтадан жасалған тығындар,
офтальмобленнореяның алдын алу үшін қолданылатын
пипетка, Кохер қысқышының үшеуі, анатомиялық қысқаш,
қайшы бар. “Жедел жэрдем” көлігіндс келесі дәрі-дәрмектер
босануды жүргізу және нәрестені біріншілік залалсыздандыру
үшін этил спирті 95%, 1% йодонат ерітіндісі (немесе 5%
йодтың спирттік ерітіндісі) 30% сульфацил натий ерітіндісі,
0,02% перманганат калий ерітіндісі болуы керек.
Жаңа туған нәресгені біріншілік тазарту. Баланы
залалсыздандырылған жөргекке қабылдап, кіндігін
тартпай анасының екі аяғының ортасына жатқызады.
Залалсыздандырылған катетермен жоғары тыныс жолдарынан
кілегейді сорып алып, Апгар әдісі бойынша баланы қарап,
бағалаймыз: оған бес клиникалык белгілер кіреді: жүрек
соғуының жылдамдығы, дем алу тереңдігі, нерв жүйесінің
рефлекторлы қозғыштығы, бұлшықет тонусының жағдайы,
тері түсі.
266
Апгар шкаласы бойынша туылғаннан соң 1 және 5 минуттан
кейін нәресте жағдайын клииикалық бағалау
Симптомдары	Баллмен бағалау		
	0	1	2
Жүрек согысы еог/.иип	анықталмайды	100 аз	100 көіі
Тьпіъісы	аиыкталмайды	Ретсіз брадипноэ, жекс гырысу, жоғары демі	Калыпты, үнсмі, катты (дауыс) айқай
Бүлшықет тонусы	аныкталмайдьт	Аяк-кол жипаудыц жеиіл саі ысы	Бслсснді қозғалыс, жаңа туған нәрестенің физиологпялык жатысы
Рсфл скт орі ы қозгыіитық (жогары тыныс .хсолдарына/і кІ.іегеіі соруга реакциясы, табан тітіркендіру)	анықталмайды	Беі -әлпетінің жиырылып, өзгеруі	Жотел, түшкіру, айқаГь
Тері түсі	Жалпы бозаруы немесе кегеруі	Терінің кызғылттүсі және аяқ-колыныц көгеруі	қызгылт түс
Жақсы айқындалған кезекті белгі 2 баллға белгі болмауы немесе
калыпты ауытқуы - 1 және 0 баллға бағаланады. Нәрсстенің
жағдайы қанағаттанарлық болса 8-10 балды, жеңіл тұнінығуда
6-7 балды, тұншығудың орташа ауырлығында 4-5 баллды, ауыр
және ұзақ гипоксиялық жағдайда- 1-3 баллды құрайды. Апгар
шкаласы бойынша қайта бағалау 5 минуттан кейін жүргізіледі, ол
реанимациялық іс-шаралардың нэтижелілігін көрсстеді.
Жаңа туған нәрестенің жағдайын бағалағаннан кейін , оның
біріншілік тазалауына кіріседі: офтальмобленнореяның алдын
алу, кіндігін байлау. Офтальмобленнореяның алдын алуды
30% сульфацил-натрий ерітіндісімен ( ерітіндінің жарамдылық
мерзімі 1 тәулік) жүргізеді. Нәрестенің көздерін бөлек-бөлек
заласыздандырылған мақтатығындарымен сүртеді, айналдырылған
жоғары қабағының астына 2-3 тамшы ерітінді тамызады, Қыз
баланың жыныс еріндерін ашып, қынап аймағына 2-3 тамшы
тамызады. Кіндігін үш Кохер қысқышымен ұстап, бірінші
қысқышты 10 см, екіншіні - 8 см кіндік түбінен алшақтықта,
үшіншіні эйелдің жыныс мүшелеріне жақын жерден қысып
267
салады. БіріншІ және үшінші кысқыштардың арасын алдын ала 95
% этил спиртіне малынған мақта тығынымен заласыздандырып
қайшымен қырқады. Нәрестенің кіндік аймағындағы екі қысқыш
тасымалдаған кезде тамырларынан қан кетуден сақтайды.
Нәрестені біріншілік тазалағаннан кейін залалсыздандырған
жаялыққа орап, жылы ұстап, перзентханаға жеткізеді. Ары қарай
нәрестенің денесін, кіндігін тазалау, таразыға тарту, бойын олшеу,
перзентханада жүргізілуі керек. Тұншығып туған нәрестеге
реанимациялық іс-шаралар үстелге жатқызып жүргізіледі.
Реанимация баланың ауыз, мұрын, кеңірдек қуысынан кілегейді
сорып алу шараларынан басталады. Реанимаңияның ұзақтығы
нәтижелілік белгілері жоқ болса 15 минуттан аспауы керек.
Тұншығып туылған нәрестеге ауруханаға дейін өткізілетін
реанимациялық шаралардың көлемі
Түншығу ауырлығы	Реанимациялық іс-шаралардың көлемі мен реті
Жеціл тұншыгу Апгар шкаласы бойынша бағапау 6-7 балл	Ауыз, мұрын-тамак қуысынан, асқазаннан кілегейді сорып алу
Ортпа ауырл ы	аяы туншыгу Апгар шкаласы бойынша бағалау 4-5 балл	Ауыз, мұрын-тамак куысынан, асказаннан кілегейді сорып алу. Өкпені маскалық әдіспен жасанды желдету (Амбу қапшығы немесе “Пенлоннмен”). Кіндіктің көк тамырына бІр кг салмакка 5 мл 20% глюкоза ерітіндісін, 8 мг/кг кокарбоксилаза енгізіледг
Ауыр тұншыгу	Апгар шкаласы бойынша багалау 1- 3 балл	Ауыз, мұрын-тамак куысынан, асқазаннан кілегейді сорып алу. Өкпені маскалык әдіспен жасанды желдету (Амбу каішгығы немесе “Пенлонмен”). КІндіктің көк тамырына бір кг салмакка 5 мл 20% глюкоза ерітіндісін, (8мг/кг) кокарбоксилаза, гидрокортизон (5мг) немесе преднизолон (1-2 мг/кг) енгізіледі. Барлық ерітінділердІ өте жәй епгізу қажет! Өкпені жасанды желдетуді кеңірдек интубациясы әдісімен, жағдай жок болса -маскалы әдіспен жүргізу қажет. Ке ңірдек интубациясын тік ларингоскоп бакылауымен жүргізіп, кеңірдек және үлкен бронхтардағы кілегейлер сорып алынады. - Ауалы -юттегі қосындысымен өкпеніжасанды желдетуге -кан қысымы 30-40 мм.с.б. және тыныс алу жиілігІ минутына 30-40-тан артпаған жағдайда кіріседі.
268
Гинекология тәжірибесінде қан кету
Гинекологиялық науқастардан қан кету себебі болып, сыртқы
жыныс мүшелерінің жарақаттануы, ерте мезгілде жүктілікті үзу,
мойындық жүктілік, етеккір циклінің бұзылуы, жатыр мойны
мен денесінің қатерлі ісігі табылады. Қан кету гинекологиялық
науқастарға шақыртулардың жартысынан көбін құрайды.
Ерте мезгілде жүктілікті үзу- бұл қан кетудің жиі себебінің бірі.
Ол спонтанды (өздігінен түсік) және индуцирлі (артифициалды,
қылмыстық түсік) болады. Көбінесе ерте кезеңінде тектік және
гормоналды, кейде соматикалық аурулар, уланулар себеп болуы
мүмкін.
Ауруханадан тыс түсіктің келесі клиникалық сатылары
срекшеленеді:
1.	Қауіпті өздігінен түсік
2.	Басталған түсік
3.	Ая қталмаған түс ік
4.	Жартылай түсік
5.	Бүтін түсік
Түсікке байланысты жатырдан қан кету диагнозы анамнез (етеккір
тоқталуы), екі саусақты тексеру ( мерзімі 12 апталық жүктілік)
немесе касаға беткейлі ішастар қабырғасы арқылы жатырды
пальпациялау әдісіменқойылады. 11-12 апталықжүктілікте жатыр
түбі қасаға сүйектің жоғарғы шеті деңгсйіндс, 13-14 апталық
қасаға сүйектен жоғары анықталады. Асқынбаған түсікте жатыр
ауырсынусыз, жанама қабыну үрдістерінде ауырсыну пайда
болады, қатқылданады. Жүктілікке диагноз қойғаннан кейін түсік
сатысын және сипатын ажырату қажет.
Қауіпті өздігінен түсік- етеккір тоқтауының негізінде іш асты
аймағының тартып, сыздап ауырумен сипатталады. Осыған
байланысты соңғы етеккір уақытын аныктаған жөн. Бұл сатыда
қан кету болмауы немесе аздап жағынды бөліністер болуы
мүмкін. Олар жүктіліктің мерзіміне және ұрықтың орналасуына
байланысты.
269
Басталган түсік - іш асты, сегізкөз аймағында қатты толғақтәрізді
ауырсынумен, қанды, кейде аздап ұйыған бөліністермсн
сипатталады. Қауіпті және басталған түсіктің гинеколоиялық
зерттеусіз ажырату қиынға соғады.
Аяқталмаган түсік - нақ клиникалық көріністермен сипатталады:
іш асты ауырсынуы күшейіп, толғақтәрізді болады. Қан кету
ұлғаяды және анемиямен ұштасады (әлсіздік, терінің бозаруы,
тахикардия, артериалды гипотензия).
Жартылай түсік - жыныс жолдарынан ұрық жұмыртқасының
бөліктері шығуымен (тууымен) және күрделі қан кетумен
сипатталады.
Бүтін түсік- өте аз симптомдармен сипатталады. Науқас түсік
тастағанын айтады. ¥рық жұмыртқасы толық шыкканнан кейін
ауырсыну басылады, канды бөліністер жағынды жүзінде, аз
болады.
Қылмысты, ауруханадан тыс түсік -жүктілікті үзу мақсатымен
іс-шара қолданғандығы негізінде анықталады. Бұл жағдайда
клиникалык көрініс қабыну белгілерімен қатар жүреді.
Асқынган артифициальды түсік - гинекологиялық ауруханада
жүктілікті үзуден кейінгі аскынулар. Ауруханадан шыққаннан
кейін қан кетудің себептері болып ұрық жұмыртқасының қалдығы,
жатыр ішінде қан жиналуы, (гематометра) жатырдың тесілгенін
байқамау, жатыр қабынуы (метроэндометрит, метротромбофлебит)
табылады. Диагнозы түсік болғаны жөніндегі анамнездік
мәліметтер, жыныс жолдарынан қан кету, әр түрлі сипатта
және күштілікте іш асты ауырсынуы негізінде анықталады.
Анықталмаған тесіліп кетуде, ішастар тітіркендіру белгілері
перитониттің клиникалық көрінісіне дейін болады.
Жедел жәрдем дәрігерінің тактикасы:
Түсіктің барлық түрінде науқасты жедел перзентханаға жатқызу.
Клиникалық көрінісінің айқындылығына байланысты науқасты
көлікке дейін жаяу, егер қан қатты кетіп жатса, зеңбілмен
тасымалдау қажет. Осындай науқасты әкеле жатқаны жөнінде
270
перзентхана қызметксрлеріне, әсіресе кезекші дәрігерге хабар
беру керск.
Ауруханаға дейінгі көмек. Қауіпті және басталған түсікте 25%
-10-15 мл магний сульфаты ерітіндісін енгізуге болады (жатыр
бүлшыкетінің жоғары тонусын басады). Жартылай түсік пен
аяқталмаған түсікте қан тоқтату мақсатында көктамырға 10% -
10млкальцийхлоридерітіндісіненгізуге5%аскорбинқышқылын
( 40% -2-3 мл глюкоза ерітіндісінде), 250-500 мл дицинон
енгізуге болады. Жиырылу шақыратын дәрілер көрсетілмеген,
себебі босатылмаған жатырдан қан кетуді күшейтуі мүмкін.
Егер толық түсік болса, ауруханаға жеткізгенше б/е 1 мл (5 Б)
окситоцин, 1 мл (3 Б) маммофизин енгізу қажет.
Гинекологиядағы жіті іш синдромы
Гинекологиялық науқастардағы жіті іштің себебі қүрсақ
қуысына қаи кету (жатырдан тыс жүктілік, аналық без
апоплексиясы), аналық без кистасы аяқшаларының бұралуы,
жатыр косалқыларындағы іріңді түзілістердің жарылуы
(пиосальпинкс, тубоовариалды абсцесс, аналық без кистомасы),
кіші жамбас перитониті (пельвиоперитонит) болып табылады.
Жатырдан тыс жүктілік - физиологиялық ұрық
қабынан тыс жерлерде дамитын жүктілік - жатыр түтігінде (жиі
орналасады), рудиментарлы жатыр мүйізінде, аналық безінде,
құрсақ қуысында. Соңғы он жылдықта жиі аборттардың,
қосалқылардағы қабыну процесстерінің, гормоналды және
жатырішілікжүктілікке қарсызаттардықолданудан,жатыртүтігі
мен аналық безінің функционалды жағдайының бұзылуынан,
жатырдан тыс жүктіліктің кездесуі жиілеп кетті. Яғни, жатырдан
тыс жүктіліктің негізгі этиологиялық факторларының бірі жатыр
түтігінің анатомиялық құрылысы мен қызметінің бұзылуы
болып табылады. Жоғарыда көрсетілген себептермен қатар бұл
патология дамуына инфантилизм, аналық без функциясының
271
бұзылуы ксзінде немесе ұзақ лактация фонындағы жыныс
аппаратының гипотрофиялык жағдайы әсер стеді. Себептердін
қатарына жатыр қуысына түскенгс дейін үрык жұмыртқасын
қабылдауға алып келетін трофобласт белсенділігінің артуы,
ұрық жұмыртқасының қабылдану механнзмі бұзылып, оның
кұрсақ қуысына миграциялануы жатады.
Үдемелі жатырдан тыс жүктіліктің клиникалық көрінісі
бастапқы кезде қалыпты жүктілікке ұқсас: физиологиялық
аменоррея, сүт бездерінің қатаюы байқалады. Сыртқы жыныс
мүшелері,кынап,жатыр мойыныныңқынаптықбөлігі цианозды.
Миометрий гипертрофиясына байланысты 5-6 апталықжүктілік
мерзіміне дейін жатыр көлсмінің ұлғаюы болады. Егер жүктілік
одан орі дамыса, эктопиялык ұрық орны, жатыр өсуінсн асады,
бұл жатырдан тыс жүктілікке күдік туғызады. Жиі 5-7 аптада
(кейде срте) эктопиялық жүктілік бұзылады. Бұл процес екі
клиникалық вариант бойынша өтеді. Түтікті аборт типі (ұрық
орнының ішкі жыртылуы) және түтіктің жыртылу типі (ұрық
орнының сыртқы жыртылуы) бойынша.
Бірінші жағдайда ұрық жұмыртқасының бөлінуі түтік
қабырғасынан болып қан кету түтік ішінде болады. Нәтижесінде
түтіктін жиырылуынан ұрық жұмыртқасы ампулярлық бөлікке,
яғни кұрсак қуысына жылжиды. Қан түтіктен құрсақ куысына
да ағады - жатыр-тік ішектік саңылауға, бұл жерде жиналып,
жатыр арты гематомасы түзіледі. Кейде қан түтік айналасына
(перитубарлы гематома) немесе түтік ішіне (гематосальпинкс)
жиналады. Қан кету интенсивті болуы мүмкін, ол науқастың
анемизациялануына алып келеді, іш пердені тітіркендіреді.
Түтіктердің жиырылуы толғақ тәрізді ауру сезімін шакырады.
¥рық жұмыртка өз тіршілігін жойған жағдайда
децидуалды тінге ауысқан эндометрий сылына бастайды, бұл
ұзак уақыт канды жағындылардың болуымен бірге жүреді.
Түтік жарылғанда (трофобласт ферменттерімен
бұзылады)- жиі ұрық жұмыртқасы жатырлық бөлікте
272
имплантацияланғанда пайда болады - әдетте көп мөлшерде қан
кету дамиды. Бұл интенсивті тамырланған түтіктің жатырлық
бөлігіндегі салыстырмалы үлкен диаметрлі тамырлардың
закымдануына байланысты. Клиникалық көрінісінде құрсақ
ішілік қан кету симлтомы мен геморрагиялық шок симптомдары
айқын көрінеді: терінің бозаруы, суық тер шығуы, тахикардия,
пульс толуының жеткіліксіздігі, артериалдық гипотензия. Іш
тыныс алуға аз катысады (немесе қатыспайды), пальпация мен
перкуссияда ауыру сезімі анықталады. Іш перде тітіркенуінің
симптомдары оң болады. Іштің кей бөліктерінде перкуссияда
тұйықталу анықталады. Науқас дене қалпын өзгертіп, орнынан
тұру, естен тануға, коллапсқа дейін алып келуі мүмкін.
Гинекологиялық тексеруде, тексеру ауыру сезіммен жүреді, бұл
кезде көлемі аздап үлкейген, ауыру сезімді сұйқтықта «жүзіп
жүрген» жатыр анықталады. Қынаптыңартқыкүмбезі томпайған
немесе тегіс, пальпацияда ауру сезімді. Гинекологиялық
зерттеу науқастың жағдайын нашарлатуы мүмкін. Сондықтан
бұл зерттеуді, тек науқас операцияға дайын болғанда, жайылған
операциялық блокта диагнозды дәлелдеу үшін жасау қажет.
Жатырдан тыс жүктіліктің анық симптоматикасына және
көптеген клиникалық белгілерінің болуына қарамастан,
диагноз кешігіп, науқастың жағдайы өте нашарлағанда, кейде
терми налд ы жағдайда койылады. Диагностикалаудағы қател іктер
жиі жатырдан тыс жүктілікті, іш қуысы мүшелерінің басқа
патологияларынан ажырата алмаумен байланысты жіберіледі:
жедел панкреатит, асқазан мен он екі елі ішектің тесілген
ойық жарасы, жедел аппендицит, аналық без кистомасының
аякшаларының бұралуы т.б.
Сонымен қатар репродуктивті жастағы әйелдерде
жатырдан тыс жүктілік болу мүмкіндігін естен шығармау қажет.
Диагноз қоюғаетеккірдің кешігуі (барлық жағдайларда болады),
жүктіліктің күдікті белгілерінің болуы, жыныс жолдарынан қан
кету, құрсақ ішілік қан кету белгілерінің болуы (анемия, коллапс,
19-660
273
құрсақ қуысында сұйықтықтың болу белгісімен бірге іш перде
тітікену симптомы) көмектеседі. Уақытында диагноз қоюда ішкі
жыныс мүшелерін ультрадыбысты зерттеу әдісі жеңілдетеді,
бұл кезде эктопиялық жүктіліктің орналасуы, оның ағымының
ерекшеліктері (үдемелі, бұзылған) құрсақ қуысындағы бос
сұйықтық (құрсақ ішілік қан кету) анықталады.
Ажырату диагностикасын жүргізуде келесі белгілерді
есепке алу қажет: жедел панкреатит кезінде ауру сезімі өте
күшті, эпигастрий аймағында орналасады, кейде науқастар
тағамдану режимінің бұзылғанын, ас қорыту мүшелеріндегі
созылмалы ауруларының бар екендігін айтады. Етеккірдің
кешігуі болмайды. Осындай симптомдар асқазан мен он екі елі
ішектің ойық жарасы тесілуіне де тән. Сонымен қатар, ас қорыту
мүшелерінің жедел ауруларында құрсақ қабырғаларының
кернелуі, бұзылған жатырдан тыс жүктілікке қарағанда айқын
көрінеді.
Аналық без кистомасының аяқшаларының бұралуы
мен жедел апгіендицитке ішке қан кету симптомдар, етеккірдің
кешігуі, жүктіліктің мүмкін белгілері, жыныс жолдарынан қан
кету болмайды.
Жатырдан тыс жүктілікпен науқастар шұғыл дәрігерлік
көмекті қажет етеді. Емдеудің кез келген кідіруі өлімге алып
келуі мүмкін. Жатырдан тыс жүктіліктің жалғыз емдеу әдісі
шұғыл операция болып табылады, сондықтан науқас көп
салалы аурухананың гинекологиялық бөлімшесіне жеткізіліп,
тікелей кезекші гинекологқа тапсырылуы қажет. Құрсақ ішілік
қан кету симптомдары болса (анемия, коллапс т.б.), науқасты
мүмкіндігінше қабылдау бөлімінде ұстамай, тезірек жақын
арадағы гинекологиялық ауруханаға жатқызу қажет.
Жатырдан тыс жүктілік кезіндегі болжамды екі емдік
шаралар анықтайды - қан кетуді тоқтату және шұғыл қан
жоғалтуды қалпына келтіру, сондықтан ауруханалық емнің
негізгі әдісіне сәйкес операция көлемін таңдап (тубэктомия,
274
түтік резекциясы, түтік пластикасы) тілік жасау мен қанның
реинфузиясы, шокка қарсы ерітінділер, эритроцитарлы масса
енгізу аркылы трансфузионды-инфузиялық терапия жүргізу.
Жатырдан тыс жүктілікке күдікті науқас шақыртуында,
дәрігердің барлық іс-әрекеті, тезірек ауруханаға жеткізуге
бағытталуы қажет. Әйелдің жағдайы қанағаттанарлық болса,
бүл жағдайда ешқандай медикаментоздық тағайындалулардың
қажеті болмайды немесе олар минимальды болуы керек (1-
2 мл 5% аскорбин қышқылы ерітіндісін бүлшықетке, 200-
500 мл дицинон бүлшықетке, 1-2 мл 1% викасол ерітіндісін
бұлшықетке). Массивті қүрсақ ішілік қан кетумен шақырылған
коллаптойдты жағдайда, венаға кез келген қолда бар қан
алмастырғыш ерітінділерді енгізуге кірісу қажет (натрий
хлоридінің изотониялық ерітіндісі, желатиноль, реополиглюкин
т.б.), оны науқасты тасымалдау уақытында ауруханадағы
кезекші дәрігерге жеткізгенге дейін жүргізу қажет.
Аналык без апоплексиясы (аналық без жарылуы, аналық без
инфаркты, аналық без гематомасы) - аналық безіне қан қүйылу
мен оның бүтіндігінің жіті бұзылуы және құрсақ қуысына қан
кету. Жатырдан тыс жүктілік және жіті аппендицит диагнозымен
жасалған операциялардың 2% -де кездеседі. Ауру патогенезінде
физикалық зорығу, үзілген немесе сирек жыныстық қатынас
және басқа моменттер негізгі роль атқарады. Жиі аналық без
апоплексиясы етеккір циклінің ортасында дамиды- овуляция
кезеңінде немесе екінші фазада - сары дене васкуляризациясы
даму кезеңінде.
Аналық без апоплексиясының клиникалық көрінісі жатырдан
тыс жүктілікке ұқсас болады. Аналық без апоплексиясы жиі
репродуктивті жаста, әсіресе 20-35 жас аралығында пайда
болып, ауыру синдромымен бірге жүреді: іштің төменгі
бөлігіндегі зақымдалған аналық без жағындағы жедел ауыру
сезімі, ол кенеттен жедел пайда болып, сегізкөз, ішек, жамбасқа
беріледі.
275
Жиі құрсақ қуысына қан кетудің клиникалық көрінісімен бірге
жүреді.
Айқын қан кетуде (аналық без апоплексиясының анемиялық
формасы) коллаптоидты жағдай, тахикардия, артериалдық
гипотензия дамиды, тері жабындылары мен козге көрінетін
кілегей қабаттарының бозаруы, суык тер байкалады. Іштің
перкуссиясында оның басқа бөліктерінде қан жиналуынан
гүйыкталу анықталады. Құрсақ қабырғасы кернелген, френикус-
симптом, жергілікті іш перденің тітіркену белгілері байкалуы
мұмкін. Айқын ауыру синдромында жүрек айну мен кұсу болуы
мүмкін.
Аналық без апоплексиясы диагнозы қиын және жиі операция
барысында ғана қойылады. Бұл патологияны жатырдан тыс
жүктілік пен жіті аппендициттен ажырату қажет. Жатырдан
тыс жүктіліктен аналық безі апоплексиясының анемиялық
формасының айырмашылығы етеккірдің кешігу і мен ж үктіліктің
басқа белгілерінің болмауы. Ауру жиі етеккір циклінің 11-22
күнінде пайда болады. Кейде етеккір циклінің бұзылуы туралы
анамнездікдеректерболады.Оңжақаналықбезапоплексиясының
ауыру сезімдік формасын жедел аппендициттен жоғарыда
көрсетілген белгілер арқылы (ауру дамуының етеккір циклі
фазасымен сәйкес келуі, анамнезіндегі дисфункционалды
жатырдан қан кету), сонымен қатар дене температурасының
калыпты болуы, іш перде тітіркену симптомдардың әлсіз болуы,
жедел аппендицит симптомдарының (Ситковский, Ровзинг)
болмауы арқылы ажыратуға болады.
Шұғылкөмекдәрігерініңтактикасыаналықбезапоплексиясының
дұрыс диагнозын қою емес, құрсақ ішілік қан кету белгілері
мен жедел ауыру синдромын анықтау болып табылады: барлық
жағдайда науқастарды көп салалы аурухананың гинекологиялық
бөлімшесіне зеңбіл арқылы, науқас жағдайы мен мүмкіндікке
байланысты қабылдау бөлімінде кідірмей, тікелей кезекші
дәрігерге тапсыру кажет.
276
Аналық без апоплексиясының емі оперативті — аналық без
жарылуын тігу, резекциялау.
Ауруханаға дейінгі дәрігер тактикасы науқастың жағдайына
байланысты, құрсақ ішілік қан кету симптомдары болмаса,
жедел ауруханаға тасымалдауды қамтамасыз ету керек. Құрсақ
ішілік қан кетуде көк тамырға қан алмастырғыш ерітінділерді
енгізуді бастау қажет.
Аналык без кистомасы аякшасының бұралуы - жаңа түзіліс
қоректенуінің бұзылысына және жедел іш клиникасының
дамуына алып келетін аналық без ісігінің жедел асқынуы.
Аналық без кистомасы әйелдерде жиі кездесетін
ісіктеріне жатады. Оперативті емнің кешігуі тек қатерлі ісіктің
даму қаупін ғана туғызбайды, сонымен қатар басқа да ауыр
асқынуларды дамытады: ісіктің іріңдеуі және құрсақ қуысына,
қуыққа, тік ішекке жарылуы, ісік аяқшаларының бұралуы.
Бұралу бірнеше сағат немесе күңнің ішінде жедел тез дамуы
мүмкін (кейде көп реттік). Бұл кезде кенеттен немесе біртіндеп
ісіктің ісінуімен қан айналымының бұзылуы, қан құйылу мен
некроз пайда болады.
Клиникалык көрінісі: біртіндеп күшейетін немесе
жедел іштің төменгі жағындағы ауыру сезімімен - ісік жағында,
алдыңғы құрсақ қабырғасының кернелуі, іш перде тітіркену
симптомдарының пайда болуымен кңрінеді.
Жүрек айну, құсу, метеоризм, ішек парезі және т.б. жедел
іш симптомдары дамуы мүмкін. Дене температурасы әдетте
субфебрильді, бірақ процесс ұзақ дамығанда қызба айқын
болады, тахикардия, тері бозғылт, кейде сұрғылт немесе көкшіл
тартқан болады. Диагностикаға науқас анамнезінде аналық без
ісігінің болуы көмектеседі.
Жедел көмек дәрігерінің тактикасы. Науқас жедел көп
салалы аурухананың гинекологиялық бөлімшесіне жатқызылуы
қажет. Тасымалдау зеңбілмен. Ауруханаға дейінгі этапта ем
жүргізілмейді.
277
Емі оперативті. Операция көлемін (ісікті алып тастау,
жатырды қосалқылармен экстирпациялау және шарбы май
резекциясы т.б.), лапаротомия кезінде ісіктің сипатына
байланысты (қатерсіз, қатерлі) анықтайды.
Қосалқылардың іріңді түзілістерінің перфорациясы - жатыр
түтігініңіріңдіқабынуының(пиосальпинкс),аналықбез(пиовар)
байланыс аппаратының ірінді қабынуының (тубоовариалды
абсцесс) асқынуы.
Әйел жыныс мүшелерінің қабыну аурулары
гинекологиялық патология ішінде үлкен орын алады. Індеттелу
жолдары — интраканаликулярлы, өрлемелі гематогенді және
лимфогенді қабыну спецификалық (этиологиялық факторлар -
гонококктар, туберкулез микобактерияларыт.б.) және кез келген
шартты патогенді штамдармен шақырылған спецификалықемес:
патогенді және патогенді емес стафилококпен, протей, е. Соіі,
клебсиелламен, клостридиалды анаэробтармен шақырылуы
мүмкін. Бірақ микробтық флора тек қабыну ошағының
түзілуін және бірінші ауру симптоматикасын анықтайды,
ол қабыну ауруының ары қарай даму ағымындағы шешуші
мағынаны иммунитет бүзылыстары, эндокринопатиялар,
аутоиммуноагрессия және перифериялық қан айналым
бүзылыстары алады.
Әйел жыныс мүшелерінің және жатыр қосалқыларының
қабыну ауруларыныңклиникалықкөрінісі қазіргі кезде жиі айқын
емес, аз симптомды. Қабынудың жеделдеу және созылмалы
формалары көп кездеседі, олар ағымының үзактығымен және
түрақтылығымен ерекшеленеді, процеске көрші мүшелер
мен организмнің басқа жүйелері қатысуымен жүреді. Жыныс
мүшелерінің қабыну аурулары жүйке жүйесі, эндокринді
мүшелер, зәр шығару жүйесі т.б. функцияларының бұзылуымен
жүретін полижүйелік ауруғаайналады. Бұл жағдайда микробтық
флора әсері минимумға дейін төмендейді.
Жатыр түтігінің қабынуы гиперемия, тіндердің ісінуі, жоғары
278
экссудациямен жүреді. Түтіктерде, ішінде экссудат, кейде іріңі
бар жабык қуыс түзіледі. Қуыстар бірігеді, түтіктің жатырлық
және ампулярлық бөліктері жабысқақ процестің әсерінен
жабылыпқалады. Түтік ірінді құраммен керіледі (пиосальпинкс).
Оның қабырғаларында іш перденің қатысуымен некротикалық
өзгерістер дамиды. Кең көлемді кіші жамбас мүшелері мен
аналық безімен бітісулер пайда болады.
Процеске аналық безі қатысқанда құрамына түтік,
аналық безі, жатырдың жалпақ байламы кіретін біртекті қабыну
конгломераты түзіледі, бұл мүшелер арасындағы анатомиялық
шекаралар бұзылады (тубоовариалды абсцесс). Кейде аналық
безіндегі жекеленген іріңді процесс, оның абсцесінің түзілуімен
(пиовар) байқалады. Аналық безіндегі түзіліс әдетте тығыз
капсулалы болады, сондықтан оның перфорациясы сирек
байқалады.
Пиосальпинкс, тубоовариалды абсцесс клиникалық
көрінісі қабыну жағында орналасқан, іштің төменгі жағындағы
тұрақты ауру сезімімен сипатталады. Қалтырау, субфебрильды
дене температурасымен алмасатын қызба тән. Жалпы
жағдайының нашарлауы, әлсіздік, дімкәстік байқалады. Ауыру
сезімі аяқ, сегізкөз, бел, шап аймақтарына беріледі. Пульс
жиілеген. Іш жұмсақ, аздап кебуі мүмкін. Қабыну ошағы
аймағын пальпациялағанда айқын ауыру сезімі анықталады.
Іш перде тітіркену симптомдары жоқ. Тілі, әдетте, өңезделген.
Кейде жүрек айну, нәжіс пен газ жүрмеуі пайда болады. Жыныс
жолдарынан іріңді немесе шырышты-іріңді бөлінділер бөлінуі
мүмкін. Арнайы гинекологиялық зерттеуде, жиі үлкейген,
эластикалық консистенциялы, пальпацияда ауыру сезімді бір
жақтан немесе екі жақтан жатыр қосалқылары анықталады.
Пиовар клиникалық көрінісі ауыр: тік ішек пен сегізкөзге
берілетін іштің төменгі бөлігіндегі ауыру сезімі, сепсиске тән
қалтырау, жоғары тұрақты қызба, улану, тахикардия және басқа
симптомдар.
279
Кейде қосалқылардағы ірінді процестер жеделдеу,
созылмалы ағымға ие болуы мүмкін екендігін ссте сақтау
қажет. Бүл жағдайларда ауыру сезімі етеккір кезінде күшейеді,
етеккір циклі бұзылады. Ауыру сезімі түрақты, тұйық, тұрақты
орналасуы жоқ, белге, шап аймағына, берілетін сипатқа ие
болады. Дененің субфебрильды температурасы, ұйқы нашарлау,
үдемелі анемия және басқа жалпы улану белгілері байқалады.
Үнемі диспепсиялық көріністерге шағымданады: жүрек айну,
тәбеттің жоғалуы, кейде кекіру, іш қату.
Қосалқылардағы іріңді түзі ліс перфорациясындаалғашқы
сағаттарда-ақ, ауыр қабыну процесінің клиникасының үстіне
перитонит симптомы косылады. Жатыр қосалқыларындағы
іріңді түзілістерінің жарылуы әсерінен пайда болған
перитониттің кей жағдайларында ауыру синдромы айқын
болмайды. Клиникалық көрінісінде жоғары қызба, қалтырау,
ентігу және басқа грипп тэрізді симптомдар байқалады.
Мұндай жағдайларда жедел көмек дәрігерінің қате тактикасына
байланысты грипп, ЖРВИ деп қате диагноз қойылады, бұл
науқастың стационарға шұғыл тасымалдануының орнына,
ауруханадан бас тартып, үй жағдайында ем қабылдауына
алып келеді. Сондықтан қосалқылардағы іріңді түзілістердің
перфорациясы кезіндегі перитониттің клиникалық көрінісі
«хирургиялық» перфорациялардағыдан (асқазан мен он екі елі
ішек ойық жарасы) ерекшеленетінін есте сақтау қажет. Оның
айқын емес, баяу журуі гинекологиялық перитониттің ағымы
хирургиялық пен салыстырғандажақсы деген қате тұжырымның
себебі болып отыр.
Клиникалық көріністі келесі ерекшеліктермен
ажыратады:
1.	Жиі құсудың болмауы немесе мүлдем болмауы мүмкін, не
1-2 рет;
2.	Перистальтиканың ұзақ сақталуы; нәжіс өздігінен немесе
клизмадан кейін болуы мүмкін, метеоризм байқалады;
280
3.	Жиі құсу, тершеңдік аз болғанықтан сусыздану айқын емес;
жиі ауыру сезімді зәр шығару мен сұйық нәжіс пайда болады;
науқастың жағдайының ауырлығымен қан көрінісі арасында
параллелизм болмайды, лейкоцитоз айқын емес, лейкоцитарлық
формуладағы өзгерістер минимальды болады.
Жалпы перитониттің клиникалық көрінісі келесі:
қабыну ошағы жағындағы айқын іштің төменгі бөлігіндегі
ауру сезімі, ол жедел, интенсивті, кейде сыздаған, тұрақты емес
болуы мүмкін. Бүкіл іштегі ауру сезімі болмайды. Қалтырау,
кейде қайталамалы, жоғары қызба, жиі пульс, тахипноэ.
Соңғы симптомдар кейде перфорация кезінде, сонымен қатар
перитонитпен де бірге жүреді. Жүрек айну, кейде құсу, іш кебуі,
алдыңғы құрсақ қабырғасы кернелуі, негізінен деструкция
ошағы үстінде айқын болады. Іш перде тітіркену симптомы,
бастапқыда жергілікті, дами келе бүкіл іште, бірақ мықын
аймағында айкынырақ анықталады.
Ауру диагнозы жоғарыда көрсетілген симптомдар мен
анамнез деректеріне (жатыр қосалқыларындағы созылмалы
немесе жедел қабынудың болуы, емхана немесе ауруханада
емделу) сүйене отырып қойылады.
Шұғыл көмек дәрігерінің әрекеті. Жатыр
қосалқыларының жедел іріңді қабыну процестерінде және
оның перфорациясы мен перитонит дамуында науқастар
гинекологиялық стационар жағдайында жедел емделуі қажет.
Тасымалдау зеңбілмен жүргізіледі. Перитонит дамуы мен
перфорацияға күдік туғанда науқас мүмкіндігінше қабылдау
бөлімінде кідірмей, тікелей кезекші дәрігерге тапсырылуы
қажет.
Қосалқыларының және аналық без ісіктерінің іріңді
жарылуы шұғыл оперативті емді қажет етеді.
Ауруханаға дейінгі кезеңде ағзаға тасымалдау жағымсыз
әсер етпеу үшін витамин комплексін қолдану қажет (1-2 мл 5%
аскорбин қышқыл ерітіндісін, 1 мл 3% В витамин ерітіндісін,
281
100-150 мг кокарбоксилазаны бұлшықетке). Қажет жағдайда
электролит ерітінділерін пайдаланып, инфузионды терапияға
көшеді (лактасол, натрий хлоридінің изотониялық ерітіндісі),
5-10% глюкоза ерітіндісін инсулинмен бірге, синтетикалық қан
алмастырғыштар (реополиглюкин, гемодез т.б.).
Наркотикалық аналгетиктерді салуға болмайды!
Кіші жамбас перитониті (пельвиоперитонит) жергілікті
перитонит формасы болып табылады. Ауру әдетте, екіншілік-
инфекцияныңжатырқосалқыларданжамбасішпердесінеөтуінен
пайда болады. Кіші жамбас қуысында экссудат жиналады,
оның фибринозды құрауы спайкалардың түзілуін женілдетіп,
қабыну ошағын шектейді. Кіші жамбас куысының қалған
құрсақ қуысынан изоляциялануына төменгі ішек ілмегі мен
шарбы майы әсер етеді, олар да жергілікті жабысқақ процеске
қатысады. Экссудат шырышты-фибринозды, іріңді, жиі жатыр-
тік ішек саңылауында (жатыр-тік ішек саңылау абсцесі) немесе
сирек жағдайда біріншілік қабыну ошағының орналасуына
байланысты, бүйір қалталардың бірінде жиналады.
Пельвиоперитониттің клиникалық көрінісі жалпы
улану симптомдарымен, қалтырау, тұрақты жоғары қызбамен
сипатталады. Тахикардия, артериалық гипотензия байқалады.
Ауыру сезімі интенсивті іштің төменгі бөлігінде орналасып,
сегізкөз, тік ішек, аяққа беріледі. Жатыр-тік ішек саңылауы
абсцесі түзілгенде ауыру сезімі тік ішекке беріліп, ішекті
қысқан тәрізді сезім пайда болады. Пельвиоперитониттің
бүйір орналасуында ауыру сезімі зақымдану жағында айқын,
қасағаға берілуі мүмкін. Жүрек айну, сирек құсу пайда болады.
Нәжіс пен газ жүрмейді. Ішті тексергенде жергілікті ішастар
қабырғасы кернелуі мен жергілікті іш перде тітіркену симптомы
анықталады. Ауру ағымы организмнің қорғаныс мүмкіндігіне,
микробтық флора вируленттілігіне байланысты. Науқастың
қарсы тұруы жақсы болып, ем ерте жүргізілсе (абсцесс
түзілгенғе дейін), жамбас іш пердесінің қабынуын оперативті
282
емсіз тоқтатуға болады. Бұл жағдайда қабыну орнында кең
жәнс тығыз өсінділер пайда болады, кейіннен тұрақты ауыру
синдромына, ішек қызметі бұзылысына, бедеулікке алып келеді.
Ауру ары қарай дамыса ірің бос құрсақ қуысына өтіп, жайылған
перитонитке алып келеді.
Пельвиоперитонит диагностикасы жиі қиын болады.
Процестің жергілікті болуы, пельвиоперитонит пен жатыр
қосалқыларының іріңді түзілістері клиникасы ұқсастығы
ажырату диагностикасын қиындатады. Диагнозды дәлелдеуге
арнайы гинекологиялық зерттеу нәтижелері көрсетеді, бұл кезде
жатыр-тік ішек саңылауында абсцесс болғанда арткы күмбездің
төмен түсіп, ауру сезімінің айқын болуы болады немесе бүйір
қалталарда экссудат жиналған жағдайларда қасаға астында
зақымданған жақта, жатыр түбінде ісік тәрізді түзілістің пайда
болуы мен ауыру сезімі анықталады.
Шұғыл көмек дәрігер тактикасы жатыр қосалқыларының
іріңді түзілістеріндегідей: гинекологиялық бөлімшеге зеңбілмен
тездетіп жеткізіп, жатқызу. Науқасты тікелей кезекші дәрігерге
тапсыру қажет. Пельвиоперитониттің абсцесс кезіндегі емі
- оперативті. Жатыр-тік ішек саңылауы абсцесінде артқы
күмбезді тіліп (кольпотомия), ол жерге дренаж қойып оны
бірнеше тәулікке қалдырады. Абсцесс басқа жерде орналасса,
абсцесті дренаждап, босату үшін лапаротомия жасалынады.
Бір мезгілде антибактериалды, десенсибилизациялаушы,
дезинтоксикациялық, жалпы ұстап тұрушы ем тағайындалады.
Жекелеген жағдайларда (абсцестің клиникалық белгілерінің
болмауы) консервативті ем жүргізіледі.
Ауруханаға дейінгі кезеңде тасымалдауды қамтамасыз
ететін дәрілерді тағайындау қажет (витаминдер, антисептикалық
препараттар).
¥зак әсер ететін ауыру сезімін басатын дәрілерді салуға
болмайды!
283
Жіті гинекологиялық патологиялардың диагностикасы мен
каркынды ем алгоритмі
Клнникаеы	Симптомдзры	Жедсл жардем
Жатырдан тыс жүктілік лайыкты анамнез; физиолоғиялық аменоррея; ж үкгі л і кті ң субьекги вті белгІлері, с Анаяы^ бездердің апоплексиясы -лайықгы анамнез; -кенегген басталу; -зақымданған аналык безі жағында, сегізкөзге, тіх ішекке санға берілетін ауыру сезімі; -локсу, кусу; -	қңюақ ішіне қан кету белгілері; -	АҚ темендеуі, тахикардия; -	ішастар тІтіркену симптомдары он; -	ішке перкуссия жасағанда сүйықшқ жиналатын жерлерде тұйыкталу.	Данфорт ашптамы- дем длганда иық буыяында ауыру (жагыр түтікшесінің жарылуы) Дутлас симптомы- қынапты пальпацпялағанда кдггы ауыру (жатырдан тыс жүктіл ік)Кюллен симптомы - кіндік аймагыньщ көкшіл-қара тарту ыПромптов симптомы- қынапты вагинальді не репжді қараганда ауыру Элекер симптомы -иыкка, жауырынға берілетін іштің ауыруы.Щеткин -Блюмберг симптомы- - іш кабырғасын жәй басып, қодды алған кезде қапы ауыру сезімі байқалады.	кан кету көзі аймағына суық басу; қатаң төсектік тэртіп; коллапс болса- Тренделенбург қалпын беру (оны жасай алмаса аяғын 30 градус бұрышқа кетеру); ауруханаға зембілге жатқызып тасымалдау; шох дамыса - шокка қарсы ем жүргізу;
284
VIтарау
ЖЕДЕЛ НЕВРОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХИАТРИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАР
Нерв жүйесі зақымдануындағы жедел жағдайлар
Нерв жүйесі закымдануларындағы жедел жағдайлар жалпы
ауруханаға жатқызылған науқастардың 3-10 % құрайды. Көпшілік
жағдайда осы категориялы наукастарға бастапқы көмекті арнайы
неврологиялық білімі жоқ медицина қызметкерелері (желілі
жедел жәрдем бригадалары, жедел жәрдем бөлімдері, бөлімшелік
терапевтер немесе фельдшерлер) көрсетеді, осыған байланысты
кейде диагностикалық қателіктер жіберіліп, бүгінгі күннің ем
әдістерінің мүмкіндіктері толық қолданылмайды. Жіті дамитын
неврологиялық патологияның ең маңызды ерекшелігі - ол тек нерв
жүйесі емес басқа да ағзалар мен жүйелердің, әсіресе тыныс және
қанайналу, сонымен қатар гуморальді гомеостаздың бүзылуы,
бас иннервациясының, моторикасының, координациясының,
сезімталдығының дөрекі бұзылыстары. Жіті дамитын жұлын
зақымдануына аяқ-қол қимылының бұзылуы, сезімталдығының
төмендеуі, жамбас функциясының нашарлауы ілеседі. Сонымен
қатар нерв жүйесі зақымдануындағы жедел жағдайлар тез,
бір мезгілде ағзаның бірқатар функцияларының бұзылуымен
ажыратылады. Аурудың болжамы маңызды өмірлік функцияларды
(тыныс, қанайналым) қалыпқа келтіруге бағытталған жедел
медициналык жәрдемнің көмегімен анықталды. Диагноз қою және
емдеу міндетін орындауда бастапқы көмек көрсетуші дәрігер көп
қиындыққа кездеседі.
Жіті неврологиялъщ жагдайлардъщ клиникалъщ түрлері:
1.	Ми қанайналымының жіті бұзылуы- ишемиялық,
геморрагиялық инсульттер, миасты қабығына қан кету;
2.	Жіті нейроинфекциялар (менингиттер,
285
менингоэнцефалиттер, энцефалиттер, ми көктамырлары мен
тамыршаларының септикалық тромбофлебиті);
3.	Нерв жүиесінің жіті жұқпалы аллергиялык аурулары;
4.	Эпилептикалық статус (жиі қайталанатын тырысулар);
5.	Жабык бассүйек-ми жарақатының асқынулары
( жарақатты ми ішіне қан құйылу);
6.	Ми абцессі мен ісігі
7.	Жіті гипокинетикалык жағдайлар, миоплегиялық
синдромдар, миастения);
8.	Улану мен дисметаболикалық үрдістің нәтижесінде
дамитын нейроинтоксикациялық синдром;
9.	Өзгерген немесе катгы басылған ес синдромы;
ІО.Жұлынның жіті зақымдануы.
Көп жағдайларда жіті нейрохирургиялық патологиясы
бар науқастарға бірінші көмекті жедел жәрдем дәрігерлері
көрсетеді. Диагнозы анықталғаннан кейін осындай науқастарды
нейрохирургиялық бөлімдерге жатқызады.
Ауруханаға дейінгі кезеңдегі балалардың орталық жүйке
жүйесі қызметінің бұзылысы аса күрделі мәселе болып отыр,
себебі, аталған жағдай науқастардың өміріне қауіпті.
Мидың ауыр гипоксиясы тоникалық тырысуларға, есінің
терең созылмалы бұзылысына әкеледі.
Көп жағдайларда тырысу синдромы дене қызуының жоғарылаған
кезінде болады, әсіресе жасы кіші балаларда, орталық жүйке
жүйесінің қозғыштығының денгейі төмендігіне байланысты
неврологиялық патологиялары бар жағдайларда кездеседі.
Балаларда коматозды жағдайдың дамуына
гематоэнцефальды барьердің, қан -тамырлар өткізгіштігі
жоғарылығының, орталық жүйке жүйесінің, жүрек -қантамыр
жүйесі, асқазан -ішек жолы, бауырдың анатомо-физиологиялық
ерекшеліктерінің үлкен маңызы бар.
Ауруханаға дейінгі сатыда жедел жәрдем дәрігерінің ес
-түссіз жағдайлар кезінде сауатты салыстырмалы диагностика
286
өткізілуі керек, шұғыл түрде толық көлемді жедел жэрдсм
көрсету, науқасты ауруханаға жатқызудың дүрыс тәсілін таңдап
алу қажет
Бассуйек-ми жарақаты
Бассүйек-ми жарақаты (БМЖ) - бүл қүрамына бассүйек
терісінің, бүлшық еттің, сүйектің, мидың, қантамырларының,
ми карыншықтары мен бассүйек - ми нервтерінің механикалық
зақымданулары және сіңір тартылуы кіретін ұғым.
Бассүйек-ми жарақатының жабық және ашық түрлері болады.
Жабық түріне бастың тері қабатының бүзылмаған зақымдануы
жатады. Ашық түріне бассүйектің, оның негізінің зақымданып
сынуы, қан және ми сұйықтығының ағуымен жүретін
зақымданулар тән.
Оның биомеханикасында ми тініне деструктивті әсер ететін
біріншілік факторлар комплексі қатысады. Олардың ішінде
негізгілері:
І.Соғылу және соғуға қарсы орындарда қысымның тез
ауысуымен қарама -қарсы полюске ми арқылы басқа
бассүйек деформациясының соққы әсері, сонымен қатар
цереброспинальдық сұйыктықтың гидродинамикалық соққысы;
2. Жылдамдату- баяулату ми бағанының салыстырмалы көбірек
бекітілуіндегі массивті үлкен мисыңарларының ығысуы мен
ротациясы.
БМЖ кезінде жалпы милық, дислокациялық, қабықтық және
басқа симптомдар мен синдромдар байқалуы мүмкін.
Жалпы милық симптомдар (ЖМС) БМЖ кезінде мидың
органикалық зақымдалуының клиникалық белгілері болып
саналады. Оларға естің сандық және сапалық өзгерістерін, бас
ішілік гипертензия мен гипотензия симптомдарын, сондай-
ақ, бас ауыруын, жүрек айнуын, бас айналуын, церебральдық
астения (адинамия) мен көз түбіндегі өзгерістсрді жатқызады.
287
Бас ауыруы көпшілігінде байқалады. Сипаты бойынша әдетге
жайылмалы болады, оның айқын болу дәрежесі мен ұзақтығы
зақымдалу ауырлығына байланысты болып келеді.
Субарахноидальды құйылулар мен гематомаларда бас ауыруы
ошақталып, каркыны үдей түседі. БМЖ-да жүрек айну тамак
қабылдаумен өзара байланысы жок күсу байқалады. Жарақаттан
кейін алғашқы тәуліктерде бұлшықеттер тонусының өзгеруі,
естің, ойлаудын бұзылысы жоғары дәрежеге жеткен кезде
ңеребральді астения (адинамия) дамиды.
Мидың зақымдалуы ауыр болған сайын, жалпы милық
симптомдар ұзақтау болады. Басішілік қысымның (БІҚ)
жоғарылауы, әдетте мидың қысылуымен, сондай-ақ, жаншылу
ошақтарымен бірге жүреді. БІҚтөмендеуі, әдетте, мұрын немесе
құлақ ликворреясымен болатын бас негізінін сынығымен бірге
жүреді. Жалпы милық симптомдардың пайда болу себептсріне
біріккен БМЖ салдарынан болған шок, ми тамырларының
эмболиясы, ішкі қан кету, миокард инфаркті, массивті екі жақты
пневмония, буйрек немесе бауыр жеткіліксіздігі, сепсис, су-
элекгролит балансының ауыр бұзылыстары жатады. Жалпы
милық силмтоматиканы бас ішілік іріңді-қабынулық асқынулар
(жарақаттан кейінгі энцефалиттер, жайылған субдуральды
гематома және т.б.) шақыруы мүмкін.
Ескерту. 1. Жарақаттык ми ісінуі БМЖ-нан кейінгі ми тіндерінде
судың көп мөлшерде болғандықтан дамиды. 2. Мидың ісінуі
- БМЖ ның жедел кезеңшде ми көлемінің қанға толуына
байланысты үлкеюі 3. Ми коллапсы (МК), әсіресе, ликвореямен
бірғе жүретін бас негізінің сыиықтарында (25-40%), операциядан
кейін - бас ішілік гематомаларды, гигромаларды және басқа
көлемді процесстерді алып тастағаннан кейін, жиі қайта болған
БМЖ кейін дамиды. МК -ның негізгі синдромына басішілік
қысым жатады.
БМЖ кезі ндео шақт ы қ сим птомдарми зақымдалуыны ң ошақт ық
клиникалық белгілері болып табылады. Олардың пайда болуы
288
мен құрылысы ми түзілістерінің зақымдалуына байланысты
болып келеді (маңдай, самай, төбе, шүйде бөліктері, қыртыс асты
түйіндер, мишық, баған және т.б.). БМЖ -ның жедел кезеңінде
ошақтық сиптомдар (қимылдық, сезімталдық, сөйлеу, көру,
статокоординаторлық және т.б.), әдетте, оларды басып тастайтын
жалпы милық симптомдармен үйлесіп келеді.
Ошақтық симптомдар БМЖ -ның топикалық диагностикасы мен
асқынулары негізінде жатыр.
Ошақтық симптомдарға парездер мен салдануларды, сөйлеу, сезу,
көру, есту бұзылыстары, эпилепсиялық ұстамалар (басішілік
қысым жоғарылауы, ми гипоксиясы және басқалардың салдары
ретінде кездесуі мүмкін), сондай-ақ, психопатологиялық
бұзылыстар жатады. Апатико-абулиялық синдром жиі маңдай
бөліктерінің зақымдануында байқалады; құлақ қабылдауымен
байланысты зақымданулар - самай бөлігі және т.б. зақымдалғанда
байқалады. Ошақтық неврологиялық бұзылыстар - моторлы
немесе сенсорлы афазия, гемипарез (гемиплегия), апраксия және
т.б. зақымдалу аймағын көрсетеді.
Ескертулер: 1.Апатико-абулиялық синдромы айналадағыларға
аспонтандық немкұрайлы қарау үйлесуімен сипатталады. 2.
Аспонтандық дегеніміз - қимылдық, сөйлеу, психикалық және
басқа функциялардың түрлеріне ынтаның болмауын не азаюын
айтады. 3. Апраксия немесе әрекеттің бұзылысы - бағытталған
қимылдардыңреттілігімендұрыстығыныңбұзылысынәтижесінде
бұлшықет күші мен координаторлық механизмдердің толық
сақталуына қарамастан әдеттегі әрекеттерді атқару қабілетін
жоғалту болып табылады
Қарашықтык реакциялардың бұзылысы -жеңіл БМЖ кезінде
қарашық реакцияларының әлсіздігінен ауыр жарақат кезінде
толық болмау диапазонында зақымдану ауырлығының дәрежесін
сипаттайды. Тұрақты анизокория гематоманың белгісіне жатады.
Ошақтық симптомокомплекстерге дислокациялық синдромдарды
да жатқызады.
19-вбО
289
Бассүйек- ми жабык жаракаттарының диагностикалык алгоритмі
Бассүнек- ми жабык жарақаты
Клинитмқтүрлсрі	•> Клинико-диаіностнкалық бсдгшрі
Мидыц иіай^иуы: жалпы милық, функиноналдъц толық кантымды закымданулар	<• бірнеше секундтан бірнеше мшіуіха дейін есіп жоғапту: •	> есіне келгенде мыналар байқалаж бастын ауруы,бас айшуьг кейде кұсу, алсіздік, тершсңдік, қулақта шу сырткы ті пркен дергі інтерпе (іпужары к) реакция беру, Ронберг пожында- толтіректеу саусақ-мүрын пробасы нақты емес, •	? озінің кшгіл-күйін дұрыс бағаламау (ауруханадан бас таріу} •	> ошакты неврологиялых симптсадр болчайдһһ
Мидыц пшта. соқкыныкорншсуынакдрай ошакгы жж жалпы милық симптомдарға бірігсді. Оның 3 ауырлық дәрежссі: - лш даьнуышң оеди гЬрежш	❖	бірисшс мипупан 10 минуіқа дсйі н ссш шшу; сссңітрсу нс соаор түріадс байқаладьг *	> есіне келген соң ми шайқалуының симптомдарына мыналар қосылады: жиі, қайта- кайта қүсу; аз уакытка тілі күрмслақ сіңір ш тсрІ рефлекстерінін ассимстриясы жж мимика бршык еттерінің салдануы; •	? менингшьді симптомдар айқын байқалады (шуйдс булшық еттерінің тарпылуы, жарыкган корқу; көзалмасыи қимвдтацда ауыру ссзімІ) <	• тыныс және қдвайналум қызметі здсгге бүзылмайды, кейде шамаяы брадикардия болуы мүмкін.
- ми согызуыкыц орташа ауырлық дэрежесі	<	• есін бірнеше сағатқа жоғалтады; <	* ссінс кеіЕгсн соң. жоғарыдагы сшгомдарға мыналар қосылады: көп ретіік кұсуъ каратиықгардың жарыққа реакциясының төмендеуі; *	? кейде нистагм, анизокория: *	> сейлеудіц, сезімтшыктш, қимшдыц бұзшысгары; <	* анкынкабыктыксимптомдар; •	!* тыныс оіс қанайналым қызмстінін бүзылыстары; *	> бассүйектіц негізі сынганда субарахіюидалды қан кетулерді ң болуы мүмкін;
* ми смыяуыныц ауыр дэрежесі	•	> есі бірнеше тәулікке денІн болмайды; сопор немесе кома *	> диэіщефтді-шаболикалық, мезенңефалъді- бухбаряы синлромдардын белгілері анықталады; <	• тыныс жж қанайналым кызметіні н емірге кауіпті бузылыстары; *	> бассүйекгің негізі сынганда субарахноидалды қан кетулердің болуы мүмкін;
- Дмффузды аксиошды за цымдануяар: децеребрация немесе декортикация белгілері бар комалар	*	> жарақат алған уакыпан бастщі, рақ комага ену; •	> тыныс ж^іе қанайналым кызмеиииі кенепеи бұзылуы; <	• децеребрационды ригидгі л ік; *	> декортикаңионды ригидгілік.
2і/іл)ы^ыс6Иі/ы (60-70% миішілік гематомшры дамиды)	•	> -кобінесе мидың соғылу клиникалық коріністерімен қатар дамиды; *	> 'ми ішілік гематоманың алғашқы симптомдары: гомолатеральді анизокория, контрлагерал ьді гемипарез, терен рефлекстердің ассиметрияш, тырысулар, брадикардня, *	> -тыяыс жэне қанайналым кызметінін терең бүзылыстары; •	> Ерекш&іігі: ^трықмезгһініц” болуы, ягнижарақат алган уақыт ген жалпи милык симптомдарының бастаяу арасында, науқастың жадаы жжарады
290
Бассүйек-ми жарақаттарында ауруханаға дейінгі кезеңде
жедел жәрдем шараларының алгоритмі
Мидыц шайқалуы
жсдел жәрдемді кажет етпейді
науқаста қозу болса: - 2 мл 0,5% седуксен (реланиум, сибазон)
ерітіндісі енгізіледі;
аурухананың неврологиялық бөліміне тасымалдау;
Мидың жаншылуы мен соғылуы
- көктамырды табу;
- тсрминалды күйлер дамығанда жүрек реанимациясын жүргізу;
қанайналым декомпенсациясында:
реополиглюкин, кристалды ерітінділерді к/т тамшылату;
қажет болғанда: - 5мл 0,5% допаминді изотоникалық ерітіндіге
араластырып к/т тамшылату , АҚ 120-140 мм.с.б. ұстап тұру;
ГКС: дексаметазон 8-12 мг немесе преднизолон 90-150мг к/т;
ес-түссіз күйлерде:
ауыз қуысын қарап, тазалау керек;
мойын омыртқасын қатты шалқайтпау!
кеңірдек интубациясы;
психомоторлы қозуларда,тырысуларда- 0,5-1,0 1 % атропинтері
астына, 2 -4 мл 0,5% седуксен немесе 15-20 мл натрий оксибутираты
к/т;
тасымалдағанда тынысын бақылап отыру керек;
Бассүйек іиіілік қысымның көтерілу синдромында:
-2-4мл 1% фурасемид (лазикс) к/т (көп кан жоғалтқанда енгізілмейді);
ӨЖЖ
ауыру синдромында: 2-4мл 50% анальгин немесе 2-4 мл 0,5%
трамал ерітінділері енгізіледі;
Опиаттарды енгізуге болмайды!
Бас жарақаттанганда жэне сыртқа қан аққаида:
жарақаттың шетін антисептиктермен жуып, өңдеу керек;
ауруханаға тасымалдау -нейрохирургия бөліміне, ауыр
жағдайларда- реанимация бөліміне.
291
Бассүйек-ми жаракаты кезіндегі дәрігердің әрекеті
Бастың соғылуы кезінде оқиға болған жерде қан тоқтатқыш
‘Типпократ тақиясын” немесе “тұмақ” таңғышын салып науқасты
травматологиялық бөлімшеге шұғыл түрде жеткізу қажет.
Жабық, ашық және қосарласқанбассүйек-мижарақатында
жедел жәрдемді оқиға болған жерден бастап көрсетеді. Ашық және
енгенжарақаттарды гемостатикалық губкамен жауып, асептикалык
таңғыш саламыз. Науқасты травматологиялық бөлімшеге жеткізу
қажет. Егер науқастың есі анық болса зембілмен жастықсыз
арқасына жатқызып тасымалдау керек. Егер есі болмаса құсықпен
аспирация болмас үшін науқастың басын бір бүйіріне қаратып
тасымалдау қажет. БМЖ кезіндегі реанимациялъщ иіараларды
ауруханаға дейін бастау керек. Ол жарақат әсерінен болған өмірге
қажетті мүшелердің қызметінің бұзылыстарын қалпына келтіруге
бағытталады. Онда тыныс жолдарының бітелуі, қан жоғалту
және гемодинамикалық ауыр бұзылыстардың әсерінен болған ми
ишемиясы мен гипоксиясының алдын алу қажет. Газ алмасуды
қалпына келтіру үшін тыныс жолдарын тазалап, ауа өткізгіш
түтікшелер қою немесе жасанды тыныс беру қажет.
Комалар
Кома (грек тілінен ауд- терең ұйқы) - азды-көпті неврологиялық
және нейровегетативті бұзылыстармен сипатталып, қоршаған
орта мен өзін-өзі қабылдаудың толық түгел жойылуымен болатын
естен тануды айтады. Кома ауырлық дәрежесіне қарай:
I. Орташа ауырлық дәрежелі комада- оятып ала алмау, ауыртқыш
тітіркендіргіштерге қорғану қимылдарының болуы, басқа да
сыртқы тітіргендіргіштерге оянбау ( көзін ашпау т.б.). Сонымен
қатар тыныс және жүрек-қантамыр қызметтерінің жеңіл
бұзылыстары дамиды.
II. Терең кома - оятып ала алмау, қорғаныс қимылдарының
болмауы, бұлшық ет тонусының бұзылуы, сіңірлік рефлекстердің
тежелуі, тыныс алудың терең бұзылыстары, жүрек-қантамыр
292
қызметтерінің декомпенсациясы.
Ш. Шектсн тыс кома - агональды күйде болу, арефлексия, тыныс
алу, жүрек-қантамыр жүйелері тек дәрілер мен аппараттар
көмегімен ғана қызмет атқарады.
Ес бұзылысының сандық синдромдары
Шұғыл жағдайларда естің бұзылу терендігін ересектерде Глазго
шкаласы бойынша, ал нәрестелерде Апгар шкаласы бойынша
бағалауға болады.
Глазго шкаласы.
I.	Көзін ашу:
жоқ-1
ауыру сезіміне- 2
сөйлеуге - 3
спонтанды-4
2.	Ауыру сезімін тітіркендіргенде жауап қайтару:
жоқ-1
бүгу реакциясы-2
жазылу реакциясы-3
жұлқыну реакциясы-4
тітіркенудің орналасуы-5
бұйрықты орындау-6
3.	Вербальды жауап:
жоқ - 1
буынсыз дыбыстар-2
түсініксіз сөздер -3
шатасып сөйлеу -4
толық бағыттылық -5
Ес жағдайын бағалау әрбір топшадан алынған ұпайлардың жалпы
санын есептеу жолымен жүргізіледі. Мәселен: 15 ұпай- есінің
бүтін болуына сәйкес келеді, 13-14 ұпай- есеңгіреуге, 12- сопорға,
4-8 -комаға, 3 ұпай - ми өліміне сәйкес келеді.
Команың клиникасы науқастың жалпы жагдайының ауырлыгына
қараіі 5 дэрежеге бөлінеді:
293
1.	Қанағаттанарлық жағдай- есі бүтін. өмірге қажеттІ
қызметтері бұзылмаған.
2.	Орташа ауырлықтағы жағдай- есі бүтІн немесе аздаған
есеңгіреу бар. Өмірге қажетті қызметтер шамалы ғана бұзылған.
3.	Ауыр жағдай - терең есеңгіреу немесе сопор. Тыныс және
жүрек -қантамыр жүйелерінде айқын бүзылыстар бар.
4.	Өте ауыр жағдай- орташа немесе терең кома, тыныс және
жүрек -қантамыр жүйелерінде өте айқын бүзылыстар бар.
5.	Терминальді жағдай- ми бағаны зақымдануының айқын
белгілері бар шектен тыс кома мен өмірге қажетті қызметтердің
терең бұзылыстары.
Ошақтық неврологиялық белгілері жоқ аурулар.
1.	Цереброспинальді сұйықтықтың қалыпты жасушалық
құрамы тән. Қалыпты компьютер томографиясы (КТ) мен магнитті
-резонансты томография (МРТ), Бұл топқа жатады:
•	Уланулар (алкоголь, барбитураттар, опиаттар, тырысуға
қарсы дәрілер, бензодиазепиндер, үш циклдік антидепресанттар,
фенотиазиндер, этиленгликоль және т.б.);
•	Метаболикалык бұзылыстар (гипоксия, диабеттік
ацидоз, уремия, бауырлық кома, гипогликемия, бүйрек үстілік
жеткіліксіздік);
•	Ауыр өтетін жалпы жұқпалы аурулар (пневмония, сүзек,
безгек, сепсис);
•	Этиологиясы әр-түрлі тамырлық	коллапс	(шок) және
қартайған шақтағы жүрек декомпенсациясы;
•	Эпилепсия;
•	Гипертензивтік энцефалопатия мен	эклампсия;
•	Гипертермия мен гипотермия.
2.	Ошақтық цереброспинальдық және ми бағаны белгілері
жоқ цереброспинальдық сұйықтықта цитоз бен қан аралас ми
қабықшэларының тітіркенуін шақыратын аурулар. КТ мен МРТ
294
қалыпты немесе өзгермеген. Бұл топқа келесі аурулар жатады:
•	аневризма жарылу кезіндегі субарохниодальды қан кету;
•	жіті бактериальды менингит;
•	кейбір вирустық түрлері.
2.	Цереброспинальды сұйықтықта өзгерістердің болуы не
болмауымен сипатталатын ошақтық ми бағаны немесе бүйірлік
ми белгілерімен жүретін аурулар.
КТ мен МРТ -да патологиялық озгерістер табылады. Бұл топқа
жататындар:
•	миға қан құйылу;
•	тромбоз бен эмболия салдарынан болған ми инфаркті;
-	ми абсцесстері мен субдуральды эмпиемалар;
•	эпидуральды және субдуральды гематомалар;
-	мидың соғылуы;
•	ми ісіктері.
Қарапайымдатылған жіктелу бойыиша коматозды
күйлерді деструктивті (анатомиялық) және метаболикалық
(дисмстаболикалық) комаларға бөледі
Жедел жәрдем беру кезіндегі жалпы кеңестер
Есі жоқ жағдайдағы жарақаттанғандарға жедел жәрдем берудің
өзіндік ерекшеліктері бар: өміріне қауіп төнген жағдайда уақыттың
шектеулі болуы, анамнезі мен ауру тарихы туралы мәлімет белгісіз
болған жағдайда дәрігерге өте жинақы болып, төменде келтірілген
жалпы кеңестерді дәл орындауға талап қойылады.
1.	Куә болған адамды мүмкіндігінше №1 тізбеде келтірілгендер
бойынша сұрастыру керек.
Алынған мәліметтер бойынша дұрыс интерпретация клиникалық
диагнозды қойған кезде жақсы көмек береді.
3.	Естен танудың кез-келген түрі бассүйек-ми жарақатының
(БМЖ) салдары не болмаса себебі болуы мүмкін, сондықтан
диагностика мен емдеудің алғашқы этаптарында оның бар жоғын
295
білу керек. Сонымен қатар кенеттен естен тану кезінде бастың
катты заттарға соғылып қалуын ұмытпау керек, себебі ол да
БМЖ - ны шақыртуы мүмкін.
4,	Коматозды күйдің жиі себебіне алкогольдік мас болуды
жатқызады, бірақтаоған өзінетән белгілердің болатұра “мас болу”
жарақаты екендігіне көз жеткізгенше және қандағы алкогольдің
жоғары мөлшерін лабораториялық дэлелдемегенше алкогольді
- команың бірінші себепкері ретінде атауға болмайды.
№ 1 тізбе. Куәгерді сұрастыру тізбесі (Соііп О§і1уіе, 1987).
1.	Тэулікуақыты
2.	Орны
3.	Себепкер фактор:	ыстық	болу, уайымдау,	ауыру	сезімі,
дене қалпын өзгерту, физикалық жүктеме жэне т.б.
4.	Дененің бастапқыдағы	қалпы:	түрегеліп	тұру,	отыру,
жату.
5.	Терінің түсі: бозару, қызару, көгеру.
6.	Тамыр соғысы: жиілігі, ырғақтығы, толымдығы.
7.	Қимылдары: тырысу немесе еріксіз; ошақтық немесе
жалпы; құлау кезіндегі жарақат, еріксіз зэрдің шығуы, ұстаманың
ұзақ болуы.
8.	Қайта қалпына келу белгілері: бас ауыру, естің шатасуы,
сөйлеу бұзылысы, парез жэне т.б.
Естен танған науқасты зерттеген кезде естің бұзылу дәрежесін,
этиологиясын анықтап, науқастың жалпы жағдайын бағалау
керек.
№ 2 тізбе. Коматозды жағдайдағы науқасты зерттеу тізбесі
(Соііп О^іКіе, 1987).
І.	Терісі: ылғалды, құрғақ, қызарған, көгерген, сарғайған
2.	Басы мен бет-әлпеті: жарақаттың болуы
3.	Көздері: коньюнктива (қан құйылу, сарғаю);
қарашықтардың жарыққа реакциясы; көз түбі ( дискінің ісінуі,
296
гипертониялық немесе диабеттік ретинопатия),
4.	Мұрны мен құлақтары: іріңнің, қанның бөлінуі;
ликворрея; акроцианоз;
5.	Тілі: құрғақ болуы, тістелген іздер мен тыртықтар;
6.	Тынысы: зәрдің, ацетонның, алкогольдің иісі
7.	Мойны: мойын бұлшық еттерінің тартылуы, ұйқы
артерияларының пульсациясы
8.	Кеуде торы: тыныстың жиілігі, тереңділігі, ырғақтығы.
9.	Жүрегі: ырғақ бұзылыстары
10.	Іші: бауырдың, көкбауырдың немесе бүйректердің үлкеюі
Н.Қолдары: артериялық қан қысымы, гемиплегия,
иньекциялардың іздері.
12.	Білектері: тамыр соғысының жиілігі, ырғағы мен толуы,
тремор.
ІЗ.	Аяқтары: гемиплегия, табандықрефлекстер.
14.	3әрі: кідіруі мен ұстай алмауы, белок, қант, ацетон болуы.
Тері астында көптеген иньекция іздерінің болуы қант
диабетінің, ал көктамырды жағалай болатын иньекция іздері
нашацорлыңтың болуын болжамдайды.
Гипогликемиялық жағдайға шамалы күдік туғанда
лабораторияның нәтижесін күтпей, көктамырға 40-60 мл
40%- ды глюкоза ерітіндісін құю керек. Егер де науқаста
кетоацидоздық кома болса, оның жағдайы бұл шарадан кейін
нашарламайды, ал, гипогликемия болса, осындай қарапайым
ем тәсілмен науқастың өмірін сақтап қалуға болады.
Біртіндеп басталатын ұзаққа созылған естен тану
Аурухана жағдайында біртіндеп басталатын коматоздық
жағдайларын диагностикалау қиынға соқтырмайды. Егер де,
науқаста емге көнбейтін жедел бауыр жетіспеушілігі болса,
онда бауырлық кома дамуы мүмкін. Біртіндеп басталатын
ұзаққа созылған естен танудың пайда болуының негізгі
себептері кестеде көрсетілген.
297
Біртіндеп басталатын ұзакқа созылғап естеп танумен сипазталатын
коматоздык жағдайлардың ец жиі таралған себепз ері мен
диагностикалық белгілері (Соііп О^іітіе бойынша5 1987).
Себебі	|	Диагностнкалық белгілері
I. Милык патология	
], Жаракат	Сыртқы жабындыларынын немесе бассүйегінің зақымдалуы, мұрын мен кұлақтардан қан кету немесе ликворея
2. Тамырлык бұзылыстар	Гемиплегия (гемипарез), гилерестезия, мойын бұлшықеттерінің ригидпілігі (субарахноидальды қан құйылулар кезінде)
3, Ісік	ОЖЖ -нің ошақтык симптоматикасы, закымдалган жағында көру жүйкесінің бүртігі дискінін ісінуі
4. Жұкпа	Мұрын немесе құлактардан іріннін ағуы, мойын бұлшықеттерінің ригидггілігі, қызба
5. Эпилепсия	Қарап тексергенде немесе авамнезінде тырысулардын болуы, тілді тістеудің жаңа іздері немесе тыртыктардын болуы
II Метаболикалық патолопія	
1. Уремия	Ауыздан уремиялык иістің шығуы, дегидратация, бұлшықепік жұлқынулар, ретинопатия, протеинурия
2,Диабет	Ауыздан ацетон иісінің шығуы, дегидратация, ретинопатия (микроаневризмалар), зарде қант пен кетон денелерінің болуы
3, Гипогликемия	Тершеңдік, діріл, Бабинский белгісі болуы мұмкін
4. Бауырлық кома	Сарғаю, спленомегалия, қанды құсық, “қағушы” тремор
ІП. Интоксикация	
1. Алкоголь	Ауыздан алкоголь иісіні ң шығуы, беттің қызаруы (бас-ми жарақатын мұқият іздеу кажет)
2. Психотропты препараттар	Тыныстың бұзылысы, орташа гиперсаливация
3. Газдың иісі	Тыныстың бұзылысы, тән гиперемия
298
Естен танған кезде жедел жәрдем бсрудің тәртібі
1. Науқастың өміріне қауіпті сыртқы факторларды жою:
электр тогы, газ, от және т.б.
2. Егер жоғарыда көрсетілген сыртқы факторлар
науқастың өміріне қауіп төндірмесе және оның жүрек-
қантамыр, тыныс алу жүйелерінің қызметі адекватты
болса, науқастың аяқтарын көтеріңкіреп, горизонтальды
қалыпты сақтайды және оны келесі қосымша шараларды
колданбағанша қозғамайды:
•	Еркін тынысты қамтамасыз ету: жағасын, белдігін
ағыту;
•	Бетіне суық су шашу, беттерін шапалақтау;
•	Қоздыратын заттармен дем алдыру (мүсәтір спирті,
сірке қышқылы);
•	¥заққа созылған талма кезінде денені ысқылап,
жылыту керек; Бүлшықетке 1 мл 1%-ды мезатон ерітіндісін,
тері астына 1 мл 10% - ды кофеин ерітіндісін енгізу; айқын
гипотония мен брадикардия кезінде тері астына -0,51 мл
0,1%-ды атропин сульфаты ерітіндісін енгізу көрсетілген.
Ескерту. Аталған шаралар нақты жағдайларға бейімделеді.
Егер естен тану бірнеіие минуттан асса, онда коматозды
жагдай туралы ойлап, келесі қосымша шараларды қолдану
қажет:
1.	Тыныстың, ұйқы артериясында пульстің бар екендігіне
көз жеткізу; олар болмаған жағдайда жүрек тоқтауы
кезіндегідей реанимациялық шараларды бастау керек.
2.	Тырысулар болғанда тілді тістеуден сақтау үшін
науқастың тістері арасына зат қою керек (бірақ ол металлдан
жасалмаған болуы керек!); тырысу синдромын жою.
3.	Жарақаттану жағдайында сыртқы қан кету болса, оны
тоқтату.
4.	Естен тануды шақыра алатын дәрілерді немесе
299
медициналық карталарын (эпилептик, диабетик және т.б.)
қалталары мен кітапшаларынан іздеп керу, науқасты қарап
тексеру.
5.	Науқасты ысып кетуден немесе үсінуден қорғау.
6.	Егер де, команың себебі әлі де белгісіз болса, арнайы
симптоматикалық ем, лабораториялық және аспапты
экспресс-диагностика жургізу керек.
Ескерту: Аталған шаралар нақты жағдайға бейімделеді.
Арнайы емес симптоматикалық ем
1.	Көктамырға 40-60 мл 40% -ды глюкоза ерітіндісін
енгізіңіз. Егер де, коматозды күйдіңсебебі- гипогликемиялық
кома болса, науқас есін жинайды. Барлық басқа жағдайларда
глюкоза қүнарлы өнім ретінде сіңіріледі.
Ескерту: Егер де, науқаста кетоацидоздық кома байкалса,
осы мөлшердегі енгізілген глюкоза зиян келтірмейді.
2.	Бас ішілік қысымның жоғарылау белгілері кезінде
қалпына келтіру.
3.	Тырысулық ұстамалар болғанда, оларды жою
(диазепам).
4.	Бактериальды менингит немесе іріңді отит белгілері
кезінде жүқпамен күресуді бастаңыз,
5.	ҚСЖ-ы мен электролиттік балансты қалпына
келтіру.
6.	В1 дәрумен енгізіңіз (тиамин кардиотрофикалық және
нейропротективтік әсер көрсетеді).
7.	Жедел улану белгілері болған кезде арнайы уға карсы
залалсыздандырғышты таңдап, антидотты терапияны
бастаңыз.
8.	Көздерін қорғаңыз. Коматозды жағдайдағы
науқастарда қабақтары көтеріңкі болады, көзін қакпайды,
нәтижесінде қасаң қабығы құрғап кетеді.
Осы асқынудың алдын - алу үшін қасаң қабықтың
құрғағанына қарап, кезеңмен физиологиялық ерітінді немесе
300
альбуцид ерітіндісін тамызып отыру қажет. Қасаң қабыққа
ылғалды салфеткаларды салуға болмайды, себебі, медицина
қызметкерлері уақытылы қайта суламаса, олар кебірсінуі
мүмкін.
Ескерту: Аталған шаралар нақты жағдайға бейімделеді.
Жоғарыда көрсетілген шараларды нейропротективті,
антиоксидантты әсер беретін дәрілермен толықтырған жөн:
1) Мембраностабилизатор эссенциале көктамырға 5,0-
10,0 ағыммен аутоқан арқылы;
2)	Антиоксиданттар эмоксипинді 25-50 мг/тәулігіне
көктамырға 250 мл натрий хлориді изотоникалық
ертінідісінде тәулігіне 2 рет енгізу. Немесе:милдронат
10%- ды көктамырға 5-10 мл ағыммен немесе натрий
хлориді изотоникалық ерітіндісінде минутына 60 тамшы
жылдамдықпен тамшылатып енгізу немесе бұлшықетке 100
мгтэулігіне 1-3 рет.
3)	Нейропротекторлар глицин 0,7-1,0 тәулігіне тіл
астына;
4)	Семакс 1% -ды әрбір мұрын жолына 2 тамшыдан
күніне 4-6 рет;
5)	Тіндік метаболизмді жақсарту үшін арналған дэрілер
- цитохром С 5 мл б/е. немесе: цитомак 15 мг к/т.
Бірқатар жағдайларда глиатиллинді 4 мл б/е немесе к/т
күніне бір рет баяу енгізгенде оятатын әсер беруі мүмкін.
Ескерту: Ауруханаға науқасты тасымалдар алдында,
эсіресе, бассүйегі мен омыртқалар сынығының бар-жоғына
көз жеткізіп, эвакуацияны өте абай жүргізу керек.
Ауруханаға жатқызудың сұрақтары:
Жедел талма кезінде ауруханаға жатқызу қажет емес.
Осы тарауда қарастырылған барлық басқа жедел жағдайлар
кезінде біріншілік медициналық көмек бергеннен кейін
реанимация мен қарқынды емдеу бөлімшелеріне жатқызу.
301
Гипогликемиялык команың диагностикасы мен жедел
жәрдем алгоритмі
Гипог.тикемиялык кома Гликемия де ңгейІн бақылау_______
 Жедел жәрдем
Емнің негізгі принциптері
Жеңіл түрінде:
•> - қүрамында тез сІңетін көміртегі
бар тагам беру;
___________________Анықтау___________________
Себептері:
❖	инсулинді мөлшерден тыс қабылдау;
♦	> аш болу;
*	*• қаркынды физикалық күш түсу;
*	> қаназайтқыш сульфаниламидтерді салицилат
жэне алкогольмен қосып қабылдау;
*	> инсулома;
Клиникасы: -қорқыныш ,үрей;
•	> аштықты сезіну;
•	*• басының айналуы;
•	> локсу;
•	> тершеңдік;
•	> күрт элсіздік;
•	> психомоторлы козу;
♦	> ошақты неврологиялық
симптомдардың пайда болуы (коз
дивергенциясы; патологиялықтабан
белгілерінің оң болуыдырысулар);
•	> коматозды к үйлерде: гипотония,
брадикардия, тыныс бұзылыстары
Эаииды
•	> 80-120мл 20%глюкоза ерітінділерін
қ/т тез енгізу;
•	> 5% 200400мл глюкоза ерітінділерін
к/т баяу тамшылату;
•	> преднизолон ЗОмг к/т;
•	> мидыц ісінуінде: маннитол 20% -200
мл к/т тамшылату;
•	> кома үдеп бара жатса:- адреналин
0,1% 0,5-1,0 мл т/а;
•	> реанимация бөліміне жеткізу;
Психикалық қозулар. Эпилепсия (қояншық)
Науқасқа психиатриялық көмек көрсетуді, оны тексеруден
бастайды. Және ол үшін науқастың келісімі, ал 15 жасқа дейінгі
балаларда әке-шешесінің келісімі қажет.
Медициналық жедел жәрдем дәрігері сана сезімінің бұзылысы бар
науқастарға шақыртуларға мынадай максатпен барады:
медициналық симптоматикалық көмек көрсету;
302
козуды басу;
ауруханаға жаткызу сұрактарын шешу;
науқастын айналасындағы адамдардың кауіпсіздігін
сактау.
Науқаспен жарык жерде әңгімслеседі, өйткені қараңғы жерлерде
науқастың қорқыныш сезімі күшсйе түседі. Ал ауруханаға
жаткызар алдында онын барлық киім ксшегін, қалтасьшдағы
заттарын толығымен туыстары қарап тексереді. Және наукасты
көлікке отырғызғанша қолынан ұстап жеткізеді және көлік ішінде
дәрігер немесе фельдшер онын қасында отыруы керек. Қабылдау
болімінде науқас “ колдан-колға” өткізіледі.
Қозудың жіктелуі:
Делириоздықозу: эр-турлі этиологиялыделирийкезіндебайқалады:
алкогольді, уланулық, жұкпалы аурулардан кейін, жарақаттық.
Наукастың санасы өзгеріп, сағым -елестер пайда болады.
Елестік-сандырақтық қозу: шизофрения, кояншық, мидың
органикалық ауруларында, алкогольді мастануларда кездеседі.
Наукаста қорқынышты, үрейлі елестер пайда болады. Одан
сандырақтап қашады.
Психопатиялық және истериялық козу: көбінесе психопатия,
невроздарда және шизофренияда кездеседі. Науқас айқайлап,
жынданып қарап-тексеруге көнбейді. Қозу әрекеттерін көпшілік
тұрған жерде көрсетуге тырысады. Кейдс күледі, кейде
жылайды.
Меланхолиялыққозу: маниакальді-депрессивті психоздарда, мидың
органикалық ауруларында, невроздарда және шизофренияда
дамиды. Өз-өзіне жала жауып, қол салуға дейін барады.
Мазасыздық кәрілік қозу. Үйқысыздық, үрейлі ойлардың маза
бермеуі, агрессияның болуы, кейде колдарын жан-жаққа сілгеп,
билейді.
Рекативті-негізделген қозу: қатты жан күйзелістерінен кейін
дамиды. Науқас бір орнында тұрмайды, бір жаққа ұмтылады,
сұрақтарға жауап бермейді, бір айткан сөзін “ Мен”, “менімен енді
303
нс боладьг” деген сиякты сөздерін қайталай береді.
Маниакальді козу. Кейде қозудың эйфорияльіқтүрі, жаңылғыштык
мания, ашушаңдык түрі дамиды.
Жедел ем шаралары:
алдымен қозу түрін, оның негізгі еиндром күрылысын (
үрей, қорқыныш, үйкысыздық, астения) анықтау;
сана-сезімінің бұзылу деңгейін аныктау;
дәрі-дәрмектер тағайындау;
психотропты дәрілер көбінесе бүлшьіқ етке енгізіледі;
олардың қарсы көрсеткіштері- жедел бауыр және бүйрек
жеткіліксіздіктері, жүрек аурулары;
Тагайындайтын дэрілер тобы:
Седативті әсерлі: аминазин, тизерцин, хлорпротиксен, пропазин;
1. Елес және сандыраққа әсер ететін дәрілер: триседил,
галоперидол, стелазин, френолон, аминазцн;
2.Антипсихотикалық әсері бар: мажептил, стелазин, тизерцин,
триседил;
Сонымен қатар жедел жәрдем көрсету кезінде седуксен,
магний сульфаты, димедрол сияқты дәріл^р қолданылады.
Жиі қолданылатын дәрілердің 1-шіреттік молінері:
2,5% 50-150 мг аминазин; тизерцин 2,5% 25-75мг;
галоперидол 0,5% 5-10 мг; хлорпротиксен 2,5% 25-100мг; стелазйн
0,2% 4-6 мг.
Қояншық
Көбінесе тырысу синдромымен сипаттазтады. Оның клиникалық
түрлері: жайылмалы жалпы тырысу ұст^масы- аяқ-қолдарының
тонико-клоникалық тырысулары, аузынығі көбіктенуі, тілін тістеп
алу, өздігінен зәр шығарумен байқаладгм. Ұстаманың соңында
тыныстың бұзылуы мүмкін. Ұзақ апноэ кезеңі болуы мүмкін, 1
-ші ұстама 2-3 минутқа созылады, содан соң науқас терең ұйқыға
кетеді. Науқастың қарашықтары кеңейіп, жарыққа реакциясы
болмайды.
304
Парциальды тырысу ұстаМалаРы сананың жоғалуынсыз тоникалық
немесе клоникалық тырысулар болады.
Тырысусыз ұстамалар наукастың жүрістұрысыэпизодтыөзгеріп,
қоршаған ортамен қарьім-қатынасты жоғалтады. Ұстаманың
басталуына аура (иіс сезУ, Дәм сезу, көру) әсер етеді. Үстама
кезінде қозғалу белсенділігі тежеліп, мақсатсыз қимылдау сияқты
әр-түрлі әрекеттер боладьь Ал соңында амнезия көрініс береді.
Қояншық статусы - тұракты эпилептикалық жағдай,
эпилептикалық ұстамал^РДың жалғасуы немесе олардың
қайталануы. Бүл жағдай наукастың өміріне қауіп тудырады.
Клиникасы: наукас коматозды жағдайда болады және жиі,
үнемі тырысулар болады. Бұл күй су-электролитті бұзылыстарға
аспирациялы пневмониянЫН, жүрек ырғағының бұзылуына және
екіншілік энцефалопатиянын дамуына алып келеді. Науқастың
анамнезінде бұрын эпил^птикалық ұстамалардың болғандығы
анықталады.
Жедел жәрдем: Егер осы тырысу ұстамасы өмірінде бірінші
рет болса, наукасты ауруханаға жатқызып оның себебін анықтау
қажет.
Тырысу ұстамасын басу үпіін 0,5% 2,0 мл седуксен ерітіндісін
40% -20 мл глюкоза ерітіидісінде көктамырға енгіземіз. Ми
ісінуінің алдын- алу үшін 20-40 мг фурасемид ерітіндісі енгізіледі.
Егер бұл дәрі-дәрмектердій әсері болмаса 20 % 10-30 мл натрий
оксибутираты енгізіледі. НаУКастың тынысы тоқтап қалса -өкпеге
жасанды желдендіру жүргізіледі.
20-660
305
VII тарау
ЖІТІУЛАНУЛАР
Индустрия мен химия өнеркәсібінің жылдан жылға жоғары
дамуына байланысты өмір деңгейі жақсарып отыр. Сонымен
қатар жанұяларда тұрмыстық химиялық заттармен қатты әсер
ететін дәрілер көбеюде. Әсіресе балалар арасында уланулар
жиірек.
Жіті уланулар шұғыл патологиялар ішінде алғашқы
орындарда тұр. Жіті уланулар қайғылы оқиғалар ішінде үшінші
орында, жиілігі жағынан жарақаттармен күйіктерден кейін тұр.
Жіті уланулар ересектерге қарағанда балаларда басқаша болады,
метоболикалық үрдістердің әлсіздігіне байланысты (су -тұз
алмасуы).
Балаларда коматозды жағдайдың дамуына
гематоэнцефальды барьердің, қан --тамырлар өткізгіштігі
жоғарылығының, орталық жүйке жүйесінің, жүрек -қантамыр
жүйесі, асқазан -ішек жолы, бауырдың анатомо-физиологиялық
ерекшеліктерінің үлкен маңызы бар. Жоғарыда аталған
ерекшеліктер балалар ағзасының улы заттарға төзімділігінің
төмендігіне, эксикоз, токсикозға бейімділігі және ағзаға удың тез
сіңірілуіне байланысты.
Балалар арасындағы уланулардың ішінде бірінші орынды
дәрі-дәрмектерменулану 40-60% алады, олардың басым көпшілігі
кездейсоқ (1-5 жас аралығындағы балалар) және суицидальды
(жасөспірімдер арасында) уланулар. Екінші орында қышқылдар
мен сілтілермен улану, алкоголь, наркотиктер сонымен қатар
өндірістік газдармен көмір қышқыл газдарымен улану жиірек
кездеседі. Балалардың улануы айқын түрде өтеді. Бірақ, басталуы
жеңіл өткендей болып, уақыт өткеннен кейін өмірге қауіпті
жағдай туғызуы мүмкін. Сол себептен жедел уланған ауруды
ауруханаға жатқызып бақылауды қажет етеді. Уланудың нәтижесі
306
емнің сапасы мен уакыты және мезгілінде ауруханаға жатқызуына
байланысты.
Жыландармен жәндіктердің шағуы дәрігер жұмысында жиі
кездеспегснімен олар адам өміріне қауіп туғызуы мүмкін.
Жаз және күз мезгілдерінде жыландармен жәндіктердің шағуы
уланулардың ішінде 1-3 % күрайды.
Уланулар - химиялық этиологиясы бар аурулар, ол адам
ағзасына химиялық заттардың токсикалық мөлшерде, өмірге
қажетті функциялардың бұзылуына әкеліп соғады. Соның
әсерінен адам өміріне қауіп төнеді.
Соңғы онжылдық ішінде қоршаған ортадағы химиялық өнімдердің
саны 5 млн-ға жуық. Оның 800-ге жуығы жедел улануларға әкеліп
соғады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері
бойынша 1 мың халықтан орташа есеппен алғанда 6-ы күнделікті
ауруханаға түседі екен. Ал медициналық жедел жәрдем беру
қызметіндегі шақырулардың 4,5% - 9% жедел уланулармен
байланысты болады.
Уланулардың себебі мен болған жеріне қарай жіктелуі.
І.Кездейсок уланулар.
І.Өндірістік уланулар.
2.Тұрмыстық уланулар.
А.	Дәрі-дәрмектерді мөлшерден тыс көп қабылдағанда:
Б. Алкоголды немесе наркотикалық уланулар:
В.	Медициналық қателіктер:
Г.Биологиялық уланулар:
Д.Тағаммен уланулар:
Е.Балаларда кездесетін уланулар:
ІІ.Әдейі уланулар
І	.Қылмысты;
2	. Өзін-өзі өлтіру үшін (суицидалды).
Осы уланулардың ішінде жиірек кездесетін түрі:
307
Тұрмыстық уланулар.
Олар тұрмыстық химикаттарды, интексицидтерді, дәрі-
дәрмектерді қателесіп байқамай ішіп қойғанда немесс оларды
дұрыс қолдана және сақтай білмеу нәтижесінде болады.
Ал алкогольды ішімдіктен және суицидальды уланулар, сана-
сезімі бұзылған адамдар әдейі қабылдағанда кездеседі.
Биологиялық уланулар - ол улы жәндіктер мен жыландар
шағып алғанда дамиды.
Ал тағамдық уланулардың 2 түрі болады:
1. Химиялық этиалогиялы түрі.
Мысалы: тағамға өсімдік пен хайуанаттардың улары түсіп
кеткенде байқалады.
2. Инфекциялық түрі - ол бұзылған және ауру тудырғыш
бактериялар снген тағамдардарды қолданғанда болады.
Әсіресе қауіпті улануларға балаларда кездесетін (5 жасқа)
дейінгі уланулар жатады. Бұл жағдайда балалар көбінесе
ашық түсті дәрілердің түріне қызығып ішіп қояды.
Медициналық уланулар басқа улануларға қарағанда сирегірек
кездеседі. Ол емдік мекемелерде дәрінің мөлшерін немесе
ағзаға енгізу жолдарын шатыстырғанда дамиды.
Өндірістік уланулар.
Тұрмыстық улануларға қарағанда созылмалы түрде
дамиды. Ол химиялық өндірістерде, лабораторияларда,
техника қауіпсіздігін сақтамау кесірінен болады.
Токсикалық заттардың организмге түсу жолдары:
-	ауыз арқылы (ішке қабылдау арқылы )
-	тыныс жолдары арқылы (ингалияциялық улану):
-	тері жамылғылары мен кілегей қабықтары арқылы
(перкутантты улану):
-	парентералды иньекциялар арқылы (иньекциялық улану):
-тік ішек, қынап, сыртқы есту жолдарына енгізу арқылы
болатын уланулар:
308
Уланулардың диагностикасы.
Уланулардың диагностикасы, аурудың химиялық
этиологиясын аныктауға бағытталған. Ол 3 түрлі шаралардан
тұрады.
1	.Клиникапьщ диагностикасы.
Бұл ауруханаға дейінгі кезеңде жүргізілетін диагностика,
Мұнда жедел жәрдем дәрігері, анамнез жинау, улануға сәйкес
келетін клиникалық көріністерді анықтау, оқиға болған жерді
тексеру арқылы жиналған мәліметтерін, науқасты жатқызатын
аурухана дәрігеріне толығымен жеткізуі тиіс.
2.	Токсико-лабораторияльщ диагностика
Ауруханаға дейінгі кезеңде, химико- токсикологиялық
зерттеулер жүргізу үшін, жедел жәрдем бригадасы оқиға болған
жерден заттай дәлел жинайды.
Мысалы: дәрі-дәрмектер, сезік тудыратын сұйыктықтар, т.б.
Сұйықтықтар беті жабық күйінде тасымалданады, оның бетін
дәкемен немесе мақта тампондарымен жабуға болмайды. Егер
сезікті сұйықтық стаканның түбінде қалса, онда оны баска
таза ыдысқа құйып алу қажет. Немен уланғаны анықталмаған
науқастың, асқазаны жуылған судың, алғашқы порциясын (100-
150 мл ), тығыны бар флаконға құйып, ауруханаға жеткізілуі
қажет.
3.	Патоморфологияльщ диагностикасы.
Ол адам өлгеннен соң жүргізілетін, сот- медициналық
экспертиза.
Жедел улануларды емдеудің жалпы принциптері.
1.	Активті детоксикация әдістері. Ол токсикалық заттарды
ағзадан тез арада шығаруға негізделген.
2.	Спецификалық(антидоттық)терапия. Улардың токсикалық
әсерін төмендету.
3.	Симптоматикалық терапия.
Бұл ағзаның атқаратын қызметін қорғауға және оны белгілі бір
қалыпта ұстап тұруға негізделген.
309
Активті детоксикация әдістері.
Бұл әдістер негізінен ауруханаға дейінгі кезеңде
жүргізіледі. Егер улы зат ішке қабылданған болса, онда шүғыл
шара ретінде, асқазанды зонд арқылы жуу қажет. Ал коматозды
күйде жатқан науқастың, асқазанын аспирация болдырмау үшін,
алдымен кеңірдегіне интубация жасап, сонан соң жуады.
Асқазанды жуып болған соң, зонд арқылы ішті айдайтын
дәрілер (100-150 мл) 30% натрий сульфаты еріт немесе 1-2 ас
қасық вазелин майы жіберіледі.
Ал күйдіргіш заттармен уланса, онда асқазанды суық
сумен аз-аздап жуып отырады. Алдымен 1% 1 мл морфин
және 1% Імл атропин ерітіндісін тері астына енгіземіз. Бүл
жағдайда, іш айдағыш дәрілерді қолдануға болмайды, оның
орнына асқазан жуудың соңында, зонд шығарар алдында асқазанға
алмагель құяды.
Асқазан-ішек жолдарындағы улы заттарды адсорбциялау
үшін - асқазанды жуып болған соң, бір қасық активтендірілген
көмірді сумен араластырып, езіп зондшығараралдындаасқазанға
қүяды.
Егер улы заттар теріге түссе, онда оны тез арада ағын
сумен жуып тазарту қажет.
Ал ингаляциялық улануларда-уланған адамды, таза ауаға
шығарып, оттегі ингаляциясы жүргізіледі.
Және де токсикалық заттарды, қан ағымынан тазалау
үшін - жасанды детоксикация әдістері қолданылады. Оған
- форсирленген диурез, перитонеалды диализ, гемосорбция,
қанды ауыстыру операциялары жатады.
Түрмыстық уланулар
Қазіргі уақытта медициналық жедел жәрдем қызметінің
мәліметтері бойынша тұрмыстық уланулардың жиірек кездесетін
түрі- алкоголь және оның суррогаттармен уланулар.
Алкогольмен улану
Алкогольмен улану этил спиртін немесе 12%- тен жоғары
310
этил спирті бар сусындарды қабылдағанда дамиды.
Этанол-езінің психотропты әсеріне байланысты, орталық
жүйке жүйесінің (ОЖЖ) тежелу процесстерін төмендетеді.
Ал ауыр түрдегі улануларда- ми клеткаларының метоболизмінІң
өзгеруіне қарай және оттегінің жетіспеуіне байланысты, қозу
процесстері тежеледі.
Алкогольды кома қандағы этанолдың қүрамы шамамен
Згл-ге жеткенде дамиды, ал 5-6гл-ге көтерілгенде өлімге душар
етеді. Ал 96% 300 мл-дей этил спирті ашқарынға кабылданса,
өлімге әкелуі мүмкін.
Клиникалық көріністері: Науқас есінен танады. Тері
жамылғыларынан суық, жабысқақ тер шығып, беті қызарады,
дене қызуы төмендей түседі, құсады. Зәрі мен нәжісі еріксіз
бөлінеді. Ауыртқыш тітіркендіргіштерге реакциясы төмендейді.
Патологиялық рефлекстер пайда болады. Қарашығы тарылады,
ал тынысы бүзылған сайын, қарашығы кеңейе түседі. Тынысы
сиреп, пульсі жиіленеді, әлсіз болады. Кейде тырысулар
байқалып, қүсығын жұтып қояды, ол ларингоспазмға әкеліп
соғады.
Механикалық асфиксияның әсерінен тыныс тоқтап қалады. Ары
қарай, жүрек- қантамыр жүйесінің қызметі әлсіреи түседі.
Жедел жәрдем шаралары,
-Асқазанды жуу;
-	Ауыз қуысын тазалау, жүтқыншақтағы кілегейді сорып, тазалап
отыру, тілді бекіту;
-	Бронхорреяны азайту үшін-0.1% 1 мл атропин ерітіндісін тері
астына енгізу;
-	Бүзылған тыныс жүйесін қалпына келтіру үшін- 2мл кордиамин,
кофейн ерітіндісін т/ а, к/ т;
-	40% 40мл глюкоза ерітіндісін, 10-16 Б инсулин ерітітіндісімен
қосып к/т;
Жұтыну рефлекстері сақталмаса- жасанды аппаратпен тыныс
беру және интубация жасау:
311
Ацидозды төмендету үшін 4%	500-1000мл натрий
гидрокарбонатын к/там тамшылатып енгізу:
Вит В6 2мл, В1 5мл б/е енгізу;
Зеңбілге жаткызып, аурухананың токсикология бөліміне
тасымалданады.
Алкоголь суррогаттарымен уланулар.
(метил спирті, этиленгликоль, одеколон, лосьон, т.б)
психотропты, нейротоксикалы, нефротоксикалық әсері бар) өлімге
әкелетін мөлшері-100 мл.
Клиникалық көріністері: жүректің айнуы, кұсу, көз алдында
«шіркейлердің» елестеуі, бастың, іштің ауруы. Тері жамылғылары
мен кілегей қабаттары құрғап, карашықтары кеңейе бастайды. Сан
еттері тартылып, ауырады. Тырысулар басталып, желке тұсының
еттері керіледі, Қан қысымы алғашында көтеріліп, сонан сон
төмендейді. Жүректің соғуы жиілеп,.тынысы бұзылады. Наукаста
алдымен психомоторлы қозу басталып, содан соң есінен танады.
2-3 тәулік өткен соң көру қабілеті нашарлап, соқыр болып қалуы
мүмкін.
Айқын метоболикалық ацидозға ұшырайды.
Жедел жәрдем шаралары:
-	асқазанды жуу;
-	30% 50 мл этил спиртін, әр 3 сағат сайын ішкізу керек;
ал егер коматозды күйде болса, 5% этил спиртін көк тамырға
тамшылатып немесе 33% этил спирті көк тамырға енгізіледі;
-	25-30 мг преднизолонды к/т;
-	5 2 мл глюкоза еріт к/т;
-	4% 50 мл натрий гидрокарбанаты;
-	форсирленген диурез; перитонеальды диализ; гемодиализ;
-	көру қабілеті бұзылса - атропин, гидрокортизон ерітінділері
суборбиталды енгізіледі;
Зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
тасымалданады.
312
Аконитпен улану
Аконит (Ыстық көл тамыры) - Қазақстанда өсетін
осімдіктердің бірі. Ол халық медицинасында (тұнба ретіндс
ішеді, буындарға жағадыт.б) кеңінен қолданылады. Акониттің
бастапқы уландырғыш алколоиды- аконитин.
Аконитин- неиротоксикалық, кардиотоксикалық әсері бар,
жоғары токсикалық у. Өлімге әкелетін мөлшері-1 гр, тұнба-
5мл:
Клиникалық көріністері. Тілдің, еріннің, аяқ пен қол
саусақтарының, беттің ұйып қалуы. Көру қабілетінің уақытша
бұзылуы (заттар жасыл түсті болып көрінеді), ауыздың құрғауы,
шөлдеу, бастың ауыруы, жүректің айнуы, құсу, қалтырау, тырысу,
есін жоғалту. Тынысы жиілейді, беткейленеді, сонан соң тыныс
алу мен шығару қиындап, ары қарай тоқтап қалуы мүмкін.
Қан қысымы төмендейді (әсіресе диастолық қысым). Жүректе
алғашқы сатысында брадиаритмия, экстросистолия сонан соң
пароксизмалды тахикардия, қарыншалық фибриллияциялар
, толық АВ блокадалар сияқты ритм мен өткізгіштіктердің
бұзылыстары айқындалады.
Жедел жәрдем шаралары:
-	Асқазанды жуу, активтендірілген көмірді ішкізу:
-	Тырысулар , қозу болса - 5-10 мг седуксен немесе 2 мл
дроперидол ерітіндісін изотоникалық ерітіндіге ерітіп, көк
тамырға енгізу:
~ Аритмияға қарсы - 200 мг лидокаин немесе 10% Юмл
новокаинамид 20 мл изот еріт к/т ақырындап енгізіледі:
-	Брадиаритмия болса-0.1% 1 мл атропин ерітіндісі изот
ерітіндісінде к/т енгіземіз:
~ Фибрилляцияға ұшыраса - дефибрилляция, көрсеткіштер,
бойынша жүрек - өкпе реанимациясы жүргізіледі:
~ 40% глюкоза ерітіндісінде 2-4 мл лазикс, 5-10 мл панангин
ерітіндісі енгізіледі. Науқасты бір жамбасына қарай жатқызып,
аурухананың токсикология бөліміне тасымалдайды.
313
Наркотикалық заттармен улану.
(морфин, опий, омнопон , кодеин т.б.)
Соңғы жылдары наркотикалық дәрі - дәрмектермен улану
көбейіп барады. Өкінішке орай ол көбінесе жастардың арасында
кездесш жүр.
Наркотикалық кома. (наркокома)
Өлімге әкелетін мөлшері 0.5 -1 гр ішке қабылдағанда, көк
тамырға енгізгенде -0.2 г:
Клиникалық көріністері. Ес -түсі жоқ. Көз қарашығы
тарылған (тары тәрізді), оның жарыққа реакциясы төмендеген.
Тері жамылғылары мен кілегей қабықтары көгерген, цианоз
Тынысы сирек, беткейлі. Бүлшық еттерінің гипертонусы, кейде
клоника - тоникалық тырысулар болады. Соңында тыныс алуы
бұзылып, асфиксияға ұшырайды. Қан қысымы төмендейді.
Брадикардия байқалады.
Жедел жәрдем шаралары:
асқазанды жуу, активтендірілген көмір ішкізу;
0.8 -2 мг налоксонды көк тамырға енгізу;
0.1% 1 мл атропин еріт к/т енгізу;
немесе этимизол 3% 5 мл, н/е кордиамин 4 мл, кофеин
4 мл, изот еріт н/е 5% глюкоза ерітінділері енгізіледі;
оттегі ингаляциясы (АМБУ қапшығы арқылы)
кеңірдек интубациясы, жасанды тыныс беру;
зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
тасымалданады.
Күйдіргіш улармен улану.
Бұл топтағы уланулар, барлық уланулардың ішінде үшінші
орын алады. Уланған адамдардың 20 %- 27% дейін өлім-жітімге
ұшырайды.
Күйдіргіш улардың қатарына: қышқылдар, сілтілер,
тотықтырғыштар жатады.
314
Сірке қышқылымен улану.
Сірке қышқылымен ішке қабылдау арқылы уланады. Оның
өлімге әкелетін мөлшері - 100-150 мл:
Клиникалық көріністері.Сірке қышқылы ағзаға жергілікті және
резорбтивті әсер ететіндіктен, осыған байланысты: жергілікті
әсерінің симптомдары дамиды: ас қорыту жолының күйік алу
әсерінен, катты ауыру сезімінің пайда болуы, еріндерінде, ауыз
қуысында күйік салдарынан кілегей қабығының ақ сүзбе тәрізді
жабындымен жабылуы, қан аралас қүсық.
Резорбтивті әсерінің симптомдары:
Эритроциттердің гемолизге үшырауына байланысты- 1-ші
тәуліктің соңына қарай, тері жамылғылары сарғайып, зәрі
қоңыр - қызғылт түске енеді.
Босаған гемоглобиндер нефрондарды бітеп, бүйректің жіті
жетіспеушілігі дамиды, ДВС синдромы өрши түседі. Сонымен
қатар экзотоксикалық шок, көмейдің ісінуі, асфиксия, қан кету
сияқты өте қауіпті асқынулар болуы мүмкін.
Жедел жәрдем шаралары:
-	Ауыру сезімін жоғалту үшін, көк тамырға наркотикалық
анальгетиктер ( промедол, морфин ) енгізіледі;
-	Асқазанды су тазарып шыққанша зондпен, жуу қажет: зонд
шығарар алдында асказанға антацидтер (алмагель) қүямыз;
-	Асқазанды жуу үшін натрий гидрокарбонаты ертіндісін
қолдануға болмайды. (көмір қышқыл газының бөліну әсерінен
асқазан толып, ауру сезімі күшейе түседі және асқазанның
жарылып кету қаупі төнеді);
-	Ацидозға қарсы, гемолизді азайту үшін 4% 500мл натрий
гидрокарбонатын к/т тамшылатып енгізу қажет;
-	Гиповолемиямен күресу үшін -инфузиялық терапия
жүргізіледі:
-	Өңеш пен асқазанның стенозына қарсы - кортикостероидтар
(преднизолон 90-120 мг) енгізіледі:
-	Экзотоксикалық шокпен күресу, симптоматикалық терапия.
315
Зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
та сымалд ан ады.
Сілтілермен улану.
Тұрмыстық жағдайда, жиірек мүсәтір спиртімен, содамен,
әкпен (хлорлы известьпен) уланулар кездеседі . Олардың
жергілікті күйдіргіш әсері бар.
Клиникялық корінісі. Ішке қабылдағанда, ас қорыту жолдарын
күйдіріп, қатты ауыру сезімін тудырады. Қан аралас күсық,
нәжіс пайда болады. Экзотоксикалык күйік шогы дамиды. Ары
қарай күйіктің және көмейдің ісінуі әсерінен, механикалык
асфиксияға үшырауы мүмкін. 1-2 сағат өткен соң токсикалық
гепатопатия, нефропатия, өкпенің ісінуі сияқты аскынуларда
дамнды.
Жедел ем шаралары.
Сілтілер тері немесе кілегей қабыктарына түссе, оны
суык сумен жуып тастау қажет;
Ал ішке қабылданған болса - онда вазелин немесе
өсімдік майы жағылған, жуан зонд аркылы, суық сумен немесе
лимон әлде ( 1%-2% ) сірке қышқылы қосылған ерітіндімен
жуу қажет; Бірак құстырғыш заттарды колдануға болмайды.
Асқазанды жуып болған соң, бүркеуіш заттар (сүт,
жұмыртқаның ағы ) беріледі;
Ауыру сезімін жоғалту үшін, көк тамырға наркотикалық
анальгетиктер (промедол, морфин) енгізіледі;
Инфузиялық терапия ;
Экзотоксикалық шокпен күресу. Симптоматикалық
терапия.
Зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
тасымалданады.
Тотықтырғыштармен улану
(сутегінің асқын тотығы, калий перманганаты)
316
Бұл уланулар балалар арасында жиірек кездеседі. Ол көбінесс
балалардың қателесіп, ішіп қою салдарынан дамиды. Ішке
қабылдаған соң, концентрациялық ерітінділер ас қорыту
жолдарын күйдіреді.
Клиникалық көрінісі. Ауыз қуысының айналасы, еріннің
күйіп, қоңыр түске енуі . Өңеш пен асқазан тұсында қатты
ауыру сезімінің пайда болуы. Жүректің айнуы, қан аралас
құсық .
Жедел жәрдем шаралары :
-	Асқазанды зонд арқылы жылы сумен немесе натрий
гидрокарбонатының әлсіз ертіндісімен жуу;
-	Наркотикалық анальгетиктер енгізу ;
-	Сифондық клизма ;
-	Кальций хлоридін немесе кальций глюконаты ерітіндісін көк
тамырға енгізу;
Наукасты зеңбілге жатқызып, аурухананыңтоксикология бөліміне
тасымалдайды.
Көмір қышқыл газымен улану.
Тұрмыстық уланулардың ішінде жиірек кездесетінуланулардың
бірі. Көмір қышқыл газымен пештің дұрыс жанбай, ыс шығаруы
әсерінен, автокөліктерден шығатын газдардан, өрт болған
жерлерде улануы мүмкін.
Көмір қышқыл газының гипоксиялық, нейротоксикалық,
гемотоксикалық әсері бар (карбоксигемоглобинемия)
Клиникалық көрінісі. Қанның құрамындағы карбокси-
гемоглобиннің концентрациясына қарай 3 сатыға бөлінеді .
1.	Жеңіл сатысы- бастың ауыруы , бастың айналуы, лоқсу ,
құсу , әлсіздік . (карбоксигемоглобиннің концентрациясы -20
% -30 % )
2.	Орташа ауырлықтағы сатысы - көзі қарауытып, әлсіздене
түседі, есеңгірей бастайды. Аз уақыт есінен танып қалуы да
мүмкін. Тырысулар пайда болады. Жүрек соғысы жиілеп, қан
317
қысымы көтеріледі. (карбоксигемоглобиннің концентрациясы
-30%-40% )
3.	Ауыр түрдегі сатысы - сандырақтау, галлюцинациялар,
тырысулар, салданулар байқалып, гипоксиялык кома дамиды.
Тыныс және жүрек - тамыр функциялары бұзылады .
( карбоксигемоглобиннің концентрациясы - 50 -60 % )
Енді бір көңіл аударатын жәйт, уланған адамның тері
жамылғылары мен кілегей қабықтары көп уакытка дейін
алқызыл түсті болып қалады.
Жедел жәрдем шаралары :
-	Уланған адамды таза ауаға шығару кажет;
-	Оттегі ингаляциясы;
-	10 мл унитиол ерітіндісін к/т енгізу;
-	4 % 200 - 400 мл натрий гидрокарбонаты ерітіңдісін, көк
тамырға тамшылатып енгізу;
-	5 % 200 мл глюкоза ерітіндісін (5 % 5 -10 мл аскорбин қышкылы)
6 - 8 Б инсулин ерітіндісін к/т тамшылатып енгіземіз ;
-	Симптоматикалық терапия -ми ісінсе -зәр шығарғыш дәрі
- дәрмектер (лазикс, маннитол, мочевина )
-	Тырысуларда -5	10 мг седуксен, 0.5 % 2 мл диазепам
ерітіндісі;
-	Қозуларда-2.5 % 2мл аминазин ерітіндісін;
-	Тыныс жетіспеушілігі ұлғайғанда - жасанды тыныс беру
әдістерін қолдану кажет;
Зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
тасы мал данады.
Дәрі - дәрмектермен улану
Ацетил салицил қышқылымен улану
Ацетил салицил қышкылы - аскофен, асфен, цитрамон, натрий
салицилаты сияқты дәрі - дәрмектердің құрамына кіреді .
318
Психотропты, гемотоксикалық ( антикогулянтгы ) әсері бар ;
Өлімге әкелетін мөлшері —30 40 мг , балалар үшін —10 мг ;
Клиникалык көрінісі : қозу, эйфория . Бастың айналуы,
қүлақта шудың естілуі, есту және көру қабілетінің нашарлауы.
Тыныс жиілейді. Сандырақтап, есеңгіреп комалық күйге
енеді . Кейде тері астында геморрагиялар пайда болып,
мүрыннан, асқазан- ішек жолдарынан қан кетуі мүмкін.
Ары қарай метгемоглобинемия, токсикалық нефропатия,
метоболикалық ацидоз дамиды.
Жедел жәрдем шаралары.
Асказанды жуу, 50 мл вазелин майын ішке қабылдау;
Қан кеткенде-2 мл дицинон ерітіндісімен, 10% 10 мл
кальций хлориді ерітіндісін к/т енгізу. Қозуларда - 2.5 % 2 мл
аминазин ерітіндісін б/е ;
Аурухананың токсикология бөліміне жеткізіледі;
Антигистаминді дәрі -дәрмектермен улану
Антигистаминді дәрілердің(димедрол, супрастин, пипольфең
т.б)нейротоксикалы, психотропты әсері бар. Өлімге әкелетін
мөлшері - 40 мг /кг шамамен ;
Клиникалық көріністері: Ауыздың, жұтқыншақтың
құрғауы, ұйқышылдық, жүректің айнуы, бастың айналуы,
көру қабілетінің бұзылуы, тахикардия. Тері жамылғылары
құрғап, бозғылттанады. Қарашықтары кеңейеді. Ары қарай
қимыл және психикалық қозулар, тырысулар байқалып,
науқас есінен танып қалуы мүмкін. Қан қысымы төмендеп,
тынысы әлсірейді.
Жедел жәрдем шаралары :
-Егер дәрі ішке қабылданған болса, онда асқазанды зонд арқылы
жуу қажет;
-	0.1 % 1 мл физостигмин ерітіндісін тері астына, қайталанып
салынып отырады. Егер қатты қозу күйі байқалмаса, 1 % 1 мл
пилокарпин ерітіндісін қайта салуға болады .
319
-	Ал қозу күйінде болса -2.5 % 2 мл аминазин ерітіндісі
енгізіледі;
-	Тырысулар байқалса -5 -10 мг седуксен к/т ;
Науқас аурухананың токсикология бөлімшесіне жеткізілед^і;
Психотропты дәрі дәрмектермен уланулар
Барбитураттармен уланудәрігерлертәжірибесінде жиі кездесетгт
уланулардың бірі болып табылады.
Барбитураттар көп жылдан бері суицидалдық әрекеттер үшін
қолданыльш
Токсикалық
бөледі:
- ұзақ эсерлі
келген дәрілердің қатарына жатады.
эсерімің механизміне қарай оларды 3 топқа
(8-12 сағат) - барбамил, этаминал натрий,
фенобарбитал;
-	орташа әсерлі (4-6 сағат ) - барбамил, этаминал, натрий;
-	қысқа әсерлі	(1 - 2 сағат) - гексенал, тиопентал натрий;
Өлімге әкелетін мөлшері шамамен 1 - 2 гр.	л
Клиникалық коріністері: 4 сатыдан тұрады:
1.	Ұйқыға бату сатысы. Ол ұйқышылдық, апатия, атаксиям^
сипатталады .
2.	Беткейлік кома сатысы. Есінен танады . Қарашықтарь
тарылады . Қарашық рефлекстері сақталады . Ауыртқь
тітіркендіргіпггерге реакциясы болады . Бүлшық еттңэ
гипотониясы және де патологиялық рефлекстер пайда болады
. Гиперсаливация, бронхоррея, құсық массасының аспирациясы
салдарынан тыныс бұзылады .
3.	Терең комаға бату сатысы. Қарашықтары кеңейеді, тынысы
сирейді. Пульсі әлсізденіп, тері жамылғылары көгереді. Диурезі
азаяды. Рефлекстері жоғалады.
4.	Комадан кейінгі күй. Тұрақсыз неврологиялык симптоматика
(птоз, атаксия т.б). Депрессия, тромбоэмболиялық асқынулар
дамуы мүмкін .
Жедел жәрдем шаралары:
-	Жуан зонд арқылы асқазанды жуу, 6 сағат сайын қайталап
320
отыру
-	Сифондық клизма;
40 % -500 мл глюкоза ерітіндісін, 5 мл аскорбин қышқылын,
. 6 Б инсулинді қосып көк тамырға енгізу ;
4 % 500 мл натрий гидрокарбонатын к/т тамшылатып енгізу;
-	лазикс 4 6 мл көк тамырға енгізу;
-	тыныс аналептиктерін (20 % камфора, кофеин, бемегрид) тек
беткейлік кома сатысында ғана енгізуге болады ;
Зеңбілге жатқызып, аурухананың токсикология бөліміне
тас ымалданады.
Дәрілік және улы заттармен уланғанда, оларды мөлшерден
тыс қабылдағанда жүргізілетін іс-шаралар (6. БеуГГагі
бойынша)
Нақты колданылуы:
•орсирлі диурез (ФД)
Перитонеальді диализ (ПД)
^емодиализ (ГД)
‘Иктивті көмір арқылы гемоперфузиясы (АКГ)
т 'азма сүзілуі (ПС)
-элиминация мүмкін емес
+	- нашар элиминация
++	- шамалы элиминация
+++	- жақсы элиминация
++++	- өте жақсы элиминация
Н	- нефроулы зат
(+)Н	- зат бүйрек арқылы шыққанда нефроулы
21—860
321
Дәрілік жәие улы зат	ФД	ПД	ГД	АКГ	пс
1	2	|з	І4	(5	6
Аминазин	1	1	1+ +	1	1				
Амитриптилин	1	1	1	1				
Анилин	+	|+	|+ +		
Атропин	+	1 -м			
Ацетилсалицил кыигқылы	+	1+	|+ + +		
Ацетон	-|-	1	1	1	1	1				
Ацетосірке қышқылы	|	+ +	1 + -|-	1+ + +		
Барбитал	|	+ +	1+ +	1+ + +	|+ +	
Бледная поганка	|	+				
Бор қышқылы	|	+ +	|-р +	1+ + + +	1+	
Бромидтер	1		+ +	+ + + +	1 -	
Гексобарбитал	|	4-	| + +	|+ + +	|+ + +	
Гидралазин	|					
Диазепам	|				І+ + +	
Дигитоксин	|	һ	I-		+	1+ +	1
Дигоксин	 ]+	|	|	|	(	|					
Доксепин	|-			І+ +		
Доксициклин	|-			[ +		
Басқа барбитураггар	|+ +		]+ +	|+ + +	+ + ++	)+ + + + 1
Имипрамин	|+		1+	]+ +	+ + + 1	1	
Калий тұзы	|-	1-4-	І+ + +	]+ + + +		
Камфора	|-і			1+ +	-к	1	1 	I	
Карбамазепин	|+	|	|				+	1	1	
Крезол	|н		1 —			
Литий тұзы	[+ + +		1+ +	1+ + +		
Магний тұзы		|+ +		|+ +	1+ + + +		
Мапротилин	 р			|+	+	1+	1
Мыс тұзы	|ч		1+ + +	1+ + + +		
Мепробамад	|г	+	1+ +	1+ + +	+ + +	1+ ++	1
1	2	3	4	5	6
Мстадон			+ +		
Метанол	+	+ + +	+ + + +		
Метилдоиа		+ +	+ + +		
Метотрексат	4- +				
Мипоксидил					
Тотыяйьтн		4—Һ	+ + +		
Натрий хлориді	+	+ + + +	Ч—һ 4—Һ		4—♦—һ
Нсомицин	(+)Н	+	+ + +		
Нитразепам				+ +	
Натрий нитриті	+		+ +		
Оксазепам	-һ			+ +	
Мырыш тұзы	4-				
Паральдегид		4—һ		+ + +	
Парацстамол	+	+	+ +	4—I—һ	
П енто б ар б итал	+	+	+ + +	+ + +	+ + + +
Рсзсрпин	-				
Рентгсн контрасты заттар	+	+ +	+ + +		
Сынап	+	+	+ +	+ + +	
Салицил қыіпқылы	+	+ +	++ + +	4—һ +	
Қорғасын	+	+	+		
Темір түзы	(+)Н		+ +		
Столбняк токсині		-	-		
Стрихнин	+			+ +	
Сульфанидамидтер	(+)Н	+	+ 4—һ		
Таллий түзы	+ +	+ +	+ ++ +	+ + +	
Тсофиллин	+		+	4 4 +	
Тиллидип	+				
Теоридазин	+			4—Һ	
Толуол	+		+ + +		
Трихлорэтилсн	+		Ч—һ	+ + +	
Сірке қышқылы	+	+ + +	4—Һ4—Һ		
Фенитоин	+ +	+	4—Һ	4—һ	+ +
Фенобарбитал	4—<-	+ +	+ + +	4—1—һ	+4—Һ+
Фтор	+	+ +	+ + +		
Хинидин		+	+	+	4 +
Хлоралгидрат	+	+	+ +		
Цинк тұзы			4—һ		
Щавель қышқылы	+		+ + +	+ +	
Эрготамин	+	+			
Этапол	+	+ +	+ + + +	+ +	
Этилснгликоль	+	+ +	4—һ +		
Жылан уы	-н	-	-		
322
323
Фосфорорганикалық заттармен улану
Фосфорорганикалық заттарға дихлофос, тиофос, хлорофос,
карбофос жатады. Олардың психотропты, нейротоксикалық
әсері бар. Карбофос немесе хлорофосты ішке қабылдағанда
өлімге әкелетін мөлшері - 5 г, олар ағзаға түскен соң, өте улы
метоболиттер құрайды.
Бұл токсикалық метоболиттердің антихолинэстераздық әсері
күштірек. Уланулар аталған заттардың асқазанға, тыныс
жолдары мен тері жамылғылары арқылы түскенде дамиды.
Клиникалық көріністері 3 сатыдан тұрады:
1	сатысы : психомоторлы қозу, миоз, кеуденің қысылуы,
ентігу, өкпеде ылғалды сырылдар естіледі, тершеңдік, қан
қысымының көтерілуі.
2	сатысы: клонико -тоникалық тырысулар, хореялық
гиперкинездер, кеуде клеткасының кернелуі, бронхорреяның
өрши түсуінен, тыныстың бұзылуы, брадикардия. Еріксіз
үлкен дәретке шығу, жалған дәретке отыру (тенезмдер),
зәр шығарудың жиіленуі, комалық күйге ену.
3	. сатысы: Тыныс алуға көмектесетін бұлпіықеттерінің
әлсізденуі мен тыныс орталығының тежелуі эсерінен тыныс
токтап қалады. Аяқ-қол бұлшықеттері салданып, қан қысымы
төмендейді. Жүрек ырғағы мен өткізгіштігінің бұзылыстары
(брадикардия, блокадалар, фибрилляциялар) байқалады .
Жедел жәрдем шаралары : - Асқазанды жуу;
1	сатысында : 1 % 2-3 мл атропин ерітіндісін т/а, тэулік бойы
ауызы құрғағанша салуға болады. 2.5 % 2 мл аминазин жэне 25
%10мл магний сульфат ерітіндісі бұлшықетке енгізіледі;
2	сатысында : 0.1 % 3 мл атропинді 5% глюкоза ерітісіне ерітіп
көк тамырға (25-30 мл 0.1 % атропин еріт) қайталай отырып,
бронхоррея тоқтағанша жэне кілегей қабықтары құрғағанша
енгізеді.
Егер кеңеттен қан қысымы көтеріліп, тырысулар болса -2.5 %
324
1 мл бензогексоний , 25%1 0 мл магний сульфат ерітіндісі, 5
- 10 мг седуксен к/т енгізіледі. Холинэстераз реактиваторлары.
Токсикалық шокты емдеу. Гидрокортизон 300 мг б/е;
Науқасты аурухананың токсикология бөліміне жеткізу ;
Жәндіктер мен жыландардың шағуынан уланулар.
Өрмекшілер
Қазақстанда улы өрмекшілердің 3 түрі тіршілік етеді. Олар:
қара құрт, шаян және бұзаубас. Қара құрт еліміздің оңтүстік
аудандарында мекендейді. Адам үшін оның ұрғашылары қауіпті.
Өйткені олардың жоғарғы жақтарында улы екі безі бар. Қара
құрттың ұзындығы 1 Омм-ге дейін барады.
Шаян да оңтүстік өңірлерде кездеседі. Ұзындығы 50-10 мм. Аса
қауіптісі қара шаян.
Бұзаубас құмды, шөлді, жэне орманды жерлерде кездеседі. Бұл
жәндіктердің кейбіреулерінің улары тіпті жыланның уынан да
күшті болады. Мысалы оңтүстік америкалық қара құрттың уы, оқ
жыланның уынан 15 есе күшті екен.
Клиникалық көріністері: қарақұрт шаққан жерде кішкене дақ
пайда болады. Бірнеше минуттан соң, ол жер қатты ауырып,
баска мүшелерге де беріледі. Уланған адамның басы ауырып,
тұншығады, құсады, лоқсиды. Онда әлсіздік, ентікпе, цианоз,
тахикардия пайда болады. Сілекейі шұбырып ағады. Тынысының
тоқтап қалуы да мүмкін.
Ал шаян шаққан адамда у нерв тармақтарымен таралады,
сондықтан қатты ауыру сезімдері мазалайды. Және кейбір бұлшық
еттерінің тырысулары байқалады.
Жедел жәрдем: Шаққан жеріне суық басады және қимылдатпай
ұстайды.
Ауырсыздандыратын дәрілер: анальгин, новокаин, аспирин
қолданылады. Шаққан жерін айналдыра новокаиндық
блокада жасалынады (0,25% новокаин ерітіндісін 10-15мл).
325
Глюкокорткостероидтар (преднизолон, кортизон ацетат),
кордиамин, глюкоза, витаминдер енгізіледі. Тынысы тежелгенде-
оттегі немесе жасанды тыныс беріледі.
Жауырын аралығындағы тері астына 30-70 мл уға қарсы сары су
енгізіледі, ал ауыр дәрежесінде к/т енгізіледі.
Жыландар
Жыландар әлемнің барлық аймақтарында бар. Оның 2000 түрінің
ішінде 300-400 улы болып келеді. Біздің ел імізде улы жыландардың
14 түрі бар.
Жылан шаққанда, оның уы тері астына, бүлшық етке немесе қан
тамырларына енеді. Және жылан уының әсері әр-түрлі болады.
Бір жыландар қан тамырларына әсер етіп, тромбтарды түзсе, енді
біреулері нейротоксикалық әсер етеді.
Клиникалық көріністері: у жылан шаққанда: шаққан жерінде
ауырусезімдері, ісіктер, қанқұйылубайқалады. Сонансоңбасының
айналуы, әлсіздік, лоқсу, тахикардия,тершеңдік, тырыспалар
пайда болады. Естен танып қалуы да мүмкін. Оқ жылан шаққанда
тері-бұлшық еттерінің тартылуы және тыныстың тоқтап қалуы
мүмкін.
Жедел жәрдем. - ең бірінші жылан шаққан жерін қозғалтпай
байлап тастау керек;
-зақымданушыны қимылдатпай ұстау керек;
-	алкоголь жәнё қан қысымын көтеретін дәрілер салуға тиым
салынуы қажет;
-	алғашқы минутында жарадан уды сорып тастау керек. Сонан
соң жараны калий пермаганаты ерітіндісімен жуып, 1 мл
0,1% адреналин енгізіледі. Адреналинді жылан шаққан жерге
айналдырма егуге болады;
-	глюкокортикостероидтар, гепарин енгізіледі;
-	витаминдер, оттегі терапиясы мен жасанды тыныс беріледі;
-	уға қарсы сарысулар енгізіледі.
326
Жіті уланулардағы арнайы (антидоттык) ем
Улануды туғызғанулызат	Антидоттык ем
Дэрілік запар (алкалоидтар, үйықтаткыш дәрі-лер), ауыр металдар косындыл-ары Мухомор, пилокарпин, жүрек гл икозипері, фосфорорганикалы қ косындылар.	Активтендірілген көмір Атропин, 0.1 % ерітіндісі
Барбитурапар, оииум қатарындағы дэрілер (морфин, промедол, кодеин жонет.б)	Налорфин, 0,5% ерітіндісі Налоксан 0,4 мг
Қышкылдар	Натрий гидрокарбонаты 4% ерітіндісі
Жыланның іиағуы	Гепарин
Анилин, калий перманганаты.	Витамин С, 5% ерітіндісі
Жанама эсерлі антикоагулянпар	Витамин К, (викасол) 1% ерітіндісі
Тубазид, фтивазид	Витамин В6, 5% ерітіндісі
Көмір кышкылгазы	Опегі ингалияциясы
Фосфор органикалық қосындылар	Холинэстераз реактиваторы (дилироксим 15% Імл)
Барий жоне оның тұздары.	Магний сульфаты, 30% ерітіндісі
Мыс жэне оныңтұздары	Унитиол, 5% ерітіндісі
Метил спирті, этиленгликоль.	Этил спирті, 30% еріт ішкс, 5 % е ерітіндісі к/т
Жүрек гликозидтері	Калий хлориды, 0.5 % ерітіндісі
Антикоагулянпар, магний Сульфаты	Кальций хлориды, 10% ерітіндісі
327
Қысқартылған сөздер тізімі:
1.	АОДБ- акпаратты -оперативті диспетчерлік бөлім
2.	АТБ- ақпаратты- талдау бөлімі
3.	АВ - атриовентрикулярлы блокада
4.	АҚҚ- артериялық кан қысымы
5.	АТФ-аденозин трифосфат
6.	АҚК- айналымдағы қанның көлемі
7.	Б- бірлік
8.	б/с-бұл шыкет
9.	Б/с- бірлік сағатына
10.	БМЖ- бассүйек -ми жаракаты
11.	БІҚ- бас ішілік қысым
12.	ГК- гипертензивті криз
13.	ДАШ- дәрілік анафилактикалық шок
14.	ДД¥ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
15.	ЕРДС - ересектердің респираторлы дистресс синдромы
16.	к/т-көктамыр
17.	ЖМЖҚКА - жедел медициналық жэрдемнің қалалык
клиникалық ауруханасы
18.	ЖЖМАМЖ- жедел жэрдемге арналған медициналық
ақпаратты мамандандырылған жүйе
19.	ЖМЖ- жедел медициналық жәрдем
20.	ЖМЖБ - жедел медициналық жәрдем бригадасы
21.	ЖӨР - жүрек- өкпе реанимациясы
22.	ЖЖМ - жүрекке жанама массаж
23.	ЖИА - жүректің ишемиялық аурулары
24.	4 ЖРЖВА - жіті респираторлы жұқпалы вирусты аурулар
25.	ЖБ- желілі бригада
26.	ЖІТ - - жіті ішек түйілуі
27.	ЖҚА - жалпы қан айналымы
28.	ЖЖЖ - жіті жүрек жетіспеушілігі
29.	ЖСЖ- жүректің соғу жиілігі
328
1
30.	ЖУШ- жұқпалы улы шок
31.	ӨЖЖ' өкпені жасанды желдендіру
32.	ӨКҚҚ- өкпе күретамырына қанның қатуы
33.	СА - синаурикулярлы блокада
34.	ҚБ - қосалкы бекеттер
3	5.	ҚТБ- қо сал қы тер апия бригадасы
36.	ҚТЖЖ- қан тамырының жіті жетіспеушілігі
37.	т/а-тері астына
38.	ТЖА- төтенше жағдайлар жөніндегі агенттік
39.	МК - ми коллапсы
40.	ОНЖ - орталық нерв жүйесі
41.	ІІМ-ішкі істер министрлігі
42.	ШҚТК- шеткері қан тамырларының кедергісі
43.	ЭМД - электромеханикалық диссопиация
44.	ЭТЖ- эритроциттердің түнығу жылдамдығы
45.	УДЗ - ультрадыбысты зерттеу
46.	ЭИТ- электр импульсті терапия
47.	ЭКС- электрлік кардиостимуляция
329
Ұсынылған эдебиеттер:
1.	Пароксизмальные тахикардии. Мазур Н.А.,Москва.,
Медицина, 1984г.
2.	Неотложные состояния в клинике эндокринных болезней.
Потемкин В.В. М., Медицина, 1984г.
3.	Клиническая кардиология. Под ред. Е.И.Чазов
М.,Медицина, 1986г.
4.	Стенокардия - Гасилин В.С., Сидоренко В.А.,
М.,Медицина, 1987г.
5.	Аритмии сердца - Куликовский М.С., Руководство для
врачей М., Медицина 1990г.
6.	Неотложные состояния и экстренная медицинская помощь
- Е.И Чазов М., Медицина, 1990г.
7.	Инфаркт миокарда. Сыркин А.Л., М., Медицина, 1991.
8.	Электрокардиография- Мурашко В.В. Струтынский
А.В., М., Медицина, 1991г.
9.	Дифференциальная диагностика внутренних болезней -
Хегглин Р., М., Медицина, 1993-2-е издание перевод с
немецкого
10.	Болезни сердца и сосудов . Руководство для врачей
в 4-х томах Е.И. Чазов ред. М., Медицина. 1992-1993г.г.
11.	Бронхиальная астма: Пер с англ./Под. Ред. М.Э.Грешавина
-М., 1994 г.
12.	Справочник для врачей скорой и неотложной
медицинской помощи. Гринев М.В. Санкт-Петербург, 1994г.
13.	Этюды критической медицины. Медицина критических
состояний. Зильбер А.П. Петрозаводск 1995 г. Ітом.
14.	Справочник по клинической токсикологии”
А. В. Суворов. Новгород. 1996 г.
15.	Балалар аурулары. Ред. Б.Х. Хабижанов, Алматы, 1997ж.
16.	П.Сафар, Н.Дж.Бичер. Сердечно-легочиая и церебральная
реанимация. Москва. «Медицина». 1997г.
17.	Неотложная медицина в вопросах и ответах. Под ред. К.Кениг 1997г.
330
18.	Неотложная помощь в педиатрии. Под ред.
Э.К.Цыбулькина. 1997г.
19.	Неотложные состояния: диагностика, тактика, лечение.
Под ред Г.А. Шершнева. 1998г.
20.	Справочник по оказанию скорой неотложной
медицинской помощи” 1998 гЕ.И Чазов , Елисеев О.М ;
21.	“Клиническая токсикология” 1998г. Москва, “Медицина”
22.	Угрожающие жизни состояния в практике врача первого
контакта. СП.б. Специальная литература 1998г.
Костюченко А.Л
23.	Интенсивная терапия.П.Л. Марино. М.ГЭОТАР.1998 г.
24.	Электрокардиография, 2 томдық. М.И.Даулетбақова,
О.А. Адибаев, Алматы, 1999ж.
25.	Внутренние болезни - Маколкин В.И.,
Овчаренко С.И., М., Медицина, 1999г.
26.	Фармакотерапия неотложных состояний. Москва,
«Медицина», Г.М. Сусла, Г Мазур и др. 1999г
27.	Шұғыл кардиология. Ред. К.М. Турланов.
Алматы, 2000ж.
28.	Руководство для врачей скорой медицинской помощи. Под
ред. В.А.Михайловича 2001г.
29.	Неотложная терапия острых отравлений и
эндотоксикозов. Под ред Е.Лужникова 2001г.
30.	Анестезия, реанимация и интенсивная терапия. Дональд
Кемпбелл, Аластар А. Спенс. М., «Медицина», 2001г.
31.	Руководство для врачей скорой медицинской помощи.
Под ред. А.В. Тараканова.Феникс.Ростов на Дону 2002г.
32.	Неотложные состояния. Сумин С.А. Москва, 2002г.
33.	Неотложные состояния.. Чазов Е.И. Москва, «Медицина», 2002г.
34.	Орысша-қазақша медициналық сөздік. Т.А. Момынов.,
10. А.Р. Рақышев, Алматы, 2003 ж.
11. Ағылшынша-қазақша медициналық сөздік.
Т.А. Момынов., А.Р. Рақышев, Алматы, 2003 ж.
331
МАЗМ¥НЫ:
Кі р іспе 3
I тарау. Жедел медициналык жәрдем
қызметінің ұйымдастырылуы
І.Жедел медициналық жәрдем
қызметінің ұйымдастырылуы 9
2.Жедел медициналық жәрдем
дәрігерінің құқықтық жауапкершілігі 19
З.Жедел медициналық жәрдем
көлігінің жабдықтары 19
II тарау. Ішкі аурулардағы шұғыл жағдайлар
1 .Жүрекгің ишемиялық аурулары 24
2.Жүрек қыспасы 25
3. Миокард инфаркті 3 2
4 .Кардиоген ді шок 3 5
5.Жүрек ырғағы мен өткізгіштігінің бұзылыстары 37
б.Қантамырының жіті жетіспеушілігі 44
7.Гипертензивті криздер 54
8.Өкпе күретамырына қанның қатуы 63
9. Жіті бронхит 71
10. Өкпе қабынуы 72
11. Өкпе ісінуі 74
12. Бронх демікпе с і 75
ІЗ.Жүқпалы аурулардағы	шұғыл жағдайлар 87
14.Жіті аллергиялық реакциялар 	105
III тарау. Реаниматология және үстеме ем жалпы сұрақтары
1 .Жүректің кенеттен тоқтауы және
жүрек қызметін қалпына келтіру
әдістері (кенеттен өлім)120
2.Тыныстың жіті жетіспеушілігі 129
З.Кейбір шүғыл жағдайлардағы
реанимация және үстеме ем 132
IV тарау. Шұғыл хирургия
332
І.Көптік жаракат жағдайында
медициналық көмектің ерекшеліктері 147
2,Жаракаттар 149
З.	Сүйектердің сынуы 150
4.	Ішкі ағзалардың зақымдануы 155
5.	Көру мүшелерінің зақымдануы	156
6.	Шұғыл оториноларингология	157
7.	Жақ-бет аймағының зақымдануындағы
жедел жағдайлар 159
8.	Көптік жарақаттар 160
9.	Жарақатты қ шок 161
ІО.	Балалар жарақатындағы жедел
медициналық жәрдемнің ерекшеліктері 165
11	.Балалардағы күйіктер 187
12.	Күйіктік шок	 190
13.	Көкірек қуысының зақымдануы 193
14.1шастар қуысының жіті аурулары
мен жарақаттанулары 205
15	.Қысылған жарықтар 238
Іб	.Жіті ішектүйілуі 244
17	.Асқазан мен он екі елі ішектің
тесілген жарасы 254
V тарау. Жедел акушерлі-гинекологиялық көмек
І.	Ауруханаға дейінгі акушерлік құрал 264
2.	Гинекология тәжірибесінде қан кету	269
3.	Ги некологиядағы ж іті іш 2 71
VI тарау. Жедел неврологиялық және психиатриялық жағдайлар
1	.Нерв жүйесі бұзылуындағы
жедел жағдайлар 285
2	.Бассүйек-ми жарақаты 287
З	.Комалар 292
4	. Жіті психикалық зақымданулар,қояншық 302
VII тарау. Жіті уланулар 306
333
І	.Тұрмьгстық уланулар	 308
2	.Өндірістік уланулар	 308
3	.Дәрі-дәрмектермен уланулар	318
4	.Жәндіктер мен жыландардың
шағуынан уланулар	325
Қысқартылған сөздер	328
¥сынылған әдебиеттер	330
Тұрланов Қ.М., Қалқабаева С.А.
ЖЕДЕЛ МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖӘРДЕМ
Оқулық
Жауапты редактор Ахметова Г. Тех.редактор: Достаева Ү.,
Шаншаров Б. Беттеуші дизайнер: Түсіпақын Е.
Басуға 25.08.2004 ж. қол қойылды.
Пішімі 60х84*/І6. Офсеттік басылым.
Шартты баспа табағы 21.
Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 860.
ЖШС «Жедел басу баспаханасында» басылды.
480016, Алматы қаласы, Д.Қонаев көшесі, 15/1.