Х,асанбой ШАРИФОВ
МАНЗИЛИ
АЧДОДИ МО
ХУЧ.АНД ТАИ СЕСАД СОЛ
Хучанд - 2007
г............
Ы.К 6.1.3 (2 I 04)
III 10
Муаллиф барои кума кд ар чопи ин китоб ба комидроцяи
видомги сутдии \изби Халкй-Дсмокрагии Тодикистои арзи
емкое мснамояд.
Мукарризон: докгори илми таърих, профессор А.К.Мирбобоев,
номзади илми таърих, профессор С Ш.Марофиев,
номзади илми суханшиносй, профессор А.Абдуцодиров.
Хучанди бостони таърихи бсш аз 2500-сода дорад. Дар боран гузаштаи
пургановати он даххо рисолаву китобхои арзишманд ба табъ расидаанд. Зо-
даю парвардаи хамин шахр муаррнх ва публицист и шинохта, узви Итгифоки
нависандагони чумхурй Хасанбой Шарифов дар кигоби на ваш бори дигар ба
ин мавзуъ руй оварда, сс карни охирини Хучандшахрро, ки куллаи гараккиё-
ти биссрасраи он мсбошанд, мавриди тахкик карор додааст. Муаллиф рушду
нумуи зодгохашрозавъам ботахаввули рузгори мардумони ин шахр ба калам
мсдихад. Як бахши китоб аз гаърихи махаллам Ссбзор, ки у дар он ба воя
расидааст, хикояз мекунад. Рисолаи мазкуртухфаи хубестба хаводорони гаъ-
рихи ачдод.
Сура 1хо аз хазинаи Осорхоиаи вилоятй, бойгопии суратгирон Ш.Ма-
мадчоиоп, М.Ьобочоиов, И.Рабизод, О.Яхёзод, В.Темуриён, архивы шах-
сип муаллиф ва ашхоси чудогона.
ISBN 99947-51-22-0
© Хасанбой Шарифов. Хуцапд, 2007. 754са.\.
Э\до ба хотираи дурахшони волидайнам
МУКЛДДИМА
Шахри бос юн и и Хучанд, гаъриху фарханги он аз дер дикка-
iy >ы ибори мухаккиконро ба худ мекашид. Ба омузиши ин шахр
xanyi олимону еайёхони руси асри XIX заваччухи хоса зохир
карда буданд. Нокифоя будапи манбаъхои хаттй баъзеи онхоро
ха по водор карда буд, ки бо гашаббуси худ дар даруни шахр ва
гирлу афофи он хафриёги археологи 1узаронапд. Ха, аз аввал
монеаи асоси барои,тахкики iy заш гаи Хучанд он буд, ки навиш-
тахои муаллифони махалли оиди таърихи ин шахр вучуд на-
донгганд. Зиндагй дар Хучапди асрхои пеш чунон пуртахлука
будааст, ки гули хазор сол (го худи а. XIX) ягон зодаи ин шахр
дар бораи вокеоги зодгохаш ва 1аьрихи он рисолае таълиф на-
кардааст. Шояд чунин таълифот вучуд дошт ва он бар асари
чашу чушхо нобуд шуд, вале факт хамин аст, ки мо акаллан
дар сарчашмахои дигароп оиди мавчудияти ин гупа рисолахо
ишорае намеёбем. Ин хол харгиз далели белаёкатии мардуми
ин шахр не, касри носозгорихои замон буд, зеро хучандиёне, ки
дар шахрхои дигар дар мухи ги нисбатан тинчу ором мезистанд,
дар бораи таъриху ходисоти он шахру кишвархо асархои чолиб
офаридаанд (масалан Махчури Хучандй "Таърихи Хуканд" пом
асар эчод кардааст; муаррихи номдори хукандй Мухаммад
Хакимхон-муаллифи "Мунтахаб-ут-таворих" низ хучандиасл
буд).
Алкисса, мо дар бораи Хучандй асримиёпагй ба чуз маълу-
моти мухтасаре, ки муаллифони араби карнхои IX-XIII, Ибни
3
Фаригун дар "Худуд-ул-олам", Атомалики Цувайнйдар "Таъ-
рихи чахонкушой", Цамоли Карши дар "Мулхакот-ус-сурох" ва
Захириддин Мухаммад Бобур дар "Бобурнома" меди ха нд, ди-
I ар кариб маводи казой дарефт карда иаметавопем. Ба мо маъ-
лум нес г, ки Хучапддар замоли Сомопиен ва асрхои мипбаъда
ба кадом поя расида буд, дар он чанд кучаву махалла, кадом
бинохои бошукухи маъмуриву фархангй вучуд доппанд, марду-
монаш чй гуна мезисгапд, ба чуз Абумахмуду Махастй, Зиёву
Камол ва чанде дигароп аз ин чо боз кадом бузургмардону заво-
пи окила бархосга буданд. Ба бечора таърихшиносони и мру за
лозим меояд, ки аз вачхи порасоии мавод бсшгар тарики тах-
мину фарзия аплета ропапд, хамон чанд маълумоти почизро бо
\ам дарбех кунонда, манзараи як кадар пурраи Хучанди опвак-
гаро хосил намоянд.
Аз гузаш гаи гоинкилобии Хучапд таърихи асри XIX ва авва-
ли асри ХХ-и он як кадар хубтар омухта шудааст. Он хам ба
 уфайли мухаккикону маъмурони рус ас г, ки эшон дархол баъ-
ди аз чониби Россини нодшохй истило шудани Хучапд ба пажу-
хиши хамачонибаи он камар баста буданд. Дар ин давра авва-
лин гаьрихпомахои муаллифони махалли низ найдо мсшавапд,
ки намупаи бехтаринаш "Ь'ароиби сипох"-и Точири Хучандн
мебошад.
Ба гаври хакикй гаърихи шахри мо дар давраи сово й омух-
ia шуд. Бори пахусг ба ин кор соли 1927 олими машхур М.Е.
Массоп руй овард. Хамон пакт у дар Хучапд тадкикот зузарон-
да, силсилае ибора г аз 11 маколаи гаърихй навишт, вале он чоп
нашуда монд. Аз ин ру, холо аввалип очерки муфассали илмию
оммавии ба Хучапд бахшидашуда (1941)-ро ба калами З.Ш.Ра-
чабов маису б медонапд. Нахусгин рисолаи мухгасари гаърихи
Лснипобод (1966)-ро бошад, F.Хайдаров таълиф кардааст.
Воксаи барчаста дар хучандшиносй дар арафаи 2500-солагии
нахр ба габъ расидани асари дастчамъонаи "История Ленина-
бада" гардид. Муаллифони он-олимони намоспи чумхурй ва
махалли бо сарварин академик З.Ш.Рачабов ва профессор
1<.Х»идаров мархилахои рушди бисгупацчасраи Хучапдро ба
хопандагон дар шакли илмию оммавй пешкаш намуданд. Худи
4
хамон лам тахти рохбарии академик Н.Н.Нсъматов дар Душан-
бе боз як китоби пурарзип1-"Исслсдовапия по истории и куль-
туре Ленинабада" аз чон баромад. Дар он масъалахои гуногупи
гаьрих, бостоишиносй, мсъморию шахреозй, маданияти модди-
ву маънавии ин шахри кадима барраей мешуданд.
Минбаъд хучандшнноей ба як нюхан мухими омузиши таъ-
рихи халки точи к табдил ёфт. Агар допишмапдопи варзида
Н.Н.Нсъматов, Б.А.Литвинский, А.Е.Маджи, Н.О.Турсунов,
А.К.Мирбобоев, С.Ш.Марофиев, У .11. И удодов, Т.В.Бсляева,
Е.Д.Сал товская, В.И.Бушков, С.Асадуллоев, Э.Шодисв, А.Юл-
дошев дар тахкики Хучанди замопи ai ика, аерхои мисна ва пав
хнзмакхои пюёп карда бошанд, нас дар омузиши вокеоти авва-
ли асри XX ва давраи cobci ин Хучанд сахми таърихшиносони
маьрзф I. Хиндиров, Т.Р.Каримов, В.М.Ионова, Ill.Ахмадов,
А.Турсунов, Ш.М.Сул тонов, X-Холчурасв, С.Абдуллосв, Ш.М.
Охунов, Ш.Р.Цалилов, А.Кодиров, У.Д.Исмоилов, Н.А.Белинс-
кая, Ш.Т.Юсуфов, Х-Эпюнкулов, Н.М.Морозов, А.З.Дун ва ди-
гарон басо калов асз. Махз ба шарофати захмагхои хамив на-
ели муаррихон мо имруз таърихи шахри худро хсле хуб медо-
нем, бо он ифтихор дорсм.
Хол о вазифа мсистад, ки мероси гувшуда боз хам танитар
гардопда шавад. Ипак, моён, наели чавонтари таърихшиносоп
ба устодоп арчгузорй карда, кушиш менамоем, ки корхои отоз-
кардаи эшонро идома бидихем, ба тадкикоти онхо такя карда,
кишрхои нави номаълуми таъриху фарханги шахрамонро рав-
шан созем. Имруз ба тахкики чанбахои 1 упогупи таъриху фарх-
анги Хучанд зумраи калони мухаккикопи миёнсолу чавон ба
Монанди А.Наернддинов, Н.Ю.Салимов, H.F.Хакимов, Л.Бой-
матов, Ц.Цурабоев, Ц.Хомидов, А.Юсуфов, Ш.Хайюмов, Б.Са-
идкаримов машьуланд, бархс аз онхо дар ин рох хслс муваффак
хам гардидаанд. Чунончи, Лукмон Бойматов дойр ба Хучанди
ахди му гул ва корномаи Темурмалик, Наимчон Хакимов рочеъ
ба таърихи сапъаги мусикин точик нажухишхои мушикофона
бурдаанд ва ин тахкикоти онхо хакикатан хам шоёни тахсинанд.
Муз аассифона, баъзс рафикони калонсол дар шахси чунип чаво-
пони лаёкатманд аксаран на ворису шогирд, балки ракибопи
5
худро мсбинапд, бозёфгхои муаллифони чавонро касдан иодил
ми иранд, iyc ки бо эы ирофи комёбихои наели нави муаррихон
попашон иимто мешуда бошад. Дар натидаи чунин худбинию
номехрубонй мактаби машхури таърихшипосии Хучанд, ки асос-
i узоронаш алломахо Б.Гафурову З.Ш.Радабов буданд, имруз ру
ба ганаззул ни хода, мавксъхояшро горафт аз даст дода истодааст.
Мапманию такаббурро бузургон пишонаи дохи ли дописта-
анд. Фа кат ягона хаками холис-вакг собит хохад сохт, ки ка-
дом кас чиро арзанда аст. Гузанпа аз ин, агар илму техника ба
мисли хозира бо суръати багоят тез гараккй кардан тирад, адаб
нс, дар тули умри сс-чор наел мошини вакт ихтироь гардаду
орзуи дсринаи ипсоният-саёхат дар вакт низ домаи амал нушад.
Дар он сурат хода ге ба бузургтарошии таърихшиносони имруза
нахохад монд: одамони замени оянда кай дилanion хохад, тавас-
сути ин муъдизаи техника ба умки 1узашта сафар мекупанду бо
дашмони худ мсбинапд, ки пиёгонашоп дй туна зиндагй дошта-
анд, кадом бадбахтихоро аз cap гузаронда, ба кадом куллахои
тараккиёт расида будаанд. Он вакт ба онхо шарху баёни мо ба-
рии таърихдопхо лозим намешавад, бахои воксиро ба хар даври
таърихй эшон худашоп хоханд дод. Дар он замон шояд дилху-
шии бехтарипи мардуми руи Замип тафтиши ба хакиказ муво-
фикат кардани павиштахои таърихшиносони пештара гардад.
Яъне шояд наелхои оянда китобхои мову шуморо ба даст гиран-
ду савори мошини вакт ба замонхои гузашта нарвоз купанд ва
бубинанд, ки кадоми мо таърихро хаккоий, бе дуругбофию хар-
загуй паништаем ва ё баръакс онро худобсхабарона тахриф кар-
дасм. И пак, барон он ки дар оянда дар чашми наелхои нав ма-
зоку хапдахариш нашавем, биёед, холо хакки гапро пависем, аз
худ набофем, фактхоро муболигаю болобапдй накунем, тавси-
фу ситоишхои ночояро рох надихем, хини каламронй фаромуш
насозсм, ки Худовапд хар лахза хозиру нозир аст.
Ин дам мехостам диккатро боз ба як масъала нигаронам:
алхол баъзе касон ба таърихи давраи советй таваччух падорапд,
тахкики онро кори сахлу нодаркор мехисобанд, зумрас низ хас-
ганд, ки ба он ошкоро бо нафрат мснигаранд. Хол он ки Хучан-
дро махз давропи совстй, дахои Лепин Хучанд кардааст. Агар
6
содда rap карда I тем, тули гаърихи бсш аз 2500-солааш ин шахр
нем на ру и и гоп иморати бисёрошёнаро дида буду па ягон метр
рохи асфал гпушро. Дарси Сир хам хязорон сол боз дорис г, вай
низ то айёми шуравй ягон маротиба дар болои худ пули санги-
псро надидааст, сохили ростам дар рубаруи Худандшахр хамс-
ша биёбони сапгзоре буд холиву бссамар. Зинда! ии серу пурни-
пют ва ба инсон сазовор ба худапдиён ганхо дар замони Х,оки-
мияги Совстй пасиб афтод. Дар ин лавра на ганхо як шахри
кадимаи Худапд, балки гамоми мулки кухапбунёди мо аз нав
давон гардида, ба баланд!ярин куллахои гараккиёт расид. Ин
дам хак комилап ба дониби профессор Н.О.Турсунов аст, кисоли
1989 дар мукаддимаи "Шахри офгобй" ном китобаш азтаъсири
допбахши Октябри Кабир ба сарнавишти Худанди мо сухан
ронда, вокеьбинона менавиш г: "Фарз кунсм, ки 2500 соли мав-
дудия ги Худанд 24 соат гул кашидаасг. Дар он сурат айёми му-
каррарии он 23 соату 22 дакика давом карда, хама дигаргунсо-
зихои бузурги рсволюционй дар истсхсолоти моддй, сохти идти-
мой, маишат, мадапият ва ташаккули одами пав, ки пахно ва
амикиашро гаърихи башар бори аввал мсбипад, дар зарфи
ха маги 38 дакикаи охирин руй додаапд. Ин дахиши муъдизано-
ку кутохи гаърихй ба зуфайли мехнат, мухаббат ва заковат, дасо-
рат ва матонати кувваи рсволюционитарипи даврони мо-син-
фи коргари кахрамопи совстй, игтифокдии оп-цехконони
шухраз манди колхозй ва зиёиёни боистсъдоди халкй, дустии маг-
лубнашавандаи миллатхои социалис гии мамлакатамоп бо сар-
варии Иаргияи Лспипй амалй гардид".
Пушида iicci, ки беэътиноию нописапдй нисбати таърихи
давраи совегй махсули солхои "бозсозй"-и горбадёвй аст. Онро
бо максадхои таразноки сиёсй душмапопи гоявй тавлид кардан-
ду вай аз дониби муртадхо-дуруя! они "коммунист" ва зодаго-
ни синфхои сарпагуш апгга дастгирй ёфт. Ба дои тавсифи дас-
говардхои социализм, ки вокеан халки дафодидаи моро ба ошё-
ни изза г бароварда буд, си гоиши давраи гаш у тори феодализм,
кухнадахопи зулму исгибдод cap шуд, даъватхои "ба асли худ
баргаштап" садо додапд. Инак, якзайл хоидани давраи совстй,
ба вай пайваста гири маломат задану пафрип кардапхо ба он
7
оварда расонд, ки тахкики бсхтарип давраи хаёти халки годик
амалан кагь гапгг, олимон ба он кариб руй намеовардагй шу-
данд, мутахассисони таърихи давраи советй аз бай и и цавопоп
ашунгппумор гардиданд. Ба ин хол табу руз тавассути телсви-
зиопи Россия ва матбуоги он то хадди ифрог му бол ига карда
шудани таъкиботи сгалинй (хол он ки ба он хамагй 2 фоизи
ахолии мамлаказ гирифгор шуда буд) ва чун макони зулму си-
там муаррифй гард и дан и Давлати Советй низ хуб мусоидат намуд.
Боз як сабаби аз таърихи давраи советй дилмопда шудани
мардум он аст, ки аксари рисолахои дар ин мавзуъ навишташу-
да кариб фарке аз хисоботи ташкилотхои паргиявй падоранд.
Чун бо маводи дар онхо сабтёфта амиктар шинос шудед, дармс-
ёбед, ки хакикатаи аз маърузаву хисоботхои дар архив махфуз-
будаи горкому обком руйнавис шудаанд. Аммо чупин му ал л и-
фопро махкум кардан хам чандоп чоиз нест, зеро мах, хамин
тавр навиштан батабъи боло маъкул буд, энюн знмпи басни хар
ходисаю вокеа таъкид кардапи накши рохбарикунандаи хизбро
талаб мскарданд. Дар натида таърихи давраи советй дар рисо-
лахои бархе таърихшиносон саросар ба таърихи пленуму сес-
сияхо, таърихи мусобикаи социалистй, ракамхои истсхсолии
корхонахо табдил ёфт, хаёти воксии халк, зиндагй ва фикру зик-
ри харрузаи одамон аз мадди назар дур мопд.
Мардум аз дер гангнаи он буданд, ки кош замопи пур аз воке-
оти шавкапгези советй низ рангипу муфассал, бо чузъиёташ
тасвир меёфт. Ба ёдам меояд, ки чй тавр ленинободиёп соли 1967
дар рузномаи шахрии "Хакикати Ленипобод" чоп шудани пор-
чахои повести хуччатии Точй Усмон" "Лаъна гкардаи халк’’-ро
бо шодмонии бскиёс пазируфта буданд. Дар он, тавре мсдонем,
ходисоти солхои барка pop ва нойдоршавии Хокимияти Советй
дар Хучанд дар шакли 26 новеллаи ба хам найваст ва багоят
хондапбоб бо забони Курганова! ва махорати аълои нависандагй
ба риштаи тасвир кашида шудааст.
Муваффакият пайдо кардапи ин асар мууаррири он-Рахим
Чалилро водор намуд, ки худ дар ин жанр зимомро ба даст ги-
ранд. Охир дидаву шунидаи худи устод аз Точй Усмон зиёд буд,
ки кам нс. Инак, мавсуф анъанахои ёддош гнависии устод Ай-
8
пиро эхё карда, бо номи "Маъвои дил" киссаи калони хуччатие
офариданд, ки китоби яку ми ои вокеоти давраи хеле тулонй—аз
ибтидои асри XX то соли 1970-ро дар бар мегирифт ва ба 100-
солагии рузи мавлуди В.ИЛенин чун армугони идонаи ленино-
бодиёп пешкаш гашт. Баъди чанде китоби дуюмаш низ аз чоп
баромад. Устод Р.Цалил дар ин кисса бо образи шахсиятхои вар-
зидаи Хучанд, тасвири талошу чонбозихои онхо таърихи шахри
азиз-маъвои дили худро ба пуррагй ба калам доданд. Киссаи
мазкур як навъ комус, шиносномаи Хучанд гардид. Аз хама
мухимаш-ин асари бадей-публицистй даврони социалистии
шахри моро бо чунон хашамат ва таври боварибахш мучассам
сохт, ки наелхои минбаъда дар бораи Хучандй айёми шуравй на
аз руи "асар"-хои аламзадагоиу нонкурон, балки махз аз руи ин
сарчашмаи муъгамад хукм хоханд ронд.
Муаллифи ин сатрхо низ дсрсст, ки хамзамоп бо корхои ди-
I ар ба тахкики таъриху фархаиги Хучанд ва вилояти он мапн-
ул аст. Аввалхо доираи чустучухой у бо омузиши сахми хучан-
диён дар Цанги Бузурги Вазапй, корнамоихои фронтй ва фаъо-
лияти партизапии онхо, таърихи ташкилёбй ва рохи чапгии
чузъу томхои харбии дар ин каламрав барпошуда, таърихи му-
ассисахои харбии диёр, иштироки хамдиёрон дар колоннахои
коргарй ва имсоли ин иктифо мегардид, харчанд ки ба дониста-
н и тамоми гузаштаи зодгохаш иштиёки зур дошт. Рочеъ ба мав-
зун чаш садхо маколаву очерк, кизобхое чун "Дилхои пурчасо-
рат", "Онхо партизан буданд", "Ради жизни на земле", "Дар
галоши нскномй" павишт, ки асосан аз шучоату мардонагии
чанговарони хучандй бахс мекарданд. Дар рисолаи номзадиам
(1989), киюбхои баъдипаи дар ин мавзуъ таълифкардаам-
"Оииаи рузгори сарбозон" ва "Мардони палангошуб" низ хис-
саи хучапдиён алохида зикр шудааст.
Тавре дар боло гуфтам, бо вучуди банд будан ба як мавзуи
мушаххас мая ба омузиши таърихи тоипкилобии шахрамон низ
таваччухи хоса доштам. Ин буд, ки аз солхои 1987 cap карда,
дойр ба таърихи мухочирати хучапдиён ба Чин ва кишвархои
дигар, хунари азалии лашкаркашй ва чанговарии точи кон,
рузгори пурошуби хучандиписари далер Яъкуббеки Бадавлат ва
9
амсоли ин силсилаи зиёди маколахос таълиф намудам, ки опуо
окибат ба се кигоби банда-"Точикони бурупмарзй", "Яъкуббс-
ки Бадавлал" ва "Тоники гумгашта боз ояд..." асос гузоштанд.
Дар ин китобхо низ дойр ба Хучапд ва воксоги он маълумоти
зиёдеоварда шудаанд.
Сауми казоии камина дар хучандшиносй ба уайси шахси
масъул ба чоп хозир намудани энциклопедияи "Хучапд" ва л аъ-
рихноман нохияи Б.Ьафуров гардид. Левой таълифу таурири ма-
водхо ба ин ду кигоби бузургхачм банда чй кадар заумазу азо-
буо кашидам, аул и зиё хуб огоуанд. Он дам ман уамчун рохбари
гурухи эчодй кушидам, ки шумораи харчи зиёди муаллифопро
ба ин кор чалб карда, маводхои онуоро барои харчи пурратар
пишон доданисимо ва кадру манзалати шахрамон ва нохияи он
корбаст намоям. Шахсан худи банда ба энцнклонедияи "Хучапд"
(варианли аввалини онро хайати кори бо сарварии Н.Н.Неъма-
гов омода карда буд) ба чуз ислоуу тахрири павиштахои дига-
рон 928 адад маколаву справкахои хурду калон таълиф наму-
дам. Барои аз ин зиёдтар илова кардан, бахусус маколахои ка-
лонуачмро бештар навиштан фурсати танги чудошуда имкон
надод, вагарна чизуои нотайёр дар ихтиёр боз бисёр доштам.
Хушбахтона, харду китобн тайёркардаамон аз чопиби дониш-
мандонн шинохга ва мардуми худоюубауои баланд гирифтанд.
Чунончи, дирек гори Институ ги шаркшиносии АУ Россия ака-
демик Б.А.Рыбаков соли 1999 дар хачми се сахифа ба упвопи
раиси хамонвактаи шахри Хучапд А.Х,.Комилов мактуби муфас-
сал навипп а, энциклопсдияи "Хучанд"-ро бсхад таъриф намуд.
Борис Александрович мамнунияташро аз ин ходиса баъди чан-
де аснои сафараш ба Хучанд ба худи ман низ баён карда, изхор
медошт, ки чунин комуси фарогирро хануз ха гго Маскав барин
шахри бузург надорад.
Дар наличаи ин гуна захматхои нурарзиши олимону адибони
мо гузаштаи Хучандшахри бостопй писбати тамоми дигар шах-
рхои Точикисгон амиклару хубгар гахкик гардид. Ба назар лав-
ре менамояд, ки холо баъди ин кадар нажухишу лаълифот хоча г
ба навиштани боз ягон кигоби нав намондагист. Вале мавзуи
таърихи ин шахр чун хар як шахри ди! ари лочикнишин беохир
10
аст. Х,ар кадар ба он бо диди юза назар андозед, пахлухои нав ба
наваш ошкор шудан мегирад. Хатто дар худи хамон давраи гуё
аз хама хуб омухташудааш-асрхои XIX-XX низ он кадар чизхое
аз пазар дур мондаанд, ки мавзуи чандин китоби сертунчоиш
шуда метавонанд.
Рости I ан, банда бо вучуди он ки маводи истифоданашуда дар
хазинаам хануз фаровон аст, то дируз андешаи таълифи боз як
ки гоберо оиди таърихи Хучанд дар cap надоштам. Аммо дар сухба-
те хаммахаллахоям-себзориён ба май исрор карданд: "Шумо дар
бораи точикони тамоми чахон бисёр навиштаед, акнун чй мешуд,
китобе дар бораи Себзори худатоп ва одамони он низ таълиф на-
мосд". Ин гапхо маро андешаманд гардонд. Дар хакикат, чаро
чунин киюб нанависам? Охир овони бачагию наврасиам дар
хамин чо тузаш гаасг, дар хамин мавзеъ ба воя расидаам, зиёда аз
ип, Ссбзор макони одамони захматкашу бофарханг, шахсиятхои
маъруф аст, чаро дшароп дехахои иоободи худро таърифкунон
ба авчи осмон мебардоштаанду май акаллан таърихи вокеии ма-
халл аи худамро ба калам додан хак падоштаам? Хамин тавр дар
майнаам фикри таълифи ин китоб ошён i ирифт. Дар рафти кор
дидам, ки бидуни бозгуи таърихи камаш сесад соли тамоми шах-
ри Хучанд ба хонанда маъпидод кардани таърихи як махалла гай-
риимкоп аст ва ин маро ба хулосае овард, ки бояд китоби паве
дар бораи Хучапдшахр таълиф кард.
Инак, он китоб гайёр аст ва ба хукми шумоён, хонандаи азиз,
пешкаш мегардад. Маи дар он бештар ба ичтимоиёт эътибор
додаам, кушидаам, ки асосан маводхои юзаю ба оммаи мардум
помаълумро чой бидихам. Вай омехтаи маълумоти сарчашмахо
бо ёддошту сухбат ва мушохидахои худи муаллиф аст. Максади
камина аз ин рисола пурра кардани асархои мавчудаи хучанд-
шиносони дигар, равшап кардани баъзе пахлухои ноаёни таъ-
рихи шахрамои аст. Умедворам, ки он ба хамшахриёни гиромй
барои хубтар донистани таърихи Хучандй кадима ва хамешача-
BOii кумак хохад кард.
Дар чараёни таълифи ин китоб ба май як зумра дустону
рафиков чихати дарёфти маводу суратхои нодир, аник кардани
баъзе номхову чузъиёти ходисахо кумаки бегаразопа расонданд.
11
Банда ба хамам онхо, бахусус ба Абду фал то х Каххоров, Абдувалй
Рахимов, Кимёхон Атоева ва Айюбдон Юсуфов миннатдорй
изхор мспамоям.
12
БИДОД ЗАМОНА
ТУРО ПАРДОЗИ
ДИГАР...
ОЦБУТАБЕК ЭХЁГАРИ ХУЦАНД
Баъди зарбаи мудрите, ки соли 1220 мугулон ба Хучанд за-
даид, ша^ри мо тули аср^ои зиёд вусъату нуфузи пештараи худ-
ро гум кард, ба ша\раки ноободу дуюмдарада табдил ефт. Чин-
гизиён одати хуношоме доштанд, ки кадом ша^ре ба он^о
муцонима1и шадид куиад, онро "ша^ри шум" номида, ратман
ба замин яксон мснамуданд. Пайдост, ки пас аз муцобилияти
к,а^рамононаи Тсмурмалику сарбозони у мугулон ба ^ед вадх;
ба Хучанд рах,м намскарданд, аз руяш мах, дида бошанд х,ам,
хуи ва^шиёнаашон водор месохт, ки ин шазуэро низ чун Утрору
Самарканд ва Марв валангор созанд. Вале вацгх,ои охир дар
байни муаррихони варзидаи мо профессор Н.О.Турсунов ва
номзади илми таърих Л.Бойматов бах,си тезутунд меравад, ки
оё лашкари мугул дар х,ацик,ат Худандро хароб гардонда буд ё
нс. Ин дам аз дониби Турсунов х,агго муло^изаи С.Айнй барин
аллома, ки хароб гаштани ин ша^рро таъкид мекард, ба ино-
бат гирифта намсшавад. Иддаои профессор низ беасос нест:
агар Худанд аз дониби мугулон хароб гардида бошад, пас чаро
гумоштаи онх,о Махмуди Ялавод ва писари у Масъуд минбаъд
мах,з ^амин шаэуэро маркази Мовароунназуэу Туркистон царор
доданд? Чй, магар онх,о улуси па^новари Чигатойро дар харо-
базор нишаста идора мекарданд?
Ба андсшаи индониб, чингизиён, албатта, Худандро якдоя
бо девор^ояш валангор карда буданд. Инро вайрона^ои До-
15
рушшифо иморати калони хиштине, ки соли 1996 аз майдони
назди Маркази давопоп ёфт шуд, низ тасдиц менамояд. Заме-
ни харобшавии ин иморатро бостоншиносон академик Н.Неъ-
матов ва профессор С.Марофисв ба асри XIII мансуб медонанд.
Минбаъд то худи асри XVIII дар Худанд сохтани бино^ои
му^ташами фар^ангию маишии хишти пухтагин (ба дуз мак;-
бара^о) цатъ мегардад. Банда тахмин мекунам, ки дар давраи
истилои мугул тамоми масо^ати шахр неву шояд як дисмаш
хоку туроб гардида, цалъаву арк ва баъзе дигар иншооти му-
х,им камтар зарар дида буданд ва минбаъд барои Махмуди
Ялаводу писараш ^амчун боргох хизмат намуданд. Ин фикри
мо дар "Бобурнома" (а. XVI) якдадар тасдиди худро мсёбад.
Бобур дар теппаи баланд дой гирифтан ва якчанд муддат дар
тасарруфи Султон А^мадмирзои темурй ва Абдулва^об-
шиговулу Кдмбаралй пом мугулзодагон царор доп пани цалъаи
Худандро зикр намудааст. Яъне бармеояд, ки дар замони у (охи-
рхои асри XV) ин далъа побардо буд (Н.Н.Неъматов дар як
мадолааш1 ба Х,офизи Абру истинод карда менависад, ки осо-
ри харобшавии далъаи Худанд хатто дар аввали асри XV хануз
Хувайдо буд).
Вале дар хусуси худи шахр Бобур зимни басни водсоти со-
лкой 1498-1499 чунин меорад: "Худанд мавзеи дадирсст, ки
Хатто сад-дусад навкарро казой хуронда наметавонад. Чй тавр
одами даъвои хокими тавоно шудан дошта дар он ором ниша-
ста метавонад?". Поёнтари ин дайд у аз дадду талошдои беба-
рор ва аз наздикидои Андидону Самарканд ду даст ба бинй
баргаштанашро надл карда таъкидан мегуяд: "Худанд дои на-
зарногирест. Дар он як бек базур, бо машаддат ризди худро
ёфта метавонад. Мо дариб якуним сол дар он до бо адли оила
ва пайвандон исгидомат доштем. Таи дар Худанд зистанамон
мусулмонони ондой аз кисаи худ хард карда, ба дадри имкон
ва беминнат ба мо кумак мерасонданд, хизматамонро ба до
меоварданд. Акнун ман боз бо кадом руй ба Худанд меравам
1 Нсгмаюв Н.Н. Ходжспт. Основные этапы истории. - Исследования по истории и
культуре Ленинабада Душанбе. 1986. с. 82-83.
16
ва умуман кас ба Худанд баргашта ба чй кор цам машгул ме-
шавад?.. Бинобар ин царор додам ба айлоци тобистонаи дануб-
тари Уротеппа роц, пеш гирам..."1.
Аз ин гуфтацо мусаллам аст, ки цатто дар охирцои а\ци Те-
муриён-замони болоравии пуравди Осиёи Миёна-Худанд цануз
аз зарбаи цалокатовари аз мугулоп хурдааш ба худ наомада
будааст, шацрчаи камодаму хурдакаке будааст, мардумонаш
бенавоёна мезистаанд, вагарна хурондани сад-дусад навкар ба-
рояшон гаронй намскард. Аз ии ру, давраи Тсмуриёнро барои
Худанд давраи псшрафту нашъунамо донистан, ин шацрро дар
цатори марказцои калони сиёсиву цунармандии он замон ном-
бар кардан хилофи в оценят буда, ба таърихи ондавраи ин шацр
дар осорхонаи вилоятй бахшидани гушаи алоцида амали носа-
воб аст.
Худанд дубора ба таври цацицй дар замони Абдуллохони
Шайбонй (1583-1598) барцарор мсгардад2. Вале ба андешаи
мо ин шацр аз замони истилои мугул то худи аввали асри XVIII,
то даме, ки цокими нави ботадбираш Оцбутабск гирдогирди
онро бо дсвори гафси мазбут напсчонид, шацри бедарвоза, яъне
ба цар лашкари ягмогари кучиён дастрас боцй мондан гирифт.
Бархе бостоншиносони муцларами мо цини пурсиш мегуянд,
ки то деворкашии Оцбутабск низ Худанд дар атрофи худ девор
дошт, вале барои исботи ин даъвй ягон далели боварибахш
оварда намставонанд. Рости ran, агар чунин девор вудуд ме-
дошт, ягон осораш ацаллан то нимаи асри XIX-замони бори
нахуст бо Худанд наздиктар шинос шудани муцаццицони рус
боцй мсмонд ва эшон мавдудияти онро зикр накарда намемон-
данд. Мацз аз сабаби девор ва истецкомцои пурзур надоштанаш
шацри мо таи чандин садсола зери суми аспони бодиянишинони
хунрез поймол гашт, цоматашро рост карда натавонист.
Дар ин бора мулоцизацоямро ба археологи шинохта, про-
фессор С.Ш.Марофиев баён намудам. Байричашмдошт у фик-
ри маро дастгирй намуда афзуд:
1 Бабур-памэ. Воюют Бобурп. Ташкент, 1993. с. 82-83.
11сторня Ленинабада. Душанбе, 1985, с. 112.
17
-Аз соли 1957, х,ануз аз овони донишцуй, шахсан осори он
девори авваларо мецуям. Кофтукови онро мо бо мардум
Уктамцон Пулодов дукаса cap карда будем. Тавре медонед,
мавзуи тадцицоти ман таърихи девору цалъасозй (фортифика-
циями Хубанд ва умуман Шимоли Тоцикистон аст. Дар ин муд-
дат мо тах,ти сарварии Н.Н.Нсъматов дар мах,аллоти гуногуни
ша^р к;ариб 50 шурф кофтем, худам дар архиву китобхона^о
тамоми сарчашма^ои дастрасро варацгардон кардам, аммо аз
ягонтои он^о осор ё ишорате дар бобати то асри XVIII дар
Хучанд вучуд доштани девор ё вайрона^ои он пайдо нагардид.
Шояд дар оянда му^аедицони нав чунин мадрак^оро кофта
ёбанд, вале ^оло ^озир бе исботу далел чизи набударо буд гуф-
тан хилофи одоби илм аст.
К,арни XVII дар таърихи Хучанд яке аз давра\ои тиратарин
ма^суб мешавад. Аммо он, мутаассифона, аз чониби таърих-
шиносон цариб тамоман омухта нашудааст. Шояд ба ин 40л
дар маъхаз^о хеле кам дучор омадани маълумот^о сабаб шу-
дааст. Ин дам болоравие, ки дар а\ци Абдуллохони Шайбонй
огоз ёфта буд, дубора к;атъ гардида, ша^р аз нав ба гирдоби
фалокат^о мепечад. Муаррихи ^амонва^та Махмуд ибни Вали
дар рисолааш "Базф-ул-асрор" менавишт, ки: "Ал^ол Хучанд
бинобар ихтилофоти доимй, аз сабаби он ки аз вай дам ба дам
цушуни сершумори узбек ва сило\цорони бсцарори цазоц ме-
гузаранд, зарари калон дида хароб шудааст. Аз он ^амагй як-
чанд де^аву русто бок;й мондаанду халос...". Соли 1645 бошад,
ба сари мардуми ин шазуэ фодиаи азим меояд: хучандиён аз
^учум^ои беохири ^азо^он ва дигар элотия ба танг омада, аз
хавфи саросар ^иршавй ноилоч ша^ри азизи худро тарк мена-
моянд. Мардум ба ча^ор су пош хурд. Хочагони "оцсуяк"-аш
ба тарафи Самарканд рох, пеш гирифтанду нафарони дастку-
тох,аш цониби Намангону Сух, Масчову К,аротегин. Буданд
нафароне, ки умед аз пешомади неки зодгох, канда х,агго ба
Сибиру Кошгар ва Х,индустон барин кишвар^ои дурдаст х,ицрат
намуданд. Дертар баъзеи ин фирориён баргашта омаданду зум-
раи дигар дар гурбат манзил намуданд. Авлоди онх;о то ^ол
дар Уччургону Сух, Самарканду Намангон, Далёну Масчо, Ушу
18
Кошгар, Марксисту Лндарак; ^астанд ва куцо будани ватани
аддодиашонро фаромуш накардаанд.
Чунончи, то имруз дс^кадаи калонсдар нохияи Турацургони
видояти Намангон номи Хуцандро дорад. Аролии яке аз
деха\ои калонтарини Кдротегин -К,азноц (5 км поёнтари Рарм)
ривоят мскунанд, ки асосгузори де^аашон хуцандиён буданд.
Ва барои тасдици ин цазия як цавми калони ин дс^а худро "Кун-
даи Худандй" (дар К,аротсгин авлодро "кунда" ном мебаранд)
меномад ва бо ин баромади худ фахр дорад. Аз гуфти рузно-
манигор ва шоири Вахшонзамин Барот Саидов (бо у банда соли
1992, дар Идлосияи XVI Шурой Олй су\бат доштам) бобоёни
мардуми зодго\и уделай Белисуфи нохияи Дангара аслан
хуцандиву конибодомй будаанд, ба ин до дар давраи "ёвгарй"
му^оцир шудаанд. "Бо кадом рох, ба сорили Вахш омадани онх,о
ба ман горик, арза дошт Барог-ака, фа^ат ^амин цадарашро
медонам, ки ин касон аввал ба де^аи Fen ши Янгибозор (\оло
нохияи Вахдат) ва цишлоцх.ои Тутбулоцу Ширинбулоци Ёвон
маскун мешаванд. Амак^ои мархумам Ойма^мад, Бойма^мад,
Шсрма^мад (дами вафот сипни ^арсс аз 90 гузаштагй буд) ме-
гуфтанд, ки то инцилоб рафтуомад ва равобити хешутаборй
бо Конибодому Худанд х,ануз вудуд дошт. Х,амв;ишлок;иёни мо
ба бозор\ои онх,о гусфанд бурда, ва»;ти бозгашт ба аёдати хе-
шовандон медаромаданд. Вале баъдтар босмачигариву
кулаккунй cap шуд, ^ама мошубиринд шуда рафт, робита^о
канда шуданд.
ХУЧ.АНДИ харобу ноободро аз вартаи поймолшавию бе-
нишоншавй хокими зули^тидору тавоно Оцбутабек (ваф. 1734)'
надот дод. Бо деворхои гафсу баланд, хандаадои чухуру нуроб *
1 Академик А Мухюров дар асархояш солхои дар Хуцаид хукм рондаии
Оцбутабскро 1702-1734 шпион мсдихад. Мухац^ици тоинци.юбии рус
В.П.Наливкип иизвоцсоги марбу! ба кунпа шудаии Оцбутабск ва ба сари цудраг
омадани Абдурахимбийро ба солхои 30-юми а. XVIII мансуб донистаасг. Аммо
олимоии муосири россия! й (масала)!. В.А.Ромодин) иддао дораид, ки дар шахри
Хуцаид хокимия! рондаииОцбу !абск ганхо го солхои 1721-1722давом карда, синае
уро Абдурахимбий куипа ба цояш сохиб мешавад. Ин ацидаи оихоро фармоии
Оцбугабск оиди ба ихгисри писари Хоца Мусе - Убайдуллохоца гузашгани обу
заминхои надари мархуми у (1144-и х^ЧР11  1731-1732-и милодй) рад мскунад.
(Инг.: МухторовА. Хокимоии Ypoicinia(Асрхон XV-X1X). Душанбе. 1996, с.13).
19
Окбутабек.
Раем аз альманахи «Ош»
фаро гирондани шадр, тармими
куллии далъаи он, аз Худанд дур
сохтани элотияи горатгар, аз лидо-
зи масодат (719 га) ба калонтарин
шадри Осиёи Миена табдил дода-
ни шадрамон хизмати бузурги да-
мин шахсияти бардаста мебошад.
Мавсуф дар Худанд 32 сол дукм
ронда, бо нидояти сахтгирй бисер
коркой бунёдкоронаро андом дод.
Ин дам ба дайати мулки мустацили
у ба дуз Худанд Уротеппа ва Кони-
бодому Исфара низ дохил мешу-
данд. Одбутабск ба мансаби докими
Худанд соли 1702 аз дониби хони
Бухоро Убайдуллохони Аштархонй таъин шуда буд ва зо диран
тобеи у дисоб меёфт. Баъди далокати ин хон (1711) Одбутабек
амалан мустадил гардид ва ба пиёда сохтани андешаи деринааш
дар водии Фаргона бунёд кардани хонигарии нав ва пойтахти
он дарор додави шадри Худанд фаъолонатар азм намуд. Мав-
суф паи ин мадсад собитдадамона кор бурд, дудуди тадти тасар-
руфашро пайваста вассъ кардан гирифт. Одбутабск дамчун
докими содибихтиср онро низ нагз мефадмид, ки агар далам-
равашро мустадкам накунад, вай дамчун мулки содибистидлол
дер намепояд, фодиаи ним аср пеш рухдода аз нав такрор
ёфтанаш мумкин аст. Ва хизмати бсдамтои таърихиаш дамин
шуд, ки Худандро ба далъаи мустадкаму фатднопазир табдил
ДОД.
Одбутабекро дар баъзе китобдо ба сангдилию золимй айб-
дор мекунанд, ки дадидат аст. Х,а, у сари далъасозй, деворбар-
дорй ва дигар кордой сохтмон радму шафдатро ба дил род на-
медод, зеро илоди дигар надошт баъди соли 1645 пош хурдани
адолй нуфуси Худанд ва давзаи он дануз хеле камшумор буд
(дар кудое хондаам, ки датто соли 1800 Уротеппа 12000 ва
Худанд дамагй 10000 адолй доштанд), дар он замон ба дуз белу
20
каланду занбар дигар техникае вуцуд надошт, з^ама корро
тарной хашар кардан лозим меомад. Аз ин ру, Оцбутабек
мацбур буд одамонро бо зарби тегу цамчин кор фармояд. Ба
кадом дарада зур будани зулму сиёсатро аз он метавон тасав-
вур кард, ки бо кувваи дасту бозу хуцандиён ва мададгорони
онз^о мардуми наводим атроф з^амоп иа\г ба масофаи 10,5 км
дсвори азими дуцабата бино намуданд, ки цитъаи аз хама
гафсаш дар самт\ои хавфноктарин цануб ва шарв; 4-5 метр ме-
омад. К,ариб тамоми иншооти мазкур дар дои холй, дар байни
киштзороне з^омат афрохт, ки дар бсруни шазф вок,еъ буданд.
Раззоцу Чорчирок,, К,ирцону Де\нав, Х,айдулбеку Чсребек ва
чанде маз^аллаз^ои дигар ба \айати шазф маз^з хамон вацт хамрох
карда мсшаванд.
Албатта, ин гуна бунёд корни азимро шахси забардасту к;ави-
ирода, фулодтану сох,ибтадбир саришта карда метавонист. Чу-
нин сифатхоро Оцбутабек, аз афташ, доро буд, ки нацшаи ан-
дешидаашро амалй кунонда тавонист. Академики мардум
Ахрор Мухторов дар яке аз китоб\ои охиринаш ба хобилияти
давлатдории О^бутабек ба\ои баланд дода, уро арбоби намо-
ёни давлатии Осиёи Миёна мешуморад ва бо истинод ба
Хуццати соли 1953 аз де\аи Роги Масчо ёфтааш менависад, ки
цаламрави ин з^окими тавоно масоз^ати азимеро аз К,уцанд то
Самарканд ва аз Корама то Х,исор дарбар мегирифт1. Мутаас-
сифона, маводхо дар бораи Оцбутабек дар адабиёти таърихй
чандон бисёр нестанд. Яке аз сарчашмахои боэътимод, ки аз
ин хусус баъзе маълумот дода метавонанд, китоби "Мунтахаб-
ут-таворих"-и Мухаммад Х,акимхон (нимаи аввали а. XIX) аст.
Тибци он Оцбутабек писари Мух,аммадрах,им-атоли^ буда, ба
цабилаи юзи узбек мансуб аст. А.Мухторов ба маводхои мав-
дуда такя карда муайян намуд, ки надари Оцбугабск Мухам-
мадрахим солз^ои 1680-1682 ва 1686-1695 з^окими музофоти
Уротеппа буд, синае дар Самарканд хукумат меронд. Аз ин цо
уро ба Бухоро даъват карда, ба Субз^онцулихони Аштархонй
атолих таъин мекунанд. Соли 1703, дар ахди Убайдуллохон Му-
' Ниг. МухторовА История Ура-Тюбс(конецХУ-начало XX вв.). М., 19У8.С.60.
21
х,аммадрах,ими юз барои пахш кардани шуриши Х,исор ба ^айси
сарлашкар цушун\ои мутта^идаи хони Бухороро сарварй ме-
намояд*.
Тавре маълум аст, зимоми з^укуматдории вилояти Уротеппа
аз нимаи асри XVII дар тасарруфи цабилаи юз царор дошт. На-
мояндагони ин к;авми сершумори даш овар дар ин музофот беш
аз дусад сол, то худи омадани рус\о салтанат рондаанд. Му-
з^аммадраз^имбий низ аз цумлаи мардони шуцою цавипанцаи
юз буд, гаъсири фузуне ба хондой Бухоро дошт, дасти рости
ощо ба шумор мерафт ва аз з^амин ру тавонист писараш
Оцбутабийро ба курсии докими шазуэ\ои Хуцанду Уротеппа
нишонад. Дар Бухоро со^ибцудрат ва шахси наздиктарини хон
будани падар ба докими цавон щуввати дил мешуд, ба у имкон
мед од, ки дар дои нав дилпурона ва бо азми том з^укмронй ку-
над. Х,ар го\е ба сараш мушкилй афтад, Окбутабек аз худи хон
дастгирй медид. Чунончи, хон бор^о бо мар^аматнома^ои худ
калонтарин заминдор ва феодали Уротеппа Хоца Мусоро з^уш-
бош медод, ки бо Окбутабек бомуросову з^аммаслак бошад.
Окбутабек аснои докими вилояти Хучанд будан бо мацсади
аз \исоби заминкой К,уцанд васеъ кардани цаламраваш ба дух-
тари Шозуэух-атолици минг, ки ин дам дар мавзеи Деодонтудаи
наздикии К,уцанд мезист, хонадор шуда, додарарусаш Абду-
рах,имро ба худ домод мехонад. Абдура^им силах,шури мох,ир
ва цанговари цасурс буд. Окбутабек э\тимол гаму ташвиши
истс^комсозй ба дилаш зада будааст, ки баъди туй инони pov
барии шазцэро ба у супурда, худаш пурра ба истиро^ат ва кай-
фу сафо дода мешавад.
Баъди чанде гаммозон ба Окбутабек мерасонанд, ки Абду-
раз^им нияти ба цои у з<,окимшавй дорад, аскарони падар-
арусашро ба тарафи худ цалб карда истодааст. Х,оким аз ин
хавотир шуда, хост домодашро дастгир кунад, Абдура\ими
зирак бо якчанд муцаррабонаш гурехта ба К,уцанд ра\сипор
шуд. Окбутабек аз паси у як понсади ^иргизро бо сарбозонаш
фиристод, амр кард, ки илоце карда Абдураз^имро рапида
1 Мухторов А. Х,окимони Уротеппа. с.11.
22
Хубанд биёранд. К,иргизони чобуксавор ба гурезагон дар мав-
зеи Шумцурюн расида гирифтанд. Аммо дар задухурди ша-
дид зафар насиби Лбдурах,им гардид: як худи К,амбар ном ка-
монандоз 40 щиргизро парронда кушт, 5-6 з^иргизи си^атмонда
базур гурехта цон ба саломат бурданд.
Оцбутабск ин хабарро шунида, ба шигифт монд, надонист,
ки барои ба дом афтондани домодаш чй тадбире андешад.
Бор\о ба назди у бо таклифи ошгишавй сафирон фиристод,
Лбдурах,им розй намешуд, ни\ояг баъди илтимос\ои зиёд аз
фсъл фуромада омад. Оцбутабск уро огуш гирифта ба шарафаш
зиёфати калон орост. Дуяшон аз пав анноцу чапов; шуданд.
Аммо пас аз чандс хабаркаш^о Оцбу габекро аз нав ба Абду-
ра\им игво мсандозапд ва у дубора ба дастгир кардани ин
давонмард фармон мсбарорад. Аз ин раф гор Абдурачим безор
шуда, як шабе, ки Ощбутабск дар к,арорго\аш Урдаи Хучанд
мехобид, бо якчанд навкарони шамшсрбадаст ба он 40 рох, ёфта,
бекро якцоя бо ду писараш ба цагл расонд ва худи \амон шаб
онз^оро ба хок супурд. Рузи дигар худро \окими Хучанд эълон
кард. Минбаъд бо масоф^ои бобарор в;исми зиёди вилояти
Фаргонаро мусаххар намуд. Акнун дар Хучанд нишастан
барояш маъно надошт ва у идоракунии ин ша^рро ба
бародараш Абдукарим супурда ба К,ук,анд рафт, дар он до худро
хони мамлакат эълон намуд.
Аммо аллакай чандс нагузашта Абдура\имро аз нав хумо-
ри Хубанд гирифт, у ба ин 40 баргашт, хост онро аз барода-
раш Абдукарим кашида гирад, кушишаш бенатича анчомид:
нафароне аз рикобаш ин нияти уро ба Абдукарим маълум кар-
данд ва Абдура^им дар худи \амон Арки Урда, ки он 40 у ан-
даке пештар падарарусаш Оцбутабекро рочавонмардона ба
к;атл расонда буд, аз чониби одамони Абдукарим cap бурида
мешавад. Абдукарим акнун ^окими цонунии Хучанд эълон гар-
дида, завчаи чавони бародари кушташудааш - Ойчучук-ойим-
ро ба занй мегирад. Минбаъд Абдукарим ба \айси хон сарва-
рии мамлакатро низ дар ухда дошт, вале аз Хучанд дил канда
наметавонист. Мавсуф солкой охирини умрашро х>ам дар \амин
шах,ри дустдоштааш мегузаронад.
23
Маълумоти мавчуда дар бораи Оцбутабек асосан хамин
буда, барои ба пуррагй шинохтани симои ин фарди таърихй
харгиз кифоят нестанд. Х,ол он ки ин кор хеле зарур аст, зеро
мавсуф шахсияти оддй набуда, хокимест, ки дар таърихи
Худанд на к,ши беназир бозида, сахехтар карда гуем, ма\з ба
шарофати хамин абармард шахри мо баъди забту поймолша-
вихои бехисоб далъаи маглубнопазир гардида, мардумонашро
сардамъу тодикасл нигох дошта тавонист.
Бовар мекунед, дар фикри омухтани зиндагиномаи Оцбута-
бек, дарёфти маводхои иловагй будам, ки рузе хамкорам--ёрдам-
чии муовини Раиси вилоят Аъзамцон Холмирзоев гуё андешаи
маро хонда бошад, ба наздам омада иброз намуд:
- Ако, мо аз авлоди собик; хокими шахр Ок;бутабек растем.
Дар ин бора падарам Мирзохотам Холмирзоев нацлу ривоят-
Хои бисёре доранд. Он кас баъди бошавк, хондани китобхоятон
ба ман гуфтанд, ки аз домулло пурс, агар ба ин мавзуъ майл
дошта бошанд, ман он маводхоро барояшон бидих,ам.
- Не-е, - беихтиёр нидо баровардам ман ва нобоварона гуф-
там:- Оё Шумо медонед, ки Ощбутабек кист? Вай дар аввали
асри XVIII зиндагй кардааст, аз он дам 300 сол гузаштааст...
- Х,а, айнан хамон Оцбутабекро дар назар дорам.
- Вай узбеки цабилаи юз будагй, инашро хам медонед?
- Мо хам дертар тоцик шудаем, к,авми моро турк мегуянд,
то царибй пиронсолони авлодамон асосан ба узбекй харф ме-
заданд.
-Ин тавр бошад, мархамат, падарро гуед, биёранд он мавод-
хоро.
Азбаски Мирзохотам Холмирзоеви 70-сола холо худ бемо-
ри бистарй будааст, ёрои омадан наёфта дар як дафтар нахлхои
аз модар ва хешу таборон шунидаашро ба ман навишта фири-
стод. Инак, хикояти у: "Ман 28 феврали соли 1937 дар оилаи
сокини дехаи Румон Отабеков Холмирзобек таваллуд ёфтаам.
Баъди вафоти он кас (1947) ман дар тарбияи модарам Мирзо-
рустамова Зиннатбегим мондаам. Аз гуфти модарам, уву па-
дарам бо хам амакбача буда, дуяшон дар махаллаи Сари Сан-
24
ги ша\ри Хубанд дар \авлии бобояшон Мирзо\отам-мирзо ба
воя расида, дар \амон цо оила барпо намудаанд. Мирзо^отам-
бобо умри дарози бобаракат дида, дар синни 111-солагй вафот
кардаанд. Он кас ба писари ^окими Хучанд Оцбутабек Мир-
зошо\рух набера мешудаанд. Дар умри худ 7 маротиба хона-
дор шудаанд. Саломатиашон то охири умр нагз буда, овони
пирй \ам х,ар руз ба Урда рафта, дар он 40 бо чура^о шишт
карда бсго\ ба хонаашон бармегаштаанд. Баъзе вацт^о буза
нушида бошанд, ранги руяшон суп-сурх туда ба риши сафеду
дарозашон хеле мсзсбидааст. Мирзо^отам-бобо баъзе вак,т\о
аз ^авлиашон ма^аллаи Сари Сайг то \озира чои истицомати
модемам Румон писда ва с аспсавор равуо доштаанд. Х,ар вацте
он кас ба Румон мулк^ои падарашон Мирзошо^рух биёянд,
мардум куча\оро cap то охир рубучин карда, об зада ба пеш-
возашон омода мешудаанд.
Мирзо^отам-бобо аз давраи чавониашон то охири умр бо
шахсони обруманди замой \ампишин будаанд ва агар \ар каси
ношинос ба он кас носазо i уяд, мсгуфтаанд, ки "Мардум маро
Мирзо^отам-мирзо мегуянд, май бо ^афт подшо^и олам шиш-
тухез кардагй, маро авлоди О^бутабек мегуянд, бобои ман Мир-
зошо\рух мебошанд". Мувофиди гуфти модарам, ма^аллаашон
барои он Сари Санг ном гирифта будааст, ки сарогози тамоми
ро^у куча^ои ша\р аз ^авлии Ок;бутабек-бобо шуруъ гардида,
масофа аз хдмон чои махалла то шах,рх,ои Тошканду К,у^анд,
Уротеппаю Самарканд ва Бухоро бо ченаки "санг" аниц х,исоб
гардида будааст.
Дар давраи Оцбутабск заминкой гирду атрофи ша\ри Ху-
чанд васеъ карда, чуйбор^ои навс монанди Оцари^, Янгиариц,
Чорсу ва гайра кофта мешаванд. Модарам ва муйсафедоне, ки
моро мешинохтанд, мсгуфтанд, ки шах,ри Хучандро он вак;т\о
дам ба дам ёв^о-ро^занону горатгарон зер мекардаанд. Бино-
бар ин бобокалони мо ба Хучанд 7 дарвоза шинонда, гирду
атрофи онро девор, яъне цалъа бардошта будаанд. Баъди сохт-
мон аввал^о девори нав устувор наистода баъзе чой^ояш
галтидааст, инак он кас бо таклифу масли^ати донишмандони
ша\р аз руи анъанаи щадима хуни 7 нафар чавонмардонеро, ки
помпой Маркам, Бузурук, Сангин, Пулод, Чуян, Калон ва гайра
25
доштаанд, дар таги он резонда будаанд, ки девори далъа рост
истода муста\каму пойдор шудааст*.
Модарам ин тавр но\аь; рсхтани хуни одамони бегуно\ро
амали нобахшиданй \исобида, тацдири фодиавии Оцбутабск
ва ноомади кору бори минбаъдаи авлодонашро ба знамен
нохушй марбут дониста зин^ср мекард, ки мо з^ед вадт ва з^ед
гоз^ дигар касеро набояд бссабаб рандонем, з^ед кас набояд аз
мо озоре бубинад. "Аз авлод якчанд пушт гузашта бошад з^ам,
ба касри хамон хунрезй тамоми боигарй, сарват, з^авлию дой,
замин ва молу чиз^оямон аз даст рафт,-мегуфт модар.-Бино-
бар ин ягона дои нагзй кардан, худро аз шарр ва дуои бад эмин
доштан аст, хизмат бояд холисона бошад, \ед гох ба тамаъ кар-
дан од ат накунед, мез^нат кунед, Худо худаш ди\ад". Падарам
ва модарам забони узбекиро нагз медонистанд ва ба он нагз
сарфаз^м мсрафтанд. Модарам шеърхои бисёри Машрабро аз
ёд медонист ва хар бор он\оро замзама мекард.
Тагои дуюми ман Рустамов Мирзобах,одур дар давраи раи-
сии Пулод Бобокалонов фермаи чорвои колхози ба коми Ста-
линро сарварй карда, дар байни мардуми Розиён бо номи "Мир-
зопоччо" шухрат доштанд. Он кас мегуфтанд, ки дар мо хуни
туркй хает. Вале мо ба ин гап\о сарфа\м намерафтем ва \ай-
рон мешудем, чунки бисёр давон будем. Замин\ои бобокалон
дар Розиён (онро Замини бепулон мегуянд), дар Чорсу (паси
сой) ва дар Румон (дойхое, ки дар он \оло мо зиндагй карда ис-
тодаем) воцеъ будааст. То дируз дар дсхаи Опарин; осиёбе бо
номи "Осиёи Шаврух", яъне авлоди Одбутабек мавдуд буд.
Мардуми Худанд аз гуфти модарам аддодони моро чун зоти
пок бисёр иззату хурмат мекардаанд. Бобоям-падари модарам
Мирзорустам ба шахри Уротеппа бисёр мерафтаанд, аз афташ,
дар он до хешу таборон доштаанд. Модарам мегуфт, ки гузаш-
тагони мо хама азуш фах,м будаанд ва пайваста барои ободо-
' Ин хурофот дар байни ахолии хопигарии К,ук,анд сахт маъмул буд. Тавре
муаллифиасри XIX Азизбинни Ризом Марннюнй дар "Таснифи Н'ариб" мсорад,
дар ахди Худоёрхон ясной сохт.мони капали Улутахрдар наздикии Асака барои
он ки фишори оби зериза.минпро боздоранд. ба цаъри канал якчанд одами
"Тухтасун" номдоштаро зинда ба зинда мсгуронанд.
26
нии шздр ва гирду атрофи он машварат^о меоростаанд. Дар
^амон давра сипо\иёни ша^р х,ам асосан аз хешу ацрабои бо-
боям будаанд. Аз гуфти модарам таго^ояш савдогарони кало-
ни Хубанд будаанду бо Хдшдустон ва хдтго Европа додугириф-
ти мол доштаанд. Яке аз таго^ояш - Комилцон со^иби заводи
равганкашй будааст. Замин^о ва чизу чораи ощо низ дар со-
лкой Х,окимияти Шуравй ба халк, так;сим карда шудаанд.
Як чизро бояд цайд намоям, ки дар давраи хурдсолиамон
модарам кушиш мекард, ки мо дар бораи авлод чизе надонем
ва ба касе чизе нагуем, чунки аз сиёсати ^амонвак,та метарсид:
молу мулки бобоям Мирзорустам солкой 1931-1934 мусодира
гашта, ба халц так,сим гардида будаанд ва инчунин замин\ои
бобокалон\о низ ба колхоз гузаронда шуда будааст (аммо аз
авлоди мо аз хешу табор ^ец кас кулак ё бадарга нашудаанд).
Солкой 1978-1980 тагоии сеюмам Рустамов Мирзобек, ки дар
манзили аслии Оцбутабск-бобою Мирзошавруц-бобо ма^ал-
лаи Сари Санг, дар назди масцид (замини масцид \ам аз они
он^о буд)-и он зиндагонй доштанд, ба май нак,л мекарданд, ки
ин цо хона^ои бобоямон воцеь буданд, онцо зиёда аз сесад сол
пеш сохта шудаанд, хдмаашро вайрон карда, аз нав бо \амон
хдцму намуд сохтам, хишт^ояш \ама духиштаи хом будааст.
Дар паси ин хона тагоии чорумам Рустамов Еозибек мезис-
таанд. Он кас соли 1936 вафот кардаанду аз он кас фа^ат як
писар Мирзоцосим боцй мондааст. Хдмсарашон баъди вафо-
ти он кас хонаро ба шахси бегона фурухта, худаш ба ша\ри
Исфара ба Ваздобов ном шахе ба шав^ар баромада, фамилияи
писарашро "Вахдобов", номашро ба цои Мирз окосим "Анвар”
менависонад.
Ба тоза будани ген ва аз а\.ии фа^м будани гузаштагонамон
он чиз низ ша^одат медих>ад, ки новобаста аз душвори^ои
зиндагй чандин нафар аз авлодони мо дар замени советй низ
дар боби илму фар^анг ва сиёсат сарсабзи^о ёфтаанд. Маса-
лан, цияни падарам Махмудов Мацсудбек сол\ои тулонй дар
мансаб\ои \изби кор карда, ба дарацаи Вазири саноати гушту
шири Тоцикистон расидааст. Писари тагои аз х>ама хурдиам-
27
Калъаи Хучанд, ки онро Окбутабек аз нав созондааст. Асри XIX .
Ваххобов Анвар (аслан номаш Мирзогозиев Мирзоцосим) док-
тори фанзой техники, академик гардид, чанде пеш дар шахри
Волжский вилояти Волгоград вафот кард. Набераи тагои ка-
лониам Рустамов Мирзоцалол-Каримов Мухим профессор,
директори филиали Донишгохи тиббй дар шахри Хучанд ме-
бошад. Х,ам Ваздобов Анвар ва хам Каримов Муцим дорандаи
Доизаи чумхуриявии ба номи Абуалй Сино гардидаанд. Ин гуна
мисолхоро боз оварданам мумкин аст...".
Намедонам, ин нацл то чй андоза хахихат аст, вале солхурда-
гони хучандй мегуянд, ки дар шахр авлодони Охбутабек боз хас-
танд, масалан, боз як сокини махаллаи Сари Санг Миряхё Яхёев
иддао дорад, ки аз чониби модар ба ин шахе авлод аст.
Вахтхои охир таваччУХ ба шахсияти Охбутабек дар К,ир-
гизистони хамсоя низ зиёд мешавад. Дар ин 40 уро аз хавми
Хиргиз дониста, чун арбоби барчастаи таърихй дар хаххаш арч-
гузорй мекунанд. Чунончи, олими намоёни хиргиз, доктори
илми таърих, профессор Тошмамбет Кененсариев ба муноси-
бати 2200-солагии давлатдории хиргиз тахти унвони "Хонига-
рии К,уханд яке аз шаклхои давлатдории хиргизон" махолаи
28
муфассале навишта, Оцбутабекро дар радифи Худоёрхон (аз
дониби модар циргиз буд), К,убодбий цушчй, Хрдибий, Нузул-
бий, Мусулмон^ул-мингбошй, Олимбек-додхо^, Олимдули
лашкарбошй, Курбондон-додхо^ ва Пулодхон чун яке аз си-
мо\ои тавонои халцаш муаррифй намуд. Мавсуф дар боран
Ов;бутабек чунин навиштааст (тардума аз циргизй): "Аз таъ-
рих маълум аст, ки дар аввали дарни XVIII дар вилояти Худанд
Мамадра\им-атолид ва писари у Одбутабий э^укм меронданд.
Он вак,т Худанд аз Бухорову ходагони Чодак мустадил буд.
Оцбутабий аслан аз диргизони дабилаи ичкилик мадсуб ёфта,
баъдтар пешвои дабилаи юзи узбекон мегардад. Барой дамин
уро "Одбутабийи юз" меномиданд. Аз диргиз буданаш дар
датори далслдои дигар он чиз низ шадодат медидад, ки навка-
рону саркардагонаш аз давми юз неву саросар аз думлаи дир-
гизон буданд. Бино ба маълумоти навтарин Одбутабий зодаи
авлоди жакшй-тейити дабилаи ичкилик будааст.
Дар бораи дасти у маълумотдо дар сарчашмадои таърихи
кам вомехурапд. Ьо вудуди ин надши Одбутабий дар таърихи
халди диргиз багоят арзишманд аст. У инсонест, ки дар аввали
асри XVIII дар болоравии Фаргона, рушди давлатдории диргиз,
пойдоршавии хонигарии К,уданд садми босазо гузоштааст. Хиз-
мати уро ин тавр метавон арзёбй кард: Одбутабий ба духтари
асосгузори хонигарии К,уданд Шодрухбий хонадор шуда до-
моди у гардид. Дар байни кучиён ба хотири пурзур гардонда-
ни мавдси худ чунин издивод маъмул буд. Аз рафтори мазкур
аён аст, ки Шодрухбий ба ин васила мехост ба неруи Одбутабий
такя карда, бо дувваи якдояи мингдову диргизон аз тобеияти
ходагони Чодак радо шавад. Мах,з докими Худандро домод
кардани у аз обруи баланд доштан ва сахт неруманд будани
Одбутабий дарак медидад. Вале соли 1725 аз дасти писари ка-
лонии Шодрухбий - Абдурадимбий нодавонмардона кушта
шудани Одбутабию ду писараш надши бийдои диргизро дар
дасти сиёсии хонигарии К,уданд якдадар кодиш дод. Ч,асади
Одбутабий дар мавзеи Хуросони нодияи Лайлак ба хок супур-
да шудааст. Баъди марги у авлоди жакшй-тейит мадбур меша-
29
вад хоки вилояти Худандро тарк намояд. Сабаб он буд, ки
Абдура^имбийи го си б баъди ба \алокат расондани почояш
^авми уро ба \ар су пароканда месозад. Ал^ол баъзе авлодони
Оцбутабий дар нохияи Лайлак умр ба cap мебаранд"1.
Навишта^ои мазкур сахт ба^сталабанд, зеро Оцбутабек дар
кулли сарчашма^ои маълуми таърихй узбеки юз зикр шудааст,
на циргиз. Иддаои олими диргизистонй оиди аслан циргиз бу-
дани ^окими Худанд э^тимол як навь кушиши "тарной илмй"
со\ибшавй ба шахсияти маъруфи таърихй аст, ки ^оло чунин
талош^о дар байни ^амсоягони туркнажодамон багоят авд ги-
рифтаанд.
Баъди Оцбутабек дар ша\ри Худанд ба амсоли Содицбск,
Бекбута, Фозилбий, Абдура^мон-ба\одур, Ходабий, Худоёр-
бий, Эшони Турахода, Бекмуродбек, Холицдул-мирзо, Радаби
галча, Бобора^ими инок;, Шо^й-девонбегй, Му\аммадкарими
К,ашца, Ходакалони Цуйборй, Саидбек, Яъцуббск ашхоси зиё-
де аз думлаи узбекону диргизон ва тодикон ^укумат рондаанд,
вале я1 онтои он^о дар бунёдкорию ободгарй ба ин абармард
баробар омада натавонистанд. Аксарияти куллии обида^ои маш-
х;ури Худанд махд дар а\ци Оцбутабек ва бо ташаббуси худи у
сохта шудаанд. Аз думла масдид^ои Хдзрати Бобо, Дари Ши-
коф, Таги Тути Калов, Хдзрати Хода Камол ва гайра. Мавсуф
ба сохтмони кушку мацбара^о, корвонсарой^о, азхуд кардани
заминкой нав, бунёди шабака^ои обёрй, сохтмони ро^у купрук-
\о низ а^амияти калон медод. Бунёдкории ин марди сергайрат
фак;ат бо Худанд иктифо намеёфт, вай дигар ша\р\ои к;алам-
равашро низ бо девору цалъа^о муста^кам ва барои кучиёни
горатгар фат^нопазир мегардонд.
Дар а\ци у дар андак муддат симои Худанд хеле дигаргун
гашт: арку ^исораш салобати хоса пайдо карданд, бино^ои нави
бо^ашамат, богу чорбог^о, \авзу дуйбор^ои пуроб, дарахтони
серсоя, девору дарвоза^ои баланд ба ша\р з^усну дилои тоза
ато намуданд. Мардуми Худанд, ки то ин дам ба дуз тохт^ои
1 Ниг.: Альманахи илмй-бадеии "Ош", №4,2003. Муаррихи циргизсанаи халокати
Оцбутабекро соли 1725 нишоидодааст, ки хатост.
30
Окбутабек гирдогирди Хучаидро бо чунин
деворхои баркад фаро гиронд
харобиовари элотия ва рузгори пуртахлука дигар чизеро на-
дида буд, аз ин ободгарихо ба вадд меомад, аз равнак;и шахр
шодмон мешуд. Х,амон вахт писари Эшони Шайдо - шоир
Шухии Худакди ба тавсифи зодгохаш маснавие иншо намуда
чунин арза медошт:
Рафсъ-ул-кадрип аркашро чй пурсй,
Фуру тар иояхояш аршу курсй.
Шуда чаннат аз он дсвопаи у
Ки то бинад калапдархонаи у...
31
Иморагаш зи хамдигар барин аст,
Кусури чархи воло кай чунин ас г.
Мухаммар карда аз кавсар бинояш,
Зи мушки суда хоки кучахояш.
Дару дсвори у чандон мусаффо,
Ки аз як чо тавон дидан саропо.
Ба хар су чуи оби он 1улистоп
Чу рагхо рафта бар аъзои хубон.
Мисолаш кай тавон дидан ба дунё,
Масар акси худаш бини ба даре.
Хисораш сапна з-он гардиш мудаввар,
Басал бикнюдаву бисрифта дар бар,
Чунон олй хисораш карда мсъмор,
Ки сакфи осмопро сапна дсвор.
Чу омад дар назар дарвозааш хафт,
Хароси хафт дари дузах зи дил рафт.
Нишеманхо чунон барчо фитода,
Ки аз хар су дари босс кушода.
Парируён дар он гулзори ишрат,
Чу хурон чилвагар дар боги чапнат.
Ба хар су мутрибони нозуковоз
Дар он |ул1пап чу булбул пасмапардоз.
Ба маркази калони маъмурию сиёсй табдил ёфтани Хучанд
ба ин цо мардумони дуру наздикро цалб намуд. Овозаи шахри
типцу боамният гардидани он бахусус ахолии аз цангу дидолхои
беохири узбекону хазохони бодия бадодомадаи Самархандро
умеди халос бахшид, як хисми онхо хамон вахт ба Худанд куч
мебанданд. Тибхи ривоят, дар ин зумра шоири маъруф Мавло-
но Лутфуллои Шайдо низ буд, ки ба ин до бо як гурух хешо-
вандонаш - авлодони Махдуми Аъзам хидрас намуд. Хамон
айём аз Худанд ва махаллоти атрофи он хеле сокинони шахри
Шохрухияи хавзаи Тошканд низ панохгох ёфтанд.
Шахри мо барои ахли адаби узбек хам сарпаноху маъвои
эдодиёт гардид. Чунончи, бисёр лахзахои умри шоири машху-
32
ри узбек Боборадим Машраб (1657-1711) дар Худанди адди
Одбутабек гузаштааст. Мавсуф ин шадрро барояш манзили
умсд медисобид, бо шоир Шайдо бародархонд буд. Ривоят ме-
кунапд, ки Машраб дар годи ба Худанд омаданаш даблан Шай-
доро медуст, дар хонаи у дурудароз медмон ва аз судбатдояш
бадравар мсшуд, датто ба кордой хонагиаш кумак мерасонд.
ДУстдори адабист Мирзомудиддин Х,омидзода андаке пеш аз
вафоташ (2005) ба ман бо сузу гудоз дасрат мекард, ки хешо-
вандони Шайдо чан де нет осори бедамтоитаърихй-девореро,
ки бобои ардмандашон ба нишони рафодат дамроди Машраб
дар кунди давлиаш созонда буд, безарурат галтондаанд.
Аз гуфти пиронсолон, хиппи аввалро дар бунёди мадрасаи
машдури Хинпнн ни< дамин Машраб гузошта будааст. Мав-
зеъдои бо номи ин шоири шуридадил алодаманд дар Хубанд
ва гирду атрофи он боз дастанд. Масалап, тагои модарам
К,урбонбой Цурасв, ки солдои 1942-1943 сардори шуъбаи сиё-
сии МТС-и К,арома юр буд, диком г мекард, ки дар дедаи Кат-
та-Айрй водеъ дар к^дсори Мсвагул мардум чоди дадимаеро
"Чоди Машраб" меномидаанд. Гуё шоир овони дар куду даш-
тдои атроф сарсарй гаштанаш аз оби ин чод бордо нушида бу-
дааст. Дар ин родгардидо шоири оташиннафасу дарвештаби-
атро аксаран чил шоири даландар, аз думла ду дамшадрии мо
Шодрух-даландари Худандй ва Обид-васвоси Худандй
дамроди мекардаанд, дамсудбатони доимиаш низ даминдо бу-
даанд. Тавре нависандаи муосири узбек Хайриддин Бегматов
дар "Девонаи Машраб" ном романи таърихиаш (Тошканд, 2005)
меорад, устоди бузургвори Машраб дар илми ирфонй Мулло
Валии Худандй ном мударриси донишманд будааст, ки шогир-
ди дунарварашро сурогкунон аз паи у датто ба Кошгар радси-
пор мегардад.
Ба Худанд пайванди багоят дави доштани Машрабро бо он
далел низ метавон тасдид намуд, ки зиндагиномаи нодири у-
"Тазкираи даландарон"-и Исдоди Богистонй мадз аз дамин до
ёфт шуд. Аз дикояти машрабшиноси варзида, номзади илми
суханшиносй Мудсин Зокиров, солдои 1954-1956 у, дамон вадт
33
Ин деворхо шохидн мухорнбахои шадид бо
калмокхои истилогар мебошанд
доценти ДДОЛ, бо ^амкораш доценти кафедраи забону адаби-
ёти узбеки х,амин донишкада Обидной Орифии себзорй дар бо-
зори Панцшанбе мегашт, ки него*; чашмаш ба пирамарди га-
досифате афтод. "Домулло, ин муйсафеди девонаавзоъро наг-
закак дар ёд нигох, доред, огох.опид Орифй. Уро х,ама Ок,ил-
цаландар, Ок;ил-девона мегуянд. У аз касс пул садак,а намеги-
рад. Аслаш аштй аст, аз авлоди Зобир-цаландари номдор (х,ам-
замони Машраб). Аз шунидам, дар дасти у китобе х,аст, ки вай
онро ба касе нишон намедодааст. Мегуянд, ки китоб дар бо-
раи Машраб ва цаландарони бо у ^амнишин аст. Бояд илоце
карда ба дили ин одам рох; сбем". Инак, дуяшон рузс бо
савготгцо, аз цумла бо як миедор кукнор ба хонаи цаландар
цадам ранца карда, уро моил намуданд, ки китобро ба онх,о
тух,фа намояд. Вай "Тазкираи к;аландарон" будааст. Чун онро
ба даст гирифта ругардон карданд, нацл^ои ацибс дар бораи
34
Машраб, дусти содищи у Пирмати Сеторй ва чил цаландари ба
ои\о пайрав пеши назарашон цилвагар гашт1.
Машраб ба хучандиен мсх,ри зисд дошт, э\тироми он^оро
бав;адр мсдонист, муътацид буд, ки ин мардум дар \ама гуна
х,олат ба у сипару пуштибон хо^ад шуд. Боре аснои дар Худанд
буданаш Охбутабек уро ба ^узур хонда, як мухаммаси дар бай-
ни халк; кайх,о машх,ури Машрабро ба худи у мехононад. Шоир
мсфах,мад, ки душманонаш уро бо дастони некими Худанд дазо
доданианд. Х,ак;ив;атан ^ам баробари хатми цироат дар nev
ра^ои х,ам х>оким ва ^ам садру уламои ша^р газаб соя андохта,
эшон дазо додани шоирро талаб мекунанд. Охбутабек худи
х,амон дам аз уламо фатво гирифта, амр меди^ад, ки Машраб
барои гуегохиаш дар Сирдарё тар»; карда шавад. Аммо ихлос-
мандопи худандии шоир дон ба хатар гузошта, уро пип\онй аз
ма\бас озод ва ба завраце савор карда, аз ша^р мегурезонанд2.
Шоири дигари узбек - Турдии Фарогй х,ам, ки умре аз хондой
золим дар гурез буд, хьамон вак,г якчанд муддат дар Хубанд
панох, меёбад.
Маврид аст зикр бикунем, ки боз як адиби машх,ури узбек -
Му^аммадаминхоца Муцимй (1850-1903) низ бо Хубанд пай-
ванди цавй дошт. Мавсуф аз цониби модар тоцики хуцандиасл
мах;суб мешуд: волидаи у Бибиоиша духтари Саидолими
хучандй ба Мирзохоча валади Мирфозили тошкандй шав^ар
карда, минбаъд зиндагиаш дар ша\ри К,учанД ЧаРаён гириф-
тааст. Мухдммадаминхоча аз \амин нико^таваллуд меёбад. Вай
аз кудакй дар огуши адабиёти оламгири форсу точик тарбия
ефт, ба кадом дарача точикидон будани уро ашъори баланд-
пояи ба ин забои эчодкардааш ва помадой ба дустони
хучандиаш навиштааш равшан нишон мсдих,анд. Муцимй т^ар
гох,и аз К,ук,анд ба Тошканд сафар кардан дар Хучанд таваедуф
карда, бо Тошхоча Асирй, Абдуллой Файёз, Мах;зуни Хучандй,
Фахрии Румонй, Х,очй Юсуф, Мухлиси Хучандй сух,бату му-
шоирах,о меорост, аз манзара^ои ша\ри ачдодй х^аловат мебурд.
(Парк Юлдузи, 1990. № S.
' Шодисн Э. Машраб. Тошкснт, 1973, с 13.
35
Деворх,ои бунёдкардаи Оцбу габек аллакай дере нагузашта
тохтутоз ва му\осира^ои паёпайро аз cap гузаронданд. Акнун
тазъици душман на танх,о ба цатъияти му\офизони ша^р, бал-
ки ба сипари боэътимоди он-девор^ои гафсу мазбут низ бархур-
да фуру менишаст. Аролии Хучанд акнун мисли пештара тан
ба такдир намедод, \удуми душманонро балои осмонй пиндош-
та, малулу ва^мзада наменишаст, балки девор^оро цуввати дил
дониста, аз белой он бо аду то имконияти охирин задухурд ме-
кард. Дере нагузашта устувории дсворх,ои навбунёд дар мух,о-
риба^ои зидди к;алмок,х,о хуб озмуда шуд. Хучандиён фах,ми-
данд, ки Оцбутабек бо муста^кам кар дани ша^р барои он\о чй
хизмати бузурге карда будааст.
Дар баробари девору цалъасозй ин ^окими дурандеш лаш-
кари сершуморе низ тайёр карда буд. Пас аз маргаш к;исми зи-
ёди он ба ихтиёри ^окимони нав - Абдура^иму Абдукарим ме-
гузарад. Соли 1735 сафири Тошканд Нурму\аммад Муллооли-
мов ба сардори экспедицияи Оренбург И.И.Кириллов из\ор ме-
кард, ки дар сурати амалиёти муштарак бар зидди цалмоедо
Осиёи Миёна мегавонад неруи казоиро сафарбар намояд, ма-
салан як худи х,окими Хучанд Рах;имбек-ботур к;одир аст бо 50
хдзор сарбози бо сило^и оташфишон ва сипар^о мусаллах, ба
Чанг барояд.
К1ушунх1ои ба чанг ра^сипоршаванда одатан дар нагнои со-
рили дарёи Сир чамъ меомаданд. Цои гуншавии ^ушун ё худ
лашкарго^и хучандиён дар \амин мавзеъ вок;еъ гардида буд.
Мардуми шах,р \ар гох; урдуи зафарпешаашро ба юриш аз
этамин 40 тахди садои дафу карнай гусел менамуд.
Мутаассифона, соли 1741 Абдукарим ба тазъик;и хаем тоб
наоварда ночор сари итоат ба к;алмо^\о фуруд овард. Дар
Хучанд мусибат ошён гирифт. К,алмоедои биёбонгард дар вах,-
шоният аз ачдоди худ - мугулони чингизй х,ам гузаронданд.
Ягон каси андаке шуб^анок аз дасти он\о зинда намемонд.
"К,алмок;" тадричан дар тасаввури мардум мазмуни чаллоди
хунрезро гирифт. То худи дируз пиронсолони хучанди касеро
36
цуои (>ад карданй шаванд, мегуфтанд: "Илохо ба халмох вохур",
"Ба халмох ем шав", "халмох доната гирад". Оре, хаёти одами
барои ип кучиёни вахшисифат цимате надошт, ощо ба к;атлу
куш гор, ситондани андозхои аз aiyi берун хонеъ нашуда, хазо-
рон-хазор мусулмононро ба асирй мебурданд.
Соли 1743 Худуми ин худобехабарон такрор шуд. Лашкари
40-хазорнафара га\ги сарварии Септен дафъатан ба водии
Фаргона зада даромад. Мухорибаи халкунанда дар наздикии
Худанд ба амал омад. Ин дафъа хушуни Абдукарим бо кумаки
ахолии атроф ва циргизхо тавонист урдуи горатгарро торумор
гардонда. аз цачамрави хопигарй биронад. Бо вудуди ин худуми
душман хариб хар сол гакрор мешуд. Худандиён армияи лаш-
кярк .ши ди1 при цалмоцон - Сарй-Манжиро низ шикает до-
даид. Ба Лбдук чрим бий муяссар шуд фухарои давлаташро ба
д.пп и мухаддаси зидди истилогарон бархезонад, аз онхо ар-
мияи глпоно ва лашкари ихтиёриён созмон бидихад. Дере на-
lyiainiji оно чаи худр.ии у го ба Россия рафта мерасад. Хуку-
мачдоропи pyv дар шахси импсраторзан Анна Иоанновна ва
сардори нави жспедицияи Оренбург И.И.Неплюев, ки плоду
имкониятхоипепггирй кардани худуми халмохонро медустанд,
ба хувваи у боварй хосил карда кушиш намуданд султонхои
Хазохи Жузи Миёнаро бо хокими Худанд иттифохчй гардонанд.
Тардумони фиристодаи онхо Уразалин Барак-султонро моил
сохт, ки у бо хокими Худанд хамрох бар зидди халмохон
бидаш ад. Соли 1745 Абдукаримбий бо хушуни худ хад-хади
Сирцарё ба худуми доманадор гузашта, шахрх°и Тошканду
Туркистонро аз душман кашида гирифт. Ин амалиёт хокимия-
ти истилогаронро дар хавзаи дарёи Сир заиф гардонда,
охибатхои зиёд дошт. "Аз сабаби худуми худандиён дар мав-
зеи дарёи Сир, - менависад муаррихи шинохтаи бурят Ш.Б.Чи-
митдоржиев, - хони хал мох Галдан-Церен мадбур шуд лашка-
ри сершумореро ба самти данубу гарб (яъне хавзаи Сирдарё.
Х,.Ш.) партояд. Ин тадбир нерухои уро дар болооби дарёи Ир-
тыш ва мавзеи заводи Колываново-Воскресенск заиф гардонд.
Х,амин тарих нахшаи Галдан-Церен дар самти Иртыш барбод
37
рафт"1. Бо ибораи дигар, худандиён бо амалиёти ца^рамоно-
паашон на тан^о душманро аз диёри худ зада ациб партофтанд,
балки ^амзамон ша\ру цалъа^ои дар Олтои Ку^й будаи рус^о-
ро аз нссту нобудшавй надот доданд. Лашкари ихтиёриёни
Худанд та\ги сарварии Абдукарим аснои ^окими К,у^анд бу-
дани у (1746-1750) низ далерона медангид. Соли 1748 вай якдоя
бо к^шуни беки Уротеппа Фозилбий ва циргизон ба армияи
боз як сила^шури к;алмок; - Дорж низ талафоти диддй расонд.
Алцисса, муборизаи мардонавори худандиён бо ^алмо^они
госиб то худи соли 1753 якзайл идома ёфт ва бо пурра ронда
шудани аду андомид.
К,удрату пойдории девор^ои Худандро беш аз хама хони
К,у^анд Олимхон (1799-1810) сандид. Мавсуф чунон салобате
доштааст, ки ба хар кй агар бо хашм назар кунад, он кас аз
таре талхакаф мсшудааст, ба дарича агар нигох; карда имо ку-
над, дарича гуё худ аз худ кушода мешудааст. Ана хамин хони
зули^тидор, ки ба зарбаи тегаш вилоёти бисёре тоб наоварда
таслим шуданд, дар назди деворхои Худанд одиз монд. Х,афт
сол (!) бо вудуди лашкаркаши^ои тулонй Олимхон Худандро
ба даст дароварда натавопист. Тавре Тодири Худандй дар
"Рароиби сипох>"-апг менависад, дар ин муддат "му^отила ва
мудодилаи бисер аз тарафайн ба вуцуъ омада. Дар он фущароёни
бобок (яъне худандиён. Х,.Ш.) чунон ба дангу дидол харис буда,
ки хар сол хони хамаррикобй галлоти ин вилоятро чунон нс-
сту нобуд мекарда, ки чизе намемонда. Бо вудуди он чунон
цатлу к;итол мекарда, ки малак дар боми фалак тахсину офа-
рип ба дапги ин фущароёни покдин мекарда. Охируламр дар
соли х,афтум аз руи гайрату шудоат ба як махмез вилояти до-
рулмаъмураи Худандро дар тахт и тасарруфи худ дароварда.
Бо вудуди ин мицдор дангу дидол мунодй нидо карда, ки то
муддати хафт сол фудароёни ин вилоят тархон бошанд, ки оми-
лон парко\й талаб надоранд. Чунон ба а\ци худ устувор буда,
ки то хашг сол паркохй аз ин фухарссни бсбок талаб надош-
1 Чимшдоржисв Ш.Б. Взаимоотношения Монголии и Срс. шеи Азии в XVII-
XVIII вв. М._ 1979, с.26-50
38
та...". Агар содда карда гуем, Олимхон ба цасорату истодага-
рии хуцандисн к;оил монда, амр мекупад, ки аз он\о ба мудда-
ти 7 сол ягон хел андоз стовон ситонда нашавад ва ба ин ^авлаш
содик; мсмонад. К,асди Хуцандро у аз Тошканд гирифт: соли
1808 ин ша^рро забт карда, муддати 11 шабонаруз муттасил
горат намуд. Ягон хонас намонд, ки ба он сарбозони хон дасти
татовул назада бошанд.
Са\ифаи мазкури шучоати хучандиён аз корнамоии Тсмур-
малику ёропаш ^аргиз камтар нсст. Зеро он 7 соли том давом
карда, наздаш Олимхон барин сипа^солори боистеъдод (дар
давраи салтанати у Намангону Тошканд, Уротсппаю Чимкент
ва Туркистон ба хонигарии К,ук;анд хдмрох, карда шуданд) сари
таъзим фуруд овард. Вале мо, мутаассифона, дар бораи ин му-
дофиаи \афтсола цариб чизе намсдонем, бароямон ^атто маъ-
лум нсст, ки сарвари ин мудофиаи к;ах,рамонона кй буд. Вай бояд
аз чопиби таърихшиносон чуцур омухга, \амчун са^ифаи дурах-
пюни мардонагии точикон ба\ои ^аодонии худро бигирад.
Бори дигар депортов ша^р соли 1842 ба щушун^ои амири
Бухоро Насрулло мущобил истоданд. Ба мух,офизон ин дафъа
х,окими ша^р Мухдммадкарими К,ашк;а ва ёрдамчии у Яьцуббек
ро^барй мекарданд. Х,амлах,ои душманро мардум бо сангу чуб
ва тиру оташи тун^о зада мсгардонд. Бешак, бори гарони на-
бард бештар ба души девор^ои гарбию чанубии ша^р - самте
мсафтод, ки х,ар го\и аз Тангии Дермой чониби К,ук;анд ^ара-
кат кардапи лашкари мангития мисли борас дар сари ро^и он
бармсхост. Кас аз тасаввури рузгори онвакгаи пурта\лукаи
хучандиён ба шигифт меояд. Нидо^ои пур^авли "Ёв омад!" хур-
ду калонро ба по мсхсзонд. Х,ама филфавр омодаи ^арбу зарб
мешуданд. Худумх,ои зуд-зуд такрорёбандаи элотия, хондой
К,ук;анд ва амиропи Бухоро мардумро худкору зирак гардонда
буд х,ар кадом медонисг, ки вазифаи у аснои inax,ppo му^осира
кардапи душман чист. Дар як мижа задан масчиду бозор^о, мад-
расаву гапхона\о, устохона^ои косибон хоп-холй гашта, дар
кучаву майдон^о ба мардон силох,тацсим мекарданд, сила\шу-
рону саркарда^о цушун>;ои мунтазам ва чузъу томной навташ-
39
килро ба бурду цалъах,о дойгир месохтанд. Вазифаи закону
бачагон бо обу хурок ва тиру борут таъмин кардани а^ли
нешданг буд. Х,амагон мефа^миданд, ки дар сурати ба ша^р
ворид гаштани аду х,ама чиз ба коми бало хо^ад рафт. Чунон-
чи, аснои бори нахуст Худандро ишгол кардани Амир Насрул-
ло\ маНЕИтх,о аз гуфти Тодири Худандй "дасти горат ба хонаи
бебизоат дароз карда, чунон тороду ягмо карданд, ки ба муъми-
нон на аз хурданй ва на аз пушиданй чизе намонд, ки овози
гиряву нолаи мардум ба фалаки хафтум мепечид". Соли 1847
низ Насрулло ба Фаргона Цуцуми нав огоз карда Худандро
мухосира кард, вале ба шахр даромада натавониста аролии
атрофи онро ба куллй горат намуд.
Бояд гуфт, ки ниёгонамонро дар замони фориг аз цангу душ
низ зиндагии пурмашаедат хамсафар буд. Огуши пурнагбати
дунёи феодалй инсонхои поктинатро хар ла\за фишор медод,
руз дидан намегузошт, аз хаёт дилмондаву ноумед месохт. Ощо
дар хар сари цадам ба дабру зулм, мунофицию риёкорй, хиРсУ
гурусначашмии тавбафармоён ва ах,ли табацоти гуногун дучор
омада, дасту дил аз зиндагй мешустанд, бовариашон ба динси
одамй намемонд. Сахифахои таърихи тоинк;илобии Худандро
низ вара»; гардонед, хохед дид, ки дар мо хам лак-лак ашхоси
сохибмаърифат ва донсузи мардум аз носозгори^ои замена
дигархун шуда дасти даъво ба домони фалак мезаданд, илоди
тархи дилхох андохтани домеаро наёфта, харчанд ин шугл сахт
хатарнок буд, ба танк,иди шадиди давлатдории онва^та мепар-
дохтанд. Масалан, царив саронои осори шоири тавонои асри
XIX Нозили Худандй моломол аст аз этамин гуна оханг. Шоир
дар мазаммати замонаш ин тавр хома меронд:
Абнои замом ба чашми долсъ,
Карда барн зифа умр зоеъ.
Кози паи ришва чон супурда,
Аз бахри ду тамга муфтй мурда.
Бо мухгасиб аз Худой гам мест,
Хар зарраи адл бедирам мест.
40
Мазор дар махаллаи Масчиди Савр. Асри XIX.
Бо мири асас ба гайри зухмат
Корс иакушоядат зи хим мат.
Шайхоии замоиа чу мл a lyjiiiyin,
Дар доги рис хамсша дар чуш...
Кассоб паи гароифурушй,
Баккол-ш ба айшу бодапушй.
Hoi ах гузарй ба Шамърсзои1,
Пайдо нигарй хуи гурсзоп.
Дар иояки як чилим хафтод
Нархи сс китоб бар ду афтод.
Халвогару нопвою баззоз
Чу мл а паи иафси хеш дар тоз...
Аз мардуми ип замоиа бигрез,
Сухбат макуп, иичуиип маёмез.
1 Кучаслар КУцанд.
41
Дар зохирашон чу марками мум,
Дарбошпашон чу нети каждум...
Аз руи х,уцуци мусулмонй а\ли ислом х,амчун шах,рванд ба
х,ам баробар ма^суб мешуданд. "Муъмин бародари муъмин" -
зикр мешуд дар х,ар мавриди цулай. Аммо дар асл табацаи до-
рову со^ибимтиёз - бек^ову мирзоён, саидзодагон, хода^о,
гурах,о, боёну савдогарони калом раияти оддй (халция)-ро пи-
санд намекарданд, ба худ баробар намсшумориданд, бо онх,о
цудову айда шудан он тараф истад, якдоя шинухез карданро
ор медонистанд, ба одам на аз руи лаёдату дониш ва фазила-
тх,ои инсониаш, балки аз руи баромади идтимой на сарвату
либосаш бах,о дода мешуд. Улфатию ^амнишинии ашрофон
бештар бо х,амсангони худашон сурат мегирифт. Албатта, мар-
думони оддй ба ^авлии волома^омон бо зарурати кор на х,ам-
чун хабарй ба тую маърака^ояшон равуо доштанд, вале ягон
ашрофе ба хонаи он^о дадам ранда намекард. Агар банохост
нафаре аз ин тоифа ацаллан чанд дацицае ба хонаи шахси
цаторй мсх,мон шавад, ин гуё барои сох,ибхона иди бузург мах,-
суб мсгардид. Бсчора мизбон "казо-казо"-ро дои шинондан
намсёфт, гирдаш парвона ва патаку пайтоба мешуд, донашро
ба у садда мекард. Ин манзараи мутсии комил ва тамаллуцкории
гуломонаро А.Д.Грсбёнкин дар мацолаи маш^ураш "Таджи-
ки" (1872) дар мисоли тодикони Самарканд чунин тасвир кар-
дааст: "...Гузори ягон рух,онии баландмартаба ва ё савдогари
сарватманд адаллан лах;зас ба хонаи камбагал афтад, аз чунин
ташриф сари тодики бенаво ба осмон мсрасад, у муддат^ои хеле
тулонй ба х,амагон дар бораи ин х,одиса ва суханоне, ки ин "зоти
олй" ба вай гуфта буд, боифтихор нацл хох,ад кард, х,ол он ки
дар асл ин калладунбон барои нигох, доштани салобати худ дар
тамоми рафти мс^монй хомуш мснишасгу суханони пур аз ил-
тифотро фацат худи сох,ибхона изх,ор мекард. Х.амсоягонаш бо
рашку х,асад аз марх,амаги шахси обруманд бохабар туда, да-
рх,ол ба х,анлии шахси хушбахт гуп мешаванд, вале даромадан
ба х,удрас, ки дар он "зоти олй" нишастааст, х,сд яке дуръат на-
42
Кучае дар Хлчанди кухна
мекунад. Ба чои ин ош\о якйо-якто ба лари ^учраи у нишаста
Чафс туда, тавозуъкунон салом мсди^анд. "Цаноб" чавобан
андакс каллаашро чунбонда, бо лили походам мсгурунгад: "Ва-
алсйкум ассалом". Шахси таъзимгар дар ^амон ^олати дуцад
бозпас ба назди излитом бармсгардад.
Воломацом каме мснишинаду тараддуди рафтан мекунад. Бо
калоигарии сохта ох,исга-ох,исга цадам партофта ба назди ас-
наш, ки дар бсрун дар и\отаи изди^оми хомушу ^айратзада
истодааст, мсояд. Х,ама ба уду даст пеши бар гирифта таъзим
мскунанд. "Зоги муборак" ба ^озирип бовицор назар мсафка-
над... Ногоц аз чй бошад, дилаш мсхо^ад ба нафаре илтифот
бикупад: чониби яке cap чунбонда ба у дасг дароз мекунад. Дар
Чавоб шахси ба чунин шараф ноилгаппа, iyc уро чизе газида
бошад, як цад парида хдрсосзанону печутобхурон аз мисни из-
литом зада мебарояд, ссцаду чорцад шуда х,арду дастонашро
ба пеш дароз карда, бо он^о дасти "чаноб"-ро ба лабону
чабинаш совида, муддате ба пешониаш пахш мекунад. Сипае
дасти уро ра^о кардаву зери лаб дар	дуо хонда дар
43
\амон х,олаги хамида цафонокй ба чои пештарааш бармегар-
дад. Атрофиён, тамоми издих,ом ба ин манзара бо риццату
мутаассирй менигаранд, шахси хушбахтро бошад, албатта ду-
се нафар "офарин" гусн ба тахтапушташ тап-тап мсзананд.
Акнун "цаноб" мсхохдд ба аспаш савор шавад. Ин дам х,ама-
гон ба кумакаш мешитобанд: бархеаз зери багалаш мебардоран-
ду бархе узангуро дошта, пой^ояшро ба он до мекунанд. Со^иб-
хона бошад, бо дасти чапаш цилави аспро ниго^ дошта, бо дасти
росташ ба "зоти олй" мадад мекунад, ки ба асп савор шавад.
Агар мсх,мон мансабдори волома^ом бошад, со\ибхона ва
бисере аз х,озирон уро аз пасаш то худи хонааш бурда гусел
мекунанд, дар акси х,ол гусел дар хамгашти махалла ва ё ^атто
дар охири тангкуча ба анцом мерасад. Одоби тоцикона ба шах-
си мансабдор рок; намеди^ад, ки дар кучах,ои ша\р бе мулози-
мони пиёда гаштугузор намояд. Агар у калтакдор \ам бошад,
пешопешаш калтакашро йигити тезраве бардошта мебарад.
Ващтс ки ме^мони оли^адр аз куча мегузарад, ба у одамон
аз болои бом^о таъзим мекунанд. Ба у ^амчунин аз рогаи дево-
ру дарвоза^о ниго^и кунчкобонаи точикзанон духта мешавад.
Хдрчанд "зоти олй" аллакай гузашта рафтааст, махалла хднуз
^ам дар \аячон аст, аз ин редиса дер ба худ омада наметаво-
над..."1.
Минбаъд Хучандй нисбатан бсхавфу ба душманон дастно-
рас барои аъёну ашрофи К,ук,анд (ин шах,р то соли 1842 девори
муста^кам надошт) такяго\и боэътимод царор гирифт. Онх,о
ба таъмиру тармими девор^ои он эътибори аввалиндарача зо-
^ир мекарданд. Вале ин кор низ бо чабру зулми бе^ад сурат
мегирифт. Чунончи, хони К,уцанд Маллахон ^ини он \атто ба
занони томила рах,м накарда буд. Нависандаи маъруфи узбек
Абдулло К,одирй "Ёдгоре аз соли 1819" ном очерке дорад, вай
6 июли соли 1935 дар рузномаи "К,изил Узбекистон" чоп шуда.
Дар он адиб су^бати худро дар дсх,аи Уч^ургони вилояти На-
мангон бо Ахмади амиркончй ном пирамарди 116-солаи
хучандиасл, ки 90 сол цабл ба купруки дарёи Норин царовул
1 Гребенкин Л.Д. Таджики. - об. "Русский Туркестан". М.. 1872. вын. 2. с.42-44.
44
таъин туда будааст, баён месозад. Ахмади мазкур соли 1859 аз
зодгохдш- Худанд дидан карда шох,иди бевоситаи хамон дабру
тааддии Маллахон мегардад. Аз гуфти у, Маллахон ба таъми-
ри деворхои ша\р тамоми хурду калон, \атто закону духтаро-
ни Худандро зуран сафарбар карда, ба онхо сахттарин кор\о-
ро фармуда будааст. Барои ба кор набаромадан ягон чиз сабаб
намешудааст, дар назди хон гайр аз марг дигар бах,онас ба дои
узр намегузаштааст. Як зани дудок, ки мухлати таваллуд кар-
данаш расида будааст, аснои аз болои харак ба девори халъа
лой дароз кардан зоида мефиристад. Тифли навзодаш ба за-
мин галтида худи хамон дам дон медихад, худи зан низ аз бо-
лои харак ба болои кудакаш сарозер шуда халок мегардад. Ин
Хол чунон халцро ба газаб меорад, ки О1цо аз хатари мурдан
натарсида, бар зидди хон шуриш мебардоранд.
Аснои х,ашар аксар мардикорону ^ашарчисн хоку лойро ба
бари доманашон андохта боло мебароварданд. Одатан даро-
зии девор бо цади найза хисоб карда, сохтмони он ба махал-
лах,о тацсим карда мешуд. Ба кофтани хандацх,ои беруни цалъа
бошад, мардуми дех,нишинро вазифадор мекарданд. Баъзан
шумораи зиёди мардикорон ба хашари "марди вилоят" низ са-
фарбар карда мешуданд. Чунончи, соли 1842 хони К,уданд Ше-
ралихон барои бунёди девори нави пойтахташ аз хар шахру
наво^ии хонигарй аз 1000 то 2000 - нафарй мардикор гирд овар-
да, сохтмони девор ва кофтани хандаци чуцурро дар муддати
15 руз ан дом дод1 *.
Худанд барои хону хонзодахои иском пано^го^и бс\гарин
Хисоб мссф г Он\о аз таъциботи хешу табори дохталабашон
дар хамин до дон ба саломат мебурданд. Чунончи, дар ин до
писари шоира Нодира Султон Махмудхон на як бору ду бор
аз бародари берах,маш Мадалихон панох, ёфта буд. 24 июли
соли 1875 бошад, ба ин до Худоёрхон бо тамоми а\ли рикобаш
гурехта меояд. Дар ин х,айат писараш Урмонбек, диянаш Мул-
ломаъруф, собиц беки Сух Отабек-ноиб ва дигар наздиконаш,
1 Набиев Р.Н. Из исюрии Кокандского ханства Феодальное хозяйство Хутояр-
хана. Ташкент, 1973, с. 249.
45
цамъ 643 нафар буданд. гайр аз ин барон ба онх,о хизмат ра-
сондан хеле закон, хизматгорон, борбардор^о низ меоянд. Бору
буни бо ароба^о овардаи хон 40 аробаро ташкил дод. Хайри-
ят, у дар ин цо дер наистода бо даъвати генерал-губернатори
Туркистон Кауфман аввал^ои мо^и август ба Тошканд куч
мебардорад1.
1 Hui .: Юсуфов Ш Хулосрхон каФур^агТошкснг, 1995, с. 12-13.
46
САХ.ИФАИ ДУРАХШОНИ МАТОНАТ
Ха, девордои бунёдкардаи Охбутабек ба тани Худанд мин-
баъд таи ду садсола давшани дадидй буданд. Мардуми шадр
андаруни ин тавораи му<гадкам худро хеле боамну офият дис
мекарданд. К,алъаи шикастнопазир будани Худанд тасфи дама
гуна госибону забткоронро паст карда, ондоро ба андеша кар-
дан водор месохт... Дар рисолаи номзадии С.Марофиев ома-
да, ки соли 1954 дарозии умумии девори бодимондаи шадр
1240 метрро ташкил медод. Аз тарафи хушкй ондо дудатора
буданду аз дониби дарё-якдатора. Дар мавзеи К,альаи Нав,
худи лаби даре манораи кунди шимолу шардии девор нимвай-
рон мехобид, 25 метр дуртар аз он худи девор cap мешуд, ки аз
10 да баги похса бино ёфта буд. Шадр мадз аз дамин дониб 20
май соли 1866 дадафи дампам душундои подшодии рус дарор
мегирад. Мудофизони шадр барои пурзур намудани истедко-
мдои самти шардй ва ба тиркушой дулам гардондани ондо дабл
аз огози мудосираи русдо тамоми хандаддоро бо об пур ку-
нонда, роддом ба шадр меомадагиро об зер кунонда, майдо-
ндои беруни далъаро аз дарахтону дар гуна иморатдои майда-
чуйда тоза мекунанд. (Ана аз дамин сабаб -дар Пуличудур
боготи дадима бодй намондааст).
Лашкари ба фатди Худанд таъиншудаи рус аз дастадои як-
качину хуб мусаллад-6 ротаи пиёдааскарон ва 4 дастаи садна-
фараи казак до иборат буд. дабл аз дудуми руёру фармондеди
47
Аз ин самт (лаби дарё) низ аскарони поднюхи ба
муковимати сахт дучор омаданд
он генерал Д.И.Романовский шаби 19 май се батареям тупчи-
ёнашро ба ну^та^ои гуногуни бсруни ша\р- Чашмаи Арзанак,
дануб (самти Себзор) ва К,алъаи Нав цойгир карда, самарии 20
май аз 12 тупи сайрой ва 2 тупи куто\мил ша^рро ба зери
гулулаборон гирифт. Ин туппарронии пуршиддат тамоми руз
давом карда, ба Худанд осеби зиёде расонд. Ба андешаи мо,
бисёрии талафоти цонии худандиён шояд бар асари ана ^амин
оташбор рух додааст.
Х,амлаи бсвосита ба суб^идами 21 май мулдар шуда буд. Вай
бо туппарронй ва тирборони шадид аз замбураку милтиедо
шуруъ гашт. Чор тупи сайрой аз масофаи з^амагй 300 метр тир
холй мекарданд. Ба девор^ои лаби дарё ва онсутари дарвозаи
\алъаи Нав оташи пурда^шат фуру рехт. Хуну хок ба х,ам
омехт. Х,имоятгарони ша>;р, ки дар тиркаш^ои девор дой ги-
рифта буданд, ба дуз сило^и оташфишон бо сангу кулух ва
48
Вайронахои истехкомхо то
солхои баъдичангй низ побарчо буданд
шашпар\о низ мецангиданд. Райр аз ин он^о ба сари л;амлава-
рон равгани дог мерехтанд. Аммо ин мудофиаро нацот надод,
зеро тупх.ои душман аллакай ба тиркаш^о зарари чиддй расон-
да, тулкой моро хомуш гардонда буданд. Соати 2-и руз аз дони-
би рус^о сигнали ^удум баланд шуд. Пиёдааскарон бо гиреви
"Ура" пеш тохтанд. Тавре худи Романовский \икоят мекунад,
дузъу томной у ба девор\ои ин самт се нардбон гузошта, ба
дандона^ои дсвор часпида баромадан гирифтанд. Ба сари ощо
якзайл сангу кулух, гулачубу тир, равгани дог меборид, зарбаи
шашпару найза^о низ одами бисёрсро нобуд месохт. Чунончи,
чор нафар офицери рус, ки аввалин шуда боло мехазид, кушта
шуд. Худандиён рус^ои ^амлаварро бера^мона мекуфтанд, аз
болои нардбон сарозер мекарданд. Душман ин ^олро дида ду
тупро ба таги девор кашид ва аз он мух,офизони ша\рро бо
гулулах,ои сочма задан гирифт. Аммо тири му^офизон коман-
49
дири ин взводро нобуд сохт. Кори русдо дар иазди худи дарво-
заи К,алъаи Нав бештар омад кард. Ба оташи шадиди мудофи-
зон нигод накарда, ротаи ротмистр Баранов тавонист ба воси-
таи нардбон ба болои девори якум зада баромада, дарвозаро
шиканад ва нардбондоро ба дарун дароварда, девори дуюмро
низ ишгол намояд. Дарвозаи он дам пора-пора карда, ротадои
Баранов ва подпоручик Мизинг ба шадр ворид мегарданд. Як
дисми аскарони ондо аз а к, и б ба мудофизони истедкоми рубаруи
Пуличудур воцеъбуда зарба мезананд. Адли ин истедкоми
шудоъ ба дамлаи дутарафа тоб наоварда, ночор адиб нишаст.
К,ушуни русдо дар ин самт низ аз болои дсвордо гузашта ба
шадр ворид шуд. Ин дам боз як гуруди аду аз самти шимол
савори кема дарёро убур карда, девори содилро рахна намуд.
Пас аз чанде ба лагери Романовский аз дарвозаи дигар-дар-
возаи К,уданд, аз дохили шадри мудосирашуда як дайати бону-
фузи сулдчуён-тоцир Азаматхоца Бузрукхоцаеву даммаслако-
наш дозй Юсуфхоца Абдуллохоцаев ва шахси сарватманд На-
зарбой Бозиев омада, аз цониби худандиён датъ гардидани
муцовимат ва сари таслим фуруд овардани ондоро эълом ме-
дорад. Азаматхоцаю ёронаш бо ин рафтори худ чй мехостанд?
Албатта, дабл аз дама надот до дани дони хешу дамшадриён, аз
харобу тородшавй халос кардани шадри азиз. Ондо нагз ме-
фадмиданд, ки Худанди казой мусалладнабуда ва аз дастгирии
Бухорову К,уданд мадруммонда ба тазъиди армияи рус дер тоб
оварда наметавонад. Аз ин ру,салод донистанд дони худро ба
гарав гузошта, ба истилогарон сулд таклиф намоянд. Ин саъю
кушиши ондо ба як дисми адолй маъдул будааст, зиёда аз ин,
фаъолияти халоскоронаи Азаматхода баъди ишгол шудани
Худанд низ идома ёфтааст, паи надоти худандиён як пои у аз
Урда цароргоди маъмурияти дарбии рус канда набудааст. Дар
ин бора шеъри зерини халдй гуводй медидад:
Азаматхочаи урдарав,
Банди шофан! аз гарав,
Аз барон муъминон
Донат урусба гарав.
50
Мазори Озах. Сурати солхои 40-ум и асри XX.
Азаматхода худаш кист, аз кадом зоту авлод аст, бо кадом
асос халоскории хамшахриёнро ба душ гирифт? Тавре мо аз
му^ак.цици шадарахо Илёсхон-ака Бозиев ва авлоди худи Аза-
матхода аник; намудем, мавсуф аслан аз ходагони Пандшанбе
буда, ба хокими шахри Худанд Ходакалони Цуйборй (1842-
1843) пабсра мсшудааст. Падараш Насруллохода, бародараш
Тиллохода, дигар наздиконаш низ рухониёни машхур будаанд.
Циянаш Порсохода минбаъд то мартабаи хозии Худанд мера-
сад. Цадди бузурги ин хонадон Хода Юсуф бо ладаби "Саид-
ходаи обнарто" аслан бухорой буда ба Хода Исломи Цуйборй
набера мсшуд, ба Худанд хануз соли 1672 кучида омада дар
махаллаи Дсгрсзон маскун мсшавад. Авлоди мазкур дар Бухо-
ро аз ходагони сохибмартабаву багоят сарватманд хисоб ме-
ёфт. Аз байни он шахсиятхои варзида баромадаанд, масалан
ниёгони устод С.Айнй аз хамин авлод будаанд. Шадараи ин
ходахо то халифа Абубакр рафта мерасид. Инак, Азаматхода
хост ба хамин обрую эътибори аддодй такя карда, дони хам-
51
ша\риён аз истилогарон бихарад.
Чабераи Азаматхода марди пурдон Фазлиддин Хожаев ба
суоли ман: "Дар бораи рафтори бобокалонатон чщо медонед?"
чунин давоб дод: "Модаркалон нак^п мекарданд, ки Азаматхода
мул озими цозии ша\р будаанд, х,ар арзеро, ки аз дарвозаи цозй
ворид мешуд, ба данобашон мерасондаанд. Баъди дар беруни
девори шаэур пайдо шудани рус^о Азаматхода ба цозй мегуянд:
"Тацсир, баъди чанде бо рус^о нудою анда мешавем. Бояд илоди
сулх,у сало\ро ёфт". К,озй гуфт: "Ба ин кор худатон маппул ша-
вед, мабодо мардум гуянд, ки ташаббускор худи н;озй буд". Ва
аз ин пас зимомро Азаматхода ба даст мегиранд. Аснои гуфту-
шунид рус^о из^ор намуданд: "Мо ба ин 40 барои горату тород
ё зуроварй наомадаем. Мак,сади мо-кумак кардан ба халци
ма>;аллй, онро ба давлати бузурги Россия ^амро^ кардан аст".
Азбаски дар замони советй дар ин мавзуъ аз х,ад зиёд
кундкобй кардан ба сиёсати давлат ва хусусан ме^вари он-
дустии халвдо носозгор буду маънои бо оташ бозй карданро
дошт, тафсилоти аз дониби цушун^ои подшо^ии рус ишгол
шудани Худанд, аз думла чй гуна мак,сад доштани Азаматхода
цариб тамоман омухта нашуда монд. Му^а^цицони шинохтаи
худамон низ аввал ин шахсро дар асар\ояшон халоскори мар-
дум, марди дасуру бошараф ^аламдод карда, чун замони
"бозсозй"-ву "назари нав ба таърих" фаро расид, ба^ояшонро
татйир дода, ба мазамматаш пардохтанд. Алцисса, андеша^о
дар бораи ин шахсияти таърихй мошубиринд туда рафт. Х,оло
бештарин му^а^цик/эн муъта^ид ^астанд, ки Азаматхода фар-
дест хиёнатпеша, бо гарази худбинию тамаъдуй дарвозаи ша^-
рро ба руи душман кушода. Чунончи, доктори илми таърих,
профессор Олуболу Бозиев навишта: "Хода Азамат ^амчун сав-
догари калон тан^о барои манфиати шахсй ва бо умеди дар
оянда со^иб шудап ба имтиёз^ои калон бо ^амро^ии чанд на-
фар тарафдорони худ ба пешвози цушун^ои подшо^й барома-
да буд ва ^ед го^ манфиати ^унармандонро ифода карда наме-
тавонист. Хода Амин (оцсаццоли калони ша\р) бошад, ба фик-
ри мо, аз Хода Азамат дида нуфузи зиёдтар дошт, аз майлу
52
холины табак,ах,ои гуногуни шах,р бохабар буд на аз ин сабаб
ба душман давом додани муцобилиятро раво шумурд".
Ин гап^о шояд дурустанд, вале на мо ва на му\тарам Боциев
намедонем, ки Азаматхоца бар ивази гаслим кунондани ша^р
ба гардани х.арбиёни рус кадом шарт^оро гузошта буд, шояд
тарной мусолена х^аллу фасл кардани цазия цони хеле хуцан-
диенро аз цатли ом шудан нацот медод?.. Набсраи Азаматхоца
олими адабиётшинос, доцент Цалол Хоцасви нисздсгчагй дар
сух^батх^о мегуфтаанд, ки бобояшон худро х^аргиз хиснаткор на-
мсх,исобидаанд, агарчй то охири умр як цисми хуцандисн ба он
кас бад-бад менигаристаанд. Сокини хламин махалла Абдувалй
Ра^имови 82-сола ба мо чунин иброз дошт:
Дар цавонй ман ба домулло Цалол Хоцасв дастср будам, аз
бозор харид карда мсовардам, дар коркой хонаашон ерй мера-
сондам ва х^оказо. Он кас ба ман цисса^ои бобояшон Азамат-
хоцаро на^л мекарданд. Ба гуфтушунид бо русхух ин шахе бо
розигии мардуми бисер рафта будааст, шартхухяш аз инх,о ибо-
рат будаанд: ба дину ибодат, расму таомулхухи мо кордор на-
мешавед, муддати 50 сол аз мардуми мах,аллй аскар намеги-
рсд, ба занх^о дастдарозй намекунед, то 20 сол андоз намссито-
нед ва амсоли ин. Сардори рус^о ба х^амаи ин шартх^о розй мс-
шавад, цонибх^о ба мувофи^а меоянд. Аммо созиш ба оцсаедоли
шах^р Хоца Амину тарафдоронаш маъцул намеояд, онхух бо ца^р
мегуянд, ки ту таслим шудан тир, мо бо урус то охир хох,ем
цангид.
Нанди мазкур ихтилофе бо асноди таърихй надорад: тибци
онх^о баъди бозгашт Азаматхоцаю шариконаш аз цониби Хоца
Амин ба х^абс гирифта мешаванд. Раъйи цонибдорони мук;ови-
мат галаба мскунад. Амалисти цангй дубора шуруъ гардида,
Хуцанд аз нав ба дуду оташ мспечад.
Бояд гуфт, ки хуцандисн ба цанги зидди истилогарон ва му-
дофиаи шахуэи худ хеле барвак,! омода шуда буданд. Лашкари
аз цумлаи ихтиёрисн яккачиншудаи онхух дар дайати армияи
хонигарии К,уцанд х^ануз 22 сентябри соли 1864 бо цушундои
рус аснои мухухрибае берунтари шахуэи Чимкент далерона да-
53
ровехта буд. Ба лашкари хучандиён он дам Мирзоа^мад-
цушбегй сардорй мскард. Х.амшахдэиёни мо аз ни\еби душман
на^аросиданд. Аз х,арду дониб цанг ба тарзи аврупой бурда
мешуд. Туичибошии к,ук,андисн Цомадори Кобулй, ки баъд гар
аснои мудофиаи Хучанд низ худро лашкаркаши мох>ир нишон
дод, аз туп^о чунон оташи бехато кушод, ки аскарони подшох>й
ба та^лука афтода, гумон карданд, ки бо онх,о цуцандиён нею
тупчиёни фаранг чангида истодаанд ва аз хавфи шикастхурй
ба назди сарфармонде^и лашкари мутта^ида Мулло Олимцул
сафири худ Н.А.Севсрцовро рох,й менамоянд. Сафир сул^ так-
лиф кард. Ба ин як цисми цуцандиён зид баромаданд. Оцибат
байни Севсрцову Олимцул паймон шуд, ки аскарони подшох,й
ба чои аввалаапюн ша\ри Туркистон баромада мераванд. Вале
чй мегусд, ки онхр дар рох, ба к;увваи иловагии худ дучор ома-
да, аз цавлашон гаштанд ва худи х,амон руз бо сардории гене-
рал М.Г.Чсрняев аз нав ба Чимкент х^удум оварданд. Цанги ^ал-
кунанда дар беруни цал ьа, дар цабрисгони "Цинон" ба амал
омад. Дар он лашкари К,уцанд, аз думла хучандиён басо
Часурона чангиданд. К,ушуни подшох,й маглуб туда, ^аросон
ба тарафи Туркистон гурсхт. Шабона ^уцандиён музаффарона
ба Чимкент дохил мешаванд... Албатта, сабаби чунин му^ови-
мати сахтро фа^мидан душвор нсст. Он айём дустии мардуми
мо бо халци кабири рус х^ануз ба цадри кофй арзи вучуд накар-
да буд (агарчи баъзс падида^о 40Й доштанд). Армияи подшо^й
дар назари аролии мусулмони Осиёи Миёна лашкари истило-
гарони ачнабй ва гайридин ^исоб меёфт. Аз ин ру, мардум х,ифзи
сарзамини хешро царзи мущаддас медонист.
Бармегардсм ба Хучанди му^осирашуда. Мух^офизони он ба
устувории цалъаю дсвор^ои тпах1р эътимоди комил доштанд.
Аз лих,ози мустах,камй Худанд дар байни шах1рх1ои атроф бена-
зир буд, инро му^аццицони рус ва худи генерал Романовский
низ цайд менамоянд. Инак, дсвору бурдх;ои мазбути цалъа ба
дил^о мадор мебахшид. Тамоми му\офизатгарон муътащид
буданд, ки дон бохтан бах,ри х,ифзи хонаву дар ва зану фарзан-
ди хеш шараф аст. Бинобар ин бо азми комил ба дапги дубора
54
шуруыиуда ворид гаштанд. Мутаассифона, сул^дуии зумрас,
ки дарвозаи К,уцандро ба рус^о кушоданд, мудофиаи пойдор-
ро рахна аидохт. Х,арбу зарб ба даруни шахдэ кучид. Худандисн
барои х,ар як кулбаву тангкуча бо цимати дон талош мскар-
данд. Дар мащолаи "Взятие Ходжей га" дар мадаллаи "Военный
сборник" х^амон вацт зикр мешуд, ки му^офизон х,ар як вадаби
niaxjipo бо матонати том х>ифз мскардапд, дар х^ар дои нешо-
мада сангар бардошта, ба пушти он тун рост карда оташ мску-
шоданд, ба болои иморат^ои цади куча мсрганонро шинак мс-
гиронданд. Бо камоли шудоат, то нафаси охирин дангидани
худандиснро худи Романовский х>ам дар мактубаш ба гснсрал-
губернатори Оренбург цайд карда чунин менавингг: "^ам ас-
нос, ки мо х,адафх,оро муайян мснамудсм, х,ам вацти туппар-
ронии муттасил ва х,ам штурми шах;р ^имоятгарони он бо
цатьияти \айратоиар амал мскардапд, талафоти додай он\о
азим буд, шумораи як худи кушташудагон ба 2500 нафар мера-
сид. Худанд, ки онро бухороих,о нарз оф та рафта буданду фур-
сати бо К,уцанд ало^аи муста^кам бастан надошт, ба мудофиа
ба цадри зарурй тайерй дида натавонист. Шумораи артилле-
рия ва гарнизони он на ба ру^ияи цавии му^офизонаш муво-
фив;ат мскарду на ба дарозии истс^ком^ои щалъа...'".
Дар бораи шахсияти му^офизатгарони дудогонаи Худанд
мавод хслс кам бок;й мондааст. Мо то х;ол апиц намсдонем, ки
ба дастах,ои дангии худандиен ких,о сарварй мскарданд, аснои
мудофиаи ша\р кадом касон чй корнамои^ое нашон додаанд.
Ин норасоих,оро х,икоя ти оцсаццоли Румон, мардум Отабек Ак-
рамов (1887-1961) як цадар пурра карда мставонад. У ба ^ам-
дс^агонан! борх,о нацл карда буд, ки бобокалонаш Хуррамбск
ба ^айси амирлашкар ба мудофиаи Худанд ро^барй мекард,
писари у, яънс бобои худи Отабск-амак Х,отамбски навдомод
аснои шабохунзанй дар бсрупи дарвозаи К,алъаи Нав ба нщо-
дат расида буд. Падару писар дуяпюн мардони дасуру бсбок
IkiKiicit О Завоевание и присос мнение Северною Таджикистана. Памира и
Горно!о Ьадампана к России. Душанбе. 1994. с. 74-76.
55
будаанд. Хуррамбск ба норасоии цувва ншщ накарда амалис-
ти фаъолонаро псш мегирад. Дастаи шабона ба Хонработ фи-
ристодааш рус^оро дар гафлат ёфта, ба он^о талафоти зиёд
мсрасонад. Ин дам х,атто афсари баландрутбаи эшон кушта
мсшавад. Хуррамбек ба кумаки К,уцанд, ваъдаи додай Худоёр-
хон эътимоди комил доштааст. Бинобар ин у муддати ^афт
шабонаруз ша^рро ба душман надода мух,офизонро дилпур мс-
кунондааст, ки имруз-паго^ лашкари бе^исоби хон, албатта,
ба ёрдам расида меояд. Чаро вай дар огози му^ориба дарвозаи
К,алъаи Навро аз даст дод9 Аз гуфти Отабек-амак, Хуррамбек
гумон надоштааст, ки рус^о х,удумро ма^з аз ^амин к,игьаи ба-
ландтарини девор (дар ин до к,ади цалъа ба 12 метр мерасид)
cap мекунанд, вай ЛУДУмро аз самти дарвозаи Муллоибод
(К^/цанд) интизор буд. Х,арчй х,ам бошад, мавсуф то охирин рузи
мудофиа бо душман даровехт, тан^о баъд барои идома додани
муцовимат рустй ба К,ук;анд рах,сипор шуд.
Му^офизони Хубанд ак;аллан яро^и казой надоштанд. Дар
ихтиёри он^о ^амагй панд тупи калонмил ва 15 тупчй буду ха-
лос. Бисёрии фидоиён бо милтиц^ои пилтагй, шофу шамшер
ва сило^и оддй шашпару калтак мусалла^ буданд1. Бо чунин
нафарон гули афсарону сарбозони дангдида ва аз илми набард
хуб ба^равари рус мсдангид. Дерт ар аз байни он^ое, ки барои
фат^и Худанд бо ордену медаль ва силовдои фахрй мукофото-
нида шуданд, чандин ган ба мартаба^ои баланди низомй раси-
данд. Чунончи, собик; подпоручик А.Мизинг генерал-лейтенант,
ротмистр В. Барятинский бошад, генерал-майор, мул озими на-
здиктарини императори Россия гардиджНд... Баъди дубора
шуруъ гаштан цанги хунрезона дар даруни ша^р боз се
шабонаруз давом карда, ни^оят пгомге\и 24 май ба цушун^ои
подшо^й муяссар мешавад, ки мук;овима ги мардуми Худандро
пахш намояпд. Одами хеле зиёд асир гирифта шуд, вале бисёр
'История Ленинабада, с. 158; Туп.\ои мазкур иегс\еоли худй буданд Ин сило.\\ои
вазпин ва гун\он сабук-замбуракуоро дс1резони Панцшанбс ва атрофи он дар
усгохопа\ои рсхлагарии худ coxia буданд. Он вацтеифати ae in\aii coxian он\о
аз \амнн iуна ciL’io\\oii бе\.'арин тупсозони Осиси Миена кампс надошг.
56
ватандустони хуцандй тавонистанд пин^онй ша\рро тарк кар-
да, дар куедои К,иргизистон ва Кошгар пано^ ёбанд.
Бояд гуфт, ки дер муддат мо тафсилоти ишгол шудани
Хуцандро фацат аз нак;ли ^арбиёну таърихнигорони тоинцило-
бии рус медонистем. Ша^одати а\ли ин тарафи сангар маъ-
лум набуд. Ни^оят, соли 1991 муаррихи тошкандй Шодмон
Во^ид баъзе порча^ои "Таърихи ца^оннамой" ном асари
бузург^ацми Авазмухдммади Аттори Хуцандиро дар тарцумаи
узбскй дар мацаллаи "Шарц Юлдузи" ба табъ расонд, ки онро
х,амон вацг ман дар гармогармиаш дар мацолаи худ-" Бори
дигар дар бораи цасорати тоцик" (Х,а»;ик;ати Ленинобод, 15-
26.11.1991) истифода намудам. Авазму^аммад амири Бухоро
Музаффари бетадбир ва бодиро, ки ба касри у Хуцанду
Уротеппа бсх,имоя монда, туъмаи истилогарон гардиданд, бо
цабехдарин суханон дашном медидад. Ин "амиралмуъминин"-
и тарсу мух,орибаи Эгрицар (8 май соли 1866)-ро аз як фарсах
дурй наззора карда чун мебинад, ки рус^о лашкари уро аз туну
туфанг цир мекунанду сино^и таърифиаш ба ча^орсуи чулу
биёбон даргурез аст, ба чои он ки чорае андешад, вакди на-
мози аср бо ^азор х,асрат цониби Циззах ро^ пеш мегирад. "Х,сц
кас чунин та\лука ва рафтори номардонаро аз ин одами кун-
дапайкар, амири \сзи заифмицоз чашмдор набуд,-бо таассуф
менанисад Авазмух,аммад. У чунин як салтанати аз аддодо-
наш мсросмонда, муфохиротеро, ки барои баъзе магрурони
бухорой мояи ифтихор буд, ярок,у асли^а, ци^ози подшо^й,
алалхусус, якчанд маъшуцаи дилбандашро ба бегонагон
партофта гурехт".
Мулки амири бе^унар бссо^ибу бе^оким монда буд. Аз ин
Абдулгаффорбеки юз ном саркарда истифода бурда, Уротеп-
паро ишгол ва худро \окими мустащили он эълон менамояд.
Ин дам Хучанди бе^имоя низ руз^ои пурхавотирро аз cap ме-
гузаронд. Аролии он ба назди Худоёрхон вакилон фиристода,
илтичо намуд, ки шах,рро ба тасарруфи худ гирад. Хон цавобан
ба илтимоси хуцандиён ба ин 40 бо сардории Муллотуйчй-дод-
хох,и циргиз якчанд одами дилобхурашро рох,й менамояд ва ан-
57
даке пас худаш низ вориди Худанд мегардад. Мавзеъ^ои тобси
вилояти Худанд к;апъа^ои Нов, К,уштегирмон, Булакандоз,
О^теппа, Дилварзин, Мазуэам, К,ара^чи^ум, Конибодом ва
гайра низ ба тасарруфи хони К,ук;анд гузашта, каме нафаси осу-
да мскашанд
Дар рузх,ои х,аёту мамоти Худанд бошад, Худоёрхон, ки аз
амалисти бодуръатонаи зидди рус^о метарсид (ба у шарманда-
вор шикает хурдани амир Музаффар таъсири бад расонда буд),
ба ^ар ^ол дастаи мусалла^еро бо сардории Ба^одурхуда-пон-
сад ба кумаки худандиён мсфиристад. У бо вудуди таре наме-
тавонист бепарвоёна пигох, карда нишинад, ки чй тавр лашка-
ри гайридин^о хуни ^амкешонашро рехта истодааст. Сарбозо-
пи ро^икардаи у, ки шумораапюн аз сад нафар беш набуд, сафи
аскарони русро дар^ам шикаста, вориди ша^р шуданд. Аммо
ин раъйи ^амлаварии рус^оро паст накард. Онх.о, тавре гуф-
тем, ба ша^р худуми тезутунд cap карданд. Му^орибаи ша-
дид ба амал омад. Х,имоятгарони Худанд, аз на^ли Авазму-
^аммад, камари гайратро маркам баста, ^амларо фуру нишон-
данд ва душманро ба а^ибпишинй мадбур сохтанд. Вале "баъзе
уламо, арбобу о^са^цолопи бсдину диёнатфуруш ва молпа-
раст, навиштааст у, бо ^ам ёр шуда, барои як микдор пулу
маблаг аз рехза шудани хуни ^азорон одамон ^азар накарда,
дарвозаи ^алъаро ба руи кофирон кушоданд... Дар натида
фат^и цал ьаи Худанд ба осопй муяссар шуд. Фук;аро ба ша^р
ворид шудани кофиронро дида, бо гайрату шудоат пеши ро^и
урус^оро гирифта, бо чунон цатъиятс дангиданд, ки замину
осмон, одамони допову нодон ангушти ^айрат газиданд, дар
^акди он^о та^сину офарин\о хонданд. Хдрду тараф якдигар-
ро бо тупу туфанг, чубу чаёк; бсра^мона куфта, ба замин пар-
чин мссохтанд. Вале мусулмонон бештар ^урбони тупу туфанг
гардида, ацибнишипй карданд ва бо кучаву махалла ва дару-
пи бог^о гурезон шуданд. Кофирон аз паси он^о сур карда,
дар кучаю ма^аллаю бозор ^ар каси ростомада, ^атто закону
бачагонро бо милтик, парронда мскуштанд. Барибону бека-
сон, гадоёну дарвешон, маъюбу мадру^он, ки дар мазори ^аз-
58
рат Шайх Муслих,иддини файзосор пано^ бурда буданд, са-
росар кушта шуданд. Дар мадорису сарой^о низ одами бисер
галаву тороц ва ба цатл расонда шуд. (Синае) ^арду тараф
х,ам ором туда, пас аз итмоми моцаро^ои хиёнатосор мурда-
гони худро гундошта, ба шумурдаии он^о маппул шуданд.
Аз мусулмонон 2600 нафар марду зап, кабиру сагир ба ищо-
да г расида ва аз куффор бошад, 1200 кас ба даргох.и дузаху
4<ix,aiinaM ра^сипор гашта. Бо чунин фоциа фук;аросни Хуцанд
ба зулму ситами кофирон дучор гашганд. (Пас аз он л,ам)
муътамадони вилоят бо х,азор ацзу дард ба цаноби хони вали-
неъмат (Худоёрхон. Х,.Ш.) паёпай сафиру нома ро^й карда,
аз а\ли ислом кумак мспурсиданд. Цапоби хон муддати дароз
дар бах,ри андеша гарц туда, цуръатс ба муцобили кофирон
нанамуд".
Гуво^ии боз як нафар шо^иду иштирокчии мудофиаи цах,ра-
мононаи Хуцандро банда соли 1998 аз китоби олим ва сайё^и
англис Роберт Ша "Очерки Верхней Татарии, Кашгара и Яр-
кенда" (М., 1872) пайдо карда, дар рисолаи "Яъцуббеки Бадав-
лат" корбаст намудаам. Бо у Ша соли 1868 дар шах,ри Ёрканд
вохурда будааст. Мутаассифона, муаллифи англис номи ин
х.амсу^баташро зикр намссозад. Тоцикписари хуцандй ба вай
гафсилоти мух,орибаи Хуцанд ва шуцоати х,амшах,риёнашро
\икоят карда гуфтааст, ки дар арафаи х,арбу зарб бухороиён
гамоми туп^ои коршоями цалъаи Хуцандро бо худ бурда бу-
данд ва даме ки цушун^ои рус цалъаро му^осира мекунанд, дар
он ^амагй як го тупи вайрона боцй монда буду хал ос. Бо вудуди
ин мудофиаи пуршиддат 12 руз давом карда, ду рузи охирини
цанг ба задухурд^ои шадиди кучагй табдил мсёбад. 1’усх,о баъ-
ди фатх,и Хучанд барои мачру^они хучандй госпитал^о мску-
шоянд. Тоцикписар ба Роберт Ша мсгуфт, ки у дар госпитали
худи русх,о 370 нафар аскару афсари захмбардоштаашонро
шумур намуд, ки аз он^о таи якчанд руз баъди му^ориба ^ар
руз 4-5 нафарй вафот мекард. Аз ицрори у талафоти аролии
ша^р багоят калон буд, вале царро^они рус ба ярадоршудагон
басо гамхорона муносибат мекарданд.
59
Ин маълумот навиштаи Авазмудаммад Атторро дар бораи
он ки аснои забти Худанд армияи рус низ талафоти калон дод,
тасдид мекунад. Дар ахбороти ба вазири дарбии Россия пеш-
кашгардида низ аз русдо далок шудани беш аз 100 нафар зикр
мешуд. Вале фармондеди душун генерал Романовский ин дафъа
дам ба дуругбофии худ содид монда, дар баёноташ даъво ме-
кард, ки гуё аснои ишгол кардани Худанд аз сарбозону афса-
рони у дамагй 5 нафар далок, 122 нафар захм бардошта, 6 на-
фар бедарак гаштаанд1.
Оре, данг аз дарду дониб сахт бетараддум сурат гирифта буд.
Шумораи далокшудагон он дадар бисёр буд, ки дасаддои онд-
оро тули як дафта гундошта, ба хок супурданд. Анбуди сершу-
мори мадрудон бошад, баъди ишгол шудани шадр якчанд руз
ба Лазарета армияи рус навбат меистоданд. Романовский, ки
чунин мудовимати бемислро аз худандиён умедвор набуд, ба-
рои "бо пахта гирифтани дами арра", мабодо дар оянда cap
задани ошубдои нав баъди фатди шадр дар Урда и Худанд ба
шарафи 12 нафар душманони дирузааш-сарони мудофиа зиё-
фат ороста, дар якеро барои далерй ва фидокориашон муко-
фотдо месупорад ва издори умедворй мекунад, ки худандиён
минбаъд бадри дифзи манфиатдои Россия низ бо дамон датъ-
ияту мардонагй талош ходанд кард. Маъмурияти подшодй ба-
рои аз дили худандиён баровардани алами талафот ва хусумат
кушишдои бисёре ба кор бурд. Сараввал тамоми иштирокчиё-
ни мудовимат авф карда шуданд. Эдтимол меравад, ки аз аф-
таш, голибон сарвари мудофиа Хода Аминро низ бахшиданд,
ки мавсуф дубора ба пешаи аввалааш заминдорй баргашта,
баъди сохта шудани роди одани Урсатьевск-К,уданд дар самти
К,отма замини калоне кушода, шодоб мегардонад, ки вай то
имруз бо номи "Дашти Амин" машдур аст. Боз як мавзее боло-
тари имруза купруки Амон дар содили чапи дарёи Сир то дол
дамчун "Замини Хода Амин" ёдовар мешавад. Дар шадр инчу-
нин мадрасаи машдуре номи ин шахсро дошт.
Ин дам мехостам андешаи худро нисбати як масъала баён
1 Ниг.: Шарифов Д. Яъцуббеки Балавлат. М„ 2001, с. 230-231.
60
созам: бешак, мух,орибаи Хуцанд багоят сахт буду шадид ва
бсрах,мона. Цонибх,о дар он х,сц гуна шафкдтро ба дил рох, на-
дода мецангиданд. Дар оташи х,арбу зарб аз хдрду тараф ода-
ми бисере нобуд гашт. Вале банда цатъиян муътацидам, ки
шумораи хуцандиёни цурбоншуда хдргиз 2500 нафарро таш-
кил намедод. Он аз цониби генерал Романовский ва дигар му-
аллифони рус сахт муболига карда шудааст. Худ мулох,иза ку-
нед: аролии ша^ри Хуцанд дар арафаи истило 20 хдзор нафар
х,ам набуд. Агар душман ^а^ицатан 12 фоизи он (асосан мард-
х,ояш)-ро к,ир карда бошад, пас оё ин х,одиса чун бадбахтии
бемисл, захми муолицанашаванда х,агго бо гузашти дах,солах,о
аз ёди хуцандиён мерафт? Магар да^шати ин куштор дар риво-
ят^о ва эцодиёти да^онакии халк, инъикос намеёфт? Магар мар-
дум баъди аз русх,о чунин муомила дидан нисбаташон якумр
кинаварзу дарситез намегардиданд, русбадбинй аз наел ба наел
намегузашт? Канй он цабристони азими ша^идон, ки он фоциаи
бузурги хунинро ба мо ёдрас намояд?1 Хушбахтона, ин чизх,о
набуданду нестанд, зеро дар асл чунин мивдор цурбонй вуцуд
надошту цатли оми саросар низ. Агар чунин х,одиса цой ме-
дошт, ша^р ба зуди ба худ омада наметавонисту аллакай соли
1869 ба маъмурияти рус дар Худандй нав ишголшуда гузарон-
дани выставкаи х,унарх,ои халк,й муяссар намешуд, сокинони
беяроци ша^ри вахдпатзада х,аргиз цуръат намекарданд х,амагй
баъди шаш соли саркубшавй - 1872 дубора ба газои оммавй
бархезанд.
Пас разами 2500 (Авазмухдммади Аттор, ки "Таърихи дах,он-
намой"-ашро дертар, баъди х,азм ва забонзад шудани ин рацам
таълиф кардааст, барои боварибахш ва ба разами овардаи ру-
сх,о мувофицат кардани аснодаш онро андаке зиёдтар - 2600
нафар зикр менамояд. Пайдост, ки у ин рацамро аз русх,о ги-
рифтааст) аз куцо, бо кадом мацсад пайдо шуд? Вай мах,сули
худситой ва та^рифкории хдрбиёну муаррихони шовинисти рус
1 Барои мисол. tap Коннбодом хокцои 5 \азор нафар цурбонисн, ки аз дасти
хуноиюми Амир Насрулло соли 1842 ба цатл расонда шуда буданд, то \ол аз
чонибп мардум бо номи Шахидцароянто^ёловарй мешаная.
61
аст, ки дар баёноту таълифоти бардуруги худ мардуми Осиёи
Миёиаро галаи гусфандон, издидоми каллавараму дангношоям,
як занбар гушт ва баръакс лашкари худро дадрамони тадамта-
ну маглубнашаванда тасвир менамуданд. Ана князь В.И.Ма-
сальский дар "Туркестанский край" ном китобаш (СПб, 1916)
чй менавишт: "Бартарияти интизом, муташаккилй ва силоди
душундои мо бо тобоварй ва шудоати озмудаи солдатдо оме-
зиш ёфта имкон доданд дар муддати нисбатан кутод ва бо та-
лафоти ночиз ба Россия мамлакати азимсро дамрод намоем.
Издидоми бесари аролии махалли дар ягон дой ёрои бар зидди
дудрати силоди рус устуворона истодагарй кардан надошт, бо-
рдо шудааст, ки гуруди хурдакаки русдо далъадои мустадкам-
ро ишгол ва даддо дазор таддоиёнро ба гурехтан мадбур сох-
тааст. Одамони мо багоят кам талаф меёфтанд, талафоти душ-
ман бошад, дисоб надошт: дар ин бобат фадат мудосираи
далъаи Геоктеппа мустасност, ки дар он до мо ба му добил пяти
шадид дучор омадем. Аз соли 1874, вадте ки мо бори нахуст
иддоми датъй ба Сирдарё гузоштсм, то соли 1872 аз байни мо
дамагй наздик 400 нафар далок ва дариб 1600 кас мадруд гашт...
Аснои ду юриш ба Геоктеппа (1879-1881) ва фатди истедкомдои
он ки аз дониби туркмандои текс сахт дифз карда мешуд, мо аз
445 сарбози худ мадрум гардидем. Боз 1101 нафари дигар зах-
мин гашт, аз ондо 176 нафар баъдтар чашм пушиданд. Талафо-
ти умумии мо дангоми забти Туркистон адаллан аз 1000 далок-
шуда ва 3000 мадруд беш набуд. Бо чунин дурбонидои ночиз
дар бадали 45 сол кишвари падноваре, ки масодаташ беш аз
пандяки Европаро ташкил медидад, мутсъ гардонда шуд'". Ба
адидаи мавсуф мушкилоти асосй барои душундои рус на
мудобилияти адолии мадаллй, балки мубориза бо табиат ва
идлими номусоиди Осиёи Миёна ба шумор мерафх. Ба аскаро-
пи рус лозим меомад, ки дар шароити тодатшикани дашту би-
ёбон даракат намоянд, ба амалиёти душун гуё беобй ва оби
бадсифати нушокй, гармои тропикй, варада ва доказо халал
1 Масальский В.И. Полное географическое описание нашего Отечества. Т. XIX.
Туркестанский край. СПб, 1913, с.315.
62
мерасонда ва гайра. Яъне боз \амон гуфтори ку\на: осиёи^о
данговар нестанд, буздилу тарсуанд...
Бояд гуфт, ки на^занй ва кам ба\о додан ба ласцати цангии
^амсоягони мусулмони худ, он^оро бс\унару бсцуръат нишон
додан дар байни маъмурону ^арбисни рус \апуз аз давраи Пет-
ри I маъмул будааст. Чунончи, аввали асри XVII сафири рус
дар импсрияи Усмонй П.А.Толстой ба армияи султони турк
ба^о дода чунин мснавишт: "Ал^ол япичарх,о (сарбозони якка-
чин)-и султон сершумор нестанд, бисерин он\оро албанх,ову
сербх,о. боспи\ову булгор\о - мардуми евроноинажод ва багоят
цасур ташкил менамоянд, одамони осисй бошанд, он цадар
i пудов нестанд". Ё худ дар цои дигар овардааст, ки "Бартарият
ва макри хдрбии эшон (яьнстуркон. Х,.Ш.)аз\исоби микдоран
сершумор будани он^ост. ...Агарбаногох;рак;ибон^оро куфта
ак;иб нишасган мацбур созад, он\о па ин ки дубора саф кашида
намсгавонанд, балки ру ба гурез пи\ода бе\уда зуалок меша-
напд, нпои басафкашон цаш идап ода г накардаапд ва агар душ-
ман ^амла оварад, он\о ^агго ро^бари худро наргофта ба
ацибашон пигох, иакарда мегурезанд. Вале агарчи тарзи саф-
кашиашоп хароб аст, аз омухтани тарзи хорица ор мскунанд".
Ба граф Толстой на к;алъасозии туркон маьцул асту на ба\рна-
вардиашон. Ба ацидаи у, гуркой на лаёцати туппарронй доранд,
на бомбаандозй, на мух,андисй. Гуё тамоми ин вазифа\оро дар
армияи сул гон асосан массх,их,ои мусулмоншуда ба цо меовар-
данд. Агар ин тавр бошад, пас лашкари султон чй гуна таво-
пист пурзур гарин давлат^ои замонашро шикает дода, империяи
бузурге ташкил памояд ва бо Россия барин душмани тавоно
мудом дар цангу цуш бошад?
Масальский низ дар пайравии Толстой аз худситоию дуруг-
навией худдорй памекунад. Гирем рацам^ои овардаи уро цитата
забти Уротсппа. "Бухороиёп (мух,офизони шах,р. Х,.Ш.) муцо-
вимати сахт нишон доданд, - мснавишт у хилофи гуфтах,ои
болоияш. Аз тарафи мо 17 нафар (аз цумла 3 афсар) кушта
шуданд, 210 нафар (7 афсар) мацрух>у контузия гардид. Душ-
ман фацат бо кушташудагонаш то 2000 нафарро талаф дод. Ба
63
дасти мо 4 байрац, 7 тупи мисину 30 тупи чуянй ва ба мицдори
зиёд хелх,ои дигари асли.\а ганимат афтоданд". Наход ин рацам-
х,о рост бошанд? Ак;л намегирад, ки аз як тарафи дангкунанда
хдзорон кас нобуд шаваду аз дониби дигар дамагй 17 нафар
талаф сбад. Оё чунин шуданаш мумкин аст? Охир бо вудуди
афзалияти армияи рус, дангдидаву хуб мусаллах, будани он таф-
рицаи силоди тарафх,о чандон казой набуданд-ку. Хдрду тараф
хдм фацат бо тупу милтик, мусаллах, буданд, ягон дониб танку
самолёт надошт. Фацат яке бо силоди ку^наю камсамар
медангиду дигаре бо яроци нисбатан навтар ва бо риояи
цоидах,ои европоии набард. Дар шудоатмандй бошад, хдрду аз
якдигар монданй надоштанд. Ба андсшаи мо, генерал Рома-
новских) тобеонаш хостанд рацамх,ои талафоти рацибро кдедан
зиёд ва микдори талафоти хешро аз будаш хеле кам зикр кар-
да, шу^рати ярок;и русро ба таври сунъй боло бардоранд, ба ин
васила ба мардуми мутамаддини Европа таллин намоянд, ки
фат\и Осиёи Миёнаи "нимва^шй" барои армияи подшох,ии рус
дат не, хдмту саёхдти муцаррарй буд. Худатон фикр кунед:
Уротеппа ба мисли Худанд девори дуцабата дошт, рус\о онро
\ашт шабонаруз мух,осира карданд ва пи^оят данги таи ба тан
шуруъ шуд. Наход дар рафти хдмин цадар мух,орибаи пуршид-
дат аз к;ушуни истилогар фацат 17 нафар хдлок гардида бошад?
Охир мух,офизони шахдэ х,ам то андозас аз илми х;арб бохабар
буданд, бо дастони баста намедангиданд...
64
ТАБААИ ИМПЕРИЯМ БУЗУРГ
2 сентябри соли 1866 ба Худанд худи генерал-губернатори
Оренбург генерал Н.А.Крыжановский к;адам ранца карда, аз
номи император Алсксандри II ба сокинони ша^р эълон дошт,
ки он\о аз \амоп руз эътиборан пгах.рвандони Россиян бузург
мебошанд. Ин гакаллуфи намояндаирасмииподшо^батабацаи
болоии мардуми махалли, бахусусон^ос, ки азаввал донибдори
созиш бо истилогарон буданд, хуб писанд афтод. Мох,и марти
соли 1867 генерал-губернатори нав таъиншудаи кишвари Тур-
кистон К.П.Кауфман аз думлаи чунин "казо-казо^о" х,айатс
барои Петербург рафта, бо Алсксандри II вохурдан созмон дод,
ки ба он аз шздри Худанд цозикалон Юсуфхода Абдуллоходаев
низ шомил буд. Барои он ки эшон шукух,у дудрати Империяи
Россияро бо чашмони худ бубинанд, ба онх,о дасри император,
вазоратдо, Эрмитаж, китобхонаю осорхонадо, Академияи
Улум, заводу фабриках,©, театру цирк, маюзах,ою биржаи сав-
до, беморхонадо, богдо ва i аира намоиш дода шуданд. Дар
навбати худ вакилони туркисгонй ба император номаи пур аз
мсдру садодати 59 нафар шахсони ”баруманд"-и шадрдои Тош-
канду Туркистон, Худанду Чимкент ва дигар мадаллотро ме-
супоранд1.
Аммо мардуми оддй ба табадаи боло пайравй накард, дамо-
но ба адпабисн бо нафрату адоват менигарист. Вай дирузакак
1 Зноен \ Чоричм пегилосн. -Шарц юлдузи, 1990, № 8.
65
берах,мона тирборон шудани наздикону пайвандонашро х,сц фа-
ромуш карда наметавонист. Х,у кум атдор он и руси шах,р низ
баъди ба тарафи худ гелондани ашрофони махалли нищоб аз
руй кашида, ба дабру зулми ошкоро огоз менамоянд. Х,оли та-
бох,и мардуми хонахаробро хушксолии солкой 1870-1871 боз
х,ам табохдар гардонд. Вале маъмурияти кишвар талаб мекард,
ки хучандиён андозх>ои ин ду соли бе^осилиро низ супоранд.
Инак, 14 апрели соли 1872 аролии донбалабрасида дар масциди
Шайх Масли^атдин цамъ омада синае ба ^ароргох.и сардори
уезд рах,сипор гашт. Шуришгарон, ки шумораашон аз 10 х,азор
беш буд, казакх,ои ба мук;обилашон тегкашидаро их,ода карда,
ба гурехтан мацбур сохтанд. Изди^ом лагандбардорони русх»о
- Юлбарси закотчй ва Мухдммадсобир-аъламро чунон дошта
заданд, ки оцсакдол Мух,аммадсобир дар таги пой дон дод.
Мардум цозикалон Юсуфхоцаро низ кашолакунон пешандоз
карданд. Сардори уезд полковник П.Г.Фавицкий дид, ки ба
шуриш кулли аролии ша^р бархостааст, шахсан худаш гарни-
зони Урдаро ба куча баровард. Аскарону казак^о ба халци газо-
карда х»уцум оварда, бо сарнайзаву кундоци милтик, ва зарбаи
^амчин издих,омро беяроцу пароканда карданд. Суди х,арбии
сайрой, ки аз Т ошканд даъват шуда буд, 20 нафар иштирокчиёни
фаъоли шуриш, аз цумла сарвари он Холмухдммад Цонибековро
ба муддати 20 - соли ба Сибирь бадарга намуд1.
Хучанд аввал^о барои истилогарон олами пурасроре буд.
Инак, баъди ишгол шуданаш сайё\ону му^аэдик;они русу то-
тор ба ин чо сафар карда, а\ли чамоатчигии Россияро бо ин
ша\ри ношинос ошно сохтанд. Аз к;айдх,ои яке аз ин муалли-
фон-Мирсолсх, Бекчурин мо дар бораи Хучанди \амонвацта
тасаввуроти рушан пайдо карда метавонем:
"... Тарх,и кучаю сохти хонах,о дар Хучанд мисли шах,рх,ои
дигари Осиёи Миёна аст, мснавишт мавсуф. - К,абристонх;о дар
дохили ша\р чойгир буда, онх,о 16 - тоанд ва бо лойдевор\о
ЧУДО карда шудаанд. Кучах,ои шах,р борик, качу килеб ва танг
1 Юсупов Ш.Т. Восс।анис 1872 г. в Худжанде. -Исследования поис-юрии и культуре
Ленинабада. Душанбе. 1986, с. 187-190.
66
Чунин иморатхои накшин дар шахр кам набуданд
Яке а] кучахои камбагалниншни Хучанд
67
мебошанд. Дар царду тарафи онцо фацат деворцои кулухин ба
чашм мерасанду халос. Дар пушти онцо хонацо цомат афрох-
таанд, ки барои ба онцо даробаро кардан дарцои хурдакак ши-
нонда шудаанд. Аз назди дсворцо дуйцо дорианд, аз онцо ба
цар цавлй шохадуйцо 1 узаронда шудааст. Аввал ба дарвозахо-
на ворид мешавед, аз он робеет ба цавлии начандон калони
чоркунда; дар як тарафи он огили аспон дой гирифтаасту дар
сс тарафи дигараш -кулбацои цар кадомс бо дари алоцида. Дар
болодарй барои даромадани равшанй даричаи майдаяке сох-
таанд, ки ба он аз сабаби набудани шишаи тиреза когази туну-
ки равганолуд часпонда шудааст. Аз мобайни цавлй одатан дуе
мсгузарад, дар ду тарафи он дарахтони сафедору бед шинон-
даанд. Ин дарахтонро цануз дар синни давонй калтаву кутоц
мекунанд, дар натида онцо ссршоху барг гардида, сояашон
салцинй медицад. Ин дар цавои хушк ва гармои 50-градусаи ин
до табъи дил аст. Дар девори цафоии цавлй дарчае цает, вай
даромадгоци цавлии занона, манзилсст, ки барои мардони бе-
тона пурасрору дастнорас мебошад. Ин цавлй низ дорой кул-
баву шипангцо ва дарахтони мева аст, дар миёндояш цавз до-
рад.
Дар бототи ссршумори бсруни шацр дар цавои кушод чан-
дип навьи ангур, шафтолую муруд. дарахтони туту андир, слу-
чаи калон-калони ба олучаи владимирии мо монанд, бодому
листа, чорматз бо цашамаги том нашъунамо доранд. Гирду
атрофи Худанд аз бешазор бенасиб аст. Гоц-гоце дар байни
баъзе богцо бедной ссршоху барг ва сафедоронеро дучор мсо-
см, ки баландиашон ба 10-15 сажень (20-30 метр. Х,.Ш.) мера-
сад. Дар ин до бештар дарахти тут парвариш мекунанд, зеро
барги опцо ягона цуги кирмаки абрешим аст. Аз байни шацр
ду дуйборе мегузаранд, ки аз чашмацои куцй ибтидо гирифта-
анду ба дарси Сир рафта мсрезанд.
Мицдори умумии хонацо дар Худанд ба 4500 адад мсрасад.
Тарзи сохгани онцо багоят осон аст: сокини шацр аз дуй куча
ба цавлиаш об мсгузаронаду лой мсхобонад, синае аз он кулула
рехта дар офтоб хушк мскунопад, кулулацо сахт хушкида санг
68
барин мешаванд. Аснои хонасозй он^оро болои х,ам чида бо-
лояш лой мекашанд. Девор \амин тавр цад рост мекунад. Да-
руни он бо омехтаи алсбастри сухтаву хоки куча андова карда
мешавад. Ба ин тарифа деворх,о суфтаю сафед ва муста^кам
мегарданд. Иморатсозии одамони доро х,амин хсл аст, бенаво-
ён бошанд, алсбастрро истифода намсбаранд. Баландии кул-
бану шипанг^ои руи х>авлй аз цади девори куча пасттар аст.
Боми кулба\о барои хуб шоридани оби борон суфтаву андаке
хамида сохта мешаванд.
Дар шах,рх,ои дигар, гайр аз Хуцаид, шипангу бостурма ва
бомбой суфта ба х,ам пайванд буда, боми дарози яклухтро ме-
монанд. Чунин боми якпорча шом найти тобистон цои сайру-
гашти занон аст. Иморати баъзе сокинони давлатманд, ки ба
тарзи мазкур цойгир шудаанд, аз хишти пухта хубу мустах>кам
бунёд ёфтаанд. Ба цои гах,курсй ба зери чунин бино^о гулачуб-
х,ои дарахти сарв хобонда, ^атто даруни кулбах;оро бо чубх,ои
ин дарахт мустздкам мекунанд. Хуцандисн мегуянд, ки буи тун-
ди сарв каждуму гунда барин х,ашароти зах;рнокро, ки дар ин
цо хеле биссранд, мегурезонад.
Кулба^о бо х,ам даруннокй пайванд набуда, \ар кадом як
дари баромад доранд, умуман васею барх,аво нсстанд, аксаран
ороише надоранд. Онх,о ба зимистонаю тобистона тацсим ме-
шаванд. Дар хонаи доросн оташдонх,ои девории шабе^и
печь^ои мо х,астанд, вале цадашон баландтар. Дар кулбаи кам-
багалон бошад, дар мобайни фарши гилй доирае аз хиштх,ои
пухта с манцале х,аст, ки дар он ангишг мссузанд. Умуман, со-
кинон дар бораи гармшавй дар фасли зимистон кам фикр ме-
купанд.
Дар шах,р гайр аз ароба дигар нацлист вуцуд надорад. Аро-
бах,о барои кашондани бор\ои вазнин истифода шуда, баъзан
ба онх;о занон савор мешаванд. Аробаро ба х,авлй намедаро-
ранд, вай ^амеша дар пушти хонаи со^ибаш мсистад. Мардон
аснсавор мегарданд, занон бошанд, савори хар равуо мекунанд.
Сохти хонаву оташдонх,ои Худанд ба ик^иими хушки ин суи
Сирдарс мувофиц аст... Бах,ори ин цойх,о багоят куто^муддат
буда, аллакай аз мох,и май ва х,атто аз он барвацттар гармои
69
Масчиди махаллам Чорбог
Дар устохопаи наълзами
70
гафсон cap мсшавад ва мох,х,ои июпу июль то 40 дарада ва аз
он х>ам болотар мерасад. Тамоми фасли тобистон дар ин до
цариб bi он цатра борон намсборад. Тирамо^ аз мох>и ноябрь
cap шуда, аввал туман мефурояд, синае борони майда борида,
баьди якчанд руз боронкой пайдарпай отоз меёбанд. Он^о то
мо^и декабрь,баъзан то худи нимаи он якзайл боридан меги-
ранд; оби борон кулмак^ои азим ба вудуд мсорад, таги пой
(амоман шалтоц шуда, аз баъзе дой\о гузаштан гайриимкон
мсгардад..."1.
Мардуми бахтбаргаштаи Худанд (соли 1870 шумораи он
х,амагй 17.800 нафарро ташкил медод) тадридан вайрона^ои
ша\ри азизашро бардарор ва захщояшро табобат намуд. Аммо
галафоти зиёди доли, аз пой афтодани зиндагй, ба боди фано
рафтани хелс иморату обидах,о, бардам хурдани доираи адабй,
сахт коста шудани маънавиёт, ша\рро тарк гуфтани нобига^ое
чун шоир Мух,аммадамипходаи Кошиф (дар Кошгар, дар дар-
го^и Яы^уббск панох, ёфта буд) мацоми пештараи Худандро то
дер эх,ё карда натавонист. Шах,р гамкадаву макони да^олатро
мемонд. Шахси сох,ибмаълумот дар он дилгиру нафастанг ме-
гардид. Шоири маърифатпарвари узбек Зокирдон Фуроат
(1858-1909), ки соли 1889 ба Худанд мех^мон шуда, дар ин до
муддати сс мох, зиндагй кардааст, дар бораи ша\ри ^амонвак;-
гаи мо ва гирду атрофи он чунин менавишт: "...Аксари русуму
к,оидах1ои ин халц ба назарам номацбулу номаргуб намуд.
Болибо мардумонаш начандон х,унарманду со^ибкасб, одамо-
ни сарватмандаш кам ва бенавоёнаш сершумор будаанд. Ма-
салан, сеяки аролии ин вилоят бо дседопй руз мегузаронад, як
х>иссааш бо касбу х<унар машгул асг, микдори хеле камаш тах,-
сили илм мекунад. Тамоми ^акимони ипдоиро, ки даъвои х,ик-
мат мекунанд, дох,ил дарёфгам. Як далели да^олаташон х,амил
аст, ки мардуми ин до чашмаш хира шавад, он "х,акимон" хуп
мегиронанд. Худ мушо^ида намудам, ки аз ин муолидаи бсх,у-
даи опх,о ба саломатии хеле касон нуце расидааст. Барзамми
1 Бекчурин М. Туркестанская область. Наши завоевания 1866 года в Средней Азии.
Казань. 187(1, с. 1-12.
71
Ба зулми феодала зулми мустамликави илова гардид
72
ин обу ^авои Хубанд низ ба ман нафорид, вай зуд-зуд тагйир
сфта, боронкой азими сел мсборад..."1.
Тан^о аз солкой 90-ум шах>р ба таври \ацицй ру ба рушд
них,ода, цоматашро яккддар боло мебардорад, нуфусаш низ
афзоиш меёбад. Тибк;и баруихатгирии соли 1897 дар он 30,1
х,азор нафар а^олй мезист.
Дар бораи Хуцанди ибтидои асри XX аз х;ама хубтар кито-
би "Таджики"-и Александр Поликарпович Шишов маълумот
додааст. Шишов дар ин асараш Хучандро чун маркази аролии
точики водинишин тавсиф карда, ба ин шаэуэи калони нуфу-
саш асосан точик таваччУЛИ зиёд зох,ир менамояд. К,ариб дар
саросари китоб оиди Хучанд ишора^ои зиёде пайдо мснамоед.
Чунончи, дар мавридс аз сайё^и мачор А.Вамбсри чунин
ицтибос мсорад: "Сокинони Хучанд, де^када^ои Рулакандозу
К,истакуз бо забоне х,арф мезананд, ки аз ли^ози талаффуз ва
шакл^ои грамматикй аз забони кулли точикони дигар тозатар
аст. Дар ин бобат бартарии Хучанд аёнтар ба чашм мерасад,
ки ла^чаи он пур аст аз алфозу гуфторс, ки он^оро х.ануз шои-
ри мутацадцими форс Рудакии бухорой истифода мсбурд".
Вале Александр Поликарпович ба ин гуна ишора^о цаноат
накарда, ба Хучанд як боби алох,идаи мухтасар мебахшад. Чаро
у ба Самарканд ё Бухоро неву ма^з ба Хучанд чунин эътибор-
ро рано дид? Сабаб ба назари мо он буд, ки Хучанд он дам
j^aiia 1 и тацрибан якхслаи этникй дошт, соли 1910 дар он 34.865
годик ва дамагй 700 нафар узбекон мезистанд. К,адимтарин анъ-
аног, расму русум ва касбу ^унар^ои ачдод ба микдори кофй
мах,з дар рузгори хучандиён мах,фуз монда буд, ша^ри мо на-
зар ба дигар марказ^ои калони точикнишини он давра симои
аслии худро кдриб сад дар сад нигох, мсдошт.
Мо боби мазкурро соли 1995 ба точикй тарчума карда, дар
рузномаи "Хдцицати Ленинобод" дарч намуда будем. Инак,
хонандагони мух,таРам> бори дигар онро пешкаши шумоён ме-
гардонем:
"Ша^ри Хучанд аз чумлаи цадимтарин ша^р^ои водй ва то-
'Фурцат. Танланган асар tup. ц.2, Тошкент, 1959, с. 126.
73
Сохта шудани рохи охан ба тараккиёти икгисодии кишвартакоии
зур бахшид
цикнишини Осиёи Миена ба шумор меравад. Вай пеш якцоя бо
Уротеппа, Циззах ва наносим он^о мулки алох,идасро ташкил
медод, ки баъзан бск^ои со^ибихтиёр идора мекарданд. Аз бай-
ни ин зумра симои барцастатарин Оцбутабеки узбек аст, ки ба
Хуцанд аз аввали асри XVIII ^укм меронд. Мавсуф бори на-
хуст ша\рро муста^кам гардонд, цалъаашро таъмиру тармим
сохт, ша\рро ба 24 махалла тацсим кунонд. Гулбоги ша\р, ни-
шсманго^и бск\оро Шодмонбек, зодаи шах.ри Тошканд созон-
дааст. Баъди у, аввал^ои асри гузашта Хубанд ба тасарруфи
хони 1\ук,анд Олимхон мегузарад ва аз ^амон дам мустацилияти
худро аз даст до да, то омадани рус^о гох, зери дасти к,ук,андисн
ва гох, бухороиён царор дошт. 24 май соли 1866 онро пас аз
шикастани мук;овимати сахт цушун^ои рус ишгол менамоянд.
Хуцанд имруз шах,ри уездии вилояти Самарканд буда, дар
40’ 18° арзи шимолй ва 69* 38° тули шарцй аз Гринвич, дар со-
рили чапи дарёи Сир, дар цои баромади он аз хдмвории Фарг-
74
она, дар баландии цариб 333 метр аз сат^и ба^р цойгир мебо-
шад, дарё онро аз самти шимол ва шимолу гарб давр зада ме-
гузарад. Аз самти шарц, чануб ва цанубу гарб бошад, шазуэ бо
боту рог ва киштзорх.о и^ота гардидааст. Ин во^аи сабз ба масо-
фаи азим доман густурдааст: суи цанубу гарб то 6-7, цануб 2-3,
шар»; 7-8 чацрим тул мекашад. Бари ша\р наздик 12 чак;рим
буда, ба худ шакли нодурусти бисёркун^а гирифтааст. Миён-
цояш борик, »;исми шар»;иаш назар ба гарбиаш анча васеътар
мебошад. Ша^р пештар аз се цониб бо ду »;атор девори балан-
ду кафе, аз самти дарёи Сир бошад, бо як »;атор девор и\ота
гардида буд: як »;исми ин денорх,о з^ануз *;ам побарцоянд. Депорте
х,апп дарвоза доштанд: дар шар»; дарвоза^ои К,алъаи Нав,
К,озй, К,у»;анд, дар цануб-Черсбек, Чуянчй, Чорчиро»; ва
Масциди Савр, дар шимол Янги-дарвоза, дар самти гарб дар-
воза вучуд надорад.
Ик^ими Хубанд муътадил аст, тобистонаш багоят гарм;
^арораги миёнаи солона +150, \адди а»;алл -12,30 ва з^адди
ни^ой +42,60, микдори солонаи боришот 137,3 мм. Тобистон
дар Хучанд ^аво бс^ад метафсад, гармои то^атнопазиру
гулугир ^укмрон аст; харсангх,ои сафсди кух,и Мугултов, ки дар
шимоли шаэф, дар он суи Сирдарё к;ад кашидааст, нур^ои таф-
сони офтобро инъикос карда, аз худ ба Хучанд гармии зиёд
хорич менамоянд, гайр аз ин бо самти дарё »;ариб ^амеша гар-
мсели тафсон вазида меистад; рузона одатан аз чониби гарб,
шабона бошад, аз самти шар^ ин шамол^ои сузон зуд-зуд
бурони чангу хокро ба амал меоранд, ки тоб овардан ба он дар
фасли гармо хело машаццатовар аст. Ин шамол^о бар асари
х,аворо чаббидани ^амвории Фаргона ба амал меоянд; хоки ин
40 сахт тафсида, хдворо бухор мекунад, ба фазой холишуда
^авои биёбон зада мсдарояд.
Хучанд, чунонки гуфтем, аз чониби Ок;бутабек ба 24 махал-
ла тацсим шуда буд. Минбаъд он ба 80 махалла тацсим мсша-
вад, х;амин мик^ор махалл от ал^ол дар руз^ои мо низ вучуд
дорад. Бсрун аз ша\р 6 махалла: Унчй, Румон, Кулангир, Шай-
хбур^он, Пуличук;ур, Ёва ё К,урук; вок;еанд. Он^о ном^ои худро
75
аз цуйбор^ое гирифтаанд, ки аз оби он^о киштзору боготашон
обёрй мешаванд1. Ин ма^аллот мавзеъ^ои дудогонас мебошанд,
ки дар байни 6ofot чойгир шуда, а^олй дар ощо цисмс ба тав-
ри доимй ва к;исме фак;ат фасли тобистон зиндагй менамояд.
Шах,ри Хубанд ба ду да\а тацсим шудааст: дах,аи шарцй-
Раззок; ва гарбй-К,алъаи Нав. Сармади байни О1цо цуи Хоца
Боциргон аст, ки ба ша\р аз мавзеи байни дарвоза^ои Черебек
ва Чуянчй ворид гашта, дар наздикии ма^аллаи К,аландархона
ба дарёи Сир мерезад. Дар да^аи Раззок; якцоя бо махаллам
беруниша^рии К,УРУЦ 2800 \авлй, дар да^аи К,алъаи Нав бо-
шад, якцоя бо мах;алла^ои беруниша^рй то 3000 ^авлии
истик;оматй хдст. Микдори сокинони ша\р мувофик;и баруи-
хатгирии соли 1897 30076 нафар (16196 мард ва 13880 зан) ме-
бошад. К,ариб тамоми хучапдиён тоциконанд.
Да^аи Раззок; бо бог^ои фаровон, мевах;ои шаккаринаш дар
саросари кишвари Туркистон маш^ур аст: хусусан шафтолуяш
дар лаззатнокй бе^амто. Да^аи К,алъаи Нав бошад, бештар
ссра^олй буда, дар ин цо муассиса^ои савдову саноат (фабри-
катом шох,ибофй) цойгиранд. Сокинони Раззок; ба таври васеъ
ба парвариши кирмак ва абрешимчигй машгуланд.
Аз иморат^ои ба назар намоёни Хучанд се мадрасаи хишти
пухтагин як андоза добили таваччу^анд: яке аз онх;оро Ок;бу-
табек, ки зикраш дар боло рафт, огоз карда буду сохтмонашро
завчааш Иззат-аълам к;ариб 175 сол мук;аддам анчом дод. Дар
ин Мадраса як мударрис ба 50 шогирд даре мегуяд: Мадраса
дорой 28 х;учра мебошад. Мадориси бок;имонда 70-80 сол
муцаддам сохта шудаанд: яктояшро (дорой 23 ^учра) беки
Хучанд Шо^й-девонбсгй, дуюмашро Мухдммадсодици Олим
(шумораи ^учрах;ои инаш низ то 23-то) бунёд кардаанд. Ин мад-
раса^о номи бунёдкорони худро гирифтаанд.
Аз чумлаи мадраса^ои бо хишти хом сохташуда ба назар
намоёнашон якум мадрасаи Намозгох, (так;рибан 85 сол пеш
' Ин муло^изоти Шишов хилофи воцеият мебошанд. мавзеоти зикршуда махалла
не, рустох,ои наздиша^рй ма^суб шуда, на о их, о аз цуйбор^о, балки баръакс
цуибор^о азон^о помпой худро гирифтаанд.
76
Иморати нактинс, ки сокини махаллаи Бойбача Киёзмухаммади опшаз
соли 1895 барои писараш созоидааст
77
Марди худандй бо писарчааш.
Соли 1900.
бек Холик,к,улмирзо созон-
дааст (он 23 ?^учРа дорад),
дуюм мадрасаи Хдзрати
Шайх Масли^атдин, онро
45 сол мукдддам Мирзо^а-
кими Пошовалй бунёд кар-
да, 10 \уцра дорад; ссюм-
мадрасаи Мух,аммадюсуф.
Аз чониби бек Х,одй Бурх,-
онбой 200 сол к,абл бунёд
гардидааст, дорой 13 худра
мебошад. Шумораи умумии
толибилмони мадорис ин до
ба 1000 нафар мерасад.
Дар шах;р 144 масцид
амал мекунанд. Аз байни
масоциди щадима ва орои-
ши меъмориашон нисбатан
базеб дар чои аввал мас-
чиди Хдзрати Бобо меистад, ки онро тацрибан 175 сол пеш
Тангрив;ул-девонбсгй созонда буд. Дуюм масчиди хдзрати
Хоца Камол тацрибан 200 сол пеш аз ин аз чониби бек
Абдулк;осим-кушбегй бино гардидааст. Сеюм-масчиди Х,азра-
ти Шайх Масли^атдин, ки ба шарафи авлиёи калон, х,омию
балогардони шах,ри Хучанд аз чониби яке аз сокинони дсхди
Унчй 175 сол пеш сохта шудааст. Чилу панч сол муцаддам
хучандиён ин масчидро бо пули хал к; аз нав таъмиру тармим
карданд, акнун вай чун намунаи нафиси санъати меъмории
Осиёи Миёна чило меди^ад. Чорум-К,ушмасчид. Вай кдриб 150
сол пеш сохта шудааст. Панчум масчиди Тахди Тути Калон.
Ин ибодатгох; низ так;рибан 175 сол мукдддам бино ёфта, номи
худро аз дарахти азими тут, ки дар шафаташ месабзад, гириф-
тааст. Шашум-масчиди Намозгох». Ин масчидро так;рибан 150
сол пеш Фозилбск, х,окими вилояти Хучанду Уротеппа созон-
дааст. Х,афтум- масчиди чомеи Пуларчиш: сад сол пеш «;омат
78
На му ди бозори Чоршаибе.
рост кардааст. Х,аштум мас^иди Дари Шикоф, таърихи 200-
сола дорад. Нух,ум масциди цомси Сарисанг, беш аз 100 сол
пеш бунёд гардидааст.
Хусусияти саноатй доштани Хубанд дар шумораи дукон^о
ва муассиса^ои саноатию косибиаш ифода меёбад, ки миедори
умумии ощо то 1141 адад мерасад. Микдори мазкур ба таври
зерин цисмат мешавад: дукон^ои маснуоти нуцрагин 4 адад,
фулузоти ох,анй 13, маснуоти чуянй 6, кордсозй 5, мисгарй 6,
дукон^ои кордфурушй 7, о^ангархона^о 6, корхона^ои чармгарй
2, дуконх;ои чарчинворй (фуруши маснуоти чармгарй)-23,
зинфурушй 5, пойафзолфурушй 54, устохона^ои кулолгарй 11,
дукон^ои тамокуфурушй 15, носфурушй 6, цувозхона^о 50,
дукон^ои рангани кунцид 22, корхона^ои собунпазй 18,
дукон^ои собунфурушй 8, устохона^ои шамъсозй 6, дукон^ои
цассобй 48, маснуоти дуредгарй 2, бак;к;олй 32, чою цандфурушй
22, намакфурушй 5, дукон^ои орду галла 24, биринцфурушй
15, мсвацот27, сабзавот4, х,алвофурушй 10, нонвойхона^о 12,
чойхона^о 17, дукон^ои калобафурушй 6, устохона^ои рангу-
79
Калисои православии Хучанд. Сурати солхои 60-уми асри XX.
бордихй 24, дуконхои рангфурушй 9, пустиндузй 5, истехсоли
маснуоти пашмин 9, корхонахои пиллакашй 20, гулпартой 4,
шохибофй 95, газвори пахтагй 115, пардоздихии матоъхои
нимабрешимй 9, дуконхои шо^ифурушй 7, фуруши матоъхои
нимабрсшимй 20, дуконхои домафурушй 10, то^ифурушй 10,
читу карбос 5, матоъхои дурушти раигоранг 6, докаву салла
10, астарфурушй 78,саррофй 4, сартарошхона^о 4 адад.
Дар Хучанд ду бозор хает: калон ва хурд. Дар якумаш шу-
мораи дукону устохонахо 510, дар дуюмаш 280 адад мебошад.
Руз^ои муцаррарй дари дуконхои бозорхо баста буда, рузх°и
бозор (дар Худанд хафтас се руз: чоршанбе, пандшанбс ва думъа
бозор аст) тамоми дуконхо кор мекунанд. Сохти бозорхо дар
Хамаи шахрхои тахдоиён гацрибан якхсла аст: онхо аздам фацат
бо масохати майдони ишголкардаашон ва боигарии дуконхоя-
шон фарх мекунанд. Дар асари пешинаамон мо бозори Тош-
кандро тасвир кардасм. (Ниг.: "Сарты", д.1, с. 40 ва F.). Ин тас-
80
Накши пурэъчози устоёни хучанди дар масчиди Уш1
вир дар бораи дигар бозор^ои махалли низ тасаввуроти умумй
дода метавонад. Дар Хучанд инчунин 5 корвонсарой ва 15
ца б ристон низ мавчуданд".
Чунин аст маводи дар боби "Хучанд" чамъовардаи Шишов.
Вале у дар псшгуфтори китобаш ицрор мешавад, ки х,ини таъ-
лиф барояш маводи казой дастрас набуд ва у фак;ат материал-
\oepo истифода бурд, ки ^амон дам дар Тошканд пайдо карда
тавонист. "Тамоми маводи ёфтаамро истифода бурдам",-на-
виштааст у ва таассуф мехурад, ки дар бобати к;обилияти фикрй
ва рузгори ин халь; маълумоти кофй гирд оварда натавонист.
"Бигузор рисолаи мазкур ^амчун ро^намо моро о г ох, намояд,
ки х,ануз барои тадк;ик;и шароити зиндагонии халвдои бо х,укми
тавдир ба ^айати Ватани па^новари мо (яъне Империяи Рос-
сия. Х,.Ш.) дохилшуда кори казой накардаем ва он бояд моро
1 Сурат аз китобн А.Захарова «Историко-архитектурное наследие города Ош
(конец XIX-начало XX вв.)» Ош, 1997 i нрифта шудааст.
81
ба омузиши муттасилтари ин масо-
ил водор созад" - изгори умедворй
менамояд у.
Тавре аз радамдои овардаи Ши-
шов дидем, Худанд дар ибтидои
асри XX мадоми пештараи худро
чун яке аз мудимтарин марказдси
дунармандии Осиёи Миена пурра
бардарор карда будааст. Мардум-
шиноси варзида Н.О.Турсунов, ки
ин шугли худандиёнро солдои туло-
нй мушикофона омухтааст ва дар
ин бобат таълифоти фаровон до-
рад, дар натидаи пурсудуй ва тад-
диди маводдои архивно муайян на-
муд, ки дар охири асри XIX ва ав-
валдои асри XX мардуми Худанд ба бештар аз 100 намуди кас-
бу дунар машгул будаанд. Овозаи мадорати ыцо то дуридои
дур расида буд. Ба мисолдои сершуморе, ки дар ин бора маъ-
луманд, мехостем ин дам боз як мисоли долиберо илова намо-
ем: банда дар дайати намояндагони шадри Худанд моди ок-
тябри соли 2000-ум дар тадлили дашни 3000-солагии шадри Уш
ширкат доштам. Мизбонон ба мо гуфтанд, ки ягона ёдгории
меъмории аз лидози надшу нигор пурарзиши шадрашон бинои
масдиди Мудаммадюсуфи Бойхода-углй мебошад. Ин иморат
соли 1909 сохта шуда, садфаш багоят зебо ороиш ёфтааст. Вас-
саю кодок ва болордояш касро мафтун накарда намемонад, дат-
ман ба дунари нотакрори наддошон адсант мехонед. Баъд маъ-
лум гардид, ки ин дама эъдози дасти устоёни худандй асту он-
доро ба Уш Мудаммадюсуфи мазкур таклиф карда бурдааст.
Яке аз падидадои дилпазире, ки ба туфайли омадани русдо
арзи вудуд намуд, пайдоиши чойхонадо буд. Агар дар аввал
ин гуна нудтадои хизкатрасонй фадат дар бозордои Чоршан-
бею Пандшанбе мавдуд бошанд, пас ибтидои дарни бист алла-
кай дар Худанд гузаре намонда буд, ки чойхона надошта бо-
82
шад. Бархилофи А.П.Шишов муаррихони муосир А.Мирбобо-
ев ва О.Панфилов менависапд, ки соли 1910 шумораи чойхо-
па\о дар ин ша^р ба 207, соли 1912 - ба 300 адад расида буд1.
Мардум акнун ба худ маъвои дилписанди вацтгузаронй ва ис-
тиро^ат пайдо намуданд. Сари як чойпик чой, оши ^арифона
ва су^бати ^аймоцин он^о охир шудани рузро нафа^мида ме-
мопданд. "Х,агго ^ациртарин манзили зисти сорт^о бе чойхона
пест, - мснавишт соли 1908 му^аццици рус И.И.Гейер. - Дар
це^а^о чойхона чандинтост, вале ягоптояш аз камни мизоцон
шиква надорад. Гармои тобистон ташнагии сахт ба вуцуд мео-
рад, сорт^о онро бо чойхурии фаровон мсшикананд, зеро оби
дуй барои э^тисдоти ^архсла аз оберни шолизор то дегу табак;-
шуй хизмат карда, барои пушидан кам кор меояд. Сорт оби
Чуйро фак;ат ^амон вацт менушад, ки багоят ташна монда бо-
шад ё барои чойхарй 2 тин наёбад. Зимистони ца^рагун ва ба
он мутлацо мувофиц набудани манзили сорт низ мачбур месо-
зад, ки у чои гарм бисёр нушад. Аз ^амин сабаб дар гармою
сармо сорт^о бе чой истода наметавонанду чойхона^о ^еч го^
холй намемонанд. Бинои чойхона ба мисли дигар дуконхо ба
шакли айвони пешаш ба куча кушода сохта мешавад. Онро аз
дур аз самовори калони Тулааш, ки одатан дар чои аз ^ама
намоён гузошта шуда, нацши рекламаро мебозад, мешиносед.
Дар фарши чойхона намад густурда, чени масо^ати бино
мивдори зарурии сандалило шинонда мешаванд, дар кунче печ-
каи Ошанин рост карда, дар болояш чои дамшударо цатор ме-
гузоранд - сорт^о бо чои аллакай дамшуда цаноат накарда,
талаб менамоянд, ки он боз чушонда шавад.
Дар назди печка хуми калонро гур мекунанд, ба он оби чуй
барои такшиншавй пур карда, сипас ба самовор андохта ме-
шавад. Са^ни чойхонаро маъмулан якчанд кати палоспуш зеб
меди^анд, дар о>цо фасли тобистон ва дар ^авои хуб чойхурон
менишинанд. Чои ма^були сорт^о чои кабуд аст, дустдорони
он мегуянд, ки нушидани ин чой паси cap кардани гармои то-
1 Мирбабаев А., Панфилов О. Феномен чайханы. - Комсомолец Таджикистана,
01 09.1989.
83
Герби шахри Хучапд. Аз чониби
хукумати рус 14 апрели соли 1910
тасдик шудааст.
бистонро осон мегардонад. Нар-
хи як чойник чой 2 тин аст, бар
ивази якчанд пайсаи иловагй чой-
хоначй дар патнус як каф мавизу
якто нони гандумин низ оварда
мемонад. Аз руи дархост дар чой-
хона ^амагуна таоми ма^аллиро
низ фармудан мумкин аст.
Чойхона барои та^цоиён ва-
зифаи клуб ё кафе-ресторани мо-
ро ицро мекунад. Ба дуз шикас-
тани ташнагй одамон ба ин до
барои су^бат ва рузгузаронй ме-
оянд. Худи тарзи чойнушй дар
ин до ба одоби махсус тобеъ
буда, ба мацсади бевоситааш - ^арчи дароз кардани муддати
истиро^ати бардавом хизмат мекунад. Агар ба чойхона якбо-
ра гуру^и сорт^о биёянд, ба х,амааш фацат якто пиёла меди-
^анд. Самоворчй ба он чой рехта ба шахси чойфармуда дароз
мекунад, вай бошад, онро ба мусо^иби аз ^ама баиззаташ нсш-
каш менамояд. Он шахе пиёларо ба даст гирифта, ^урти хурд
мекашад ва пиёларо бод кашопда, бори дуюм онро ба да^он
мебарад. Мадорати пиёларо боназокат бод кашондан аломати
тарбиятдида ва аз нозуки^ои чойнушй бохабар будани шахсро
Дорад.
Аснои чунин чойнушй ва су^бати гуворо ба чойхурон як-
чанд маротиба чилим х»ам мебиёранд. Вай дар ^ар чойхона чизи
^атмй аст. Тарзи чилимкашй гуногун буда, аз ^ама зураш
чубуцро аз да^он нагирифта, паёпай якчанд бор цуллоб каши-
дан аст. Дар ин ^ол кас муддате сархушу гаранг, каллааш хум
барин мешавад. Сорт ба чойхона к;адам ранца карда, цабл аз
^ама мехо^ад дар ин цо андаке дами бегам занад, ормони
шу^ратпарастиашро бишканад: барояш мояи ифтихор аст, ки
у дар пеши назари бозориёни афсурда^ол бо ме^монон бофа-
рогат нишастааст, ^амагон инро мебинанду бисёриашон ^асад
84
мебаранд, ки вай бархилофи он^о аз неъмат^ои дунё бархур-
дор аст..."1.
Дар солкой цанги якуми да^оп Хучанд чй ^ол дошт? Маво-
ду ишора^о дар ин бобат биссранд. Вале асноде, ки му^аь;цици
бориксанд, дусти деринаам Шарифдоп-ако Данилов аз Архи-
ви давлатии дум^урй пайдо намуданд, хеле нодир буда,
дузъиёти зиёди ин давраро равшан мссозанд. Аз лажу^иши он
кас маълум гардид, ки дар се соли ин цанг аз уезди Хучанд ба
армияи амалкунанда 910 нафар - асосап аролии свропой (ру-
cv>, тотор^ову бошцирд^о) даьват гардида, ба мисли Данги
Бузурги Ватанй дар ин давра низ дама чиз ба^ри галаба сафар-
бар гардида будааст. Дар ин 40 бсвосита барои эдаиёдоти фронт
заводи цемснти Хилково, кони ангишти Сулукта, заводной
пахтатозакунй ва равганкашии Р.Паталацови я^удй, заводи
пахтатозакунии бародарон Олимбоевда, заводи пахтатозаку-
нии Бадаевский, дамчунип заводу фабрикатом чармгарию кор-
карди мева кор мекардаанд. Уезди Худанд ба заводи борутба-
рории Охта барои истедаоли борут пасмонда^ои абрешим ме-
фиристод. Маъракаи ба фоидаи фронт мусодира кардани во-
сита^ои нацлиёт низ дар ин 40 муташаккилона гузашт. Ба ар-
мияи амалкунанда танда солкой 1914-1915-ум 2476 cap асп ва
модаои апрел-маи соли 1916 беш аз 250 cap уштур рода карда
шуданд. Байр аз ин дар ин 40 барои афсарон аспони хушзот
харид карда мешуданд. Чунончи, Задоклин ном ясовули каза-
кда барои армияи Кубань дамон вацт дар шадаи Худанд 50 аспи
хубро харид карда буд. Он дам дар ша\ри мо дамагй 4 адад
автомошину 1 адад мотоцикл мавдуд будааст. Бо саршавии данг
бо амри маъмурияти уезд аз ин миадор ду автобус ва ягона
мотоцикли шада, ки ба писари Х,одй Юсуф Мирфаёзов -
Х,одигафур тааллуц дошт, барои фронт мусодира карда меша-
вад. Тадридан захира^ои хурока ва молвой ниёзи аввалро низ
ба хотири галабаи ярода рус мусодира кардан мегиранд. Мо^и
апрели соли 1915 бошад, аролии кишвари Туркистон вазифа-
дор карда шуд, ки ба дои адои удаадории дарбй дар шакли на-
1 Гейер И.И. Весь Русский Туркестан. Ташкент, 1908, с.37-39.
85
тура андози ^арбй бисупорад. Аж-
да^ои цанг ^ец руи сериро намедид.
Баъди чанде ^укуматдорони рус
мацбур шуданд барои пурра карда-
ни хазинаи ти^ишуда ба чора^ои
фав^улодда руй оваранд. Ба а^олй
фурухтани заминкой бекорхобида
аз цумлаи ^амин гуна тадбир^о буд.
Мо^и май соли 1916 заминкой со-
рили роста дарёи Сир ба хуцандисн
"барои обчакорй" фурухта, мабла-
гаш ба кумаки фронт ирссл карда
мешавад. Чунонки мебинем, замин-
фурушй ихтирои замони мо набу-
Ходими Цамолак- каура мои и Да, пештар низ роиц будааст.
шуриши соли 1916-и Хучанд Бояд гуфт, ки мардуми Хуцанд
солкой аввали цанг ба ^ар як даъвата ^укумати Россия ва мацо-
моти ма^аллии он гарму цушон ^амовоз мешуд, худ нахурдаю
напушида ба фронт кумак мерасонд, сидцан зафармандии лаш-
кари русро хостор буд. Х,а, бо мурури вацт мардуми кишвар,
аз цумла хуцандисн, истилои хунопюми Россияро фаромуш
карданд, худро ба таври воцсй табааи давлати рус шинохтанд,
шукргузор шуданд, ки тавдир он^оро ба ин давлати муцтадир
пайваст. То кадом дараца тагйир ёфтани ру^ияи аролии
Хуцандро тацлили цашни 50-солагии аз цониби Россия фат^
гардидани кишвари Туркистон (мо^и июни соли 1915) аён ни-
шон дод. Бо вуцуди шароити давраи цанг хуцандиён ба ид хуб
тайёрй диданд. 14 июнь, соати 9.30 дар сари цабри бародаро-
наи цанговарони аснои забти Хуцанд ^алокшудаи рус мароси-
ми ёдбуд ва гулгузорй барпо гардид. Паго^и дигар назди Урда
маросими дуои цамоат дойр гашт. Дар ^ардуи ин чорабини^о
намояндагони аролии ма^аллй низ ширкат доштанд. Баъди ба
итмом расидани намоз дар масциди Шайх Масли^атдин низ
дар ^авди Оцподшо^ дуои зиёдс карда шуд. К,аблан цсТзй Саи-
дахмадхон дар назди издидоми бисёр^азорнафара баромад кар-
86
да, то омадани рус^о чй ^ол доштани кишвар ва хайру манфи-
ати аз он^о ба аролии мусулмон расидаро як-як хотиррасон
намуд. Сипае имом К,орисоле^ Му^аммадносирбоев чанд су-
рае аз К,уръон тиловат карда, суханро ба нотицони дигар дод.
Эшон бо э^сосот ^арф заданд, миннатдорй ва садоцати худро
ба Николаи II арза доштанд. Бего^и ^амон руз дар боги ша\рй
ба шарафи дашн митинг ва сайругашти идона баргузор гашт.
То бсвацтии шаб дар бог садои мусицй танинандоз буд - орке-
стри австрияги^ои асир хунари худро нишон дод. Аз ^ама долиб
он буд, ки мардуми Худанд ва уезди он (асосан табадаи со^и-
бимтиёз) ба ^укумати подшо^й барои аз зулми хон^о ва
бе^уцуцй ра^о карданаш арзи миннатдорй ва дар х,ацци
Оцподшох, дуои беадад карда, ^амзамон ба хазинаи кумак ба
армияи амалкунандаи рус маблаг^ои калон ирсол менамуданд.
Чунончи, худи хамон рузи 14 июни соли 1915-ум 85 нафар эл-
ликбоши^ои niaxj) бо иштироки оцса^цоли калон Мирзоба^о-
дур Мирзомуинов дар бозори Папдшапбе аз аролии Худанд ба
муносибати 50-солагии фат\и кишвар барои э^тиёдоти данг 10
хазор сум хайроти ихтиёрй дабул намуданд. Ёрии худандиён
ба фронт минбаъд низ дать нагашт. Ба 26525 суме, ки онхо аз
18 июли соли 1914 то 31 декабри соли 1915 ба ин фонд дода
буданд, то моVi октябри соли 1916 боз беш аз 5000 суми дигар
илова шуд*.
Аммо ба ин садодату мс^рубони^о хушкеолии соли 1916 сар-
шуда ва бахусус тадбири беандешонаи хукумати подшо^й - аз
думлаи мардуми махаллии Осиёи Миёна мардикор гирифтан
ба коркой ацибгохи фронт хотима гузошт. Маъмурияти рус
хилофи ваъдае, ки соли 1866, баъди фатхи Худанд ба аролии
махаллй дода буд, ба ин икдом руй овард ва мардуми авом онро
маъракаи аскаргирй пиндоштанд. Барзамми ин гаронии тад-
бири мазкур низ ба души аролии камбагал афтод, боёну сар-
ватмандон худ ва хешу таборонашонро бо дуввати пул халос
карда, ба дои худ шахсони бечора ва бекасукуйро нависонданд.
1 Джалилов Ш. Благо! вортсльная акция трудящихся Ходжентского уезда в годы
русско-японской и первой империалистической войн. Душанбе, 1997, с. 29-68.
87
Идораи пристава шахр. Х,олодар ин чо матбааи
вилоятй чойгузин аст.
Инак, аввали мо^и июли соли 1916 мардуми Худанд ба газо
бархост. Х.ОКИМИ ша^р полковник Николай Брониславович Ру-
бах барои таскини изди^ом ваъда^ои бардуруг дод ва хал»; ба
гап^ои у бовар карда пароканда шуд. Вале нафарони ^ушёр аз
фиреби хурдаашон зуд ба худ омада, 4 июль оммаи халвою ду-
бора ба по хезонданд. Изди^ом к;озй Саида^мадхон ва оцсак;-
доли калон Мирзоба^одурро пеш андохта ба идораи пристав
ра^сипор гашт. Тафсилоти шуриш, аз дониби солдат^о тирбо-
рон шудани он, дар шазуэ эълон гардидани ^олати ^арбй дар
бисер китоб^о зикр шудаанд ва ^одат ба такрор нест. Фацат
^аминро гуфтанием, ки баъд аз 4 июль дар ша^р террор, дазоди-
ва дабру ситам авд мегирад. "Ба доди камбагалон касе на-
мерасид,-менавишт дар ёддошт^ояш Цура Зокиров.-Он^о
^атто ба бозор баромада, харид ^ам карда наметавонистанд.
88
Агар сокинони ма^алла^ои Хдзрати Бобо ва Бсшкаппа ба лаби
даре обгирй фуроянд, солдату офицср^о он^оро дошта таодир
мекарданд ва бо цундоци милтиц бсра^мона мезаданд. Дар чу-
нин вазъият аввали мо^и август ба Хуцанд генерал-губернато-
ри Туркистон Куропаткин омад. Х,ама зорию илтицои хуцан-
ди^о барабас рафт, Куропаткин ба он^о гуфт: мардикор ди^ед,
вагарна сортной Хуцанд низ мисли циззахиён тирборон хо^анд
шуд..Ана аз ^амин сабаб а^ли завмаги ша^р соли дигар Ре-
волюцияи Феврали ва тирамо^ Революциям Октябрро бо шо-
диву хурсандй истицбол гирифт.
Мардикорони зуран сафарбаршуда дар Россия дамчун
к^вваи корй дар заводной ^арбй, коп^о, ро^ои о^ан, хандав;-
кобй дар минтаца^ои наздики фронт истифода мегардиданд.
Оё ин касон бевосита ба амалиёти цангй низ цалб карда мешу-
данд ё не? Рости ran, то шиносой бо китоби В.И.Стрельский
"Источниковедение истории СССР" (М., 1962) банда муътацид
будам, ки царизм ба ваъдааш вафо карду ^амдиёрони моро
фацат ба коркой ацибго^ истифода бурд. Аммо тавре ин муал-
лиф мегуяд, дар Архиви марказии давлатии таърихи РСС Ук-
раина мукотибае ма^фуз мондааст, ки тибци он соли 1916 аз
цумлаи мардикорони Осиёи Миёна дар ^айати n;yiлунной фрон-
та Цанубу Рарбй цузъу томной миллии ^арбии тоцику узбек
гашкил гардида, баъди чандс солдаткой ин цисм^о бар зидди
^окимияги подшо^й шурши бардошта будаанд! Азбаски ишо-
раи мазкур ба дастам тан^о соли 1989 аснои супурдани мини-
муми номзадй аз фанни "Историография" афтод, ^арчанд дил
гум мезад, ^амон вакт барои Киев рафтан имкон пайдо карда
натавонистам. То х,ол таасеуф мехурам, ки кош аз ин гуфтаи
Стрельский ман то соли 1984 ого^й медоштам! Он сол ба пой-
тахти Украина махсус сафар карда, к;ариб як мо^ дар архив^о-
яш партизанкой тоцикистониро цуста будам ва он дам сари ров;
ба Архиви номбаркардаи у даромадан ягон душворие надошт.
Аз афташ, тад^ици ин цазия насиби ман набудааст, шояд дар
1 Барон Х,окимия1и Coiici.\o, с. 17-18.
89
оянда ин кори хайрро ягон таърихшиноси дигари худамои ан-
цомдидад...
Падидаи дигари он айём дар шадри начандон калони Худанд
(он вацт дамагй 40 дазор адолй дошт) танба шудани шумораи
азими асирони дарбии австриягиву венгер буд. Гуруди аввали-
ни ондо иборат аз 180 нафар ба ин до дануз 28 сентябри соли
1914 оваронда мешаванд. Охири моди декабри соли 1915
миддори умумии ин асирон дар Худанд ба 6907 нафар мерасад.
Маъмурияти рус ондоро аввал ба тутзори бсруни шадр дой
мекунад, сипас дар сорили рост барои ин бахтбаргаштагон
шадраки казармавии дорой 6000 дой бунёд карда мешавад.
Шадракро худи асирон ва сарбозони гарнизони дарбии Худанд
рост карданд. Дар назди он лазарет низ сохта шуд. Аввалдо
гамхорй дар дадди асирон дар пояи баланд дарор дошт: ондо
бо хуроку сарулибос таъмин буданд, дар назди шадракашон
дукондои дассобию булкапазй амал мекарданд, дагго муйсар-
гирию даммомкунии асирон (худандиён ондоро "авестирдо" ном
гузоштанд) ба зиммаи шадрдорон буд. "Авестирдо" тайёрхур
набуданд, беш аз 3000 нафари ондо дар кондои Сулуктаю САН-
ТО, корхонадои саноати мудофиа, содадои кишоварзй, содил-
мустадкамкунию обери, посбопии роддом о да и кор мекарданд.
Дере нагузашта адолии мадаллй дид, ки ин мардум басо соди-
бдунару ба дама кордо печон будааст, байнашон муносибатдои
дустона пайдо шуданд. Мардум хусусан аз хизмати табибони
чеху австриягй Теодор Ланьи фон Маглота, Альдо Смарелья,
Рудольф Вентруба, Иван Новицкий, Франьи Агоштан, баро-
дарон Казимир ва Эммерих Свобода ва дигарон, ки дар амбу-
латорияи шадр кор мекарданд, мамнун буданд. Ба бисёр аси-
рон барои рафтори хубашон ицозат шуда буд, ки на тандо дар
шадраки русдо, балки дар мадалладои мусулмоннишини шадр
низ озодона гаштугузор намоянд*.
Адволи "авсстирдо" аз огози соли 1917 ру ба табодшавй ни-
дод. Бар асари гуруснагии торафт авцгиранда, сармой дадратун
ва хуруци бсморидои сироятй соли 1918 дар байни асирон муро-
1 Джалилов Ш. Авпро-нсш ры в Хо 1ЖСН1С rlcniuia6:i шкая правда. 11. 11.2006.
90
мурии capocap шуруъ гашт. Хуцандиёни абгор, ки ин дам худа-
шон дар дами ^алокат царор доштанд, нсЧ илоци ба он^о
кумаккунй наёфтанд. Инак. дар сорили рост, цад-цади даре ва
доманаи Мевагул гуристоне пайдо шуд, ки мардуми танцой онро
то дер "Гури авестир" ном мебурданд. Фацат ба микдори ками
асирон муяссар гашт, ки баъди чанде ба Ватан баргарданд.
ДАР замони подтоки рус мардуми махаллй аз цанг^ои бай-
нихудии амирону хон^о, ёвгарй, гохт^ои харобиовари кучиён
халос шуданд. Акнун аз шанр бо хогири цамъ берун рафта
деэдонй кардан, нотарсона сафар кардан, оромона ба тицорат
машгул шудан имконназир гашт.
Хуцандиён асрно орзу мскардапд, ки кош аз болои дарёи пах,-
нбари Сир пуле бошаду он^о ба сорили рост бемалол равуо
карда тавонанд. Ин орзуи мардум тайно акнун, бо омадани
рус^о амалй гашт. Соли 1874 нахустин купруки чубин сохта
шуд, ки барои аспу ароба ва пиёдагардон ро^рав^ои ало^ида
дошт. Вай, мутаассифона, соли 1908 бар асари обхезии шадид
нобуд гардиду ба цояш барои дарёгузарй муддати тулонй кема
(паром)-ро истифода бурданд.
То намроншавй ба Россия дарёи Сир руи киштии ^а^и^иро
низ надида буд, дар он тан^о щаищу кема^ои хурд-хурд, ама-
днои аз цамиш сохташуда ва солу гупсарно шино мекарданд.
Маъмурияти рус баъди тасарруфи со^ил^ои банри Арал (1847)
ва бунёди исте^коми Раим (Аральск) дар ин цо флотилияи па-
роходов ташкил менамояд, ки он то соли 1882 мунтазам амал
намуд. Вай нам мусофир мекашонду нам борзой тоциронро.
Пароходной "Арал", "Сирдарё", "Самарканд", "Тошканд" ба
бандари Хуцанд низ зуд-зуд лангар мепартофтанд.
Дар бисёр цуйбору ан^ор, сою дарёной атроф низ купрукнои
Ошанину чубин сохта, куча^ои шанр бо фокусной карасинй ча-
рогон карда шуданд. Шанри цадимаи Хуцанд тавассути почта-
ву телеграф ва ро^и о^ан бо олами мутамаддин пайванд гапт”,
дар рузгори мардум цандилнои азими истенсоли Варшава, ча-
рогнои барцй, граммофону самовор, натто автомобиль пайдо
шуданд. Шанраки русно, ки соли 1866 дар сорили дарёи Сир
91
маскан гирифт, тадрицан ба як гушаи ободу зебои шаэуэ таб-
дил ёфт. Вай аз купруки чубини даре то худи Урда тул мека-
шид, дар ибтидои асри XX аз цариб 50 иморати хусусй, 17 би-
нои давлати ва як калисои православй иборат буд. Казарма^о,
лазарет ва хазинадорй дар даруни ^алъа маскан доштанд. Дар
ин ша^рак бино^о ва куча^о ба тарзи европой сохта шуда,
сабзпуш ва сердолу дарахт буданд. Вай дорой мактаб^ои русй
ва русию ма^аллй буд, дар он китобхона, матбаа, беморхона,
идораи ало^а низ амал мекарданд. Х,амон ва^т кучаи марка-
зии ша^р, ки аз Урда ба самти Панцшанбе ва он суяш то стан-
цияи рох,и о^ан мебурд, васею ^амвор гардонда мешавад.
Бо вуцуди ин Хуцанд ба амсоли Тошканду К,у^анд ба худ
чандон симои русй нагирифт, дар ин цо маъмурияти подшо^й
сохтмони иморат^ои замонавиро вусъат надод. Ша\р а^аллан
заводи хиштпазии худро (фащат хумдон^ои цудогона мавцуд
буданд) надошт, ^атто хишт^ои пухтаи ягона иморати ба на-
зар намоёни ша^р идораи приставро соли 1909 аз станцияи
Когон кашонда мебиёранд.
Аз ^ама чизи номатлуб он буд, ки дар цисми ку^наи ша^р
низоми феодалии х,аёти цомеа бстагйир бо^й мопд, на мансаби
амин бардам хурду на о^сац^ол, мисли псштара андоз^оро сар-
кору закотчиён мсгундош ганд, парванда^ои судиро ^озй
баррасй мекарду цилави тартибот х,оло низ дар дасти раису
миршаб ва элликбоши^ои ма^алла^о буд. Х,ануз цам дуздону
чапанх.о озодона амал мекарданд, биме аз маъмурони царду
щисми шаэуэ надоштанд. Дуруст аст, ки дар замони ок,сащщоли
ша^р бу дани Бура^им-ощсацщол Отабоев (1882-1914) амнияту
тартибот дар Хуцанд як^адар дар пояи дилхох, царор дошт.
Худи ин шахе фарде будааст худотарсу баинсоф, агар аз назди
ма^бараи Шайх Масли^атдин мегузаштагй шавад, аз ним
чак;рим дурй аз асп фуромада, даст пеши бар гирифта мегу-
заштааст. Вале ба ^амин оцсавдоли тавоно ^ам пурра саришта
кардани ша^ри ссргавго даст намсдод. Мардум аз бадкирдо-
ри^ои Кури Ч,аббор, Султони Фатир, Ма^кам-цучщор, К,а^\ори
Ощкулча, Х,алими Хархур, Фозили К,изилй, Камол-ща^рамони
92
цирцонй, Ахмади Хар, Ёрмамади Дароз барин шурапуштон ба
дод омада буданд. Хукумати подшоцй баъзеи ондоро цапида
Сибирь мекард, аммо онцо баъди чандс боз бармегаштанду
дуздию авбошй цамон давом мекард.
Аз байни чапанцо махсусан Шодмонча ном бароварда буд.
Аз шунидани ин ном то худи дируз хурду калонро ларза меги-
рифт. Мавсуф дар мацаллаи Шайх Ислом дар оилаи муцоцири
далспй ба дунё омада, аз падар барвацт ятим монд ва аз овони
гифлй инсонбадбин калон шуд. Модарашро, ки ходим (кайво-
пй)-и махалла буд, Отуни урогенпагй мсномиданд вау фарзан-
дашро ба роци рост цидоят карда нагавонист. Шодмонча ак-
саран цамчун царорй ва посбон дар цавлии бсруни бои замин-
дори мацалла Баротбои Нонсмас мезист, такяхонааш низ дар
цамон цо буд. К,ади пасту гавдаи вассъ, андоми сисцгун дошт.
Чунон чусту чолок буд, ки гумон мскардед мспаррад, зуртарин
рацибонаш ба гулуяшон рост шудани корди уро пафацмида
мемонданд. Шодмонча дар цини муза цамеша чорто корд ги-
рифта мегашт, кадоми онцо лозим шавад, нуги музаашро тав-
ре мецунбонд, ки мацз цамон заруриаш часта мсбаромад. Ода-
мон аз у сахт метарсиданд, агар дар чойхона нишаста бошад,
аз наздаш дилтаппон ва бо тавозуъ мегузаштанд. Шодмонча
ба худи сокинони Шайх Ислому К,ушмасцид ё К,унгуроцсозон
барин мацаллоти атроф кордор намешуд, бо онцо муносибати
хуб дошг, цагто ацли зиёву руцониёнро "муллоако" ё "домул-
лопочо" гуён сахт цурмат мекард. Х,амсояаш Рацаббой-полвон
Хусейнов ба муйсафсдон mci уфт, ки аз дасти Шодмонча
цамвулцамь камаш 300 кас ба цалокат расидааст.
Банда овони донишцуй сэлцои 1972-1973 дар шацри Душан-
бе борцо бо зодаи мацаллаи Шайх Ислом писари бои машцур
Абдуалй-бойбача, набсраи Кури Шери араб-Домуллоцон-сар-
кор Абдуалисв цамсуцбат шуда будам. Вай солцои кулаккунй
цамроци падараш ба Душанбе фирор карда, аз цамон цо ба цанг
рафта бе як пой баргашта будааст. ХаР гоце бо хешаш цам-
курсам Туграл Шокиров ба аёдаташ мерафтем. Он вацт муйса-
фед дар кулбае дар цафои бинои Суди Олй зиста, дар беморхо-
93
наи цукуматй царовулй мекард. Марди базеби пуррару, дами-
дашикам ва кабудчашме буд. Нигоци тез ва цофизаи цавй дошт,
бештарин алфозаш авбошона буданд, аз чапаницои давраи
цавониаш бофахр царф мезад. Бисёр воцеацои Хуцанди
тоинцилобй ва солдои 20-умро бо цузъиёташон медонист.
Х,амин шахе овони навраей дар цамсоягии Шодмонча мезиста-
аст. Аз ин ру, ба мо бошавц циссацои уро нацл мекард:
- Кулбааш аз мо каме онсутар, дар пацлуи цавлии К,осимбой
ном бои калон воцеъ буд,-мегуфт Домуллоцон-саркор. Шод-
монча цадпаст, вале хеле тануманд буд, ба цар яки шумоён чор-
то меомад. Мудом бо сиёсат ва бадцавоц мегашт, аз цайбаташ
цама худро канор мегирифтанд. К,ацраш гуё дар нуги биниаш
мсистод, хурдтарин барона кифоя буд, ки шахси бегуноцро дошта
занад ва ё ба шикамаш корд халад. Аз сояи у цатто мо, цамсояцо
метарсидем. Ба бало мондагй бечора К,осимбой буд: цар дафъас
ки Шодмонча цинояте карда ба даст афтад, модараш Отуни
уротеппагй гирёну нолон дарвозаи К,осимбойро мекуфт:
"К,осимбой, цо К,осимбой, ин бадбахти Шодмона боз цапида-
анд. Агар Шумо ёрдам накунсд, умраш дар Сибирь тосида ме-
равад. Дон укоцон, балотона гирам, вая нацот дицед". К,осимбой
дафъатан норозиёна гур-гур мскарду ноилоц роци приставхона-
ро пеш мсгирифт ва бар ивази як мицдор ришва Шодмончаро
озод мекард. Нараваду рузашро бинад! Аввалан аз цаедгирии
ин авбош тарсад, сониян амнияти молу мулкаш ба шарофати у
буд: дуздону чапанцои дигар аз тарси Шодмонча ба К,осимбой
ва дигар боёну камбагалони самти Тути Калон чашм ало кар-
дан цуръат намекарданд.
Боре мо, бойбачацо дар Чумчуцарал, рубаруи идцои Истак
сайл оростсм. Аввали бацор буд. Гусфандон кушта дар чандин
дсг таом андохтсм. Дуди иштицоовари сихкабоб низ ба атроф
наци шуд. К,арибицои чошт акнун ба болиштцо ёпбош карда,
маътали кашидани хурок мснишастсм, ки нафарс аз дур нидои
пурцавл баровард: "Шодмонча мсояд!". Дар як мижа задан цама
худро ба цабати буттаю цамиш, болои дарахту цафои сангцо
гирифтсм. баъзецо аз гояти таре худро ба оби ях барин хунуки
94
Сирдарс партофтанд. Нигарам, Шодмонча аз домапаи кух; як
кутан бузу гусфандонро псшандозкунон омада истодааст. "Бад-
бахт, кадом циргизи бечораро горат карда бошад?" дилам ба
х,оли со^иби мол сухт. Х,арчанд у ба хо гири ^амсоя буданамон
ба ман кордор намешуд, во\имаи омаданаш чунон зурй кард,
ки "аз бало х,азар" гуён худро ба ковокис задам.
Шодмонча аз сутункой дуд фа^мид, ки дар паси тук;айзор ким-
ки\о шишт доранд ва подаашро дар лаби об 1узош га, цаицсавор
ба гарафи мо бел зад. Омада чун дид, ки асбоби зисфат мух;айё
асту аз худи зиёфатхуроп дарак нс, оташи газават аланга зад,
опх.оро цуён шуд. Лахдас пас яксро аз даруни найзор кашида
бароварду дигарсро аз зори бутга, мурданивор зад, ба гулуяшон
корд монд. Чун чашмаш ба ман афтод, мулоим шуд: "Ту чиба аз
ман руст мсшавй, Домуллоцон? Чй, май туба iypr-мй? Ин цо
биё, зиёфатадуямоп хурсм Ин\о садцаи чунин хурокх>о шаванд".
Ду коса хомшурборо бо як к» нон п.п^ос хурду аз шашлик \ам
пасиба кард па "Гу, цш ар, а> ман narajx;", гуси навозишомез
чяшмакй заду ба па <ди г^сфандопаш рафт.
Чунин рафгори золимонаи Шодмонча нисбаги боёну бой-
бача\о солкой аввали баъди инк;илоб, вак;тс ки эшоп бе мутта-
ко мопданд, боз х,ам цувват мегирад. Тавре х,аммах,аллаи у ус-
1 од Ра^им Ч,алил дар "Маъвои дил" мснависавд, Шодмонча ин
дам аз цезии ша\р Саидацмадхон цимоят ва пуштибонй медид,
бо гуфтаю фармудаи вай амал мекард.
Зуроварй ва берацмии Шодмонча ба дарацае расид, ки
оцибат тоцати дороён ток; шуда, ба цасди нобуд кардани у аф-
тоданд. Барои касе, ки ин корро ба зимма мегирифт, як лаганд
тилло ваъда карданд. Аммо аз цумлаи худи авбошони шацр
хоцишманди ин мукофот ёфт нашуд. Сипае ба гояти пинцон-
корй чунин касро аз мацалли дуртар цуён шуданд. Интихоба-
шон ба Тагой-циргиз ном иацлавони цулундигй царор гирифт.
Тагой-циргизи говцуссаю цоматбаланд розй шуд, ки бар ивази
ин цадар пул Шодмончаро бикушад. Дар шах,р бо туъмаи оян-
дааш шинос шуда, ба бовариаш даромад. Навцурацо цариб як
\афтаро дар такяхона ва Пушти Урда бо айшу нуш гузарон-
95
данд. Шодмонча аз пайдо кардани чунин улфати натз бе^ад
шод буд, хаёл мекард, ки ин йигити соддадили циргизро дар
амалиёти минбаъдаи худ устокорона истифода хо^ад бурд.
Аммо ин дафъа \иссиёташ уро фиреб дод: чун ба х,ам унс ги-
рифтанд, рузе Татой таклиф кард: "Биё, цура, як ба сайри сац-
ро бароем-чй? Х,ама цо куклам, ба^ри дилро каме шамол ди-
х,ем". Таклиф ба Шодмонча маъ^ул шуд.
Дукаса аспсавор цониби К,истакуз ро^ пеш гирифтанд. Ба-
^орруяи соли 1924 буд. Бед^о чавгон баста, нак^ати сабза^о
димотро ^аловат мебахшид. Дар баромади К,истакуз дар сари
дуро^ае, ки яктояш ба суи К,ара^чи^уми ку^на мебурд, бо хо-
^иши Татой пиёда шуданд. Лацом^о дар даст су^баткунон анча
ро^ паймуданд. Шодмонча тарци хаёлот пай набурд, ки ин дам
дар майнаи шарик цасди куштор ни^он аст: Татой пешакй узан-
гуи пои чапро ба ресмони борику чурук овезон карда буд ва
х,амин ки Шодмонча саргарми су^бат дар тафлат монд, бо дас-
ти росташ номаълум узангуро канду якбора ба фар^и сари ^ари-
фаш фуровард. Шодмонча аз зарбаи сахти нога^онй як кала-
виду каллаи хуншорашро дошта "Корамро кардй, номард!"-
гуён дар цояш нишаста монд. Тагой-^иргиз бошад, аз фурсат
истифода бурда, бо зарба^ои паёпай уро ба ^алокат расонд.
Х,амин тавр, цотили зархарид тавонист ра^иби да^шатнокро
тарной макру ^иял нобуд созад. Муйсафедон мегуянд, ки Шод-
мончаро дар цанги рубару матлуб кардан цец имкон надошт, у
якхудаш да\го душмани мусалла^ро басар мекард...
Дилхушии писандидаи мардони хуцандй, бахусус цавонону
наврасон ба мисли Самарканду Бухоро, К,аршию Пискат ва ди-
гар махалл оти тоцикнишин цанги лататак ба шумор мерафт, ки
он бештар байни ду да^аи ша^р-К,алъаи Нав ва Раззоц ва бай-
ни ма^алла^ои цудогона сурат мегирифт. Мавсими му\ориба
аввали ба^ор мулцар шуда буд. Х,амин ки замин аз лойгарй
хушк ва барои пойлуч гаштан мувофик; мсшуд, ба царбу зарб
шуруъ мекарданд. Цавонони ба цанг азмкардаи махалла ба як
цо цамъ шуда, цониби мукрбилро ”^о, х,о, \уймо!" гуён ба цанг даъ-
ват мекарданд. Чун ин ни до ба туши йигитони ма\аллаи цам-
96
соя расид, зуд х,ама корашонро як су гузошта, ба чорро^аи гу-
зар ^озир мсшудаид ва набарди шадид огоз меёфт1. Дар цанг
аз хаРДУ тараф то 250-300-нафарй ширкат менамуданд. Авва-
л\о якдигарро фа^ат бо лагад мезаданд, сонитар ин цоида фа-
ромуш туда, цанги лагатак ба занозани\ои оммавии бема^сад
ва бера^мона табдил ёфт. Х,арчи х,ам бошад, дар ин озмоиши
цувваю матонат цавонон, хусусан косиббачагон малакаи бе-
бокию цанговарй пайдо мекарданд, чун бачамардони
ба воя мерасиданд. Баробари ин цанги лагатак боиси авцгирии
авбошию чапанигарй мегардид.
ДАР таърихнигории асри XIX иддаое маъмул аст, ки
тоцикону сорт^о цавми забун ва тарсу ^астанд, худро х,имоя
карда намс'1 авопанд, назди кучисн оцизу нотавонанд ва х,ока-
зо. Банда ин даъво^оро рад карда, дар таълифоти худ - «Яъ»;уб-
бски Бадавлат», «Тоцики гумгашта боз ояд...», «Тоцики гар-
данкашу лашкаршикан», «Бори дигар дар бораи цасорати
тоцик» ва гайра мисол^ои фаровонс оиди шуцоат ва мардона-
гии халцамон овардаам, исбот кардаам, ки тоцикону сорт^о
мисли тамоми мардумопи олам ору номуси пуршури ватандорй
доштанд, бо адувон далерона набард мекарданд, cap аз тан ди-
Ханд хам, мулк ба душман намсдоданд, намунаи равшанаш му-
дофиаи кдхрамононаи Хуцанд аз армияи подшо^ии рус дар соли
1866 аст.
Бо вуцуди хамаи ин агар холисонатар назар намоем, дарме-
ёбем, ки баъзе мушо^идоти мухаеди^они \амонвак;таи рус чан-
дон хам беасос нестанд. Як сабаби аз овони кудакй бецуръат
ва бе дилу гурдаи бутун калон шудани баъзе тоцикбачагон ба
андешаи мо низ одати нангини замон -амрадбозй буд. Вай ре-
шахои чуцури ицтимой дошт ва асрхо хаёти мардумони одди-
ро пурта\лукаву талхтар аз захр мегардонд. Эшон мацбур бу-
данд писарбачагони худро то ришу муйлаб сабзондани онхо
бсштар аз духтаронашон э\тиёт намоянд, ба кучаю бозорхо
баромадан нагузоранд, то ки онхоро унсурони бадахлоц бероха
нанамояпд. Ба он цабл аз хама худи хокимони давр - амирону
'Сухарева О.А. Традиционное еонсрничссто между частями городов в
Узбск11с1апс( конец \1Х - начало XX в. / -КСИЭ. 1958, вып. 30, с. 129
97
Ин хавлии бохашамат ба яке аз боёни хучанди тааллук дошт
Х,авлии кози Саид Ахмадхон. Сурати солхои 30-юм
98
Чура (окирони инкилоб! ар дар хамин хона таваллуд ёфтааст
Бином мактаби кухнае, ки Рахим Чалил овони тифли дар он тахсил
кардааст
99
хо1Цо иштиёцманд буданд, дар дарбори хеш амрадони зиёде
нигоц медоштанд, аз онх,о ин рафтори зишт ба табацацои поёнй
низ асар карда буд, дар тамоми шацрцои калони асримиёнагии
Шарц арзи вуцуд дошт, дар мазаммати он Саъдию Цомй ва
Биной барин мутафаккирони бузург сатрцои пурэътироз на-
виштаанд. Чунончй, Цомй дар "Бацористон"-аш ба писараш
зинцор мекард, ки то ба воя расидан ба кучаю бозорцои Х,ирот
набарояд, зеро ин хавфнок аст:
То пашавад бардахи руи ту муй,
По мапсх аз хона ба бозору куй.
Силсилабаиди калами хеш бош,
Хабспишиии харами хеш бош.
Х,сч гах аз сухбати хамхоиагоп
Рахт макаш бар дари бсгоиагон.
Талъати бетона па маймун1 бувад,
Хосса, ки солаш зи ту афзун бувад.
Хеле мицдори ашъори тодикию узбекии шоир Нозили Ху-
дандй низ ба танциди бачабозиву нафарони беномуси танфуруш
бахшида шудааст. Мавсуф ин хулци бади цамасрони цуцанди-
ашро хусусан "Дар васфи симинтанони бетамиз" ном шеъраш
шадидан мацкум мекунад:
Хирмапи зар улса илгари йук чо эрур холиё,
Бир танга булса хар иша тайёр баччалар.
Сохибчамоли узларипи сотку н айлагон,
Тар нияти худозада бсор баччалар.
Бу ишлари мухаббатахлини ямонлиги,
Иукса качон бу йул! а талабгор баччалар.
Думьа ксчаси бирла душанбани кайгуси,
Коллар ютурди килмади изхор баччалар.
Лаънатушал кишигаки ороми чои этиб,
Олеа кучога айласа мурдор баччалар.
Мутаассифона, цукумати подшоцй ин таомули нозебро
бетагйир моноид. Пиронсолон ба хотир меоранд, ки дар Худанд
1 Маймун-зсбо, писандида.
100
низ \агто аввал^ои асри XX писарбачаи хушруе изн надошт
гани гапдо аз куча ё назди чойхонае гузарад. Уро дарх,ол чапа-
н\о ба наздашон дет мезаданд, гуё тарици ме\рубонй ба вай
чой дароз мекарданд, агар бача аз руи одоб сухани шахси ка-
лонсолро нагардонда, ноилод чойро i ирад, ^ангоматалабони
опдобуда дар^ол овоза мекарданд, ки писари фалонй бо чапа-
н^о ул фа гй дорад, инро бо чашмони худ дидем, дар як дам нархи
бачаи бегунов мешикасту ба у хдмагоп бо шуб^а назар мекар-
да1 й мсшуданд. Агар баръакс писарбача ба таклифи чапан^о
эьтино накарда, бовидор гузашта равад, боз дам аз бадахло-
цон халос намехурд: ин палидон сурогаи уро аник; карда шабо-
на дарвозаашро шикаста, ба он надосат совида мерафтанд, ки
ин маънои гуё сабукпо будани писарбачаи дар ин даргод мези-
стагиро дошт. Бечораи бача дар ин долат низ дар зери мало-
мат мемонд, ба тудмат мепечид, цадрас шавад, касе ба у зан
намедод.
Ана дамин чиз инкишофи як днем тодикбачагонро монеъ
мсшуд, намегузошт, ки ондо ёлу бар зананд, аз айёми босурури
бачагй ба ссрй бадра бигиранд. Дар сурате ки бачагони узбе-
кону киргизов ва дигар давмдои садрогард аз хурдй дар даш-
тдои фарохи бсхавф баробари калонсолон аспдавонию найза-
данг мсомухтанд, бархс тодикписарони шадрй аз тарси бад-
номшавй айёми кудакию наврасиро дар чордевори давлию тан-
1 кучаи гамаки худ мсгузаронданд,баъзан аз зиддию дилтангй
ба гуппидузию л ух гакбозй барин шуглдои духтарона руй мсо-
варданд. Масалан, академик З.Ш.Радабов дар хотирадояшон
аз Н. ном дамсояписар ёдовар мсшаванд, ки бсчора руздо дам-
роди модараш дар хона пишасгатуннй мсдухт. Табиист, ки муд-
дати аз наврасй го давони бодимонда минбаъд барои дамчун
марди комили даш й ба воя расидан кифоят намекард.
Амрадбозй тандо баъди Ипдилоби Ок тябрь аз дониби доки-
мияти Советй манъ карда шуд. И.В.Сталин бошад, соли 1935
ба ин зудуроти нафратовар дамчун ба кирдори пастзанандаи
шаъни инсон дазои диной мударрар намуд. Акнун дар нобако-
ре, ки ба писарбачагон бо чашми бад менигарист, дукми дабе ё
101
бадарга мегирифт. Бо вудуди ин тарси волидайн аз зотдои
фосид то дер боди монд, ондо, фарзандонашон аз кучаю бозор
андаке таъхир кунанд дам, дардол безобита мешуданд.
К.АБЛ аз истилои Россия гарй дар Хуцанд бархилофи
шодидбозй аъмоли хеле дам айбу хавфнок дисоб меёфт. Зано-
ни бадахлод ба он ба гояти пиндонй, дон ба каф гирифта маш-
гул мешуданд. Чй мегуед, ки докимияти русдо гуё ба доди ондо
расида бошад, адволашонро тамоман сабук гардонд: дар ин до
низ ба мисли Тошканду Скобелев (Фаргона) ва Самарканд
фодишахонадои легалй кушода шуданд. Аввал шумораи чунин
муассисадо дар Худанд дуто буд: яке дар мадаллаи Чорбог ва
дуюмин-дар Пушти Урда. Аввалй барои сокинони таддой ва
мусофирон мундир шуда буду дуюмин-барои гарнизони далъа.
Вале бо эътирози мардум дукуматдорон дере нагузашта фоди-
шахонаи Чорбогро мебанданд. Акнун макони асосии фисду
фудур Пушти Урда буд. Ба он до фодишадоро бештар аз тара-
фдои Фаргона меоварданд. Адидас хатост, ки дар Пушти Урда
гуё фадат ашхоси нулдор айшу ишрат мекарданд. Не, мадсади
дукумати подшодй пеш аз дама алагда гардондани мафкураи
табададои поёнии адолй, аз муборизаи озодиходона дур сохтани
мадз оммадои бенаво буд. Ва дадидатан дам баъди чандс овозаи
кайфу сафои нотакрор ба ин до на тандо бойбачагону чапандо ва
дигар нафарони ишратпараст, балки камбагалону муфлисонро
низ чун оданрабо далб кардан 1ирифт. Дар ин бора сатрдои зери-
ни Фахрии Румонй i у во данд:
Факири димакаш1 бо хар,
Ба даст даммолаке дорад.
Ба по чорук, ба тан чул,
Чомачокон Пушти Урданда.
Яъне ин макони нагбат ба бенавоён низ дастрас будааст ва
ондо низ ба ин до умед кашида меомадаанд.
МАРДУМРО ба дуз хурофоти динй инчунин иримдо низ боз
1 Химакаш-дезумкаш
102
х;ам цо\ил lap мегардонданд. Худандиён мисли тамоми тоцикон
.и сипни тифлй дар банди к;оидах>ои нонавиштас царор дош-
1.1 пд. К,ариб зух,уротс намонда буд, ки оиро ашхоси хурофот-
।траст ба таври худ маънидод нанамоянд. Чй коре накунед,
"Ингу накун, хислаташ ганда" гуси мстарсонданд. Чашм па-
рад хдм 1парх,и онх,о тайёр буду гуш тасфад х,ам, гурба руй шуяд
\ам Инак шахси соддалав^ банохост чашми чапаш параду аз
нет и ро^аш гурбае гузарад, тамоми руз дар интизории
бадбах гй с нокомис дилхицил мсгапгг. "Шабона нохун нагир",
"Дах.они кдйчиро кушода намон - даш мсшавад", "Дар остона
истода вохурдй накун", "Дастонатро пушти cap монда хоб на-
рав", "Дастонатро дулфу калид накун","Шабона ба оина нани-
 ар", "Хокистарро бо хокруба аралаш кунй, хислаташ ганда",
"Пучоци пиёзро ба оташ напарто", "Ба саг об пошй - ба дастат
озах мсбарояд", "Бо як сачок; руй пок кардани ду кас мумкин
пест", "Аз болои псшоб нагузар", "Аз пиёлаи лабпарида чой
папуш”, "Гуша г дог запад, нух; бор "Саловот ба Мухаммад" гуй",
"Аснои аз фотсх.аи майитс баргаштан ба хонаи касс надаро",
"Кафи дастат хорад - пул мсёбй", "Намак рсзаду болояш об
варсзад, дар хона дандол мешавад", "Биринд дандони
найгамбар аст", "Биниат хорад- гушт мсхурй", "Кудак хам туда
рох, б и над, мормон мсояд", "Руят хорад, гиря мскунй", "Зани
цудонро бинй, корат омад мекунад", "Чашматро рох, барад,
мс^моп мсояд", "A j ним ipox, барнагард, хосияташ ганда", "Пар-
р.ц|д 1 ба с.1|>л ахлог кунад, бой мешавй", "Аз миёни ду зан
1 узарй, кора । ба ноомадаш мегирад", "Таги поят хорад, бисёр
рох, мегардй", "Дсгро пошуста гузорй, хайру баракаи хопаат
мснарад" ин буд помгуи мух1асари ирим^ос, ки хурду калон-
ро ба чорчубаи цздолаi мсандох i Ьскорхуда\о боз нав ба на-
вашро фикр карда мсбароварданд, чунончи. дар пиёлаи чой як
дона шаммаи ростистодаро бинанд, мсгуфтанд: нигар мсх,мо-
не омада истодааст.
Чунин халци гулу гумрох, ва дар банди хурофот мондаро бар-
зидди озодандешию тараедипарварй шурондан \ед кори душ-
вор набуд. Ва баъзе нафарон аз ин хомигии раият хеле хуб ис-
103
тифода х,ам мебурдаид. Чунончи, онх,о на як бору ду бор авом-
ро ба муцобили Содид-духтури машдур барангехта буданд. Ба
эшон намсфорид, ки ин шахси пешдадам дар байни мардум
донишх.ои дадиции илмй падн мскард, либоси аврупой менушид,
медалдои подшодй овехта мегашт. Бадори соли 1917 Содид
Саримсодов аз игвои навбатй базур халос хурд: он вадт дар
шадр эпидсмияи нагзак хуруч карда буд. Содид-духтур, ки ди-
лаш ба дамдиёронаш месухт, ба масциди Шайх Маслидатдин
омада, дар байни омма баромад мекунад. У бо мисолдо мефад-
монад, ки агар мардум худро чет накунонанд, бемории нагзак
ба гуш, бинй ва ё узвдои дигар зарар расонданаш мумкин. У ин
дам аз чутур шудани худаш ёдовар шуда, хуцандиёнро ба чет-
кунй даъват мекунад. Аммо дар худи дамон до чанде муллодои
игвогар миш-миш падн мекунанд, ки дамаи ин найранг аст, дед
гуна четкунии зидди нагзак набуда, балки тамгаест, ки аз руи
он цавононро баъди 17-18-сола шуданашон мадбуран ба Рос-
сия ходанд бурд. Тангой калон мехезад, Содид-духтур бо азобе
бо ёрии дусташ Собири Рафе аз байни мардуми башуромада
баромада меравад1.
К,абл аз ин ди лоб кулли мардуми Худанд дар долати фадирию
бенавой мсзист. Дар садро боён батраку чоряккоронро бсрад-
мона истисмор карла, дар андоми сол ондоро боз дам фиреб
медоданд, баъзеи худопотарсашон ба идоракорони худ умуман
дадди хизмат надода, бароварда пеш мекарданд. Оди мазлу-
монро касе намешунид. Табадаи аз дама сершумори шадриён-
косибону дунармандон низ зиндагии мудтодона доштанд, аз
нодорию дасткутодй аксарияташон тандо дар синни 35-40-
солагй хонадор мешуданд. Аз дама вазнин адволи коргарони
кироя буд. Ондо дар 7 заводи пахтатозакунй ва як заводи
чармгарй (саноати шадр аз даминдо иборат буд) задмат мека-
шиданд. Тавре коргари заводи чармгарй, сонитар муборизи
фаъоли роди озодй К,орирадмат К,урбонов дикоят мекард, ба
доли ин касон мургони дано мегирисганд: "Заводи мо аз руда
чарм истсдсол менамуд ва ба фирмаи Дуршмидт тааллуд дошт.
' Давида гиЛснннобол, 11.01.1991.
104
Дар он цариб 60 нафар коргарон кор мекарданд. Рузи кори 16
соат тул мскашид. Дар ^ацци корг арон на сох.ибони корхона
гамхорй мекарданду на маъмурияти подшо^й, аснои беморй
ба коргарон х.ац намедоданд, отпускнулй дода намешуд. Дар
хонача^ои тангу тори лоин зиндагй мскардсм. Тамоми дих,ози
хона аз дег, 5-6 табацчаю як табаци калопи сафолин ва як са-
бад иборат буд. Аксар вацт х,атто сандалй х,ам намешуд. Ша-
б^о чароги сиёх, месухтем, куртаи карбосу чапони алоча
менушидем, кафшро фацат ^ангоми боридани барф ба пой ме-
гирифтем. Ягона дои дамъиятй чойхона буд, ки дар он до ^ам
одатан бойбача^ои бскорхуда нишаста, хурус ва кабк данг мс-
андохтанд ва моро дида димоги чойхоначй месухт....
Аксарияти куллии мардум низ дар кулба^ои тангу тори кулух-
девор умр ба cap мсбурд ва рушноие дар пешомади худ наме-
дид. Мух, иг и зуроварй касро азият медод, ба дарёи ранд гарк;а
мекард, намегузошт, ки у дар умри кута^аш а^аллан якчанд
соле одамвор зиндагй кунад. Ноадолатй, бсрах,мй, дабру зулм,
гасби луцмаи гайр асрх,о идома ёфта, цоидаи маъмули давлат-
дорй гардида буданд ва якдоя бо му\го дию бенавой одами кам-
багалро зиндадаргур месохтанд. Х,амин ах,воли тоцатфарсои
зах,маткаши оддиро шоири халцй Фахрии Румонй дар як шеъ-
раш хуб ифода кардааст:
Чир ни  у роя icapo xapiиз иадидам чуз заму кулфаг,
Пашу д би р ман муяссар Мунисе, бо у шавам у л фа г.
Рафикам дарду him шуд, марками чипу дилам мехназ.
Дар ин (мни । шмона исс  мардумро ба кас шафкаг.
Бо вудуди ин а\ли гацно бснавоёнро таскин медоданд:
"Муъмин бародари муъмич", "Ба худододагон сигсза макун,
ки ба онх,о Худо додааст", "Х,ар кас, ки дар ин дунё надид, дар
он дуне, албатта, хох,ад Дид" ва амсоли ин. Аммо худ фарора-
сии охиратро интизор нашуда зиндагии хуррамонаро дар х,амин
дунё дидап мехостанд. Риёкории ин тоифа, бахусус, дозиён ба
1 Барон Х,оким|1Я1|| Совсг\о. Сталинобо I. 1957, с. 12.
105
дарадае будааст, ки то имруз худандиён ибораи "корхонаи
дозиён"-ро чун алфози дабед истифода мебаранд. Х,оли табод
ва бедудудии адли задмати Худандро устод С.Айнй дар очерки
машдураш "Тирози дадон" (1936) ин тавр ба далам медод:
"...Ман, чунон ки адволи гузаштаи Худандро дар таърихдо
хондаам, инчунин то Индилоби Октябрь он доро бордо дида-
ам, Худанд растадои танги болопушида дошт, ки дар ощо баз-
зоздо, чойфурушдо дукондорй мекарданд. Савдогарон молвой
мадаллй ва молвой саноатии Россияро мефурухтанд. Индо ка-
соне буданд, ки бо судхурй, бо замин баидорагирй, бо насия-
фурушй ва бо дигар роддои савдои он замон дар растай тангу
торик аз аввалдои субд то охири шом меднаткапюнро пуст ме-
канданд. Дар Худанд дигар чанд бозори болокушода ва кап-
пондо буданд, ки дар он додо бо харидани пахта, пилла, дод
(гулунг), мавиз ва Дигар молвой ходагии дишло д, бо фурухтани
гандум, дав ва орд ин тородгарии савдогарй давом мекард.
Дар Худанд мадрасадо, масдиддо, мазордо ва дорихонадо
буданд, ки дар дар кадоми ондо яке ё якчанд аз он дам эшон,
дам мулло, дам шайх ва дам турадо нишаста, индо дам бо хуро-
фот ва динфурушй хуни адолии меднаткашро мемакиданд. Агар
баъзе аз ин зоти шарифдо ба болои сифатдои номбаршудаа-
шон ярлиди дозигиро дам аз докими рус ба даст медаровард,
дигар "Худо панод дидад", дигар у метавонист, ки дар як руз
тамоми буду побуди як меднаткашро ба даст дароварад. Дар
замин ва боги худ бемузд кор фармудани ин данобон меднат-
кашонро бошад, як кори оддй дисоб меёфт ва ба ин датто худи
меднаткашон дам тааддуб намекарданд ва гуё ки ондо барои
хизмати бемузди он данобон халд шуда бошанд, ризо ба дазо
дода, паси cap хор-хорон кор кардан мегирифтанд. Агар адёнан
яке аз меднаткашон ба ин Гуна кордой бемузд тан йамедод, у
шурапушт, гарданшах, саркаш, игвогар, зиёдасар, худобехабар
эълон меёфт, бо игво ва ташвидоти он данобон у радди маъра-
ка, радди мардум мегардид ва датто дузд ва даромзода ба шу-
мор мерафт, он гуна одамро шариат задагй дисоб мекарданд.
Кучадои шадр танг, каду килеб, дар зимистон пурлой ва дар
106
тобистон пурхоку чанг буд. Гузар^оро ^авли\ои танг ва хо-
нах.ои вайрон ташкил мекард. Дар х.ар махалла яке ё ду \авлии
пуршаъну шавкате ёфт мешуд, ки ин^о аз они х,амон савдога-
р\о ва ё гурах,о буданд. Х,ар кас, ки дар як гузари хароб ^авлии
фавцулодда ободро медид, беихтиёр дар дили худ мегуфт: "Ма-
гар буду побуди ин махалла ба х,амин \авлй сарф шудааст, ки
дигар хона^о ба ин харобй ва ин х,авлй ба ин ободист". Дар
х.ацицат х,ам х,амии тавр буд.
Оре, Худанд дар замони пеш "тирози дах,он" буд, лекин ти-
рози да\они ку^на буд, тироз зсбу зиннати касоне буд, ки дар
он да^они ку\на ^укмронй мекарданд. Вазифаи ме^наткашон
бошад, тан^о ин тироз зебу зиннатро тайёр карда додан буд.
Оре, Худанд дар замони гузашта "аруси дунё” буд, лекин аруси
дунёи ку^на буд, аруси он дунё буд, ки дар он дунё насибаи
арусон дар зиндони асорат, дар зери зарбу лати бедодгарон
сил шуда мурдан буд..."1.
Тавре маълум аст, гуруснагй пеш дар сарзамини мо як чизи
му^аррарй ма^суб мешуд. Адволи камбагалон бахусус баъди
аз зимистон баромадан то пухтани тут багоят бад мешуд, цути
лоямуте надоштан боиси муромурии зиёд мегардид. Барои та-
лафёбии в;увваи кориро ро^ надодан ва х,амту ба хотири
савобдуй баъзе боён дар замони Николай дег монда, як мох,и
том паёпай Лариса мепухтанд. Х,ариса чист? Омехтае аз анвои
I уногуни хурданй. Тарики хайрот биринду мош, гандуму нахуд,
цуворию дав, гушту равган, пиёзу шалгам ва гайра дамъ овар-
да, онро шуста ба деги маърака меандохтанду сипас бо як
мицдор об мисли сумалак як шабу як руз мецушонданд. Ошпаз
бо кафлсси дас гадароз х,ар гох, дегро кофта мемонд. Аз х,аро-
рати баланд маводи даруни дег пухта х.ил-^ил ва пора\ои ка-
лони гушт итта-итта мешуданд. Бо вудуди накуфтаю пуст на-
канда андохтани аксар мах.сулоташ хдриса таоми бисёр болаз-
зат мебаромад. Одамони гурусна бо сатилча^ои худ дар гирди
дег дамъ шуда, аз буи гуворои он бехуд мешуданд. Вацти
хуроккашй сари дег танба-танба шавад \ам, ошпаз ба зарфи
х,ар кадоме х,арисаро фацат яккафлеей меандохт.
'Айнй С. Куллнёч, ц. 5, с. 132-134.
107
Чй мегуед, ки дар замени "бозеозй" ва "тафаккури нав" баъ-
зе таърихдонх,о ба гуфтаю навиштах.ои пештара шак оварда,
ба таърифу тавсиф ва идеализация кардани замени Николай
пардохтанд. Гуё дар он давра арзонй ва серию пурй ^укмрон
будааст, ^амагй ба 3 сум як гусфанд медодаанд, мардикоре
богайрат бар ивази за^мати якрузааш то 2,5 танга музд меги-
рифтааст, нархи як пуд орд дар бозори Панцшанбс 1 танга бу-
дааст ва гайра. Рости ran, якчанд муддат хдгго банда низ ба ин
гапх,о сех,р шудам. Аммо чун баъди табаддулоти августии соли
1991 адабиёти таърихи ва шах.одати зах.ма гкашони давраи то
инцилобро аз сари нав ва амикдар варац задам, манзараи та-
моман дигар х,осил шуд. Худ биандешед: агар табаца\ои бена-
во шиками серу зиндагии осуда мсдоштанд, оё девона буданд,
ки ба балвогарон хдмрох, шаванд, худро ба дами оташу тир
зананд? Кас х,амон вацт аз цен гузар карда, ба ошуб бармехе-
зад, ки косаи сабраш лабрез шуда, корд ба устухон расад, ди-
гар илоци тоцаткунй намонад.
Тавре гуфтем, а^воли мардуми бенаворо цанги якуми цах.он
боз хдм харобтар гардонд. Норозигй аз сохти мавцуда авц ги-
рифт. Шарорае кифоя буд, ки газаби гуншуда оташ бигирад.
108
ТАЪСИРИ ЗАБОНИ УЗБЕКИ
Турктозих,ои муттасили чандинасра беасар намонд. Ба х,ай-
ати аролии шах,р дар данрах,ои гуногун хеле гурух,х,ои мугулан-
дому туркзабон дохил гардида, симои зох,ирии сокинони Ху-
данд ва шеваи гуфтори онх,оро тагйир доданд. Х,арчанд мух,и-
ти пурзури тодиконаи ин ша^ри бостонй кучиёни дирузаро дар
андак муддат ба худ махлут гардонда, аз он^о тодикони нав
месохт, хуни мугуливу турки ва лах,ни пештараи эшон билкул
нопадид намешуданд. Дар шах,р шумораи ашхоси циргизбатпа-
раву дузабона афзуд.
Вожатой гурки дар осори хаттии ниёгонамон х,ануз аз авва-
ли асрх,ои миёна дучор меоянд, яъне таъсири мутацобилаи ин
ду забои хеле барвацт огоз ёфта буд. Чунончи, х,ануз дар "До-
меъ-ут-таворих"-и Рашидаддини Фазлуллох, (a.XIV) вожатой
кенгош, тсгишмишй, турчу, элчй, рушуи, суюргомишй, ярлиг,
айчор, ёйлор, урду, царшй, яргучй, хотунва гайра бисёр ба чашм
мерасанд. Муаллифи мадаллй Тодири Худандй низ дар
"Бароиби сипох,"-аш аз истифодаи вожаву ибороти узбекие чун
суюнчй, тилмоч, олтунцилав, улца, рабал, авбошу бебош, %ар
учууба мисли каллаи кучук ва амсоли ин худдорй накардааст.
Бисёр аъёну ашрофи мадаллй низ ба хотири худширинкунй
ва рох, ёфтан ба даргох,и ^окимони туркнажоди Худанд за-
бони туркй меомухтанд, онро ба бачагони худ ёд медоданд.
Ба васеъ густариш ёфтани ин забои байни худ ба туркй та-
109
каллуф кардани табацаи тура^о, андаруни ша^р муддати
тулонй лафзи худро з^ифз намудани цавм^ои узбеки бешкап-
па, тапцоц, цирк; (эшон танцо аввалцои асри XX точикй па-
зируфтанд), ба шацр цамшафат будани децоти узбекнишине
чун К,уруцу Исфисор, Оцтеппаю Чамбил, алоцацои хешута-
борй бо Тошканду К,уцанд ва шацру наполни туркзабони ат-
роф, додугирифти муттасили ицтисодиву фарцангй бо цам-
соягон боне мегардиданд. Аз царни XVIII cap карда, шои-
рони зуллисонайне чун Шайдо, Нозил, Шухй, Зиннат, Нузц-
ат, Ша\цй, Маъюс, Мутриб, Х,отиф, Кошиф, Асирй, Фахрии
Румонй, Муаззамхон, Бифазилат, Мацзун, К,ории Хуцандй
ва дигарон ба арса меоянд.
Дар натицаи истилои Россиян подшоцй дигар шудани сохти
давлатдорй бисер истилоцоти куцнаи туркии марбут ба
цукмфармой-^олаюту, хонлик, улпон, уловпулй (пом\ои андоз),
цул (гулом), цуллуц, фрй(каниз), ясовул, цурчй, ботурбошй,
туцеабо, галаба^одур, чопар, бек, мингбошй, душбегй, бако-
вул, эшикогоси, дуруК'Чибошйъъ гайратадрицан аз дацон мон-
данд ё мазмуни нав пайдо карданд.
Аз соли 1924 то соли 1929 ба х,айати ЦШС Узбекистан то-
мил будан ва сиёсати турккунонии саросар, ки ин думцурй пеш
гирифта буд, раванди мазкурро боз х,ам цувват бахшид. Ба
мардуми Хучанд низ дар х,ар мавриди цулай таллин карда ме-
шуд, ки вай узбек, турк аст, бояд забони чигатоии ниёгонашро
азбар намояд. Ва як цисми хучандиён ба ин таблигот фирефта
цам шуданд. Маорифпарвари шинохта Сафохон Аминзода ба
ман нацл мекард, ки солкой 1925-1927 агар касе дар ягон мачлис
точикй сухан гуяд, ба у а\ли толор дуг мезад, ки ба забони ху-
дамон (яъне узбекй) ran зан. Дар Съезди 1 -уми Шуровой окру-
ги Хучанд (25 феврали соли 1927) вацте ки масъалаи ба кадом
забои бурдани он ба миён омад, аз се таклиф: якум - ба забо-
нцои точикй, узбекй ва руей; дуюм ба забонцои узбекию руей;
сеюм - ба точикию руей таклифи дуюм, яъне узбекию руей цабул
шуд. Дар ин чамъомад, ки дар он сарвари Узбекистан Ю.Охун-
бобосви тодик низ иштирок дошт, фацат ягона Ёцубов ном
НО
давони падаррах.мат съездро аз номи комсомол ба забони
тодикй табрик намуд.
Хдмзамон ташкилоти деэдонони камбагал "Дулгая"ном ги-
рифту дехди Румон-К,изилцишло%, куча^ои шах.р Янгибозор,
Охунбобоев, К,изиласкар, Бирлик, колхозе дар Ёва- "К,изил
цахрамон", аввалин газетам шах;рй - "Янги Пул". Та^сил дар
мактабх,о, х^'ддаггузорй дар идорах,ои х,избию давлатй ба за-
бони узбекй буд, дар рафти баруихатгирии соли 1926 хеле
микдори худандиёнро дабран чун "узбек" саршумур намуданд.
Дар натидаи хдмаи ин лах,даи мардуми Худанд бо хеле ка-
лимаю иборах,ои узбекй махлут гашт, асолати худро гум кард.
Вай акнун хдши гуфтугу ин гуна вожах.оро фаровон истифода
мебурд, аз они худй мепиндошт, баъзан бе онх,о х.атто фикраш-
ро дуруст баён карда наметавонист. Муродифх,ои тодикии би-
сёр вожах,о аз хотираш билкул фаромуш шуданд. Х,ануз дар
аортой XVIII-XIX дар тоионимикаи inaxji ва атрофи он номх,ои
туркие чун Чумчуцарал, Ьсткаппа, Бу'ш^авз, Таисок,, Черебек,
Я^айдулбек, У чок,, Опарин,, Тунгузкупрук, Куптулуц (Куктун-
луц), Куйнак, Оцйер, К,уруц, Кртма, К,атаган, Крирокрум,
Шуркул, Уяс, Туцайна гайра арзи вудуд намуданд. Ба фарзан-
дон гузоштани ном^ои Урун, Эргаш, Турсун, Узоц, Очил, Бо-
тур, Юлбарс, Ортик,, Тошпулод, Тошмамад, Мели, Эгам, Бута,
Кимсан, Юлчй, Турдй, Темир, Тухта, Т^учцор, У луг Саримсоц,
Ёвцочтй, К,узй, Улмас, Урмон, Юлдош, Отацон, Туйчй, Кенуа,
Турабск, Сотиболдй, Болту, Бердй, Тургун, Норчучук,
Купайсун, Оимхои, Кундузой, Тошбегим, К,уйсуной, Угулой,
Катгаой, Онаойва амсоли ин низ аз хдмин давра ибтидо меги-
рад. Дар солкой 20-30-юм ин номгуй бо номх,ои Эркин, Уктам,
Уклон, Улугбек... пурра гашт. Акнун ба сагх,о низ бештар
лацабх.ои туркй медоданд--Бури, Туркуз, Юлбарс, Арслон,
Крфлонва х,оказо. Пеш дар ономастикаи Худанд номх,ои туркй
умуман вудуд надошт. Барои чй дар Худанд пайдошавии но-
МХ.ОИ туркиро мо ба аортой XVIII-XIX мансуб медонем? Зеро
дар тазкирах,ои асрх,ои пешина ягон шоири худандй бо номх,ои
туркие чун Авазму^аммад (Нозил) ё Тошхоуа (Асирй) зикр
111
намешавад. Пайдоиши ном\ои туркии мавзеот низ ба \амин
давра мансуб аст.
Овони бачагии мо (солдои 50-60-ум) манзараи мазкур х,ануз
бетагйир меистод, вожаву ибороти туркй дар гуиши худандиёп
ба микдори зиёд корбаст мсшуданд. Банда тули мушох,идоти
бисёрсола к,ариб 700-тои онх;оро ба к,айд гирифтаам. Як цисми
ин калимаву ибора^о таи якчанд дах.солаи охир бар асари
пурзур шудани мак,оми забони адабии годики, боло рафтани
фар^анги мардум, хушбахтона, хеле кам истсъмол мешудагй
шуданд, х,оло наели имруза намедонад, ки х^амагй 50 сол к,абл
унсур^ои забони узбекй дар гуиши бобоёну бибих,ои онх,о хеле
маъмул буданд.
Хуш, аз чй cap кунсм? Шояд аввал аз вожатой ифодакунан-
даи чизх,ои рузгор, асбобу андоми истифодаи \арруза. Инак,
таваддух, кунед: думгон (чойдуш), чумуч (кафлес), чумча (их-
тисоршудаи чумучча), дошуд, волга, ойболту (табар; пешта-
барзинро ифода мекард), 5оауо//(путк), бигиз (дирафш), эгов
(су\он), илгак, аргамчин, ялогу, угур, ялод, дайрод, дабдод
(сарнуш), турба, данор, цела, дайчй, злак ва гайра. Сипае мар-
бутба узв\ои бадани инсон: олд£азоя(меъда), дт>///(абру), елка
(китф), дабурга (парра), лулраг(сари сина), давуд (аслаш щувук;-
шошадон), суялг(устухон), илик, упка (шуш), уг(талхадон), кин-
дик (ноф), минцид (таги манах,), сон (рон), даншал (хачаки
бинй), мийя, чакка, давод, лс(хотира), бидин, дултуд, турд ва
гайра; бсморих,о: дазомуд, тепкй, шайтонламиш, дилтамод,
безгак, ягир, яра, тилсак, тутдолид (дурусташ-тутцаноц), дутур,
учуд, тимод, эшакемй, будод, куйдургй, чипдон, киналамиш,
ос-ос (савдой) ва гайра; таому хурокворй ва пасмондаи он:
дуймод, давурдод, дазй, дурут, датид, далама (аслаш цатлама),
даймод, дима, димиз, пишлод, да турма, дайла, сузма, шулдур-
ма, садич, одтелпак, давундод, дуйдум, дирмоч, юдди(аслаш-
ювинди) ва гайра; сарулибос: чакман, дулодчин, чанон, чоруд,
далпод, пайпод, белагай, ямод ва гайра; касбу кор, мансаб,
табака: одсаддол, тура, цурабошй, одсуяк, чайдовчй, дадодчй,
дуйчибон, таддачй, олибсотар, отарчй, овчйва гайра; хешута-
112
бори: она, таго, циян, авсун, кундош, дайнй, дайнсинглй, дайно
(дурусташ-цайнона), ойтута, ичкуёв (хонадомод), кслин, тунгич,
даршидудо, дудою анда, элу y/yrf (тухма), дайин-буйин, у руду
аймод ва гайра; х.айвоноту парранда, х.ашарот, истило^оти
чорводорй: кучук, дурбодда, чумалй, бурсуд, дундуз, тавушдон,
дучдор, совлид, данчид, чучда, байтал, той, тошбада, диргй,
бургут, чумчуд, диндарча, дунгуз, куя, далдиргоч, урдак,
чугурчуд, ай ид, сугур, даралод, дуяп, каклик, хутук, тумшуд,
судум, дисир, йурга, тушод, ёл, улод, туёд, эчкиэмар (сусмор),
дагар (нучцорча), бурдодй, буюнтуруд, тудум, дил, узангй,
тадда, ем ва гайра; анвои растанй: дигда, исирид, дарагай,
юнучда, юлкун, отдулод(уав), дизилча, чумчудтили, дайрогоч,
дунод, бойчечак, лоладазод (аслаш-лолацизалдоц), дамиш,
кукнор, дародот, бури калла, кукча,босволди (навъх.ои харбу-
за) ва гайра; зунуроти табиат: диров, шудрунг, дул, чадмод,
булут (абр) ва гайра; предметной атроф: оймомо (мо\гоб),
дишлод, авул, урда, диру адир, купрук, ур, арад(^азира), сой,
душхона, бостурма, чайла, дазнод, симёгоч, чудурй, дудуд,
булод ва гайра; силон: милтид, дилич, далдон (сипар), бешо-
тар, сочма, дурол, дамчин, тудмод, таёд ва гайра; ашё: кумур,
чуян, кумуш, аччид(зок), дургошим, пинид, темир-терсак, дум,
думшувод ва гайра; сифатно: бодим (вобаста), дурод, пишид,
алатарод, тузу к, яргод, даро, чигил, келишган, гуламуд, тахир
(талх), бурма, итирдин (бетартиб, дар узбекй ба маънои "би-
сер" меояд), шалад, осма, одар, ёвош, очмас(дар шонмот), ма-
зорбосган, дашда, усол, уткур, тиркиш, сод, ёш, ухтам, абдир,
дизид, шалтод, буцмаланг, тетик (чолок), чубаёд (заннои по-
яшон борикро гуянд), утакетган, сулмидагй (пажмурда),
думрон, чалама, дашшанг, дайсар, йигиндй, очид, илид, ца^ул
ва гайра; вожанои ифодакунандаи аломати амал: демак, атай-
но, яддол, кутара, ничи, барибир, вадтинча, осилдй (овезон),
тугрй, чет, кундаланг, нари-бери, дийин, ишдилиб, тобора (то-
рафт), учдун (камтарак), мул, ёндама, туюдсан (ноганон),
айнидса (хусусан), ихчам, аралаш, утарма, ёнбош, дантар, ти-
дилинд, муйиш (дурусгаш-муюлиш, хамгашт), силид, текис,
113
чакана, бутунлай, хомлай (хомохом), зиндалай (зинда ба зин-
да), дурта, дурудда, алча ва гайра; боз вожатой х.архела: тавуш
(овоз), алауйин(чун&азм), эрмак, л/ага/г(афсона), уамарга(ас-
лан-дам1арма-дамъовардашуда), лу/тук(кафк), байрод, бичим
(цусса), туй, елим, йурма, узак, дирра, сиртмод (х,алк;аи дор),
улов, тектур (тафтиш), торгов, улда, чадалод (кудаки ширхо-
ра), тишдол (ранги сиё^е, ки пиразанон ба дандонашон мемо-
лиданд), тугун (гирсх,), дур, ссбанчй (аслаш-суюнчй), ёв (душ-
ман), ^ля(гилоф), кузмулчод, устакча (сарборй), давуз, кийит
(бисоти духтар), пучок;, лчу (тактики мосъ), сидим, ^асдон, ён
(па\лу), улумсук (лоша), улат, чол, дурчод (аслаш кугирчок;),
уйнош, мунчод, уувол, шадилдод, бесадол, диргин, уртод,
шайтонтерй(пусти шайтон-номи матоъ), майрам(аслаш-бай-
рам-ид), бапиктуйй (гах,норабандон), шавдун (магал), дайгу
(гусса), улчак, тенгшерик(и!арики баробар), жн//(кишт), чутал,
куклам (сабзазор), туйнук, тешук, аиуувдй(бок;имондаисобу-
ни истифодашуда), дачан (кай), эмизак, шапалод (тарсакй),
завчй (аслаш-совчй), ойлик (мох,она), йигин, дайид, ошид
(буцул), кесакй, гавур, диргин, дийдим, дур, дултидтаёд, дура,
йигит, думбалод, аъзодаддй, тузод, чимди, чури, бугурсод,
данот, дизилтуй, йургак, чидим, тиним, давуш(аспаш-товуш),
ошлид, йуруд, дошдулон, сургун, дахмаса ва х,оказо’.
Аз чй бошад, худандиён бо луготи узбекй аз х,ама бештар
нук,сонх,ои цисмонй ва сифатх^ои манфии шахсро зикр менамо-
янд. Ин вожа^о хеле дер боз истеъмол шуда, моли худй шуда-
анд ва то х,ол дар нутци гуфтугуй ба таври васеъ корбаст меша-
ванд: чутур, манда, мицморуд, дилтирид, ишлик, шилпуд, садов,
дудуд, дитмир, тудайган, маслуд, букрй, будод, чулод, тшпланг,
пучуд, динцир, тиртид, тантуд, кемтик, майруд, инцид, эзма,
тайхум, лаллуд, чалабош, даддод, зидна, одамёдмас, эрка,
шилдин, ^аромчуд, дадул, асов, дупал, тунг, шумшук, дуре,
дурдод, беюрак, синчалак, елбагай, писмуд, саёд, калвак,
1 Ба ла.хчаи Хуцанд ба мицдорп кам инчунин вожа.\о аз дигар забон\оитуркй низ
рохсфгаанд. Чунончи, калимаи шашлнк аслаи аз забони тоюр.\ои ^рим буда, ба
1 оцикй та пассу । и забоин русй ворид шудаас г. Машпи он i yui  и дар цур nyxi ашуда
аст("шаш” сихи калони даврзананда (вертел)-ро ифода мекунад).
114
баймоц, шошма, узбур, чаяоц, яяяалаяряа^а, ^авруцма, дангоса,
телба, бузу к,, цогсиз, жрромаяяюц, яо\о, сойкелди, дам бу к,, дам-
бал, пупок,, бетутуруд, сояряаяядяя, тсяияяхур, югурдак, нимчулур,
бидилоц ва гайра. Баъзе аз ин лугот, ки дар солдои 50-60-ум
серистеъмол ва барои аксарияти мардум фацмо буданд, имруз
аз истифода тамоман ооцит шудаанд (ба амсоли узбошимча
(худсар), язялай(опус), тентах (а\ма\), буррорин (бандаи нафс),
яяояяемас (хасиси гузаро), каллакесар (каллабур), чончидар
(донамбаро), ^аро^чл(роцзан), (гирёнчак) ва гайра).
То солцои 70-ум дар нутци цамшацриёпи мо таркибцои феъ-
лии узбеки низ ба мицдори зисд гардиш доштанд. Бархе аз ин
калимацо дар шакли масдар бо иловаи фсъли кардан истифода
шавад (ба монанди сулминя (нажмурда шудан), цунамияяя (уа\-
сипор шудан), айяяимиш(аз худ рафтан), райирмияяя(*,арос дош-
тан), агяяяямиш (аслан англамиш-ба ед оварда натавонистан),
авчяяламиш (сергапиро ба авд расондан), рурмаймяяяяя (дурус-
таш хумрайиш-тсг кашида нигаристан), шошмяяян (саросема
шудан), цутурмиш (аз цавобаландй бсхуд шудан), ралирмиш
(царсосзанон омадан), булияш(аслаш бугиш - гулуро хафа кар-
дан), гнйяпнмняп (гиринг-гиринг кардан), ручланмнян (дастгирй
кардан), рарянимиян (сахт озурда шудан), учирмяяш (аслаш уч
олиш-цаеддор шудан), инчаймиш(дурусташ илдайиш-нимхан-
да кардан), вайсяяламяяш^азён гуфтан), тикяялмиш (бад-бад ни-
гаристан), ризирмиш (ууячуобй кардан), 7утотрил«/(офтобсухта
шудан), ранраймиш(аслаш анцайиш-гарангона нигоц карда ни-
шастан), суймияп (аслан суймиш-аз гояти дустдорй навозиш
кардан), сурмиш (кашола кардан), тутмияп (аслан туртмиш-
даккаю тела додан), буяулмиш (нафастанг шудан), битмиш
(дуло сер шудан, дар Худанд ба маънои бецад сарватманд шу-
дан истифода мешуд), япамолламиян (шамол хурдан), япалпай-
миш (чалпак шуда хоб рафтан), пишмиш(ба об пахш кардан),
ациламиш (девона шудан), эримиш (танбалй кардан), мукай-
миш (дар кунде бегайратона нишастан), топширмиш (супори-
дан), ганграмиян^олатк гарангй), ухшаглдаш(монанд кардан),
тинчимяяш (осуда шудан), адаяпмияяя (хато кардан), чулицмяяш
115
(ба чизе сахт пазмон шудан), босродламиш (хоби бад дидан,
х,азён гуфтан), пашшаламиш (пашша зер кардан), дугаймиш(дут
задан), пасаймиш (паст фуромадан), озмиш (аз гуруснагй бе-
тощат шудан), ошмиш (ба каси сер зуран ош хурондан),
зуридмиш (аз шиддати дард варам кардан), уксимиш (дилши-
каста шудан), ялчимиш (хузуру х.аловат кардан), дар маври-
дх,ои дигар аз калимах,ои исмии узбекй тавассути фсълх,ои
годики (алалхусус кардану шудан} таркиб^ои нави феълй ба
вудуд оварда мсшуд, аз цабили эл шудан (наздик шудан), уй
кардан (фикр кардан), диета кардан (безобита шудан), судра
кардан (кашола кардан), йудла кардан (ба нишони ^урмат
дидорбинй омадан), дала кардан(^а оташдон х,езумро зич кар-
дан), ухшат кардан (кашидаву кушода задан), дузта (цузгала)
кардан (шуридан), ишдала кардан (сахт молиш додан), тузум
додан (сабру тощат додан), чимдй кардан (пучидан), ^ай кар-
дан (рондан), дувла кардан (сур кардан), буйдала кардан
(хандол задан), айя кардан (аз гунох, гузаштан), дава кардан
(банд кардан, х,абс кардан), дитид кардан (тарной молиш хан-
дондан), олкиш додан (\amwp додан), чашм диймиш кардан
(чашмтангй кардан), куз-куз кардан (алам дорондан), адсум
шудан (к;асд дор шудан), миёшу шудан (бе^ад хаста шудан),
текис кардан(\амвслр кардан), алда /сарда^(фиреб додан), чуди
кардан(нул задан), далтус хурдан (лат хурдан), санй-манй кар-
дан (бо касе модаро кардан), туддуз кардан (болои х,ам ни^о-
дан), эбкардан (кореро у\ца карда тавонистан), тайла кардан
(аз сайлаб олиш-интихоб карда гирифтан), димтй кардан (ан-
гушти дастро фишурдани дар ё анбур), буюд задан (сахт хунук
хурдан), купкан задан (хобидан), алиш кардан (иваз кардан),
усол кардан(унах*лсс>х> гардондан), усолёфтан (касеро нотавон
ёфта ба у зурй кардан) ва гайра. Баъзе феъл^ои узбекиро бо-
шад, бо каме тагйирот "тодикча” кунонда буданд, аз щабили
одидан, одондан, оцмоц шино кардан (дар ла^даи Худанд ба
маънои гари; шудан х,ам меояд), сиддондан(стлкуоп-фишурдан),
тиддондан (тициш-дохил кардан), алдоццан (фиреб додан),
чайдондан (аз чайдаб ташлаш) ва гайра. Забони узбекй дар
116
Хучапд ба шакли калимасозии годики низ бетаъсир намонда-
аст. Чунончи, дар ин до мардум то х,ол ба дои нарафтиям раф-
тагим не (тардумаи борганим йуц), ба дои ким-чй аллачизе
мегуянд, калимаи алдакзд^ким-кайхр) дер боз ба забони адабй
низ ворид шудааст.
Дар лах<даи мазкур пеш калима^ои мураккаби аз вожатой
х^арду забои таркибёфта багоят бисер вомехурданд, ба амсоли
ошалишакон, цамтенг, цамчипкорй, цайроцсанг, чутурнацш,
кучукцанг, ярагилмон, гушцалцоп, цимакабоб, эшакароба,
угурдаста, царовулхона ва гайра. Х,иссачах>ои калимасози
узбеки низ дар он ма^оми фаъол доштанд. Чунончи, бо кумаки
х,иссачаи ча вожатой зиёди сифатй арзи вудуд карда буданд:
мардакча (гапа мардакчаш - сухани мард), де^цонча (кора
дехдончаш), урусча (куртаи урусча - куртаи русй), узбекча
(узбекча фах^монда метонид-мй?) ва х.оказо суффикси калима-
сози чябошад, аз вожатой тодикию русй исмх,ои касбу кор тав-
лид мснамуд: чойхоначй, самоворчй, подачй, дукчй, колхозчй,
сохтмончй, магазинчйва амсоли ин. Дар ла^даи мо калимаи
модалии цайта, ки бештар афсусу пушаймониро ифода меку-
над (к,айта х,амин кора кунсм, дуруст будас), фсълх.ои таркибие
чун "шуда гузашт", "шуда кор карда меояд", "дида баромад",
ки дар асл тардумаи думлах.ои узбекии "булибутди", "булиб
ишлабкелмоцда ", "куриб чицди "мебошанд, низ хеле серистеъ-
мол буданд.
Бархе вожатой узбскй ^атто ба таркиби вох.идх.ои фразеологй
ворид гардидаанд. Дар Худанд то х,ол ибораи "пулба тузов;
мондан" маъмул аст, ки маънои мумсик шуданро дорад ё худ
мегуянд: "Фалонй аз таре ба дириндй до шуд". Цириндй ба
узбекй сурохии тангро ифода мекунад.
Пеш кас лафзи махлутро сари х,ар к;адам, бештар дар бозори
Пандшанбе мешунид. "Бор барака! "- дасти харбузафурушро
бошиддат силтав медод харидор. Дар тарафи дигар писараке
яхобфуруш тамъу сардии обашро таърифкунон дор мезад:
"Чиллагина, муздаккина об, оби яхоб!", "Канй, биёед, якта чои
"аканг ургулсун" дам карда тиям" - аз остона илтифот менамуд
117
мудири самоворхона. "Ба цуруц ойлик тирикчилик карда
мешавад-мй?-^асрат мекард зане.-бешиктуйива унгам набуд,
як илоц карда ба ичкуёвам чапони зирагию руймоли кукцарга
харидам", "Йусуни х,аво бад, булут^ои сиё^ к,атор шудос, аз
афташ, дул мезадагй бойин'-хавотирона ба осмон менигарист
марди де^цоннамое. "Гапа очицаш, ин вацт^о милиса ^ам
^езалакчалиш шудагй.-таассуф мехурд цавоне.-Тугрии наза-
рашба к.иморбозх.о "царосини топасан" бозй мекунанду вая
юракаш нест, ки ин кора накун гуяд. Пеш аз як чурраки Бобо
Содик, тамоми саёцу салпй "цочмаган номард" гуён мегурехт.
"Гапатон тугри,-уро щувват мед од мусо^ибаш,-дируз якта
барвасташ манба чацца шуд. "Ако, тутмиш накунед, дев кимни
урибти-гарибни будааст-дия, ман шумова чй гандагй кар-
диям?"-гуям, "санй-манй накуну пешба даро"-гуфта чунон
этала кард, ки цариб чаккам ба девор зада буд. Аз алам
тутуламиш карда гуфтам: "Тенгат катй баробар шавй, зада
абцагата мебурорад", х,а, ин келишган^о зурашон фацат ба
одами чурук мерасад, фацат "хуцам курсун", дигар вацт
царошона намеёбй...".
Баъзе вожатой узбекй дар Хуцанд тобиши дигари маъной
пайдо кардаанд. Масалан, душ ба забони узбекй парранда аст
ва цамъи паррандагонро ифода мекунад, аммо ба андешаи
худандиён к;уш фацат мурги дарранда аз цабили уцобу шо^ин
аст. Эшон агар аз гароние фориг шуданро иброз карданй ша-
ванд, мегуянд: "К,уш барин сабук шудам". Аз вожатой
"булъацаб"-е, ки устод С. Айнй дар Номаи маш\урашон ба Пулод
Толис аз лах,цаи Хуцанд мисол оварда буданд (ким, дуред, дачан)
имруз дуй аввалаш х,ануз боцист, вале "дачан"(кай) солкой 80-
ум аз забони аксарият хориц гашт, х,оло хеле а^ён-ах.ён ба гуш
мерасад. Аммо вожаи "далай"(чА тавр) цудо цонсахт баромад,
то ^ол побарцост. Вожаи 'Хуш"^ам хеле серистеъмол буда, дар
калимасозии ла^ца иштироки фаъолона дорад, мисолаш
душдавз, душкарнай, душчинор, душгумбаз, душлагад... аст. То
х,ол агар номуросоии касеро зикр карданй шаванд, мегуянд: "Бо
вайдушашнамебурод" яъне ошаш намепазад. Хдмчунин дигар
118
вожадои узбекии аз "цуш" пайдошуда -"цушалоц", "цушоц",
"дукуша"дар истеъмоланд, муйсафедон навхонадоронро дуо
мекунанд: "Куша царимиш кунегой".
Аз руи мушодидаи мо дарадаи падншавии луготи узбекй дар
шадр якхела нест. Вай дар баъзе мадаллоти он, ки ба дедоти
узбекнишин дамшафатанд (Раззод, Масдиди Савр, Сари дар),
бештар вомехурад, дар марказ (Пандшанбс) ва мавзеъдои ши-
молу шардй камтар. Масалан, феъли тумана хурданто дол дар
Раззоду дамсоямадалладояш серистеъмол аст. Дар Пандшанбс
ё тарафдои Сари Баландй фадат псшпо хурданро истифода
мебаранд.
Тавре маълум аст, дар ладдаи Худанд дини талаффузи баъзе
калимадо овози '^"партофта мешавад. Солкой 60-ум датто ла-
тифае маъмул буд: шахсе дазлкунон ба дураи худандиаш мех уяд:
"Навигариро шунидед? Миззо Туссунович код худа мудиян". "Не-
е, -ба изтироб меояд мусодибаш. Чува ин хел мешудааст?". Дар
давоб шахси якум до д-дод зада дураашро таскин медидад: "Саф-
сатта аст ин ran, вале ман дар дамин як думла 5-то дарфи "р"-ро
партофта гузаштам". Худандиён бисер вожадои узбосиро мисли
дамин бидуни "р" талаффуз мекарданд, ки то чй дарада дар за-
бони ондо дазм ва аз они худй шудани калимоти ин мардумро
равшан нишон мед од. Масалан, ба дои дуре (сахтгап)- "£рс"ме-
гуфтанд, ба дои урдак (мургобй)- "удак", ба дои дурчод (лухтак)-
"дутол’", ба дои уртод (рафид)- "уток," на гайра.
Дар нутди худандиён то дируз иборадое чун далла-гуллй
(шахси дилкушоду часпон), хуту цон (ранги ру), тицца-тицда
(сахтзич), уарда-та/?д2(баго»гг серо дам), тутда-ёг^иХсарзаниш),
сскин-аста (одиста), узил-кесил (батамом аз дам дудо шудан),
огир-енгил (дуту дамал), алгов-далгов (нотиндй), чалкам-ча-
лиш{утмпта}, ^аклам-куклам (бесарунуг), олдй-дочдй(сука-
нони берабт), бордй-келдй (равуо), игу пишак (сагу гурба),
чавкаю /ажиа (захмолуд), йиртшуямоц(кашукук), идиш-тавод
(зарф), пуштуарцанкз мавдеи намоён доштанд. Эшон дамчун
кафшери сухан бахусус зарбулмасалу мадолдои узбекиро ба
таври фаровон истифода мсбурданд, аз дабили "Кемага туш-
119
ганницонибир", "Сулаймонулди-девларцутулди", "Курдингки
ош-кутарма бош", "Хд дегани туяга мадад", "Мингишчига бир
бошчй", "Туя курдингмй-йуц", "Замона зурники, тамошо
курники", "Яхши отга бир цамчин, ямой отга минг цамчин",
"Хдр балога узим борай", "Узи келди ёр-ёр, узи кетди ёр-ёр",
"Оч цорним-тинч цулогим", "Ямой отга ёл битар", "Шошилган
циз эрга ялчимас ", "Х,ирц йил циргин келса \ам, купи битгани
улади", "Мулла билганини уцийди, царга курганини чуцийди",
"Пул булса чангалда шурва", "Эримнинг уруги-б...нинг
цуруги", "Узимда йуц-оламда йуц", "Яхши ошини ейди, ёмон
бошини", "Ишонмагипдустингга-сомонтицарпустингга", "Кс-
линни келганда кур, кийитини ёйганда кур", "^окимникидан
цам с... ники зур", "Айбни ким цуйсун-майиб, кузи, боши
цингайиб", "Саёц юргантасц ер", "Онанингкунглиболада, бо-
ланинг кунгли далада ", "Болага иш буюр, орцасидан узинг
югур", "Утганга салавот", "Туяга янтоц ксрак булса буйнини
чузар", "Калда нима бор - темирдан тароги", "Туйданам кар-
найга вацтим чоц", "Есанг катта, емасанг-латта", "Ахмоцни
урма, сукма-ишга сол"ва гайра.
Худандиён пеш ба саг^о маъмулан ба узбекй муродиат мекар-
данд: "Тур!", "Бор кет!", "Х,с, давушинг цурсун!"... (Шояд ба он
хотир, ки аксари ин донварон циргизй буданду аз кух; оваронда
мешуданд). Вале аз чй бошад, муомила бо дигар махлук;он низ бо
^амин забои сурат мегирифт. Масалан, бача^о баробари дидани
мор онро миёнагир карда фарёд мезаданд: "Сулай, сулай, Сулай-
мон - Кофир-мй сан, мусулмон?". Райр аз ин суруд^ои мароси-
мии худандиён Х,ам бештар ба забони узбекй садо медоданд.
Тасаввур менамоям, ки аз ин гуфта^ои банда худандбадби-
НИХ.О чй гуна курта-курта гушт хо^анд гирифт. "Мо нагуфта
будем-мй?" - а даб не, аррос зананд он^о.- Ин Худандаш пурра
ша\ри узбекон аст, ана ицрори як нафар олиму нависандааш.
Бин, забони мардумони он чй цадар махлуту аз асолати тодикй
ДУР будааст". Х,айх,от, бех,уда хурсандй мекунанд ин данобони
ма^алгаро: аз таъсири забони узбекй ба х,ар андоза ягон лахдаи
тодикй (аз думла шева^ои данубии он низ) беба\ра намонда-
120
аст. Вожатой туркиро мо ба миедори зиёд хатто дар ла^ца^ои
дарии Афганистан дучор меосм (намунааш ножа и "цумондон"
(саркарда) аст, ки имруз аз он\о ба забони адабии мо низ гу-
заштааст) . Микдори лугати узбекии шсваи Хуцанд дар циёси
Хамин гуна лугати лахцахои Самарканду Бухоро, Чусту Риш-
тон барин марказхои цадимаи тоцикнишин ба цадри казой нест
ва чунонки гуфтем, майли зур ба торафт камшавй дорад.
Бояд илова кард, ки дар навбати худ лахцахои узбекони ма-
хал низ дар зери таъсири сахти забони годней монда буданд.
Аз руи мушо^ида^ои забоншиноси маъруф Е.Д.Поливанов,
шсваи худандии забони узбекй дар байни шевахои узбекии во-
дии Фаргана аз хама бештар унсурхои забони тоцикиро хазм
кардааст, чунин таъсир дар шевахои Куцанду Маргелон ба са-
т\и миёна ва дар шевах.ои Шахрихону Андицон ба к,адри но-
чиз будааст1.
Бояд як чизро хам к,айд намоям, ки то солдои 60-ум бисёр
алфози цабехи хуцандиён бо истифодаи калима^ои узбекй садо
мсдод, эшон аксар узвхои динсии мардонаро низ ба узбекй ном
мегирифтанд. Сабаби ин, ба андешаи мо, он аст, ки тули аерхо
Хокимон, табак,аи болонишин ва, бахусус, харбиёну мадомоти
маъмурй (шахрбонхо, миршабхо, оцсаддолон) аз думлаи турк-
мардуми сахрогард ва буе аз фарханг набардоштае буданд ва ин
тоифа ба аролии бехимояи тахдой нафрати азим дошт, бо хурд-
тарин барона онро озор медод, бо цабехтарин алфоз шаънашро
паст мезад. Инро муаллифи асри XIX-и рус А.Д.Гребёнкин низ
дар мадолаи машхураш "Таджики" махсус дайд кардааст. Гушон
аз якзайл шунидани дашному х.ак.ора г^ои узбекй одибат ба он
одат намуданду чунин алфози зишт ба забони худандиён ворид
гашт. Дертар, дар замони совстй, вай дои худро тадридан ба
дашном^ои хал к, и дигари ссрхак,орат русхо гузашт намуд.
Хулласи калом, пеши назари наели мо забони махлути ху-
дандиён, ки аерхо индониб давом карда, дар нимаи к,арни XX
ба авди аълояш расида буд, аз байн рафт, дар лахдаи эшон
1 Губаева С.С. Население Ферганской долины в конце XIX-начале XX в.
(Этнокультурные процессы). Ташкент, 1991, с. 71.
121
имруз аз лафзи турки фацат баъзе луготе, ки дар забони тодикй
муродиф надоранд ё ки дар он багоят сахт з^азм шудаанд, бок;й
мондаанду халос. Доираи истеъмоли ощо низ торафт тангтар
шуда истодааст. Алх,ол дар шазцри Худанд синни касоне, ки ба
узбекй озодона з^арф зада метавонанд, аз 65 гузаштааст. Алла-
кай \arro з^амсолони май (55-соларо) ба ин забои балад нестанд,
бо узбекй суз^бат карданй шаванд, дар^ол ба руей мегузаранд.
Узбекидонии худи бандаро бошад, ягона сабаб худомузии мутта-
сили бистсолааш аст. Х,амчунин хотиррасон мекунам, ки ин дам
сухан тан\о дар бораи як лаз^да рафта истодааст. К,онунияти за-
бои дар тамоми дунё хдмин аст, ки агар ду халце бо х,ам омехта
зиндагй кунанд ва ё байни худ равобити сахт зич дошта бошанд,
ратман лафзашон бо луготи якдигар махлут мегардад. Хушбах-
тона, дар забони адабии тодикй микдори вожатой туркй-узбекй
тамоман ночиз буда, онз^о дар он накопи казой намебозанд.
Дар асл ла^чаи Худанд низ ба амсоли дигар П1свах,ои шимо-
лии забони тодикй хеле цадимй ва ганй аст, лексика ва фразео-
логияи багоят бой дорад. Олимони забоншинос аз он вожатой
бисёре дарёфт кардаанд, ки реша дар забонзцои авестоию
пазузавй дошта, з^ануз дар "Шо^нома"-и Фирдавсй ва дигар осо-
ри ниёгон ба таври васеъ истифода шудаанд. Масалан, дар
Худанд то j^oji шахси бефаз^му фаросатро «гови гаданг» ном
мебаранд. Дируз донистам, ки маънои «гаданг» берую аблаз^
буда, ин вожа аслан аз забони цадимаи санскрит сарчашма ги-
рифтааст. Аз омузиши амик,и ладдаи Худанд метавон маводи
зиёди таърихию этнографй низ пайдо намуд. Мутаассифона, вай
то з^ол ба таври бояду шояд таэдиц нагардидааст. Кушиши мар-
з<,ум Бободон Олимдонов, ки аввали солкой 50-ум лазцдаи Ху-
дандро мавзуи кори номзадй к;арор дода онро ба андом нара-
сонда монд, аз дониби шевашиносони имруза чандон пайравй
намеёбад. Ба дуз рисолаи номзадй ва «Лаз^даи Худанд (лексика
ва фразеология)» ном китобчаи Б.Осимова, ки дар он\о мавсуф
баъзе пазузузузи ин лаз^да, бахусус возуздзузи фразеологии онро
мавриди тазуртц царор додааст, з^амчунин Фарзушги иборазуэи
рехтаи ладдаи Худанд, ки онро А.Давронов, А.3озуздов ва Б. Оси-
122
мова зери тадрири профессор А. Абдудодиров омода сохтаанду
дануз чоп нашудааст, дигар чизи казой ба чашм намерасад. Х,ол
он ки бисёр хусусиятдои ациби ин ладца дар ладчадои дигар дида
намешаванд.
Масалан, гирем ташбсду монандкунидояшро. Аз он барме-
ояд, ки ба худандиён аз дадимулайём диди дадид ва фантазияи
бой хос будааст. Эшон бинии кассро аз лидози бузургй ратман
ба кубак, носдон ё носкаду, агар бинй борик бошад,ба дук ва
удобй бошад, ба душ монанд мекарданд (биникубак, биниш
носкаду бойин, душбинй); чашмони калон-калон низ предме-
тной аниди монандкунй доштанд, ондоро бештар ба шодкоса,
шафтолу, чашмони гусола, чашмони чудур-чудурро ба ур, чаш-
мони тези гирдаро бошад, ба дугуяк (бум) ташбед медоданд.
Насиби каллаи калон сифагдои хум, доги мис, наркалла; руи
панн табаду бел, руи пурраи базеб -лаганд, руи хурд - чумча
ва олдундй (собунпора) буданд. Хуцандисн ноши гаферо ба да-
стаи корд, агар цош чудо сермую пахмод бошад, ба албастй;
шиками калони номиларо ба нагора, тиками дамидаи шахси
фарбенро ба бом, мижаи дароз-дарозро ба баргак, гуши калон-
ро ба далдон (сипар), миёни гаферо ба угур ва дувозкунда, дан-
дони калони пешро ба илик, писарак ё духтарчаи фарбеду шу-
даниро ба угурча, турсудча, сандудча ва бурсуд (дашдалдод),
бадани гуштдору шаффофро ба балидча (модича), дастони бе-
дунарро ба пандшоха, кафал (дунба)-и калонро ба корсон (та-
гораи чубин) ва сандали, синадои калон-калонро бедад мубо-
лигакунон ба куза ва дул, кокули гаферо ба каландцаета, дадо-
ни калони безебро ба ялод ва кармадй (сом), багбагаи овезон-
ро ба коса, кукраги васеъро ба дар, пойдои гаферо ба сутун,
дади баландро ба сурй ва бед, нохуни расидаро ба бел, варам-
ро ба губчак ва хик, раги барчастаро ба тирак, бачаи калони
адлаш даромадаро (аз лидози чусса) ба хар (ту хар бойин бача
дамин кора кардапба шарм надоштй?), сабзии калон-калонро
ба банди даст, хуроки бсмаззаро ба код ташбед медоданд, гар-
дани гаферо лоиди буюнтуруд (юг) медонистанд с тахтагардан
ном мебурданд.
123
Ла^цаи Хучанд оамчунин кони ибора^ои рехта, фразеоло-
гизмов, андарзу оикмат^о, зарбулмасалу ма^олоост. Баъзе
мацолоои ин 40 таърихи хеле ку^ан доранд. Чунончй, ибораи
"Ангура хуру богата напурс" оануз дар осори зодаи маъруфи
ин шаори бостонй-Камоли Хучандй дучор меояд.
Дар ин шаор одати ба якдигар лак,аб гузоштан низ вучуд
дошт ва он хеле дерина \ам буд. Ба чуз лацаб^ос, ки касбу кор
ё шугли касонро ифода мекарданд (масалан, Читгарон, Дегре-
зон, Футабофон, Олкорон ва гайра) авлодоои том лацабоои
Оазломезу наозананда низ доштанд ва мардум намояндагони
он^оро фак;ат бо гушзад кардани лакдбоояшон мешинохтанд
(масалан, Кичири^о, К,ингирх,о, Цигар\о, Тарра^о, Бузича^о,
Каллахурон, К.исцх,0 ва ооказо). Байр аз ин цариб оар як шах-
сияти машоур низ аз лащаб бенасиб набуд (ба амсоли Ра^им-
бой-атола, Бафури Пуфак, Шарифи К,оц, Раоимбой-пустин,
Х,асани Лолло, Му^аббати К,ош, Шодмонча ва гайра).
Бисер лацаб^о узбекй буданд, сооибонашон аз гирифта гаш-
тани ОИХ.О ор намекарданд (ба амсоли Холици Бурма, Х,айдар-
цучоц, Валй-чулоц, А^рори Бурсук;, Усмони Шошма, Тургуни
Цончицаръа гайра). Дар байни бачагон шсъри зайл машоур буд:
Неъмаги Каро,
Гурба даро.
Аз нот кашам,
Давида буро.
Хучапдиён лакдбро ба кас аксаран чунон мооирона ва к;оим
мегузоштанд, ки дорандаи онро дар ра^уру вохурда, ба мушо-
Оидакорй ва заковати оамшаорисн цоил мемондед. Баъзан ба-
Оонаи хурдтарин кифоя буд, ки ба кас номеро лак;аб карда час-
понанд. Масалан, хонаводаи як деодоне ду-се мавсим паёпай
шолй кишт мекарду дар цитъаоои заминаш ба чои шолй циёц
ном хели оамиш сабзида мебаромад. Бсгамон оамин оодисаи
оддиро масхаракунон ба ин хонавода "К,иск,Оо" лащаб мегузо-
ранд. Пайдост, ки ин одати нозеб аз бекорхучагй ва вучуд на-
доштани дигар дилхушие буд, бо оамин цилик, эшон гуё вах;ти
худро хуш мекарданд.
124
ТУЛУИ ХАЁТИ НАВ
Х/экимияти Советй дар Хуцанд 11 ноябри соли 1917 галаба
кард. Зимоми рох;барии шах;ру уездро Шурой депутаткой
коргарону солдат^о ба даст гирифт, ки дар он нацши \алку-
нанда ба ^изби болыпевикй тааллуц дошт. Зодагони а\ли за\-
мат Цура Зокиров, Хдйдар Усмонов, К,орипулод Ра^матбоев,
Мухдммадцон Масаидов, Абдулло Ра^имбоев, Адмадбек ва Бо-
бобек Мавлонбеков^о, Ра^имбердй Эгамбердиев, Шарифцон
Рацабов, Давронбек А^мадбеков ва дигарон тахди ро^намоии
инцилобгари далср Евгений Александрович Иваницкий ба^ри
пойдор ва муста^кам гардонидани сохти нави боадолат фаъо-
лона са^м гирифтанд.
Му^имтарин вазифаи ^окимияти нав дар^ам шикастани
сохти Kjbyia, пахш кардани мук;овимати синф^ои сарнагунгашта
ва аз гуруснагй ра^о намудани мардуми бенаво гардид. Аллакай
нахустин тадбир^ои андешидаи Шуро ва ревком ба амсоли ба
деэдонони камбагал так;сим карда додани обу замини боёни
хирасар, цорй кардани назорати коргарй, ташкили суду мили-
цияи халцй ба мардуми бенаво хуб писанд афтод. Хизмати
бе\амтои созмони большевикони Хуцанд он буд ки аз руз^ои
аввал вай тавонист ба боварии халк; даромада, ташаббуси
созандаи оммах;оро бедор созад.
Мутаассифона, аллакай дере нагузашта кишвари Туркистон
дар х,алца и фрон г\о монд, сафедгвардиячиёни Уралу Поволжье
125
Дар ин бино, ки имруз идораи рузномаи «Хакикати Лен и и обод» аст,
солхои инкилоб рсвкоми iiiaxpy уезди Худанд фаъолият мебурд
онро аз манотихи марказии Россия чудо намуданд. Якбора
интидоли эшелонной галла цать гашт. Барзамми ин дар Худанд
аз соли 1915 ин тараф се сол паёпай мевахоро сармо заду дар
но^ия^ои асосии галлакори он Испонй, Шахристону Рончй аз
сабаби хушксолй се сол -1916-1918 гандуму дав казой наруид.
Мардум ба осмон бо илтидо менигаристанд. Аз Худованд лутф
хостани ощоро шоир Охунбобои Хокй ин тавр ифода менамуд:
Ё раб, ту иачоти ризки хайвон бифирист,
Аз хони карам неъмати ал вон бифирист,
То сер шаванд аз ту тифлони набот
Аз синаи абр шири борон бифирист.
Мутаассифона, ох ба кайвон нарасиду вабои гуруснагй ба
доман печид. Аз сабаби он чорво гала-гала фавтида, сокинони
болооби уезд-хиртизону тодикони кухистон бе нони хурданй
монда, ба Худандшахр фуру рсхтанд. Огози соли 1918 аз 260
Хазор ахолии уезд нисфаш гуруснагй мекашид. Аввалхо агар
126
аксар мардуми худи шакрро аз мурдан цоци зардолу ва захи-
раи галладонаи ба девори хона^о андовакардааш нацот дода
бошад, пас фирориён коле доштанд багоят табо\у кузновар.
Одамон пеши назар калавидаю галтида мемурданд. Дар бозор
ва ракуру пакну парешон хобидани дасадкои мурдагон касеро
ба гааццуб намеовард. Барои сари вак;т бурда дафн кардани
майит^о зуру тавони мардум намерасид. Акли гузарко худ на-
медонистанд аввал кадом ^амсояи фавтидаашонро кабр намо-
янд. Дертар илод намонд, дар каР дои ростомада чукурй кан-
да, 20-25-нафарй гарибону бекасонро гур кардан гирифтанд.
Бисёр касок "зинда монад кифоя" гуён фарзандони худро ба
хешу табор ва бегонагон тацсим карда медоданд. Хуцандиёни
ракмдил бачагони \амон киргизону кукистониёни аз гуруснагй
цондодаро низ ба фарзандй кабул намуданд. Дар байни ин ат-
фол Исх;ок;чаи кулундигй кам буд, ки уро х.амша^риёни мо аз
огуши падари калокшудааш--Абдураззок ёфта ба сагирхона
супурданд. Минбаъд ин писарбача дар мактаб-интернати
Бекбудй тарбия ёфта, то мартабаи котиби якуми КМ ПК
К,иргизистон расид... Аммо а^вол камон табок мондан гирифт,
тамоми гуруснагонро бо таъминот, мискинхонаю сагирхонах,о
фаро гирифтан аз имкон берун буд. Азбаски нон тамоман на-
буд, мардум алаф, кундора, пиники шолй мехурдагй шуданд.
Аз кар махалла камаш 20-30-нафарй "нон!"-гуён ба калокат
расиданд. Танко дар се моки соли 1918 шумораи аз гуруснагй
фавтидагон дар шакр 1,5-2 казор нафарро ташкил дод. Баъзе
оилакои камбагал мисли хонаводаи Дурабеки аробакаши та-
гитимчагй саросар талаф ёфтанд. Акнун ба фарзандй кабул
кардани бачагон низ бас шуд. Х,ар кй гами худашро мехурд.
Мегуянд, ки дузди машкур Султони Фатир бо ду писари хурд-
солаш ба як бурда нон зор шуд. Пеш у дар болохонаи Зарифи
чармгар ном марди бадавлати махдллаи Сарисанг зиндагй ме-
кард. Акнун аз пуштибонии у макрум монда аз якчанд одамон
илтицо намуд, ки бачакояшро ба фарзандй гиранд. Чун цавоби
рад гирифт, болои ках>Р КаРДУ кудаки маъсумашро бо дастони
худ ба дарё гарк сохт, зеро токэти "нон" гуён нолиш кардани
127
Харобауои шахри Цукапд, ки аз чониби аксулинкилоб
сузонда шудааст
ондоро шуниданаш намонда буд. Хавфи тамоман мурда раф-
тани ахолй боёни машхури шахр Рахимбой-атола ва Комил-
цонбойро водор намуд, ки тули ду мох бонавбат дар масциди
Шайх Маслихатдин дар деги калони маърака оши худой пазо-
нанд. Чунин корро дар Ёва бои калон Сангинхоцй Цалилов
низ пеша кард. Ин амали хайр хамон вахт садхо бенавоёнро аз
марги ногузир нацот дод.
Дар хамон айёми мудхиш наххоши мумтоз Мирзорахмат
Олимов хамчун большевиккоргари аз корхои ахибгох баргаш-
та вазифаи муовини раиси комицроияи шахрро ба до меовард.
У ба нависанда Тодй Усмон аз он рузхои пурдахшат чунин ёдо-
вар мешуд: "Дар нимаи аввали соли 1918 аз се як хисми ахолй
дучори гуруснагй буд, ки ба хар сари онхо 50 граммй хунох ё
биринддода мешуд. Дар аввалхои мохи февраль ин озухадихй
хатъ гардид. Эсероне, ки дар комитета галла нишаста буданд,
ба ин холат дучор шудани ахолиро аз "набудан"-и галла гуён
бахонацуй карданд. Охири мохи февраль шумораи гуруснагон
аз нисфи нуфуси шахр гузашт. Он гох бо ташаббуси болыиеви-
128
кон дар 14 нущтаи шах.р хуроки гарми бепул барои хдмаи нодо-
рон ташкил карда шуд. Ин дам храмов ваиде буд, ки гуруснагон
кунцора, пучоци донаки зардолу, устухон, баъзе реша^ои рас-
таних,оро куфта хурда буданд. Аввалх^о болыпевикон ташкили
хуроки гарми умумиро бо рох>и таблигот ва тарной хайрот аз
хоцаги^ои доро ба рох, монданд. Аммо аксулинцилобчиён ба
дари бойх,о рафта таъкид мекарданд: "Барои оши худоии боль-
шевикон ягон мисцол галла нади^ед", "Кори пойлучон ба гадой
расидааст, ба к,арибй ^амаашон аз гуруснагй хо^анд мурд, мо-
нед, ки \аром муранд".
Х,окимияти навтаъсиси Совета ба ин дасиса\о бепарво нигох,
карда нанишаст. Яке аз тадбир^ои муассири он ташкили куми-
та^ои камбагалон (комбед^о) гардид, ки вай дар ма^ал^о озук;а-
вориро аз боёни нотандех, зуран кашида гирифта, ба гурусна-
гон тацсим мекард, барои он^о оши маърака меорост. Ч,их;ати
аз гуруснагй вора^онидани ах,олй отрядной озук,агундор низ
нацши басо мух,им бозиданд. "Мубориза барои нон-мубориза
ба\ри социализм аст!"-он руз^о тамоми навсозии цомеа тах;ти
^амин шиор сурат мегирифт. Большевикони Хуцанд аллакай
х;амон ва^т ^азорон таноб заминкой атрофи шахдэро ба дсх^о-
нони камбагал, чоряккорону батрак^о тадсим карда дода, худ
барои рафъи гуруснагй ба масо^ати багоят зиёд гандуму цав,
шолию сабзавот кишт намуданд. Аз мо\и апрели соли 1919
бошад, Коммунаи калони зироаткорй ва косибй ба кор cap кард,
ки ба оп шахсан раиси комицроияи шах,р И.Я.Тихонов сарварй
мекард. Вай цариб дар х,азор десятина замин\ои Шуркул, Па-
лое, Яккатут киштукор гузаронда, вазъи таъминот бо озу^аво-
риро анча ба ифоца овард1. Чунин тадбирро мебоист дар тамо-
ми уезд амалй мссохтанд, вале афсус ба ин вазъият имкон на-
медод: аз сабаби авц гирифтани босмачигарй бе кувваи силох;-
нок аз inaXjp ду кддам онсутар баромада намешуд.
Х,ануз к;абл аз галабаи инцилоб В.И.Ленин хирадмандона
пешгуй карда буд, ки синфи истисморгар х,аргиз тантанаи со-
циализмро дида наметавонад ва албатта бар зидди пролетари-
' Гайдаров F. Коммунален нахустнн. -Тоцнкнстони Совета, 17.03.1967.
129
Иштирокчиёии фаъоли баркарор ва пойлор гардопдани
\окимияти Советй дар Хучанд. Соли 1967.
ати голиб э^учум хох,ад кард. Ин пешгуии дох,й дуруст баро-
мад аз вуцуи революция ^ануз ним сол нагузашта, Давлати
давони Советй дар х,алк;аи пуроташи фронт^о монд. Акнун пеш-
тара цувваи мусалла^и Совет^о -солдаткой армияи ку^на ва
Гвардияи сурх, ки дар асос^ои ихтиёрй ташкил ёфта, ^айати
казой надошт, ба ^ифзи музаффарият^ои Октябрь ва зада гар-
дондани хучуми душманони дохилию ачнабй цодир набуданд.
Аз ин ру, мох,и феврали соли 1918 армияи ку^на пароканда кар-
да, солдат^ояш ба хона чавоб дода шуданд. Гвардияи сурх бо-
шад, ба нахустин отрядной Армияи нави коргару деедон таб-
дил ёфт.
Лашкари сурх дар оташи мубориза^ои шадид дамчун армияи
аввалин дар ча^он давлати социалиста арзи вучуд карда, дар
худ бс^тарин фазилат^ои революционии хал^ро тачассум на-
муд. "Армияи ку^на,-гуфта мешуд дар декрета Советй Комис-
сарони Халк, аз 28 январи соли 1918, - дамчун олоти аз чониби
130
буржуазия чабру ситам додани меднаткашон хизмат мекард.
Баробари ба дасти анли за^мат ва синфнои истисморшаванда
1 узапггани ^окимият зарурати барпо кардани армияи нав ба
мисн омад, ки он минбаъд такяго^и Х,окимияти Совета хо^ад
шуд... Ба Армияи Сурх нар касе, ки нувваи худ, иаёти худро
банри мунофизати Инцилоби Октябрь, Х^окимияти Совет\о ва
социализм нисор кардан тайёр аст, дохил шуда метавонад".
Аллакай тирамо^и соли 1918 армияи нав дар сафрой худ 1 мил-
лион цанговар дошт.
Дариол баъди галабаи шуриши ярок,ноки мох,и октябри соли
1917 дар Тошканд отрядной Гвардияи сурх дар кишвари Тур-
кистон нам ташкил мешаванд. Магзи чунин дастанои мусал-
ланро баробари коргарони ро^и о^аи ва аскарони аз хизмат
цавобшудаи рус намояндагони аролии та^цой ташкил медо-
данд. Инак, бори нахуст дар намин отрядно сокинони ма^аллй
Иук;ук;и ярок; гирифта гаштан ва хизматчии нарбй буданро ба
даст оварданд.
Зарурати ташкили чунин гвардия дар Хуцанд низ баробари
ба дасти Совет^о гузаштави нокимият пеш омад. Ба найати он
асосан аъзоёни партия, коргарони бошуур, фаъолони Совет^о
дохил мешуданд.Вазифа мсистод, ки гарнизонной дар нагадай
аз армияи кунна цавоб шудани солдату© цариб беодаммонда
бо цанговарони нав нарчй зудтар пурра карда шаванд. Навас-
каронро акнун бсш тар аз байни тоцикон мегирифтанд. Дар ин
бора шанода ги иш i ирокчии фаъоли вок;санои революционй дар
Хуцапд, аьзои КПСС азсоли 1918 Е.Е.Дьяченко долибидиннат
аст: "Ба Гвардияи сурх асосан ихгиёриёни аролии маиаллиро
к;абул мскардаги шуданд, навитгаасг у. Фацатодамони мен-
наткаши дасташон обиладорро мегирифтанд. Х,ар кас вацти
дохил шудан кафи дастонатро нишон мсдод. Кафнои обила-
дор барои гвардиячии сурх шудан рухсатпомаи бе^тарин буд".
Яке аз чунин фарзандони халк;и занматкаш Мурод Тодибоев
буд, ки дафонои кашидааш ба у барои аз олами истисмор як
бар дан цасос гирифтан нак;к;и комил медод. Дар тардумаи
Нолаш, ки мавсуф солиои 80-ум бо илтимоси ман навиштааст,
131
вай чунин \икоят мекард: "Х,ам падарам Абдура\им ва хдм бо-
боям Тоцибой деэдонони камбагали безамин буданд. Бараш он
ба барашон намерасид. Падарам то худи соли 1917 дар зами-
нкой Х,оцй Урмон, К,обил-пудрат ва Валламй-бойбача чоряк-
корй мекард. Минбаъд х.езумкашу ямок;чй буд, коркой х,архс-
ларо ба цо меовард, соли 1927 дар даре гарк, шуд. Модарам
Тоцибоева Тоцибибй низ аз оилаи камбагал буда, соли 1918 аз
гуруснагй цон дод. Ман се бародар доштам. Дутояшон ^ануз
пеш аз инцилоб азтуруснагй вафот карданд. Бародари дига-
рам-Абдук;одир бошад, аз бемории сил чашм пушид. Худи ман
аз соли 1912 (аз сензда^олагй) дар дарго\и Нацмиддин-бойба-
ча хизмат мекардам, вазифаам ниго\убин кардани бача^ои у
буд. Соли 1914 ба усто Масонски дуредгар шогирд шудам. Вай
дамчун пудратчй дар дасти ^окими уезд кор мекард. Соли 1916
дар шуриши Хуцанд иштирок доштам, \амаи ^одиса^ои онро
дар хотир дорам. Мо шогирдон дар ихтисри усто Масоне*, 8
нафар будем, дутой шогирдон русх,о буданд. Якеаш цевон ме-
сохту дигараш чарх^ои извош ва аробаи боркашон. Аз соли
1917 то аввалх;ои 1918 х,ама корх,о такртак; бозистод. Аз он ду
русй дар дасти Масолех, кор мскардагй якеаш, ки Андрей Пе-
кин ном дошт, маро аз гуруснагй намурад гуён ба худ писар-
хонд карда гирифт. У худаш ду писар дошт Александр ва Вася.
Александр, ки касбаш почтальон буд, аз авзои замон нагз бо-
хабар буд, ба падараш руй додани Революцияи феврали ва сонй
Революцияи Октябрро маълум намуд. Андрей- амак аз он ки
^окимият ба дасти коргарону деэдопон гузаштааст, багоят
мамнун гашт ва ба ман масли^ат дод, ки бо писари хурдиаш
Вася талабаи мактаби туземный ба сафи Армияи Сурх даро-
ем. Аз ин царори у сарони большевик^ои шах,р Иваницкию
Писарев огох, буданд ва азми Андрей- амакро дастгирй наму-
данд. Худи \амон мох,и феврали соли 1918 ман ба партияи
большевики низ дохил шудам ва то \ол дар сафи он мебо-
шам....". Ба зиммаи Гвардияи сурх ба цуз таъмини тартиботи
цамъиятй аз ^apiyna унсур^ои душман мух,офизат кардани шах,р
ва гирду атрофи он низ вогузор мегардид. Баъди чанде ба
132
срмандии вай аз Самарканд взводи пулемётчиёни Максим Тка-
чёв, аз Бухорои Нав (Когоп) отряди Навруз Х,акимов ва дас-
чадои дигар фиристода шуданд. Азбаски он вадт дар шадр
шумораи зиёди асирони дарбии австриягию венгер идомат
дошт, 16 марти дамон сол Советй шадрй да pop мекунад, ки аз
думлаи ондо низ отряди Гвардияи сурх ташкил карда шавад.
Он руздо шароити Туркистони Совета бач оят бад буд. Душ-
манов аз чадор су девоиавор дудум оварда, думдурии давонро
бо да чдаи фронтдо бугй кардани мсшуданд. Х,ануз моди нояб-
ри соли 1917 атаман Дутов Орснбургро зср карда гирифта,
Осиёи Миёнаро аз РСФСР дудо намуд. Аз ин ру, большсвико-
ни кишвар ба хулосае омаданд, ки фавран наандсшидани чо-
радои фавдулодда баробари марг аст. 16 январи соли 1918 Со-
вета Комиссарони Халди Туркистон дар бораи аз думлаи их-
тиёриён ташкил намудани дисмдои Армияи Сурх ва ба дастадои
мунтазами он табдил додани отряддои Гвардияи сурх дарор
дабул мекунад. Ба ин мадсад 1 миллион сум чудо карда шуд.
Дере нагузашта дисмдои доимоамалкунандаи Армияи Сурх дар
тамоми марказдои вилояту уезддои сарзамин, аз чумла Худанд
низ ташкил шудан гирифтанд.
Ба нахустин отряди Армияи Сурх, ки 18 апрели дамон сол
дар Худанд аз думлаи ихтаёриён-собид гвардиячиёни сурх таш-
кил ёфт, аввал Родион Барышников, синае большевики машд-
ур Х,айдар Усмонов сарварй мекарданд. Магзи асосии онро
корга рои и рус ва солдатдои рудияи индилобй доштаи армияи
кудчча Анатолий Колбинцсв, Михаил Коптев, Вильгельм Баль-
цер, Иван Хмелев, Николай Волошин, бародарон Елькиндо,
Пипиндо, Озсрновдо, Ссрчсй Шахов, Ефим Дьяченко, Тимо-
фей Юдин, Михаил Ичценко тачччкил мсдодаччд. Аз 52 нафар
данговарони очч 34 ччафарапчочч тодикоччу узбекони мадаллй бу-
данд. Бсбокписарони халд Цура Зокиров, Мурод Тодибоев,
Турсун Ходиматов, Дадохода Бобоходаев, Очил Комилов, Мад-
муддон Адмаддонов, Абдулло Эркабоев, У рун Азимбоев, Мад-
кам Бобоев, Муъминдон Хусейнов, Мирзокарим Саримсодов,
Масолсд Марадимов, Х,айдар Йулдошбоев, Тошхода Мулло-
133
Дастаи саворагони сурх кабл аз рахсипоршави ба амалиёти чаш и. Аз
рост дуюм - Миркурбои Абдурахимов. Хучапд, 30.11.1923
ходаев, Неъмат Турдиходаев, Цумьа Х,уссйнов, Тодибой Ма-
шарифов, Юсуф Маюнусов, Абдук.а^ор Боцисв, Ч,аббор K,aV
\оров, Турсун Нурматов, Саидалй Мадалиев, Усмон Бозиев,
Файзуллохон Тураев, Турсунбой Машокиров, Баротбек Х,отам-
беков ва дигарон аввалин аскарони сурхи тодик гардиданд.
Х,озир ба гуфтан осон, вале дар он замой сарбоз, фидоии ро^и
озодй шудан аз \ар кас иродаи матин ва мардонагии комил
талаб мекард. Барои он ки ба ицдоми далеронаи зумраи боло
ба^ои ^аццонй дода тавонем, лахдае пеши назар овардани вазъ-
ияти онвацта кифоя аст: Худанд чун тамоми мамлакат руз^ои
х,асту мамотро аз cap мегузаронд, хдма до харобию хонавай-
ронй х,укм меронд. Гуруснагии муд^иш \ар руз дахдо одамон-
ро ба ^алокат мсрасонд. Аксариятро ба дуз гами як лаб нон
дигар гаме ба дил намсгундид.
Бо вудуди ин хитобномаи дох,ии муаззам В.И.Ленин "Вата-
ни социалиста дар зери хавф аст!" х>ар фарди асил, \амаи он
134
касонеро, ки кифзи сохти павро амри дил ва царзи синфии худ
медонистанд, нисбат ба тацдири инцилоб бефарк; нагузошт.
цавонмардони хуцандй ба Урда гурук-гурук омада худро ба
аскарй мснависонданд. Он рузхрро яке аз аввалин аскарони
сурх, аъзои КПСС аз соли 1925 Турсунбой Х,оциматов аснои
сукбатамон соли 1987 чунин ба хотир меовард:
Ба^ори соли дуюми инк;илоб хеле вазнин омад. Мо, косиб-
бачагони бенаво рузко нимгурусна гардсм кам, ба вазъи замой
бспарво набудем. Боре ба ма^аллаи мо-Хоца Бикробод папц
русмардаки шинельнуш омада, эълон карданд, ки армияи кор-
гару деэдон ташкил шуда истодааст. Агар касе хокишманди
аскаршавй бошад, худи пагок ба боги коким козир шавад. "Ин-
Коро аз Тошканд худи Ленин фиристодагй" мегуфт Абдулло
Эркабосв, ки он\оро дамчун тилмоч камрокй мекард. Номи
Ленинро шунидан камон ба диламон алов афтод ва пагок кал-
лаи сакар ману цураам К,аккор Боцисв ба пункти аскаргирй
раксипор шудем. Азбаски псш ба Урда то^иконро рок намедо-
данд, аз кайбати казармакои калон-калонаш моро карос пахш
кард. Хайрият аз куцое Дура Зокиров пайдо шуд. "Натарсед,
йигитко, фа^монд у, ин цо цойхобамон". Ба дилбардори\ои
у, ки дар отряд кам мирзо ва кам интендант будааст, шабро
дар казарма гузаронда, аз пагок милтик;бардорию бонизом рок
гапп анро машк, кардем. Ана камин тавр хизмати мо дар Ар-
мияи Сурх оюз ёфт.
Моки май шумораи сарбозони тоцики Урда аллакай ба 95
нафар расид. Аз онко 60 тан тобистон ба цалъаи Самарканд ва
аз он до дар кайаги отряди яккачини аскарони сурх ба фронти
Закаспий фиристода шуданд. Он дам барои купруки болои
Амударё мукорибаи пуршиддат мсрафт. Дастакои аксулин-
цилобчиён такги рокбарии полковники сафсдгвардиячии тур-
кман Х,оцимурод муттакид шуда, Чорцуйро забт карданй ва ба
Бухорои амирй рок кушодапй мешуданд. Айнан сари вацт ра-
сида омадани цувваи иловагй мукофизони аз\олрафтаро
рукбаланд гардонд ва онко камрокй навомадагон цасурона ба
КУЧУм хеста, 28 июнь дар чанги калкунанда душманро шикает
135
Абдукодир Рахимбоев ба ихтиёриён аз м идти к истифода
бурдапро нишон медихад
доданд. Дастаи хуцандиён нам шерона мецангид. Хусусан
Цаббор К,ани°Ров, Ефим Дьяченко, Х,айдар Йулдошбоев ба-
рин аскарбачагон худро сарбозони шердилу цавиирода зонир
намуданд. Х,ангоми бо цангу душ сур кардани сафедно ихтиё-
риёни хучандй дар гармои бенолкунандаи К,ароцум низ басо
мардонагй нишон дода, дар ишголи станциянои Уч-ноцй, Ре-
петек, Равнина са^м гирифтанд. Душмани шикастхурда ба
Байрамалй ак,иб менишинад. Хатти мудофиаи бо истенкомнои
сангин ва Равной сев;абатаи симхор тацвиятёфтааш 8 километр
берунтари шанр аз домани теппанои щумпуш мегузашт. Бар
замми ин, 12 август, як руз пеш аз НУЧУМИ мо генерали англис
Маллесон ба кумаки сафедно отряди яккачинашро фиристод.
Аммо акнун тугёни шерафкани аскарони сурхро бо нама гуна
садду гав низ боздоштан манол буд.
-Ин дафъа нам отряди мо дар пешо^анг амал мекард,-нацл
менамуд Турсунбой Х^оциматов.-Дар офтоби сузон ва реги
пошхур ба атака рафтан осон набуд. Начало аз нол мерафтанд.
Вале марг ба хаёли касе намеомад. Ба сари пулемётной душ-
136
ман "Ура!" гуён тохтем. Аз гирду пеш тир^о виззосзанон мегу-
заштанд. Як мах,ал руйнокй афтидани ^амша\риамон Барот-
полвонро дида мондам. Наздиктар рафта бинам, тир сандуци
дилашро сурох кардааст. Дар гармогармии цанг имконияти ба
цои бехавф баровардани у набуд. Шаб дар цавоби пурсиши
командири взвод Чугунов, ки "уро кй аз майдон мебарорад?"-
мегуфт, ману цураам Кдхдор Бозиев ва Саидалй Мадалиев ном
цавоне аз Гузари Маддо^они ша^рамон дар зери тирборони
сахти англис^о мурдаи Барот-полвонро гирифта баровардем.
Пагох,и хдмон руз аскари ша^идро дар станцияи Равнина ба
хок супурданд.
Бояд гуфт ки ин цанговарони хуцандй ба тамоми машак;-
цат^ои биёбон мардонавор тоб оварда, тамоми соли 1919 ва
а «валкой соли 1920-ро низ дар регзор^ои Закаспий гузаронданд.
Дар цанг^ои хунрезона бо интсрвентх;ои англис ва корпуси эк-
спедиционии генерал Деникин \ар кадоми он^о бо зуру тавони
афзун ба фидокори>;о к,одир будани худро бор^о исбот намуд.
Полки 1-уми тирандозии Туркистон, ки ^амша^риёни мо дар
^айати он мецаш иданд, Тацан, Душок;, Ашцобод, К,изиларвот,
Ойдин барин ша^ру станция^ои ро\и о^анро озод карда, ама-
лиёти цангиашро дар ин самт 6 феврали соли 1920 бо ишгол
кардани ша^ри Красноводск анцом дод. Сипае, сарбозони он
ба Намангон партофта мешаванд. Дар ин цо полк шайка^ои
сершумори босмачиёнро, ки минтакди байни дарёной Норин
ва К,яродарёро пой1 о^ к;арор дода буданд, торумор гардонд.
Акеулинцилоб дар худи Хуцанд низ ором наменишаст. Вай
бо он муросо карда намсгавонист, ки дар водии Фаргона яго-
на ша^ри Хуцанд ба тасарруфи босмачиён нагузаштааст. Аз
ин ру, боисрор кушиш^ои ошубу исён ва ташкили даста^ои
мусалла>;и худй менамуд. Нахустин чунин кушиш созмон до-
дани шайкаи ро^занони Нормасчой (Нор К,осимов) гардид.
Нор дар сои Розиён царорго^ сохта, дар шаэуэ якчанд амалиё-
ти махфй гузаронд. Вале минбаъд кораш барор нагирифт, 26
ноябри соли 1918 у ва йигит^ояш аз цониби Х,окимияти Совета
парронда шуданд.
137
Дзетам аскарони сурх босмачиёнро дар тан гнои кух
таъкиб мекунад
138
Аз ин пас Мирзора^им-бойбача, Мир^амидбой, Комил-
донбой, Мирзоэшон, Пулоддонбой, К,озй Саида^мадхон барин
сарватмандони калони шах,р умед ба бои машхури заводчй
Мирзоабдуманнонхон Муинов мсбаиданд. Он\о бисер зур за-
данд, ки ин шахси пулдору обрумандро ба сарварй кардани
"лашкари ислом" розй намоянд. Бо ип мацсад маблаги бисере
низ дамъ оварда шуд. Аммо дар ла^заи охир Мирзоабдуман-
нонхон гайб зад. Баъзе^о гумон карданд, ки у аз масъулияти
сарлашкар шудан тарсид. Аммо дсртар маълум гардид, ки мав-
суф одами Чека будааст, уро худи ^укумат гурезондааст. Ал-
лакай соли 1926 Муинов ба Худанд баргашта, дар Чацари
курпаи Пандшанбе корвопсарои нав мссозонад. Минбаъд у
солкой зиёд дар Куцанд дирсктори фабрикаи макаронбарорй
буд. Дами пиронсолй боз ба зодго^аш гашта омад ва соли 1958
дар ^амин до чашм пушид.
15 декабри соли 1918 куш иш и дар Худанд сарнагун кардани
Х,окимияти Советй аз тарафи ип ифоцчиёни дирузаи больше-
виков - эсерони чап содир карда шуд. Сарварй онх,о - собиц
раиси Шурой ша\рй Г.Т.Стерлигов ба худ фирцаи "Шурой ис-
ломия"-ро низ шарик гирифта даст ба суик;асд зад. Фак;ат хушё-
рии сарбози шщилоб Худойкул Шерматови ёвагй ва дар хо-
наи эсер Атаманов ногатой таркидани граната имкон дод, ки
нети табаддулоти контрреволюционй гирифта шавад. Дар ин
бора муборизи фаъол Мирзохода Бобоходаев чунин ёдовар
мешуд: "Рузе ба ман Шерматов Худойкул хабар расонд, ки як
гурух; эссрх;о ва шурои исломиячиён дар хонаи бои калон Хол-
боев дамъ омадаанд ва ким-чй хел суицасд тайёр мскунанд. Аз
ин хусус ман ба раиси Шурои депутату Тихонов хабар додам,
ки у мадлиси таъдилии Шуроро даъват кард. Дар ин мадлис
комиссия ташкил дода ба он тафтиши парвандаи суицасд су-
пурда шуд. Ба \айати комиссия Барышников, Зокиров Ч,ура,
Трофимов, Хусайнов ва ман дохил шудем. Мо бо милтик; ва
граната^о му саллах, шуда, якбора ба дои дамъомади суицасд-
чиён зада даромадем ва ондоро ба \абс гирифтем. Тафтишот
нишон дод, ки Холбоев агента автономистони Куцанд буда-
139
аст, вай якцоя бо эсер^о ва шурои
исломиячиён мацсад доштааст, ки
дар Хуцанд табаддулоти аксулинц-
илобй дойр карда, болыпевиконро
кушта, Совст^оро бардам ди^ад ва
уезди Хуцандро ба "Мухторияти
К^цанд" \амро>; намояд. Мо кофту-
ков гузаронда аз дасти суикдсди душ-
ман 120 милтиц, 10 дуттй тир, бисер
гранатаю таппонча^оро кашида ги-
рифтсм. Х,амин тарид суидасд барбод
дода, ташкилоти "Шурои исломия"
низ парокапда карда шуд".
Аз ^арду цониб мубориза барои
^аёту мамот мерафт, сари талош
цониб^ои даргир чй будани риояю
андеша ё ра^му шафцатро намсдо-
Муборизи далери зидди босма- нистанд. 18 марти соли 1919 дурбо-
чигарй Муъминчон Хусейнов шии ВОЛОСТИ Уралкент (К,арома-
(аз рост)	зор) дМОНцуЛ дар мавзеи Мирзора-
бот муовини комиссари озуцаи уезд У.Х,усейнов ва ча^ор ^ам-
рох,и уро, ки барои мусодираи чорво омада буданд, ва^шиёна
ба цатл расонд. Баъди чанде аснои задухурди шадид дар мав-
зеи Хонработ ба дасти ин цурбошй командири отряди аскаро-
ни сурхи Хуцанд Родион Барышникови захмин асир меафтад.
Тавре Тоцй Усмон менависад, Амонцул пеш аз он ки ин бан-
дии огуштаи хунро бикушад, гушу бинй ва дигар узв^ояшро
бурида якчанд соат дар ^амон ^олат нигох, медорад. Табиист,
ки чунин кирдори гайриинсониро бецавоб гузошта намешуд.
Инак, аскарони сурх Амонцулро якчанд муддат кух, ба кух;
гаъциб карда, оцибат нобуд сохтанд. Ташнагиашон бо ^амту
куштан нашикасту сарашро аз танаш цудо карда ба нуги найза
бардоштанд ва дар ^амон сурат аспсавору сурудхонон ба ша^р
баргаштанд. Шо^иди ин манзараи да^шатангез - собик, соки-
ни ша^раки рус^о Пётр Степанович Малышев, ки он вацт пи-
140
сарбачаи 7-8 солае буд, дертар ба ман чунин з<,икоят мекард:
Амонцул марди фарбс\и серравган будааст, аз гардани бу-
ридааш чакар-чакар равган мечакид. Сару тани аскари найза-
бардор ва ёлу гардани аспаш аз равгану хун ялт-ялт метоф-
танд. Аввал бсацлй карда ба тамошояш рафтам, баъд якчанд
руз аз тасаввури ин дазцшат дилам безцузур шуда, шабзцо хобам
набурд.
Мисол^ои мардонагии з^амдиёрони мо, ки бебокона цангида,
душманонро ба х,арос меандохтанд, з^исоб надошт. Участками
хавфноктаринро коммунисток ба душ мегирифтанд. Моз^и май
соли 1919 ташкилоти нартиявии шазф ба армияи амалкунанда
137 нафар чоряки аъзоёни худро сафарбар намуд. Аксари ин
касон ба цанг дар з^айати полки коммунистони Туркистон до-
хил шуда, бо щатъияти амал ва маргнописандй зцамсафонро ба
х,айрат меоварданд. Чунин шах,одаги х,олдонх,о бегапй нест, ки
он айём лашкаркашоп вацти ба з^исоб гирифтани имкониятз^ои
галаба аввал шумораи тупу пулсмётз^ояпюнро нею мивдори
коммунистонро шумурда мсбаромаданд.
Писари косиби худандй Абду^аздор Бозиев баъди аз фронт
баргаштан з^ам дар шуцоатмандй ба з^амсафон сабак, медод.
Нотарсй ва рустамона цангидани у хусусан аснои торумори
дастаз^ои босмачиёни Норщузй ва Машраб дар куз^сори волос-
ти Чопкупук, (з^оло Исфопй) аён ба чашм расид. Соли 1973 ма-
рз;ум Мирзохоца Бобохоцасв ба ман нацл карда буд, ки Цура
Зокиров Абду^аздорро цаеуртарин сарбози лашкари халк;ии
хуцандиён з^исоб мекард ва вацте ки дар Совети шаз^рй масъа-
лаи ба ордени Байрами Сурхи Узбекистон пешбарй кардани
номзадиаш ба миён меояд, вай бе ягон дудилагй ба дои худ
номзадии аскари цаториаш Абду раздор Бок;исвро тавсия ме-
намояд. Аз \амин як мисол пайдост, ки революционерони
з^а^ик;й чй гуна шахсони хоксору поктинат будаанду чй гуна
хизмати з^амкитфонро к,адр мекардаанд. Баъдтар Бо^иеви ор-
дендор муборизи фаъоли коллективонй шуда, цабл аз вафоташ
охири солдои сиюм ба колхози ба номи Шадунци нохияи
Хуцанд роз^барй мекард.
141
Сарбозони инкилоб ба шарафи Анцумаии 1-уми Хизби Коммуниста
(болыневикони) Узбеки стон саф кашидаанд. Соли 1925.
Мислиу данговарони шербозу дар лашкари хал^й ("корот-
рядз^о"), дружиназ^ои дангии коммунистону комсомолом ва
^исмз^ои ЧОН кам набуданд. Ин дастаз^о аввал^ои соли 1919 аз
сабаби дар гарнизони Худанд хеле кам мондани аскарони сурх
арзи вудуд намуданд ва з^арчанд ба ном муста^ил бошанд у;ам,
дар асл резерви фаъоли Армияи Сурх з^исоб ёфта, аксаран бо
^исмз^ои он якдоя амалиёт мебурданд, зарур шавад зуд ба з^ай-
аташ дохил мешуданд.
Сарварии яке аз отрядной ихтиёриёнро командири пуртад-
рибаи Армияи Сурх Абдудодир Ра^имбоев дар у\да дошт. Ба
з^ифзи з^окимияти коргару дез^он вай з^ануз зимистони соли
1917, зцангоми мардикорй дар шазуэи Харьков бархоста буд. Аз
тардимаи х,олаш (онро собид сардори Архиви давлатии вило-
ят Н.М.Морозов пайдо намуд) маълум мегардад, ки Рах,имбо-
ев соли 1918 дар рузз^ои ба Харьков тазущд кардани душунх,ои
Германияи кайзерй ба яке аз нахустин отрядной Армияи Сур-
хи Украина дохил шуда, аввал дамчун аскари сурх, сипас ба
сифати командири взводи полки 3-юми махсуси тирандозй бо
142
истилогарони немис мардонавор цангидааст. Полки онз^о душ-
манро таъцибкунон то кишвари Волынь роз^и пуроташ тай ме-
намояд. Абдуцодири дар оташи набард^о обутобёфта ва дар
\унари афсарй со^ибмалака соли 1920 баробари ба зодгоз^аш-
Хуцанд баргаштан коркуни сиёсии Урда, сонй комиссари Хар-
бин гарнизон таъин шуда, соли 1922 бо хох,иши худаш рох,ба-
рии отряди ихтиёриёнро ба зимма мегирад.
Данговари сафдар Болтухон Тураев з^ам узви лашкари хал^й
буд. Мох,и июни соли 1922 уро командири полки 14-уми саво-
раи Акмолинский Армияи Сурх Токмурзин ба ордени Байрами
Сурх пешбарй менамояд. Барои кадом корнамой тоцикписарро
ба чунин нишони олй лоиц донистанд? Хдмнабарди у адиби
шодравон Тоцй Усмон з^икоят мекард, ки сард ори босмачиёни
ноз^ияи Уротеппа Холбута боре ба муцаррабонаш издэор шуда
будааст: "Ман аз як полк аскар паметарсам. Аммо з^амин, ки
сиёсии Болтухонро аз дур бошад з^ам бинам, дилам меларзад".
Х,а, тарсу вазами iQ/рбошии номй бсгапй пабуд: агар шахсан дар
задухурди назди Басманда аз чанголи у базур халос шуда бо-
шад, пас дар з^арбу зарби назди дез^аи Кучкина аз дасти Тур; еву
рафицонаш цариб белашкар монда,бо якчанд йигиташ гурехта
дар кух.ис'гони Масчо панох, бурд.
Раво-раво му^офизати Ватани социалиста кори цонии з^амаи
миллатз^ои дар гузашта мазлум гардид. 7 май соли 1920 М.В.
Фрунзе ва В.В.Куйбышев дар бораи ба хизмати з^арбй даъват
намудани 30 з^азор мусулмонони кишвари Туркистон фармон
бароварданд. Тадбири мазкур дар таърихшиносии советй з^ам-
чун як навъ воситаи баланд бардоштани шуури синфй, аз таъ-
сири табак,ах,ои доро раз^о кардани мез^наткашон, босаводу
маърифатнок гардондани онх,о баз^о гирифтааст. Ба он марду-
ми шимоли Тоцикистон х;ам гарму цушон з^амовоз шуданд.
Х,амон навъе ки муаррих Т.Р.Каримов меорад, аллакай то ав-
вали моз^и август ба пунктз^ои аскаргирии Хуцанд 706 нафар
даъватшудагон з^озир мешаванд. Дар з^амин давра ба макта-
бз^ои з^арбии мамлакат фиристодани цавонони маз^аллй низ
маъмул мегардад. Масалан, солкой 1921-1922 як гурух, тоцик-
143
Извошхо дар назди боги шахри. Охири солхои 20-ум.
писарони хуцандию конибодомй ба мактаби муттащидаи Хар-
бин ба номи Наримонови шащри Боку рощи карда шуданд, ки
дар байни онщо Цумъа Почоев, Абдулло Нурмущаммадов, Ко-
мил Ёрматов ва дигарон буданд.
Хдмзамон соли 1920 барои мубориза бо босмачигарии во-
дии Фаргона отряди киштищои посбонй ва сипас флотилияи
щарбии Сирдарё ташкил ёфтанд, ки базаи асосиашон шащри
Хуцанд буд. Дар онщо бачамардони мащаллй низ хизмат ме-
карданд. Флотилия ва базаи мазкур то мощи июни соли 1922,
то дами щатъ гардидани амалиёти цангй арзи вуцуд намуданд.
Минбаъд се адад киштии зирещпуши ин флотилия, ки айёми
цанги гражданй дар базаи Хуцанд будубош доштанд, аз нав
таъмир кунонда мощи августи соли 1945 дар самти Маньчжу-
рия дар цанги зидди Японияи империалиста истифода мегар-
данд.
Хулласи калом, таърих равшан шащодат медищад, ки ащли
защмати шимоли Тоцикистон аз рузщои аввалини ташкилёбии
144
Армияи Сурх гакягоху муттакои ин лашкар буданд. Байравдои
цангии сипох;и мазкур аз хуни садх,о фарзандони бебоку
цоннисори диёрамон алвонтар мегардид. Мардуми цафокаш
бо иштироки фаъолона ва ивази курбоних^ои бех^исоб дар цанги
гражданй исбот намуд, ки Х,окимияти Советй барояш х,окими-
яти дилхох, асту бахуэи х,ифзи он вай х^амсша цонро курбони оташ
хох;ад кард.
ХУШБАХТОНА, баъди чандс цанги гражданй хотима ёфт
ва рузхцои осоишта фаро расиданд. Хучандиён азнавбарк;арор-
кунии хоцагии халцро дар муддати писбатан кутох, анцом дода,
корхона^ои азкормондаро дубора ба кор андохтанд, барои
косибону х^унармандон шароити мусоиди кор фаро^ам овар-
данд. Арзи вуцуд кардани саноаги социалиста, кушода шуда-
ни омузишго^ои фабрикию заводи ташаккулёбии синфи кор-
гари навро тезонид.
Мардуми зах.маткаш ба эъмори х,аёти нав бо дили гарм пар-
дохт. Х,ар як декрету царори Паргияи Коммуниста ва Хукума-
ти Шуроро вай бо дилу цон мспазируфт, зеро медонист, ки онх,о
барои рах;о кардан аз зулми чандинасра ва ба зиндагонии бо-
саодат расондани ахди зах;мат мунташир гардидаанд. Х,ар як
рузи навсозих,о муждаи тоза меовард. Баробари ба кор даро-
вардани коргохдои кухцна ва таравдй додани саноати косибй
хукумат бо тавсияи олимон ба омузиши сарват^ои табиии уезд
низ шуруъ намуд. Кух,х,ои атроф аз лих;ози маъданнокй тах;к;и1<;
гардиданд. Дар ин кор х;амрох;и мутахассисон кашшофони
махалли низ сах,м мсгирифтанд. Яке аз онх,о Эшонхоца Усмо-
нови ниёздегчагй, ки дар илми кимиё дониши амиц дошт, то
худи соли 1941 дар кашфи захирах,ои металлов и ранга дар х,ав-
заи Консой ба геологх^о дамчун рох,балад хизмат кард.
Бояд гуфт, ки цариб тамоми касбу хунарх,ои хуцандиён, ки
асри XIX ва аввали асли XX вуцуд доштанд, баъди инкилоб,
дар давраи советй низ а^амияти худро гум накарданд. Давлати
Советй аз соли 1921 cap карда ахути х^унарх^ои гуногунро ба ар-
телх,о муттах,ид кардан гирифт. Чунончи, ох,ангарону челонга-
рон ба артелх^ои "Металлист"-у "Индустрия", музадузон ба ар-
145
Коргарони нахустип артели музадузии Хуцанд. Соли 1928.
Музадузон аснои кор
146
Дехкоиони камбагал сохиби замкни хеш гаштанд
тели "Панцсолаи сеюм", шираворпаз^о ба артели "Маишат",
атласбофону алочабоф^о ба артслх,ои "Якуми Май" ва "Зано-
ни озодшудаи Шарк;", аробакашх;о ба артели "Кооптранс" гирд
оварда шуданд. Боз хеле ^унармандону косибон мезцнати ин-
фиродиро мисли пештара дар устохонаю дукон^ои худ идома
медоданд. Чунончи, тупари дегрезй то соли 1928 муттасил да-
вом кард. Он вацт дар ма^аллаи Ниёздегча сето чунин устохо-
на амал менамуд. Устоёни мо\ир Файзй-дегрез, Абдувориди
дсгрез, Х,асани-дегрез, Бощибои дегрез, Зиёи дегрсз ва дигарон
анъанаи ацдодиро хомуш шудан нагузошта х,амоно аз чуян дегу
мангал, чарогдону шамъдон, угурчаю домков, шамъдончаи
бодбарак, панцараи оташдон, болиштаки обцувоз ва дигар
147
Бунёдкори фаъоли социализм Цорирахмат бурбонов (дар
мобайн) бо гурухи хамкоропаш
маснуоти барои мардум зарурй месохтанд. Х,оло х,ам аз тало-
нам абераи Файзй-дегрез Абдухамид Зиёбосв к;олибх,ои рехта-
гариро дарёфт кардан мумкин аст...
Бунёдкорй ^амвора бо танг ва таък;ибкунии табацах,ои ис-
тисморгар сурат мсгирифт. Тавре маълум аст, цанги гражданй
дар Осиёи Миёна аз х,ама дурудароз давом кард (дар уезди
Хуцанд соли 1925, дар тамоми Тоцикистон тагг\о тирамо^и соли
1926 ба охир расид). Мацомоти дахлдор сабаб^ои чунин
муцовимати шадидро та\лил карда ба хулосае меоянд, ки яке
аз сабабэ(ои асосй - цунбиши босмачигариро дастгирй карда-
ни рух,ониён будааст. Аз ин ру, нисбати эшон чора^ои муассир
андешида шуданд. Аз цумла масциду мактаб^ои усули кух,на
саросар баста, соли 1927 судной шариат ва соли 1930 вак;фхурй
бардам дода мешаванд. Мазору масцид дигар \ук;ук;и даромад-
гирй аз замин надоштанд. Х,амзамон аз мансаб дарканор ва ба
цавобгарй кашидани маъмурони х,окимияти пештара (o^caj^-
к,олон, булусх,о, мингбоши^о, цозиён ва f.) cap шуд. Хелебоёну
148
Атласбофи лар фабрикам «Красный ткач»
савдогарон, судхурон ва дигар "унсурони бетона" ба руихат^ои
сиё\ номнавис гардидаид. Соли 1929 дар ша^р шумораи касо-
не, ки аз э^укуци овозди^й мах;рум гардонда шуда буданд, 2841
нафарро ташкил дод. Дсртар - соли 1931 миедори зисди он^о
ба Кавкази Шимолй ва дашти Дилварзин бадарга карда шу-
данд. Дар зумраи ба Кавказ ирсолшудагон ашхоси сарватман-
дс чун Эргаш-бойбача, Рафури Пуфак, Шарифи К,ок, Мирда-
молбои цуш^авзй, ру^онисни шинохта Олимхон-махсум,
Абдуцайюм-махсум, мулло Ёцуб ва дигарон буданд. Аз "халал-
расон^ои сох тмони ^асти нав" тоза кардани домса баъдтар низ
муттасил давом кард.
Мо дар китоби «Парвозго^и бузургон» (Худанд, 2002) кор-
намоии бузурги дар азхудкунии водии Вахш нишондодаи
худандиёнро муфассал тасвир кардаем. Аммо мисоли дигари
шудоати ме^натии ^амша^риёни мо - ^иссаи эшон дар фат^и
заминкой бекорхобидаи к;исми узбекистонии дашти Дилварзин
эцануз дар илми таърихшиносй умуман тавди^ нашудааст, х,ол
он ки вай низ сах,ифаи баруманде дар китоби донбози^ои пада-
149
Станциям баркии комбината кон сер в
рои буда мставонад. Дар корам гардондани ин замипх,о ба тав-
ри оммавй сал,м гирифтани ^амша^риёни мо кай cap шуд? Со-
лкой 1929-1930, бо огози маъракаи тангкунии «кулакдо» ва таш-
кили нахустин колхозно. Бисёр шахсони ба «руйхат^ои сисл;»
афтода л>аракат мекарданд, ки Дилварзин рафта, дар к;атори
фотел,они дашти лабташна ба бунёди л;аёти нав х,иссагузор ша-
ванд, бо зал;мати л,алолу зарбдорона тамгаи «унсури бегона»-
ро аз худ дур созанд. Зумраи дигарро ба дашт хол;иши колхоз-
дарой надоштан меафканд. Баъзеи дигарро х,избу э^укумат ба
ин цо тарной сафарбаркунй ва ё коркой рол,барй мефиристон-
данд. Ба дел;аи руснишини Сретенка ва гирду атрофи он бо-
шад, кулакшудагонро цой мекарданд. Алцисса, бо амри так^цир
то соли 1933 дар се совхоз, дел,ал;ои Симхос, Назарбой, Сретен-
ка, Хос-Тавдачй, Чаноц, Тентак, К,ушчй, Сартюз ва л;оказои
нохияи Бекободи вилояти Тошканд беш аз 350 хонаводаи
хуцандиён маскун мешавад. Пеш минта^аи мазкурр аз цониби
^укуматдорони подшол;ии рус л;амчун макони бадаргакунии
деэдонону казак^ои саркаш истифода мегардид. Аз гуфти баъ-
150
Сахии заводи пахгаюзакуии
зедо худи калимаи «Дилварзин» низ аслан вожаи тодикй набу-
да, шакли ихтисор ва вайроншудаи ибораи русии «Дальнее вы-
селочнос заключение» аст. Тадридан мудодирони тодик ихти-
сораи русии «Семьхоз» (дафт ходагй)-ро низ «тодикй» кунон-
да «Симхос» талаффуз мскардагй шуданд.
Заминкушой дар дашт кори осон набуд, вале дамшадриёни
мо, ки дар ин дода мадорати бой доштанд, бо дадди том хори-
стону тудайзордо, заминкой санглох, талу тепнадоро шудгору
киштбоб гардопда, дардили дашти нопайдоканор водадои ази-
ми сарсабз ба вудуд мсоварданд. Дар андак муддат бо задмати
О1цо дисми данубии Дилварзин дабой нав ба бар кард: дар са-
росари он акнун боготу майдондо, бедзору сафсдорзордо, давзу
сардавздо, дедоти сердолу дарахт назаррабой мекарданд, сар-
корони худандй бо санъати олии деддонй мардуми таддоии
узбекро мадви дайрат гардонданд. К,аламчадои току бед, зар-
долую шафтолу ва дигар дарахтон, ки ондо бо худ аз Худанд
оварда буданд, ба ходагидои нидолпарварй низ асос гузоштанд.
151
Автобусы аввалин дар кучахои шахр. Соли 1930.
Дар ссцаи пахтакорй ^ам касе ба хучандиён баробар омада на-
метавонист. Чунончи, мудири участкам совхози «Назарбой»
Урунбой Файзибоеви гозиёнй дар Узбекистон бори нахуст чскан-
каи гузаро ба ро^ монд. Тзчрибаи ин деэдони асилро шоёни
пайравй донистанд. Урунбой-саркор чун пахтакорй мумтоз бо-
р^о вакили ьурултой\ои чум\уриявй интихоб гардида, бо се ор-
ден мукофотонида шуда буд. Зодаи ма^аллаи Таги Тути Калон
коммунист Мирзосаид А\мадовро бошад, Хукумати Узбекистон
сардори Итти^одияи совхозной Дилварзин таъин мекунад. Мав-
суф дере нагузашта худро ро^бари оцилу чашмикордон нишон
дод. Бо цидду чахди у хочаги^ои навташкил зуд ^омат рост кар-
да, ма^сулоти фаровон медодагй шуданд. Минбаъд Ахмадов дар
вазифа^ои раиси комичроияи нох,ия, котиби якуми райком низ
пурсамар кор кард, охир^ои чанг Наркоми совхозной Узбекистон
таъин гардид. Солкой кдбл аз нафа^абарой у дар наздикии Тош-
канд ба совхози «Келес» сарварй мекард.
Бисёр нафарони таък;ибшаванда ва фирорй хдм дар Дилвар-
152
Намуди боюри Пан-цпанбс. Соли 1935.
зин ба шарофати завмаги фидокорона номи иск пайдо наму-
данд. Масалан, шахси ру^онй Муллоа^мад Муллобоеви
кдландархонагй дар совхози «Дилварзин - 3» аввал сардори
бригада, синае мудири сах;ро ва агроном буд. Барои паёпай ба
даст овардани росили баланди пахта у бо ордени Ленин муко-
фотонида шуд. Мамадцон Ашрафбоеви заргаронй ^ам, ки дар
Хуцанд писбати худ назари иск надошт, устоди заркор шинох-
та шуда, ордсни Байрами Сурхи Ме^натро пеши бар намуд.
Сонитар вай capai ропоми хоцагй ва директори совхози «Дил-
варзин -1» гардид. Муллой де^навй Х,оцй Абдусамад Ниёзов
(бобои собик; Сарвазири То ци к истон Абдуцалил Самадов) дар
Дилварзин аввал табсльчигй кард, сипае чун бригадири пухта-
кор ном баровард. Х,ампа\луи у Саид Баротов пеш дар Унцй
богу майдони зиёде дошт, «кушад х,ам, ба колхоз намедароям»
- гуён ба Дилварзин фирор карда буд.Дар ин цо баракати зах,-
мати дастцамъонаро дида, ацидаапг билкул тагйир ефт ва яке
аз саркорони шу^ратманд гардид. Ба мисли вай Юлдош-собун
153
Кучаи марказии шахр. Соли 1935.
ном марди румонй ^ам бахти худро дар Дилварзин сфт. Хар-
бузаю тарбузи руёндаи ин деэдони пур^унар дар ширили х,амто
надошт.
Бо вудуди ин х;исситарсу хавотирй дамшадриёни дилварзи-
нии мо, бахусус кулакшудагону фирориёнро то худи дируз тарк
нагуфт. Як цисми ин мардум баъди цанг ва солкой 60-ум ба
Хуцанд баргашт, вале микдори зисдаш куч бастан нахост. Ба-
зе^ояш то солкой 70-ум у>ам ба назди хешовандон рустй равуо
дошт. Масалан, шахсан Абдуцодир Ёк;убов ном писари мул-
лой ба Кавказ бадаргашударо медонистам, ки бо вуцуди дар
Дилварзин муаллими собицадор будан ба Ёва, ба ^авлии хешу
таборонаш тарной пин^онй омада мерафт. О^ибат у дар зод-
го^и завцааш - ша^ри Асакаи вилояти Андицон майзил ихтиёр
карда дар ^амон цо аз олам даргузашт... Банда соли 1991 ба
Сретенка сафар карда бо чашмони худ дидам, ки авлоди
хуцандиён дар он цо ^ануз бисёранду ^амонцой шудаанд, ния-
ти ба шаэуэи аццодй баргаштан надоранд.
154
Сардори идораи маорифи округи Лепииобод, депутати
Шурои Олин Точикистои Оча Норматопа. Соли 1938.
Соли 1962 ба мактаби мо Абдулхай пом ^амсоламон хонданй
омад, у бо омсхтаи калима^ои узбекй ^арф мезад. Баъд донис-
тем, ки аслан хуцандисту оилаашон ба Таги Тути Калон аз
Симхос кучида омадааст. Падари ^амин бача Мам аддон Са-
идов низ бинобар надопистани забони адабии тодикй мадбур
шуд аз касби муаллимй даст кашида мудири магозаи асния-
т^ои мактабй гардад. Х,ол он ки у дар Дилварзин директори
мактаби ^аштсолаи ба номи Гоголь, омузгори баландмалака
буду ба забони узбекй шево даре мегуфт.
Х,амаи ин нокоми^о касри замон буд, бо таассуф мегуяд у
имруз. - Падарам Ашрафбой Саидов ба Дилварзин аз дабри
155
Нахуоин ya икал и В.И Ленин дар Ху чанд
чор нафар ту^матгар, ки хостанд уро ба «руйхати сисх» дохил
карда ба манзили аввали солдои 20-ум аз Ра^имбои заводчй
ном бой арзонба^о харидааш со^иб шаванд, гурехта буд. Дар
асл у худаш молу сарвати казой надошт, дар бозори Панцшанбе
биринц савдо мекард, дар Раззоц ^амагй 6 сотих замин дошт.
Хдрчанд он сиёхдилон (сеяшон аъзои партия буданд) хонаро
сохибй карда оилаи моро ба сахтиву хори\ои зиёд мубтало сох-
танд, дар о^ибати кор аз цазои Худованд эмин намонданд: яке
баъди чанде бо пора ба даст афтода дар турма циннй шуд,
дуюмй соли 1947 дар магозааш камомад со дир карда шаш сол
Хукми ма^бас гирифт, сеюмй майзада шуда спирт хурда мурд,
ча^орумй - зани «фаъола» дар охири умраш фалац шуд. Падар
дар Дилварзин ба пахтазорон обмонй мекард, дар вацти холи-
156
гиаш дарахт мешипопд. Ач сояи ни\ол^ои дар цади цуйбор^о
шинондааш то х,ол одамоп ба^ра мсбаранд. Давраи цанг аком
Умарбои тракторчй аз х,амон цо ба батальони коргарй ва ман
ба фронт ра^сипор шудсм. Ба ьди h i моми цанг муаллимй пеша
намудам. Хайрият, дсргар насиб афгод дубора ба ша^ри худа-
мон, ба ^авлии бобои модариам кучида биёсм.
Бисер намояндагони тсзфа\ми ин габацот ^абс ё бадарга-
шавиро мунтазир нашуда чун мададгори ^укумат ва цорчии
коркой нек баромад мекарданд. Масалан, имоми масциди Таги
Тимча мулло Охунбобо Алиев (Хокй), ки зикраш дар боло рафт,
соли 1929 бо ташаббуси худ ^амша^риспро ба сохтмони шах-
га^ои Консой таблиг намуд Барои розй кунондани ощо мав-
суф сухан^ои таъсирбахш мсгуфт, ашъори даъваткунанда ме-
хонд. Аллакай ^амон вацт ба у муяссар шуд \амро^и худ ба
Консой цариб 50 касро бубарад. То соли 1934 огози ба кор да-
ромадани ин кон Мулло Охунбобо ба Консой цамъ 180 нафар
хуцандиёнро цалб карда ганонист. Бо цувваи ин касон дар пояи
ку^и К,аромазор ва дашти бссамар барои ку^кан^о хона^ои
истицоматй, хобгох,у ошхона^о сохта шуданд. Дар ин кор худи
Мулло Охунбобо низ фаъолона ширкат меварзид. Минбаъд эс-
тафетаи уро дар Консой духтараш Мухаррам Алиева ва домо-
даш Абдувалй Рахимов идома доданд. Мухаррам муддати 30
сол (1945-1975) дар кони зеризаминй мошинисти калони мо-
шини маъданкашонии "Гамильтон" буд. Маъюби цанг Абду-
валй бошад, аввал дар идораи кон, сипас солкой 1957-1965 дар
вазифаи муовини раиси Шурои ша^рак кор кард. Мухаррам
Алиева дамчун шахтерзани нсшщадам соли 1961 депутата Шу-
рои Олии Тоцикистон интихоб шуда, шуцоати ме^натиаш бо
орден^ои Байраци Сурхи Мс^нат ва Нишони Фахрй цадр гар-
дид. Номи у ба Китоби Фахрии Вазорати металлургияи ран-
гаи СССР сабт шудааст.
Боз як ташаббускори одамгункунй ба Консой шайхи мазо-
ри Чашмаи Арзанак Мулло Бобохон буд. У низ соли 1932 ба
даъвати айём ^амовоз шуда, бо худ ба сохтмони кон наздик 60
нафар хуцандиёнро овард. Баъзеи ру^ониёни дируза бошанд,
157
тан^о ба таблигот цаноат накарда, худ фаъолона аз домани кор
мегирифтанд. Чунончй, Бобохода-аълам Нсъматходаев соли
1930 аз Румон ба Коисой кучида омада, ба сохтмончиён сарвар
шуд. Азбаски дар ^унари дуредгарй мумтоз буд, то худи соли
1937 дар бунёди идораи кон ва манзилго^о дидду да\ц намуд.
Уву шарикаш усто Пулодшсхи румонй даэ^о иморат^оро аз
даст бароварданд.
За^матписандй ва матонати коргарони худандй баъди соли
1934 ба кор даромадани кон боз х,ам бештар ба назар расид. Аз
байни oirajo хеле машъалони истс^солот баромаданд. Масалан,
зодаи ма^аллаи Кемачй Мирзо^омид Нурматов то ба дарадаи
инженери пешбар, сардори сменаи фабрикаи маъдантозакунй
расида, бо ордсни Ленин мукофотопида шуд. Чунин мукофоти
олй дере нагузашта сари синаи надбкан К,осимбой Дадоевро
низ зеб дод. За^мати зарбдоронаи онэцо минбаъд низ барабас
нарафт-^ар дуюмин тирс, ки данговарони советй солкой данг
ба фашистов холй карда буданд, аз цу рюши ми Консой рехта
шуда буд...
Чунонки маълум аст, Худанд ва наво^ии он баъди марз-
бандии соли 1924 ба ^айати Узбекистон дохил шуданд. Та-
нх;о соли 1929 ба э<;амдисрони мо муяссар гардид, ки дале-
л^ои худро ба Маскав исбот кунонда ин сарзаминро ба
Тодикистон бипайванданд. Муддати шаш соли дар таркиби
дум^урии х;амсоя будан Худанд рузх;ои сахтро аз cap гуза-
ронд: ба дуз махлуткунии муттасил, тангкунй аз ли^ози за-
бои, мактабу маориф ва фар^анг нисбати ин музофоти
тодикнишин низ бархилофи сиссати миллии ленинй щамон
сиёсате татбиц карда мешуд, ки онро Х,укумати Узбекистон
дар хдцщи дум^урии мухтори Тодикистон пеш гирифта буд:
муддати тулонй манфиат^ои он дар сохтмони ходагй ба на-
зар гирифта намешуд, маблаг^ои ба вай тааллуцдоштаро гасб
мекарданд, крсдит^оро ниго^ мсдоштанд, афзалият^ои ин
музофотро барои афзудани нуфузи ма^аллоти узбекнишин
истифода мсбурданд. Ана яке аз ро^барони округи Худанд
Демченко дар съезди 2-юми Шуровой округ (12 апрели соли
158
1929) дар цавоби гилаи намояндаи нохияи Ашт чунин арза
медошт: "Округи мо таи 10 сол бссо^иб буд, ба шумоён маъ-
лум аст, ки вай та^ти васояти Самарканд царор дошт. Бояд
ицрор шуд: азбаски ба мо пайсае намедоданд, мо низ ба Ашт
Хец чиз намсдодем. Округи мо амалан фацат 2 сол боз ба
Хаёти ицтисодии худро бунёд кардан cap кард. Ман чунин
мешу морам, ки акнун ин сол\о - 1928, 1929, 1930 - барои
Хуцанд чизи бисёре хо^анд дод"1.
Ганхо ташкилёбии округи алохидаи миллии Хуцанд (авва-
ли соли 1927), ки акнун бевосита ба худи хукумати Узбскистон
итоат мекард, мацоми ин музофот ва маркази онро якщадар
бардошт. Акнун сарони он кишвар мацбур буданд, ки дар ин
цо ба сохтапи манзил, бино^ои нави маъмурй купрук аз болои
дарёи Сир, сганцияи телефон шуруъ намоянд.
Х,ам замой бунёди роххои нав андешида мешуд. Чунончи,
соли 1927 царор карда шуд, ки аз Тошканд тавассути Пискат
ба Хуцанд xai ги нави ро\и о\ан кашида шавад. Инро тарак,-
к;иёги цуввахои истс^солкунанда, бахусуссаноати кухйтахозо
мекард.
Вале тараедиёти \ак;иции шахр баъди ба Тоцикистон пайва-
стани округи Хуцанд (апрели соли 1929) cap шуд. Шахр акнун
босуръат симои индустриалй мегирифт, дар ин цо яке аз паси
дигар корхона^ои азамате чун комбинатхои абрешиму консерв-
барорй, фабрикатом шохибофии "Красный ткач" ва бофанда-
гию трикотажй, заводи нави пахтатозакунй ва гайра к;омат рост
мскардапд. Аксарияти коргарони опхоро мардуми ма^аллй
ташкил мсдод.
Вощсаи мухимтарин дар хаёти шахр 8 марта соли 1932 ба
истифода супурда шудани комбината абрешим гардид. Вай
мсбоист цабл аз хама занону духтарони махаллиро ба кори
фоиданоки цамъиятй цалб менамуд. Бо ин мак;сад хануз мо^и
октябри соли 1931 миёни намояндаи корхонаи сохташаванда
ва 35 ма^аллаи шахр, хамчунин дс^а^ои Пуличухуру Шайхбу-
' Съезды Сонетов Хо dkciiickoi о округа. 1927-1930 и. (Документы и материалы).
Худжанд, 1991, с.126.
159
рдон, Румону Ундй дар бобати ба комбинат равона кардани
600 зани тодик созишнома имзо карда шуд. Охири соли 1932
дар он аллакай беш аз 1500 нафар занон кор мекарданд. Барои
касбомузии ондо тадбирдои зиёд андешида шуданд, ки ташки-
ли мактаби дусолаи касбй (ФЗУ) ва ба курской кутодмуддати
Фаргонаю Самарканд ва Бухоро фиристодани занони Худанд
аз дамин думла буданд. Ба бархе коргарон ин касбро мутахас-
сисони аз Москваю Киев омада омузонданд. цидати бапо гу-
зоштани корхонаи навбунёд хизмати нахустин родбарони он -
директори комбинат Р.Грюнберг, котиби партком С.Х,омидов,
раиси фабком К.Мирзоева ва комсорг О.Радимова хеле босазо
буд.
Коргарони навомада дар кутодтарин муддат идора кардани
дастгоду механизмдои мураккабро омухта, аз сафи пешдадамон
дой мегирифтанд. Азбар кардани донишдои техникй ба руи
ондо дадони наверо боз менамуд, дере нагузашта навоварй ва
меднати зарбдоронаи стахановй барояшон оини муцаррарй
гардид.
Дар комбинат ташаббуси ангишткани Донбасс Алексей Ста-
хановро аввалин шуда пиллакашдо Робия Холматова, Нина
Субботина, абрешимтобон Евдокия Уткина, Файзинисо Искан-
дарова, бофандагон Абдуллодон Баротов ва Шарифбой Ахма-
дов дастгирй намуданд. Ондо дар натидаи тезонидани суръати
кори дастгоддо, зиёд намудани миддори ондо, ташкили дил-
ходи меднат супоришдои истедсолиро ду-дуним баробар идро
мекарданд. Чунончи, дар цехи пиллакашй стахановчиён ба дои
як дастгод ба идоракунии 5-6 дастгод гузаштанд. Дар цехи
абрсшимтобй бошад, суръати корро хелеафзун намуда, ба дои
32 дук 45-50 дукро идора мекардагй шуданд. Дар фабрикаи
бофандагии радами 1-и комбинат навоварон даракати мокуи
дастгодро тезтар гардонда, зарбаи мокуро аз 106 дар як дадида
то ба 140 маротиба расонданд. Райр аз ин бофандагон аз идо-
ракунии як дастгод ба 2-3 дастгод гузаштанд. Х,аракати стаха-
новй досилнокии меднатро хеле баланд бардошт. Комбинат
соли 1940-ум аллакай соле 200 тонна абрешими хом ва 753,1
160
назор метр шо^ивор исте^сол намуд1. Х,адми ма^сулот дар ди-
гар корхонах,ои ша^р х>ам, ки дар онх,о стахановчиён тудакаши
коллектив буданд, багоят афзуд.
Худандиён ба зафар\ои ме^натй дар кори якдоя бо ^амко-
рони гуногунмиллаташон ноил мешуданд-ба ша^ри саноатй
табдил ёфтани Худанд ба ин до ^азорон рус^ову украинце, то-
торх^о, узбеков, намояндагони к,авм^ои дйгарро оваронда буд.
Аллакай соли 1939 аз 47 х,азор аролии ша^р 36 фоизашро рус-
забонх,о ташкил медоданд. Аз ин ру, Худанд тадридан к;абои
европой ба бар кардан гирифт. Акнун вай ба он шахри пурхо-
ку лои х>ар дадамаш мазористон ва тангкуча^ои пурх,авл кам-
тар монандй дошт, аз берун низ амсоли нигине дар миёндои
во^аи шукуфон мстофт: гирдогирдашро колхозной миллионе-
ри ссрсох,а и^ота карда буданд.
Уст од С.Айнй соли 1936 аз дидани манзараи нави маргуби
Худанд ба на*щ омада. таассуроташро аз сайри он чунин ба
цалам медод: "...Аз вокзал то охири шахр рохи калони санг-
фарши мусатгах, дар ду з арафи рох, ки дар замон^ои пеш биё-
бони хушк буд, колхозной нахтакор дойгир шудаанд. Дар ду
тарафи ин рох аз шахр то сахро заводхо, фабриках>о, комбина-
та пиллакашй ва шохибофй, заводи конссрв, мактаб, яслй ва
хобгохи умумии ин завод ва фабрика, института ходагии
щишлок;, техникуми ходагии цишлок; ва хобгохи умумии онхо,
мактаби 10-солаи тодикй, мактаби 10-солаи русй, омузишго^и
таълим ва тарбияи занона ва дигар мактабхои ибтидой, миёна
ва олй, Совета ша\рй, горком, магазинном гуногуни Тодикторг
ва Тодикматлубот, боги шахр, майдони сурх, гостиница ва чой-
хона.\ои сурх бино ёфтаанд. Ин манзараи олй ва назаррабо, ки
дар ин шахри таърихй дар натидаи сиёсати миллии ленинии
Партияи Коммуниста пайдо шудааст, ходидатам онро шоис-
таи номи одни "Лснинобод" кардааст. Дар хадидат хам ин шах-
рро сиёса i и миллии ленинй обод кардааст, ки ин ном аз ин си-
фа! гириф га шудааст...".
\\мадов Ш. 60 сол. Са\ифа\о аз таърихи комбината абрешими Лснинобод -
Хуцанд (1932-19921 Хуцанд, 1992, с.23-36.
161
Ope, мардуми аз зулму асорати чандинасра ра^оёфта ва цад-
ршиноси мо хуб мефа^мид, ки ин обо диву пешрафт ва сарсаб-
зи^о ба шарофати кист. Бинобар ин тамоми сокинони ша^р ва
колхозчиёни нохияи Хуцанд аз Хукумати Совета илтимос на-
муданд, ки ба ша^ру нохияи онх,о номи до^ии пролетариати
ца^он В.И.Ленин гузошта шавад. Тафсилоти ин цазияро яке аз
фаъолони он айём Хрцибобо Сотиболдиев соли 1986 чунин ёдо-
вар мешуд: "Аник; дар ёд дорам, масъалаи ба Хуцанд додани
номи до^ии бузург бори аввал мо\и феврали соли 1935 дар съез-
ди дуюми колхозчиёни зарбдор ба миён омад. Дар он ман -
деэдонбачаи 21-сола ^амро^и Дура Бобокалонов, Мирсаид
Умаров, Саидхоца Урунхоцаев, Х,омид-ок;сак;к;ол Исмоилов ба-
рин пахтакорони номдори хуцандй иштирок доштам. Хдмон
руз^о ^айати вакилони моро дар Кремль ро^барони партия ва
эцукумат цабул намуданд. Бо И.В.Сталин, М.И.Калинин, К.Е.
Ворошилов, А. А. Ан хрсев барин арбобони барцастаи Партияи
Коммуниста ва Давлати Совета гарм мулоцот кардем. Сарко-
ри мумтоз Д.Бобокалонов ба О1цо аз комёби^ои ^амша^риён
нат^л карда, дар хотима таклиф ба миён овард, ки ба Хуцанд
номи Ленинро гузорем-чй? Таклиф ба х,ама маъкул шуд, вале
рафик; Сталин шухиомез гуфт, ки номи до^иро бо комёбии ка-
лонтар сазовор шудан лозим. Канй бинсм, росили имсолаатон
чй гуна мешавад. Агар пахтаро зиёдтар супоред, ба ин масъа-
ла дубора бармегардем.
Ба хона хушпуду масрур баргашта, ба кор сахт камар бас-
тем. Звенои комсомолону цавонони ман дар колхози ба номи
Молотов росили аз ^ама баландтарин-100-центнера ба даст
овард. Комёби\ои пахтакорони дигар хоцаги^о, муваффацияти
со^а^ои саноати шазф низ кам набуданд. Аз ин ру, мо^и декаб-
ри ^амон сол Дура Бобокалонов дар мацлиси машваратии кол-
хозчиёни пешцадами Осиёи Миёна ва К,азоцистон дар Москва
бо забони дароз илтимоси хуцандиёнро аз сари нав хотирра-
сон намуд. Ва КИМ СССР онро ба инобат гирифта, бо царори
худ аз 9 январи соли 1936 ба Хуцанд номи Ленинободро дод.
Шодию нишоти мардум аз ин воцеа бе\удуд буд. Имруз ^ам
162
вай тамоми дастовард ва бахту саодати худро ба но ми Ленини
Кабир марбут медонад.
Хдмагй дар зарфи ду панцсола Худанди щадима билкул ди-
гаргун гардида, щуллащои азими маърифату фарщангро фатщ
намуд. Аллакай соли 1939 шумораи саводпокщо дар шащр 93,4
фоизи тамоми ащолиро ташкил дод. Боз як комсбии шосни дав-
рони нав аз чордевори дащолат озодшавии закону духтарон буд.
Маъракаи саросари фарандинартой "Х,удум" горафт вусъат
мсгирифт. Танщо дар як худи 8 марти соли 1928 дар шащр 5966
нафар динси латиф руйкушод гардидаид.
163
ТАР ХАМ МЕСУХТУ ХУШК ХАМ...
Мутаассифона, сохтмони социализм дар шароити шиддатё-
бии муборизаи дохили^избй ва дасиса^ои цувва^ои пин^онко-
ри зидцисоветй сурат мегирифт. Эшон аз кушиш^ои забти ^оки-
мият ва э^ёи дубораи капитализм даст намекашиданд. Мо^и
июли соли 1937 кушиши навбатии аду- табаддулоти ^арбии
троцкийчиён дар Маскав (тамоми ^уццат^ои марбут ба ин х,оди-
сот -"Амалиёти "Клубок" (Гире^) то ^ол дар архиви Кремль
махфй нигох, дошта мешавад. Аз чи бошад, ^укуматдорони
«демократ» ва «^ацицатхо^»-и Россиян имруза сирри онро ба
мардум ацаллан ба муносибати 70-солагиаш накушоданд. Шояд
метарсанд, ки агар парда аз руи «Клубок» бардошта шавад,
сабабгорони ^ак;ик;ии фоциаи соли 1937 маълум мегарданду
афсонаи ку^на дар бораи «Сталини хунрез» чун кафки собун
нопадид хо^ад шуд) барор нагирифт. Ро^барияти х,избу давлат
аз ин густохй ба газаб омада, дар саросари мамлакат ^абсу таъ-
цибкунии "душманони халк," - коркунони ^избию давлатй, х,ар-
биёни ба суищасдчиён хайрхох», интеллигенцияи кух,на, бощи-
монда^ои синф^ои сарнагуншуда (боёну савдогарон, фарзан-
дони он^о, муллоён, эшонзода^о, босмачиёни авфшуда ва
гайра)-ро пеш гирифт. Тан^о дар ша^ру но^ияи Лснинобод
^амон вак;т наздик 700 нафар одамон ба ма^кама кашида шу-
данд. Мацомоти амният - НКВД ^атто шахсони хизматнишон-
дода, арбобони шинохтаи ^избию давлатиро аз сурохии сузан
164
Mun трап даре па бо» и шахри аз болои Урда
мсгузаронд. Ин дам хи»маг\ои истина на^шс намебозид,
цимате надошт, аз цавобгарй \атто собиц сарону коркунони
худи "орган" змии набуданд. Чунончи, собищсардори ОГПУ-и
уезди Хуцанд, аъзои ^изб аз соли 1919, корманди масъули ап-
парата КМ ВКП(б) Шарифцон Рацабовро ба он айбдор наму-
данд, ки дар тарцимаи ^олаш со^иби замини зиёд будан, дар
Тошканд цушхона доштани падараш Марацаб-саркорро пин-
\он доштааст. Х,ол он ки мавсуф дар барцарор ва пойдоркунии
Х.ОКИМИЯТИ Совстй на тан^о дар шимоли Тоцикистон, балки
дар тамоми Осиси Миена хизмат^ои беба^о дошт, ба душма-
нони инцилоб сахт бстара^ум буд, барои шудоат ва мардо-
нагй аз байни тоцикон бори нахуст бо унвони генералй комб-
риг ва ду ордени Байрами Сурх сарфароз гардида буд. Рацабов
соли 1937 парронда мешавад.
Динни муборизи фаъол Болтухон Тураев - раиси колхози
"Х,а цитата Шарк/'-и Румон Бацохон Махсумовро мох,и октяб-
ри хдмон сол аз худи мацлиси ^исоботии колхоз гирифта меба-
ранд. Дар цамъомад котиби райком иштирок дошт. У ба фаъо-
лони хоцагй муроциат кард, ки х,исоботро як су гузошта дар
165
бораи раис гаи зананд. Якчанд кас аз ин ру^ гирифта раиса-
шон - марди ташкилотчию фидокорро хуб сисх, карданд, уро
"вайронкор", "унсури бсгона", "аксулинцилобчй" номиданд. Ин
дам нафаре ба ёд овардан нахост, ки Бацохон-махсум нахустин
поягузори колхози миллионсри ба номи Молотов ва чандии
дигар ходаги^о аст, ^ануз соли 1930 бо ташаббуси худ мадлиси
таъсисди^андагони онро дар чойхонаи Гузари Охунди ша^р
гузаронда буд, боги маш^ури Ок;ариь;ро ^амин шахе бо дасто-
ни ме^нагии худ бунсд кардааст. Куча^ои Румон низ ба шаро
фати у васею сангфарш гардиданд. Маллис поён наёфта ду
милиса ба зал ворид шуданду раиси нокомро бо худ гирифта
бурданд. Бацохон-махсумро л озим омад умри хеш то соли 1953
дар ла горько и Сибирь гузаронад. Баъди аз он 40 баргаштан
уро С.Урунходаев сардори сохтмони к;асри Арбоб таъин на-
муд, зеро медонист, ки чунин ^ашари азимро тан^о у саришта
карда метавонад.
Хдмон дам бо ту^мати бадхо^он дамчун "думи Ба^охон-мах-
сум" ду нафар одами цатории бенаво - колхозчй Тошхода-почо
ва А^мадходаи аробакаш (падари вазири ояндаи саноати са-
бук Эшон Ахмадов) т!из ма^кум гардиданд. Мегуянд, ки
Тошхода шахси багоят камбагал буд, дар хона ^атто бурё на
дошт. А^мадхода низ якумр му^тодона мсзист. Ана ^амин ду
нафар соли 1938 дар ма^баси Тошканд парронда мешаванд.
Адиб аст, ки дар ин дунё ягон амал, хо^ он нек бошад, хо^
зишт, ^аргиз беподош иамемондааст. Ин ^икматро андоми кори
ту^матгаронс ^ам, ки ба хотири ба чашми калон^о нагз тоф-
тан ^амде^агони бегуно^и худро ба коми адал тела дода бу-
данд, бори дигар тасдик; намуд: яке дар охири умр девона шуду
дигаре нобино, сеюмй ба тараф^ои Душанбе гурехта, дар ^амоп
до бенишон гашт, ча^орумин дар пиронсолй худро овехта кушт.
Тавре худандиён дар ин маврид мегуянд, кунанда кашанда.
Баъзе чунин зот^оро пайт поида худи мардум дазо медод.
Аз нацли муйсафедон, дар тараф^ои Чорчирок; Махсумпочо
ном шахе одамони бисёреро "душман" ва "дезертир" гуён ба
орган к;апонда дода будааст. Наси^атро ба гуш намегирифта-
166
аст у. Ни^оят то^ати зумрае тоц шуда уро шабона хармурд
куфта ба ^авзи К,ирк;он мепартоянд. Азбаски зимистони замо-
ни цанг буд, ^ец кас ба кумакаш намсрасад. Паго?, ро^гузар^о
мсбинанд, ки аз к;абати ях дасте то оринц берун цастааст. Баъд
маълум мешавад, ки майит то охир имдод хостаасту дасти им-
додталабаш дар ^амон ^олат ях бастааст...
16 сентябри соли 1937 коркунони НКВД котиби якуми гор-
коми Лснинобод Тоцй Усмонов (оянда адиби машх,ур Тоцй
Усмон)-ро низ ба х,абс мегиранд, \арчанд ки у бо мацомоти
амният аз соли 1922 ^амкорй дошту борх,о аз имти^онаш гу-
зашта буд. Дар ма^бас уву раиси колхози ба номи Ворошило-
ви Унцй Саидхоца Урунхоцасв хдмрох, мехобиданд. Инак, ба
Тоцй Усмон муяссар мешавад, ба як порча суфи сафед ба Ста-
лин нома навишта, онро тавассути завцааш Биту^фа ба цураи
унцигиаш Абдулло Муъминов (коркуни милисаи ш.Бекобод)
рох,й намояд. Абдулло дар навбати худ номаро аз станцияи
Хавос бо шахси боэътимодаш ба Маскав интицол меди^ад. Ба
бахташ, мактуб ба Сталин дастрас мешаваду мох,и феврали соли
1939 уву С.Урунхоцаевро, ки дуяшон аллакай х,укми паррон
гирифта буданд, дар як руз аз ма\бас озод мекунанд. Баъди
якчанд руз намояндагони комицроияи ма^ал ин ду нафарро ба
маркази дс^аи Унцй оварда, ба ^амагон эълон мекунанд, ки
Тоцй Усмону Урунхоцасв дигар "душмани хал»;" нестанд, аз
цониби \укумаг сафед карда шудаанд1.
Дар байни ^абешудагон одамони касбу кор ва баромади
ицтимоиашон багоят гуногунро дидан мумкин буд. Ин дам дар
ма^бас^о котиби якуми ба цои Т.Усмон таъишпуда - Иван Оси-
пович Всльчинский, дирскгори станцияи барции Лснинобод
Назар Фозилов, узви ^изб аз соли 1917 большевики маш^ур
К,орипулод Ра^магбосв, мударрис^о бародарон Набихон ва
Валихон-махсум^о (аз Кони Сурбй), фсльетоннависи номй
Юнус Х,усайн, укои оцсакдоли да^аи К,алъаи Нав Муллобой-
ок;сак;к,ол Зооидов Абдусаттор, мулло Ок;ил Нурматов, мили-
саи собиц Султонхоца-булус, муаллими Донишкадаи омузгорй
\аК>'М>>1 Лснинобод. (14.11.2006.
167
Гуша бахшида ба Конституциям Сталини дар осорхонаи шахр.
Соли 1938.
Худойбердй Бердиев, коркуни комбината абрешим Охунбобо
Яэцёев, нависанда Х,аким Карим, аллофи маш^ур Х,омид-
оцсаццол Обидов ва бисер дигарон азият мекашиданд. Ба ин
гуна касон маъмулан тамга^ои "троцкист", "бухаринчй", "пан-
туркист", "цосуси Германия", "цосуси Англия", "цосуси Эрон"
ва амсоли ин часпонда мешуд, вале дар асл мацсад - дар ара-
фаи саршавии цанг бо фашизм аз унсурони шуб^анок, беэъти-
мод ва гайрипролетарй тоза кардани цомеа буд. Х,оло пушида
нест, ки хеле шумораи ин бандиён гуно^е надоштанду цурбони
ту^мату бадгуи^ои нохалафон гардида буданд. Вале тамоми
цазодидагонро мох,и беайб донистан х,ам хатост. Буданд дар
байни он^о нафароне ^ам, ки нисбати сохти советй адоват дош-
танд, онро мазощу масхара мекарданд, заволашро бесаброна
интизорй мекашиданд, маътали соати цасос санг дар багал ме-
гаштанд. Масалан, ку^ансолон аз муаллиме ёдовар мешаванд,
ки дар дарсх,ояп1 Г ерманияи фашистиро ситоиш мекард, сиёса-
ти ро^барияти онро дац мебаровард ва х.оказо. Аз ^ама аламо-
168
вар к;ир шудани а\ли зиё, интеллигенцияи ку^на буд. Бо ту^мати
цо^илону худбин^о хеле муаллимони мактаб^ои совета, ки пеш
таълими Мадраса гирифта буданд ва ё аз табацаи ру^ониён ^и-
соб меёфтанд, \абсу бадарга карда шуданд. Дар ин зумра му-
дири маориф К,оригафур Очилов, омузгор Сафохон Аминзода
ва ^амсухбати доимии у, шахси фозилу донишманд Я^ёхоца
Орифови гузариохундй (падари профессор Амонулло Орифов)
низ буданд. Я^ёхоца чойфурушй пеша карда бошад х,ам, сох,и-
би савод ва табъи баланди шоирй буд, бо тахаллуси "Содик;»
ашъори дилнишин эдод мекард. Дуй ин касон солдои зиёдеро
дар лагерь^ои дурдаст гузаронданд.
Соли 1937 собик; имоми масциди ма^аллаи К,ушбегй Ма^муд-
хоца А^мадхоцасвро низ бо гуно^и "ёвари аксулиш^илоб" ба х,абс
мегиранд. Гуё у дар солдои цанги гражданй душманони Х,оки-
мияти Советиро бо сило\у лавозимот таъмин карда будааст. Ам-
мо писараш Атохоца Махмудов зин^ор мекунад, ки циблаго^аш
марди худотарсу билкул аз сиссат дур буд, бо вуцуди аз а\пи
так;во буданаш умре дар чор тапоб замини дар цуи Хоца и Мата-
иб доштааш дездонй мекард.
Хайрхох,он падарро на як боду ду бор ого\ониданд, ки мул-
лоако гурезед, аз паятон одам фуромадагй, розй намешуданд,
мегуфтанд, ки аз ман лцатто муре озор надидааст, агар гуно^ам
бошад, бигузор бурда парронанд, х>амчун мусулмони асил пок
хо^ам мурд, ба накдаш идома меди^ад Атохоца-амак. - Инак,
16 ноябри ^амон сол уро бурданд. Он дам вай 68-сола ва ман
талабаи соли дуюми курси тайёрии омузишго\и тиббй будам.
Аснои даре Болидов ном сарвожатый газабомез ба синф даро-
маду рост ба наздам омада галсл уки сурх ва нишони пионери-
ро аз гиребонам шарт кашида гирифт, ба шарикдарсони х>ай-
ратзадаам фа^монд, ки писари душмани халк; х,ак, надорад пио-
нер бошад. Баъди чанде хабар расид: падарамро 10 сол ба ко-
ркой исло^и ме^натй ба совхози "Малик"-и нохияи Пахтаарал
ма^кум кардаанд. Илоце ёфта соли 1938 ба аёдаташ рафтам.
Бсчора ^амро\и ма\бусони дигар цамишзору адир\оро х,ам-
вор карда пахта мекоштааст. Маро дида дер аз огушаш ра^о
169
Фурушандагони магозаи бозори Панчтанбе. Дар мобами
мудири магоза Камбархон Турачонова
накард, аз дидагони дуямон беист ашк мерехт. Дар байни мах,-
бусони лагерь хучандиён Мулло Абдуражими сангбурронй,
Му^аммаддони заргар (аз Учок;), додари собик; Раиси Совнар-
ком А.Х,очибосв Абдуманнонро вохурдам. Абдуманнон дар
лагерь бригадир будааст1. Ващти хайрухуш падар маро дуо кар-
да, таъкид намуд, ки аз паи модар ва уко^оям шавам. Ин охи-
рин мулощотамон будааст: соли 1940 хат омад, ки мулло Мах,-
мудхоца дар лагерь вафот кард. Баъди саршавии данг ин ла-
герро ба Шарщи Дур этап мекунанд. Аз он шахсони номбар-
кардаам фа^ат ягона Абдуманнон Х,одибоев соли 1947 зинда
ба хона баргашт. Боз чандин нафари дигар, масалан падари
х,амин Абдуманнон Мулло Х,оцибои баззоз ва Ок;ил-булус
Ашрафов (падари котиби парткоми колхози "Большевик"
1 Бародари дигари А.Х,оцибоев - Абдусалим соли 1937 дар вазифан Наркоми
накдисти Тоцикистон фаъолият мебурд. Уро низ чун узви \амин хонадон ба
ма.укама кашиданд. Хайрият, охири соли 1939 номаи ба Сталин навиштааш ба
дасти у расиду Абдусалимро хамчуи шахси гунохнадошга озод карданд. Минбаъд
вай якумр ба ха йен коргари ца гори дар комбина ги конссрви Ленинобод кор кард.
170
Байбулло Оцилов - оянда раиси комицроияи ша^р), ки соли
1937 якцоя бо падари ман ба х,абс гирифта шуда буданд, хднуз
то мох,и марти соли 1938, х,ануз ба макони ицрои х,укм фирис-
тода нашуда дар худи ма^баси Лснинобод цон доданд. Аммо
гуно^и писари Оцил-булус- директори заводи нон Убайдулло
Осипов исбот нашуд магар, ки уро аз х;абс озод намуданд.
Минбаъд вай дар колхози "Большевик" ба цои падараш ба
табельчигй машгул шуд.
Атохоца Махмудов худ, бо вудуди он ки тамгаи "унсури бе-
тона" якумр садди рохдш мегашт, ру^афтода ё кинаварз нашуд,
паи мак,сад бардамона к,адам зад. Баъди итмоми цанг боз панц
сол дар сафи Армияи Советй хизмат карда, дертар Донишка-
даи тиббиро низ ба анцом расонд. Минбаъд чилу панц соли
умраш дар беморхонаи вилояти бо табобати мардум гузашт.
Зах,мат\ои беминнати ин марди фурутан бо ордени Байрами
Сурхи Мсх,нат ва мукофот^ои дигар к;адр гардидаанд.
Х,а, бахусус ба собик; табак,ах,ои сох,ибимгиёз гарон омад. Ак-
саран худи тааллук; доштан ба чунин авлод^о кифоя буд, ки
касро пешандоз карда баранд. Бинобар ин ^амон вак,т бисер
нафарон аз таре аз ба\ри "тура"-ю "хоца", "саид"-у "эшон", "мир-
зо"-ю "шех" баромада саросар худро дар х,уццатх,о амсоли на-
мояндагони халция "Насимхон" нею "Насим" ё "Бобохоца" нею
"Бобоцон" нависондан гирифтанд. Сокини ма^аллаи Ниёздег-
ча Нуриддинхоца Ботуров аз он давра чунин ёдовар мешавад:
-Бобоям Аэфорхоцаю бародарашон Юсуфхоца аз цумлаи
савдогарони Гузари Охунд буданд. Худам шо^ид, боре як ши-
носашон аз бсрун "А^рорхуцаэшон!" гуён садо кунад, бо к;а^р
цариб уро аз дар ронда буданд: "Ту чих,о гуфта истодай? Ман
^ец гуна хуцаю эшон пестам. Номи ман А^рор аст, фа^мидй?".
Вале ^атто хдмин он касу додарашонро нацот дода натавопист.
Вакдс ки хавф аён гашт, дуяшон ба Ссмхози Дилварзин гурех-
та, ба дездонй машгул шуданд. Дар он цо низ зулму хорй до-
манашонро рах,о накард: ок.саццоли хутор Нурмат-мингбошй
ном узбеки тахтагардан рузе Духтари 13-солаи Юсуфхоца -
Ойзодаро, ки аз Хуцанд падарбинй омада буд, дида ошици
171
Дар богча-яслии колхози «Болыневик»-и нохияи Ленипобод.
Соли 1940.
шайдо мешавад ва падари духтарро мацбур мекунад, ки юх,
духтаратро ба ман медики, вагарна зоту зурётатро ба "инкиве-
ди" цапонда медикам. Бечора Юсуфхоца чй кор карданашро
надониста бо х,авли цон духтари ба балогат нарасидаашро ба у
никох, карда мсдих,ад... То х,ол мо бо писари ин мингбошй
Курбонкул ва дигар авлодаш хешутаборй дорем.
18 ноябри соли 1988 ба ман муяссар шуд дар ша^ри Душан-
бе бо соби^ коркуни НКВД-и Ленинобод Вох,ид Искандаров
су^бат намоям. Мавсуф солдои 1934-1940 дар идораи.мазкур
дар вазифаи ёрдамчии корманди оцилй кор кардааст. Аз у ил-
тимос кардам, ки х,ак,ик,ати он руз^оро бепарда ва бо цузъиёташ
^икоят намояд, зеро ин барои таърих лозим аст. Искандаров
розй шуд. Инак, накопи у:
- Ёди он рузх,о ба кас хушй намеорад, вале чй илоц, аз цисмат
цои гурез нест. Солдои 1937-1938 мо, коркунони орган одамо-
172
Аввалин сардори милициям
шахри Душанбе Холмамад
Хасанови худандй. Минбаъд у
якумр дар Самарканд мезист
ни бисёреро ба ^абс гирифта,
сидцан боварй доштем, ки онх;о
душманони сохтисоветианд. Фацат
баъдтар маълум шуд, ки як к,исми
он касон х,с'ч гунох,е надоштаанд.
Ман он вак;т хдмчун ёвари сардори
шуъбаи 3-юми НКВД-и вилоят Ру-
денко ба ^абсхонаи пешакй вобас-
та будам. Шумораи ма^бусон баго-
ят зиёд буд. Дар байнашон ман ода-
мони маш^уру номдорро дучор ме-
омадам. Рузе Тодй Усмонро ги-
рифта оварданд. Аз камера \ар гох,
садои нолишаш мебаромад: "Ман
гунох, надорам". Рузона дар пеши
ма^бусон когазу к,алам мегузош-
танд, ки навис, ба гуно^ат ицрор
шав. Шабона истинток, мекарданд.
Баъзан моро ба камерах,о мефиристоданд, ки раву бандиёнро
хоб кардан нагузор. Чандин маротиба шахсан чунин супориш-
ро нисбати С.Урунхоцаев гирифта будам. Соат^о бо у су^бат
карда мснишастем. Азбаски одами тануманду гафс буд, ба стул
нишасга намсгавонист, барояш дар фарш курпача густурда
будем 1>сго\и\о надари муйсафедаш наберачаашро бо худ ги-
риф1д, харсавор барои Саидхода хурок меовард. "Х,олдон^о"
азболоши baciio i дода буданд, ки раисашои урунхоцаев аз худ
рафгааст, духгаропи мардумро бсро\а мекунад, бачабоз аст,
барои худдар Унцй цасрсохтаасг на гайра. Тафгиши ин ариза-
\оро ба ман супурдапд 1’афга бинам, "цаср" яксарои похсаги-
ни псшаш болохонаю сар^авздор аст. Вале сигнал оиди чор-
вои зотй доштани раис исбот шуд...
Чй дои пин^он доштан, шах,рро ва^му х,арос пахш карда
буд. Одамон аз таре ба якдигар х^атто салом намсдоданд. Мах-
сусан ^айбати сардори шуъбаи махсус майор Абдушукуров (аз
эронисни Самарканд) зур буд. У беформа мсгашт, фа к, аг аз хо-
173
\айати дастаи сухторхомушкунандагони шахр. Соли 1941.
нааш то идора пиёда меомад, вале тамоми Ленинобод ^атто аз
сояи у меларзид. Баъзе^о ба номуайянй тоб оварда натавонис-
та, худашон ба идораи амният меомаданд, ки ондоро х,абс ку-
нем. Рузе ба лаби дарё (идораамон инсутараш водеъ буд) баро-
ям, раиси колхози "Большевик" Дадобой Холматов нишастааст.
Дар танаш дома, авзояш бедо, мох,их,оро нон медод. Пурсидам:
"Ин до чй кор мекунед, амак?". Гуфт: "Х,амаи раисонро гирифта
бурданд. Як шаб боз хобам нест. Омадам, ки худамро супорам".
Чун ин гапро ба сардори идора подполковник Вервес расондам,
хашмгин шуд, гуфт, ки ба Холматов гуй, дафъ шавад. "Пусть
глаза не мозолит" - аз цафоям бо ца\р бонг зад у.
Бояд гуфт, ки ба дазо каш ид а ни одамоп он вадт фа цат ба
души мацомоти амният не, балки ба зиммаи милиция низ гу-
зошта шуда буд. Хеле касон псш аз он ки бо х,укми суду "трой-
ка" ва ё трибуналцо цатл ё бадарга карда шаванд, аз цаллодии
милисацо низ мсгузаштанд. Хушбахтона, баъди чанде ба ин
маърака хотима гузошта шуд.
Х,амон шабу руз хабаркашцо аз кас муй барин айб ёбанд,
174
кифоя буд - ба хуцаинони худ кух; барии карда нишон медо-
данд ва одами воцеан бегунов хддафи шиканца царор мегирифт.
Масалан, мегуянд, ки Муъминхон Мух;иддинов ном муаллим
дар х,олати мастй дар чойхонаи Гузарчаи Замон ба дои "Зинда
бод революция!" нафа^мида "Нест бод революция!" гуён фарёд
задааст. Нокас^о уро дарх,ол ба дои дахлдор хабар меди^анд
ва бечора Му^иддинов дах, соли умрашро дар лагерьх,о мегуза-
ронад.
Х,амон вак,т бало ба сари писари шоир Тошхоца Асирй - Са-
фохон низ омад. Уро бо дастони баста, китобх,ояшро ба фур-
гон бор карда, ба идораи амният мебаранд. То ин дам вай дар
техникуми кишоварзй даре мегуфт. Шояд такдираш бо фоциа
меанцомид, вале дахолати устод С.Айнй, ки ба ро^барон кй
будани ин мах,бусро фа\монд, уро аз зиндону бадаргашавй
на дот дод. Баъди ду мох, Сафохон Асириро аз ма^бас цавоб
МСДИХДНД-
Ин кор, яъне аз махдама озод кардани шахсони бегунов соли
1938, баъди аз вазифааш хориц гардидани Наркоми коркой
дохилй Ежов дар Ленинобод низ вусъат гирифт. Садх,о пар-
вандах,о сохтаю цалбакй дониста, \укмх,о бекор карда, нох,ак,
цазодидагоне чун Х,аким Кариму Х,одй Содик;, Пулод Бобока-
лонов, Цумъа Почоев, Мулломацсуд Махмудов, Почобой Рус-
тамов, Бобобек Мавлонбеков, К,урбон Бахдулзода ва дигарон
ба озодй баромаданд. Акнун х,укумат баръакс дар хдкди касо-
не порадуй намуд, ки маззаро аз кдйла гузаронда бо "сахтги-
рии революционй"-и худ Хркимияти Советиро бадном сохтанд.
Соли 1939 сардори шуъбаи махсуси НКВД Алй Абдушукуров
ва шербачагони у Равшан Ашурбекову Х,аким Юлдошев, ки
нисбати мардум бедодгарии зиёдеро раво диданд, ба х,абс ги-
рифта мешаванд. Дастёрони онх;о - аминх,ои мах,аллах,о, дом-
комх,о, участкавой^о, хабаркашх,ои маошхур ва дигар нафа-
рони ноинсоф, ки дих,аги кдпонда додани х,амшах,риёни худ
"корнамой" нишон дода буданд, дер муддат аз тарси фош шу-
дан дилтаппон мегаштанд, то охири умр шабаши щурбониён
о1цоро дар хобу бедорй таъщиб менамуд...
175
Бояд гуфт, ки бисер нафарони х,ушёру тсзфах,м х,ануз баъди
кушта шудани Киров (1934) ва нахустин мурофиа^ои суди аз
болои зиновьсвчиёну бухарипчиён шуруъ гардидапи тозаку-
них,ои навбатии цомеаро эх,сос карда, аз паи гурез ва дон ба
саломат бурдан шуда буданд. Ба хорица фирор кардани к;озй
Порсохоца низ ба х;амин давра рост меояд. Мавсуф, ки аз
ходагони "обпарто", писари Саидалиходаи Худандй буд, соли
1870 дар ма^аллаи Оголу^он ба дунё омада, айёми индилоб
к;озии ша\р интихоб шуд, аммо соли 1918 аз дозигй ихтиёран
истеъфо дода муаллимй пеша кард. У дар мактаби советии дар
^авлии Мирзоба^одур-оцсаддол кушодашуда ба талабагон аз
дугрофия даре медод. Шахси закию аз вазъи замон нагз боха-
бар буд, х,ис мекард, ки соати ба ма^кама кашидани боцимон-
да^ои "унсурони бегона" чандон дур нест. Аз ин ру, соли 1934
ба э^айси инженсри со^аи пиллатайёркунй ба заводи тухми кир-
мак ба кор даромада, соли 1936 гуё барои хариди пилла ба
нох,ияи Кагановичобод (водии Вахш) сафар намуд. Мацсади
х,ак,ик,ии у аз ин сафар кашфи рох,и гурез ба Афгонистон буд.
к,абл аз дуюмбора ба Вахш рафтанаш ба додарарусаш Ориф-
хоца гуфт: "Замена боз нотниц шуда истодааст. Агар розй бошй,
якцоя гурезем, нахо^й, то аз ман хабаре наояд, ба касе да^он
накушо". Инак, дер муддат аз к,озии собик, дараке набуд, \ец
кас намедонист, ки бо у чй х,одиса руй додааст. Фацат баъди
х,ашт сол (1944) К,орй Абдумацид Юсуфов аз сафари х,ац бар-
гашта ба оилаи Порсохоца маълум кард, ки падари онх;о дар
Маккаи Мукаррама асту дар мадрасаи "Хуцанд"-и он цо ба 40
нафар даре мегуяд, дар вацги холигиаш ба духтани каллапуш
барои х,оциён машгул аст.
Аз цозии мазкур дар Хуцанд се писар - Шукруллохоца, Зик-
руллохоца, Ро^агуллохоца ва як духтар Рук,ияхон (завцаи Исо-
маддинхоцаи ниёздегчагй) монда буданд. Рох,атуллохоца соли
1942 дар цанг ^алок шуд, аз ин пештар аз амакаш Хдбибул-
лохоца низ хати сиёх; омад. Ин дам писари дуюми Порсохоца -
Зикрулло дамчун царро^и \арбй дар пешцанги фронт царор
дошт. Минбаъд Зикрулло Почоевич (бояд "Порсоевич" мешуд)
176
Ходаев олими маъруфи со\аи нейрохирургия, доктори илми
тиб, профессор, ректори Донишкадаи тиббии Тодикистон гар-
дид. (Ба ин мартаба^о дертар хо^арзодаи Порсохода - Ю.Б.
Исх,ок,й низ расид). Соли 1953 Зикрулло Ходаев аз Маскав бо
гурух,е ба \ад сафар карда дар он цо бо падараш мулоцот мена-
мояд. Баъди ин дидорбинй Порсоходаи баормонрасида дар
Макка вафот мекунад.
Падари у Саидалиходаи Худандй аз одамони бомаърифати
замонаш ба шумор рафта, солдои 1910 таассуроташро аз сафа-
ри Х,индустон дар матбуоти давр ба шакли сафарномаи долиб
х,икоят карда буд. Чанде пеш аз тазкираи мураттабнамудаи
дустам Абдуманнони Насриддин1 донистам, ки худи цозй
Порсохода низ табъи баланди шоирй доштааст, бо тахаллуси
К,озии Худандй шеър мегуфтааст, ашъори зиёди ба тодикию
туркй эдодкардааш дар байни ^амдиёрони дурафтодааш
шухрат доштаанд, намуна^ои он^оро Шайх Абдуцодири Ка-
роматуллох, дар "Армугони Саббок;" ном тазкирааш дой дода-
аст.
Ба хар хол агар ба он давра аз баландии солхо холисона на-
зар афканем, хох,см дид, ки тадбирхои аз унсурони бегона тоза
кардани домеаи совстй бо вудуди хатогихояш дих.ати таъмини
галаба дар Даш и Бузурги Ватанй чандон аз ахамият холй на-
будааст: армияи амалкунандаи мо дар фронт бо лашкари фа-
шиста бо хотири дамъ медангид, дилпур буд, ки дар ак,ибгох,аш
аламзадагопи худй исёну балвое намебардоранд. Мутаассифо-
на, бо мурури замов, бар асари заиф гардидапи хушёрии син-
фию сиёсй, форигболшавии сарони Кремль хеле фарзандону
набсрагони ашхоси таъхибшуда ба курсихои рохбарикунандаи
Х,изби Коммунист ва Давлати Совстй рох ёфта, ноаён ба махв-
кунии сохти социалиста камар бастанд. Имруз сад дар сад ис-
бот шудааст, ки сархурони асосии СССР - Горбачёву Ельцин
ва Яковлев кулакзода, авлоди касони аз Хркимияти коргару
деэдон рандур ва нихоргир буданд...
Охири солдои 30-юм вазъияти байналхал^й низ торафт му-
1 Донншмапдон ва сухансароёни Хуцанд. Хуцанд, 2003, с 370.
177
раккаб гардида, хатари цанг торафт меафзуд. Аз ин ру, рох,ба-
рияти ша\р якцоя бо ицрои нацшахои бунёдкорй ба вусъат ги-
рондани тарбияи харбй-ватандустй ва инкишофи босуръати
тарбияи цисмонию варзиш низ эътибори махсус медод. 9 июни
соли 1939 мацлиси фаъолони хизбии шахр бо к,аноагмандй к,айд
менамуд, ки дар шахр шумораи нишондорони ГТО ва "тиран-
дозони ворошиловй" багоят афзуда, нацшаи солонаи тайёр
кардани онхо дар 5 мох,и хамон сол аллакай 90 фоиз ицро шу-
дааст. Варзиш низ ранги оммавй мегирифт. "Имруз аглет пагох
цанговар!"та\1и чунин шиор цавонону духтарон дар мусоби-
к;ах,ои гуногун ва бозихои \арбй бо дилгармй ширкат мекар-
данд. Комсомол они ленино бодй Рауф Неъматов, Цалол Х,оми-
дов, Мамадцон Йулдошев, Дадобой К,урбонов, Ханифа Мав-
лонова, К,орицон Мацидов, Валй Алиев ва дигарон чандин ма-
ротиба дамчун намояндагони цумхурии мо дар парадной физ-
культурии Маскав иштирок доштанд. Зумраи фаъоли онон ба
монанди хонандаи техникуми коопсративй Субхон Отаев (мин-
баъд полковник),толибаи омузишгохи педагоги Зебй Иброх,и-
мова ва котиби комитета комсомолии шахр Анзурат Рахимо-
ва 26 октябри соли 1940 бо Ифтихорномаи Раёсати Шурои Олии
Тоцикистон мукофотонида шуданд.
Хар як цавони годик дар сафи Армияи Сурхи пуршавкат хиз-
мат карданро шарафи бузург медонист. Хануз то огози даъва-
ти бахоронаи соли 1939 ба комиссариата харбии шахри Лени-
нобод дар бобати пеш аз мухлаг аскар шудан аз цавонон 90
ариза дохил шуд. Дар байни ихтиёриёп муаллими техникуми
кишоварзй Абдурахмон Исмоилов низ буд, ки дере пагузашта,
баъди хатми омузишгохи авиационии Краснодар аввалин лёт-
чики харбии тоцик гардид.
178
ДАР ЧАНГ ВА БАЪДИ ЦАНГ
Аср\о мегузаранд, вале му^орибаи азими зидди фашизм х,ар~
гиз аз лав^и хотири бани башар сутурда нахо^ад шуд. Ин цанг
ба ^аёти осоиштаи халци советй ба таври нога^онй, амсоли хоби
да^шатнок ворид гашт. Ленинободи айёми цангро ман бо
цузъиёташ дар бисер китобу мацола^оям, хдмчунин дар сцена-
рияи намоишномаи театрикунонидашуда бахшида ба 60-сола-
гии Балаба, ки аснои тацлили ин цашн 9 май соли 2005 дар май-
дони марказии ша\р гузошта шуд, тасвир кардаам. Дар ин бора
таълифоти муаллифони дигар низ ^астанд. Инак, барои такрор
накардани гуфта^ои пештара биёед, огози цанг ва во^еоти мин-
баъдаи а^ибго^и онро аз накди шо^иди бсвосита, ^амонвацта
котиби комитета комсомолии вилоят, баъдтар доктори илми
таърих ва профессор Лбдураззок, Турсунов шунавем. Маркум
ба ману \амкорам Мухтори Абдулло соли 1996, дар арафаи 75-
солагиашон он руз^ои ^асту мамотро ин тавр ^икоят карда бу-
данд:
-Дар хона менишасгам. Ёд дорам, рузи якшанбс буд. Як
махдл котиби якум Эргашбой Ма^камов занг зад. Дартоз ба
идора ^озир шудам. Сангин Умаров боз як котиби комитета
вилоятии комсомол низ аз ^аяцону изтироб цои нишаст наме-
ёфт. Фавран секаса машварат оростем. Дере нагузашта дар
обком ^ам бо сарварии котиби якуми комитети х,избии вилоят
П.С.Буланов мацлис шуд. Ба он фаъолони ша\ру вилоят даъ-
179
ват шуда буданд. Ба мо, ро^барони комсомол, супориш шуд,
ки ба военкомату дар сафарбаркунии цавонон кумак расонем.
Рузи якуми цанг шахсан дар митингуй цомеауи комбина-
та абрешим ва института педагоги иштирок ва баромад наму-
дам. Митинг бахусус дар донишкада пуршур гузашт. Комсор-
ги он Ч,аннат Раумова, аз устодон Зайниддин Осимй, Абдул-
ло Содиув, военрук Почобой Рустамов, директоры институт
Л.Е.Месенжников ба сухан баромаданд. Х,ама руу яи цангова-
рона доштанд, мехостанд зудтар ба фронт раванд...
Дар комбината абрешим директоры корхона Эшоншо Одам-
шо, комсорг Анна Пирожникова, парторг Абрек Каттаев ба-
ромад карданд. 24 июнь дар комиссариаты урбии вилоят ко-
миссия ташкил гардид, ки ба он се нафар- намояндаи обком
Усмон Мауамов, комиссари урбии шау А.А.Рябцев ва ман
шомил будем. Аз огози цаш се руз нагузашта ба военкомат
аллакай 100 ариза дохил шуд. Дар байни ихтиёриён ба мисли
Аудцон Самадов, инструкторы комитеты вилоятии комсомол,
Маннон Махмудов, директоры горторг, Юлчй Бобоев, муу р-
рири газетаи вилоятии "Стахановчй", Абдуумид Каримов,
котиби комитеты комсомолии Нов цурау ва шиносуи назди-
кам хеле бисёр буданд. Бояд бигуям, ки ума гуна ариза убул
шудан намсгирифт. Сараввал фаъолияти цамъиятй, обутоби
цисмонй, ауоли ицтимой, руу яи аризадодагонро ба инобат
мегирифтем. Бархе цангро сайр мепиндоштанд. Ё ба мисли
цанги фин осонакак ва зудгузар тасаввур мекарданд. Намсдо-
нистем хоушмандонро ба куцо фиристонем. Фаут аз 1 июль
ба фронт роу кунй шуруъ гашт. Комиссияи зикршуда то моу
ноябри соли 1941 фаъолият бурд. Минбаъд низ дар давраи баъзе
муурибау и шадид боз фаъолият мебурдагй шуд
Баъдтар мардум донистанд, ки ин цанг мудушу марговар
аст, аризау кам шуданд, дуруст аст?
-Оре. Воцеан ум чунин буд. Вак,гс ки аризау кам меомадагй
шуданд, мо ба коруи ташвиутию таблиготй сафарбар шу-
дем. Дар давраи муурибаи Москва бо 11 мотоцикл аз Лени-
нобод то ноуяи Шауистон роуаймой ташкил кардем. Дар
180
истгохдо бо а^олй вомехурдем, сух;батх,о мсгузаронидем, мо-
\ияти цангро мефа^мондем. Мардум бедор мешуданд. Зимис-
гон сард буд. Аммо касе рухдфтода набуд, касе сардиро эх,сос
намекард. Баъди бозгашт дар варзишго^и Лснинобод митинг
оростем. Буланов ва ман баромад кардсм, дигарон моро
дастгирй карданд. Он руз^о дар станцияи метрои "Маяковс-
кая" сухан кардани И.В.Сталин ва баргузор гаштани Пленуми
КМ ВЛКСМ комсомолонро ру^баланд гардонда буд. Эътищод
ва боварй ба галаба аз дил^о дур намегашт, аллакай аз фронт
мактуб^о мерасиданд.
-Ба цанговарон фирисгодани зухфахр чй гуна ба рох; монда шуда
буд?
-Аз ибтидои соли 1942 то худи соли 1945 кинотеатри ба номи
Островский анбор буд, дар он цо анцом, сарулибос, косаву
табак; гун карда ба фронт мефиристодем. Намояндагони мо ва-
гонх^оро то фронт мерасонданд ва худ пас мегаштанд.
-Оё худи Шумо низ барои ба цанг рафтан ариза дода будед?
-Ман панц маротиба ариза додаам. Азбаски он вак;т каса-
лии сил доштам, ба ман рухсат намедоданд. Боре Буланов цег
заду танбех, дод: "Ин цо магар фронт нест?"...
-Режими кор чй гуна буд?
-Рузх;ои аввали цанг то соати 3-и шаб кор мекардем. Дар як
шабонаруз ду соат хоб мерафтсму бас. Дигарон низ мацбуран
то соати 24.00 кор мекарданд.
Оре, баробари шунидани хабари Цуцуми фашистон х,амаро
ташниши цаш фаро гирифт, ба цуз он мардум дигар фикру зикре
надош танд. Тамоми перу и ленинободиён бах,ри рафъи тацовузи
душман сафарблр i ардид. Хеле ашхоси вагандуст х;ануз х;афта-
>;ои нахусгини цанг ба фронт ра^синор шуданд. Дар ин зумра
210 нафар коммунистони гашкилоти партиявии шахф ва 32 на-
фар депутаткой Шурои ша\рй низ буданд.
Худи Лснинобод низ ба лашкаргох,и азим табдил ёфт. Алла-
кай мохрт августи соли 1941 дар ин цо ташкилёбии дивизияи 63-
юми савора, полки 70-уми алох;идаи рох;созию комендантй,
батальони 130-юми автомобилй ва бо неруи иловагй пурра кар-
181
дани батальони 9-уми ало^идаи миномётй (аз соли 1938 дар
урдаи шанр царор дошт) шуруъ гашт. Мони декабри намон сол
бошад, дар Ленинобод ва колхозной атрофи он яккачинкунии
лашкари миллй - бригадаи 99-уми алонидаи тирандозии тодик
cap мешавад. Цузъу томной мазкур яке аз паси дигар ба пешданг
ва Эрон фиристода шуданд.
Хдмзамон ша\ри мо ба маркази калони тайёр кардани кад-
рнои низомй мубаддал гашт. Дар ин до Донишкадаи дарбии
обунавосандии Армияи Сурх, омузишго^и дарбии сиёсй, мак-
таби махсуси авиационии ранами 16, курской дарбии сиёси (3
ва 4-мо^а)-и САВО дойгузин шуданд. Дар кучанои Ленинобод
якбора шумораи нарбиён хеле зиёд гашт, дар доманакунн°и
Мевагулу Рухак ва са\ро^ои атроф саворагону пиёдааскарони
сершумор муттасил машци дангй мекарданд.
Ленинобод дамчун ша\ри тинди анибгон микдори зиёди гос-
питальной нарбиро низ цабул намуд. Соли 1942 дар ин до ал-
лакай 6 шифохонаи низомй мадрунонро табобат мекарданд.
Ба маводнои зарурй таъмин кардани ош,о ва дузъу томной таш-
килёбандаи нарбй пурра ба зиммаи мацомоти маналлй буд.
Мувофици талаботи фронт азнав сохтани саноати шанр низ
вазифаи таъхирнопазир нисоб меёфт. Онро ленипободисн дар
кутонтарин муддат андом доданд. Бисёрии корхонанои шанр
аллакай моннои аввалини данг ба истенсоли мансулоти нарбй
гузаштанд. Дар онно акнун матои парашют, сарулибоси ни-
зомй, пойафзоли аскарон, хуроки куфта, докаи тиббй ва гайра
бароварда мешуд.
Меннати зарбдорона мароми тамоми коргарону мутахасси-
сон царор гирифт. Онно бо суботи том дидду данд карда кар-
да, муъдизанои ватандустй нишон медоданд. Барои зумрае дои
хуфту хурок бевосита панлуи дастгон царор гирифт -.онно руз-
руз, баъди андоми сменаи корй низ ба хонаашон нарафта вах-
таи фронтиро идома медоданд. Нафарони ба данграфтаро бо-
шад, занону наврасон ва пиронсолон иваз намуданд. Ин
фидокорй, ки налам ба тасвираш одизй мекашад, самараи сиё-
сати собитнадамонаи Х,изби Коммунист буд, ки таи ду дансо-
182
Сомеони Курской харби-сиёсии Ленинобод миномётро меомузанд.
Тобистопи соли 1941.
лай охир дар ниноди наР як одами совстй э^исси пуршури
садоцату ифтихор аз Ватани социалиста ва нар ланза омода
будан ба худфидоиро тарбия карда тавонист.
Фиристодагони Ленинобод дар найати батальонной коргарй
низ матонати олй нишон медоданд. Хднуз моннои август-сен-
тябри соли 1941 ба Урал барои кор дар корхонанои саноати
мудофиа дастанои нахустин ронй карда шуданд, дсртар шумо-
раи умумии сафарбаршудагон ба 1220 нафар расид. Гуруннои
ссршумори коргарони лспинободй дар заводу шахтаиои вило-
яти Пермь, корхонанои шанрнои Серову Златоуст, Миасс,
Ижевску Комсомольски лаби Амур, треста "Сибстройпуть",
навзанои ангишти Кузбассу Черемхово, заводной мошинсозии
шанри Горький, заводи алюминбарории Карпинскии вилояти
Свердловск, заводи металлургии Нижний Тагил, сохтмони
ГЭС-и Фарнод ва дигар иншоотно зарбдорона кор мекарданд.
Шудоати онно хусусан аснои бунёди хатти интицоли нафти
Астархон-Саратов (зимистони 1942) хуб ба назар расид. Тавре
183
Сарбозони дивизия и 63-юми савора, ки дар Ленииобод
ташкил ёфта буд. Аз рост - Сайдулло (Паисиев.
собик; Наркоми сохтмони СССР С.З.Гинзбург дар китоби хо-
тира^ояш бо э^сосоти гарм зикр менамояд, корга рони аз Осиёи
Миёна омада бо малакаи бои каналкобиашон дар му\лат^ои
куто^ анцомёбии ин сохтмонро таъмин намуданд. Трубопро-
вод аз наздикии пешхатти фронт мегузашт, бинобар ин сохт-
184
Командири жииажи самолёти цанги и ИЛ-2
Дадочон Олимов. Соли 1943.
мончиёнаш зуд-зуд дучори ^амла^ои авиациям фашиста мегар-
диданд. Бо вудуди ин кор ла^зас ща гь намеёфт. Бригадаи хдшар-
чиёни аз Ленинобод сафарбаршуда дар идораи махсуси ОСМЧ-
104 дар мавзеи Красный Кут ба покизакориаш маш^ур гашта
буд. Коргарони он Абдусамад К,обилов, Абдуво^ид Аминов,
185
Оцилбой Юлдошев ва дигарон устодони мо^ири касби
кафшергарй шуданд. Азбаски мошин намерасид, ^убур^оро аз
рох,и о^ан то 50 километр дури бо аспу уштур^о мекашонданд.
Ку^наю зангзада будани к;убурх,о (он^оро аз хатти нафткашии
бекорхобидаи Боку-Батуми гирифта буданд) корро сахт душ-
вор мегардонд, тоза кардани занг вак,ти зиёдро мегирифт, бар-
замми ин сармо аз магзи цон мегузашт. Дар ^амин шароит номи
усто Абдусамади сарисангй вирди забон^о гашт, у нормаи су-
пурдашударо 200-250 фоиз ба ицро мсрасонд, ^амро^онашро
талщин мекард, ки аз домани ващт ма^камтар гиранд. Ибрати
тоцики ватандуст ноаён намонд: ^амон вацт вай бо амри худи
Нарком Гинзбург бо ни тонкой сарисинагии "Аълочии Нар-
комстрой" ва "Аълочии мусобищаи социалистии Наркомстрой"
мукофотонида шуд. Сипае уро ба ордени "Нишони Фахрй" пеш-
ни^од мекунанд, ки Абдусамад К,обилов онро дар Кремль аз
дастони М.И.Калинин гирифт. Соли 1986 бошад, \уццат^ои
Абдусамад-бобои 87-сола аз экспозицияи Музеи Революцияи
СССР цой гирифтанд.
Чунин мисол^ои корнамоии ^амша^рисни моро, ки дар
^авои кушод, гармою сармо нагуфта бо ца\ци бсмисл завмаг
мекашиданд, боз бисер овардан мумкин аст. Дар мактуби 11
октябри соли 1944 ба унвони ро^барияти цум^урй ирсолнаму-
даашон директори заводи мошинсозии ба номи Ленини Злато-
уст Г.Прилуцкий ва парторг В.Буров аз ме^натдустии корга-
рони тоцик изгори миннатдорй карда менавиштанд, ки бисе-
рин онх,о ба туфайли мушкилнописандй стахановчиёни ном-
дор гардидаанд. Чунончи, коргари ленинободй Азимцон Бол-
таев ба мукофоти олй пешбарй шудаасту ^амкоронаш Дура
Цумъаев, Саидбой Норматов, Шароф Фозилов ва дигарон ода-
мони обруманди завод гаштаанд.
Аз чунин матонат цавонон х,ам дар канор памемопданд. Соли
1943 дар Лснинобод барои кор дар сохтмони заводи металлур-
гии Челябинск дастаи комсомолону цавонон ташкил ёфт, ки
ба э^айати он Носир Солисв, Леонид Золотых, Муъмин Акра-
мов, Сангин Каримов, Асия Ашурова, Нина Ханина, Абдуво-
186
Нид Турсунов барин данно ихтиёриён дохил шуданд. 9 декабри
Намон сол отряди мазкур ба намояндаи завод А. Г. Пирогов су-
пурда мешавад.
Батальонной коргарй барои фиристодагони диёри мо як навъ
мактаби камолоти гражданй, мактаби нациции интернациона-
лизм буданд. Коргарони цавииродаи тоцик ба гуруснагй, сар-
мой тоцатшикан, дигар манрумиятно мардонавор тоб оварда,
бо завмаги цанрамононаи худ ба галаба ниссан босазо гузош-
танд. Часорати онно дар романи адиби маъруфамон Ф.Ниёзй
"Сарбозони бесилон" басо боварибахш тасвир шудааст. Мута-
ассифона, чунин корнамоии бузург аз линози таърихшиносй
то нол ба таври бояду шояд танциц нашуда меояд. Дар мо касе
ёфт нашуд, ки дар вацташ хотиранои ин мардони асилро ба
пуррагй навишта гирад, нУЧЦатнояшонро дилсузона цамъ ова-
рад, ба архивной Уралу Сибирь рафта, санаднои фидокории
онноро чустуцу кунад. Худи банда нарчанд зарурати ин корро
цср боз мефанмидам, аз сабаби ба дигар мавзуьно банд будан
имкони ба он казой шугл варзиданро наёфтам.
Зиндагй дар худи Ленинобод нам сахт мушкил омад. К,антию
циматй мардумро гулугир мекард. К,урби пул багоят паст раф-
та, маоши бисёрино ацаллан ба нонхарй намерасидагй шуд.
Хушбахтона, дар чунин шароит нам зиндагй на ин ки цать
нагардид, балки бо ЧУШУ хуруш идома ёфт. Одамони дар руни
коллективизм тарбиятёфта якдигарро дастгириву рунбаланд
мекарданд, дар ланзанои душвор ба нам муттако мешуданд,
намсгузош ганд, ки нафарс маъюсу паршикаста гардад. Про-
дай гавонои намшанриёни мо дар ташкили Фонди мудофиа,
кумаки нарруза ба фронт, ба маьюбону афтоданолон, оиланои
хизматчисни нарбй, одамони аз манотици чангзада ба Ленино-
бод муночиршуда ва дигар амалнои хайр равшан ифода меёфт.
Ин дам бснтарин фарзандони сарзамин шаъну шараф ва ис-
тинлолияти Ватани азизро дар майдони набард нифз мекарданд.
Тибци маълумоти расмй солнои чанг аз Ленинобод 10.971 на-
фар ба армияи амалкунанда даъват шуда буданд. Боз якчанд
Назор чанговарони ленинободй дар сафнои армия нануз аз соли
187
1938 хизмат мекарданд. Агар соли 1939 аролии шахр 47 хазор
нафарро ташкил медода бошад, пас метавон гуфт, ки дар ама-
лиёти пешхатти фронт камаш хар чорумин сокини шахр шир-
кат меварзид. Падарону бобоёни диловари мо дар тамоми уча-
сткахои цабхаи азим бо шердилию цасорат медангиданд, ба-
рои бебокй беш аз 3700 нафари онхо бо ордену модально сар-
фароз гаштанд, ба ду нафар Х,овадй Мухаммад-Мирзоев ва
Рахимбой Рахматов унвони олии Кдхрамони Иттифохи Советй
дода шуд.
Оре, дар мухорибахо тамоми данговарони ленинободй, хдтто
онхое, ки соли 1937 нохах дазо гирифта буданд, фарзандони
ашхоси кулакшуда ва боёну рухониён низ рандуриро ба дил
рох надода мардонавор ва бо камоли садоцатмандй набард
мекарданд. Масалан, майор Думъа Почоев, ки солхои 1937-1939
дар махбас нишаста буд, дар харбу зарби Сталинград ва озод-
кунии Донбасс ба полки савора фармон медод. Барои амалиё-
ти дасуронааш полк мохи феврали соли 1943 бо унвони фах-
рии "гвардия" ва худи Почоев бо ордени Александр Невский
сарфароз гардонда шуданд. Авлоди рухониёни бонуфуз Пулод-
хон Отаев дар фронта 3-юми Украина хамчун развсдкачии ди-
ловар ном баровард ва дере нагузашта ба харсс дарацаи ордс-
ни Шараф сазовор гашт. Бо чунин мукофоти олй цахрамонихои
набераи шайхи мазори Хоца Рушонии Таги Шохтут Почока-
jioHiiiex Сангин Почоумаров хам, ки бо падараш солхои 30-
юм ба дашти Дилварзин бадарга шуда буд, цадр карда шуданд.
Ба цуз у аз ин хонадон дар фронт боз се додараш - Охунбобо,
Баходуршех, Ахроршех низ мецангиданд. Падарашон Почоу-
маршехи "кулак" онхоро матинрух ва ба Давлати Советй содих
тарбия карда буд.
Мутаассифона, ба 5938 нафар фиристодагони шахри Лени-
нобод ва нохияи наздишахрии он ба хона зинда баргаштан
муяссар нашуд, онхо хаёти худро бахри Ралаба нисор наму-
данд.
ХИЁБОНИ ба коми Куусинен дар хисмати гарбии Маскав,
дар мавзее вохест, ки каме онсутари он рохи сангфарши Хоро-
188
М.Л.Дударенко
шево ба хиёбони бошукух,и ба номи
маршал Жуков омада мепайвандад.
Ба ин гушаи аз марказ дурафтодаи
пойтахт маро соли 1983 шавци му-
лоцот бо генерал-майори мустаъфй
М.Л.Дударенко овард. Зимистони
якуми цанг у дар Ленинободи мо
чанд муддат ба бригадаи 99-уми
ало^идаи тирандозии тоцик фар-
монде^й кардааст. Имруз аксар ка-
сон хуб медонанд, ки бригадаи маз-
кур цузъе аз лашкари сершумори
ленинободиён буду ^айати цариб
комилан аз мардуми ^аминцой тар-
кибёфтааш дар му^ориба^ои шадид
бар зидди фашистони истилогар диловарона цангидааст.
Бо ^аяцон тугмаи дарро пахш кардам. Ла^зае пас дар во шуду
аз он пирамарди цоматбаланди сурхинаруе баромад. Азбаски
пешакй бо телефон матлабамро фа^монда будам, чун шиноси
дерина гарму цушон пурсупос карда, ме?уэубонона ба дарун
расизмом кард. Даромадем. Генерали солхурда ^амро^и завцаи
бсмораш дар хонаи бар\авою равшан ицомат доштааст.
Ци^озаш оддй, дар цевон^о чй бисёр-китоб. Маро дар паси
мизи куш урадор нишонда, зуд аз паи чой шуд ва дере нагу-
заш га ^амро\и чочники чипй папкаи гафси пур аз ^уццату су-
рат^оро бардошта омад.
-Ха, Лспинободро наг з дар ед дорам, нишастаравон Миха-'
ил Лаврентьевич ба iiai^iaiii шуруь намуд. У басо суфтаву бо-
рабт ran мезад.-Таьино! бароям нога^онй буд. Нияти фронт-
равй доштам. Вале сардори омузишго^ ба азмам оби сард рехт.
"Осиёи Миёна меравй,-гуфт у,-муовини командири бригада
таъин шудай". Чй тавр?-фигонам баромад.-Хама ба фронту
ман ба ацибг о^и дур? Он цо ман х,ец чиз гум накардаам. "Фар-
монро ду намекунанд-ку, рафиц полковник'-зардакунон ба
шумо-шумо гузашт сардор. Ноилоц рахти сафар бастан лозим
189
Хайат и шуьбаи сиёсии бригадам 99-ум. Дар катори пеш аз рост
якум - комиссари бригада Ёкубчоп Мухаммадов
омад. Х,ар гох азоби он рох ба ёдам ояд, дилам меларзад. Х,аво
чунон хунук буд, ки ба чизи оханин даст расонсд, ширеш ба-
рин мечаспид. То Лснинобод савори вагони боркаш гунча шуда
рафтам...
Бори аввал набуд, ки вай яке аз фидоиёни рохи озодй, узви
партия аз соли 1919, ба адои амри Ватан рахсипор мсгардид.
Рузе, ки бо илхои почояш-лашкаркаши маъруф, командарми
рутбаи I И.П.Белов хаёти худро ба Армияи Сурх иайваст,
Хамагй нуздах сол дошт. Алхол хам заррае афсус намсхурад,
ки бехтарин солхои умраш сарфи муборизахои шадид гаштанд.
Аз дасти матинаш хох дар Кронштадту Псков ва хох дар
царкенту сархадди Хитой душманони синфию а ц наб про ларза
мегирифт. К,абл аз Ленинобод омадан вазифаи муовини сар-
дори омузишгохи харбиро ба цо меовард.
-Сари гапам чй буд?-генерал лахзае лаб фуру баста дубора
ба мавзуи аввала баргашт.-Х,а, шахратон маро бо зиндадилии
мардумонаш мабхут сохт. Ба эхеоси хатар нигох накарда хама
190
Ветсраихои бригадам 99-ум (aj чаи) У.Олимчопов, Ю.Ьобоеп
па Л.Абдухамидов дар осорхоиаи шу хра ни чаш ии бригада
рух^ияи цанговарона доштанд. К,ариб шабе набуд, ки ба ягон
чойхонаи хираравшан ба митинг ё лекция цамъ нашаванд. Таш-
килоти партиявии ша\р сафарбаркуниро ба бригадаи 99-ум ба
дарацаи баланд гузаронда, минбаъд х»ам ало»;аашро аз мо на-
канд. Котиби якуми он И.М.Езопов зуд-зуд ба штаби бригада
омада мерафт. Ба соединения бсхдарин цавонони махаллиро
цамъ оварда буданд. Онх,о ку^ро зананд, талион мекарданд.
Боре дар суфаку\и цапуби шах,р маш^и калон гузарондем. Азму
гайрат ва чусту чолокии сарбозонро дида, гумон мекардед, ки
машк; нею цанги \ак,ик,й рафта истодааст. Командирони цавон,
ки бисёриашон навакак аз омузишгох^ои Тошканду Олмаато
омада буданд, взводу рота^ояшонро ба задухурд дилпурона ме-
дароварданд. Х,амон руз а\ии бригада "душман"-ро суркунон
кдриб 9 километр пеш рафт. Намояндаи штаби округ, ки х,ам-
чун инспектор х,узур дошт, ба тайёрии цанги и дисмдои мо ба\ои
баланд дода гуфт, ки бригада барои дар х,ама гуна участкаи
фронт амалиёти бомуваффак;ият бурдан к,одир аст. Дар хдцицат,
191
Иштирокчиёни чанг якумр азизу махбуби хамагон буданд
3700 нафар аскарбачагони хуб таълимдида к,увваи хурд набу-
данд. Мутаассифона, вазъияти танг мацбур намуд, ки брига-
даро ба армияи амалкунанда якпухг нею цисм-^исм фиристо-
нем.
Михаил Лаврентьевич 25 марги соли 1942 рузеро, ки лени-
пободисн эшелони якуми »;ушуни худро ба майдони цанг гусел
намуданд, то з^ол дар хотир доштааст. Вале вай намедонист, ки
тащдири ин цавонмардон чй гуна андомид. Ночор циссаи
фоцианоки ду эшелони аввали бригадаро, ки аз даз^они ветера-
нз^ояш борз^о шунидаам, ба генерал надл карда додам. Тафси-
лоти гамангези он х»арбу зарбз^ои нобаробар, донфидоии Ка-
рим Рашидов барин цанговарон, ки з^атто худро якцоя бо фа-
шистоне, ки онз^оро изцота карда буданд, тарконда пеши душ-
ман сари муе хам накарданд, Дударенкоро хеле ба з^аяцон овард.
У зс,ец гумон надоштааст, ки оммаи сарбозони бригадааш ба
му^ориба^ои хунин бе силоди казой, аксаран з^атто бе сарвар
дохил шуда будаанд. Х,ис мекардам, ки дилашро як навъ гуссаи
дарзи ицронашуда фишор медиз^ад. Эз^тимол афсус мехурд, ки
192
гакдири он руз^ои мудхишро бо аскаронаш бохам надид.
Сад дарег, ки чй гуна йигитхои адоибро бехуда талаф до-
дем, cap дунбонд у ва гуё ногох ба худ омад:
- Барои чй бехуда будааст? Охир шароит инро талаб мекард.
Магар бе мухорибахои Дон мо Сталинградро мухофизат кар-
да мставонистсм? Не, хуни он хамдиёрони далери шумо бара-
бас нарехтааст, цал ьаи сорили Волга ба туфайли хамонхо ба-
рин донбохтагон истодагарй карда тавонист.
Дуруст мегуед,-суханашро цувват додам,-таърихи брига-
даи 99-ум факдт аз х,одиса\ои хузновар иборат нест. Собик;
данговарони он дар худумхои музаффаронаи Армияи Совстй
низ бо дилх,ои пур аз шудоат иштирок доштанд. Аз сафрой бри-
гада Исмоил Хдмзаалисву Туйчй Эрйигитов барин К,ахрамо-
иони Иттифок;и Совета баромадаанд. Лейтенант Бободон Х,ам-
дамове, ки Шумо ном бурдед, аз фронт бо унвони капитан ва
ордснх,ои Байрами Сурху Кутузов ва Ситораи Сурх гашта омад.
К,ариб бист нафар аз ахли бригада дар бешахои Украиаю Бе-
лоруссия хамкитфи партизанке буданд.
Шояд аз такдири комиссари ман Мухаммадов хам хабар
доппагистед?-ба чашмонам нигарист генерал.
Камтар маълумот дорам. Уву командири аввалини брига-
да Д.И. Покровский харду соли 1944 дар фронт халок шудаанд.
Кдбри Мухаммадов дар шахри Вильнюс. Сардори штаб
А. А Бышкин бошад, соли 1976 вафот кард.
Ба мусо\ибам фахмопдам, ки лспинободиён хотираи лаш-
кари худро а ину । мромй медоранд, негераихояш бо хурмату
эъзоз фаро гирифта шудаанд, хамин харибихо се маротиба
вохурии собик; хамяродон гузаропда шуд. Дар мактаби миёнаи
№ 3 музеи таърихи бригадаи 99-ум ташкил гардидааст.
Муждаи охирин гснсралро багоя г шоду мугаассир сохт. Бари
руяш аён ларзид. Хеле гаассуф хурд, ки ба касри солхурдагию
бардомондагй азми сафар карда иамставонад. Ва охиста аз дой
бархосту кигоби гафси чарминро, ки дар муховааш бо зархал
"Освобождение городов" ("Озодкунии шахрх°") навишта шуда
буду рохбари коллек гиви муаллифонаш худи у будааст, аз девон
193
H. М. Езопов
гирифта, бо соядасти зерин такдим
кард: "Рафи^ Шарифов! Шумо ва
тамоми ленинободиёнро бо цашни
дарпешистодаи пуршарафи шама-
тон гарму цушон муборакбод наму-
да, ба з^амаатон саломатию барда-
ми, осмони соф, дар корз^оятон баз^-
ри хушбахтии Ватанамон муваффа-
циятз^ои бсназир орзу мспамоям. Бо
э^тиром узви лашкари шумоён
М.Дударенко".
Туз^фаи пур^иматро бо камоли
мамнуният к;абул ва бо генерал са-
мимона хушбошй кардам...
ХУЦАНДИЁНИ имруза шояд
намедонанд, ки ба Ленинободи солхои
Чанг марди фидокору чоннисори
рус Иван Матвеевич Езопов сарварй мекард. Уро асли калон-
сол чун роз^бари оцилу доно ва гамхор дар ёд доранд, Езопов
ба маънои том падари шазф эътироф гардида буд. Вай з^ам-
роз^и раиси комичроияи шазф Муъминчон Ма^камов ба\ри ба
даст омадани Еалаба тамоми кори аз дасташ мсомадагиро кард,
дар ин рох, на к,увваю гайраташро дарег дошту на саломатиаш-
ро. Иван Матвеевич аз зумраи эдмон русз^ои асиле буд, ки
сидцан мехостанд мардуми моро хушбахту саодатманд буби-
нанд, ба онз^о бегаразона кумак расонда, аз лиз^ози илму до-
ниш ва фарз^анг ба сатз^и мардумони европой расонанд. Езо-
пов азбаски худ коргарзода буду аз синни 14-солагй ба челон-
гаре шогирд меистод, ба ^адри азути завмаг хуб мерасид, бо
дилу чон манфиатз^ои онро э^имоя мекард. Ин сифатз^ояш ас-
нои дар ма^оми сарварй коммунистони шазуэи Ленинобод кор
карданаш аён ба назар расиданд.
Аслан у бо Точикистон бо царори КМ ВКП(б) моз^и февра-
ли соли 1938 фиристода мешавад. Дар ин 40 уро котиби якуми
райкоми Мургоб (Помир) таъин мекунанд. Х,ануз дар рох, мо-
194
шинааш аз цониби рох,зани ношиносе тирбороп мешавад. Як
тири у ангушти Езоповро захмин сохт. Сар^адчиён бо бонги
хатар бархоста шахси номаълумро дастгир мекунанд. Х,ини
истинтоц у ицрор шуд, ки супориш дошт котиби нави райком-
ро бикушад, вале кудакони хурдсоли уро дида аз нияташ гашт...
Иван Матвеевич дар Мургоб бо камоли цасорат тартибот цорй
карда, та^нияти аролии ма^аллиро поил шуд, 11 январи соли
1940 бошад, ордени "Нишони Фахрй"-ро пеши бар овехт. Вале
оилааш, ки ба шароити Маскав одат карда буд, ба иьушми
к;а^ратуни баландку^ тоб оварда натавонист (дар ин цо ^атто
мох,и июль барф меборид). Духтаронаш Зинаю Валя аз сабаби
якбора пасту баландшавии обу^аво зуд-зуд бсмор мешуданд.
Ба бахти он^о, мо\и феврали х;амон сол Езопов котиби якуми
комитета партиявии ша\ри Лснинобод таъин мсгардад. Дар
ин вазифа вай цариб \афт сол-го мо\и ноябри соли 1946 кор
кард.
Аз рузх,ои аввали Лснинобод омаданаш Иван Матвеевич сар-
нокй ба кор гута зад. Ин марди китсльпуши музаи хром дар
пойро мардум го^ дар пункта аскаргирй мсдиданду гох, дар
хдлцаи варзишгарон. Азбаски буи цанг меомад, Езопов кори
оммавии мудофиавиро му^имтарин самти фаъолияти ташки-
лотх,ои партиявй к;арор дод. Ба ин кор вай оммаи васси шах,ри-
ёнро цалб намуд. Он дам тарбияи хдрбй-ватандустии цавонон
низ сахт авц гирифт. Бо са^ми фаъолонаи Езопов дар Ленино-
бод аэроклуб кушода шуд, ки дар он хеле цавонони мах,аллй
х,унари х;авопаймоиро меомухтанд. Алк;исса, Иван Матвеевич
тавонист дар андак муддат ба долгой ленинободиён рох, ёбад
ва барояшон одами худй гардад. Ба он^о хусусан хоксору ди-
лёб буданаш, аз х;ам фарц накардани цавлу амалаш писанд аф-
тод. Дар бораи у ба ман собик, котиби думами комитета парти-
явии вилоят К,узй Осипов, коркунони собици х;избй Усмон За-
рифов, Деедон Шарифов, Дура Ашуров, А^мад Отаев, сарму-
х^аррири х,амонвак,гаи газетаи вилоятии "Стахановчй" Юлчй
Бобоев бисёр суханони нек гуфтаанд.
Аммо ягон iiaiyiy х,икоёт х отирало и хешу таборон ва пай-
195
Bai ад они Езоповро иваз карда наметавонист. Хушбахтона, мох,и
ноябри соли 1988 ба ман муяссар гардид яке аз духтарони у-
Зинаида Ивановна Езопова, муаллимаи 32 сол собирай омуз-
горй доштаро дарёфт намоям. Табиист, ки ман ин занро пеш
аз х,ама дар бораи фаъолияти давраицангии падараш, Ленино-
боди айёми цанг пурсон шудам. Вай чунин на к,л кард:
Дар арафаи саршавии цанг ману модарам ва хох;арам хос-
тем ба Маскав баргардем. 21 июнь падарам моро савори мо-
шини боркаш Тошканд бурд. Чун аз мошин фуромадсм, пада-
рам ба касса рафт, ки бароямон ба поезд билет бихарад. Аммо
ба у гуфтанд, ки аз ^амин руз, яъне 22 июнь эътиборан поезд
х,арбй аст, ба он савор шудани одамони гайринизомй мумкин
нест. Падарам ин гапро шунида моро таблиг кард, ки аз нав ба
Ленинобод баргардем. Инак, дубора бо ^амон мошин ба Ле-
нинобод баргаштем ва аз х,амон руз то ин дам дар хламин цо
истидомат дорем.
Падарам х,афтаи аввали цанг ба хона цариб намеомад, пур-
ра ба масъалах»ои сафарбаркунй банд буд. Ва дилаш ба чунин
шиддати азим тоб наовард-1 июль у бо сактаи дил аз пой аф-
тод. Езоповро бо тайёра Тошканд бурданд. Баъди ду ^афта,
хламин ки ах^волаш андаке бсхдар шуд, вай ба манъкунии духту-
рон нигох; накарда ба Ленинобод баргашт ва аз пав ба ицрои
вазифах^ояш шуруъ намуд. Одамон ба у бо эхдирому самимият
муносибат мекарданд. Бо гупюни худ шупидаам, ки мсгуфтанд:
"Чони одам аст ин мардак, Ленини дуюм. Аз наздат х,ол напур-
сида намегузарад, ратман бозистода бо кас су^бат мекунад,
пурсон мешавад, ки корх,о чй тавр, оё хонаат тинц аст, дар
корцоят чй ran, ба чй эхдиёц дорй”. Падарам махсусан ба соки-
нони мах;аллй-тоцикон эътибори зиёд медод. Ондоро дар хо-
наашон хабар мегирифт, аз шароиташон бохабар мешуд, мах-
сусан онх,осро, ки ягон касашон дар фронт бошад.- Баъзан ба
хона бармегашту ба модарам мегуфт: "Ба ман куртаю пойаф-
зол, пойпуш, ягон чизи хурданй дех,, ман ба му^тоцон барам".
У шах,ри худ-Ленинобод ва мардуми онро багоят дуст ме-
дошт. Х,°ло номх^ояшон дар хотирам нсст, х,ар касеро, ки ба
196
горком ба наздаш меомаду кумаке мепурсид, хуш цабул мекард,
э\гиёдатро, хоц он ангишт бошад, хох, х,езум ва ё сарулибос,
цонеъ мегардонд, фавран бо телефон супориш медод, ки ин ё
он оиларо рафта хабар гиранд, омада х, и со б от дицанд, ки эшон
чй ниёзе доранд ва бо чизцои лозима таъмин намоянд. Баъди
чанде ба Ленинобод издицоми муцочиршудагон аз Львову
Харьков ва Одесса омадан гирифтанд. Падарам онцоро бо
гамхории махсус фаро гирифт, х,амаанюнро цобадо кард, бо
манзил таъмин намуд. Дере нагузашта ба онх,о полякцою эсто-
нкой муцодир низ илова гардиданд. Барои бо кор таъмин на-
мудани ин касон Езопов ар геле бо номи "Польский труд" таъ-
сис дод. Онцо собун, гугирд, нойафзол ва бисёр маснуоти ди-
гар истецсол мекарданд. Дар хона модарам низ цуробу пойпуш
мебофт, халтачацои ьамокуандозй духта ба фронт мефиристод.
Умуман, калонсолон цариб вацти холигй надоштанд, дар х,ар
як оила фикру зикр фаца г дар бораи цанг буд, ягон коре мекар-
данд, ки барои фрош, бацри Еалаба фоидаовар бошад.
Мо. фарзандони Езопов он вацт дар мактаби ба номи Пуш-
кин мехондем. Директорамон аввал Любовь Саввишна Бессмер-
тная, сипас Анастасия Фёдоровна Медведева буданд. Муалли-
мон моро бо ме\ру мух>аббаг таълим медоданд, мах>филх1ои дра-
мавию раце ташкил мекарданд. Мо санъати худро дар госпи-
тальцо намоиш медодем. Моро ярадорон бо хушнудй пазирой
мекарданд. Ба онцо мо гулу гулдастацо, китобцо, сигарету та-
мокудонцо, когазу цалам, лифофацо цадя менамудем. Х,амон
вацт ба Ленинобод театри драмаи Ворошиловоград кучида
омад. Вай дар ин 40 го охири чанг истод. Ба театр Кисиц ном
тациягар ва завчаи у Ландис роцбарй мекарданд. Онцо бисёр
чизцои хуб, аз думла пьссацои Горькию Островскийро ба сац-
на гузоштанд. Дар бораи надари мо бо ситоиш царф мезаданд,
ба у альбоми суратцо туцфа намуданд. Дар он солцо дар Лени-
нобод боги шацрии ба номи Камоли Хучандй амал мекард. Дар
он бегоцицо мусицй садо медод, аттракционцо кор мекарданд,
дар сацнаи тобистонааш санъаткорон цунари худро намоиш
медоданд. Одамон баъди рузи пурмашаццати корй дар бог
197
Муъминчон Махкамов
фарогат карданро дуст медоштанд
ва ин до намеша серодам буд. Дар
рузх,ои истиро^ат бачагон дар ар-
гунчаку самолётча^о, аспакчаю ве-
лосипсдх,о савор мешуданд, муси^й
гушонро навозиш медод, мунтазам
кинотеатр кор мекард. Мардум он
вак;т бисер а^л буданд, зиндагии
шавцовару пурмаъно доштанд, гу-
мон мекардед, ки як оилаанд. Ягон
хел занозанию авбошй набуд, нама-
гон ба кор банд буданд, барои бе-
интизомй кардан ва^т нам набуд.
Тамоми шанр ким-чй хел муташак-
килу яктан ва мураттабу бонизом
буд.
Хусусан митингу мадлиснои умумишанрй ботантана дойр
мешуданд. Пеш минбари нукуматй дар назди девори налъа
воцеъ буд. Дар назди издииом котибони горкому обком ба за-
боиной русию тодикй суханронй мекарданд. Маьрузаю нутцно-
яшро падарам худаш менавишт.
Албатта, ба у осон набуд. Бори миёншикан ба душ дошт. Бо
вудуди ин ба модарам мегуфт: "Хайр, партия, ки амр додаст,
бояд бедарег кор кунем, царзи худро дар назди вай ва халц соф-
дилонаю содицона, аз руи виддон идро намоем, пасти худро
барои партия ва халц бубахшем". Ин гуфтанояш барои мо, фар-
зандон низ панди бебаио гардиданд.
Ман, духтари у, х,ак, дорам бо чунин падар-шахси налолу ба
кори худ, ба \изби худ со див; ифтихор намоям... Х,а, бе ишти-
роки Езопов ягон масъалаи муним нал намешуд. Вай то нисфи-
шаб дар кабинета худ (горком он вант дар дои нозира ^айкали
Камоли Худандй вов;еъ буд) ба кор андармон буд, саломати-
ашро нариб фикр намекард. Дар ланзанои каме фориг аз кор
хондани асарнои Ленинро дуст медошт, налам ба даст дойкой
заруриашро барои худ цайд мекард. Кигобх,ои руимизиаш иам-
198
Вохил Искандаров
чунин "Обутоб ёфтани пулод" ва
"Цанг ва сулх," буданд. Ба бачаго-
наш низ хондан, дуст доштани ки-
тобро меомузонд, талцин мекард,
ки онх,о ибора^ои рсхта, ик,тибосх,о,
зарбулмасалу ма^ол^оро ба дафта-
ри алох,ида навишта гиранд..."
Ци^ати он ки Езопов чй гуна ба
кор дода мешуд, багоят покизакор
буд, ба ман собик, мудири шуъбаи
дарбии горкоми Ленинобод, соки-
ни ш.Душанбе Вох,ид Искандарови
мардум ин тавр х>икоя г мекард:
-Иван Матвеевич х;амеша цави-
ру^у матинирода буд, ^атто дар
душвортарин ла^за^о худро гум намекарц,	гох; ба касе овоз
баланд намекард. Х,ол он ки дар Ленинобод барин як шах,ри
начандон калон хеле коркой му^им ба рох, мондани исте^соли
мах,сулоти х,арбй, дар куто^тарин муддат ба цанг фиристодани
даъватшудагон, цобацо кардани госпиталу омузишгоадои
х^арбй, цисм^ои низомй, сели мух>одиршудагон (шумораи он^о
беш аз 40 х;азор нафар меомад)-ро андом додан лозим буд. Дар
ёдам, боре дуямон ба назди сардори госпитали сайёри 4452
Куликов рафтем. У аз дами остона моро бо шиква^о пешвоз
гирифт. Дар х;ак;ицат барои табибон бетаъхир манзил ёфтан за-
РУР буд. Чй бояд кард? Дар шах^р хонаи холй цариб намонда-
аст. Бино^ои холии масдиду клуб^оро истифода барем-чй?-
ногох, ба хулоса омад Езопов. Ва х,амин тавр х,ам кардем. Мин-
баъд аксарияти навомадагон ба чунин бино^о до карда шуданд.
Сарварй пкиуэ барои ба рох, мондани коркой тарбиявию сиёсй
дар цисм^ои бригадаи 99-уми ало^идаи тирандозии годик низ
завма ги зиёд кашид. Ба он до ба сифати политрук ман х,ам ра-
вона карда шудам. 1 декабри соли 1941 бошад, дар Чумчударал
курской махсуси дахуэуза барои 120 нафар сарбозони тоцик ку-
шода шуданд, ки дар он^о муовинони политрук^о тайёр карда
199
мешуданд. Езопов ба шуъбаи сиёсии бригада кумак расонд, ки
китобхонае иборат аз 1700 цилд адабиёти гуногун харида ги
рад. Уро зуд-зуд дар Урдаи ша^р х,ам медиданд, дар он до ому-
зишго^и Харбин сиёсии САВО ва курской ^айати сиёсй буду-
бош доштанд...
Аз ин шахе дар гайратмандй рафи^они ^амкораш котиби
якуми обком Пётр Сергеевич Буланов, котибони горком Ми-
хаил Исаакович Битнер, Аверьян Исаакович Цейтлин, Абду-
х,аким К,одиров, Битурсун Ёцубова, раиси комицроияи ша^р
Муъминцон Ма^камов низ цафо намемонданд. Ба шарофати
иродаи Ошанин ва ма^орати хуби ро^барии ин касон Ленино-
бод аллакай дар аввал^ои цанг цалъаи пурзури ацибго^и совета
гардид. Сипае Еалабаи деринтизор фаро расид. Езопов хабари
онро шунида аз шодй ба куртааш намегунцид. Дар митинги
тантанавие, ки ба ин муносибат дар стадиони шах,р баргузор
гардид, вай \амшах,риёнро бо ин ^одисаи оламшумул гарму
цушон табрик намуд ва та^ти царсакзани^ои пурмавц барцияи
табрикиро ба унвони КМ ВКП(б) хонда дод...
Руз^ои осоишта фаро расиданд. Танх,о х,амин дам Иван Мат-
веевич хастагии азимро х,ис кард, тасаввур намуд, ки чй гуна
осиёби цанг таи ин солдои пуршиддат устухоп^ояшро суда на-
мудааст. Хайрият, мо^и ноябри соли 1946 уро ба вазифаи са-
буктари муовини котиби обком оид ба саноату нак^иёт мегу-
заронанд. Соле пас Езопов сомеи курской назди КМ ВКП(б)
мегардад. Минбаъд у боз муддати дурудароз дар кори \избй
буд, дар ин байн мактаби ^избии цумэдгриявиро низ хатм на-
муд. Сол\ои охирини умраш (вай мох, и ноябри соли 1966 ва-
фот кард) дар комбината маъдани кух,ии Чкаловск вазифаи таб-
лиготгарро ба цо мсовард. Хизматх,ои шоёни у боз бо як орде-
ни "Нишони фахрй", медальной "Барои ме^пати шуцоаток",
"Барои магната шуцоатнок дар солдои Цанги Бузурги Ватанй"
ва Ифтихорномаи Раёсати Шурой Олии Тоцикистон в;адр кар-
да шуданд.
Езопов мудом ба фарзандонаш таъкид мекард: "Покдилу
мех,натдуст ба воя расед, Ватанатон, кишвареро, ки дар он
200
зиндагй мекунед, дуст доред”. Худаш бошад, дар хотири лсни-
нободиёни миннатпазир мах,з хламин гуна ватандусти шуълавар
ва заз^маткаши з^алолу цонфидо боцй монд.
СОЛХ.ОИ пеш аз цанг Ленинобод ша\ри начандон калони
камодаме буд. Кулли мардумонаш зиндагии нуг ба ну г дош-
танд, хурокашон асосан аз нону чой, цанди сафеду зардолущок;
ё наботу парварда иборат буд, фацат бсгох, ягон дами гарм тайёр
мекарданд, оши палав бошад, з^афтае як маротиба шаблон Ду-
шанбе ё цумъа пухта мешуд. Аксарият ба сарулибосашон з^ам
дуруст эътибор намедоданд, з^ар чизи ростомадаро бе позу нуз
пушидан мегирифтапд. К.аз^тию гуруснагии айёми цанг ах,воли
одамони оддиро боз \ам табо^тар сохт. Онх,о куги лоямут-нони
загораву як каф цок;ро акнун базур пайдо мекарданд. Баъзе
оплатой нотавону бесаробонмонда аз з^амон низ бенасиб,
кунцораву алаф хурда варам карда мемурданд. Хдрчанд аз^вол
дар шазфи Лснинобод назар ба маз^аллоти дигар хеле бс\тар
буд, дар ин цо з^ам аз руи тахмипи з^олдонз^о, солкой цанг аз
гуруснагй наздик 5-10 фоизи аз^олй талаф ёфт.
Соли 1943, баъди дубора ицозат шудани фаъолияти масциди
Шайх Маслиз^атдин имом-хатиби он Баширхонтура тацрибаи
пештараро ба ёд оварда, онсутари манораи азонгуй барои
з^арисапазй дсги маърака гузошт. Он вацт чунин дег аз чуян
рсхта шуда дар худ оши 80 кг биринцро мегунцонд. Азбаски
азуш бозор щудрати хайроткунй надоштанд, Баширхонтура
масонски \арисаро бо пули даромади масцид харид намуд. Ин
ташаббус уро хеле шу^ратманд гардонд, беваю бечорагон дар
з^аццаш дуои иск мекарданд. Аммо дафъаи дуюм такрор наму-
дапи ин амали хайр ба масцид муяссар нагашт, зеро дар он
шароит бо маводи зарурй пур кардани деги андак-мандак кори
осон набуд.
Х,амон вак;т чунин кушиш дар ягона масциди амалкунандаи
Румон-Балодуркун низ карда шуд. Магазинчй Тиллохоцаи нон-
фуруш як дафъа бо пули худу з^аммаз^аллаз^ояш з^арисапазиро
ба роз^ монд, вале он низ ба сабаби тангдастй дер давом на-
кард.
201
Гуруснагии замони цанг баъди цанг ^ам хеле муддат аз ёди
халк; нарафт. Мардум минбаъд нонро бе\ад азизу гиромй дош-
та, муъциза будани онро х,ар лах,за ба фарзандон талщин ме-
карданд. Чунончй, то дируз хурду калон банохост нонпорае аз
дасташон ба замин галтад ё онро надида пахш кунанд, дар^ол
аз замин бардошта се бор бусида, ба кунци замин мегузоштанд,
то ки саге ё дигар цонваре онро бихурад. Ва^ми фарорасии гу-
руснагии нон низ то дер боцй монд. Муовини сарму^аррири
"Х,ак;ик;ати Ленинобод" мардум Комилцон Пулодов ба ман чу-
нин вощеаро нацл мекарданд: соли 1956 ^амсояашон - як
муйсафеди 80-сола, ки солхои цанг аз гуруснагй сахт азоб ка-
шидааст, рузс ба он кас ду сандуци калони чубини пур аз нони
к.оцро нишон дода гуфтааст: "Муллокомилцон, ин муъцизаро
бинед, акнун дах, бор цанг шавад ^ам, парво надорам, ман
гамамро хурдаам". Тагои модарам маъюби цанг К,урбонбой
Дураев низ аз бисоти дунё якумр фацат галла захира мекар-
данд. Баъзан гандуми бисёр мснусид, митта мекард, онро ба
чорво мехуронданду "чашмсерии бачагон" гуён боз навашро
оварда ба сандувдо цой мекарданд. Боре падарам низ дар пай-
равии он кас якчанд тоннаашро гирифта монданд. Хушбахто-
на, вай моро соли 1963 аснои цахдии Хрущёв хуб кор омад:
хдмрох, онро ба осиёби Дермой бурда бо як мошин орд бар-
гаштем.
АЗ РУЗХ.ОИ нахустин ба цанг духта шудани ^ушу ёди х,ама-
гон цинояткоронро дилу гурдаи цавй бахшид. Он\о медиданд,
ки бехдарин милиционерон ба фронт ра^сипор мешаванд,
аролии мардина торафт кам шуда истодааст, дасти и дорадо и
давлатй ба муборизаи зидди унсурони циоятпсша намерасид,
бо дузду цаллобони аз манотици гарбии мамлакат ба Ленино-
бод му^оциршуда забои як карда, даст ба цинояг\ои вазнин
мезадагй шуданд. Барои аник; тасаввур кардани вазъияти
онвацта ман солхои 70-80-ум хдм бо собик, коркунони милисаи
давраицангй су\бат доштаму хдм бо цинояткорони собиц. Лей-
тенанти калон Абдусаттор Бобоеви цистакузй солхои 1940-1941
\амчун инспектори участкавй мавзеи Панцшанберо дар ихти-
202
ёр дошт. Азбаски ин цавонмарди
хушсурат солдои 30-юм дар Тоцик-
полк обутоби зури цисмонй ёфта
буд, дуздону шурапуштонро >цатто
сояаш бсцарор мекунонд. Ин бебок-
мард бо мо царобатй дошт-аз ма-
^аллаи Ниёздегча хеши падарам-
Мухдббатхолаи паривашро ба занй
гирифта буд. Аз ик,рори худи цино-
яткорони собиц, Бобоев ба ^ама
гуна амалиёт нотарсона мсрафт,
бор^о ба зсри тирборон мсмонд,
вале оцибат тавонисг чандин дузд-
хонаро дар атрофи бозори Панц-
шанбе ва беруни iiiaxji зсру забар
гардонад.	Бобо Содиков
-Аллакай аз мо\\ои аввали цанг
ба мо лозим омад, ки як худамон ба цои чандин каси бафронт-
рафта кор куном,-мегуфт Абдусаттор-амак.-Дар милисаи ша\р,
ки он дам идорааш цар цои театри ^озира царор дошт, одам
кам монда буд. Мо бояд ба цинояткорон ишон медодем, ки хур-
сандии онх;о барвацт аст, аз дасти мо ^ец гох, халос нахо^анд
хурд.
Соли 1985 яке аз авбошони маш^ури давраи цанг Абдуво-
^ид Фозилов (Вориди Гов) ба ман нацл мекард, ки аз байни
милиса^ои шазф аз ^ама зураш ^амин А.Бобоев буд. "Боре,-
иброз дошт у,-дар хонаи са^роямон, дар колхози "Социализм"
руст шуда мехобидам, ки Бобоев хонаро бо милиса^ояш и^ота
кард. Хдрчанд медонист, ки ман мусалла^ кастам, цасурона
шабохун заданй шуд. "Вай дар ^амин цо,-бонг мезад у.-Набо-
яд гузорем, ки ин дафъа ^ам баромада гурезад!". Ба худ гуф-
там: "Калимаатро гардон, Во^ид, кор тамом барин". Ин дам
якбора модарам ба кумак расид: гирён худро ба пеши пои Бо-
боев партофта зори кард, ки аз гунох,и писараш гузаранд. Бо-
боев бо вуцуди сахтгириаш марди ра^мдил будааст, модарам-
203
ро аз замин бардошта таскин дод. Гуфт, ки агар Во^ид ихтиё-
ран таслим шавад, ба у чорае дида намешавад. Хамин якчанд
лахда кифоя буд, ки ман аз танурхона ба боми э^амсоя фаллос
задаму дар торикшаб дафъатан гайб задам".
Боз як нафар аз йигит\ои шухи ^амон давра - Хдмиди киса-
бур низ ба ман Абдусаттор Бобоевро бисер сифат мекард, щар-
чанд ки одатан чунин одамон шахсони погондорро сахт бад
мебинанд.
-Хднуз мо^и июли соли 1941,-на^л мекард Х,амид-ако,-де-
вори театри вилоятиро аз паэутуяш сурох карда, тамоми ялтар-
юлтури артистонро бо худ бурдем. Шариконам Во^иди Гов,
Зо\иди Барра, Дадобои Шилпук, ва Мухтори гузаримаддо^й
баъди аз дохили бино берун шудан ба девор руйдои сап-сафед-
ро часпонданд, дар натица муддати се мо\ (азбаски театр
мувак,к,атан аз фаъолият бозмонда буд) касе рахна шудани онро
пай намебарад. Мо он ороишоти артист\оро ба станцияи Про-
летар ба як я^удии поляки му^оцир бурда пул кард ем... Уму-
ман, \амон руз\о \адафи асосии мо дуздону кисабурон
му^оцирони сарватманд буданд. Вацге ки якбора аз се дарво-
заи бозор бо чашмони чалац-палак, вориди тимх,о мешудем,
я^удиёни аз Полыпаю Украина омада! й аз таре дои нишаст
намеёфтанд. Шахсан рост меомадаму бо нуги кордча сарпуши
тугмаашонро мебардоштам, аз даруни тугмаэ^о бриллиант^ои
ругткардаашон мебаромад... Гумон буд, ки милиса гуна^ко-
рони горатшавии театрро кофта ёбад. Вале хиёнаткор аз бай-
ни худамон баромад: Мухтори аз тацсими пул норозй моро ба
орган фурухт. Х,амаамонР° бурда \абс карданд. Суд синну со-
ламон (16-17-сола будем)-ро'ба назар гирифта, сесолй ба ко-
ркой мацбурй ба шахтаи Шуроб ма^кум намуд. Бефа^мии су-
дя^ои х,амонвак,таро бинед, ки Мухторро \ам як сол э^укм дода,
ба шахтаи мо фиристоданд. Зо^иди Барра аз хурсандй кафо-
нашро ба х,ам совида гуфт, ки цазои хоинро додан даркор. Ва
рузе аснои дар назди тиргак цунбуцул доштани Мухтор ба бо-
лояш лаваро фуру резондем. Дар зери ку^и ангишт монда мурд,
ба ро\барият фа^мондем, ки \одисаи нохуш руй дод...
204
Милиционерони номдори вилоят (аз чап): Бузрукхоча Рахмонов,
Муъмин-тато Иброхимов, Нарзулло Бобоев, Иван Петрович Воло-
хов-сардори милисаи вилоят дар солхои чанг
Бо давугеци бечора акоям, ки дар Сталинобод дар вазифаи
муовини Наркоми маориф кор мекард ва бо сардори Раёсати
кофтукови циноии цум^урй полковник Мотылёв цураи в;арин
буд, маро аз ма^бас пеш аз му\лат озод намуданд. Азбаски то
саршавии цанг курской куто^муддати муаллимтайёркуниро
хачм карда будам, аком маро дар мактаби ибтидоии колхози
"Социализм" муаллими забони руей таъин кунонд. Якбора аз
аристон (apcci анг) ин гелл и> ент шудам. Дар яке аз руз^ои соли
1943 хабар расид, ки дар бинои тсагри вилоятй семинари вило-
ятии муаллимон дойр мсшудааст, ба он ман х,ам вакил будаам.
Са^ар либос^ои тозаамро пушидаю ба гарданам галстук овех-
та ро^и театрро пеш гирифтам. Х,амин ки аз пушти мазори
Пандшанбе, аз лаби х,авзи Морон мегузаштам, сартарошбачаи
шинос маро ба наздаш дег зада гуфт: "Ако, Шумо мудом сайди
калон кофта мегардед, х>озир тайёраш х»аст, намезанед-мй?".
205
Якбора хуни рохданиам цушиду пурсидам: "Кани?". Сартарош
фа^монд, ки "Худи х,озир аз ^амин цо Абулцосимови тотор,
сардори спецчасти комбината абрешим бо як сумка пул, мао-
ши коргарон, х,о ба ана он су рафт, аз цафояш давед, расонда
мегиред". Дар як мижа задан муаллим буданам х,ам фаромуш
шуду барои чй ба ин цо омаданам х,ам. Бо х,авли цон ба самти
ишоракардаи у тохтам. Абулк,осимов марди хузарби баланд-
к;омат ва чашмкабуде буд, китель пушида мегашт. Ин дафъа
дар х,ак,ик,ат дар дасташ сумкаи калон дошт. Ноаён аз цафояш
наздик шуда чунон х^аллос карда задам, ки одами ку\ барин
калон гурсосзанон галтид. Дарх,ол сумкаашро гирифтаму онс-
утар ба велосипеди як одами шинос бор карда, аз саросемагй
ба куцо рафтанамро надониста, бо кучаи Стаханов ба хонаи як
хешам, ба тарафи даре равон шудам. Аммо \амин ки ба мах,ал-
лаи Кемачй расидам, як милисаи хароби навчае дида монд. "Ин
цо бис" бо ангушташ ишора кард у. "Мебахшед, ако, вахтам
ганг" гуям, сахт чуррак кашид, дарх,ол аз милисахонаи к,уш\авз
боз ду-се нафар Давида омада маро даст гирифтанд ва кашола-
кунон ба назди Бобо Содик, бурданд. Маълум гардид, ки алла-
кай дар бораи худуми рохданона ба Абулцосимов сигнал шуда
будааст, барои ёфтани цинояткор тамоми милисаи ша^р ба по
хеста будааст. Ип дафъа ягон чиз-на дахолати аком, на цавон
буданам мадад накард: бо хукми суд 10 сол аз озодй мазурум
карда, ба лагери режимаш сахти Норильск фиристода шудам.
Сад х,айф, ки тамоми умри цавониам то худи соли 1953 дар ко-
нвои зеризаминии Шимол гузашт...
Оре, х,иссаи милиция цихдти ба кдлъаи мустахуами ацибгох,
табдил додани ша\р хеле калон буд. Мутаассифона, торафт
камшавии хдйати шахсии он ба вазъи цинояткорй бетаъсир
намемод. Бобо Содищов аз одам наёфтан ба милиционерй ода-
мони касб\ои дигарро хдм даъват мекард. Масалан, дар бозо-
ри Чоршанбе Х,акимов Дадоцон ном цавоне милиса буд, вакде
ки у ба фронт рафт, ба цояш падари 50-солааш Хдкимбойи из-
вошчиро ба кор гирифтанд. Аммо дере нагузашта ба у ^ам по-
вестка омад. Дадоцон дар цанг х,алок шуду Хдкимбой-амак бе
206
як даст гашта омад. Акнун Бобо Содик, ба милисааш ноилоц
ашхоси нафацахурро з^ам цалб кардан гирифт. Бештарини ин
муйсафедоп милиционерони собиц, встеран^ои муборизаи зид-
ди босмачигарй буданд. Дар худи \амон бозори Чоршанбе
Очил-милисаи маш^ур Дадобой ном цураи купрукибаланди-
ашро ба кор овард, ки 70-сола буду базур рох, мегашт.
Дар Панцшанбе \ам, ки ба се цитьа гацсим мешуд, соли 1943
шумораи милиса^о аз 6-7 нафар беш набуд. Осоиши онро дар
ин давра лейтенантон Набидон Ра^имови исфисорй, Абдуцодир
Шамсиддинов, Бузрукхоца Раймонов, сержанта калон Хдйдар-
бой Шокирови румонй, старшина Шодй Файзиев, сержантон
Абдуцаббор Холматов (аз ма^аллаи Сари Баландй), Носирбой-
амак (аз ма^аллаи Ксмачй), Разжим К,а\^оров (Ражими Лаб, аз
Бозори гусфанд), Назарови тотор таъмин мекарданд. Ин дам
Носирбою Раз^им-амак чил сол доштанд, то дируз дуяшон з^ам-
роз^и амаки калонии ман Урунбой Тошпулодов дар бозор чекчй
буданд. Ман бо Разжим К.ах^оров дар вацги пиронсолиаш би-
сер з^амсуз^бат шудаам, ин дам у бо аробакашию коз^кашонй
руз мегузаронд, одами бисер шуху сердашном буд. Х,икоят ме-
кард, ки соли 1920 дамчун аскари сурх дар фатз^и арки амири
Бухоро ширкат дошт, зцама "ура"-гуён ба тарафи цаср даванд,
у ба тарафи з^арам тохта буд... Х,арчанд ин касон одамони
цангдидаву цасур ва нотарс буданд, синну соли аксарашон
имкон намедод, ки аз паси дуздону авбошони цавону чолок сур
карда тавонанд. Фацат ба Абдуцаббор Холматову сержант
Назаров, ки аспакй мегаштанд, муяссар шуда буд якчанд дузд-
ро цапида оваранд.
Акнун з^одисаз^ои чашмалокунй ба моли раият бисер руй
медоданд. Дар маз^аллаи Ниёздегча дуздон нисфишаб дунбаи
гусфанди Абдуцодири чойхоначиро капда бурданд. Дар тара-
фз^ои Чорчирок; кор ба дарацае расид, ки аз дасти ин нобако-
рон з^атто гусфанд поида намешуд. Шабз^о аз болои бомз^о шар-
фаи пой ва пичур-кучури дуздон бараъло шунида мешуд. Бар-
хе дар розгой хилвати беруни шазур камингирй мекарданд.
Масалан, дастаи Зоз^иди Барра ва Тошпулдд дар болои ку\и
207
Рухак шинак гирифта, рох,и мардуми щишлокщоро мепоид. Он
ващтщо дар нощияи Пролетар бозор вудуд надошт ва аз
Узбекщишлощу Булакандоз ащолй барои хариду фуруш ба шащр
меомаданд. Бештар ана щаминщо щадафи рощзанон мегардиданд.
Аз гуфти муйсафедон, Зощиди Барра давони бещад шуцоъ буда-
аст. У боре мебинад, ки пирамарди ящудии соатсоз пух, адад
соатщои тиллогини кисагиро дар галладонаш нигох, медорад.
Рост омаду дар рузи равшан дар шафати идораи амнияти ви-
лоят (щоло дар он дар лаби даре идораи БДА-и шащрй воцест)
усторо аз буни гарданаш гирифта, ба ощанщапак (тиски)-и ка-
лон (пирамард ба дуз соат велосипеду примус, мошищои
чокдузиро щам таъмир мекард) тищщонду мащкам кард ва ба доду
фарёди у эътиное накарда соатщоро гирифту бемалол барома-
да рафт.
Бояд гуфт, ки як цисми дуздон дезертирщо-майдонгурезоне
буданд, ки аз фронтравй cap тофта фирорй гардида, рузона дар
найзору тущайщо ва ё даруни заминканщо пан ох, бурда, щамин
ки гуруснагй галаба кард, ноилод ба "шикор" мебаромаданд.
Чанг амсоли оинае нишон дод, ки кадом шахе дар асл чй гуна
кас аст. Одамони чи баинсоф ва чи бадрафтор щам дар байни
дуздон ёфт мешуданду щам дар байни худи милисащо. Агар
Икроми дузд ном шахсе, дузди хеле машщури Сибиршуда со-
лкой цанг бо шугли худ мардуми бенавои мащаллааш -
Дарщишлощро хурондаю пушонда, хор шудан нагузошта, дуои
беваю бечораро гирифта бошад, пас Ращмат Ниёзов ном мили-
са натанщо бозорчиёни Пандшанберо танг мекард, балки аз
щамдещагонаш-бофандагони Румон хумчащои пур аз щавурдо-
щашонро зуран мусодира карда мехурду тарафщои бегощ милтищ
сари китф, щаищеавор ба сорили рост гузашта, болотари Чаш-
маи Арзанак рощи бозгашти щурамащоро мепоид ва ба гиряву
зориашон нигох, накарда щамон чанд пайсаеро, ки эшон аз
фуруши кох, дар бозори Пандшанбе ба даст оварда буданд, бе-
ращмона кашида мегирифт.
-Дар мисоли щамин шахе дидам, ки дуои бад беощибат наме-
мондааст,-мегуяд ветерани матбуот Абдуфаттощ Кдщщорон.-
208
Соли 1953 аз Института муаллимтайёркунии Маргелон, ки дар
он цо ба тоцикбачагони узбекистонй даре медодам, ба рухсатй
омадам. Дар пушти музеи Панцшанбе чс^раи гадое ба чашмам
гарм тофт, ^арчанд, ки у шляпаи хасинро ба биниаш фуровар-
да менишаст. "Х,а, Ра\мат-ако, айб не-мй? Ин корро а^аллан
ба Исфисор рафта кунед, намешавад? Дар он цо-ку шуморо касе
намешиносад"-гуям, гириста фиристод: "Не, бигузор халци
Ленинобод бинад, ки ман кй будаму кй шудам: ба дигарон иб-
рат шавад". Баъди чанде вай ба хориву зорй тоб наоварда мурд.
Аммо ба маргаш касе Fycca нахурд, зеро синнаш ба 40 расида
бошад \ам, на зан дошту на фарзанд.
Бисёр х,олдонх,о мегуянд, ки таъмини осоиши Ленинобод аз
бисёр цихдт хизмати сардори милисаи ша\р подполковник Бобо
Содицов буд. Мавсуф дили бузург дошт, сидцан гами халцро
мехурд. Х,ар гох, аснсавор ша^рро давр занад, мардум дар си-
мои у пуштабони боэътимоди худро медид. "Агар давраи цанг
ба цои Бобо Содицов сардори милиса каси дигар мебуд, нисфи
ша\р турма шуда мерафт, - мегуянд хуцандиёни пиронсол. -
Вай дар бозор цавонеро сари матоъфурушй цапад, ду-се
шаппотй мезад, бо х,айбат пеш мекард, вале ^одиса^ои ба ощо
дело кушодан набуд". Оре, бо вуцуди замони пурта\лука ва
шароити цангСодик;ов одамията баландро гум намекард. Мах,з
бо супориши у яке аз кормандонаш-лейтенанти хурд Яков Ва-
сильевич Баландин мунтазам ба дастгир ва аз бозору мах>ал-
лах,о цамъ овардани бачагони бепарастор машгул мешуд. Ба-
ландин х,ар бачаи ба дасташ афтодаро бо сиёсат мепурсид:
"Отанг бор-мй? Онанг бор-мй?” ва ба гиряашон нигох, накарда
ба шуъба меоваронд. Чун бекасукуй будани наврас аён шуд,
ратман ба сагирхона цой мекунонд. Ба х,амин тариц, уву Б.
Содик;ов садх,о нафарро аз куи бад нацот доданд, имруз х>амон
бачагон бо камоли миннатдорй мегуянд, ки хайрият х,амон вацт
ба чанголи Баландин афтода будаем. Хдмзамон Яков Василье-
вич ягон лах,за вазифаи асосиаш - муборизаи зидци циноят-
коронро аз хотир намебаровард... Вацте ки экциклопедияи
"Хуцанд"-ро ба чоп омода мекардем, бисёр хостам, ки ба он
209
Ахмалали Рахмонов
маводе дар бораи у низ дохил на-
моям. Хайрият, делои шахсиаш дар
архиви ВКД-и цум\урй ма^фуз мон-
да будааст, вагарна касе аллакай на
ном ва на рутбаи ин марди инсон-
парварро дар хотир надошт. Дируз
бошад, тасодуфан донистам, ки Ба-
ландин аз соли 1951 ба касби пеш-
тарааш бухгалтерй баргашта, дар
комбината консерв кор кардааст,
солхои 1958 аз олам чашм пушида-
аст, духтараш Анна то соли 1987 ба
сифати пешхизмату буфетчй дар
треста хуроки умумй кор мекарда-
аст...
Вале на^л\о дар бораи Бобо
Содик; х,ануз \ам бисёранд. Тавре х,амон А.К,а^орови 78-сола
х,икоят мекунад, як пои ин марди хушмуйлаб айёми цанг аз
идораи рузномаи вилоятии "Стахановчй" канда набуд. Одатан
у соат^ои 11-и шаб хабаргирй омада ш>Ьсиомсз мсгуфт: "Х,а,
хдмаатон туппиатонро зомуча карда шиштетон-мй?". Сипае
бафурца нишаста су^бат мекард, вацти рафтан пул дода таъин
мекард, ки харид кунед, фардояш омада ба оши пухтаи царовул
Холицча-амак шарик мешуд. Ин равуояш ба редакция то соли
1950, то дами ба нафа^а баромаданаш муттасил давом кард.
Бобо Содиц худ шахси некнафсу хушахлоц буд ва чунин сифа-
т\оро аз тобеонаш низ доимо талаб мекард. Дасти роста у-
Самад-полвон Каримов боре дар бораи сардораш ба А.К.ах^о-
ров чунин надл карда буд: "Охир^ои цанг магазинчизане бисёр
зебову дилкаш бо гуно^и камомад дастгир шуд. Он дам ман
сардори шуъбаи кофтукови циноятй будам. Шайтон дар
вуцудам галаба карду бо нияти кац ба у гуфтам: допрос имруз
тамом, фардо соати 9-и шаб мебиёй. Зани аз мацсади ман беха-
бар розй шуд. Чй мегуед, ки шоми дигар хднуз ба пурсиш огоз
накарда дари кабинет шарак;к;осзанон кушода шуду дев барин
210
Бобо Содиц даромада омаданд. "Кй ба ту ицозат дод, ки зани
цавонро нисфишаб торгов кунй? Х,у бар падарат лаънат! Аз
нагох, дар ин вазифа кор намекунй!". Сипае ба зан дуг заданд:
"Ту \ам дафъ шав, суммотатро дигар дар ин цо набинам, бе^аё!".
Цавонзан бо ду руи суп-сурх гирён баромада рафт. У танх,о
х,амин дам фах,мид, ки ба чй гуна доме афтодааст... Рузи дигар
ба кор биёям, дар рох,рав фармони Бобо Содик,: "Лейтенанти
калон Каримов аз сардори шуъба ба мацоми муовини сардори
шуъба фуроварда шавад". Аммо ман наранцидам, чунки гуно-
х,ам дар гарданам буд, Бобо Содик; маро х,амеша ба ро^и рост
х,идоят мекарданд".
-Бобо Содицов одами багоят дилсофу х,алолкор ва серталаб
буданд, мегуфт подполковники мустаъфии милиса А^мадалй
Раймонов. (Мавсуф мох,и апрели соли 2007 вафот кард). -Х,ар
як зердасти худро тафтиш карда меистоданд. Мо, кормандони
цавонро мефиристоданд, ки рафта бин-чй фалон участковый
х,озир дар цои фармудаи ман \аст ё нест. Ягона норасоиашон
он буд, ки савод надоштанд. Тамоми х,уццатгузориро котиба-
шон старшина Мария Платонова ба зимма дошт. Содицов дик-
та мекарданду у менавишт. Муйсафед механдиданд, ки "афсус
ацаллан 5 синф маълумотам нест, вагарна министр мешудам".
Замони цанг шабонгох, шах,р ба зулмот мегутид, ба цуз баъ-
зе идорах,ои давлатй, милисахона ва корхона^ои калон дар
цойх/эи дигар барц набуд. Одамон шабона ба куча намебаро-
маданд. Баъзе гуша^ои ша^р рузона х,ам сахт ^авлангез ва пур-
хатар буданд. Масалан, тавре Мир^абиб Очилов нацл меку-
над, мавзеи Гулистони ^озира чунин \оли \узновар дошт: аз
цафои имруза заводи нонпазй ду похсадевор мегузашт, он та-
рафаш то худи Шайхбурх,он майдонх,ои хилвати зардолузор тул
мекашиданд. Дар он цо шахсони номаълум дар рузи равшан
низ одамонро кушта мепартофтанд. Мирзорах,им ном шахси
бадца^р мудом бо таппонча мегашт. Дар Румон бошад, Хаки-
му Олим ном йигит^о зуроварй мекарданд. Аз девори цалъа то
он цо низ багоят хилват буд. Баъди аз майдони цанг расидани
аввалин шумхабар^о одамони сустирода аз фронтравй мегу-
211
Хайдар Мухаммадов
рехтагй шуданд. Бисёр румонию
кулангири^о ба тараф^ои кух,, Бу-
каю Тошканд, к1амишзорхьои даре
фирор карданд. Муаллимони дех,а,
ки брон доштанд, ба де^шуро цих(а-
ти дастгир кардани дезертиров
кумак мерасонданд, бо сардории
Бисс-до мулл о Илесов милтик; бар-
дошта мегаштанд, шабона дар хо-
нах1о тафтиш гузаронда, гурсзах,о-
ро дастгир ва оварда ба бинои
де^шуро х,абс мекарданд. Дастгир-
шудагонро военкомат бе повестка
ба фронт мефиристод. Бинобар ин
дезертироо цир ба цир мегурехтанд.
Яке аз оноо-Ашраф ном цавони
пойоояш дароз аз болои се похса девор ца^ида гурехта буд.
Дар солдои цанг шуъбаи милицияи нохияи Ленинобод (дар
бинои мактаби ба номи Дзержинскии шаэцэ цойгир буд) низ бо
сарварии подполковник Максим Митрофанович Ткачсв боса-
мар кор бурд. Мутаассифона, вай баъди фарорасии Балаба
номи неки худро иигох, дошта натавонист. Соли 1947 коркуно-
ни масъули он майор Хабибов ва лейтенанти калон Тоцибоев
ба доми сох,ибкорони Румону Пуличукур ва Сари Баландй аф-
тоданд, бар ивази ришва х,аннотии онх,оро руйпуш намуданд.
Шуъба пароканда карда, сардори он Ткачёв пеш аз му^лат ба
нафак;а гусел карда шуд. Уро аз х,абсшавй тан\о хизмат^ои
шоёни пештарааш нацот дод. Хабибову Тоцибоев панцсолй
Хукми мах,бас гирифтанд. Климову Дурабоев, Холинов ва чан-
деи дигар, цамъ к,ариб 30 нафар аз сафрой милиса хориц карда
шуданд.
Милицияи район,- шах,одат мсдих,ад А.К,ах;х,оров, солх,ои
цанг аз х,исоби бофандагони Румону Пуличукур мезист. Ткачё-
ву муовинаш Климов хар го*; ба хонаи почоям ба Румон омада
зиёфат хурда мерафтанд. Дар ин дех,а онх,о шиносхои дигар хам
212
I
доштанд. Он вацт^о инспектори участкавии Румон як сержан-
та ^о^инаи испонигй буд. Уро мардум "Бир келсун" ла^аб гу-
зошта буданд, зеро хамин ки дар атроф ягон милисаи ношинос
пайдо шавад, вай зуд бо овози баланд хамин сурудро мехонд,
яъне гуфтан мехост, ки мардум хушёр бошед, дастгоххоро пин-
Х<эн кунед, дари заминканхоро хулф занед. Барои аз коркунони
молия огохонидани бофандагон бошад, у ашулаи дигар дошт
- "Богаро". Хдрдуи ин сурудро каллаи сахар хам замзама ме-
карду дар шуълаи мо\гобшаб хам. Ана хамин хислаташ уро
барои румониёни пинхонкор одами худй гардонда буд. Тамо-
ми солхои цанг ва баъди он ин йигити вак;тчок; ондоро аз бало-
ву хатар эмин медошт. Бар ивази некиаш пулдорон уро хамон
вахт аз кисаи худ оиладор кунонда буданд. Соли 1947 ин сер-
жант низ якцоя бо участковой минтг^аи хамсоя Абдура^мон
Зооидов, Шариф Обидов ва дигар милиционеров аз хизмат
сабукдуш карда шуд.
Шуъбаи милицияи но\ияро амалан аз нав мураттаб карда,
ба сарварии он шахси багоят салолу яклухт лейтенанта калон
Хайдар Мухдммадовро гузоштанд. Бинобар сиёхгун буданаш
мардум уро "Х,айдари К,аро" меномиданд. Мухаммадов лан-
гон рох мегашт, бо вуцуди ин халамравашро сахт ба даст ги-
рифт. Ба одамони мехнатй мехрубон буду бо дуздону тороц-
гарон - оштинопазир. Дасти тавонои у ашхоси циноятпешаро
ба тахлука андохт. Эшон шабу руз Худо мегуфтанд, ки Мухам-
мадов зудтар аз мансабаш равад. Аммо хамон 4-5 соли дар ин
махом кор карданаш хам кифоя буд, ки вазъи криминалии
нохияи Ленинобод хеле ба ифоца биёяд. Пайвандони ин шахс-
ро хеле цустам. Маълум гардид, ки у падари шиноси деринаам
-номзади илми биология Акбар Мухаммадов будааст. Мову
ин цавон соли 1972 дар мавзеи Масложири Душанбе дар як хоб-
гох мезистем, у аспирант буду ман - донишцу. Акбар-ако бо
вуцуди хомати бехад баланд доштанаш шахси бисёр халиму
дилкушодест. Аз падараш пурсон шавам, гуфт:
- Одами багоят камгапу дарундор буданд. Дар бораи худа-
шон чизе нацл намекарданд. Х,ар гапе, ки дар бораашон шуни-
213
даам, аз забони модарам ва ё ёру дустонашон аст. Аслашон аз
ма^аллаи К,уш^авз, х;ануз вацти дар шиками модар буданашон
(1917) падарашон Сангинов Мухаммад савори корвоне ба та-
раф\ои Россия рафта, дар рох, аз дасти ро^занои кушта меша-
вад. Модаркалонам Марзия бо ^амип як писар умрашонро бева
мегузаронанд. Барои касби милисагиро пеша кардани падар
х;одисаи зерин сабаб шудааст: у мактабро аъло тамом карда,
ба идорае х,исобчй мешавад. Хурсандии модарашро ^адду ка-
норе набуд. Х,айдар як цадар пул гун карда велосипед харид,
х;ар руз бо табъи болида ба кор рафта меомад. Мутаассифона,
дар корцояш камомад мешаваду аз Хдйдар гумон мебаранд.
Ба модараш мегуянд, ки пулро зуд ефта надих,ед, писаратон
х;абс мешавад. Модар аз таре писарро мацбур намуд велосипе-
дашро фурухта пулашро ба онх,о бурда дих;ад. Х,амин ки Х,ай-
дар пулро овард, гуфтанд: дузд ту будай, пулро нагирифта
бошй, намеовардй. Ва уро як сол аз озодй мах,рум мекунанд.
Ин ноадолатй х,аёги цавонро бакуллй тагйир дод: у а\д кард,
ки ба НКВД ба кор даромада, якумр барои адолату ^ацицат
мубориза хо^ад бурд. Дар мах;бас падар бо С.Урунхоцаев
^амх,уцра буд. Аз х,амон дам то охири умр дуяшон дустони цонй
буданд. Боре солкой 50-ум падар ин раиси маш^урро ба
ме^монй таклиф кард. Он дам мо дар кучаи Войков мезистем.
Пешакй падар дарвозаамонро вайрон кунонд. Хдйрон шудем,
ки чаро. Вацте Урунхоцаев омад, дидем, ки у кух, барин калон-
цусса аст, ба дарвозаи хурдакак гунциданаш гумон буд...
Падар баъзап о^ мекашид, ки ба фронт нарафта монд, хиз-
мати афсариро дар ак,ибгох, гузаронд. Кори у дастгир кардани
дезертир^о буд. Ба аспи калони сиёх, савор шуда, он^оро сар-
тосари вилоят цустуцу мекард. Нисф^ои шаб садо ё овози шуб-
х,аноксро шунавад, зуд аспашро ба девор цафс карда, аз болои
он ба бом ва аз он цо ба руи х;авлй мсцах;иду дезертирро ме-
цапид. Рузх,о дех,а ба дех,а ва саэфо ба са^ро, дарун-даруни кух,у
^амишзор^о масофа паймуда, то худи Конибодому Исфара
рафта меомад. Майдонгурезони мусалла^ро беярок, гардонда,
зуран ба фронт мсфиристод. Баъди итмоми цанг ин касон дар
214
кучахо ба у бо нафрату адоват менигаристанд.
Дар болотари оринцаш захми дандонхои одами нацш баста
буд, ба дарацае, ки чуцурча^ои \ар як дандонро шумурда ме-
шуд. Аз гуфти модар, як дафъа бевацтии шаб шахси номаълу-
ме ба падар бо корд ха мл а мекунад. Ба падар бо азобе муяссар
мешавад, ки уро аз пой зада, кордашро кашида гирад. Шахси
хамлавар ин дам аз алам ба пушти оринци у дахон мезанад...
Падар он корди калонро дар хона нигох медошт. Бо вай мо то
дируз помидору цаланфур мешинондем.
Сабаби ба як пой лангиданаш умумап маълум пест. Модар
мегуфт, ки падарат хануз то хонадоршавиамон нохамвор рох,
мсгашт, харчанд борхо сабаби мацру\шавиашро пурсидам, сир
бой намедод.
Дар бораи падарам шогирдону хамсинфони собицаш низ бо-
эхтиром харф мезанапд. "Х,айдар-ако маро ба кор щабул карда
буд,-мегуфт генерал К,.Х,обилов.-Уро х,ама дуст медоштапд,
чулки багоят покдилу баинсоф буд". Хотираи падарамро то
\ол генерал А.Юсуфов, полковнику/} К.Ашрафов, М.Байзоев,
Р.Абдуллоев, майор Х.Иронов низ гиромй медоранд. Генера-
ли мардум В.Мамадов падарамро ба ёд оварда мегуфт, ки ба
шарофати Х,айдар-ако таедирамро якумр ба пешаи афсарй пай-
вастам, мах;з у падари рух,ониамро мацбур намуд, ки барои ба
академиям х,арбй дохил шудан ба ман ицозат дих,ад. Вали Ма-
мадович роегкорию х,ак,ик,атпарастии падарамро таъриф кар-
да чунин мисол меовард: зане ба Мухаммадов шикоят меку-
над, ки як нафар коркуни орган писари уро бегунох, парронда
кушт. Аммо аснои пурсиш милиционер гунохашро ба гардан
нагирифт, гуфт, ки вацти гурез худи цинояткор якбора бозис-
тоду ба у дарафтод ва бугй кард, вай ноилоц, барои худро х,ифз
кардан тир кушод. Бисёр кормандони НКВД аз Х,айдар-ако
илтимос карданд, ки у ин парвандаро хобонад, вале у ба к,агъ
кардани он розй нашуд. Дилаш гувохй медод, ки ин цо сирре
нихоп аст, чунки гунохи цинояткори кушташуда фацат аз он
иборат буд, ки вай дар бозори Панцшанбе ресмон мефурухту
коркуни милиса уро якчанд маротиба огохонида буд, ки ин
215
корро накунад. Аснои дафъатан дар бозор бо милиционер
вохурдан ресмонфуруш аз таре ру ба гурез мених>ад... Инак,
барои муайян кардани асли х,ол Х,айдар-ако аз волидайни май-
ит барои кушодани цабр ва гузаронидани экспертизаи тиббии
суди ицозат мегирад. Ташхис нишон дод, ки тамоми тирх,о ба
мардум аз тахтапушт ва аз масофаи 15 метр парронда шуда-
анд. Исбот гардид, ки милиционер мар^умро дастгир карда
натавониста, уро хеле таъциб кардааст ва аз алам уро дар май-
дони пахта парронда куштааст. Барои ин аъмолаш цотил цазои
сазовор гирифт.
Падар х,ануз вацти дар ма^омоти коркой дохилй кор карда-
наш факултети таърихро гоибона ба итмом расонда, бо масли-
х,ати дусташ Бобоцон Гафуров ба аспирантура дохил шуда буд.
Мавзуи кори номзадиаш "Накопи шуъба^ои сиссии МТС-х,о дар
инкишофи ^аракати колхозй"-ро низ ба у Гафуров тавсия дода
буданд. Чй гуна дустони баоцибат будани дуяшонро ман дар
Маскав, дар кабинета Бобоцон Рафурович бо чащмони худ
дидаам...
Хуш, ин дам вазъи цинояткорй дар худи итах,р чй т уна буд?
Баъд аз итмоми цанг шах;р асосан тинд буд, х,икоят мекард
Ах,мадалй Ра^монов.-А^олиро фацат дуздй, бахусус, густохии
дуздони цулфшикан азият медод. Он ващт барои чунин аъмол
цазо вазнин набуд х,амагй як с ним сол аз озодй ма^рум мекар-
данду хал ос. Ин х,ол дуздонро аз оцибати корашон чандон ха-
вогир намесохт. Чунончи, Назар ном цавони чоршанбегй дар
як муддати кутох, 7-8 квартираро горат кард. Суд тарной ис-
тисно ба у 4 сол х,укм дод. Боз як дузди намангонй низ Лснино-
бодро "шикоргох/'-и доимй щарор дода буд. У ба хона^ои соки-
нон аз мурй мефуромад. Х,одисах,ои рохданию горатгарй низ
руй медоданд. Дар цабх,аи тартибот бошад, ягона чизи ташви-
шовардангу муноциша^ои баснат лаванд а байни авбошони
румонию панцшанбегй буд. Вай тараф ба тараф хеле муддат
давом кард. Х,ар гох> Панцшанбе аз шумбачах,о пур шавад, Бобо
Содицов аспсавор рафта, ондоро бо дугу дашном аз бозор ва
гирду атрофи он пеш мекарданд.
216
Бояд гуфт, ки дар давраи цанг низ шароит дар з^ама цои шаз^р
ва гирду атрофи он якхела набуд. Мардуми пур^унар ва ба кори
савдо печони Папцшапбе аз ма^румият^ои давраи цанг нисба-
ти аролии ма^алла^ои канории шаз^р камтар азоб кашид. Дар
Румону Пулину кур, Раззоцу Сари Баландй низ тамоми айёми
цанг ва то худи солкой 1958-1959 цариб дар х,ар хонадон истез^-
солоти пин^онии бофандагй амал мекард, сокинон аз он ман-
фиати зиёде медиданд. Онз^о бирешимро тарици рустй аз ком-
бината абрешим мегирифтанду ресмони пахтагинро аз Тош-
канд ва грсч (ресмони набототй)-ро аз артели "Якуми Май".
Хукуматдорон ва мацомоти танобкаш, албатта, аз ин хабар
доштанд, вале ба хотири шароит ва а\воли танги мардум муд-
дати тулонй аз андсшидани чораз^ои манъкунй худдорй мена-
муданд. Кор аз руи анъана\ои ацдодй ба а\ли з^арду дез^а им-
кон мсдод матоъхои хушсифату бозоргир истез^сол намоянд.
Талабог ба маз^сулоги онз^о дар шароите, ки корхоназ^ои
давлатй ба ицрои заказной фронт ва ДИ1 ар эз^тиёцоти мамла-
кат банд буданду дар бозор дигар анвои матоъ цариб ёфт на-
мсшуд, без^ад калон буд. Аксаран румони^ою пуличуцури^о ва
раззоци^о бо бозори Лснинобод ма\дуд нашуда, маснуоти худ-
ро ба бозор^ои Нову К,истакуз ва Букаю Пискат фурухта, бар
ивазаш бо цувол-цувол гандуму биринц ва дигар галладонаю
чорво бармегаштанд.
- Бозоррав^ои даз^аи Раззок, нисфишаб соатз^ои 2 дар лаби
\авзи Гузарчаи Замон цамъ меомаданд, - з^икоят мекунад Азиз-
бой Мирсаидови 73-сола. -Ман з^ам айни ганаби ширин аз хоб
хоста чашмонамро молида-молида з^амроз^и падарам ба он цо
з^озир мешудам. Ро\и мо цониби Нов буд, бояд, ки то саз^ар, то
саршавии бозор ба он цо рафта мерасидем. Шаб тип-торик,
ягон чароге набуд, ки ак,аллап зсри поятро бинй, роз<, саросар
хокпалмаку тупаланг. Цон ба таваккал гузоштаю калимаамон-
ро гардонда цадам мсзадем. Баъзез^о харсавор буданд, вале ак-
сарият пои пиёда, бо вуцуди ин то соати 8-и саз^ар расида ме-
рафтем. Падар якчанд цура алочаю пошшоии бофтаашро ба
биринцу мош иваз мекарду дарз^ол роз^и бозгаштро пеш меги-
217
рифтем. Боз \амон ро^и дилбазани пурхок, акнун вай дучанд
вазнинтар буд: падар камаш як пуд борро ба пушторааш меги-
рифту ман камтарашро. Аз шуои сузони офтоб шип-шилта
арацшор мешудем, х,арсосзанон базур масофа мепаймудем.
Борх,о цариб буд ба ^алоикат расем. Дар поямон мадор наме-
монд. Баъзан ро^гузар^о ба мани хурдсол ра^машон омада ба
боли хар ва ё аробаи сорт мегирифтанд...
Бахусус матоъ^ои исте^солкардаи бофандагони Румону Пул-
чукур арзиши баланд доштанд. Масалан, дар бозори Ленино-
бод солдои баъди цанг як цура (5 метр) пошшой ва як ц^ра (7
метр) алочаи ощо х,ар кадом 500-сумй к,имат доштанд. Як
либосворй атласи маргелон (7-8 метр), бекдсаби сурхдору од-
миёна ва бек;асаби маргелон \ар кадом 3000-сумй меистоданд.
Х,атто як цура матои налами (карбос), ки барои астари курпа
истифода мешуду онро асосан читгар^о мехариданд, 100-120-
сумй ба фуруш мерафт. Аз ин ру, тасаввур кардан душвор нест,
ки аксари сокинони де^а^ои мазкур дар солдои циматй низ зин-
дагии осуда^олона доштанду тавре яке аз солхурдагони румонй
Мирх;абиб Очилови 78-сола мегуяд, х,ар касеро, ки х,атто дар
он айём ба цои гусфанд гов мекушт, х,амдех,агонаш айб мекар-
даанд.
Ин и^тисодиёти "хуфия"-и мардуми Румону Пуличукур баъ-
ди солдои 50-ум низ к;исман мавцудияти худро идома дод. Ба-
рои вай ашёи хомро нафарони цаллобе, ки дар комбината аб-
решим ба сифати мудирони анбор ошён гирифта буданд, даст-
рас мекарданд. Яке аз он^о дар фабрикаи бофандагии № 3 тар-
зи обнарасидаи дуздиро бофта баровард: бо табибони "ёрии
таъцилй" забои як карда он^оро гуё барои муоинаи коргари
бемор даъват намуд. Вале ба цои "бемор" 200 кг ресмонро ба
замбар ба шакли одами хуфта цо карда, аз фабрика баровар-
данй шуд, ки ба даст афтод... Амалияи мазкур солдои 1964 баъд
аз он ки ма^омоти молия андоз^ои зиёд цорй карданду милиса
низ зуд-зуд тафтиш мегузарондагй шуд, бардам хурд.
Некуа^волии Чорчироку Де^нав барин ма^алла^ои канории
ша\р ва дех,ах,ос чун Унцию Ёва ва Кулангир аз баракати \оси-
218
Коргарони заводи нонпази то кадри имкон кушиш мекарданд
хамшахриёнро бо нон таъмин намоянд
219
ли зардолу ва муваффацияти соли дс\цонй вобаста буд. Дар он
колхозное, ки ро\баронашон адлу инсоф ва раиятпарварй зо-
^ир мекарданд, дар солхои душвори баъдицангй низ рузгори
мардумони оддй чандон бад набуд. Яке аз чунин раисони нс-
кнафсу худотарс зодаи мах,аллаи К,ирцон К,а^рамони Ме^нати
Социалистй Орифбой Нсъматов ба шумор мерафт. Дар бораи
у душманонаш овоза^ос па\н карда буданд, ки у гуё занбозу
фосиц аст, солхои цанг хеле цавонзанони шав^арашон ба фронт
рафтаро борова кардааст. Ягон 20 сол пеш вацте ки масъалаи
ба ягон кучаи дс^аи Чорсу гузоштани номи ин шахе ба мисн
омад, бо супориши раёсати цамоати гозиён шоир А^мадцони
Ра\матзод ин цазияро махсус омухта баромад. Аз су^бат бо
колхозчиёни ку^ансол ва он^ое, ки Орифбой Неъматовро аз
наздик мешинохтанд, маълум гашт, ки ин гап^о чандон асос
надоранд, раиси мазкур дар вацташ ^амагй бо як зани бева
муносибати ма^рамона доштааст, боз як мисоле, ки одамон
нисбати беваи дигар меоранд, фацат тахмин аст ва ба ^ец вац^
шахси мар^умро догдор карда наметавонад. Баръакс О.Неъ-
матов дар масъалаи саховат ва навозиши зсрдастонаш наму-
наи ибрат будааст, худ нахурдаву напушида бештар гам и ohv
оро мсхурдааст. Ана Зиёму^аммад Ниёзов чй мы уяд:
-Соли 1947 ману падарам Ниёзмат Х,оциматов дар колхози
Фрунзе кор мскардсм. Баъди ицрои плани давлатй вацте ки
натицаи сол цамъбаст шуд, ба ^ар рузи медпати мо 95-сумй рост
омад, яъне ба падарам як рузи мс^нат пависанд, ба ману мар-
кабам-0,5-рузй мснавиштанд. Инак, мувофици са^ми гузошта-
амон Ориф Нсъмат ба мо 6 cap гусфанду 3 cap буз, ба миедори
зиёд шолй, цуворй, равган, сабзию пиёз, шалгам, пахта, гузапоя,
собун, ^атто асалу цурут дод, ки бо он зиндагиро цунбондан
мумкин буд. Бо писари у Неъматцон цурагй доштам. Баъди ин
як са^ар ба хонаашоп равам, Неъматцон ноништа карда ниша-
стааст. Дар руи дастархонаш фацат пони сиё\у чой ва зардолу-
цок, буду бас. Яъне раиси падарра\мат аз х,амоп мавод\ос, ки
барои мо, колхозчиёп тацсим намуд, аз афташ, ба хонаи худ
220
чизе набурда будааст, вагарна писараш ин гуна ноништаи хок-
сорона намедошт.
Айсми цанг шароити коргарони сонаи саноат чй гуна буд?
Оё дар ^аеди онно низ гамхорй карда мешуд ё не, наход аз онио
фацат кор талаб мекарданд? Ро^барият нагз мефа^мид, ки
цудрати инсон надду НУЛУД дорад, агар нисбати гизои коргар-
мардум тадбирнои мушаххас андеша нашаванд, "цуволи холй"
беохир рост исто дан намегирад. Дар нар корхона илоци корро
ба таври худ меёфтанд. Масалан, дар фабрикаи "Красный ткач"
(дертар фабрикаи сеюми комбината абрешим гардид) 400 на-
фар кор мекарданд. Рузи кори дар се бает 8-соатй давом мена-
муд. К,увваи кори асосан закону духтарон ва пиронсолон бу-
данд. Баьди чанде муйсафедон низ ба батальонной коргарй
сафарбар шуданду ба цои онно наврасони 14-16 сола (синна-
шонро дар \уццат калон нишон дода) ба кор омаданд. Хар кор-
гар неши бар рацам дошт, ба нисоби миёна 400-сумй маош ме-
гириф г, мононаи cap 1 абсльчй 600-сумро ташкил медод. Дирек-
тори корхона НЛокат Шокирова ва саринжспер Инъомцон Ма-
мадцонов аз рузнои аввали саршавии цанг нушу ёдашон ба таъ-
миноти муътадили коргарон буд. Онно аз сиёсата сахтгиронаи
замон натарсида гайр аз дуконхои бофандагии давлатй 4 адад
дуконе низ шинонда буданд, ки ба нисоби расмй дохил наме-
шуданду мансулоти мебаровардагиашон барои навасмандку-
нии пешцадамон истифода мегардид. Нормаи як смена барои
Нар коргар истенсоли 8 метр атлас, царей фаранг ё шонии са-
фед муайян гардида буд. Аксарият базур 10-метрй мебофтанд.
Х,ар касе, ки 12-метрй мебофт, як куртавор (як цура) ма гоъ му-
кофот мегирифг ва онро фурухта чизи барояш лозимиро
харидорй мекард. Ба даст овардани ин гуна нишондинанда та-
йно ба Хамроц Тоцирова (сонитар К,ацрамони Меннати Соци-
алиста гардид) ва чанде руезанно муяссар мешуду халос.
Кулли коргарон ба кор бо хотири цамъ машгул мешуданд,
зеро медонистанд, ки худ ва анли оилаашон гурусна нахонанд
монд. Аз нисоби музди корашон ба онно дафтарчаи нонхарй
(заборная карточка) дода мешуд. Бо он нар як коргар метаво-
221
лист ноли бароял! дудогардидаро аз магозаи лазди фабрика
харида гирад. Меъёри нолди^й барои худ у рузе 600 грамм, зал
ё шав^ари кор намекардагиаш 400 грамм, бача^ояш 200-граммй
мущаррар шуда буд. Дертар ба коргарон барои нон тар карда
хурдан х,афтае, баьзан мох,с як маротиба сарикасй 400 граммй
дем (мураббо) низ медодагй шуданд. Райр аз ин фабрика дар
ро^и Овчикдльача ходагии ёрирасон дошт, дар он мошу дуворй,
дуворимакка, сабзавот кишт мекарданд. Ходагй дорой 4-5 cap
гов ва 3-4 аспу маркаб ^ам буд. Ма^сулоти аз ин до руёндашу-
даро маъмурият аввал ба му^тодон тадсим мекард.
Меъёри додани нон тамоми солдои данг тагйир наёфт, ма-
гозах,ои нонфурушй дар ма^алла^о низ амал мекарданд. Нар-
хи 1 кг нони сиёх, дар он^о 32 сум буд. Сокинон "заборная кар-
точка"-ро бевосита аз худи горторг мехариданд. Соли 1947 ин
шакли щуллаи нонгирй бардам хурд. Акнун дар \ама до, дар
"Красный ткач" низ барои нонхарй пешакй навбатпоию
занозанй cap шуд. Одамон барои гирифтани нон аз аввали шаб
- соат^ои 21 рафта ба навбат меистоданд. Хайрият, баъди чан-
де зиндагй ру ба бе^будй ни^одан гирифт. Х,ар сол И.В.Сталин
аз 1 апрель cap карда пасткунии нарх^оро эълон менамуд. Агар
дар давраи данг нон дар бозор асосан 90-110 сум истад (го^о
ин нарх аз ин х,ам хеле боло мебаромад: масалан, дар бозори
Чоршанбе нархи як бухонка нони сиё\ соли 1943 ба 160 сум
расида буд, дар Каппони орди Пандшанбе ях,удие як бухонка
нони сафедро ба як тангаи тилло (200 сум) харидорй карда буд),
пас баъди исло^оти пулии соли 1947 нони сафед ба 3 суму 20
тин, нони давдор ба 2,5 сум фуромад. Сталин а\воли халщро
нагз мефа^мид, аз ин ру бо вудуди душвори^ои сангини
азнавбарцароркунии ходагии халц мекушид илоде карда
рузгори одамони советиро сабуктар гардонад. Мухдббати ин
пешвои бозаковат дар дили а\ли завмаг муста^кам дой гириф-
та буд. Мардум уро сид дан дуст медоштанд ва ^урматаш ме-
карданд. Х,ар як амру нишондоди вай х,укми щонунро дошт,
эцатто дар Ленинободи дурдаст низ касе аз идрои онх,о cap на-
метофт, балки бо тамоми ^астй ^аракат мекард, ки фармуда^ои
до^ии ма^бубро аз будааш барзиёдтар ба до оварад.
222
5 марти соли 1953 вацте ки Сталин вафот кард, ленинободи-
ёнро х,ам ба мисли тамоми халци совета ва инсонияти тараеди-
парвар гуссаи азиме пахш кард. Алами ин галафот ба дарацае
буд, ки бархе мардуми гамкушта онро фарорасии охират пин-
доштанд. Аллакай худи ^амон руз дар назди Урда митинги мо-
там барпо шуд. Тамоми вусъати майдон ва даруни боги фарх,-
ангу исгирох,аг аз одам пур буд. Х,ама бсисти\ола гиря мекар-
данд, гуё аз падар мах>рум монда бошанд, маъюсу паршикаста
буданд, "акнун бе Сталин чй кор мскунем?" - гуён ба якдигар
нигохдт х^азинона медухтанд. Тамоми идораву корхонах,о ду-
серузй кор накарда мотам гирифт. Ип дам цавони ленинободй
Нуриддип Бо гуров дар хизма ти аскарй буд. У он руз^оро чу-
нин ёд мекунад:
- Самарии 5 март ман дар бинои комендатураи Тошканд дар
пост меистодам. Як ма^ал hhi ох,ам ба руезапе афтод, ки нанх,а-
кашон кучаро ба сараш бардошга, рую муяшро гоз-гоз канда
меомад. Чй шуд, чй шуд гуён Давида баросм, гуфт, ки Сталин
мурдааст. Х,ама мо iy карах г мондсм, осмон ба сарамон гуё фуру
рехт. Ба дастамон латтаи сиёх; баста, се руз дар бинои ^укума-
ти Узбекистан дар назди портрета майит царовул исто дем. Х,ед
кадоме намедонистем, ки оянда чй мешавад.
Хушбахтона, ро^бари ба чои Сталин таъиншуда - Г.М.Ма-
ленков сиёсати мархумро дар сохди ицтимоиёт идома дод. У
тандар як сол нонро се дафъа арзон кард. Акнун як бухонка
нони сафед 1,5 сум арзиш дошт. Дар давраи Маленков гушт
хдм арзон шуд. Агар мох,и апрели соли 1952 дар Лснинобод 1
кг гушт 14 суму 40 тин, гушти гусфанд 10 суму 87 тин бошад,
соли 1955 вай мугобикдп 10 ва 8 сумро ташкил дод. Килои гушти
буз аз ин х;ам арзонтар 5 сум буд Хдмзамон нархи бисёр
навъх,ои хизматрасонй низ арзон карда шуданд. Чунончи, рох,-
кирои автобуси аз шаэф ба вокзал баранда аз 32 то 16 ва дер-
тар то 8 сум кам карда, оцибат дамагй 20 тин шуд.
223
ДУ РОХБАРИ ХИ РАД МАНД
Оре, ба бахти лснинободиён, дар айёми пурошуби цанг ва
солхои душвори баъди он зимоми сарварии шах,ру вилоят дар
дасти мардони цонфидои рус, нафарони х,алолкору гамхоре буд,
ки тамоми х,арорати дили худро бах,ри ба даст омадани Ралаба
ва пешбурди ин диёр мебахшиданд. Боз яке аз чунин сарсупур-
дагон зодаи но^ияи Мордвеси вилояти Тула Пётр Сергеевич
Буланов ма\суб мешуд. Вай аввал котиби якуми комитсти
партиявии побили Ленинобод, сипае баъди панц мох, августа
соли 1940 сарварй ташкилоти партиявии вилоят интихоб гар-
дид. Бо ибораи дигар, таи дах, сол (то мо^и ноябри соли 1949)
вилояти Ленипободро оцилона идора намуд. Сол\ои 1947-1948
бар замми ин ба души у ^амзамон сарварии комитета партия-
вии ша^ри Ленинободро низ мегузоранд.
Пётр Сергеевич рох^бари асил, цонсузи х,ак;ик,ии мардум буд,
манфиат^ои х,аётии онро бо тамоми вуцуд х>ифз мснамуд. Дар
солхои душвори цанг вай ба цуз ба армияи амалкунанда, ба
оплатой цанговарони бафронтрафта, сарбозони маъюб,
оплатой хдиокшудагон кумак расопдан дигар фикреро ба са-
раш рох, намедод. Фонди мудофиа дар вилоят мах,з бо ташаб-
буси у ташкил гардида буд, Пётр Сергеевич шахсан ба он дар
цатори аввалинх.о музди кори якмо^аашро бахшид.
Баъди итмоми цанг низ у одати нсштарааш - хоксориву зах,-
матписандиро дигар накард. Ба назар тавре мсрасид, ки Худо
224
Булановро фак,ат барои цон ко^ондан офаридааст. Собик; Раи-
си вилоят К,.Р.К,осимов 6 ноябри соли 2001 дар маърузааш ас-
нои гузоштани нимпайкараи ин абармард дар майдони "Сито-
рагони Хуцанд" б архак, иброз намуд: "Ибораи "большевики
асил" гуё мах,з дар х,ак,к,и Буланов гуфта шудааст: у мо^и марта
соли 1940 ба Ленинобод бо як цомадони холй омада ба худ
имтиёзе нацуст, аз ин цо мох,и ноябри соли 1949 бо х,амон
цомадони холй ба Маскав баргашт. Ин марди цоннисору фи-
докор барои худ сарвате нахост, аз паи пулу чиз нашуд, нек
зисту бо некрафториаш аз к;алби мардумони ленинободй ><ой
гирифт...".
Хамон вак,т дар арафаи 100-солагии П.С.Буланов банда бо
собик; хдмкори наздики мавсуф, собик, ёрдамчии Пётр Сергее-
вич -ветерани цангу ме^нат Мамадцон Ок;илов вохурда, бо вай
дар хусуси со^ибцашн су^бат карда будам. Су^бати мо асосан
дар бораи фаъолияти баъдицапгии Буланов сурат гирифт:
-Муаллим, мар^амат карда бигуед, ки аввалин шиносоии
Шумо бо Буланов кай ба вуцуъ пайваст? Чй гуна ба у ёрдамчй
шудед?
-Аввали соли 1946 аз армия цавоб шуда, ба хона баргаш-
там. Азбаски дар фронт ро^бари сиёсии батальон будаму ха-
рактеристиками хуби партиявй доштам, маро ба обком ба кор
гирифтанд. Пётр Сергеевич маро шахсан худаш хост. Куто^ак
су^бат кардем. Гуфт, ки бо ^уццат^оям шинос шудааст, х;оцати
пурсуцуи бисёр нест.
Хуллас, мудири сектори кадрм таъин кард. Аз руи так;озои
вазифа зуд-зуд ба наздаш медаромадам. Намедонам, кадом
хислатам барояш маък;ул афтод, ки дере нагузашта маро ба
худаш ёрдамчй гирифт. Хамин тарик,, гаи солдои 1947-1949 бо
у бевосита ммнишин будам. Буланов марде буд руйкулчаи си-
торагарм, миёнак,ад. Салобати казой надошт, вале дар наздаш
хдмагон дами дарун меистоданд. Чунки ро^бари хеле сахтгиру
принципок ва забардаст ба шумор мерафт. Мисли тамоми рох;-
барони онва^та мудом бо як китель мегашт, шинухезаш низ
багоят хоксорона буд. К,ариб ба цое (хусусан дар дохили i п ах,р)
225
мошинсавор намсрафт. Ба баъзе шахсони калонгир мегуфт:
"Котиби обком пиёда мегардаду ту чаро саворай?".
-Боз кадом хислат^ояш дар хотиратон нащн бастааид?
-Буланов одами чудо поку софдил ва беолоиш, якрую як^авл
буд. Кадр^ои миллати тоцикро бех,ад дуст медошт. Хурсанд аз
он буд, ки аз байни мардуми ма^аллй низ чавонони цобилият-
нок ба воя мсрасанд. Касеро ба чое таъин карданй шаванд, бо
у ратман худаш су^бат мекард. Аз шахси дар бюро тасдик,
мешудагй мспурсид: "Дар бораи вазифае, ки ба он таъин шуда
истодай, ягон тасаввурот дорй? Оё аз у\дааш мебарой?". Чун
аз давобаш к,онсъ гашт, ба точикй таъкид мекард: "Нагз кор
кардан даркор!".
Пётр Сергеевич рузи муайяни цабул надошт. Х,ама руз дари
кабинеташ барои корафтодагон кушодагй буд. Тамоми хо^иш-
мандонро цабул мекард. Бархилофи дигар урусмардум у тамо-
ман шароб наменушид, одамони майпарастро бад медид, касс
ба цабулаш мает шуда биёяд, х,азор кораш зарур бошад х,ам,
цабул намекард. Дар ёдам, мо^и январи соли 1946 у ба депута-
та Советй Олии СССР пешбарй шуд. Х,амро^ ба колхози ба
номи Фрунзеи но^ияи Ленинобод, барои муло^от бо интихоб-
кунандагон рафтем. Ман суханони Пётр Ссргеевичро ба а\ии
Чамъомадтарчума мскардам. Му^аррири газетаи вилоятйХ,очй
Содик; низ х,амро\амон буд. Баъди мачлис раиси колхоз Пулод
Бобокалонов: "Шумо дар обком хучаин х;астед, ин 40 бошад,
со^иби хона манам. Марх;амат, ба як пиёла чой"-гуён Буланов-
ро ба чону х,олаш намонда, ба хонааш хонд. Рафтем. Раис аз
Чевон як шиша арак, гирифт, ба ча^орамон рехт. Пётр Сергее-
вич дар^ол эътироз кард: "Нарез, ман наменушам". Ману Х,очй
Содик; низ худдорй кардем. Бобокалонов аз ин х,ол тачанг шуда,
араци пиёларо ба як коса рехту онро худаш бардошт.
Марбут ба ин боз як ^одиса ба хотирам меояд: дафъае ди-
ректори заводи винои Уротеппа дар ду бочкаи хурд винои хуш-
лаззатро бо ронандааш фиристода, таъкид мекунад: "Яктояш-
ро ба Буланов, дигарашро ба Езопов меди\й". Ва^те ки у дар-
возаи котиби обкомро куфт, завчааш Валентина Павловна ба-
226
ll.C.byjinnon on кормлндони масьули дастгохи обком
ромад. "КИ ба гу вино биср гуфт?"-гуён уро аз дар ронд. Ин
дам ронанда И.М.Езоповро дида монд, ки аз хонааш барома-
да ба кор мерафт (ваю Буланов дар ^амсоягй мезистанд). Ро-
нанда уро шахеи ношинос пиндошта ^асрат кард: "Ба котиби
обком вино биёрам, маро аз дар ронданд". Иван Матвеевич
маккорона табассум карду хонаи худашро нишон дода гуфт:
"Ту са^в кардай, додар. Хонаи Буланов низ ^аминаш. Езопову
у дар як ^авлй зиндагй мекунанд" ва якбора со^иби ду бочкаи
вино гашт. Бегох, у ба Буланов таклиф намуд: "Пётр Сергее-
вич, винои нав ^аст, чудо болаззат, биё якцуръагй нушем". Ин
ran ба котиби обком сахт расид: "Кай дидай, ки ман нушида
бошам?"-гайричашмдошт барошуфту. Езопов аз гуфта пушай-
мон, базур уро аз фсълаш фуровард. Баъдтар Иван Матвеевич
ин циссаро ба ^амкорон бо шавк; х,икоят мекард.
Хдмчун ро^бар Пётр Сергеевич ба кор ЧУДО содик, ва нуктасанц
буд. Намегузошт, ки ягон к,арор ё фармоиш бе та\рири худаш ба
мошинка равад. Дар сиёсатфа^мй ^амто надошт. Мудири шуъбаи
махфии обком В.Ф.Смирнов ба ман шикоят мекард, ки "Пётр Сер-
геевич ^амаи царор^оро бера^мона исло^ мекунад".
227
Хатто Х,омид Толибович Надиров барии шахси пурдои
ицрор мешуд, ки одамцабулкунй, ма^орати бо мардум муноси-
бат карданро аз Буланов ёд гирифтааст.
Таи дуним соли корам ягон маротиба кай аз кор рафтани
Пётр Сергеевичро надидаам. Нисфи шаб, соат^ои 23-24 аз ка-
бинет баромада мегуфт: "Ту рав, ман боз кор мекунам". Сах,ар
боз аз х>ама пеш дар цои кораш >;озир мешуд. цудо бошиддат,
ба цонаш рах.м накарда кор мекард. Сахт кор кардан ба у аз
замони цанг одат шуда буд. Бо вуцуди сахтгириаш ^ама уро
дуст медоштанд. Обруяш чи дар байни коркунони обком ва чи
дар байни мардуми к;аторй багоят баланд буд.
Худатон медонед, баъди цанг одамон хеле камбагалона ме-
зистанд. Хатто дар маркази вилоят бисёр касон нони хурдан
надоштанд. Ба он\о Буланов то метавонист кумак мерасонд,
аксаран ба ман мефармуд: "Амин^ои мах.алла^оро пурс, Мар-
дум ба чй э^тиёц дорад". Бо ин ^ам к,аноат накарда, худи раи-
сони ма^алла^оро ба обком даъват мекард. Масалан, Шамсицо-
дири маш^ур раиси ма^аллаи "Хак;ик;ат"-ро цариб х,ар х,афга
ба наздаш мехонд.
Мабодо дар вилоят воцсаи нохуше руй дих,ад, фавран ху-
даш ба цои ^одиса мешитофт, барои нацоти фалокатзадагон
чорацуй мекард. Масалан, соли 1948 дар Конибодом обхезй ба
амал омад. Баъзе де\а^о ба зери оби дарёи Сир монданд. Пётр
Сергеевич фавран, ^атто Комитети Марказиро огох, накарда,
ба цои х;одиса баромада рафт. Аз у як шабу як руз дарак набуд.
Аз ин х;ол Бобоцон Гафуров ба ташвиш афтода, аз Сталино-
бод ба ман фармуданд: "Уро зуд ёбед, ба ман занг запад". Аммо
Булановро ёфта натавонистам. Баъд маълум шуд, ки у дар як
цои хилват, ки телефон надошт, маскан гирифта барои зарар-
дидагон цои хобу хурок ташкил кардааст.
-Маълум, кибаъзефиристодагониМарказдарцумх>ури>;ои
миллй чандон унс намегирифтанд, худро шахси муваццатй ме-
пиндоштанд. Дар ин бобат Буланов чй фарцият дошт?
-Пётр Сергеевич аз зумраи болыпсвикони асил, шахси ба
маънои том интернационалист буд. Байни русу тоцик фарк, на-
228
Шахраки комбинаты абрешим
мегузошт. Ба х;ама як хел муносибат мснамуд. Дар бадали дах,
соли кораш чунон ба вилояти Ленинобод мех,р баста буд, ки
онро маъвои азизи худ медонист. Агар нафаре ба вилоят хиё-
нат кунад ё дар х.ацци он носазо гуяд, чонаш ба х,алцум меомад.
Ин дам ^одисае ба ёдам мерасад: боре Пулод Комилбоев ном
директори артели "Панцсолаи сеюм" ба назди Пётр Сергеевич
омада, хо^иш кард, ки уро аз цайди партиявй бароранд. "Ту ба
кудо рафтанй?" пурсид Буланов. "Ба Узбекистан, дар он до за-
води чарми амирконбарорй будааст, дар э^амон до кор меку-
нам, давоб дод Комилбоев.- Ман мутахассиси ^амин касб". Бу-
ланов лах,зае ба андеша рафту гуфт: "Чунин цехро дар назди
артслат кушода ди^ем-чй? Шогирд мегирй, ёд меди^й...". "Не,
рафик; котиби обком, илтимос давоб дих;ед". Вале Пётр Серге-
евич аз дамаш нагашт: "Цавоб нест, рафта коратро давом дсх,".
Комилбоев таадид кард, ки аз болои у ба котиби якуми Коми-
тета Марказй Бободон Гафуров шикоятхо^ад кард. Аз ин му-
омила Пётр Сергеевич бсх>ад даргазаб шуд. Пеш ман уро дар
чунин х;ол надида будам. "Ин мардака бин’-мешурид у.-Рес-
229
Муборизи рохи озоди Кори Сулаймон Сиддиков бо хаммахаллахояш -
раззокиён ба чонибдории ва кил он и арзандаи хал к овоз медихад
публикаи худашро монда, ба кишвари бегона рафтанист. О, ту
чй гуна тоцик х,астй? Ба диёри худат хизмат купи, намешавад?".
Баъди ду-се руз Комилбоев шунид, ки ба обком аз Сталино-
бод Б.Рафуров омадаанд, дав-давон омад. Ман дамчун ёрдамчй
ба Буланов маълум намудам, ки Комилбоев хох,иши ба к,абули
Рафуров даромадан дорад. Пётр Сергеевич илтимоси уро ба
230
Сатхи змплагопми халцторафт бехтар мешуд. Дар сурат: дар магозаи
молхои маданй
Рафуров расонд. Бобоцон Рафурович пурсиданд: "У чй мехо-
хдд?" "Мегуяд, ки аз цайди партиявй барорам’-цавоб дод Бу-
ланов. "Чаро?". Пётр Сергеевич поилиц тафсилоти муколимаи
дирузаро гуфта дод. Аз ин вацо^ати Рафуров тагйир ёфта, бо
к;а\р гуфтанд: "Ба халци худаш хизмат кардан нахо^ад, монед
равад. Чортарафаш цибла. Ин хел касон садцаи некй шаванд".
Комилбоев ба Тошканд кучида рафту дигар ба баргаштан
руяш нашуд ва умрашро то охир дар байни бегонагон гуза-
ронд.
-Муносибати Буланов бо ^амкорон чй гуна буд? Ки^о худ-
ро шогирди у мешумориданд?
-Пётр Сергеевич гаштаю баргашта мегуфт, ки цум\урии мил-
лиро бояд кадр^ои ма^аллй идора намоянд. Аз ин ру, барои
тарбияи он^о к,увваю дониши худро дарег намедошт. Аз санъ-
ати ро^барии у ^амкорону шогирдони бовафояш-Мастура Аве-
зова, Мацсудцон Мирмуллоев, Абдула^ад К,а^оров, Саидцон
231
Сохтмони гушткомбинати Ленинобод
Авезов, Ра^мат Демидов, Угулой Шамсиддинова, Рауф Ра^им-
цонов, Ра^мат Саидов, Муъминдон Ма^камов, Ра^матулло
Абдуллозода, Мухтор Айёмов, То^ир Каримов ва дигарон хуб
ба\равар мешуданд. Дар масъалаи цобацогузории кадр\о
багоят серталаб буд. Касеро ба цое таъин кардани шаванд, ба
к;авле, ^афт бор чен карда, як бор мебурид. Дар ёдам, соли 1947
баъди бардам хурдани вилояти Уротеппа бисёр кадр^ои даст-
гот^и он бекор монданд. Буланов аз ин зумра он^оеро, ки ху-
даш нагз мешинохту аз лаёцаташон огох, буд, зуд бо кор таъ-
мин намуд. Масалан, мудири шуъбаи хдрбй Олимхон Ализо-
даро ба котибии якуми комитета партиявии но^ияи Заэулато-
бод тавсия дод. Аммо дар бобати собик, мудири шуъбаи про-
пагандаи обкоми уротеппа Х,омид Надиров дудила шуд. Бечо-
ра Х,омид Толибович хдр руз аз Румон ба обком (х,озира бинои
ме^монсарои ^укумати вилоят) пиёда омада, аз бекорй витри-
наи газетах^оро аз назар мегузаронд, соат^о бо х^ам су^бат кар-
да менишастем. Уро ба кор гирифтанй шавем, баъзе^о ба рох,-
барият расондаанд, ки Надиров игвогар аст. Котиби дуюм Мир-
мулл оев маро пурсиданд: "Ту Надировро нагз мешиноей?".
232
Гуфтам, ки у х,сд гуна игвогар не, балки з^ацгуй аст. Сипае маро
худи Буланов дег зад: "Ту кафолат дода метавонй, ки цураат
дар обком бенуцеон кор карда метавонад?". "Бале" давоб до-
дам ман. Пётр Сергеевич уро аввал инструктори шуъбаи про-
паганда, сипае мудири х,амин шуъба таъин кард. Надиров бо
гайратмандй кори шуъбаро пеш бурд. Аммо баъди аз кор раф-
тани Буланов дере нагузашта гапаш бо котиби идеологии об-
ком Ра^мат Х,омидов гурехту тарки вазифа кард.
Буланов одамони худсар, ма^мадоно, мутакаббирро бад
медид. Он^оеро ^ам, ки баъди со^иби амал шудан аз худ ме-
рафтанд, тоби дидан надошт. Нисбати котиби якуми комитета
партиявии ша^ри Лснинобод Б.Исоев мегуфт, ки "Ба^оваддин
аллакай аз худ раф iааст, худсарона к;арор к;абул мекунад, бо
кас маслинаг намскунад". Баръакси у котиби якуми райкоми
Лснинобод Муьмипдон Ма^камов ва раиси комидроияи ин
но^ия Мастура Авсзоваро, ки дар ^ар бобат масли^ати Була-
новро мс1 ирифганд, таъриф мекард. Пушаймон буд, ки Исоев-
ро соли 1948 худаш ба вазифаи котиби горком пешбарй намуд.
Пётр Сергеевич бо сарвари пештараи ша^р И.М.Езопов ан-
даке хешигй дошт. Вале дуяшон ба Лснинобод тарной дурабозй
неву бо амри тасодуф афтода буданд: Иван Матвеевич дар ман-
саби котиби якуми горком х,ануз аз мо\и феврали соли 1940,
аснои дар комидроияи Сталинобод будани Буланов кор мекард.
Пётр Сергеевич уро дамчун шахси дилкушоду кордон ва
ташкилотчй мсписандид. Ба машрубот андаке майл доштанаш-
ро донад \ам, аз худ дур намскард. Солкой 1947-48 КМ партия
вазифаи котиби якуми горкоми Ленинободро низ аз Езопов
гирифта, ба гардани Буланов бор кард. Якбора дар ду мансаби
пурмасъулият кор кардан ба шахси дар солкой данг хасташуда
бех,ад душвор буд. Вале Буланови матинирода ба х,амааш усту-
ворона тоб оварду ду сол ин аробаи вазиинро тани танх,о ка-
шид. Он дам ^ама ба матонаташ к;оил шуда буданд.
-Истед, ки у ягон бордам \ам намегирифт?Дилхушисдошт
ё не?
Дар соатэцои а\ён-а\ён фориг аз кор одатан китоб мехонд
233
ё дар гулгашти хурдакаки обком дар давои тоза гардиш ме-
кард. Мухлиси ашаддии спорт, хусусан футбол буд. Худаш
бозй карда натавонад дам, ягон бозии командаи обкомро на-
дида намемонд. Рузи мусобида ба цос рафтанй шавад, ба ман
таъкид мекард: 'Туй, то омадани ман бозиро cap накунанд!".
Дар худи обком ду футболбози дадидй доштем: Деддон Ша-
рифов ва Валерий Батуров, дардуяшонро дабл аз бозй дег зада
мегуфт: "Агар бозиро бой дидетон, бедтараш ба наздам нада-
роетон".
-Аз надлагон, муаллим, симои ин марди шариф бароямон
як андоза равшан гашт. Акнун бигуед, ки таддири у бо чй
андомид?
-Моддои октябрь-ноябри соли 1949 якбора гап-гап шуд, ки
Пётр Сергеевич аз мо мерафтааст. Х,ама хафа шудем. Чунки ба
у сахт одат карда будем. КМ ВКП(б) уро ба курси нудмодаи
такмили назди Мактаби олии партиявии Маскав роди намуд.
Пас аз як мод бо коре гузорам ба Маскав афтод. Сараввал хо-
наи уро кофтам. Завцааш Валентина Павловна, писараш Сер-
гей ва духтараш Вера маро бо хушнудй пешвоз гирифтанд. Зи-
ндор карданд, ки истам, Петр Сергеевичро дида равам, у ягон
соат пас аз даре меояд. Сад афсус, тангии вадт имкон надод, бо
у мулодот намоям. Дигар бо дам вонахурдем. Баъдтар аз
рафидони дар Мактаби олии партиявй мехондагиам донистам,
ки Пётр Сергеевич пас аз хатми курсдои нудмода инспектори
КМ ВКП(б) дар вилояти Калуга таъин шудааст. Аммо у дар ин
вазифа дер кор накард: соли 1951 дар айни камолот аз олам
чашм пушид. Аз афташ, мадрумиятдои дар Ленинобод давраи
данг пасисаркардааш акнун асар намуданд. Вай ин дам дануз
адаллан ба 50-и пурра надаромада буд...
Инак, хеле хуб шуд, ки дукумати дозираи вилоят хизматдои
арзандаи ин марди донфидо, интернационалиста дадидиро
бададр дониста, дар бораи 100-солагии у дарор баровард. Онро
мо, дамкорону дамсафон ва шогирдони Буланов бо хушнудй
ва фарадмандй дабул намудем. К,арори мазкур дадидатеро бори
дигар исбот намуд, ки халд гавдаршинос аст, кас агар ба мар-
234
Усмон Рахматзода
дум сидцан хизмат карда бошад, рузе номаш, албатта, ба неки
ёд хохад шуд.
***
Аз байни то^икрохбарони махаллй хуи Буланови халолко-
ру покизадастро беш аз хама Усмон Рахматзода гирифта буд.
Тамоми мусохибонам ин шахсро большевики х^хи^й, инсони
асилу беолоиш муаррифй менамоянд. Усмон К^урбонович марде
будааст як^авлу якру, матиниродаву далер ва химойтгари бо-
суботи манфиатхои давлат. К,омати баландаш ба худаш ме-
зебид. Соли 1950 мавсуф П.С.Обносовро дар мак,оми котиби
якуми обкоми Ленинобод иваз кард. Мардум диданд, ки коти-
би нав аз русхо хам баинсофтар аст. Х,а, Рахматзода бе^о шу-
дани ягон тини давлатро намегузошт, нисбати рохбарон бехад
сахтгиру принцинок буд. Мархум Юлчй Бобоев ба ман мегуфт,
ки вай умре дар махомоти боло кор карда ба мисли Рахматзо-
235
Рахматзода каб.ч аз фроптрави бо ахли оилааш.
Мохи августи соли 1942.
да одами покви\дону софдилро надидааст. "Усмон Ь^урбонович
аз хати кашидаи партия намебаромад, табиати пролетарии онро
устуворона х^ифз менамуд,- мегуфт Бобосв.-Худаш шахси пор-
сову шикастанафс буд, бо як маош цаноат мекард, сарулибоси
хоксорона мспушид, тоби ошнобозиву маишат надошт. Ба
халк;и оддй хеле хвалим буду гамхор. Х,ед худашро фикр наме-
кард. Боре шунидам, ки дар хона ангишташ тамом шудаасту
оилааш х,сзум месузад. Рахимам омада аз фонди комидроияи
ша\р як мошин ангишт фиристодам. Охир у сарвари вилоят
буд, набояд мегузоштсм, ки азоб кашад. Аммо нагзй кардаму
цариб ба бало мондам. Завдааш Муборакхон ронандаро мацбур
кардааст, ки ангиштро бозпас аз замин ба мошин бор кунад.
"Бурда ба одами фиристодагиат дсх», гуфтааст у .-Агар инро
х^озир почоят (яъне шав^араш) фах,манд, пои он "накукор"-ро
аз осмон меоранд".
Услуби кори Ра^матзода корбарии ленинвор буд: лах,зае осо-
иш надошт, доимо дар фикри бс\дошти рузгори халк; мегашт.
236
Усмон Курбопович бо брони со л и каш аснои кор дар обкоми
Ленинобод
Одамони оддиву берисро сидцан дуст медошт, э^ед фаромуш
намскард, ки худ зодаю парвардаи ^амин табадаи зах,маткаш
аст. Падараш К,урбони камбагал соли муд^иши 1918 аз
гуруснагй вафот карда буд. Усмон К,урбонович дар тардумаи
\олаш навиштааст, ки тобистон ба дсэдонии у кумак мерасон-
ду зимистон дар мактаб мсхонд, баъди вафоти у аз 13-солагй
дар дарго^и боен батракй мекард, сипае ба музадузе шогирд
истод, х,амзамон имкон ёфта дар мактаби совета та^сил намуд.
Минбаъд низ шароити моддиаш хуб набуд, бо х,амин сабаб мо\и
декабри соли 1932 Института идтисодиёти амалй ва молшино-
сии Маскавро аз курси сеюм партофта ба Худанд баргашт ва
то соли 1936 дар вазифа^ои мудири шуъбаи молияи шах,р ва
дирсктори техникуми молияю ицтисодй кор кард. Мох,и июли
соли 1936 уро ба кори х,избй мегузаронанд. Аз вазифаи мудири
шуъбаи мактабх,ои горком мох,и июни соли 1937 ба шах,ри Ста-
237
У.Рахматзода ва Б.Гафуров баъди супурдани мукофотхои дав-
лагй ба пешкадамоии сохам кишоварзии вилояти Ленинобод
линобод таъинот гирифт: аввал му^аррири адабиёти сиёсии
Нашриёти давлати, аз мох,и май соли 1939 то саршавии цанг
сарму^аррири рузномаи дум\уриявии "Тодикистони Сурх" буд.
Дар сохтмони ро^и калони Помир дамчун мух,аррири газета и
бисёртиража ширкат варзида, барои кори хубаш мох,и апрели
соли 1941 якбора ду мукофот-ордени "Нишони Фахрй" ва Иф-
тихорномаи Раёсати Шурои Олии думхурй гирифт.
Усмон К,урбонович иштирокчии фаъоли Чанги Бузурги
Ватанй низ буд. Дар \амон до низ аввал^о ба матбуот барори-
ши газетаи бригадаи 94-уми алох,идаи тирандозии узбек сару-
кор дошт. Мох»и июни соли 1943 бошад, аснои озод кардани
шах,ри Изюм муовини командири батальон капитан Ра^матзо-
да аз пояш сахт мадру^ мешавад. Баъди аз хизмати х,арбй давоб
шудан у дар вазифа^ои котиби комитета партиявии вилояти
Ленинобод оид ба кадр^о, котиби якуми комитета партиявии
вилояти Уротеппа, муовини Раиси Шурои Вазирони дум^урй
кор кард. Мо^и октябри соли 1950, тавре гуфтем, сарварии
вилояти Ленинободро ба зимма мегирад. Ин мадом ба у имкон
238
У.Рахма! юла бо Раиси Прс1идиуми Шурои Олии чумхурй
Н.Додхудоев ва хамкоронаш
дод, ки тамоми майорату исгсъдодашро ба зудур оварад. Дар
давраи родбарии у иидустрикунонии шадри Лснинобод вусъа-
ти тоза гирифт. Заводной таъмири автомобиль ва нонпазй, фаб-
рикаи 2-юми комбината абрешим ба кор даромаданд, суръати
сохтмони фабрикатом пойафзолдузию мебельбарорй тезонда
шуд.
Яке аз коркой хуби Радматзода сохтмони бинои нави дуо-
шёнаи обком (доло бинои рскторати ДДХ) гардид. Онро у
тарик;и дашар, бо харди ками маблаг бунёд намуд. Ба сохтмон
аз корхонадо cap карда то аскарони гарнизони Урда далб кар-
да шуданд. Сарбозон бо сардории замполит майор Носир Су-
лаймонов дар капюндани хишту санг мадад мерасонданд. Му-
таассифона, дар бинои нав дер нишастан ба Радматзода муяс-
сар нашуд: моди июли соли 1952 уро Б.Гафуров дар вазифаи
котиби якуми обком бо шогирди худашон Т.Улдабоев иваз ме-
намоянд. Бисёридо то дол афсус мехуранд, ки ин иддом аз
дониби Гафуров чандон одилона набуд, агар Радматзода
адаллан 5-6 сол дар вазифаи мазкур мемонд, вилоят на тандо
багоят тараддй мекард, балки дар он додисадои нангини соли
239
Манзаряи майдони Пандшанбе баъди дар он бунёд шудани
кинотеатры тобистопаи ба номи С.Айпй. Соли 1954.
1961 ошкоргардида (коррупция, изофанависй, ёру цурабозй,
бадахлощй) х,аргиз ба амал намеомаданд-Рах»матзода бо мато-
наташ вайроншавии мух,ити маънавиро к,атъиян рох» намедод.
Вай дих»ати рушди минбаъдаи шах,ру вилоят низ нак;шах,ои ка-
лон дошт. Чунончй, мехост масох»ати зардолузорро дар атро-
фи маркази вилоят боз х»ам васеътар ва навъх»ои нави ин мева-
ро дорй намояд. Бо супориши у дар саросари колхози "Боль-
шевик" них;олх»ои цандак шинонданд. Бафсии он банди даст
барин шуда буд, ки бадхох»е бо бах»онаи зарурати пахтакорй
^амаашро решакан кунонд...
Ман барои дарёфти мавод дар бораи ин марди шариф бо би-
сёр касон х,амсух;бат шудаам. Вале ягонтои онх»о Усмон К,урбо-
новичро ба дарацаи пайвандони худи у хуб намедонистаанд.
Хушбахтона, писари дуюмаш Музаффар Ра^матзода (сокини
ш.Душанбе) илтимоси маро рад накарда мох,и декабри соли 2006
ёддошт^ояшро дар бораи цадци худ навишта фиристод. Инак,
тавадчух, намосд ба нацли писар: "Оилаи мо ба шах»ри Ленино-
бод соли 1950 баъди он ки падарам Мактаби олии партиявии
назди КМ КПСС-ро дар шах,ри Маскав ба итмом расонд, бар-
гашт. У дар он цо х,ам мсхопд ва х»ам дар як вак;т дар вазифаи
240
Намокши идонаи Якуми Май дар шахри Ленинобод. Соли 1956.
241
Тарзи кори пайдарпай дар фабрикаи пойафзолдузи. Аз рост -
сардори цех Абдурахмон Код и ров
намояндаи доимии Шурои Вазирони Тоцикистон дар назди
Шурои Вазирони СССР (яъне сафири цум\урй) кор мекард. Вацте
ки уро котиби якуми комитета партиявии вилояти Лснинобод
интихоб карданд, ман шашсола будам. Тамоман ба кор дода шуд,
руз^о ман уро намедидам: ба кор самарии барвакд мерафту нис-
фи шаб бармегашт, ки ман аллакай хоб будам. Замона з^ануз
вазнин буд, з^атто бозича^ои казой надоштам. Дар байни оих,о
бе\гаринаш погонкой капитании падарам буданд.
У бисер ифтихор дошт, ки ба фронт аввал^ои цанг ихтиёран
рафт, ^ол он ки мансаби ишголкардааш-сарму^аррири газе-
таи "Тоцикистони Сурх" имкон медод ба цанг наравад. Аз аф-
сари Армияи Сурх, коркуни сиёсии он буданаш низ мефахрид.
Э^икояташ дар ёдам мондааст, ки соли 1942 щисми у ба и^ота
меафтаду баъзе офицерон аз гиребонашон аз таре аломат^ои
афсариро канда партофта, сарулибоси аскарй мепушиданд. У
чунин рафторро ба худ раво надид, ^арчанд медонист, ки гит-
лерчиён нисбати коркунони сиёсии асирафтода чй гуна санг-
242
Сохзмони мехмоихонаи «Шарк» дар давраи рохбарии Рах-
маиода огоз ёф|а буд
дилона муносибат хо^анд кард. Баъди дар остонаи Сталинг-
рад сахт ярадор шуданаш уро ба госпитали ащибго^ мефирис-
танд. Он вак;т дар госпиталх;о дору^ои мад^ушкунанда набуда-
анд, духтурон, аз гуфти падарам, устухонреза^оро аз пои у бо
цошук;, бс гуна наркоз кашида мегиранд. Модарам Мубо-
рак Ибро^имова шав^ари маъюбашро базур дар госпитали
Тошканд ёфта Ленинобод меорад.
Соли 1952 падарамро мудири шуъбаи КМ ПК Тоцикистон
таъин карданд ва мо бо тамоми оилаамон ба ша\ри Душанбе
кучида омадем. Нисфи иморати якошёнаро ба мо доданд.
К,итъаи калони замин дошт он. Падарам онро ба богу гулзор
табдил дод. У гул\оро бисёр дуст медошт ва ^авлиамон аз ав-
вали ба^ор то охири тирамо\ аз нак^ати гул\о атрогин мешуд,
тамоми ме\монон аз хонаи мо ратман бо пион, садбарг, глади-
олус ва гули аз \ама дустдоштаи падарам георгин\о барме-
гаштанд. Вай ба бисёр мацалла^о, аз думла ба "Цветоводство"
обуна мешуд. Дар ин махалла ному сурога ва дастовародои гул-
243
парварони маш^урро чоп мекарданд. Тарной мукотиба падар
ба онно цаламча, тухмй, пиёзу бутта^ои гулкой зеботаринаш-
ро мефирис год. Зебоиписандии у натан^о дар хона, балки дар
цои кораш низ зунур меёфт, вай \удуди тамоми муассиса\оеро,
ки ба он\о ро^барй мекард, масалан, Института кишоварзии
Тодикистон ва Намоишго^и комёби^ои хоцагии халци цумну-
риро ба гулзор мубаддал сохта буд. Ба гумонам, аввалин дар
цум\урй майдониои томи лолазор дар назди ВДНХ ба вуцуд
омаданд, ондоро баъд муддати дароз дар заставка^ои телеви-
зиони цумнурй намоиш медоданд. Ёд дорам, падар ба раиси
Намонвацтаи садову симо Р.Кдландаров занг мезад, ки ин ло-
лазоронро зуд-зуд намоиш ди^ад.
Умуман, богу обчакорй шугли писандидаи у буд. Аз нагони
барвацт то ба кор рафтан ва бсгон баъди кор музаи кирзии
солдата пушида бо камоли майл дар бог андармон мешуд,
шоха\оро ба тартиб меовард, дарахтону буттаноро об медод.
Ба дарацаедсвкор буд, ки мани цавон ба у расида наметавони-
стам. Бог дамчун подош ба у росили аълои себу хурмо ва ангур
Надя мекард. Моллои май-июнь модарам тамоми шинос\оро
даъват мекард, ки омада себхой барвацтиро гирифта раванд.
Ондоро дарахте медод, ки дарнол баъди Душанбе кучида ома-
дан дар дами дарвоза шинонда будем.
Дар зиндагиномаи падар Института кишоварзй мацоми хоса
дорад. У ба ин борго^и дониш 17 сол, аз соли 1956 то 1973
сарварй кардааст. Вацте ки вай бори нахуст института мазкур-
ро цабул мекард, он дар иморат^ои ку^наю танги кучаи Шев-
ченко цойгир буд. Табиист, ки аввал аз паи сохтани бинои нав
шуд. Умуман, дар куцое кор накунад, ба бунёдкорй руй мео-
вард. Масалан, дар Ленинобод бинои нави обком, дар ВДНХ
павильонной нав созонд, дар \авлиамон низ нушаш мудом ба
азнавсозии бино^о буд. Лоинаи мацмааи институтро мсъморо-
ни москвагй кашиданд. Падар цариб нар бегон ба Маскав те-
лефон мекард, оид ба масъаланои лоинакашй ва сохтмони ин-
ститут зуд-зуд ба он цо сафар менамуд. Аллакай соли 1961
мацмааи нави Института кишоварзй ба истифода супурда шуд,
244
бинои асосии он ба ацидаи ман яке аз зсботарин бинох,ои ша\-
ри Душанбе буд. Ва багоят рамзист, ки дар девори он лав\аи
хотиравис бо тасвири ташаббускори сохтмон ва ро^бари би-
сёрсолааш надари ман насб карда шудааст.
Падар коллективи ипститутро хеле ба^адр медонист ва онро
сахт э^тиром мекард, нацши кормандонашро дар ^алли вази-
фа\ои мураккаби тайер кардани кадрх,ои баландихтисос барои
ходагии дишлоци цум^урй нагз мсфа^мид. У чуцур дарк мс-
кард, ки мартабаи \ар донишго^ пеш аз э^ама ба муаллимону
олимонаш вобаста аст. Ба андешаи у мактаби олй муассисаи
махсусс \исоб мсёфт, ки ба он чун ба идорас набояд мупосибат
кард, дар ин дарго\ маърифатнокии баланд, муносибати э\1и-
ромона писбати хдр як аъзои коллектив ва донишцуён зарур
аст. Худи падар \ар як коркупи ипститутро хуб эъзоз мекард.
Ба хонаи мо проректоров, дскан^о, мудирони кафсдра\о мун-
тазам равуо мекарданд, дар соат\ои баъди кор \ам муаммо\ои
ипститутро бошавц му\окима мснамуданд. Ба корбарии падар
натан^о рох^барияги дум^урй, балки рох^баропи идорах^ои мар-
казии мамлакат (институт тобеи Маскав низ буд) \ам ба\ои
баланд мсдоданд. Чунончи, бо ташаббуси вазири маълумоти
олй ва миснаи махсуси СССР В.П.Елютин ба падарам, агарчи
у рутбах;ои олимй надошту ба фаъолияти омузгорй низ машгул
набуд, унвони "доцент" дода шуд. Ман он дам шухикуноп ба
вай гуфтам: "Аз мар^амати вазир истифода бурда, якбора ун-
вони профессор мегирифтед, боз х,ам хубтар мебуд". Аз ин ran
у ранцида гурунгид, ки унвони доцент \ам барояш аз хад зиёд
аст. Баъди солкой зиёди дар нафаца будан мсгуфт, ки кори хуби
дар институт барох^мондааш имкон медод боз муддат\ои тулонй
дар мансаби рскторй бимонад, вале у лозим донист дояшро ба
цавонтар^о 1'узашт намояд.
Ба ёдам мерасад, сол\ои аввали дар институт кор кардани
падар аснои имти^опоти дохилшавй уро шиносх,о безор мскар-
данд, ки барои дохилшавии хешу таборонашон мадад намояд.
Аммо баъди чанде бсфоида будани чунин илтимос\оро фа\ми-
данду ба паздаш намеомадагй ва занг намезадагй шуданд. Аз
245
Фестивали якуми вилоятии чавонон ва студентом дар
варзишгохи «Спартак»-и Ленинобод. Соли 1957.
Чониби дигар, вав;ти дар Комитета назорати халции думхурй кор
карданам дар рафти сафар^ои корй ба наво^ии гуногуни чумх<урй
одамон аз фамилияам кй буданамро дониста, хо^иш мекарданд,
ки арзи минатдориашонро ба падарам расонам: у ба ощо ё фар-
зандонашон айёми та^сил дар институт бо хобго\у ёрдампулй
кумак расонда будааст. Воцсан, тули дар институт кор кардани
падар дар он ^амагй як нафар хешаш-писари диянаш та^сил
карда буд, вале он цо касе намедонист, ки у хеши ректор аст,
худи давон аъло мехонд ва минбаъд мутахассиси олицаноб шуд.
Алцисса, ман, бародаронам ва хо^аронам хушбахт будем,
ки дар чунин оила ба воя расидаем, ин гуна волидайни нацибу
гамхор доштем. Модари мо-Муборак Ибро^имова, гарчи кори
писандида дошт, Муаллимаи Хизматнишондодаи Цум^урй ва
як замоне директори Института омузгории занонай Ленино-
бод буд, ^амеша ^амро^и падарам мсгашт, дар ^ама кор ба у
мададгор буд. Он^о моро эрка намекарданд, вале мо мудом
^ис мекардем, ки китфони пурзури падар, дастони пурнавози-
246
Таксироии пепщадам Шариф Махмудов ба пешвози 40-солагии
ВЛКСМ ухдадорихои барзиёд гирифта буд. Соли 1958.
ши модар, дил^ои пурме^ри волидайн дорем. Ба туфайли он\о
бародари калониам, ман ва хо\арам мактаб^ои олии Маскав-
ро ба итмом расондем. Падару модарамон аберагони худро
бисер дуст медоштанд ва дар тарбияи он^о ба мо кумак мера-
сонданд, \оло аллакай аберагон ба воя мсрасанд. Яъне авлоди
Ра^матзода\о \оло ^ам ру ба афзоиш аст".
**♦
Солхои 50-ум дар тамоми корхонаю муассиса^ои Ленино-
бод симфонияи ме^нати озоду эцодкорона ^укмфармо буд.
А\ли за\мати ша^р ба х>ар даъвати айём бо \амовозии гарму
цушон давоб мегардонд. Одамони нав аз дах,шат\ои цанг
форинпуда шукри замони тинду осоишта карда, аз суб\и соле-
вой бо баланд шудани гудоки комбината абрешим ба кордой-
х,ои худ шитоб мекарданд. Он\о ба \ар як нишондоду фарму-
даи партия эътимоди к;авй доштанд, хуб дарк мекарданд, ки
тамоми нацшаву ният^ои вай ба\ри бе\дошти зиндагонии халк;
аст, аз ин ру, ба\ри домаи амал пушондани он\о саъю кушиши
247
Мактаббачагони ленинободи - аълочиёни тахсил
хешро дарег намедоштанд. Ба ленинободиён пеши назарашон
торафт дигаргун шудани симои ша^р, ба сорили рост кучидани
сохтмон, бунёди ма^алла^ои нави истик;оматй, иморату иншо-
от ва корхонанои нав, чори шудани рузи кори 7-соата нисбати
фардои дурахшон дилпурии том мсбахшид.
Мутаассифопа, баъди ба Маскав ба кор таъин шудани собик;
сарвари чумнурй Бобоцон Нафуров (1956) ронбарони шанру
вилояти Ленинобод дере нагузашта ба маишат ва кайфу сафо
дода шуданд. Эшон дар назди мардум дар бораи ахлоци пок
вазъ мегуфтанду дар гайб ба коркой ношоиста машгул мешу-
данд. Он солно дар шанр давонзанони бева ва духтарони ба
касри цанг бсшавнармонда, русдухтарони дар чустуцуи коро-
мада бисёр буданд, асосан ана намон^о асбоби айш царор ги-
рифтанд. Тавре собик; сардори шуъбаи кофтукови чиноии
ШКД-и шанр (1961-1973) А.Ранмонов ша^одат мсдинад, охири
солдои 50-ум дар шанр 6 фонишахонаи пиннонй (чорто дар
шанраки комбината абрешим, яктогй дар Панчшанбе ва мав-
248
зеи фабрикаи пойафзолдузй) амал мекарданд, ки ба он\о рох-
барон х>ам мерафтанду одамони серпул хам. Аз цанг барнагаш-
тани коммунистони халолу фидокор дари вазифа^ои ро^бари-
кунандаро ба руи ашхоси худбину мансабдуст васеъ кушода
буд. Эшон курсии со\ибшудаашонро фак;ат дамчун воситаи ба
чашми хизбу давлат хок пошида савлату маишат кардан исти-
фода мебурданд. Он\о чунон ба боварии Т.Улцабоев дарома-
да буданд, ки касе аз боло пишакашонро "пишт" намегуфт.
Табиист, ки дар чунин фазой посолим ва бадахло^й циноят-
корй ва амал\ои берахмона хуруц накарда намемонд. Инак,
Хамон айём яке аз паси дигар дар шахр ходисахои мудхише чун
куштори сардори милицияи шахр В.Маллаев, дар хонааш пар-
ронда шудани устоди ДДОЛ А.Мирпочоев, аз цониби шав^а-
раш ба к;атл расидани сардори идораи маорифи вилоят Ц.Ра-
химова, ба худкушй даст задани собик; директори омузишгохи
кооперативй С.Холматов ва сардори идораи \ифзи сихати ви-
лоят X.И.Шарифов руй дода, мардумро багоят ба изтироб
овард. Бахусус мурофиаи судй ва ба цазои олй ми\кум шудани
сардори идораи фарханги вилоят Б.Исоев, ки аз ин пеш таи
дах сол (1947-1957) дар вазифаи котиби якуми комитета парти-
явии шахр кор карда буд, хамчунин бо гуноххои зиёд аз вази-
фа сабукдуш ва аз сафи хизб хориц шудани котиби якуми ко-
митета партиявии вилоят Х.Иброхимов (ин ду хазия дар кито-
би ёддоштхои хамонвахта прокурори вилоят Карим Х,асанов
"Главное дело жизни" (Душанбе, 1998) муфассал баён ёфтааст)
Хамагонро гиду гарант сохт ва эътиходи одамонро нисбати рох-
барон сахт кохиш дод.
Албатта, панц ангушт баробар нест, буданд дар он замон
Хам рохбаропи припципноку ба ахидаашон устувор, ки бо му-
хити губоролуд созиш накарда, барои тозагии сафхои хизб му-
бориза мебурданд. Талоши нобаробари онхоро собих котиби
дуюми обком Х,.Т.Надиров сарварй намуд. Дар пленуми коми-
тети партиявии вилоят 16 апрели соли 1961 натацаи тафтишо-
ти бригадаи нозирони аз КМ КПСС омада барраей ва бисер
фактхои нозеби хонуншиканй ба хозирон гушзад карда шуданд.
249
♦
Фиристодаи дигари Маскав коти-
би дуюми КМ ПК Тодикистон И.Г.
Коваль тайёр буд бо шербачагонаш
аз руи он^о ба хеле кадр^ои ро^ба-
рикунандаи ма^аллй цабр намояд.
Мавсуф ин нияташро аз сарварй
нави цум^урй-Ц.Расулов пищон
намсдошт. Инак, Цаббор Расуло-
вич барои он ки ба саркуб шудани
^амдиёрони худ ро\ нади^анд, 22
марта соли 1962 ба боло пешни^од
намуданд, ки вилояти Ленинобод
бардам дода шавад. Акнун марка-
зи он-ша\ри Ленинобод низ а\ами-
П.Т.Ссрдюков яти худро дамчун маркази вилоят
гум карда, ба ша^ри оддии тобеи
цум^урй табдил ёфт ва дар ин мак;ом то худи 23 декабри соли
1970, то дами дубора э^ё шудани вилояти Ленинобод мондан
гирифт. Ин ^ол ба пешрафти босуръати он зарбай сахт зад,
татбищи бисёр наь;ша^ои ободонй, аз цумла генплани навашро
ба таъхир андохт...
Худандиён то \ол аз байни ро^барони собици ша^р П.Т.Сер-
дюковро бо э^тироми зиёд ба забои мегиранд. Ин шахе солхои
1958-1960 ба горкоми Ленинобод сарварй кардааст ва дар ша-
роите, ки аксари калон\о ба айшу нуш саргарм буданд, бори
гарони ша^рдориро ^амро^и раиси комидроия Мирзо^амдам
Мирзоев (акои Р.Х,одиев) ба душ дошт. Пётр Тихонович дар
ёд^о чун шахси пурдону кушодадил, бетакаллуф ва ба одамон
багоят гамхор бок,й мондааст. Мегуянд, ки у дасташро ба пеш
гирифта салому алейк мекард, \амаро "шумо-шумо" мегуфт.
Азбаски як чашмаш нобино буд, одамон уро дар гайбаш "К,орй-
Сердюк" меномиданд, ба худаш "К,ориака" гуён муроциат ме-
карданд, у намерап^ид. Мавсуф забони адабии тоцикиро ба
дарацаи аъло медонист, зеро то ба Ленинобод таъин шудан дар
Вахшу Помир, Панцакенту Уротеппа \ам кор карда буд, со-
250
{амиихои навкорам дар мишакаи Навобод
лщои 1956-1958 вазифаи котиби якуми комитета партиявии
нохияи Худандро ба цо меовард.
Хизмати Сердюков дар азхуд кардани заминкой паси кущи
Рухак, бахусус мавзеи Навобод хеле калон буд. Вай одатан баъ-
ди ба К,отма расидан аз мошин мефуромаду ба асп савор шуда
дониби Навобод рощ пеш мегирифт. Бо колхозчиёну механиза-
торон самимона пурсупос мекард, барои баланд бардоштани
щосилнокии пахта маслищатщо медод. Хдмчун агроном чашми
корро хеле хуб медонист. Боре дар бунгощи Чирик; якчанд таъ-
миргари тоцик рузи дароз ба обу арак; гутида пахтахушккунак-
ро ба кор андохта наметавонанд. Бегощ Сердюков сари рощ
даромада мебинад, ки механизм щануз щам бекор хобидааст.
Сабаби носозиашро пурсад, устощо китф дарщам мекашанд.
Ноилоц худаш костюмашро кашида ба таги мошин медарояд
ва ким-кадом мурватщоро метобад, ки пахтахушккунак гуррос-
занон ба кор шуруъ мекунад. Пётр Тихонович дастонаш аф-
шонда барои аз хицолат баровардани устощо мегуяд: "Шумощо
нагз таъмир кардаед, офарин. Фащат як симаш щуш нашуда мон-
251
дааст. Онро соз кардам". Бори дигар дар мадлис Сердюков
ходагиеро таъриф мекунаду он ба раисони дигар намефорад.
Яке аз он\о аз толор лук;ма мепартояд: "К,ориака, ба х,ама бо
як чашм ниго^ кунед!". Петр Тихонович дар давоб механдаду
мегуяд: "Ман чанд чашм дорам, бародар? Ба ^амаатон бо ана
\амин як чашмам менигарам-ку".
Чунин як шахси дилёб дар ша\р чандон руз надид. Мо\и ян-
вари соли 1960 уро дар мак;оми котиби якум бо К,а^ор Хдсанов
иваз намуданд. Сабаби сабукдушкупй он будааст, ки Сердюко-
ви тодикидон хостааст омузиши забони тодикй тарици кружок
дар мактаб^ои русй низ ба ро\ монда шавад, аввал онро худи
муаллимон азбар кунанду сипас ба шогирдонашон низ таълим
ди\анд. Мавсуф дар ин бора к;арори махсус дабул мекунонад.
Аммо ин рафтораш ба \аммиллатонаш намефораду он\о дастд-
амъона ба КМ КПСС шикоятнома менависанд, ки Сердюков
миллатгаро аст, ба мо зуран тодикй омузонданист. Бо ^амин
"гунох," воломадомон Пётр Тихоновичро аз вазифааш гирифта,
ба Ордоникидзеобод ба кор мегузаронанд. К,абл аз нафацаПарой
Сердюков ба Плодоовощхози думх;урй сарварй менамуд.
Бо вудуди норасои^ои зикршуда, ки ба \ама гуна домсаи
навбунёд хос аст, кулли лепинободиён ба мисли тамоми халк;и
совета давиру\у ватандуст, софдилу ^алолкор, ба идеал^ои ком-
муниста содик; ба воя мерасиданд, ба фардои дурахшон бова-
рии комил доштанд. Ба ин он^оро нак;ша\ои азими партия,
бунёдкори\ои бсмислу монанд, комёби\ои шоёни илму техни-
каи советй, торафт болоравии сат^и зиндагй ва ^укмфармоёна
дорй шудани тарзи советии ^аёт, ки ди^ат^ои мук;имтаринаш
мазаммати истисмору муфтхурй, вудуд надоштани бекорй, де-
мократизму коллективизм, интернационализму дустии халдх,О-
муносибати э^тиромона нисбати аэуш завмаг, оштинопазирй
нисбати дуругтуию авомфиребй дар тамоми даб^а^ои ^аёт бу-
ланд, дилпур месохтанд. Х,амагон мефахриданд, ки мах;з Мам-
лакати Советии мо дар да\оп аввалин шуда коммунизм сохта-
нист, бо за\мати сидк;идилона дар ин кори мухдашам са\ми
босазои худро гузоштанй мешуданд.
252
ОИЛАИ ЯГОНАИ БИСЕРМИЛЛАТ
Дар солхои аввали баъдицангй барои неруи нав пайдо кар-
дани Ленинобод сох! мони комбинати уранисте^солкунии Чка-
ловск, ки он дам "Шестой комбинат" ном дошт, кумаки бузург
расонд. Xap’ia|Vl ро^барияги ша\р ва вилоят ба саломатй за-
раровар ва ба му^ити зисг ха гарнок будани ин корхонаи сох-
ташавандаро исшакй медонистанд ва барои ^амин П.С.Була-
нов дар ру ба рун шахр, дар сорили роста дарёи Сир сохтани
онро ро\ надод (барои ин мо, худандиён бояд аз у якумр мин-
натдор бошем)1, бунёди чунин иншооти азамат, ки бо тамхории
Хамацонибаи хукумати Иттифох фаро гирифта шуда буд, ба-
рои рушди минбаъдаи Ленинобод низ ахдмияти багоят мух,им
касб намуд.
- Азбаски таъминот ва шароити кораш хеле хуб буд, бисёр
1 Бори дуюм хамин уран хаёту мамоти шахри моро соли 1982 ба нуги кил гузошт:
аз домаиаи кухи Мевагул болотари махаллаи 13-ум ёфт шудани кони калони ин
маъдан (барои кашф кардани он геолог В.В.Новосельцеву шариконаш дорандаи
Цоизаи Лснинй гаштанд) рохбарияти мамлакатро ба хулосае овард, ки онро тарной
кушод истехсол намоянд. Мутобици нацшаи мазкур шахри Ленинобод бояд ба
цои бехавф - ба он суи кух кучонда мешуд. Ин ба ацидаи мутахассисон назар ба
истихроци зеризаминии уран хеле арзон меафтодааст. Хамон вацт барои халлу
фасли ин масъала ба Ленинобод хатто котиби КМ КПСС оид ба саноати мудофиа
Я П.Рябовомада буд. Хайрият,бахти шахрамонбаландй карду онробеацлонаба
Чернобилн дуюм табдил надоданд: дар арафаи амалй кардани ин на^ша геологхо
муайян кардаид, ки коркарди кони мазкур барои дарёи Сир оцибати халокатовар
хохад дошт. Бо хамин андеша дахани кони нави таппа-тайёр бо бетон махкам
карда шуд.
253
ленинободиён ба он ишцбоз шудаанд, мегуяд ронандаи собик;
Абду^абиб Зиёбоеви 76-сола.-Он^оро, ки то ин дам ба цуз нону
чой дигар чизсро намсдиданд, маоши калон ва ^ар руз се маро-
тиба хуроки гарм ва ширу цаймок; додани корхонаи нав ба худ
цалб намуд. Ба саломатй зарар доштани уранро касе аз он^о
писанд намекард, ого^ии одамони одилро он\о варсоцй мепин-
доштанд. Фацат баъди гузашти сол\о таъсири он ба ру заду
бисёре аз ин нафарон ба бсмори^ои вазнин гирифтор шуданд.
-Аввал халк; нафа^мид, худро ба он цо зад, гуфтаи болои-
ро тасдик; менамояд собик; коркуни хадамоти махсуси комби-
нат Эргаш Ра^имов.-Ба ойликаш гарра шуд-маоши баландта-
рини Ленинобод он вак;т 150 сум буд, коргарони калонтарин
корхонаи он комбината абрешим мо^е ^амагй 70-100 сум ме-
гирифтанд. Дар комбината уран бошад, маоши миёна 750 сумро
ташкил медод, бар замми он вай имтиёз^ои зиёде дошт, бо та-
лон аз дукону магоза^ояш тамоми чиз^ои дилхостатонро ха-
рида метавонистед. Мошин^ои сабукрави "Победа"-ю "Моск-
вич" низ бори нахуст дар ^амон цо ба фуруш бароварда шу-
данд. Х,а, ^авои "Шестой комбинат" зарарнок буд, вале гуфтан
хатост, ки гуё ро^барони он дар >;ацк;и саломатии коргарону
коркунони инженер-техникй гамхорй намскарданд. Ьамхорй
дар пояи баланд царор дошт-^ануз соли 1947 ^ар як коргари
цаторй низ дар киса рентгеномегр гирифта мегашт, ^амин ки
дарацаи радиация дар организм аз меъёр гузашт (фарц надошт,
ки шумо он микдорро дар бадали як руз гирифтед ё як соат)
дар^ол духтур амр медод, ки хилъати кориро аз тан кашу ба
хонаат рав.
Шояд надонед, ки солдои цанг як цисми мардуми Ленино-
бод аз тангдастй ноилоц боми хона^ояшонро канда, чубу чах-
си онро ба нон иваз карда буданд. Дар ша^р чунин чордево-
р^ои бебом сари \ар цадам дучор меомаданд. Инак, он^оро
"Шестой комбинат" харида бомашонро барцарор ва худи би-
но^оро таъмир намуд. Дар он^о мутахассисони аз Маркиз ома-
даро цо кунонд. То буд шудани ша^ри нави Чкаловск цариб
254
ХиёГюни мирка ши шахри Чкаловск. Солхои 60-ум.
тамоми мутахассисонаш дар Лснинобод мсзистанд. Аз соли
1947 дар комбина! савдои озод ба рох монда, дари магозахои
он ба сокинони Лснинобод низ кушода шуданд.
Бояд бигуям, ки тачхизоти комбината уран хамчун товони
цанг аз Германия оваронда шуда буд. Техникаи басо мукаммал
мегуфтанд онро. Аммо боре бо ким-кадом сабаб корхонаи асосй
заводи гидрометаллургй кор накарда монд. Зуд бонги хатар зада
аз Маскав мутахассисон даъват намуданд. Аммо ба соз кардани
механизмхои вайроншуда а^ли онхо нарасиду аварияро оцибат
нсмисхо асирони харбии дар худи завод кор мекардагй барта-
раф намуданд- Боз як ходисаи нохуш соли 1948 аз фишори ба-
ланд таркидани дсгхонаи Адрасмон буд, ки бар асари он ду на-
фар коргар хал ок шуд. Вале асосан режими технологй ба таври
цатъй риоя мешуд, хадамоти посбонй ва амнияти комбинат ягон
хел зиёнкорй, гум кардани хушёрй ва ё амалиёти вайронкоро-
наи цосусони душманонро рох намедоданд.
Х,амзамон бо сохтмони комбинат дар дашти холй бунёди
шахри нави соцалистй cap шуд, ки онро хамин тавр хам
255
номгузорй карданд Соцгород. Дертар, соли 1956 вай ба шара-
фи лётчики маш^ури советй Валерий Чкалов ба худ номи Чка-
ловскро гирифт. Бо сабаби поягузорй шудани корхонаи аза-
мати со^аи атом ба Ленинобод якбора он цадар техникаю
тац^изот, масоле^и сохтмон, мутахассисони баландмалака ва
аролии бофар^анги европой ворид шуданд, ки мислашро диё-
ри мо дар таърихи худ надида буд. Чунончи мо^и ноябри соли
1944 ба ялангии назди купруки дарёи Сир цариб 400 адад мо-
шин^ои боркаши америкоии «Студебеккер» ва «Шевроле» саф
кашиданд. Цилои кабинаю бордон^ои нанпа-нав чашм мсбурд.
Ленинободиён, ки дар умрашон ин миадор тсхникаро бори ав-
вал медиданд, ма^ви \айрат гардида, дер ба хона^ои худ бар-
гаштан намехостанд.
Сараввал раёсати комбинат, бисёр идораву муассиса ва уму-
роти он дар ша^ри Ленинобод цойгузин шуданд. Чунончй, ба
сохтмони корхона аз биное ро^барй карда мешуд, ки имруз дар
он беморхонаи ша^рии №1-и Ленинобод воцеъ аст. Цехи пон-
пазиаш бошад, дар лаби ^авзи ма^аллаи Ниёздегча амал ме-
кард. Аз он сокинони та^цой низ ба^равар мешуданд. Мудири
цех Жора ном цавони зебои юнопй аснои оббозй дар \амин
^авз гарц шуд.
Корхонаи Чкаловск бо вуцуди бсхавф набуданаш барои мар-
думи мо мояи ифтихор гардид. "Ба туфайли он акнун ша^ри
моро дар штабной олии Амсрикаю Англия \ам мсдонанд,-бо-
фахр мегуфтанд он^о. Дар харита^ои махфии он\о Ленинобо-
ди мо бо номи Атомоград зикр шудааст". Бсшак, бунёди ин
корхонаи азим ва ша^ри нави \ампа\иу ба тарацциёти Лени-
нобод такони азим бахшид, ба вай имкон дод, ки симояшро ба
таври шинохтанашаванда тагйир дода, аз радифи шаэуэ^ои пеш-
рафтаи Осиёи Миёна дой гирад.
Ациб аст, ки \атто уран низ ба организми гунот ун ^архела
таъсир мерасондааст. Аз Себзори мо дар ин корхона Ра^мат-
цон-ако Шокиров ном шахе зиёда аз ей сол кор карда, ордени
Ленин мукофот гирифт. Уву Абдуцайюм К,обилов ном марди
де^навй, ки ^амчунин барои за^ма гнисандиаш дар комбинати
256
Чкаловск депутати Шурой Олии
"умхурй интихоб гардида буд, нис-
батан цавон ба дарди бедаво гириф-
тор шуда, бармахдл аз оламрафтанд.
Бар хилофи ощо Султонхон Эшо-
нов, ки ба Чкаловск х,ануз тобисто-
ни соли 1945 аз Франция бо эшелони
легионерони ба немис хизматкарда
оваронда шуда, цариб 50 соли
^аёташро дар комбинат гузаронд,
умри дароз дид. Вай этамин царибй
дар синни 84-солагй вафот кард.
Акнун мсосм ба муносибати мар-
думи ма^аллй нисбати х.амшахрис-
ни русзабонанюн. Солдои 50 авва- Яке аз кухнатарин шофёрхои
ли 60-ум хуцандиёни авом аз рус- Ленинобод А.Н.Чекалии.
мардум худро \аи?з як дараца бс-	Соли 1937.
гона мегирифтанд. Баъзан болои муно^иша^оибора^оитунде
чун "кофири падарлаънат”, "Ба Россияат нест шав!", "Скоро
К,алинав пойдешь!" (киноя аз мавзее, ки он цо цабристони ру-
с^о цойгир буд) ба гуш мерасиданд. Кудакон рус^оро масхара-
кунон мегуфтанд: "Дарвоза тац-так;, давида буроям уруси бад-
бахт", "Господи, господи-помидори тостагй", "Вот тебе дам-
к...та дидам", "Раз, два, три-оши кичирй". О^анги мотами ор-
кестре садо ди^ад, бархе бо исте^зо мегуфтанд: "Боз як нониб-
улкахур кам шуд", лацаб^ои цонсахти "отк.улок/'-у "малла^ул"
бошанд, дар мисни ашхоси русбадбин то худи солдои 90-ум нис-
бати ин мардум корбаст мешуданд. Одамони к;аторй солдои
60-70-ум аз он ки аксар рус\о баробари аз дойкой дур ба Лени-
нобод кучида омадан со^иби квартираи нав мешуданд,
норозигй из^ор мекарданд, вале ин дам бештар аз ро\барони
ма^аллй гиламанд мешуданд, зеро эшон ин корро аз таре, худ-
ширинкунй ва ё барои хушнуд гардондани маъшу^а\ои руса-
шон мекарданд. Аз рус^о тарсидани каллацунбон^ои мо чан-
257
Омузгори номи Е.Н.Симченко
дин сабаб дошт: аввал ин ки ин мар-
дум дар тасаввури эшон чун мил-
лати ^укмрон дилва мекард, сони-
ян сахт х,аь;талошу шартакигуй буд,
риояву андеша ё исти^оларо наме-
донист. Айби ро^барро ёбад, ошко-
ро бсобру кардан мегирифт. Аз ин
ру, калон^ои миллати махалли ба-
рои ба чашми боло нагз тофтан ва
ба миллатгарой мутта^ам нашудан
"аз бало х,азар" гуён бештарин хо-
нах,ои навро аввал ба рус\о медо-
данд.
Хислати адолатпарастии ин мар-
дум ба ро^барон нафорад ^ам, ба-
рои тодикони ^аторй табъи дил
буд. Бор\о мешуд, ки аз зулму таъ^иботи сарони до^ил худан-
диёни софдилро мах,з ^имояти шеронаи рафидони русашон
надот медод, дар домеаи меднатие, ки дар он миддори корман-
дони русаш бисёр буд, родбарон ба ошкоро цопуншиканй,
цаллобиву мардумфиребй кардан дуръат намскардапд, баъзан
як нафар дацталоши донундони рус родбарияти як корхонаи
бутун ва тамоми горкому обкомро бозй медоронд.
Адлу инсоф ва ростдавлй бахусус ба русдое хос буд, ки ба
Худанд солкой 20-40-ум кучида омада буданд. Эшон багоят зад-
матписанду мсдрубон, ба а\ци дустй содик; буданд, ба камта-
рин гизо даноат карда, вазнинтарин кордоро ба душ мегириф-
танд. К,ариб тамоми устодои бинокору родсоз, механику че-
лонгар дамондо буданд, ин касон ба кори асосиашон даноат
накарда, дар руздои рухсатй ва истиродат ё баъди кор ба мар-
дикорй дам мебаромаданд. Азбаски комашонро бо арак; бар-
дошта буданд, бар ивази як шиша май марди рус тамоми руз
cap набардошта кор мекард ва сифати кораш олиданоб буд.
Бинобар ин худандиён ба дои даммиллатони майдагапу
му гамбир ва ссрнозунузашон киро кардани русдоро афзал ме-
258
Шакраки pyciiuiiiini исш дар камин чо вокеъ буд
шумориданд. Дар ^а^ицаг як устои рус дар иморатсозй ё ши-
касту рехти бино чандин годики сусткорро иваз мекард. Авва-
л^о аз у\даи печкасозию тунуказанй, бо к;уму рсг андова кар-
дани девор^о, сохтани фарши чубини хона, фансракорй карда-
ни шифти хона^о, обойчаспонй, оинабуррй фацат рус\о меба-
ромаданд. Х,атто пиронсолони ощо бекор наменишаст, цуттии
пур аз оинаро бардошта, "ойнак тузотаман!" ("оина мешино-
нам") гуси фарёд зада, ма\алла ба махалла мегашт. Адибаш он
буд, ки то худи солхои 80-ум мардони рус аз коркой хариду
фуруш, савдогарй, магазинчигй, ошпазй, пешхизмат шудан дар
ошхопаю ресторану© сахт ^азар мекарданд. Хатто дар ша\ри
руснишини Чкалов дар паси пештахта ягон русмардакро наме-
дидед. К,ариб тамоми он\о дар коркой вазнин - сохтмон,
кух,канй, надлиёт ё паси дастгохдои мураккаб кор мекарданд
ва ба давонмардони говдуссаи тодик, ки дар пахдуи занон ба
хариду фуруш машгул буданд, бо тамасхур менигаристанд.
Цитата ахлок;и хламида ша\ри Чкалов намунаи ибрат буд.
Ба он до аксаран рус^ои волофар^ангу покизадасти нав аз Рос-
259
Ба ахди захмат аз кадом миллат будани шахе ахамияте надо шт. Хама аз
як гиребон cap бароварда кор мекарданд. Дар сурат: чамъомади истех-
солй дар заводи автомобильтаъмиркунй
сия омада ва уануз ба таъсири мардумфирсбии шаруй наафто-
да маскун мешуданд. То солдои 70-ум коркунони савдои ин
шаур чй будани уаууимардумхурию молрусткуниро намедони-
станд. Матозауои ин цо мудом пури мол, фурушандагонаш
маъмулан занони зебову хушеухани рус буданд, бо харидорон
тавре муомила мекарданд, ки назирашро имруз мо фауат дар
баъзе супермаркету© дида метавонем. Барои онуо фиребу
чашмбандй барин аъмоли зишт бетона буд. Ана як мисол: со-
луои 1959 дар байни мактаббачагони хурдсол коллекция кар-
дани котази конфетуо раем шуд. Ман низ аз уатор мондан на-
хоста, садуо хелашро гирд овардам. Аз котаз як дети мис пур
шуд. Ба хурдани худи конфет чандон майл надоштам, бароям
чизи мууим котазаш буд. Розй будам, ки магазинчй бар ивази
пулам фауат котази онро бидиуад. Дар рафуои матозаи "Заря"-
и Чкаловск анвои гуногуни конфет чашм мебурд. Ба фурушан-
да-цавонзани рус бсцуръатона 20 тин дароз кардам, ки аз навъи
260
Устокалони фабрикаи мебель-
барорй Густап Гали апстриягй
пурцилои "Клубника" ягон дона му-
рувват кунад. Мавсуф аз он ба мани
кудак як адад ди^ад нам, аз хурсан-
дй сарам ба осомон мерасид, зеро
он вак;т ба фарци нарху грамм чан-
дон сарфанм намерафтам ва муни-
маш бароям когази конфет буду
бас. Вале ин зани налолкор ба цуз
ду цанди бутун боз яктояшро бо
корд ду нис кардаву дар тарозу аник;
баркашида ба ман пешкаш кард. Аз
ин рафтораш дар найрат монда, боз
чандин маротиба кдндхарй омадам,
дидам, ки у ягон дафъа заррае аз та-
розу намезанад.
Х,аннотии охири солкой 60-ум
дар Лснинобод хуруцкарда гадри-
цан ба намсояшанри покизааш низ асар кард. Ашхоси савдога-
ри мо тавассути ришвадиий ва болои мол нули иловагй монда
харидан рус^ои ростдили Чкаловро низ берона карданд. Со-
лкой 80-ум акнун дар ин цо низ аксар чизнои камёфт аз зери
пештахта обулой мешуд, ба дарацае, ки маъмурияти итти^о-
дияи "Востокредмет" (собик; "Шестой комбинат") барои аз ин
нсьмат^о бенасиб нашудани коркунони худиаш ноилоц тало-
нной махсус цорй намуд...
Табъи дили цавонмардони тоцик ба микдори зиёд ба кор ома-
дани закону духтарони рус буд. Бисёр йигитно акнун ба умеди
ром кардани нозаниннои царсу фаранципуш ва чордеворниши-
ни танцой нашуда, "урусбозй" мекардагй шуданд. Маъшуцанои
малламуй камиозу гапдаро ва дастрас буданд. Цавонони мо
бсгонон бо "Марусяно" ошкоро "подручка"-кунон рак;скунй ва
айшу нуш ба богу клуб^о мерафтанд. Ин рашки духтарони ма-
Наллиро меовард. Баъзе аз онно дар такдиди дугонанои руса-
шон руйкушодй ихтиёр кардаву муйнои каланддаста барини
худро бурида партофта "инзамона" мешуданд. Аммо шумораи
261
Сардори мактаби махсуси
авиациопии №16
Шариф Рахимов
он^о бисёр набуд (аз руи ^исоби
^олдон^о, солдои 30-50-ум ну\ на-
фар духтарони хуцандй ба хотири
мансаб сцатто шан^ари рус карда
буданд) ва як ^исм цавонони "кул-
турнай" кушиш мекарданд, ки зани
рус бигиранд. Бархе бошанд, ин кор-
ро махсус барои мансабгирй мекар-
данд. Он\о занеси тоцики худро cap
дода, ба русдухтарон хонадор мешу-
данд. Мивдори чунин оила\о баъди
цанг зиёд шуд: баъзе тоцикписарон
арусро аз фронт оварданду зумраи
дигарашон ба духтарони русу укра-
ину поляки аз минтав;а^ои цанг ба
Ленинобод му^оциршуда хонадор
шуданд.
Хдмзамон бо ин шумораи тоци-
кони ном^ои русидошта низ афзуд: агар бисёрии онх,о нафаро-
ни аз никоэ^ои омехта таваллудёфта бошанд, пас ба в;исми ди-
гар чунин номх;оро волидайни зиёй гузошта буданд (ба амсоли
Маузер, Абрек, Толстой, Пушкин, Серго, Клара), тоифаи ди-
гар х,ам вуцуд дошт, ки ломкой русиро дар фронт ба хотири
рафоцати цангй, ёди ^амярок;и фавтида ва ё хдмту ба рус^о так;-
лидкунон гирифта буд. Чунончи, яке аз адвокатской маш^ури
ленинободй Александр Сергеевич Шукуров ном дошт. Мо аник;
кардем, ки номи аслии ин шахе Нацмиддин К,аландарович буда,
мавсуф дар цанги Финляндия (1940) аз як дасташ масуэум ва ба
шарофати дусташ Александр аз марг нацот ёфтааст. Соби^
раиси комитета назорати халк;и ша\ри Ленинобод Михаил Ти-
мофеевич Азимов (соли 1966 дар дарёи Сир гари; шуд) низ цабл
аз фронт рафтан Музаффар Турахуцаевич ном дошт. Собик; ко-
тиби масъули рузномаи вилоятии "Стахановчй" Сергей Рома-
нович Рах,матовро с^ам шаматон то ба цанг рафтанаш бо номи
аслиашСолехцон ном мегирифтанд. Журналиста варзида Си-
262
Дастпарварони мактаби лстчикхо лейтенантов Юрий Ульченко (дар
ояпда - генерал-майори авиация) ва Виктор Юрченко бо чураи аиёми
бачагиашон Махмуд Зокиров. Соли 1946.
роциддин Музаффаров (аз ма^аллаи Хоцаи Ма\ру) низ аз цанг
бо номи "Сергей" баргашт. Собиц ба\рнаварди Флотилияи
дарбии ба^ри Сафед, старшинаи калони киштии зериобй Ис-
моил Рацабов номи командири киштиаш капитани рутбаи 2-
юм Владимир Лобчаковро ба писараш гузошта буд: Володя Ра-
цабов соли 1970 ^амро^и модараш дар УПК-4 кор мекард.
Мутаассифона, чунин дустию рафокдти самимонаро баъзан
^одиса^ои ба ^ам даровехтани шурапуштони х»арду цониб
губоролуд мегардонд. Тавре маълум аст, цавонони рус беш аз
тоцикписарон ба майнушию авбошй майл доштанд. Аксар
цангу муноциша байни талабагони мактаби махсуси авиацио-
нии №16 ва аскарбачагони гарнизони шах,р рух медод. Макта-
би мазкур соли 1941 аз Одесса дввал ба Панцакснт ва соле пас
аз он цо ба Ленинобод кучонда мешавад. Вай дар бинои собиц
факултаи физикаи ДДОЛ (имруза чойхонаи "Гулба^ор) цой
263
Кариб тамоми чомеахои мехнатй аз намояидагони миллатхои гуногун
таркиб ёфта буданд. Дар сурат аъзоёни бри гадай Аблямит Ситаров аз
комбинати абрешим
гирифта, в;ариб 600 талаба дошт ва барои омузишгоддои ^Р"
бии кавой курсантон тайёр мекард. Аз ин ру, барояш давонни-
сарони баланддомати дисман пурзур яккачин карда мешуданд.
К,ариб сад дар сади талабагони он русбачагон, аксарият даст-
парварони сагирхонадо буданд, аз тодикон онро фадат Арка-
дий Исомаддинович Ходаев (коло встерани Аэрофлот) ва чан-
деи дигарон хатм кардаанду халос. Азбаски дои дустдоштаи
истирокати давонон боги шакрй ба шумор мерафт, дар май-
дончаи радей он манфиаткои "лётчикко"-ву аскарони Урда ба
Кам бармехурданд. Бо баконаи талоши духтарон карду дониб
зуд ба дангу занозанй огоз мекард. Дар як дам дию чув баланд
мешуду тарафкои даргир ба кам бо мушту тасма ва корд дар-
меафтоданд. Данг аз майдончаи раде ба чадор суи бог мекучид
ва 4-5 милисаи бог дар назди авбошони сершумори ширакайф
одиз мемонд.
-Боре шунидем, ки дар бог концерти дофизи хушовози узбе-
кистонй К,увондид Искандаров барпо мешудааст, мо, се нафар
дурадо як бегод ба он до рафтем,-мегуяд духтур Нусратулло
264
Шабнишинии исгироуати лар техникум» бофапда! и
Турсунов Аз дари бог дароем, дар назди фонтан-лётчику.
Якбора аз болои тамоми дсвор^ои улъа солдату аз автома-
ту тирхоликупон поён фуромадан гирифтанд. Сс-чор лётчик
пешпо хурда галтид. Мо ум дар утори дигарон аз гарей цон
ба дарунтари бог гурсхтсм. Ин воцса соати 16 руй дод. Алла-
кай ним соат нагузашта онро цисми урбии дар Сари Санг буда
тектур карду дар соати муайяшпуда концерт cap шуд. Аммо
ману дурауям дар он бо табъи гирифта менишастем. Барзам-
265
Шахрванди фахрии Ленинобод
С.П.Корсаков.
ми ин дере нагузашта бетамизе кон-
цертро вайрон кард: К,. Искандаров
дар яке аз суруд^ояш "Бошим олиб
кетаман" (Сарамро гирифта мера-
вам) гуён хонда буд, ки нафаре аз
байни тамошобинон аз цои нишас-
тааш аррос зад: "Кетаверинг!" (Раф-
тан гиред!). Парда пушида шуду
х,офиз аз чунин бсодобй сахт ранци-
да дигар ба са^на набаромад. Баъ-
ди чанде баранда эълон кард: "Мех,-
мон хафа шуда рафтанд".
Як дафъа дар бог байни "лёт-
чик^о"-ву аскарон се руз цанг шуд.
Авбошии баснашавандаи "лётчик-
х)о" торафт мардуми шах^рро ба из-
тироб меовард. Аз дасти онх,о \агго
ба шурапуштони маш^ур руз набуд.
Вацте "атаман"-и номдори комбината абрешим Шурка Дрон
сс-чортои ин цавонони азхудрафтаро латукуб кард, эшон ба
корцои дуюми у-автомотоклуби Панцшанбе омада, Шуркаи
кафшсргарро аснои кораш бо арматура зада куштанд. Он айём
баногох, ба лётчикбачас даст бардоред, рузатон сиё^ мешуд-
издих>оми ссршумораш дарх>ол омада, таги лагад мегирифт, то
мурдапатон мезад. Тавре муйсафсдон нацл мекунанд, аввали
солдои 50-ум дар ма^аллаи Ниёздегча дар х;авлии Х,омид-
махсум Пахом ном гармоннавози муйлаби рус бо духтар ва
нисараш Витька истицомат дошт. Духтараш бо лётчикбачас
ишцварзй мекард. Виткаи баномус аз ин бохабар шуда, боре
ки хо^араш уйноши худро ба хона меорад, лётчикро бо болгача
зада мекушад. Дар як дам ин хабар ба мактаби ^авопаймоён
мерасаду лётчикро гала шуда омада, х.авлиро ба их.ота меги-
ранд. Ин дам Витька табар дар даст дар болохона меистод.
Барои он ки уро ба фуромада таслим шудан мацбур намоянд,
лётчикро ду дасти падараш Пахомро ба ациб тоб дода
266
буруташро тор-тор кандан мсгиранд. Бечора мард аз зурии дард
гов барин бонг мезад. Нихоят Витька ба дидани ин хол ток;ат
карда натавониста, поён фуромаданй шуд, ки уро рапида
мурданивор зада бо худ гирифта бурданд...
Эшон бо русбачахои омузишгохи хунаромузй (ФЗУ)-и ком-
бинати абрешим ва тодикписарони махаллоти атроф низ дои-
мо дар набард буданд. Боре онхоро таъхибкунон аз дсхаи Шай-
хбурхон гузашта ба осиёби Барот (мавзеи Карнай) расиданд.
Х,ар гох аснои чунин тохтхо киштзорон поймолу богхо горат,
чандин каси бсгунох шаллох мсхурданд. Хайрият, тирамохи
соли 1956 Хрущёв дар бораи цариб 2 млн. нафар кам кардани
Хайа>и шахсии К,уввахои Мусаллах фармон бароварду дар
Хамин асос мактаби махсуси авиационии № 16 низ пароканда
карда шуд. Ба ин 1адбир, 1аврс охирин дирсктори он Шариф
Рахимов ба мо ицрор мешуд, касс азленинободиён гусса нахурд,
зеро аз мавдудия1и ин макгаб барои шахр дупула фонда на-
буд, баръакс вай зиндагии шахриёнро муддаги тулонй талху
ноором сохт.
Солхои 1966-1971 мишацаи сахг хавфноки шахр микро-
нохияи 34-уми сохили рост махсуб мешуд. Дар он аксарияти
сокинонро русхо ташкил медоданд. Чунончи, дар хонахои 30,
32, 34-и он цариб ягон тодик намсзист, хонаи серахолии разами
32-ро махсус барои муходиропи аз Сахалин омада сохта бу-
данд. Тодикон ба михдори хеле кам фак;ат дар иморатхои бо-
лотар мсзистанд. Аз ин ру, шумбачагони рус микронохияхои
мазкур ва умуман сохили ростро халамрави худ эълон карда,
тодикони рахгузарро бсрахмона мезаданд. Чунончи, аввалхои
соли 1968 дар бсморхонаи вилоятй хамрохи ман Саиддон ном
давонс муолида мсгириф г, ки дар сохили рост русхо биниашро
зада шикаста буданд. Вазъиятро фахат дар он до таъсис дода-
ни бунгохи махсуси милиция ва фаъолияти сахтгиронаи нози-
ри участкавй, лейтенант К.Аскарови озарй ба эътидол овард.
Русмардуме, ки солхои 80-ум ба Лснинобод маскун мешу-
данд, акнун ба он русхои пештараи дилсофу хахгуй кам монандй
доштанд. Дар байни навомадагон аксариятро ашхоси тасоду-
267
фию манфиатцуй, мансабпараст, нисбати марцуми махалли
мутакаббиру магрур ташкил медоданд. Аз тарзи рафтор ва
охднги гуфторашон бегонагй аён зцис карда мешуд. Ин касон
на танз^о нисбати тоцикон, балки нисбати русз^ои таз^дой низ
дагалу номезфубон буданд. Худбинию з^авобаландй ва баднаф-
сии А.Высочин, Г.Верхоланцев, Ю.Метляев, Н.Черевичкин
барин коркунони ро^барикунанда ихлоси бисер касонро аз ру-
сз^о аз дамчун мардуми баинсофу ^а^и^атпараст мегардопд.
Онз^о бо таассуф медиданд, ки му\ити носолими да\солаи охир
з^атто з^амин хал к;и одилу бекинаро маънаван вайрон кардааст.
Боз як мисоли равшани ин таз^аввулот Отряди зарбдори уму-
мииттифоции комсомола буд, ки моз^и октябри соли 1985 дар-
з^ол баъди зилзилаи К.айроэдум ба барцароркунии шаздеи ха-
робшуда партофта шуд. Аз з^айати 600-нафараи он ^ануз ду мох,
нагузашта 30 фоизаш аз дои кор фирор намуд, баъди ду сол
шумораи бозпасрафтагон 60 фоизи отрядро ташкил дод. Маъ-
лум гардид, ки дар байни ин "фарзцодони замон" зцар гуна дуз-
дону цаллобон, коргурезон, дигар ашхоси циноятпеша низ кам
набудаанд. Ба ин набояд з^айрон шуд: отряди мазкур зодаи ай-
смс буд, ки арзишз^ои пештара торафт бс^адр гашта, ба мадди
аввал чашмбандию намоишкорй баромада буд. Аз з^ама бсш-
тар комиссари ин даста Петр Прокопенко аз худ хотираи ногу-
вор боцй гузошт. Вай баъди пароканда шудани отряд з^ам дар
Ленинобод монда, дар з^ар бобат нахуди пеши к;ошук; будан
хост. Гозце мсдидед, ки худро чернобилчй метарошаду гоз^ефаъ-
оли гайриштатии горком. Мавсуф дар бораи мавк;еи комму-
нист дар бозеозй ба унвони Котиби якуми КМ ПК Тодикистон
К,-Маз^камов помай кушод иптишор карда, худро донсузи
домсаву дигаронро мухолифони пешрафт нишон доданй шуд.
Ба у бовар карда, ба корхонаи нобипосп муовини директор оид
ба таъминот таъин карданд. Аммо Петр баробари ба ин до
омадан дасиса ангехта сарварй дерина ва гамхори з^а^и^ии кор-
гоз*, Эдуард Григорьевич Писаревро сабукдуш кунонд. Х,ушу
ёдаш ба алгов-далгов, обро лой карда мозцй доштан буд, дегз^о-
ро сари вадт бо сузишворй таъмин накарданаш ба корхона за-
268
рари циддии моддй расонд. Вацте ки дафтари аъмолашро
танциц кардани шуданд, хайру маъзурро нася карда ба Украи-
нааш 1урехта рафт. Тавре баъдтар ба сардори штаби сохтмони
К,айроцк;ум Анвар Отаев маълум гашт, ин "комиссар" дар
вацташ цинояти шармовар содир карда, барои аз цазо эмин
мондан худро ба тарафнои мо зада будааст...
Аз Хуцанд муноцират кардани аролии русзабон баъди
воцсанои февралии соли 1990-и Душанбе cap шуд. Аллакай
Намоп вацг хеле мицдори ин мардум ба водима афтода ба вата-
ни ацдодй куч бает. Тобистони соли 1992 бошад, дар станцияи
рони о\ани Ленинобод ма^шари нацициро медидед: русмардум
барои ба даст овардани контейнерной холй бо нам мурдани-
вор часпу талош дошт, барои гайринавбат ба Россия рансипор
шудан тайёр буд хуни якдигарро бирезад. Бисёр зотиои цаллоб
аз ин ланзаи барои онно фоциавй истифода бурда, контейнер-
Норо ба русно бо нархнои гарон пул мекарданд, ин мардуми ба
парешонй афтодаро бешармона фиреб медоданд, менру
оцибатро поймол карда сари муе намсандешиданд, ки то дируз
бо ии касон намнишину намнамак буданд. Ба гумони цавии ман,
нисбати мардумони мо кинаварз шудани як цисми русмардум
аз намин «гусслкуниио»-и номенрубонона ибтидо гирифт... Аз
соли 1990 то 1993 Хуцандро беш аз 20 иазор руснову тоторно,
украину немисно ва дигар анолии европоиасл тарк гуфтанд.
Баъзе кутонандешони маналлй он дам шод буданд, ки манзил
ва корцойнои бисёре барояшон холй шуд, вале ин хомхаёлно
намсфанмидапд, ки аз шанрашон бентарин мутахассисон раф-
та истодаанд, онно яцин ризцашонро бо худ хонанд бурд ва
минбаъд тилло динед нам, гумон аст, ки эшон бозпас ба киш-
варнои мо баргарданд.
Таърихи кай бори нахуст ба Хуцанд маскун шудани анолии
янудиро ман дар мацолаи алонида (бо намцаламии А.Юсуфов)
дар цомуси "Хуцанд" зикр кардаам. Аммо бисёр маводно ба он
дохил нашуда мондаанд. Чунончй, сунбати соли 1989 бо про-
курори собик; Ранмон Абосв кардаам. "Падари ман Яъцуб,-
269
мегуфт у,-дар синни 13-солагй дар Самарканд бо модари угаяш
цанг карда ^амро^и савдогаре Хуцанд меояд. Уро Шаломи ран-
грез ба худ шогирд мегирад. Сипае падарам худаш дукон ме-
кушояд. Баъди чанде вай ба духтаре аз оилаи тоцирони
со^ибдукон Шахмуровх;о, ки к;ук;андй буданд, хонадор шуд ва
аз у панц фарзанд дид. Бояд бигуям, ки аксарияти я^удиёни
хуцандй аслан аз К,ук;анд буданд. Пеш аз революция дар Хуцанд
заминцунбии сахт руй меди^ад. Хонаамон фуру мераваду мо-
дарам дар зери болор^о монда \алок мешавад. Мо, кудакони
уро \амсоягони тоцикаш нацот мсди^анд. Солхои 1932-1934 дар
ма^аллаи Дарвозаи Муллоибод мактаби ибтидоии я^удисн
вуцуд дошт, дар он 80-100 нафар бачагон мехопдапд. Ба он^о
Хаимову Бадалов ном муаллимон даре мсдоданд. Дар ин цо
ману бародаронам Усторибй, Урй, Донй низ та\сил мекардем.
Номи аслии ман Залмон аст. Пас чаро дар ^уццат^о "Раймон"
зикр шудаам? \амааш касри цанг аст. Во^имаи я\удибадбинии
фашистом чунон зур буд, ки соли 1943 цабл аз фронтравй дар
^уццаг^о ном ва миллатамро тагйир додам. Ва дар пешцанг,
дар остонаи Витебск дарк намудам, ки ин кор аз цониби ман
амали хеле осилена будааст, нсмис^о агар хабар сбанд, ки дар
хандаци рубаруяшон бар зидди он^о я^удие низ мсцаш ад, худ
аз гир нобуд шаванд х;ам, уро илоцс карда мскуштанд с омада
дамчун асир гирифта мебурданд. Вале ба мани "тоцик" касс кор
надошт. Зимистони х,амон сол дар цанге аз ноям сахт мацрух;
шудаму дамчун маъюб ба Лснинобод баргаштам. Синае дар
мактаби ^уцуцшиноей хонда 35 сол дар шуъбаи тафтишоти
прокуратураи вилоят кор кардам...".
Бояд гуфт, ки тоцирон Шахмуровх;о ба цуз кори савдо усто-
хонаи калони мисгарй низ доштанд. Аз Сари Баландй то
Пуличук;ур бисер заминх;о ба он^о тааллуц дошт.
Инспектори маориф Мишоэль Мататовро дар но^ияи
Хуцанд шахси намешинохтагй набуд. Сию шаш соли умри бо-
баракати у дар районе ва мактаб\ои х,амин но^ия гузашт. Мав-
суф 26 апрели соли 1993 бо ^аволаи так^дир ба Исроил куч бас-
та, чор сол пас дар ша^ри Байтулмуцаддас китоби хотира^о-
270
яшро ба табъ расонд. Дар ин ёддошт^ояш Мататов ба таърихи
дар Хубанд маскуншавии я^удиён низ дахл карда, аз чумла
циссаи чадди бузурги худ-Арони Салимро ^икоят кардааст. Ин
шахе аз зумраи 11 нафар рангрезони бухорой буд, ки бо оплатой
худ дар нимаи аввали асри XIX бо даъвати ^окими Хучанд ба
ин 40 сокин шуда буданд. Барои чй ма\з 11 нафар? Мутобищи
таомул^ои дини я\удй барои дар канесо ибодат кардан "ми-
нён" на кам аз дах, марди баркамол лозим буданд. Шумораи
зикршудаи му^очирон барои таъсис додани канесо "минён"-и
заруриро фаро^ам меоварад. Аммо касби рангрезй басо душ-
вор буд, ба эшон лозим меомад бо раш убори барои саломатй
зарарнок сарукор дош га бошанд. Он^о дар ма^аллоти кано-
рии inaxp манзил гузида рузи дароз матоъ ранг мекарданд.
Умри чунин устоён кутох, буд, Арони Салим низ х,амагй 40 сол
умр диду халос. Тач^изоти устохона^ои рангрезй аз хум^ои
гилини цадашоп то якуним метр иборат буд, дар он\о матоъ^ои
пашмину пахгагинротар мекарданд.
Бисёр я^удиёни сокини Пандшанбс бошанд, то шщилоб дар
бозор дуконвои хусусии матоъфурушй доштанд. Бобои Мата-
тов Муше ва падараш Матат низ дукондор буданд. "Дар бай-
ни я\удиён ва аролии мусулмони шах,р асосан муносибат^ои
иск х,укм мсронданд, менависад Мататов. Вале баъзан дар бай-
ни мусулмонон фанатик^ою миллатгароён низ пайдо мешуданд,
ки мсхостанд нисбати гайридин^о оташи низоъ афрузанд. Ма-
салан, 1 ахминан солхои 1912-1913 х;амин 1уна касон дар Худанд
датлу горати ях,удиёнро ташкил карданй шуданд. Бо ин мащсад
як сокини ма^аллй писарчаи ну^солаашро пин^он карда ба
сардори шахр Бурахрм-оцсакрол шикоят бурд, ки я^удиён ба-
чаи уро куштаанд. Оцсаццол арзи уро бодивдат гуш карда, ба
мулозимонаш фармуд, ки ба майдони калони ша^р мардуми
Хучанд ва гирду азрофи онро чамъ оваронанд. Х,амзамон ба шах-
си даъвогар низ таклиф намуд, ки худ ба он 40 ^озир шавад.
Бура^им-оцсаедол х,сч бовариаш намсомад, ки яхудиёни ху-
чандй ба чунин кори паст крдиранд. "Ин найранги чорта мил-
латгаро аст,-андсшид у. Мехохднд афсонаи ку^наро дар бо-
271
рай гуё ба чалпаки идона хуни бача\ои гайридинро омехта кар-
дани я^удиёнро дастак карда, ин мардуми бегуно\ро саркуб
намоянд". Ва оцсаццол бо ацли расояш дарк намуд, ки шикоя-
ти он мард ту\матномас бсш нест, у бо масли^ати ким-ки\о
бачаашро махсус дар дос пин^он кардааст.
Вацте ки изди^ом цамъ шуд, Бура^им-оцсаццол даъвогарро
ба наздаш хонда, бидуни он ки ба у суханс гуяд, аввал дар пеши
назари умум ба руяш як торсакис зад ва синае гуфт: "Канй худи
\озир писаратро аз цои русткардаат ба ин цо биёр-чй. Агар
набиёрй, шаллоци аз ин сахттар хох,й хурд!". Азбаски тух>мат
будани шикояташ аён буд, даъвогар ^унгосзанон ицрор кард,
ки писараш дар фалон хона сих,агу саломат аст ва илова на-
муд: "Ба ман барои ин кор сад танга ваъда кардаанд". Пас аз
ин Бура^им-оцсаэдол ба мардум руй оварда гуфт: "Ана дидед,
асли кор чист? Писари ин мардак си^ату саломат аст, дар фа-
лон сурога мебошад. Хдмаи ин игво кирои ran задан намеку-
над". Ва изди^ом пароканда шуд"1.
Зу\уроти я^удибадбинй минбаъд низ го^-го^е ба чашм ме-
расид. Сокини ку^ансоли Себзор усто Мамадцон Шарифов ба
ман naiyi мекард, ки соли 1929 якчанд дукондори бегами бозо-
ри Панцшанбе майнасро ром карда ган ёд додаанд, ки "цух,уда
куш” гуяд. Паррандаи хушзе^н ин ду калимаро ба зуди азхуд
намуд. Сипае он ^ангоматалаб^о майнаро ба пештоци дуконс
овехта монданд. цонварак рузи дароз "цу^уда куш!" гуён гулу
медарронд. Аз ин я^удиёни бозор тацанг шуда, майнаро бар
ивази як лаганд пулу танга харида гирифта нобуд карданд. Вале
аз байн дере нагузашта бекорхуца^ои панцшанбегй боз як май-
наи дигарро чунин алфоз меомузонанд...
Дар цараёни пурсиш^о ба хулосае омадам, ки аз х,ама беш-
тар ^олномаи я\удиёни хуцандиро Цурабой Абосв медониста-
аст. Х,а, х,амон марди баландцомати та\амтан ва зсбосуратс,
ки ба хуцандиён хуб шинос асту то дируз чойхонаи Панцшан-
бсро зебонда менишаст2. Бисёр чойхурони тоцик уро дар
‘ Малатов М. Воспоминания псда1 ога-вегерана воины. Иерусалим. 1997, с.7-10.
Мавсуф мо\и сентябри соли 2007 барои истицомаш доимн ба шахри Вснснияи
Италия кучида рафт.
272
гайбаш "Цураи цуз^уд" номанд х,ам, дар наздаш патаку пайтоба
мешуданд. Салобати ба худаш зебанда дошт акай Цурабой. Дар
цавонй бисер шух гузашта бошад х,ам, акнун чун пири хирад-
манди рузгордидае вазнину ботамкин сухан меронд. Бо нияте
ба вай аз таърих ran кушодам, ки маълумоз и пештар дар бо-
раи ^амцавмони хуцандиаш пайдокардаамро аницу пурратар
созам. Агарчи дуямон х.амсух.бати дерина будем, ягон дафъа
уро аз гузашта пурсон намешудам. Чй мсгуед, ки naiyiH худи
Цурабой-ако аз тамоми маводи дар дастам буда циматтару пу-
рарзиштар баромад.
-Китоби зинда худатон будаеду ман бо дигар^о овора шуда
гаштаам, ко^ишкунон гуфтам ман.
-Шумо напурсед, ман аз куцо донам, ки ин гапх.о ин цадар
арзиш доштаанд,-худро сафед намуд у ва ба кат дурустгар такя
карда, домани х,икоятро боз х,ам фарохтар гирифт:
-Дар Хуцанд аксаран я^удисни волонасаб маскун шуда бу-
данд. Бо онх,о хешутабор шуданро я^удисни дигарцой орзу
мекарданд. Масалан, бобокалопи маро Арони Х,отам мсгуф-
таанд. Хазинадори амири Бухоро будааст у, х,ар руз аз х,исоби
худаш ба 300 нафар бечорагон хурок мсдодааст. Бобои худам
Усго Абой рангрез полвопи маш^ур гузаштагй, бо олими
цу1 рофишинос Х,оцй Юсуф улфатй доштагй. Зани дуюмам Зоя
Ёцубова ба пахтазаводчии маш\ури цуцандй Нсрис Вадссв хеши
наздик буд. Кучаи мо чацари Цу\удон ба мах,аллаи Х,оцй Юсуф-
Оголищон дохил мешуд. Дар он 11 оилаи я^удиён зиндагй ме-
кард. Писари Усто Або-Мелй ва падарам Усто Рибй низ мис-
ли худаш тануманду ку^пайкар буданд. Аввал^о он^о х,амрох,и
Усто Борух извош (фойтун) меронданд...
Рости гаи, ман пеш гумон мскардам, ки сартарошию кух.на-
дузй барои я^удиёни хуцандй пешаи азалист. Акнун бароям
мусаллам гардид, ки ин касб^оро эшон ба таври оммавй хеле
дертар азбар карда будаанд. Сабабаш ба тарзи фабрики гузаш-
тани истс^солоти бофандагй будааст, ки рангрезони я^удиро
бскор гузошт. Аксарияти ин мардум дигар Кунаре надошт, ки
дегашро цунбонад. Инак, аввали солхои 30-юм, баробари таш-
273
Ч/рабой Абоев
килёбии колхозно я\удисн худро ба
сах,ро мезананд. Шумораи чунин
азмкардагон ба 200 нафар мерасид.
Дар ин зумра Усто Рибй, Арону
Элизер Бадалов^о, Рахмин Хаимов,
аввалин агроном Иосеф Мошеев ва
дигарон буданд. Асрх,о аз коркар-
ди замин маэурум будан дили ин ка-
сонро ба пешаи де^цонй гум меза-
нонд. Аммо дар зироатко-рй мала-
ка надоштан дере нагузашта я^уди-
мардумро ноком гардонд: вацте
эшон нацшаи пахтасупориро ичро
карда натавонистанд, аз колхозно
памоянда^о омада пахтай курпаю
болишташонро канда бурданд. "Де^цонй касби мо набудааст"
- ох,и пурдард кашиданд я^удиён ва маъюсу паршикаста ба
шах.р баргаштанд. "Чй бояд кард, домани кадом пешаро биги-
рем, ки аробаи рузгорро кашида тавонад?" - майна об мекар-
данд ин мардум. Инак, ми кд ори зиёдашон чун Ёцуби чулоц,
Гаврй Абоев, Хаим-калла, Бахурча, бародарон Исх/ж; ва Мал-
ла Шаломов*/), Арии Кабул (Рахминов), Ёщубмиер Ниёзов тас-
мим гирифтанд ку*,надузй пеша намоянд, усто Юсуфу Ёцуби
Биннй, Кури Михо ва чандс дигарон сартарошй, усто Рахмин
таъмири цулфу примусро пазируфтаид. Дар са^ро фацат Аро-
ни Бадал ва Мелй Абоев монданду халос. Арон дар дасти Пулод
Бобокалонов, дар колхози Фрунзе кор мскарду дуюмй - *,ам-
ро^и С.Урунхочаев. Мелй Абоев дар со^аи деодонй то охири
умр хизмат кард. Ман уро бор^о. (идаам: марди тануманди чаш-
мкабуд ва зебосурате буд, савори хари калони барзангй сар-
сари цуйбор^о мегашт. Х,оло *,ам уро мардуми Шайхбур^ону
Кулангир ва Матаиб чун "Мелии ЧУ^УД" бо эхд иром ёд меку-
нанд. Худи Цурабой Абоев низ солхои 1951-1957 дамчун меха-
низатори МТС-и Ленинобод дар колхозной "Москва" ва ба
номи Сталин трактор меронд.
274
Аз ако Цурабой суол мекунам, ки оё падараш ба у дар хусу-
си дар Хуцанд таэдиру озор дидани я^удиён низ ^икояг карда
буд ё не? Наход зиндагии ^аммиллатони у дар ин шазуэ хдмеша
тинцу ором цараён дошт?
-Падар мегуфт, ки аввал^о ^уцуци му^оцирони я^удии аз
Бухоро омада бо мусулмонон баробар буд. Дертар ру^ониёни
шах,р талаб мекунанд, ки я^удиён фута овезанд, сонй амр на-
муданд, ки мардони ин цавм ба cap кокул монанд (то ки занони
тоцик ба фиреби онх,о нагалтанд). Я^удибадбинй, "цу^уди
буйнок", "цу\уди одамхур" гуён таодир кардан^о аз цониби
одамони пастшуур ва бачагопи беак,л дар замони советй ^ам
идома дошт. Бинобар ин я^удиён аз солдои 60-ум фарзандони
худро аз мактаб^ои тоцикй гирифта, дар мактаб^ои русй
мехонондагй шуданд, ки дар онх,о ба я^удибачагон касе кор-
дор намешуд. Пештар баъзе цо^илон х,атто кушиши барзидди
ях,удиён барангехтани изди^омро низ мекарданд...
Чун гапашро бурида воцеаи солдои 1912-1913, рафтори цасу-
ронаи Бура^им-оцсаедолро ёдрас кардам, ако Цурабой даст
афшопд:
-Вай гапи ку^на аст. Ман аз ин навтарашро медонам: ба^о-
ри соли 1956 тудаи фиребхурда дар бозори Панцшанбе усто
Борухро аламон карда цариб кушта буд. Воцеа ин тавр меша-
вад: як нафар тоцикмардаки сия^кор бачаеро дар хилвати
Чумчуцарал кушта, як микдор хунашро ба шиша гирифта, са-
вори таксии Усто Борух ба Панцшанбе меояду ба халоиц эълон
мекунад, ки ин цу^уди лаънатй навакак як тоцикбачаро дар
Чумчуцарал кушта хунашро барои Бедбапдонаш (тоцикон иди
Пссахи моро чунин мсомиданд) ба ин бутылка гирифт. Ман
худам шо^ид". Ба девона х,у бас гуфтагй барин мардуми
гуншуда Усто Борухро аз мошини "Победа"-аш кашида баро-
варда, он цадар заданд, ки ягон цои си^аташ намонд. Буцоци
зсри мана^аш рох,и иафасашро гирифт. Аз марги яцин уро фацат
ба цои ^одиса расида омадани милиса нацот дод. Вай Усто
Борухи ниммурдаро базур халос карда бо худ бурд. Ташаббус-
кори ин игво х,амон марди ношинос бошад, айни талотуб ноа-
275
ён аз цои \одиса гайб зад. Аммо дур рафта натавонист: хуш-
бахтона, дар Чумчуцарал чй гуна он бачаи ноболигро кашола-
кунон ба цамишзор бурдани уро як гуру\ комсомолок дида
будаанд, он\о ба милиса афту андоми он мардро тасвир карда
меди^анд ва аз байн ду-се руз нагузашта орган уро дастгир
мекунад. Мах,з ба шарофати ^амин Усто Борух халос ёфта,
ту^мати навбатй аз сари я^удиён бардошта мешавад.
Тавре гуфтем, бисёрии я\удиёни хуцандй дар давраи советй
ба сартарошию, ку^надузй шугл меварзиданд. Баъд ба ин су-
ратгирию буррандагй ва обфурушй илова шуда, корцои акса-
рияти я^удимардум гирду атрофи бозори Панцшанбе буд. Сар-
тароши ку^на усто Мамадцон Зокиров ба ман фа^монд: пеш
ба муйсаргирй дар Хуцанд фацат тоцикон машгул мешуданд,
\атто солхои баъдицанг ^ам дар Панцшанбею Чоршанбе асо-
сан усто^ои худй - усто Саид, усто Зокир, усто А^мадцопи
цуцандй, усто Аминцон, усто Меликбобо, усто Рофй ва дига-
рон кор мекарданд, аз я^удиён фацат усто Юсуф, Ёцуби Биннй,
усто Хайко, Авнер-ако буданду халос. Аз солхои 60-ум кор
ранги дигар мегирад: дар салони муйсаргирии Панцшанбе, ки
20 цои нишаст дошт, тоцикон акнун \амагй 5 нафарро ташкил
медоданд, боцимонда х,ама яхудиён буданд. Соли 1967 вадте
ки "Салон красоты” (\оло толори "Аэлита") бо 6 курсии муйсар-
гирй кушода шуд, ягона устои тоцик \амин мусо^иби ман
Мамадцон Зокиров буд. Азбаски дар и^отаи сартарошони ях,у-
дй кор мекард, \ама худи уро низ ях,удй мепиндоштанд.
Аз су\бат бо пиронсолон маълум гашт, ки ин цавм дар таш-
кили театри касбии Хуцанд низ нацши му^им бозида будаасч.
Аввали солхои 30-юм, вацгс ки ^унарпешагон аз цумлаи запо-
ни ма^аллй хол-хол буданд, ба ицрои нацш^ои закона бештар
я\удизанон цалб карда мешуданд. Аз байни ои\о шух,рати зиёд
Лиза Довидова ва модари ^амсу\бати мо Ц.Абоев-Шурат Х,ота-
моваро насиб гардида буд.
-Модарам дар театри ба номи Лох,утии Ленинобод аз соли
1929 то соли 1948 кор кард,-мегуяд Цурабой-ако.-Касбашро
бе^ад дуст медошт, ба спектакль^о ману укоямро х.амрох, меги-
276
Яхудиён туй доранд. Соли 1978
рифт, нисфаш тамом нашуда хобамон бурда мемонд. Дар хо-
тирам х>аст, ки у дар "Нурхон", "Лайлй ва Мацнун", "Та^моси
Хуцандй","Аруси панцсума" нацш^ои асосиро мебозид. Тамо-
шобинон, бахусус, Х,адяхони уро аз "Нурхон" бо кафкуби^ои
зиёд истицбол мекарданд.
Умуман, я^удиёни хуцандй ба санъату мусицй рагбати зиёд
доштанд. Зилпои чулок; дар театр сароянда буду шавх.араш
Нериё дар он цо мандолина менавохт. Муаллими себзорй Ми-
шоэль Хаимов (домоди Мелй-цу^уд) дар дуторзанй х.амто на-
дошт, ^амро^и Очили дуторчй зуд-зуд ба хизмати раиси
комицроияи вилоят Мастура Авезова даъват мешуд. Дар хо-
тирам х,асг, ки падарам низ уро боре ба хонаамон барои хуш
кардани табъи мех, монон и айбнокаш таклиф карда буд.
Дар Ленинобод Артисткаи Халции Узбекистон Зайнаб Пол-
вонова низ х,аводорони зиёде дошт. У ба завцаи сокини мах.ал-
лаи К^ушмасцид Хайко Аминов-Зояи дойрадаст ва ашулахон
хола мешуд, бинобар ин зуд-зуд ба ша^ри мо омада мерафт.
Боз як овозхони шинохтаи тошкандй - Артисткаи Хизматни-
277
шондодаи Узбекистан Вера Авезова сонитар дар Ленинобод
ба таври доимй сокин шуда туй ба туй сурудхонй карда ме-
гашт.
Цамоаи я^удиенро муллоёнаш сахт сардамъ месохтанд. Бо
ибораи дигар, ме^вари асосии танзимкунандаи ин дамоа онх,о
буданд. Эшон х,аракат мекарданд, ки я^удимардум дур аз па-
дарватан муцаддасоти худро фаромуш накунанд, ба оин^ои
ацдодй содиц монанд. Баъди баста шудани канесои ша^р (1937),
ки замини онро ба яхуциён хони К,уцанд Худоёрхон х,адя карда
буд, муллоён Абрам Бадалову Мелй Бободонов дар ба дар гаш-
та ба ^амдавмон Таврот мсомузонданд. Дар улуми динй баху-
сус халифа Муше К,озиев дасти тавоно дошт. У солдои 70-ум
аз Ленинобод ба Исроил х,идрат карда, дар он цо чун дониш-
манди беназир шу^рат пайдо кард. Тавре Ц.Абоев ба мо нак^п
кард, аснои дар Исроил зистани К,озиев овозаи пурдониаш то
Италия мерасаду ях,удиёни ондой Муше-халифаро барои гуза-
рондани ибодати Иди Песах ба кишвари худ даъват менамо-
янд. Мушей худандй дар ба^с^ои динй бар тамоми муллоёни
даъватшуда голиб баромада, ба 5 млн. доллар мукофотпулй
мушарраф мегардад. Вале ин шахси порсою некнафс аз он по-
доши х,алол тине барои худ масраф накарда, дар маркази шах,-
ри Тель-Авив ибодатго^есозонд багоят бузургу мух.ташам...
Я^удиён дар Худанд дигар ба умеди канесои пештара (дар
Сарой духуцон дои Фонди бадеии имруза воцсъ буд) нашуда,
ибодатго^и худро аввал ба х,авлии дар Таги Тути Калон будаи
Исциёи Пиндос (дертар дар он Аскар Шокирови милиса мезист),
синае ба х,авлии дигари ин савдогар ба кучаи К,изиласкар
мекучонанд. Маскани ^озираи он танпсучаи Красная, 10 низ ба
х,амин Исциё тааллуц дошт. Аввал цабристони я^удиён дар кух,и
Рухак воцсъ буд, зеро пеш хокдои гайридин^оро ба наздики ша\р
рох, намсдоданд. Сипае он ба масофаи наздиктар мавзеи Оцариц
оваронда шуд. Аввалин майити дар ин до цабршуда бобокало-
ни Гаврй Ёцуби себзорй - Ёцуби Салим буд.
Ин мардум якумр зиндагии осуда^олонаро меписандид, аз
бепавоию гадой х,азар мекард, кассро, ки аддодонаш садаца-
278
талабу му^гоц гузашта бошанд, шоистаи э^тиром наме^исо-
бид. Масалан, Михаил Рафоилови ку^надуз (соли 2006 дар
Исроил вафог кард) дар Панцшанбе бо лацаби Ми.паи К,ашшоц
машх.ур буд. Ман гумон мекардам, ки уро шояд барои сахтсар-
ватманд буданаш бо ^азл чунин ном мебаранд. Аммо ако
Цурабой гуфт, ки сабаби чунин ном гирифтани Миша гадо гу-
заштани бобоснаш аст. Цамоаи я^удиён ^ар цадаре бо эх,тиёд-
мандону гарибонаш гамхору меэурубон бошад, х,амоп цадар
нисбати нафарони муртаду хиёнаткор оштинопазиру дарситез
буд. Барои тасдищи ин ако Цурабой Авсзов Шолом ном шахсе-
ро мисол овард, ки солхои 30-юм бо ба^онаи цорй кардани ате-
изм ва таомул^ои нави замонавй ^аммиллатони тацводораш-
ро мазоцу масхара мекард, намсгузошт, ки он^о ацаллан руза
гиранд. Боре у ба хар сисит (матос, ки яхуциён оро ба cap ги-
рифта ибодат мекунанд) пушонда дохили канесо кунонд. Х,ар-
чанд Авезов дертар аз вазифаи дирск гории корхонас ^абс шуду
цазояшро дид, я^удисн уро баъди мурданаш х,ам набахшиданд
ицозат надоцанд, ки турбати ин одам дар цабристшцои Лени-
нободу Самарканд ё Тошканд дафн карда шавад. Оцибат хс-
шовандонаш мурдаи уро ба тараф^ои Россия бурда гур мску-
нанд.
Муносибати ин дамоа бо я^удидухтаронс ^ам, ки хилофи
раъйи волидайн шав^ари мусулмон карда буданд, ме^рубоно-
на набуд. Шумораи чунин арусон лар Ленинобод ба 7 нафар
мсрасид. Нахуст ба марди годик хо^ари Раймон Абоев Одина
Абосва издивод намуд. Уву шав^араш Абдура^им Умаров мин-
баъд дар ма^аллаи Гузари Маддо^он магазинчигй мекарданд.
Дигарс хох,ари Усто Борух Х,анно Дадобосва буд. Ду духтари
Ёдгори Улмас, ^амчунин Маруся Завулунова ва чандс дигарсн
низ йигитони тодикро хуш намуданд. Электрик Юсуф Дадо-
донович Хаимов ба ман мегуфт, ки надараш Дадодон тодик
асту модараш я\удй. Х,оло ин давонмард дар Исроил ицомат
дорад. Сабаби чунин иикох^оро Ч,.Абоев дар солхои баъди-
дангй кам будани мивдори давонони я^удй ва ба эд'сни духта-
рони ин цавм мафтун шудани тоцикписарон медонад. Х,арчи
279
х;ам бошад, цамоаи я^удиён чунин занонро дигар ба доираи
худ ро^ намедод, бо ohj^o ба цуз падару модар ва наздикона-
шон дигар касе равуо намекард. Зумраи мазкурро набояд бо
цавми «чала» тавъам донист. «Чала»-^о аслан хучандй набуда,
ниёгони ohv> - я^удиёни мусулмоншуда таи асри XIX ба
Хуцанд аз ша^р^ои Бухорову Самарканд ва Шазуэисабз омада
маскун шуда, дертар як цисмашон бо тоцикони тахдой махлут
гардидаанд.
Я^удиёни хуцандй дар Исроил низ худро мардуми тсз^ушу
дар ^унар^о печон нишон доданд. Аз байни онv> аллакай чан-
дин сохдбкори сарватманду саховатпеша баромадаанд. Маса-
лан, Алик Пинх.осовнабераи Исциёи Пищоси тагитутикалонй,
ки манзили дар болои гастрономи "Зафар"-и Хуцанд дошта-
ашро бепул ба ^амсояаш такдим карда буд, дар диёри барояш
нав низ чун шахси сахй ном баровардааст. Ал^ол ба у дар ша v
ри Тель-Кабир ресторану чойхона ва дар Тель-Авив туйхонаи
калон мутааллицанд. Х,ар руз Алик ба 200 нафар э^тиёцмандон
хуроки ройгон меди^ад. Мавсуф бо ин х.ам цаноат накарда, хдло
дар Тель-Авив дар масохдти 200 метри мураббаъ боз як ресто-
рани бошукух, бунёд карда истодааст. Писари Ёир Абцирови
себзорй низ хуцаини силсилаи магозахд дар шазуэи Кирьят-Гад
мебошад, хдмчунин писарони Довуд Хаимов Шамуэль ва Ари-
эль хдм, ки пеш дар ошхонаи Темурцони Панцшанбе кор ме-
карданд, дар хдмин шах.р ресторане сохтаанд бо номи "Хуцанд"
ва он х>амсша аз мизоцон лаболаб аст.
280
FAMXOPM ДАР ХАККИ САЛОМАТИ
Баъзе муаллифони "миллатдуст" щини суханронй дар бораи
зиндагии пештара аз дилди воцеият баромада, даъво пеш мео-
ранд, ки халци тоцик аз щадим рузгори муназзаму мураттаб
дошт, саломатиашро табибони щозиц щифз мекарданд, илми тиб
риводи том дошт ва \оказо. Шояд дар баъзе марщилащои таъ-
рих чунин щам буд. Вале щащицати бащснопазир он аст, ки хиз-
матрасонии мунтазами санитарию тиббй ба ащолй дар сарза-
мини мо фащат баъди галабаи Хокимияти Совета cap шуд. Он
дам аввалин муассисащои тиббй ба кор шуруъ намуданд.
Чунончи, 22 сентябри соли 1922 нахустин беморхонаи шащрй
дарщояшро ба руи ниёзмандон боз намуд. Вай дар бинои лазарета
щарбй (щоло иморати кущнаи шифохонаи амрози дил) дой
гирифта аз 40 кат иборат буд, дар он сокинонро щам муолида
мекарданду щарбиёнро (ба онщо 15 кат тааллущ дошт) щам. Ба
беморон ягона духтур А.В.Спасская ва 25 нафар щамширагону
ходимон хизмат мерасонанд. Бсморхона барои маризони
сироятй, амрози таносул, бсморищои дарунй ва щомилагон каткой
алощида дошт. Баъди Спасская ба он И.М.Цхватадзе, Г.И.Ива-
нов, С.Ш.Витькин, Г.Н.Егоров сарварй намуданд.
Ба муассисаи щациции тиббй табдил ёфтани ин дармонгощ
ба номи духтури асилу бомащорат Семён Иванович Чомаков
марбут аст. Мавсуф мощи июли соли 1926 сардухтури ин бе-
морхона таъин мешавад. Аслан у майли ба кишварщои мо ома-
281
дан надошт, ба ин иддом уро иллати сутунмудраи шамолхур-
дааш мацбур сохта буд. Тавре Семён Иванович дар тарцимаи
долаш менависад, адволи дузновари беморхонаи Хубанд уро
дангу манг сохт: девордои кафидаю рехта, фарши бетонй, садфи
казармавиаш мадбасро ба хотир меоварданд. Барои табобат
тандо сеяки бино истифода мешуду халос, бодимондааш датто
тиреза надошт, дар ондо кабутарон лона гузошта буданд. Бе-
морхона на хатти об дошт, на ташноб ва на дувваи бард, аз 30
кат ва 14 нафар дайати хизматрасон иборат буд, дамагй бо 28
адад курпаю бистар таъмин буд, дар он адаллан як дона шприц
ёфт намешуд.
Дар чунин шароит вазифаи аввал ини Чомаков таъмир ва та-
цдизонидани дармонгод гардид. У ду соли том дон ба азоб гу-
зошта, онро як навъ ба ифода овард. Соли 1928 табобатгод
аллакай муьтадил кор мекард. Семён Иванович ба ин цо чан-
дин духтури царрод, терапевт ва амрози гушу гулуро ёфта
овард. Аз дамон дам беморхона фадат тараддй мекард. Дере
нагузашта Чомаков барои шуъбадои сироятй ва бачагона ду
бинои нав созонд, соли 1929 бо ташаббуси у барои коркунони
тиб нахустин бинои истидоматй сохта мсшавад. Моди февра-
ли дамон сол барои нигодубини шабонаи беморон ва расони-
дани ёрии таъцилй ба адолии шадр Чомаков вазифаи духтури
навбатдор низ таъсис дод. Х,амон вадт у ба фикри дар Худанд
ташкил намудани аввалин таваллудхона меафтад. Ба вай шад-
рдорон кумаки зарурй расонданд. Инак, 1 апрели соли 1937
Чомаков таваллудхонаи навро дабул карда, ба он то дами ва-
фоташ - 10 июли соли 1950 сарварй намуд. Бе ин дам вай дануз
овони дар беморхонаи шадрй кор карданаш (1926-1937) муди-
ри шуъбаи таваллуди онро ба душ дошт.
Уро нисфи шадр падари худ мехонд, зеро бисёридо дар та-
валлудхона бо дастони дамин табиби дозид ба дунё омада бу-
данд ё ки у бо табобаташ ба ондо умри дубора ато карда буд.
Х,амон солдо пиразандо дар дадди духтарони дадрас дуои нек
карданй шаванд, мегуфтанд: "Илодо зудтар ба шавдар барою
соли дигар ин вадт ба дасти Чомаков фуро!" (яъне фарзанддор
282
шав). Семён Ивановичи булгориасл, зодаи шадри машдури
Габровои он кишвар, ба Мамлакати Советй бо даволаи таддир,
бар асари гуфони даводис афтода буд. Вай дануз то индилоб
Института тиббии Одессаро хатм карда, дар ватанаш табиби
модир ва димоятгари далери манфиатдои адли задмат шинох-
та мешавад. Соли 1923 коммунист Чомаков аз дабри дукумат-
дорони иртидоии Булгория ба СССР мудодират менамояд. До-
нишу малакаи бои у дар ватани наваш хуб кор омад.
Аз гуфти долдондо, Чомаков дар илми тиб чунон закй буд,
ки дар ладзаи ноилодй лелакашро ба маъдади шахси бемор
андохта, аз буи он филфавр марази уро ташхис мекард. Семён
Ивановичро аксар табибони варзида бардак; асосгузори нигад-
дории тандурустии шадри Худанд мешуморанд. Духтури маш-
дур Илдом Исмоилов дар як мадолааш менавишт, ки мо, лени-
нофодиён ба Чомаков дайкали тиллой гузорем кам аст, зеро
поягузори аксар муассисадои калони тиббии шадру вилоят-
беморхонаи клиникии вилояти, беморхонаи шадрии радами 1,
таваллудхонаи шадри ва гайра мадз дамин марди фидокор буд,
мадз бо задмати у дар диёри мо бори нахуст умури замонавии
таваллудкунй арзи вудуд намуд.
-Чомаков одами багоят хоксору беозор, маданию хирадманд
буд,-мсгуяд фельдшери собид Адмад Очилови 90-сола.-Ба ман,
хушбахтона, муяссар шуд, ки бо у ду маротиба солдои 1940 ва
1947-1948 дамрод кор кунам. Вай ба касе сахт намерасид, овоз
баланд намекард, ба ману дамкорам акушер Хдфиза Исмоило-
ва аз паси айнакаш кодишомез мснигаристу дарфе намезад,
фадат сарашро дунбонда як механдиду ба кабинеташ дарома-
да мерафт. Як тарафаш кад буд, мегуфтанд, ки якто дабурга-
ашро гирифта партофтагй. Аввалдо зан надошт, баъд ба Надя
ном дамшираи шафдат хонадор шуд. Акнун зану шавдар дар
дафои омузишгоди тиббй мезистанд. Дар назди илми Чомаков
датто Новикову Крылова барин духтурони номдор cap фуро-
варда буданд. Калондо Семён Ивановичро мадбур мекарданд,
ки дар вадти холигиаш дар омузишгоди тиббй низ даре гуяд.
Ба ин гуфтадои ветеран илова мекунем, ки Чомаков, мута-
283
С.И.Чомаков (дар мобами) дар халцаи хамкорон
ассифона, баъди чанде, дар синни 69-солагй вафот кард.
Мувофици васияташ турбати уро дар са\ни таваллудхона ба
хок месупоранд. Чй мегуед, ки хотираи ин инсони нексиришт
дар зодго^аш Булгория низ то ^ол зинда будааст. Солхои 80-
ум Димитр Тодоров ва Галина Косева ном ду нафар му^ав;циж;и
булгор барои донистани фаъолияти давраи ленинободии у ба
Архиви давлатии вилоятамон омада тадк;ик;от бурданд. Аз
нацли он\о маълум шуд, ки Чомаков чун шахсияти варзида дар
ватанаш хеле маъруф будааст, дар Габрово цатто кучае номи
уро доштааст.
Аз духгурони рус худандиен А.Н.Гостев, М.А.Чернилова,
Л.Я.Заманская, И.И.Варрик, Е.Н.Крылова, С.А.Новиков, А.М.
284
Доброхотова, Е.Т.Иванова, Г.С.Рухимович, П.П.Киреева,
В.С.Николаева, Л.А.Кочетовская, О.И.Султон-Гирей, Н.В.Но-
сенко, М.А.Кравченко, И.А.Кутков, З.А.Мельниченко, Р.А.Мо-
тина ва дигаронро низ бисёр цурмат мекарданд, ба он\о
эътицоди том доштанд. Дар асл \ам хизмати эшон багоят шо-
иста буд. Аз ин ру, \ануз дар давраи цанг ба 4 нафари он\о -
Крылова, Новиков, Чомаков ва Варрик дар зумраи аввалин^о
унвони Духтури Хизматнишондодаи Цумцурй дода мешавад.
Минбаъд ин унвонро боз 21 нафари онцо со\иб гардиданд.
Бо вуцуди ин аввал\о \ануз купли мардум аз руи одат ба
табибони халцй муроциат мекард. Тибци маълумоти архив,
машцуртарини ин тоифа соли 1926 ин\о буданд: Х,°цй Холиц-
цони табиб, Пошшохоцаи хоцабикрободй, Дадохон-тураи
цаландархонагй, Норй-оча аз Каландгарй, Майрам-цу\уд аз
Ча цари Курпаи калон, Бону-цуцуди тагисаврй, Лумцо-цуцуди
оглуцонй, Муллонулод Баротови цистакузй, Х,айдар-табиб аз
Ниёзбек ва сокини мацаллаи Хосабофон Ходими Дамолак. Х,а,
ин цамон Ходими Цамолакест, ки дар шуриши соли 1916 изди-
цомро бар зидди казак\ои рус сарварй карда буд. Маълум ме-
гардад, ки ин зани цасур дар табобати одамон низ цунари воло
доштааст.
Ихлоси мардум ба Холиццони табиб ва Лумцо-цуцуд ало^и-
да буд. Агар наслцои цозира дар бораи якумй як андоза шуни-
да бошанд, пас дуюмй кайцо ба огуши фаромушй рафтааст,
царчанд ки вай дар замонаш цамчун табиби багоят пурдон ва
дасташ сабук шуцрати зиёд дошт. Лумцо Шахмурова соли 1835
дар Хуцанд таваллуд ёфта умри хеле тулонй дид, овони пирон-
солй ду маротиба ба зери чархи мошин афтод, дафъаи дуюм
соли 1956 дар синни 121-солагй цалок гашт. Лумцо ниёзман-
донро на бо дуохонй ё сецру цоду, балки бо растаницои куцй
табобат мекард, кампири дуцад шуда бошад \ам, худаш асоза-
нон рафта аз куци Мевагул гиёццои шифобахшро чида меовард,
ба шикастабандй, мас\, аз безурётй ра\о кардани занон низ
машгул мешуд. Даргоцаш - цавлии панцшанбегии Мелй Або-
ев цамсша аз беморон пур буд. Ба Лумцо худро раисони колхо-
285
Дар ouixoiiaa бемористони касалиуои сил. Солхои 30-им
з^о, дигар мансабдорон, одамони пулдор низ муолица меку-
нонданд, ба туфайли у со\ибхона Мелй-амак худро, ба цавлс,
хеле дошта гирифт.
Пеш аз данг духтурон, бахусус табибони миллати ма\аллй
хеле кам буданд. Масалан, соли 1940 дар беморхонаи вилоятй
х,амагй 6 духтур- Новиков, Куликов, Чомаков, Крылова, Ива-
нова ва Руфрон То^иров кор мекарданду халос. Х,амон сол сафи
он^о бо Аъзам Рустамов, ки Институти тиббии Тошкандро хатм
карда буд, пурра гашт. Облздрав аз нарасидани кадр\ои тиббй
ба сифати мудир ба бунго\\ои амбулатории дех;оти атроф хат-
мкунандагони омузишгоди тиббиро таъин мекард. Х,агго худи
сардори Облздрав Султон Дониёров маълумоти олии тиббй
надошт, то ба ин мансаб расидан ба х,айси фельдшер кор ме-
кард...
Аввалин духтурони маълумоти олидори годик солхои 1931-
1935 пайдо шуданд. Х,омиддону Абдулло Умаров^о, Мукаррам
Валиев, Руфрон То^иров, Холив; Шарифов, Ибро^им Мансу-
ров, Барот Зухуров, Зикрулло Ходасв, Бобохон Садруллин,
286
Яке аз духтурони аввалини
хучандй Иброхим Мансуров
Хайдар Тониров, Алй Тураев, Му-
шаррафа Махсумова, Дадодон
Ахмадов, Абдумуталлиб Бобоев,
Домуллодон Зиёбоев, Саттор Соби-
ров, Баффор Ализода, Абдусаттор
Нурматов, Ислом Бобоходаев, Ка-
рим Ахмадов дар ин давра ба дип-
ломной Институткой тиббии Тош-
канду Самарканд ва Сталинобод
со\иб гаштанд. Аммо аксарияти
он\о баъди хатми донишкада ба
Лснинобод нею ба шанрнои дигар
ва ё дисмнои \арбй таъинот гириф-
танд. Дар на гида бори асосии та-
бобати анолй то худи сол\ои 60-ум
ба души духтурони менрубони рус
мондан гирифт. Дар оянда шумораи кадрнои ма\аллй бо суръ-
ати тез афзуда аз байни онно табибони х,озице ба амсоли Сул-
тон Урунов, Илном Исмоилов, Лидия Масаидова, Сайдулло
Аббосов, Усмон Дадобоев, Юсуфдон ва Зайниддин Шарифов-
НО, Ёцубдон Шергозисв, Набй Бобоходаев, Анвар Саидов, Са-
мад Хомидов, Юсуф Муъминов, Файзулло Усмонов, Ванн°б
Набиев, Тутинисо Абдуранмонова, Бималика Холматова, Му-
нирдон Бобосв, Данон Набиев, Иброним Ходаев, Манмуддон
Рабсъдонов, Абдудалил Тошматов, Нуъмондон ХОМИД°В ва ди-
гарон ба воя расиданд.
К,атъи назар аз ин бсморинои гуногуни аз замони феодализм
меросмонда то дируз мардуми моро азият мсдод. Олимони
сонаи тиб муддати тулонй илоди табобати онноро ёфта наме-
тавонистанд. Чунончи, солнои 50-уму 60-ум цариб 70 фоизи пи-
сарбачагону духтарони ленинободй гирифтори бемории "даро-
Нат" ё худ "пашшахурда"- захми фасодноки руи (лейшманиоз)
буданд. Ин мараз як пайдо шавад, дигар табобат намеёфт, чуцур
реша ронда, чандин дои сэру руй ва натто банди дастро
ярагилмон мекард. Дар пеши назари волидайни дилфигор дух-
287
Чарро хи машхур
Домуллочон Зиёбоев
тарони париче\раю писарони хуш-
сурат ба махлувдои бадафту дилно-
каш табдил меёфтанд. Барои шифо-
наёбанда буданаш мардум ба он
"цархдти дашанг" ва олимон "лени-
набадская язва" ном гузошта бу-
данд. Х,оло хдм дар че\раи бисёр ху-
дандиёни калонсол осори ин захм
боцй мондааст. Паи ёфтани дорую
давои он падару модари бечора
худро ба кадом куй^о намезад, ба
кадом духтуру габиб\о муроциат
намекард! Барои муолица х,ам да^о-
ни фарангро истифода мебурданду
\ам пусти муш ва боз ким-чи\ои
дигарро. Баъдии кор он буд, ки
"цар\ат" оциба г муолица ёбад \ам, аз худ накопи ногувор боцй
мегузошт, баъзе хслх,ои шумаш як умр табобат карда намешуд.
Масалан, дар синфи \аштум ба мо Мудимдон ном цавоне аз
мактаби колхоз омада пайваст. Бачаи батамкину баодобе буд.
Бечора дар бари руяш "цар\ат"-и азимс дошт, ки мудом хунаш
чакида меистод. Раво-раво захм як тарафи руйро пурра фаро
гирифт. Мудимдонро баъди 10 сол бинам \ам, ^ануз захмин
буду баъди 20 сол \ам. Ин бемориро донишмандони со^а фа-
дат солдои 70-ум маглуб карда тавонистанд. Эшон, аз афташ,
чораи пешгирй карданашро низ ёфтанд, ки хушбахтона, 30 сол
боз вай дигар хуруц намекунад.
То солдои 1955 мардуми Худанд аз бемории безгак (вараца)
низ бедад азоб мскашид. Барангезандаи он магасдое буданд,
ки дар шолизордои канори дарё афзоиш меёфтанд. Бинобар
ин умури санитарй аз ду километр ба шадр наздиктар коштани
шолиро датъиян манъ мекард. Табларзаи такрорёбанда гозу
паи касро месузонд, одамон ба микдори зиёд доруи хина ис-
теъмол мекарданд, аз ин ранги ру заб-зард шуда, кас дардман-
ду каредманзар метофт. Х,ануз Бобур дар асри XV менавишт,
288
Духтури харби
Барот Зухуров
ки дар Худанд варада чунон сахт
мешавад, ки гундишкон аз хуруди
он аз дарахтон канда шуда мегал-
танд. Дна намин беморй соли 1946
дубора цудрати худро дар ин до
нишон дод. Ба коми он беш аз нис-
фи ацолй кашида шуд. Ягона доруи
зидди варада хинин-моеи зарди
талх буд, ки онро ба коркунони
тиббй дар дорухонаи цафои бинои
Бонки давлатй ба шишацои холи-
шудаи ара»; рсхта медоданд. Бо
дидду да\ди умум ин бемории хав-
фнок дар шанр бардам дода шуд.
Афту андоми шахсро бемории наг-
зак низ карему безсб месохт. Хай-
рият, онро низ солхои 30-юм батамом бардам доданд.
Солхои 1947-1948 дар Ленинобод марази нави сироятй-де-
вонагии сагцо авд мегирад. Ба касри данг шумораи сагони бе-
социбу дайду сахт афзуда, онцо дар рацуру ба одамон цамла
меоварданд. Аз теги дандон ва луоби дацони онцо хеле касон
ба цалокат расиданд. Фацат берацмона цир кардани сагони де-
вона ин бемориро ба нестй расонд.
Чанг ба нигацдории тандурустии шацр зарари калон расонд.
Дар як худи бсморхонаи вилоятй шумораи катцо то 217 адад
кам шуд. Бо вудуди ин Ленинобод аз цисоби госпитальной Хар-
бин ба ин до кучонидашуда маркази муцими муолидавй мон-
дан гирифт. Кадомцо буданд онно? Госпитальной сайёри
разами 4452 (сардораш духтури нарбии рутбаи 3-юм Куликов,
сипас майор Долгополов), рацами 4453 (сардораш духтури рут-
баи 3-юм Н.С.Цилли), рацами 4455 (сардораш духтури царбии
рутбаи 2-юм К.Т. Акулова), рацами 4456 (сардораш духтури цар-
бии рутбаи 3-юм И.С.Шерешевский) ва гайра. Ин табобатгоц-
цоро нукуматдорони шацр дар биноцои факультета физмати
ДДОЛ, беморхонаи физиотерапевта ва омузишгоци тиббй
289
Дар ин бино солхои чанг госпитали 4452 чойгир буд
дойгузин кунонда буданд. Аролии ша\р данговарони бемору
мадру^ро бо гамхории \амадониба фаро гирифт. Соли 1986
собик; мудири ходагии госпитали 4453 Михаил Ефремович За-
кинови себзорй ба ман ин тавр нацл мекард:
Муассисаи мо то Лснинобод омадан цариб \сд чиз. \атто
асбобу андоми казоии тиббй надошт. Духтуронаш як профес-
сору се даррох, \ама солхурда, синнашон аз 60 гузашта буд, аз
дасташон ягон кори ташкилй намеомад. Азбаски шифохона бе
кумаки ша\р амал карда намегавонист, мо ба обком муродиат
кардем, ки бо курпаю болишт, кату миз ва гайра мадад расонад.
Х,амаи ин чиз\оро а^олй дод. Колхозной ба номи Ворошилов ва
ба номи Каганович таъминоти моро ба зимма гирифтанд. Онх,о
барои меваю сабзавоти медодагиашон х.атто тине талаб наме-
карданд, х;ол он ки бо чунин маводи хурока мунтазам таъмин
кардани 60 нафар коркуни госпиталь ва садх,о ярадорон (мох,е
аз фронт 5-6 эшелон меомад) барояшон бори гароне буд. Фацат
баъдтар моро ба штаби округ вобаста карданду х,афтае бо се
мошин озук,аро аз Тошканд мекашондагй шудем.
Ба муолидаи ма другой бе\тарин духтурони махдллй низ далб
гардида буданд. Чомакову Новиков, Крыловаю Угулой Кари-
290
Axjih niyi.ftan амр<вн чишми беморхопаи вилоятй. Дар катори пеш дар
мобами мудири шуъба Абдурауф Калонов, aj рост - Духтури Хизматни-
июидодаи думхури Юсуфчон Шарифов. Соли 1966.
мова бисер шабцоро дар сари болини сарбозони тирхурда руз
мекарданд. Дертар хам муддати тулонй неруи асосии халоскор
ба табобати аскарону афсарон сарукор дошт: соли 1946 дар
заминай госпитали царбии разами 4452 дар бинои омузишгоци
тиббй госпитали рацами 2-и маъюбони цанг ба фаъолият cap
кард. Вай аз 200 кат иборат буда, расонидани хизмати тиббиро
дар он табибони цанговар майорцо Руфрон Тоциров, Домул-
лоцон Зисбосв, Иброцим Мансуров, Ислом Махсумов, капи-
тан Абдумуталлиб Бобосв бо сарварии майор Холиц Исканда-
рович Шарифов ба душ доштанд. Госпитали мазкур то соли
1953 амал карда, ба дарди садцо маъюбу маслуцон даво бах-
шид.
Вале йн гуна сахт ба талаботи фронт тобеъ кунондани соца
беоцибат намонд. Бовар кунед, ки то соли 1947 шацр цатто ягон
духтури чашм надошт, ин гуна беморонро аз ноилоцй духтури
гулу ва гушу бинй В.И.Амелин табобат мекард. Крюкова ном
ягона духтури чашми вилоят ба муолицаи сагирацои хонаи
бачагони Конибодом машгул буд, ки саросар аз дарди чашм -
291
Гурухи табибон дар иди Соли Нав. Аз чап - кухнатарип духтури шахр
Хомидчои Умаров. Соли 1972
трахома азият мекашиданд. Мохи июли соли 1947 Облздрав
ба сардори станцияи ёрии таъцилии шахри Ленинобод Абду-
рауф Калонов муроциат намуд, ки бадали касб карда духтури
чашм шавад. Мавсуф ин таклифро пазируфт ва чор мох ДаР
клиникаи амрози чашми Сталинобод аз профессор Л.Ф.Пара-
доксов (хизмати ин табиб минбаъд ци^ати дар вилоятамон ба-
рдам до дани беморихои сироятии чашм багоят бузург буд) но-
зукихои ин касбро омухт. Баъди ба Ленинобод баргаштан у
дар поликлиникаи рацами 1 духтури чашм таъин мешавад. Ка-
бинете, ки Калонов беморони чашмдардро хабул мекард, дар
шахр ягона буд. Х,амзамон ба вай супориш мешавад, ки бар-
зидди трахома цанги беамон огоз намояд.
-Ранд аз ин дард багоят зур буд, - на^л мекунад имруз у. -
Одамон бо чашмони варамидаи суп-сурх ва пури хилм мегаш-
292
Духтури холици чавонмарг, собик сардори Идораи хифли сихати вилоят
Ёкубцои Шертолиев
танд, илоди муолидаро наёфта ба чашм шаммаи чои фамил ва
барги давро мебастанд. Барои табобат мутахассис намерасид.
Бо вудуди ин дар назди дедшуродо бунгоддои фельдшери таш-
кил намудем. Акнун коркунони тиббй беморони трахомаро
дарбадар ба дайд гирифта, ба духтурон оварда нишон медо-
данд. Дере нагузашта дар кордой пештараам - касалхонаи
минтадавии Ёва диспанссри алодидаи ин бемориро иборат аз
25 кат ташкил намудем. Ба он тадти назорати ман фельдшер
Ваддоб Нурматов родбарй менамуд. Боз якто чунин диспан-
серро дар Конибодом созмон до дем. Пас аз он ки солхои 19 SO-
1955 хатмкардагони Донишкадаи тиббии Душанбе ва духту-
рони аз хизмати дарбй давобшуда омадан гирифтанд, оди мо
андакс боло шуд - трахомаро аз дама до решакан кардем. Ак-
нун имкон доштем эътиборро бештар ба табобати беморидои
293
дигари чашм равона созем. Соли 1963 дар беморхонаи вилоятй
шуъбаи махсуси амрози чашм кушода шуд, ки ба он маро му-
дир гузоштанд. Ин дам кабинетной чашм дар намай поликли-
никанои шанр низ амал мекарданд. Барои хизматнои шоснаш
дар пешбурди сонаи тандурустй соли 1971 Абдурауф Калонов
бо мукофоти олй ордени Ленин к;адр карда шуд.
Одамон пеш аз цазомуц нам сахт метарсиданд, зеро кудако-
ни ба ин беморй гирифторшуда гурун-гурун мемурданд. Касе
силкасал шавад нам, у мемурад гуён аз вай умсдашонро мекан-
данд. То соли 1955 ба духтурон муяссар шуд бодхурии бинию
гуш (сифилиси модарзод)-ро барнам дода, ба хеле камшавии
цогар, гулузиндонак, цузот (столбняк), сулфаи кабутак, рахи-
та бачагон нам муваффац гарданд. Цои табобати соддалавно-
наро муоли^аи нозиразамон гирифт. Агар пеш фишори балан-
ди хун (ба он тайно одамони доро гирифтор мешуданд)-ро
тарици зулукмонй, бо цоруц (шохи гов) кашидани хуни гафс ва
ба ду чаккаю пушти cap наштарзании лулиён табобат мекарда
бошанд, акнун чунин фишорро бо истеъмоли дорунои навта-
рин мефуроварданд.
Зикраш бамаврид аст, ки аз соли 1964 то ин дам ба анли ма-
Наллаи мо - Себзор табибони поликлиникаи шанрии рацами 1
хизмат мсрасонанд. Мавзси мазкур ба сс цитъаи хизматрасонй
тацсим гардидааст. Таи ин муддат духтурону намширагони
дармонгон ба дарди назорон сокинон шифо бахшида, наёти
нафарони зиёдеро аз марг нацот доданд. Аз ин ру, мардуми
Себзор номнои духтурони иозиц К,аноат Шерматова, Энацон
Зонидова, Файзулло Абдуллоев, Фаина Цабборова, Ёнубхоца
Гадойхоцаев, Олимцон Абдусатторов, Солицон Исмоилов,
Х,о*<й Мирзоналимов, Любовь Владимировна Мазина, Шари-
фцон Гайдаров, Абдушукур Цураев, Абду^алол Шарофов, Сай-
дулло Туйчибоев, Х,отам Рофиев ва дигаронро, ки бархе аз онно
аллакай дар найди наёт нестанд, бо энтиром ба забои мегирад.
294
ЧИ ГУНА ДИЛХУШИХО ДОШТЕМ?
Солхои 40-аввали 60-ум цои аз цама дустдоштаи ленинобо-
диён Боги маданият ва истироцати ба номи Камоли Хуцандй
мацсуб мешуд. Амсоли тамоми цамин гуна богцои он айём вай
низ барои фарога ги мардум цамаи шароитцои заруриро дошт.
Барои мо, бачагоии опвацта, богравй маънои ба ид рафтанро
дошт, цар як сайру тамошои он дар хотирамон нацши носутур-
данй мегузошт. Богро шацраке тасаввур мекардем пур аз афсу-
ни муъцизот. Директораш Рустамцон Пулодови падаррацмат
барои хуш гузаштани истироцати цамшацриён богро муттасил
оро медод, аттракционной нав ба нав месозонд, чизцои но диру
маргубро фикр карда мебаровард. Чунончи, поёнтари даромад-
гоци асосй (муаллифи ин иншооти бошукуц меъмор Лидия
Соколова буд, у сонитар ба шацри Томск кучида рафт) ду цатор
дарахтони гути япопй шинонд, ки багоят назаррабо буданд.
Аз боги "Побсда"-и шацри Тошканд "цуцраи ханда" харида
овард, ки 9 оина дошт.
Аз бог паи цадами дорбозону артистони узбекистонй канда
намешуд. Чунончи, солцои 1959-60 цофизи машцур Маъмурцон
Узоцов ду маротиба омада, концертной калон намоиш дод. Дар
бог аргунчаку аспакчано, карусель, чархфалак, шаш белинча-
ки "гамак" (барои овезон шуда хобидан), арсаи гуштингирй,
ду кинотеатри тобистона, теат^и болокушоди дорой 500 цой,
майдончаи раце, цироатхона, сацнаи цунарии цаваскорон, вар-
295
зишго^, гушаи биллиардбозй (иборат аз шаш миз), ду гармхо-
наи калони гулпарварй, чор чойхона, ресторани тобистона,
панц ошхона, се нуцтаи шашликпазй, цехи пирожкипазии ком-
бината гушт ва объектной дигар амал мекарданд. Бог барои
ме^монон ва мактаббачагони но^ия^ои дурдаст ме^монхонаи
дорой 50 кат, се автомошин, штата зиёди кормандон дошт. Тар-
тиботро дар он милисахонаи худй таъмин мекард, дар даруни
бог мудом чор-панц милиса гаштугузор мекарданд.
Бог пулакй буд, аз соати 16 ба кор cap мекард, билеташ се
сум (баробари 30 тини соли 1961) меистод. Атрофи богро бо
панцараи баланд фаро гирифта, барои он ки ашхоси бепул да-
ромада натавонанд, ба болои панцара солидол мемолиданд. Аз
цониби даре cap халондани чунин касонро симтур номумкин
мегардонд. Дар дохили бог ба цуз театри болокушод, ки дар
он артистони маш\ури театри вилоятй \упаркамой мекарданд,
карусель ва аттракциону тамошо^о бепул буданд. Бог ба цуз
цалби тамошобинон дигар рох^ои пулёбиро низ мецуст. Маса-
лан, тавассути водокачкааш аз дарё об кашида як соаташ 30-
сумй ба ма\алла^ои атроф мсфурухт. Соли 1958 ба майнаи
Пулодов фикре омад, ки киштии ку^наеро аз Болту-амак ном
шахе харида онро таъмир карда ба киштии сайругашт табдил
дихдд.
- Соз кардани киштиро завгари колхози Фрунзе Э^сонцон-
ако Усмонов ба зимма гирифт,-мегуяд собиц корманди бог
Рафурцоп Усмонови 77-сола.-Колхоз уададор шуд, ки онро бе-
пул таъмир карда, баъди ба об cap дода шуданаш киштй руз^ои
муайян колхозчиёнро сайр хо^ад дод. Ба ин шарт Пулодов бо
цону дил розй шуданд. Киштй сустгард буд, 9 метр дарозй дошт.
Вай аз цумлаи киштих.ое буд, ки то соли 1946 аз Аральску
К,азалй ба Ленинобод бор мекашонданд. Баъди бунёди ГЭС-и
Фарход чун дигар кишти^ои флотилияи Сирдарё аз фаъолият
бозмонда буд... Мох»и марта соли 1959 киштии таъмиршударо
ба об cap додем. Бо мотори напна-нави мошини ЗИЛ вай бема-
лол 45-50 касро сайр дода метавонист ва ба болояш соябони
зебо х;ам кашидем. Ин дам директори бог аллакай шахси нав-
296
Аскарбача! он бо духтарон дар боги шахри сайр дораид. Солхои 40-ум.
Хдсанхон Абдура^монов буд, вале, хушбахтона, у низ коркой
хуби Пулодовро давом дод. Рондани киштиро ба ман супур-
данд, акнун рузона вазифаи пештараам шофёрй ва монтёриро
ба цо меовардаму бегох, аз соати 16 то 24 киштй мерондам.
Мардум аз ин навигарй бе^ад хурсанд шуданд, ^ама маро бо
Эстаром "капитан" меномиданд, ба пулакй буданаш нигод на-
карда ^ар рейси киштй ливди одам буд, ба он "Темурмалик"
ном гузоштсм. Сайругашт дар дарё ба истиро^ати бофарогат
табдил ёфт. Бог \амчунин дар ихтиёри худ 40 цаици белдору 2
завращи моторй низ дош г. Соли 1962 ман бо гуно^е х,абс шу-
дам. Аз ма^бас баргаш га бинам, киштиам дар со^ил занг зада
хобидааст. Баъд фа\мидам, ки вай дар дарё чаппа шудаасту
аснои фалокат як-ду кудак хдлок гардидааст. Худи боги таъ-
рифиро низ дар ^олати харобиву х,узновар дидам, хилваткада-
еро мемонд вай. Аслан таназзули он аз соли 1961, замоне cap
шуда буд, ки Шарифов ном шахе, собик; коркуни ^избиро ди-
ректори бог таъин карданд. Ин одам дар вазифаи мазкур хдмагй
297
Дар бог хар бегох раке дойр мешуд. Солхои 40-ум.
як сол кор карда бошад х,ам, бе зарурат кинотеатри назди дар-
возаи к;афои богро галтонд, тутх,ои япониро арра кунонда, ба
я\удиёни рангуборчй фурухт.
Дар ёди худи ман низ боги ша\рй чун бвдишти нотакрор
боцй мондааст. Х,ар го^ бо волидайн даст^аппон ба он до ра-
вам, ба ша\ри афсонавй рафтагй барин мешудам. А даб файзу
таровате дошт бегонии бог: аз як су садои гушнавози мусиции
миллй, аз дониби дигар садои оркестри нафаей ва мусиции даз
ба гуш мерасид. Буи ишти^оовари сихкабобу кабоби дегй ва
мо^ибирёну пирожки^ои гарм дилро гум мезанонд. Ба мо, ба-
чагон бештар яхмос писанд буд. Он замон дар Ленинобод ру-
сх,ои пур^унар хел^ои гуногуни онро тайёр мекарданд, яке аз
дигараш болаззаттар буд. Аз гуфти ^олдон\о, эскимою плом-
бири ма^аллй аз ^амин гуна яхмос^ои Маскав к,ариб фар»; на-
дошт, як хел гулобиранги аз олучаоб ва бехмеваи земляника
тайёргардидааш (онро "фруктовое" меномиданд), ки бароба-
ри ба да^он андохтан об мешуд, аз ли^ози тамъ умуман бена-
зир буд. Маззаи гуворои он то ^ол аз дапонам нарафтааст. Вай
298
Театри тобистонаи бог
тахминан солхои 1964 аз байн рафт. Банда таи 40 соли охир
бор^о масъала ба миён гузоштам, ки исте^соли он барцарор
карда шавад, цураи овони бачагиам дирсктори комбинати
шири шаэуэ Олимцон А\мадовро аз дон безор кунондам, афсус,
муваффац нагардидам. Мутасаддиён барона пеш меоварданд,
ки рецепта тайёр кардани он гум шудааст, устоёнаш мурда раф-
таанд.
Хонандагони му^тарам маро барои талхгуиям мебахшанд,
мо хуцандиён багоят бс^авсалаем, дар пеши назарамон бе\га-
рин анвои хурданй ва ^унар^ои нодир нест шуда мераванду
парвое надорем. Мисоли равшанаш нони ширмол аст, ки
Хуцандро то куцо\о шу\ратманд гардонда буд, вале онро би-
нобар пурза\мат буданаш аз солхои 70-ум дигар намепухтагй
шуданд. Акнун касе нест, ки сирри обу хамири онро донад, шояд
х,оло илоци э^ёи ин нони хушлаззат дигар намондааст...
Дар бог чунон тамошову бози^о бисёр буданд, ки кас ба ка-
домаш рафтан гарант мемонд. Издидоми зиёде арсаи гуштин-
гириро ^алк;а мегирифт: дар он >>ар бего^ к,увваозмоих,о дойр
299
Директори бо»и истирохат
Рустам Пулодов
мешуданд. Доварон Дадобой-ама-
ку Баротбой-амак дам ба дам дас-
ти голибонро мебардоштанд, за-
фармандй аксаран насиби Цурабой-
полвони тапк;ок;й ва Юсуф-полвони
сартуцай мегардид. Маъмурияти
бог барои голибон цомаю камар-
банд ва дигар ту^фа^о таъсис кар-
да буд.
Боги Ленинободро дорбозони
тошкандию цуцандй низ охурча
мекарданд. Х,аР як сафари он^о та-
мошобинони бе^исоберо дамъ ме-
оваронд. Соли 1961 дорбози маш-
^ур Ма^кам-акои к;ук;андй бо дух-
тару писараш як ба^ори том ^унар-
намой кард. К,ади дор^ои онвав;та
чунон баланд буд, ки ба боло нигаред, туппй аз саратон мегал-
тид. Дар болои сими борик Ма^кам-акою фарзандонаш бебо-
кона муъциза^ои ^унари дорбозй нишон медоданд. Чунончи,
болои дор бе чуби мувозинат дар руи замин гаштагй барин
озодона ин су - он су равуо мекарданд, медавиданд, ба пояшон
лаганду корд ва ба чашмонашон руймол баста к;адам мезаданд,
болои дор чархфалак мекарданд, овезон ва ба китфи якдигар
савор мешуданд. Агар ^а^^и гапро гуем, ^оло ин гуна дорбо-
зх,о у^атто дар цирк ефт намешаванд. Кас бози^ои багоят ха-
тарноки он^оро тамошо кунад, дилаш рафта ба пушташ ме-
часпид. Вале худи дорбозу,о боке надоштанд, табассуму ханда
у>ец аз че^раашон канда намешуд. Ин рашки нохалафонро ба
амал овард: боре ки дорбозон тупари худро дар станцияи ро^и
ох,ани Ленинобод намоиш медоданд, ким-кадом бадзоте ноаён
аргамчини гаферо мебуррад. Ин дам дар нугчаи дор духтари
15-солаи Ма^кам-ако аргушт мерафт. Якбора дор чаппаю сим
халта шуд. Духтарак аз ин на^аросида симро ^аючак карда бе-
осеб ба замин фуромад. Х,амагон аз ин цасораташ ^ангу манг
300
шуда дурудароз кафкубй карданд. Х,оло у, аз гуфта F-Усмонов,
дар мацаллаи царосуи Тошканд зиндагй мекардааст.
Боги шацрй дар натидаи бепарвой ва дилмурдагии ро\ба-
рони минбаъдааш торафт таназзул карда, оцибат ба он цед кас
намерафтагй шуд. Тан\о дар руз\ои иду айём дар ин до аз
дониби горком баъзе чорабини\ои сарам-дилам дойр мешудан-
ду сдамон бо гардани баста ноилод мерафтанд. Аксарият ак-
нун ба дои боги дилгиркунанда киною телевизорро афзал ме-
донистанд.
СОЛИ 1971 раиси нави комидроияи шацр А.Ф.Расулов
кушиши дубора ба истироцати оммавй далб намудани шацри-
ёнро намуд. Барои ин у дазираи калони Чумчуцаралро, ки дар
дарёи Сир, пацлуи боги ботаникй вацеъ буд, хост тарици цашар
ба минтацаи фарогат табдил дицад. Раиси богайрат ба цашар
шахсан худаш роцбарй намуд. Сараввал як цисми шохоберо,
ки дазираро аз хушкй дудо мекард, сангу шагал рехта, купруки
доимй созонданд, синае бо кумаки корхонацои шацр ободонй
ва ди! аргунсозии думчуцарал cap шуд.
То ин дам дазираи мазкур мазраи киштукор ва деццонии мар-
думи децацои Пуличуцуру Румон ба шумор мерафт. Аз ин до
эшон цосили зиёде меруёнданд. Мицдори як худи дарахтони
тут 947 бехро ташкил медод. Бо ибораи дигар, мавзеи нави
истироцатй аз лицози сабзпушу сердарахт будан боги таппа-
тайёрро мемонд, дар он фацат роцравцои асфальтпушу
нуцтацои хизматрасонй сохтан, цудуди дазираро чарогону обо-
дон кардан лозим буду халос.
Инак, тобистони соли 1972 исгироцатгоци нав ба кор шуруъ
намуд. Бегоцицо маршрута цамагон Чу мчуцарал буд. Хдмон
рузцо аз Душанбе, аз супурдани 9 имтицони Донишгоц хаста
шуда, Ленинобод биёям, дар цавлиамон сохтмон, падарам ка-
салокасал барои мо, се писар имората нав пушидаанд. Хдмин
ки аз як гушаи кор цапидам, укоям Акрам гирев бардошт: "Юц,
мана Чумчуц баред!". Падар аз магали у ба танг омада гуф-
танд: "Мон дигар корцояю ина ба дои гуфтагиаш бар". "Хуб"
гуфта Акрамро ба сайр бурдам. Хдшамати Чумчуцарал цануз
301
аз даромадго\аш чашм мебурд: ро\рав^ои ссрсоя ид барин се-
редам буданд. Ленинободиёни ташнаи истиро^ати \ак;ицй ба
ин цо гуру^-гурух, омада, умед доштанд, ки боги нав анъана^ои
неки боги пештараро ид ома хо\ад дод. Масо\ати фарох ва та-
биати пурафсуни цазира ба ин пурра имкон медод. Ва сокино-
ну ме^монон аз азми худ пушаймон намешуданд-аз руз^ои на-
хустин х,укумаги ша\р барои цолибу дилписанд гардидани ма-
кони нави истирохдт цидду ца\ци зиёде харц намуд. Дар натица
дар ин цо чиз\ои наве арзи вуцуд намуданд, ки мислашон дар
боги пештара цой надшит. Навгонии якум боги \айвонот буд,
онро комицроияи ша^р аз марди табиатдуст Э\сонцон Усмо-
нов бар ивази як мошини нави 11-^азорсумаи "Жигули" хари-
да гирифт. Коллекцияи \адякардаи у аз ду шеру ду хирс, гургу
лама, бузи ку^й, гавазни бухоро й, \ашт каргас, тазарв, мург^ои
японй, тута, нутрия, сусмор, аспони понй, мори питон, уштур
ва цонварони дигар иборат буд. Пеш ба Ленинобод омадани
богх,ои сайёри \айвонот мардумро "хирс мехезонд". Акнун шаV
рамон худ со\иби чунин бог гардид. Аз ташкилёбии он хусу-
сан тифлакон хурсанд буданд, рубаруи цафаси \ар як \айвон ё
парранда одами бисёр танба мешуд, баъзе бача\ои шух аз дар-
рандагон \ам натарсида, ба он суи панцараи \ифозатй мегу-
заштанд. Боре чунин шайтонгарй бо фоциа анцомид: хирси
калонцусса дасти русбачаеро аз бех канда гирифт.
Боз як х,усни Чумчуцарал чойхона^ояш, бахусус ^амоне буд,
ки ба он Турсунбой Бекматови чорчирощй сарварй мекард.
Чойхонаи ин марди цанговар дар канори цанубии цазира, дар
худи лаби дарё воцеъ гардида, цои серсояву салцине буд, ба он
истиро^аткунандагони узбекистонй майлу иштаёци зур дош-
танд. Закону мардони онз^о мошин-мошин омада, якбора чан-
дин шабонаруз маскун мешуданд. Ман бо Турсунбой-амак
дусти царин будам, у маро х,ар дафъа ба цону х,олам намонда
ба зиёфати муйсафедон гирифта мебурд. Вай шахсе буд хеле
бамезфу оцибат, ба рафоцати цангй содик;. Иедоми нацибаш-
бунёди боге ба ёди х;амярок;они аз цанг барнагаштааш Бекма-
товро дар саросари Иттифо^и Совета маш\ур гардонд. Дар
302
Турсунбой Бекматов дарахтони 6ofh бупёдкардаашро ба тартиб
медарорад
бораи ин олидимматии у як худи рузномаи "Правда" ду мадолаи
калон ба табъ расонда буд. Турсунбой-амак сад дуттй занбури
асалашро фурухта, тудайзорро дамвор кунонд ва дар он 2000
бех дарахт шинонд, яктогй ба хотири дамкитфоне, ки якдоя бо
худаш дар бригадаи 99-уми алодидаи тирандозии годик хиз-
мат карда буданд...
Соли 1981 ба родбарияти истиродатгоди Чумчударал дирек-
тори нав-Мирядё Ядёев омад. Вай барои бедтар кунондани
вазъияти молиявии бог онро пулакй кунонд. Бар ивази дамагй
10 тин мардум аз хизмати боги дайвонот, майдончаи раде, атт-
ракциондо, мошинчадои бардй, надлиёти дохили бог, шадра-
ки автомобили, ки дар он до ба бачагон доидадои даракати
род омузонда мешуданд, автоматдои бозй, базаи даидронй,
киштии нави одамкашони "Темурмалик" (дорой 100 дои ни-
шаст), се чойхона, як дадвахона, нудтадои кабобпазй, дукондои
обу яхмос ва гайра бадравар гардида метавонистанд. Якбора
даромади бог афзуда, рузе камаш 250 сумро ташкил дод. Ядёев
303
мисли Р.Пулодов боисрор ро\\ои нави пур кардани хазинаро
мецуст. Бо ин мацсад лоторея ташкил кард, мактаби шо\мот
ва чойхонаи нав созонд, гулгашти ца^рамонон бунёд кард, ба
боги ^айвонот хатти об гузаронд, онро бо цонвар\ои нав дур-
ра намуд (чунончи аз ша^ри Душанбе яктогй думаю хирс ова-
ронд), масъалаи хуроки \айвон\оро \ал кард ва \оказо. Аз х,исо-
би даромади Чумчуцарал шуъбаи фар\анги комицроия Боги
ба номи Хоца Камол ва мактаб\ои мусиции ша\рро бо маблаг
таъмин мекардагй шуд. Алцисса, солдои директории М.Я\ссв
(1981-1985) цуллаи нашъунамои исгиро\атго\и Чумчуцарал
гардиданд. Аммо вацте ки у баъди якчанд соли суботкорй хост
\айати коркунонаш (33 нафар)-ро ацаллан 25 сумй мукофот
биди\ад, бухгалтерия даст афшонд, ки пул нест, \амаашро
шуъбаи фар\анг гирифтагй. Ин зарбае буд ба ташаббускории
директор. Дере нагузашта нотавонбинон ба "Литературная
газета" навиштанд, ки Миря\ё Я\ссв боги исгиро\атро пулакй
кунонд, дар \олате ки дар тамоми мамлакат дар чунин муасси-
са\о дамгирии меднаткашон бепул аст. Аз руи он тафтиш cap
шуд. Хайрият, Первонас ном муфаттишзани прокуратура
Я\ссвро цонибдорй карда гуфт, ки дар давраи директории у
\одиса\ои цинояткорй дар Чумчуцарал хеле кам шудааст ва у
бояд корашро давом ди\ад. К,азияи мазкур \ануз ба охир на-
расида комицроия Я\ссвро мацбур кард, ки киштии "Темурма-
лик"-ро ба хатти сайр барорад. Х,ол он ки мавсими тухмгузо-
рии мо\й ^ануз давом дошту киштиронй дар дарё цатьиян манъ
буд. Чормагз боз ба сари Я^ёев шикает. Уро инспекцияи мо\й
царимаи калон андохт. Миря\ётамоман аз кор дилхунук шуда,
бо ихтиёри худаш ариза навишту рафт... Чунин \одиса\ои но-
инсофй, дарозро монда куто^ро буридан дар он айём, ки дав-
раи "карахтй" ё "рукуд" ном гирифтааст, як чизи маъмул буд.
Ашхоси ба цои Я\ёсв таъиншуда барои ободонии Чум-
чуцарал на ин ки коре накарданд, балки бо бепарвофалакии
том чунин мавзеи би\иштосоро оцибат ба харобй расонданд.
Х,ама цоро дубора цамишу алаф зер кард, дарахтон хушк шу-
данд, оби халицу канали дохилй гандида димогро ба дод
304
Лахзае аз намоишномаи «Ошик Гариб ва Шохсанам». Дар накши шох-
артист Солехчон Фарионов
меовардагй шуд. Беш аз 15 сол Чумчударал гуё бесо\иб буд,
шаэфи хомушонро мемонд, ша\рдорон интизори маблаггузоре
буданд, ки онро каме ба тартиб дароварда, умри дубора бах-
шад. Ни\оят ба\ори соли 2007 тоцаташон то»; шуду богро
тарной \ашар ба кор андохтанд.
БОЗ як дилхушии мардум театр буд. Намоиш\ои он соати
19 cap мешуд. Ша^риён rypyvrypjfy ба гулгашти цафои масдиди
Шайх Масли\атдин, ки театри вилоятии ба номи Ло\утй он до
буд, дамъ меомаданд. Театр цариб \амеша серодам мешуд, ху-
дандиён тамоми артистонро ном ба ном мешинохтанд, роль\-
оро азёд медонистанд, монолог^оро зери лаб такрор мекарданд.
Снсктакл\ои дустдоштаашон-"Нурхон", "Равшан ва Зулху-
мор", "Та\моси Худандй", "То\ир ва Зух,ро", "Фар\од ва Ши-
рин", "Номус", "Маликаи Турандот", "Оши»; Кариб ва Шо\са-
нам"-ро гаштаву баргашта тамошо мекарданд. Театр ондоро
сеэф карда буд, ба пиндорашон амалиёти \унарпешагон дар
305
Сохтмони бинои нави театри Хона Камол. Моуи май
соли 1959
caxjia неву гуё дар асл сурат мегирифт. Масалан, вацте ки дар
"Нурхон" надари цохил Нурхон (актриса Иноят Умарова)-ро
аввал дар даруни хона, сипас дар руи \авлй цамчинкорй ме-
карду модараш бо муй^ои парешон нолиш менамуд, нисфи
толор ашк мерехт. Ё худ аснои намоиш додани "Номус" (асари
А.Шервонзода) низ аксарияти занон гиряашонро боздошта на-
метавонистанд.
Он замон намоишнома^о то соатхои 24.30-01 тул мекаши-
данд. Сабаб он буд, ки декорацияхо дар хар намоиш иваз кар-
да мешуданд. Парда фуроварда мешуд ва устохо бо меху болга
декорациями нав рост мекарданд. Агар спектакль аз чор на-
моиш иборат бошад, иваз кардани манзарахо камаш 1 соат
вацтро мегирифт. Инак, издихом нисфи шаб кучах,оро пур кар-
да, таассуроташонро баланд-баланд мухокимакунон ба хона
бармегаштанд.
Ба мардум барномахои концерта низ багоят писанд буд.
306
Хунарпешаи Шоистаи Узбеки-
стон Малохат Дадобоеваи
хучандй
Зумрае э^сосоти худро бо к;ийгосу
аррос, пойкубй, нидо\ои "Акота
куштй-ку!", "Цонатба мурам!", "К,о-
матат запад!" ифода мекарданд. Ин
ба худи артистон маъ^ул буд, эшон
хурсанд мешуданд, ки ^унарашон
ба тамошобинон бе\ад писанд аст.
Дертар бо болоравии сатх,и маъ-
рифату фар^анг ин бемаданиятй
бардам хурд.
Бинои театр солдои 50-ум \афта-
\афта ба ихтиёри ме^монон теат-
р\ои ба номи Х,амза ва Муцимии
Тошканд, ша^рх.ои Андицону Уш,
Фаргонаю Намангон вогузор ме-
гардид. Хуцандиён ба намоиш^ои
он^о рагбати зиёд доштанд. Бисё-
ре аз онх,о махсус барои дидани
спектакль^ои "Алпомиш", "То\ир ва Зухро", "Бой ва хизмат-
гор", "Холисхон", "Найранги Майсара" ба Тошканд мерафтанд
ва ё дар он цо баъди фурухтани меваи хушки худ театр дарома-
да, ин намоишнома\оро тамошо карда шоду масрур ба хона
бармегаштанд.
Баъди Инцилоби Октябрь зиндагии якрангу дилгиркунан-
даи хуцандиёнро санъати кино низ тобу таровиши тозае бах-
шид. Аввалин кинотеатри зимистонаи ша\р "Родина" ном дош-
та, ^ануз соли 1922 дар кучаи "Х,уцум", рубаруи мактаби
Бе\будй ба кор даромад. Вай дорой 400 цои нишаст, толори
калону васее буд, ссанс\ояш аввал^о шом ва баъди цанг со-
ат\ои 16 ва 18 cap мешуданд. Дуюмин цои кинонамоишди^й
кинотеатри тобистонаи даруни боги маданият ва истиро\ат
(\оло он низ вуцуд надорад) ба шумор мерафт. Вай соли 1939
ба истифода дода шуда, дар давраи цанг низ амал менамуд,
чунончи соли 1943 ба сокинони ша^р фильми "Она защищает
Родину"-ро бо муваффацияти том намоиш дода буд. Дар
307
Нахустин кинотеатры шахр, ки «Ролина» ном дошта соли 1922 ба кор
даромада буд
Панцшанбе соли 1948 кинотеатри тобистонаи ба номи С.Айнй
(дар цои имруза Кохи сдгори аз цанг барнагаштагон воцсъ буд),
соли 1951 бошад, кинотеатри зимистонаи "Пахтакор" сохта, ба
истифода дода шуданд. Боз як кинотеатри зимистона-ба номи
Островский (1950) низ дар байни тамошобинон ма^бубияти
зиёде дошт.
Мардум фильм\ои навро бесаброна интизор мешуданд, ба-
хусус лента^о дар мавзуи цанг талабгорони сершумор доштанд,
ба онл;о бача^о аз даре гурехта мерафтанд. "Чапаев"-у "Цул-
барс", "Баллада дар бораи солдат", "К,исмати инсон", "Осмони
Балтика" барин фильм^оро \ар кадомамон чандинборй тамо-
шо карда будем. Сонитар "Оворагард"-у "Цаноби 420" барин
фильм^ои \индй маъмул гаштанд. Барои тамошои он^о дар
назди касса^ои чиптафурушй ^иёмат к;оим мешуд. Хурду ка-
лон суруд^ои к;а\рамонони ин фильм^оро замзама мекарданд.
Х,одисаи басо фара^бахш соли 1957 ба экран^о баромадани
фильми "Дохунда" гардид. Бовариамон намеомад, ки наход
фильми тоцикй \ам бароварда мешудааст-дия. Дар хотири мани
308
Кинотеатр» «Пахтакор»
он вацт пандсола руз^ои намоиши он чун иди бошукух, боцй
мондааст. Х,амро^и Мар\амат-холаам, ки дустдори ашаддии
кино буд, ба ман он дам муяссар шуд фильми "Ман бо духтаре
вохурдам"-ро низ тамошо кунам. Худандиен соли 1959 фильми
"Зумрад"-ро \ам бо хушнудии том пазируфтанд. Ба дуз тавас-
сути кинотеатров вай барои сокинони Себзор тарафи шаб дар
са\ни мактаби миёнаи разами 18 низ намоиш дода шуд. Ин
дам ба сифати экран девори сафеди яке аз синфхона^оро исти-
фода намуданду аксар тамошобинон фильмро дар руи замин
нишаста тамошо карданд.
Солхои 60-70-ум кинонамоишди^й дар шах,р боз х;ам равна»;
ёфт. Акнун як худи тахтаи рекламаи кино дои зиёдеро меги-
рифт. Кинотеатр\ои нави зимистонаи "Октябрь" (1959), "Ба-
Оор" (1963), "Ватан" (1970), кинотеатри васеъэкрани "Тодикис-
тон" (1975) оамеша ливди одам буданд. Агарчи аллакай дар
\ар хона телевизор вудуд дошт, бисер касон \ануз оам аз кино
дил канда наметавонистанд. Кинотеатров на таноо дои фильм-
тамошокунй, балки дои мулоцоту дидорбинй ва изгори муоаб-
бат низ оисоб меёфтанд.
309
Худи киноравй ба кас кайфияти ациб мебахшид: са\ни ки-
нохона\о аксаран пури одам, амсоли идцой буданд. Бисёр ши-
нос^ои гумкардаатонро ма^з аз ^амин цо меёфтед. Ба хизмати
тамошобинон буфету дукон\ои оби газнок ва машрубот, ях-
мосу пирожкифурушй омода буданд. Як су му^окимаи филь-
м\ои дидашуда мерафту он тарафтар, назди тахтаи реклама-
интихоби фильм\Ои нав ва андешаи ба кадом кинотеатр раф-
тан. Аксарият чиптаи кино дар даст, семечка хурдаву су\бат-
кунон огози сеанси худро интизорй мекашиданд. Вале барои
\ангоматалабону бача\ои шух тамошои аз кино \ам шавцо-
вартар-цангу занозании авбошон буд. Ба мисли шаэф\ои Рос-
сия кинотеатр\ои Ленинобод низ он дам \ар кадом "атаман"-у
"шайка "-\ои худро доштанд. Кинотеатри ба номи Островский
сол\ои 60-ум дар тасарруфи шумбача^ои рус Вовка Пушкарь
ва додари у Толик, Валера Иртуган, Саша Соловей/Саша Га-
пуня, Володя Канчик, шурапуштони маш\ури себзорй Валер-
ка к,урбонову Гриша Косой (Звонь) буд. Ин зумра минтацаи
мазкурро цаламрави худ царор дода, ба он cap халондани дуз-
дону авбошони бегонаро ро\ намедод. Ба гирду атрофи кино-
театри "Пахтакор" бошад, бародарон Файзуллою Исмоили
де\навй, Маннону А^мад ва Анвару Райбулло барин тоцик-
бача\о хуцаинй мекарданд, дар ин цо ба рус^о руз набуд. Зуд-
зуд муноциша^ои байнихудй низ ба амал меомаданду чурраки
милиса баланд мешуд.
Баъзан кас ба кино дилтаппон меомад. Рузе дар пеши наза-
рам авбошон тоцикбачаи хушлибосу оромтабиатеро дар на-
вбати билетхарй бо "рукоятка" (цургошими тегадор, ки ба кафи
даст мебастанд) зада гарцоби хун гардонданд. Хун аз фарци
сари писарак цублазанон мебаромад. Бечора аз зурии дард
фигоне кашид, ки хдмаро ва\шат зер кард. У дастони*хунолу-
дашро ба куртаи гулдузии украиниаш поккунон, зор-зор гири-
ста, ба цои тамошои кино бо сари кафида цониби хонааш ро\
пеш гирифт. Аз дидани ин манзара дили ман ^ам сахт ганда
шуд ва \авсалаи кино диданам намонду бо табъи хира ба хона
баргаштам. Х,оло хаёлан он руз\оро тахдил карда, ба хулосае
310
Лахзаи кувваозмоии командахои «Номир»-и Лснинобод ва «Пахтакор»-
и Гош кап д. Соли 1962.
меоям, ки х,амаи он занозанию авбошигарих.о таъсири цанги
немис ва бар асари он кувнат гирифтани бадмастию бера^мй
буду асосан аз сабаби ^ануз щудрати казой надоштани мак,омоти
танобкаш рух мсдод.
БОЗ як намуди дилхушй барои мардон тамошои футбол
мах,суб мешуд. Бозии хуби командами "Хуцалд"-и Чкаловск
(1953-1954), "Помир" (1960-1969), "Абрешим” (1968-1971),
"Хуцанд"-и Лснинобод (1976-1992) шавцу рагбати мухлисонро
ба цуш меовард. Онх,о гурух,-гурух, ба варзишго^и "Спартак"-и
ша\рамон ва варзишго^и ба номи С.М.Кирови Чкаловск, ки
як к,исми вохурих,о (бахусус "Помир") дар он цо баргузор ме-
шуданд, мешитобиданд. Барои кувваозмой бо футболбозони
мо ба Ленинобод командах,ое чун "Днепр"-и Днепропетровск,
"Колхида"-и Поти, "Нефтяник"-и Уфа, СКА-и Хабаровск аз
тамоми гушаву канор^ои Иттифощи Совета меомаданд. Соли
1966 аз минтащаи 6-уми класси "Б" чсмпиони Осиёи Миёна ва
К,азок,истон шудани дастаи "Помир" са^ифаи багоят дурахшо-
311
не дар таърихи футболи тоцик гардид. Он руз х,азорон мухли-
сони ин команда ба кучах, о баромада, якдигарро ба огуш меги-
рифтанд, то аз пой афтидан нушида, аз гояти хурсандй шахсо-
ни шиносу ношиносро х,отамона зиёфат мекарданд. Вацте ки
команда бо цоми чемпионй ба хона баргашт, бозингарони бех,-
тарини он Лев Карпов, Валерий Галустян, Владимир Бурдин,
Виктор Саломахин, Рашод Улмасов, Владимир Дорофеев, Сер-
гей Пристенский ва тренер Геннадий Нсделькинро мухлисон
руи даст бардоштанд. Мутаассифона, рох,барияти шах,р чунин
дастаи олицанобро нигох; дошта натавонист ва он соли 1969
пароканда шуда рафт. Номи бекормондаи "Помир"-ро дастаи
"Энергетик"-и Душанбе сох,ибй кард.
Шумораи хеле зиёди дустдорони футбол бо бозии дастах,ои
мах,аллй цаноат накарда савори мошину тайёра барои дидани
\унарнамоии устодони ин навьи варзиш ба Тошканд, ба ста-
диони "Пахтакор" мерафт. Гайр аз ин футболро хурду калон
тавассути телевизион тамошо мекарданд. Ба футбол чунон
ишцбоз будем, ки ягон бозии аз оинаи нилгун манзуршаван-
даи дастаи яккачини СССР ва ё командами машх,ури мамла-
катро надида намемондем, х,айати бозингарони тамоми дас-
тах,ои лигаи олиро ном ба ном медонистем, аз х,унари волои
Пелсю Чарльтон, Цорц Бесту Флориан Альберт, Численкою
Стрельцов, Хурцилаваю Метревели х,аловат мебурдем. Нус-
хах,ои газетаи "Советский спорт" ва замимаи он "Футбол" аз
даст ба даст мегаштанд.
ДУНЁИ маънавии ленинободиён чун тамоми мардуми
советй пеш аз х,ама тавассути китобхонй ганй мегардид. Ода-
мони солхои 50-70-ум х,асти худро бидуни китоб тасаввур кар-
да наметавонистанд. Толор^ои хониш ва магозах,ои китоб-
фуруширо мудом лик,к,и одам медидед. Издих,оми сершумор х,ар
х,афта аз Маскаву Душанбе омадани адабиёти навро бесабро-
на мунтазир мешуд. Шахсан цои дустдоштаи худам низ магоза-
х;ои китоби «Зафар»-у «Круг» ва шах,ри Чкаловск буданд. Дар
онх,о аксар чизх,ои дилхох,атонро ёфта мставонистед. Бар зам-
ми ин бисёр касон китобх;ои барояшон заруриро цариб бо нар-
312
Одамони совстй ба мутолиа инн иски бузург доштанд. Дар сурат: дар
матозаи китобфурушии Панчшанбе. Соли 1960.
хи худаш ба воситаи умури «Книга-почтой» аз шадрдои дурда-
сти мамлакат дастрас мекарданд. Тарики обунашавй гирифта-
ни асардои камёфт, бахусус навиштадои муаллифони машдури
русу хоридй низ хеле маъмул буд. Агарчи бисёр зиёиён китоб-
хонадои бои шахси доштанд, бо вудуди ин сари чанд вадт ба
китобхонадои шадрию вилоятй низ даромада меистоданд. Хул-
лас, хурду калон доимо китоб мсхонд, рузаш бе рузномаву ма-
далла намегузашт, бинобар ин дамадону сиёсатфадм буд, ба
авзои замон нагз сарфадм мерафт, бо дониши амидаш дамагу-
на мусодиби аднабиро доилу мулзам сохта метавонист.
313
ЦУЛЛАИ РУШДУ НУМУЪ
Аз нимаи дуюми солхои 60-ум суръати таращциёти ша^ри
Лснинобод якбора сахт афзуд, бахусус сохтмону обод они вусъ-
ати зиёд пайдо карданд, ки ин ^атто ба мо, бачагони онвацта
аён буд. Хдмагон дар шах,р пайдо шудани дасти тавоноеро
^ис намуданд. Со^иби ин даст ро^бари нави горком Рифъат
Х,оциев буд, ки ба вазифаи котиби якуми шазцэ аз но^ияи Ху-
цанд гузаронда шуд. Зодаи ма^аллаи Де^нав, марди пуртац-
рибаю доно Рифъат Х,оцисвич корро дар цои нав аз покиза-
гии ахлоци коммунисток ва цорй кардани интизоми цатъии
ицрокунандагй огоз намуд. Аллакай дар нахустин цамъома-
ди фаъолони ша^р, ки дар бинои театр даъват шуда буд, аш-
хоси бепарвою форигбол шартаи кирой хурданд: Х,оциев ба
саршавии мацлис х,ануз панц дак,ик,а монда буд, ки ба толор
даромадани дермондагонро манъ кард ва цамъомадро бо зали
дамагй чоряк пуршуда гузаронд. Ин сабами калон шуд-дафъаи
дигар аллакай 15 дацица пеш аз саршавии мацлис толор аз
х,озирин лаболаб буд.
Ба гайратмандй ва серталабии котиби нав сарварони идо-
раву ташкилот^ои шазцэ базур тоб меоварданд. У фацат касо-
ни чашмикордон ва навцуйро меписандид, аз руз^ои аввал ба
цурабозию хешутаборчигй цанги в;атъй эълон намуд. Х,ини та-
лаб кардан Х,оциев баъзан ба зердастон сахт мерасид, цояш ояд,
дар хилват дашноми кдбсх, ^ам мекард, вале касеро то хуни бинй
314
Ленинобод дар пеши на jap дигаргун мешуд. Дар сурат: оголи азнавсо-
зии майдони машхури Круг.
шудан намсрасонд намсгузошт, ки ро^барс бе гуно^и казой ги-
рифтори мах,бас шавад.
Мавсуф ободонии ша^рро аз маркази он майдони назди бо-
зори Пандшанбс cap кард. К,абл аз ^ама пеши обидаи маш^у-
ри мсъморймак,бараи Шайх Масли^атдин, ки шафати онро аз
тарафи куча кдтори устохонах,ои сартарошию соатсозй, вело-
сипсдтаъмиркунй, магозах,ои хурокворию винофурушй банд
карда буданд, кушоёнд ва пешоруи мацмааро бо девори хуш-
намуди хишти пухтагини теппааш цандилдор фаро гиронд. Ин
рафтораш ба аксари мардум хуш омаду ба зумрае не: фаъоло-
ни дар ру^ияи атеиста тарбияёфта ошкоро норозигй мекарданд,
ки "Х,оциеви муллобача ба зоташ мекашад, бесабаб корро аз
ободкунии мазор cap накард". Х,атто аз худи горком як нафар
коркуни масъулаш ба КМ ПК Тоцикистон нома навишта та-
лаб кард, ки дар х.а^ци Х,одиев чора дида шавад. Аммо Рифъат
Хоцисвич х,ам аной набуд: ващтс ки баъди чанде падараш ва-
фот кард, барои исботи эътик,оди коммунистии худ нагузошт,
ки одамон ба хонааш фоте^ахонй биёянд, дигар маросим^оро
315
Рифъат \очиев
низ калтаву кутох, гузаронд. Бо ин
рафтор мухолифонашро мулзам
сохт, дами эшон ба дарун афтод.
Акнун у бо хотири цамъ накдпа-
\ояшро амалй кардан гирифт. То
ин дам дар шахр агар дар цои ма-
х,аллах,ои ку^па бинох,ои бисёрошё-
на сохтанй шаванд, мардуми онро
ба сорили рост ё дигар чету канор
кучонда (\амчунин боиси эътироз
мегардид) манзил^ои дар маркази
шах,р бунёдёфта ба ашхоси дар на-
вбати хонагирй истода дода мешу-
данд. Х,амин тарик,, ах,олии ма^ал-
лоти щадимаи Хуцанд ба канори
шаэцэ меафтоду мардуми навомадаи руезабон марказнишин ме-
гардид. Х,оциев ба чунин амалияи ноадолатона хотима гузошт:
бо супориши у акнун сокинони мах,аллах,ои ку.унаро ба имора-
тх,ои нав сохташудаи худи хамон мавзеъ^о цой мекардагй шу-
данд. Ин имкон медод, ки а\ли пештараи мах,аллах,о аз пошхурй
ва гум кардани асли худ нацот дода шаванд.
-Дар щафои бинои тсатри Пушкин се иморати кооперативи-
ро ба истифода месупурдем, ки Хрциев занг заданд, - ба ёд ме-
орад собик; саринженсри ЛЭМУ С.Ш.Ашуров. - Гуфтанд, ки
дутояшро ба сокинони хамин цо дихед, яктояш бигузор коопе-
ратив шавад. Ба талабгорони ду кооперативи дигар аз хонах,ои
сорили рост манзил цудо карда шуд. Х,амин тавр, а\ли махал-
лах,ои хадимаи Намозгоху Хоца Бикрободро пароканда накар-
да дар худи хамон мавзеи аввалаашон бо манзилхои нав таъ-
мин намуд см.
Дар саросари ша\р кранной маноравй цомат рост карда бу-
данд. Бунёди мах,аллах,ои нав, бахусус, дар сох,или рост босуръ-
ат мсрафт. Дар худи хиёбони марказии Ленин низ яке аз паси
дигар иморатхои зебои бисёрошёна ба истифода супурда мешу-
данд. Чунончй, соли 1967 дар арафаи 50-солагии Октябри Аъзам
316
Бинохои нав дар кучаи 1У1ОПР
сохтмони бинои панцошёнаи гастрономи "Зафар" анцом дода
шуд. Акнун х,ар як микрорайони доманаи Мсвагулро низ комис-
сияи давлати ба пуррагй: якдоя бо рох;у пиёдарох)ах;о, чарогу
гулгашт^ояш цабул мекард. Баробари манзилгох, дар ощо мак-
табу яслих,о, ну^та^ои савдо ва хизмати маишй низ сохта мешу-
данд. Хдмзамон Хуциев э^таёцоти ма^алла^ои кух,наи сорили
чапро низ фаромуш намекард. Соле як-ду маротиба 20-25 рох,-
бари ташкилоту хадамотро х,амрох, гирифта бо а\ли мах.аллах.о
вохури\о мегузаронд. Псшакй а^воли ицтимоии ощоро чукур
мсомухт, дар бораи оплатой мухроцу номуросо мавод цамъ ме-
оваронд, сипае асони мулощот руёру дар назди мардум х,исобо-
ти рох,барон ва арзи сокинонро мешунид. Дар худи х;амон цо ба
мутасаддиён мушаххас вазифа мегузошт, ба а\ли махалла ме-
гуфт, ки мо ицрои фалон наказной шуморо ба зимма мегирем,
фалонх,ояшро худатон тарной х>ашар созед мо бо масоле^ ма-
дад мекунем. Барзамми ин ро^баронро боз мох>с як-ду маротиба
шабона ба горком даьват карда мепурсид: боз кадом куча то-
317
Хиёбони маркази - ба номи Ленин низ бо иморатхои зебои замонави
зинн ат меёфт
рик аст, ба куцо асфальт хобондан лозим, кай магозаи фалон
махалла ба кор медарояд ва амсоли ин.
Худ дар шацр аксаран пиёда мсгашт, самарии барвацт
кучацоро давр мезаду нисфируз сарони хоцагии коммуналй ва
дигар умуротро ба он до бурда ислоци норасоицои ёфтаашро
аз онцо талаб мекард. Ибораи дустдоштааш дар бобати
бунёдкорй "тугмаро ба костюм духтан" буд, яъне мекушид дар
назди цар як мактабу беморхонацои тангу фарсуда бо бацонаи
рост кардани синфхонаю палатацои иловагй корпусной нави
замонави сохта шаванд. Бо хамин тарз у ба бунёди бинои нави
серошёнаи беморхонаи физиотерапевта, корпуси царроции бе-
морхонаи шацрии рацами 1, беморхонаи нави комбинати аб-
решим муваффац гашт. Хдмзамон вай автобазаи мусофирка-
шонии рацами 31, беморхонаи касалицои сил, заводи пахтато-
закунй барин корхонаю муассисацои барои саломатии шацри-
ён хавфнокро аз шацр берун сохт.
Кордонии сарварй шацр соли 1969 аснои бартараф кардани
318
Mui <н>111 пицц Miiciiyoui tapiapii
Автовокзали шахр
319
хавфи рахна задани оби Сирдарё боз х,ам аёнтар ба назар ра-
сид. Тавре маълум аст, аввали зимистони \амон сол хеле сер-
бориш омад. Рузе аз рузх,ои мох,и январь дар Ленинобод то ним
метр барф борид. Ана х,амин барфи зиёд тобистон обхезии ка-
лон ба амал овард. Ба шах1р хатари циддй тахдид мекард. Би-
нобар ин тамоми техникаи мавцуда ба баланд бардоштани сар-
банди солхои 1955-1956 сохташуда, мусгах,кам кардани со^ил
партофта, тарной илова аз Душанбе боз 500 мошини сангка-
шон оваронда шуд. Барои рун кардани санг^ое, ки ку^канон
шабона болотари Чашмаи Арзанак аз танаи кух, метарконданд,
хдшари умумиша^рй эълон гардид. Штаби махсуси горком ва
отряди 400-нафараи коммунистону комсомолок таи 10 руз дар
он цо ба санггундорй машгул шуд. Бо саъю кушиши умум ко-
ркой сох,илмустах,камкунй дар муддати кутох, ва бо сифати ба-
ланд анцом дода, шах,р аз балои обхезй якумр нацот дода шуд.
Сохтмончиён дар болои сарбанд рох,и васеи замонавй сохта,
баъди чанде х,арду сорили дарёро бо плитах,ои бетонй руйкаш
намуданд. Рифъат Х,оциевич хост аз маврид истифода бурда аз
маблагх,ои цудошуда якбора кучаи Сирдарёи сорили рост ва
кучаи сох,илии аз боги истиро^ат то кучаи Совхозная баранда-
ро хушсифат мумфаршу чарогон гардонад. Бо ин мав;сад у бо
сардории раиси комицроияи шах;р Музаффар Каримов дар на-
зди купрук боз як штаб ташкил карда, тамоми рафти корх,оро
та^ти назорат гирифт.
Дар х,амин давра дар шах,р воцеаи басо хурсандибахш ба
вук,уъ пайваст: дар ин цо бори нахуст хатти троллейбус васл
карда шуд. Раиси нави комицроия Бобо Мирзоев (у соли 1970
дар ин вазифа М.Ц.Каримовро иваз кард) мехост ин корро ба
идораи электромонтажи Душанбе супорад, зеро он тацрибаи
бой дошт. Аммо ба ин саринженери ЛЭМУ С.Ш. Ашуров сахт
мущобил баромад. У ба назди Х,оцисв омада исбот кард, ки
мутахассисонаш ба ин кор цодиранд. "Аз ухдааш баромада
метавонй?" -рост ба чашмони у нигарист Х,оцисв. - Агар кор
парому х,ариш шавад, каллаатро меканам". Серго Шермато-
вич фоте^аи рох,бари шах1рро гирифта, бошавц ба кор часпид.
320
Сараввал ба ша\р\ои Фрунзею Апщобод ва Душанбе сафар
карда, бо нозуки\ои чунин ноцилгузаронй шинос шуд, сипас
тамоми 120 нафар васлгаронашро ба \ашар партофт. Хатти
якуми троллейбус, ки онро мебоист то 7 ноябри соли 1970 ба
истифода месупурданд, 8,5 км масофа дошт ва аз депои он то
заводи зарф\ои шиша тул мекашид. Ба шарофати гузарондани
он хдмзамон хисбон\ои марказии шах.р аз Даргуна дарахтони
каду килеб ва симчуб\ои нолозим тоза карда шуданд. Ашуров
мувофик,и ваъдааш корро дар мухдати таъингардида бо сифа-
ти баланд андом дод. Рифъат Хрцисвичи мамнун ин корнамоии
ро\бари давонро фаромуш накард аллакай ду мо\ нагузашта
Ашуровро котиби дуюми горком гузошт, 16 ноябри соли 1971
бошад, уро ба дои В.И.Данильченко котиби якуми горком ку-
нонд. Ccpi о II 1срматович дар навбати худ кор\ои неки Х,одисв-
ро муттасил давом дод.
Солхои 60-80-ум айеми пуравди бунёдкорй буданд. Ленино-
бод пеши назари сокинонаш цабои худро дигар мекард. Дар
он майдону хисбон\ои вассъ, иморатхои бошукухд бисёрошё-
на, гулгашту чорбог\ои сарсабз пайдо шуданд. Х,амаи ин са-
мараи за\мати бинокорони гулдаст буд, ки ба^ри ободу зсбо
гардондани ша\ри азизи худ цувваю гайратро дарег намедош-
танд. Ищрор бояд шуд, ки аввал^о сохтмончиёни бино^ои се-
рошёна аз байни тодикон хеле кам буданд. Ин касб миёни
худандиёни та^дой ма^бубият надошт. Аз ин ру, аксарияти
куллии устоёни иморатсозро сол\ои 50-аввали 70-ум рус^ову
немис^о ташкил менамуданд. Чунончй, тамоми иморатхои ду-
ошёнаи куча^ои Ленин (\оло кучаи академиков Радабов\о),
Сталин (ооло Камоли Худандй), Ордопикидзе (\оло Ленин),
шаораки комбинати абрсшим, бино\ои собиц ме\монхонаи
"Худанд", Бонки давлатй, горком, чойхонаи "Истирохдт" ва
гайраро \амин касони пуроунару за\матписанд бунёд карда-
анд. Прораби номй Арнольд Кенкс соли 1974 ба ман навд ме-
кард, ки чй тавр уву рафицонаш бе ягон механизм, тан^о бо
занбару бел ва мастерок бино\ои дуошёнаи рубаруи мактаби
Ленинро сохта буданд.
321
Ифтитохи Кохи ёдгор дар Панчшанбе. Комиссари Харбин шахр А.Юсу-
фов ва дораидаи се ордсии Шараф П.Отасв капсулахоро бо помхои
шахидони аз чангбарнагашта барои гузоштаи омода мекунанд.
Капсулахо ба танаи мучассама чо карда мешаванд. Соли 1969.
322
Раиси комицроияи шахр
Музаффар Каримов
Орс, хизмати ин мардумони чи-
падасгу покизакор дар бунёди Ле-
нинободи замонавй бе^ад бузург
аст. Он^о ин шах,рро маъвои умеди
хеш хонда, сидцан мекушиданд, ки
ба он >\усни тоза бахшанд. Гирем,
саринженери треста сохтмони Ле-
нинобод Геннадий Иванович Чер-
няевро, ки ба сохтмони театри нави
ба номи Пушкин аз аввал то охир
сарварй намуд. Мавсуф чунон да-
дидкор ва нисбати вазифаи супур-
дашуда дилсуз буд, ки барои хурда-
I ирона корро кашол доданаш дар
рафги ин сохтмон 117 маротиба
.annex, шунида буд, валето даме, ки
устосн корро табьи дилаш накунанд, цабул намекард. Бор^о
бо I абар гадкори\ои гайсрро пора-пора карда талаб мекард,
ки ороиши ин кохи фар^анг бояд бо санъати олй андом дода
шавад. Х,ол он ки ба коркой ороишию нардозди^ии театр асо-
сан нсмис^ои пухтакор машгул буданд.
Сари боз як саринженери ^амин трест-Бинокори Хизматни-
нондодаи дум\урй Г.В.Корж аз завмагу дуяндагй боло набуд.
Мавсуф дар сохтмон\ои Ленинобод чунон навигари^ое дорй
кард, ки аiна зари боло пин^он намонд. Баъди чанде Корж ^ам-
чун инжспсри мо\ир муовини Вазири сохтмони СССР таъин
мешавад
Цитата вусъа'1 додани бинокорй му гахассисони варзидаи
сохд сардоропи ipccry идора\ои сохтмон А.К,.Муъминов, Л.И.
Щукин, Э.Г.Титов, К,.Юсуфов, И.Я.Курьян, Р.А.Негматуллин,
С.П Коновалов, В.И.Тонышев, Я.К.Эккерт, В.X.Кригер,
О 1 Одилов, С.Бободонов, Ф.Цураев, Э.Раниев, М.А.Ба^оду-
ров, Г С.Урунов ва дигарон нацши босазо бозиданд. Солдои
70 ум дар сохтмон як навъ тацсимоти ме^нат амал мекард: би-
серин бетон рсз^ову хиштчин^о аз думлаи рус^ову тодикон бу-
323
Раиси комицроияи шахр
Бобо Мирзоев
данду рангубор ва андоваи бино\о-
ро немис\о ба душ доштанд. Идораи
сохтмони разами 30 (сардораш Яков
Карлович Эккерт) беш аз нисф аз
немис^о иборат буд. Бригада^ои
комплексии треста сохтмон ^ам, ки
ба он\о Арнольд Кенке, Иван Эдель,
Иосиф Руль, Василий Клянц сарварй
мекарданд, мудом пештози мусоби-
цаи социалистй ма^суб мешуданд.
Сардори ЛЭМУ Владимир Христи-
анович Кригер, сардори СУ-5 Лео-
нид Михайлович Геер, саринженери
СУ-32 Владимир Карлович Роот,
сардори участка Карл Карлович
Реммих, устосни бома\орат Алек-
сандр Циглер, Христиан Ригель, Иосиф Сайбель, Рудольф
Фридрих, Александр Швейхлер, Альфред Фукс ва бисер дига-
рон дар бинокорй ба х.амагон ибрата шоиста нишон медоданд.
Бо дидду да\ци сохтмончиёни мумтозс чун онх>о х,амон вацт
бино\ои мустангами ме\монхонаи "Лснинобод" (1977), коми-
тета вилоятии партия (1978), заводной зарф^ои сирдор (1977),
"Газоаппарат" (1978), комбината нави хонасозй (1980), комби-
ната шир (1977) ва гайра ба кор андохта, азнавсозии исте^со-
лоти пиллакашии комбинати абрешим, заводи зарфсои шиша,
фабрикаи мебельбарорй cap шуд.
Мутаассифона, баъди соли 1973 бо ташвици ^увва^ои беру-
на ба Германияи Барби куч бастани немис\о шуруъ мегардад.
Мамлакати социализми мутаравдиро тарк кардани ин мардум,
ки аксарияташон а\ли за\мат ва зодагони Поволжье ва У кра-
йней худамон буданд, таэдире дар шаъни Итгифоци Совета
ма\суб мешуд. Бинобар ин бо супориши боло мацомоти
махалли тамоми кори аз дасташон меомадагиро мекарданд, ки
немис\оро аз кучбандй боздоранд. Яке аз чунин тадбирсо та-
вассути матбуот ситоиш кардани намояндагони ало^идаи ин
324
миллат буд. Хдмон вацт ману дус-
там Мирзоганй Валиев бо дастури
муовини сармухдррири "Хддицати
Ленинобод" Комилдон Пулодов
дар бораи Арнольд Кенке, устока-
лони фабрикаи мебельбарорй Гус-
тав Галь, прораб Александр Швей-
хлер, андовагар Альфред Фукс ма-
к;олаву очерк\о навишта будем. Ва-
ле ин чоразцо кора накард, гириф-
тани пеши ро\и му^одирати ом-
мавй муяссар нагардид.
Хушбах тона, ин чандон ба вусъ-
ати сох I мои гаъсир накард, зеро	Серго Ашуров
акнун тодикон ба ин со\а \арчи
бештар далб мсшуданд. Аввал\о кадр\ои инженерону техни-
к\о низ аз думлаи миллати ма^аллй тамоман вудуд надоштанд.
Масалан, тавре С.Ш.Ашуров х,икояг мекунад, вак;тс ки он^о
аввалин панд нафар Анвар Муъминов, Акобир Умаров, Руфат
Хамидов, Махмуд Почодонов ва худи Ашуров соли 1961 Ин-
ститута политехникии Тодикистонро ба \айси инженерони
бинокору электрик хатм карда омаданд, дар со\аи сохтмони
ша^р ягона инженери тодик-Ранидон Отасв кор мекард, ки у
соли 1955 баъди хатми Института инженерони сохтмони Киев
ба треста сохтмону монтажи Ленинобод таъинот гирифта, ак-
нун дамчун ирораби калон ба бунёди иморати чорошёнаи
рубаруи заводи зарф\ои шиша ро\барй мснамуд. Х,ай^от, хдмин
ягона мутахассиси маълумоти олидори тодик ^ам соли 1962 ба
хизмати афсарй даъват гардида, минбаъд таи 25 сол дар поли-
гони атомии Семипалатинск барои озмоиш^ои ядрой иншоо-
ТХ.ОИ гуногун месохт. Хдмон вацт худандиён дорой ягона меъ-
мори маълумоти олидори худй низ шуда буданд: зодаи ^амин
ша^р Носир Солиев соли 1959 ба хона бо дипломи Института
мсъмории Маскав баргашт ва дар оянда таи да\ сол \амчун
сармеъмори ша\р ва бахши ленинободии Института лои^ака-
325
Махаллаи нави истикомати дар кафои театри Хоча Камол
шии "Тоцик1ипрострой" ба зодго^аш хизмати босазо намуд...
Бинокорй дар Лснинобод баъди ба рох мондани сохтмони
калонпанель вусъати тоза гирифт. Он соли 1964 баробари ба
кор даромадани цехи маснуоти о хану бетонй шуруъ гашт. Соли
1966 бошад, Анвар Муъминов комбината хонасозй бунёд кар-
да, худаш ба он директор шуд. Нахустин бинои калонпансль-
ро онхо дар махаллаи 31-ум сохтанд. Ташаббускоритарзи нави
сохтмон Анвар Муъминов, мутаассифона, якчанд муддат на-
тавонист кори огозкардаашро идома бидихад: мохи май соли
1966 у дар хатори 300 нафар бинокорони ленинободй ба азнав-
созии Тошканди аз зилзила харобшуда партофта мешавад. Сох-
тмончисн тахти сарварии ин инженери сохибзавк; дар андак
муддат дар мавзеи Челонзори Тошканд 8 бинои 44-квартира-
дор, кудакистони дорой 340 цой сохта, ба таври илова бунёди
боз ду иморатеро, ки душанбегихо нимкола партофта рафта
буданд, анцом доданд. Ахли хашар ба Лснинобод танхо соли
1969 гашта омад.
Анвар Ь^урбонович нагз мсфахмид, ки вусъат додани сохт-
мон бидуни зиёд кардани ицтидорхои мавцуда гайриимкон аст.
326
I npxii цини миидонн пищи .eaip Соли 1975.
Ьинои мех,моихонаи «Ленинобод» ба атрлф хусни иловаги бахшид
327
Иморати хафтошёнаи магозаи «1001 майда-чуйда». Соли 1973.
Троллейбус дар кучаи ба номи Ленин
328
Сох । моим 111НОДИ «арфхои сирдор Соли 1976.
Даромадгохи данубу шаркии шахр
329
Соати шахр дар болои Урдаи кухаи
Факультеты физмат и Донишкадаи омузгори. Соли 1974.
330
Бинобар ин ба ^айси сардори треста КПДС соли 1978 дар
мадлиси фаъолони вилоят из^ор намуд: дар ша^р бояд ДСК-и
дуюм сохта шавад. Ин таклифаш аз дониби Вазири сохтмони
СССР Г.А.Караваев, ки дар мадлис ^узур дошт, дастгирй ёфт.
Мавсуф идозат дод, ки дар шазуэ бино^ои калонпанели 9-ошё-
на сохта, ро^раву ошхона^ои манзил^о васеъ карда шаванд.
- Сохтмони бино^ои 9-ошёнаро охири соли 1982 cap кар-
дем, - мегуяд Муъминов. - Аввалинаш бинои болои дорухо-
наи "Ракета" ва мс\монсарои "Ленинобод" буданд. Умуман сох-
тмон дар ша\р хеле вусъат гирифт. Аз соли 1979 cap карда соле
то 1000 мураббаъметр манзил ба истифода супурда мешуд. Со-
лкой 1983-1984 тан^о як худи треста КПДС, ки ин дам ба он
Абдуллодон Рустамов сарварй мекард, соле то 1400 мураббаъ-
метр манзил месохт. Найр аз ин дигар ташкилот^ои бинокорй
ба миедори зиёд иморат^ои хиштин низ бунёд мекарданд. Ак-
нун маоши коргарон хеле афзуда, васлгарону пардозгарон 200-
250-сумй ва дар х;ар семо^а мукофо тпулй мегирифтагй шуданд.
Ин дам аз байни тодикон низ ба мисли К.ах.рамони Ме^нати
Социалиста И бродим Мамаддонов, дорандаи 5 орден, депута-
та Шурои Олии Тодикистон Файзулло Умаров, устои ордени
Лениндор Орифбой Гафуров, ки се маротиба дар конкурси
хиштчинони думхурй дои якумро гирифта буд, Абдуа^ад Х,ам-
заев бинокорони бома^орат хеле бисёр буданд.
Серго Ашуров низ дар мансаби ро^барии ша^р амалияи дар
Л ЭМУ пешгирифтааш-ба со^аи сохтмон дал б кардани кадр^ои
мах,аллиро идома дод. Тадридан микдори тодикон дар ташки-
лот^ои бинокорй 35-40 фо из, дар худи ЛЭМУ бошад, 95 фоизи
тамоми коргаронро ташкил дод (соли 1961 дар ин до ^амагй 1
нафар-Сангинов ном васлгар кор мекарду халос). Ба сарварии
шах<р котиби якум Ашуров дар як вацт бо раиси нави комидроия
А.Ф.Расулов егоз намуд. Дуяшон бо масли^ату якдигарфа^мй
фаъолият мебурданд. То он вацт дар ша^р туй^о то са^ар да-
вом мекарданд. Ро^барияти нав вацти онро то соати 24 мавдуд
намуд. Х,амзамон русуми ба туй "хом" (масоле^и нопухтаи ош)
бурдани закон манъ карда шуд. Дар ин давра низ вохури^ои
331
мунтазам бо а\ли ма^алла^о, щонеъ гардондани э^тиёцоти он^о
ба ^укми анъана даромада буданд. Бо ташаббуси Ашуров бори
нахуст дар ша^р тамоми в;абристон^о мумфаршу чарогон ва
бо цанозахона^ои обод таъмин карда шуданд.
Баъди чанде давраи "рукуд" фаро расид, ки он давраи кони-
дию камгайратии ро^барон, замони торафт рента рондани ту-
файлихурию бепарвой, саргармшавй аз муваффацият^о, ношук-
рй, гум кардани \ушсрии сиёсй буд. Ба сарон ва "фаъолон"-и
т^избй торафт худтаърифкунй, авомфиребй, аз халци одцй дур
шудан, бо услуби "хуцам курсун" кор кардан, камбудию нора-
сои\оро пищон доштан, ватандустону дилсузони ^ат^ит^иро
таъщиб кардан раем мешуд. Эшон дидаву дониста ёру цурабо-
зиро к,увват медоданд, чашмбандй пеша мекарданд, к,авлу ама-
лашон мисли замину осмон аз т^ам фар»; мекардагй шуд. Ода-
мони бедордил ва дар ру^и ахлоци пок ба воя расидаи совета
аз ин риёкориву ноинсофй ба танг меомаданд, барои такдири
мамлакат от^ибати нек надоштани чунин рафторро руирост
из\ор медоштанд, эътирози онт^о аз минбар^ои гуногун садо
медод, вале зури кас ба ошнобозон намерасид, волонишинони
"коммунист" т^унари фуру нишондани норозигиро ба таври
олицаноб азбар карда буданд.
Бо вучуди ин ша^ри Ленинобод дар ин давра босуръат
таравдй мекард, зеро а\ли завма ги он ба накдтаву ният^ои т^изб
боварии комил дошт ва бо чид цу фидокорона сарвати Ватани
ягонаи Советиро ганитар мегардонд. Гуфтан кофист, ки inav
ри мо дар солхои нанчсолаи ёзда^ум (1981-1985) ду маротиба
голиби мусобицаи социалистии умумииттифоцй гардид. Аз
ичрои пеш аз мутутати супориш^ои ин панчсола 8 корхонаю
ташкилот, 656 цеху участка, беш аз 8 \азор машъалони исте^-
солот мужда расонданд. Тавре раиси комичроияи ша^р
Ю.Х,. Карбонов дар арафаи 2500-солагии Ленинобод из^ор ме-
дошт, дар нанчсолаи ёзда^ум саноат нисбати нанчсолаи пеши-
на 23,6 фоиз, исте^соли молвой истеъмоли хал»; беш аз 22 фоиз,
^осилнокии ме^нат 10,6 фоиз афзуд. Соли 1986 дар Ленинобод
156 ^азор нафар а^олй мезист, дар он 29 корхонаи калони
332
Серго Ашуров бо котиби дугами горком Г. В.Пятни цыпа, сардори
тресги хоиасозй Анвар Муъминов ва дигароп аснои давр задави объек-
тной соки л и рост
саиоатй амал мекарданд, ки ондо дариб 37 фоизи мадсулоти
саноатии вилоят ва 13 фоизи цумдурй, аз думла 97,8 фоизи
шодивор, 40 фоизи мадсулоти консерв, 38 фоизи нойафзоли
чармин, 23 фоизи мебели дар Тодикистон истедсолшавандаро
мсбароварданд. Як худи мадсулоти заводи "Торгмаш" ба 16
мамлакати дадон ва 500 шадри Иттифоди Совета фиристода
мешуд. Сатди зиндагопии мардум низ торафт боло мерафт.
Тандо дар солдои пандсолаи дадум 4400 оилаи ленинободиён
шароити манзилиашонро бештар карданд. Соли 1986 барои 27
дазор хонанда 31 мактаби маълумоти умумй мавдуд буд, дар
калонтарин мактаби олй Донишкадаи омузгории шадр 9 дазор
студент тадсил дошт. Дар шадр дамчунин филиали Донишка-
даи политехникии Тодикистон, техникуму омузишгоддо, мак-
табдои мусидию рассомй, 4 мактаби варзишй, 50 муассисаи
томактабй амал мекарданд. Х,укумат ба дифзи сидатии мардум
диддати аввалиндарада медод. Агар соли 1913 дар шадр дамагй
як касалхопаи дорой 15 кат мавдуд бошад, нас ин дам дар 18
333
Буиёди мучассамаи мухташами В.И.Ленин дар сохили
рости дарёи Сир
муассисаи тиббии ша\р мивдори кат^о ба 5000 адад расида, ба
нига\дории тандурустии мардум беш аз 1000 духтурони маъ-
лумоти олидор ва 2600 нафар коркунони миёнаи тиббй камар
баста буданд.
Тайёрй ба чашни 2500- солагии шах,р тамоми соли 1986-ум
идома ёфт. Ро^барият аз ин маврид барои боз ^ам вусъат до-
334
Рохбарони горкому обком бо сардории Р.\очиев рафти
сохтмони мучассамаро аз назар мегу зарои анд
дани гайрати мехнатии ленинободиён хуб истифода бурд. Х,ар
кадом сокини шахр сидщан мехост ба истицболи чашни фар-
хунда дастовез омода созад, гумон дошт, ки он амсоли 2500-
солагии Самарканд ва 2000-солагии Тошканд багоят бошукухУ
хотирмон тацлил хохад шуд. Хурду калонро хеле барвацт
болидарухии идона фаро гирифта буд. Онхо аз тасаввури тан-
танахои бохашамаги дарнсшистода бсцарор мешуданд.
Аммо хилофи чашмдошт рохбарон онро калтаву кутох, бе
иштироки оммаи шахриён гузарониданд. На парад дойр шуду
на сайругашти оммавй. "Х,амин хам чашн аст магар? - норози-
ёна китф дархам мекашиданд ленинободиён. - Наход як соли
бутун барои хамин тайёрй медидем?". Эхсоси хонеъ нашудан
аз чашн сокинони шахрро дер муддат рахо накард. Онхо холо
Хам мегуянд, азбаски ин чашн дар вахташ казой тачлил нашуд,
335
Маросими ботантанаи ифтитохи мучассамаи дохи. 22 апрели
соли 1974.
шояд онро дар давраи Истицлолият аз сари нав тадлил намо-
ем?
Соли 1986 барои ин ид рузи сармой 27 ноябрро интихоб на-
муданд. Чорабинии мух,имтаринаш Конференцияи умумиити-
фоции илмии "Хуцанд - Ленинобод дар сарнавишти таърихии
халкдои Осиёи Миена: таърих, идтисодиет, фар^анг" гардид,
ки дар он олимони маш^уре чун М.Е Массон, Ю.А.Заднепров-
ский, З.Ш.Радабов, Б.АЛитвинский, С.П.Поляков, А.Аскаров,
В.И.Бушков ва дигарон ширкат варзиданд. Ба он^о намоиши
фильми мустанади "Хдмсоли разора v>", выставкаи "Рассомон
- ба 2500 солагии Худанд" ва ифтитохи музеи археологи таас-
суроти амик, бахшиданд. Паго\ии дигар дар варзишго^и "Спар-
так" намоиши театрикунонидашуда дойр гашт. Мутасаддиён
хдмчунин дар марказ^ои фар^ангию спортии шах.р силсилаи
концерт^о ташкил намуданд. Ба тантана^о мацлиси а^ли
цамоатчигии ша\р дар бинои театри А.С.Пушкин х,усни хоти-
336
Буиёди иморати нави комитсти вилоятии \изб
337
Хобондани тахтабетонхо ба осгонаи даромадгохи обком. Соли 1976.
ма бахшид. Дар он котиби якуми комитета партиявии шахр
М.Ниёэматов дар бораи ро\и тайкардаи Хуцанд, комёбихои
азими он дар давроии совета маърузаи муфассал намуд. Сипае
сарвари цумхурй К,.Махкамов ба байраци шахр ордсии Дустии
Халххоро овехт, ки бо он Ленинобод 22 августа хамон сол ба
муносибати цашнаш мукофотонида шуда буд.
БОЛОРАВИИ сатхи зиндагй хуцандиёнро ба навсозй илхо
намуд. Вале онро хар кй ба таври худ фахмид. Аз солхои 70-ум
дар махаллахои хадима саросар галтонда аз нав сохтани би-
нохои кухна, ба замин яксон кардани бохимондахои обидахои
таърихй, хокпуш ё хурду бетонй кардани хавзхо, ба болои онхо
сохтани гаражхо, ифлос кардани оби цуйборхо,буридани да-
рахтони бисёрасра, нест кардани боготи хусусй (дар ибтидои
аср андаруни шахри Хуцанд 400 боги мевадиханда мавцуд бу-
дааст) cap шуд. Пеши назари як-ду наел Хуцанди кухна симои
нештараашро билкул тагйир дод. Ин дам касе ба таъкидхои
Рахим Чалил барин ашхоси дилсуз, ки ба осорхонаи зери ос-
мони кушод табдил додани шахрро таклиф мекарданд, эъти-
338
боре намедод. "Ба махаллаи Шайхислому тангкуча^ои атро-
фаш як-дуто аробаи цу^андй дароред, музеи таппа-тайёр ме-
шавад" - зин\ор мекарданд устод. Бахусус мах,в кардани х,ав-
з^ои пуроби серсоя, ки ба ша^ри щадима ^усни хоса мебахши-
данд, аламовар буд. Акнун сухторе cap занад, об намеёфтанд,
мошинх,ои сухторнишон мадбур буданд рафта обро аз даре би-
ёранд.
Дере нагузашта беандешона даст задан ба му\ити зист но-
хуши\о ба бор овард. Пеш шаблон тобистон кас дар кати руи
х,авлй аз цурроси цурбок,цах,о, ки аз х,авзх,ои атроф мисли аллае
ба гуш мерасид, ^аловат мебурд. Аммо аллакай аввали солхои
70-ум ин садои гушнавоз хомуш гашт: ^авз^о бо поёноби зами-
нкой пахта за^ролуд шуданду щурбовда^о низ з^алок гардиданд.
Микдори багоят зиёди он^о дар кулзор^ои Дермою Нов аз да-
сти мо^и^ои нави дарранда ва бар асари чун маводи гизой ба
хорида содирот шудан талаф ёфтанд. Х,амаи ин ба афзоиши
тухми магасу пашша сабаб гашт.
Соли 1976 колхози ба номи Фрунзе бо нияти некбоз х,ам
таравдй додани со^аи шоликорй цамишзор^ои Тангии Де^мой-
ро решакан кунонд. Он дам мутахассисон ^ама чизро ба назар
гирифта буданду фащат як чизро не: гумон надоштанд, ки
хомушак^ои хонавайроншудаи кулзор ба ша^р ва ма^аллоти
атрофи он фуру хо^анд рехт. Инак, абр^ои азими пашшача ба
сари лспинободиён борид. Аз сели он к;ариб ба куча баромада
намешуд, вай амсоли балое ба дапону бинию чашм даромада,
касро ran задану нафас кашидан намегузошт, бо алвонди дас-
тон зада иеш кунед, бо азми бсштар ба шумо ^амлавар мешуд,
баъзеи хирааш \атто аз да^он даромада аз бинй мебаромад.
Якбора дар куча\о сайругашт кардан, дар истгоадо бо ^ам ду
да\он су^бат кардан, х,атто аз дарвозаи ^авлй берун cap хали-
дан гайриимкон шуда монд. Дар хотирам, соли 1977 устод Ра-
х,им Далил адибони маъруфи душанбегй Д.Икромй, Ф.Ниёзй,
Ф.Му\аммадисв, Р.Х.ошимро баъди курс-конференцияи адибо-
ни давони вилоят дар чойхонаи Абдуллодон-ако зиёфат доданй
шуданд. Дар он мо, навщаламон низ ширкат доштем. Х,амин ки
339
Чунин сархавзхои ссрсоя пеш дар шахрамон багоят зиёд буданд
ба бог наздик омадем, лашкари бс^исоби хомушак печонда
гирифт. Мормоном дудаста сэру руяшонро руст карда бо \ай-
рати том мсгурунгиданд: "Ин Ленинободи таърифй батамом
пашшагилмон шудааст-ку". Амвоци нав ба нави пашшача гуё
ба тасдици ин адибону шогирдони ондоро то худи чойхона сур
намуд.
Бахусус ба \оли колхозчиёни хоцаги^ои атроф ва коргаро-
ни тресни "Зеленстрой"-и ша^р рах,ми кас меомад. Х,амин ки ба
буттае даст кофтанд, аз зсри он пашшача вац-вац бархоста,
ащаллан чашм кушодан намегузошт. Эшон ночор ба cap сум-
каи турин пушида, гулу бутта ва ни^ол^оро цайчиву коркард
мекарданд. Дере нагузашта манзараи аз ин гароибтар говони
гушонашон пайпоцпуш пайдо шуданд. Селаи хомушак^ои
к;айсар ин цонварони безабонро аз цон безор мекард, ^арду гуш
ва думи говон якзайл дар ^аракат буданд, аз якзайл пашша-
бодкунй хдйвони бечора аз ^ол мерафт, мсгуфтанд, ки дар баъ-
зе цойх,о чорво хдгго цон ба цонофарин супурда истодааст. Ин
^ол со^ибони мол^оро сахт ба ташвиш гузошт. Барои аз \учуми
340
пашшача нацот додан дар шафати гов конро дуд мекарданд,
ба гушонаш солярка месовиданд, аммо намай ин натицаи дил-
хон намедод.
Шикояти шанриён аз ^асрати денотиён зуртар буд. Онно
ошкоро норозигй мекарданд, ки шах.рро зер кардани пашша
касри баднафсй ва каллаварамии калонно аст, онно оддитарин
цоиданои экологияро ба нафъи нарчи васеъ кардани майдониои
кишт дагалона поймол карда, оцибат мувозинати табиатро
вайрон карданд, акнун намедонанд чй кор кунанд. Дар ^а^ицаг
он руз^о ро^баронро бе^ад тацанг медидед. Гон ба энтомоло-
гио муроциаг мекарданду гон ба олимони со^аи биология. Гап-
гап буд, ки нагон- фардо аз Бразилия якчанд самолёт сузанак
мебиёранд. Аммо илоци корро бетаъхир, худи намон дам ёфтан
лозим буд. Чандин хел дору заданд, ба зери буттано моддаи
занрноки "дуст" рехтанд, фонда накард, пашшачаи лаънатй ба-
гоят цонсахт будааст. Оцибат аз куцое сузанаки бисёре оварда
cap доданд, вай бо иштицои цозгир хомушакхурй cap карду
баъди якчанд руз худаш низ нопадид гашт. Баъзецо гумон кар-
данд, ки сузанак шояд аз тановули пашшачаи зацролуд нобуд
шуд, вале баъд маълум гашт, ки онро майна ном парранда
шикор карда будааст. Алцисса, калонцо аз сузанак низ манфи-
ат надида, боз ба воситаи озмудаашон-"дуст" руй оварданд.
Эшон аз пашшача чунон цимоб шуда буданд, ки дигар ба эъти-
розу \ушбоши экологцою табибон нигоц накарда ду руз паи
Нам аз болои шацр ва мацаллоти атрофи он тавассути авиа-
циям хоцагии цишлоц чунин доруи сахт зарарнок пошиданд.
Ин дам касе наандсшид, ки "дуст" зацри цалоцил аст, истифо-
даи он кайцо дар тамоми дунё бо конвенциям махсуси байнал-
халцй цатъиян манъ карда шудааст. Аз чй бошад, моро ба ола-
миён коре набуд, тавре ба назар мерасид, ки цонунцои умуми-
башарй ба мо дахле надоранд. Ана боз як мисол: беш аз чоряк
аср инцониб дар сайёраамон истифодаи маснуоти асбестй аз
цабили шиферу гулбацои обгузаронй бинобар барангезандаи
беморицои саратон буданаш манъ гардидааст, дар саросари
олам корхонанои асбестистсцсолкунй баста шудаанд. Аммо дар
341
дойкой мо аз ин гуё хабар надоранд, ^ануз х,ам парвое накарда ин
гуна маснуотро ба таври васеъ истифода кардан мегиранд, на-
тарсида хдтго хатти оби нушокиро аз цубур^ои асбестй месозанд...
Хулласи калом, ба пашшача на заэфдору казой кора карду
на усул^ои биологии мубориза. Вай шаэфи моро маъвои доимй
царор дод. Х,оло J^ap сол ин ^ашарот аз аввал^ои мо^и апрель
cap карда то миёна^ои июль дар х,ама дои ша^р ёлу бар меза-
над, кай^ост, ки ба шароиту ик;лими ин до хуб мутобик; шуда-
аст. Хушбахтона, шуморааш аз пештара камтар гардидааст,
вале агар пеш фацат дар офтобруя хуруд карда, дар л»авои сер-
шамол нопадид мегардида мебошад, пас ^оло дар дойкой сер-
соя ^ам авд кардан мегирад, дар руз^ои шамолу намнок низ
паяш руфта намешавад. Аз афташ, акнун ба худандиён умре аз
ин зиёнкор халосй нест.
ЗИНДАГИИ бомароми мардумро боз як ^одисаи нохушй
табий-зилзилаи сахте, ки шоми 13 октябри соли 1985 рух дод,
халалдор сохт. Kjдраги ин заминларза ба 9 балл мерасид. Хуш-
бахтона, зарбаи асосиаш ба маркази вилоят нею ба ма^ал^ои
^амшафати он-шаэфи К,айрок;к;ум ва но^ияи Худанд рост омад.
Дар шах,ри Чкаловск низ иморат^ои бисёре валангор шуда,
саодо оила^о бесарпано^ монданд. Зилзила дар ин до хеле на-
муна^ои меъмории солхои 50-умро хароб ва ношоям гардонд.
Бино^ои К,асри маданият, Хонаи фар^анги кудакон, комид-
роияи шаэф, хеле мактабу богча^ои бачагон таъмирталаб гаш-
танд. Заминдунбй нисбати ша\ри Ленинобод як цадар ра^м кар-
да бошад ^ам, зарари ба вай расондааш низ кам набуд-шаэфа-
ки абрешимчиён пурра нобуд гардида, ба бино^ои исте^солй,
корхона^ои ин мавзеъ, хеле иморат^ои ку^на, иншооти ходагии
коммуналй, хатт^ои обу барк;, алоца хисороти зиёде расид.
Сокинони бехонаву доймонда ба зудй ба бино^ои идора^ои
маъмурй, ме^монхона^о, минтаца^ои истиро^атй, база^ои
сайё^й дой карда шуданд. Х,укумати ша\р тамоми хона^ои нав
бунёдшударо ба офатзадагон дод. Маъюби данг А.Рахимов ба
он^о манзили ду^удрагиашро бахшид.
Баъзан ба худ меандешам: хайрият, ин ^одиса шаш сол пеш
342
аз заволи СССР ба амал омад, вагарна барои бартараф карда-
ни ощибат^ои он зури як худи Тоцикистон намерасиду ацаб не,
то ^ол ма^аллоти офатзада харобазор мехобиданд. Бо ибораи
дигар, шукр, ки Худо гами мову шуморо хурд. Мамлакати
муцтадири Совета, ки он дам дар цуллаи тарацк,иёташ царор
дошт, барои дар ин цо дар мухутат^ои куго\гарин дубора ба по
гузоштани зиндагй тадбир^ои фаврии муассир андешид. Ал-
лакай рузи дуюми зилзила аз ма^аллоти ^одиса муовини Раиси
Шурои Вазирони СССР Б.Е.Щербина дидан намуд. Мавсуф таи
се руз \ар як мавзеи осебдидаро аз назар гузаронда, мицёси
хароби^оро аник; намуд ва ба Х,укумати Иттифоц манзур сохт.
16 октябрь бо иштироки у ва ро\барияти цумх,урй дар обком
цаласа барпо гардид, ки дар он вазифа^ои аввалиндараца му-
айян карда шуданд.
Оре, ро^барияти мамлакат ягон ла^за вазъияти дар шимоли
Тоцикистон баамаломадаро аз мадди назар дур намекард. Бо
талаби он КМ ВЛКСМ азнавбарцароркунии ша\ри К,ай-
рок,к,умро Сохтмони зарбдори умумииттифо^й эълон кард. 30
октябрь отряди зарбдори комсомолй иборат аз 300 нафар бо
сардории Сергей Солобай ба Ленинобод расида омад. Аввали
мох,и ноябрь бошад, бо рафти коркой барцароркунй Вазири
сохтмони СССР Г. А. Караваев ошно гашт. Бо амри у ба ин цо
сохтмончиён аз цумх.урих.ои К,азоцистону Узбекистан низ во-
баста карда шуданд.
Фоциаи дар вилоятамон рухдодаро тамоми мамлакати пах,-
новар дарду гами худ донист. Х,ар руз ба станцияи Ленинобод
эшелонной пур аз масонски бинокорй ва хона\ои муваццатй
меомаданд. Дар андак муддат \ама цоро гарам^ои тахтаву
шифер, толу цемент, хишту фанер зер кард. Бисёр сокинони
Россия ва дигар цум\урих,о оплатой зарардидаро ба назди худ
мехонданд, ба опх,о кумак^ои пулй ирсол мекарданд, сароян-
даи маш^ури эстон Анне Вески, ки ^амон руз^о дар Душанбе
сафари \унарй дошт, концерти махсус дода, маблаги онро ба
фонди ёрй ба ин мардум гузаронд.
Дицк,ату эътибори ро^барият дар навбати аввал ба макони
343
Цамъомади таптанавии умумишахри бахшида ба 2500-солагии Хучапд
асосии офат-шахри К,айрохХУм нигаронда шуда буд. Бисёрии
к,ариб 700 тонна цемент, 2,5 хазор мукаабметр чубу тахта, тех-
никаю тацхизоти хафтахои аввал дохилшуда ба хамин цо
интицол гардиданд. Мебоист бо фарорасии сармо мардум бо
манзил таъмин карда мешуд. Дар ин кори му\им дар цагори
дигар хашарчиён-бинокорони шахрхои Фаргонаю Дамбул,
К,аршию Циззах ташкилотхои сохтмони шахри Ленинобод низ
фаъолона сахм гирифтанд. Аз хамин сабаб барои азнавбар-
Хароркунии мавзеи харобгаштаи худй - шахраки абрешимчи-
ён фацат баъди як мох Даст расид. Мутобихи нацша акнун дар
ин цо бояд саросар иморатхои бисёрошёна сохта мешуданд.
Аллакай баъди чанде дар ин цо треста "Тоцикгидроэнергострой"-
и Норак ба бунёди ду бинои 9-ошёна cap кард.
Дар натицаи чунин гамхорихо охибатхои зилзила дар муд-
дати кутох бартараф гардида, мардум он рузхои пуртахлукаро
чун хоби дахшатнок дере нагузашта фаромуш кард.
Аммо ходисаи мазкур ба тацлили цашни деринтизори хама-
гон 2500-солагии Хуцанд бетаъсир намонд. Гап-гап буд, ки
344
Намокши геагрикунопидашудаи чашни дар варзишгохи «Спартак»
онро 9 январи соли 1986 дар р^зи 50-солагии Ленинобод ном
гирифтани он цайд мекунанд. Зилзила баргузории идро цариб
як сол к;афо партофт.
2 декабри соли 1985 ба ро^барии ша^р марди пургайрат Мир-
му^аммад Ниёзматов омад. У корро аз таэдащи со^аи савдо
cap кард, зеро медонист, ки к;оидавайронкунй дар ин со^а бе-
\ад авд гирифта, боиси норозигии умум гардидааст. Инак, таи
ДУ Руз-3 ва 4 декабрь якбора 33 магозаи идораи савдои
озуцаворй, 11 магозаи идораи савдои молвой саноатй ва 21
нуцтаи хуроки умумии ша^р ^адафи рейди сахтгиронаи гор-
ком царор гирифтанд. Тафтиш ба бадтарин цурм^о о луда бу-
дани со\аро нишон дод. Маълум гардид, ки акнун магазинчи^о
ба руст кардани мол, аз нуги тарозую метр задани \ак;к;и хари-
дор цаноат накарда, бештарин молу маводи харидоргирро бо
нарх^ои баланд ба савдогарони худиву бегона пул мекунанд,
дар шароити фаровонии мол барщасд дефицита сунъй ба амал
меоранд, аз ^исоби ^аннотй зиндагии бокарруфар доранд.
Рейди мазкур мафияи савдоро ба та\лука андохт. Эшон аз
345
Раиси комицроияи шахр Аминчоп Расулов
куцее фа^миданд, ки аз руи натица^ои тафтиш навиштани
мацола ба ман супурда шудааст, остонаи "Х,ак;ик,ати Ленино-
бод"-ро якчанд руз охурча карданд. Ки^ое ба миён надаромад,
занг назад, кафил нашуд! Яксара илтицо мекарданд, ки ном^ои
фалон завмаг^оро номбар накунам. "Донхуракх,о"-ю пуштибо-
н^о ин цадар бисер будаанд, ки бурути магазинчи^оро табар
намебуридааст-дия"-аз дил мегузарондам аз руи баъзе нафа-
рон гузашта натавониста. Бо вуцуди ин мацолаи навиштаам -
"Агар х,уш ба цигилдон намебуд..." дар байни мардум шури
зиёде барангехт.
Баъди чанде Ниёзматов боз як ^амин гуна рейдро дар со^аи
хизматрасонии маишй гузаронд. Вай низ зилзилае ба амал
овард. Боз кух, барин камбуди^о ошкор гаштанду ман мацолаи
нави сергунцоише навиштам бо унвони "Тос ^амон-^аммом
^амон". Ин ду амалиёт обруи сарвари нави горкомро хеле бар-
дошт, мардум умед карданд, ки у акнун х,амин сиёсаташро
346
минбаъд низ пайгирона идома ходад дод. Мутаассифона, дав-
салаи котиби якум зуд пир шуд магар, ки дигар бо даллобон
сарбасар шудан нахоста, тамоми диктату эътиборашро фадат
ба пешвози сазовори дашни 2500-солагии Худанд ва дала и
масъаладои дохилипартиявй нигаронид.
Водеаи аз дама мудимтарин дар арафаи дашн ба истифода
супурда шудани купруки нави "Юбилейный" аз болои дарёи
Сир гардид. Вай дарду дисмати шадр-содилдои чапу ростро
бо дам сахт пайваст. Ин хизмати бузурги раиси дамонвадтаи
комидроияи шадр А.Ф.Расулов буд, ки дамчун шадрдори
дадидй ва ватандусти асил пешомади Худандшадрро амид дарк
карда, аз имкониятдои фаровони Давлати Совета барои рав-
нади минбаъдаи зодгодаш одилона истифода намуд. Аминдон
Файзиматович хеле барвадт ба хулосае омада буд, ки Ленино-
боди босуръат тараддиёбанда бо ягона купруки дудатораи
куднааш дур рафта паметавонад, дамагй баъди чанде ба душ-
воридои сангин рубару ходад шуд. Аз ин ру, бо ташаббуси худ
аз паи далли ин муаммо гашт. Барои он ки Маскавро ба сохт-
мони боз як купруки нав розй кунонад, надлиёти зиёдеро мах-
сус ба болои ягона купруки амалкунанда зичу датор кунонда,
аз боло сураташро гиронд ва ба он дисобу китоб ва маводдои
дигарро замима кунонда ба Марказ бурд. Дар Госплани СССР
далелу бурдондои уро салод шумориданд ва дарор дар бораи
сохтмони купруки нав имзо шуд. Вале тавре шогирди Расулов-
Р.Бобокалонов дар ситоишномаи устодаш менависад, дар лоида
купруки нав мисли куднааш дудатора буд, талаботи афзоянда-
ро ба дисоб намегирифт. Инак, Аминдон Файзиматович худ-
сарона, аз одибати кор натарсида ба бунёди купруки чордатора
шуруъ мекунад. Вай медонист, ки адаллан нисфи гузаргод буд
шавад, кифоя Марказ барои андом ёфтани сохтмон ноилод
маблаги заруриро ёфта ходад дод. Х,амин тавр дам шуд: баъди
масраф гардидани маблаги аввала сохтмон як муддат датъ
гашт, вале одибат дар Маскав мадбур шуданд барои пурра ба
кор андохтани ин иншооти дашнй маблаги иловагй дудо на-
моянд.
347
Ин корнамоии А.Ф.Расулов ^амагуна арцгузориро арзанда
аст. Тасаввур кунед, ки таку дави у намебуд, х,оли ша\рамон
баъди чанде чй мешуд: рузи хуцандисн ба як купруки ку\наи
камбар мемонд, аз танбаи бузурги мошин^о равуои байни ду
со^ил имконнопазир мегашт, ацаб не, купруки фарсуда ба х,ара-
кати беороми ^азорон восита^ои нацлиёт тоб наоварда кай^о
ФУРУ мерафт... Бо истифодаи купруки нави сервусъат бунёд-
корй дар сорили рост авци тоза гирифт, дар ин цо минтак;аи
нави саноатй-шимолу шарцй ба вуцуд омад. Ма^алла^ои кор-
гарнишини 31, 32, 33, 34-ум бо ро\и рост бо корхона^ои кало-
ни саноатие чун комбинат^ои абрешиму консервбарорй, заво-
ди зарф^ои шиша пайваст шуданд. Масофаи рох, цариб 10 км
кутохдар шуд. Купруки навро сокинони ша\р бо ифтихор рох,и
фардо, ро^и ^азорсолаи нав номиданд.
348
САБАБГОР "БОЗСОЗИ" БУД Ё НОШУКРИИ
ХУДАМОН?
Мардум "бозсозй"-ро хуш пазируфт. Аммо нафа^мид, ки вай
чй аст. Х,аРчанд маъракаи мазкур аз дониби Горбачёву Яков-
лев чун "инцилоби бузур!* муаррифй гашт, ташкилот^ои по-
ении ^изби мацсаду мароми онро чандон сарфа^м намерафтанд,
чунки на барномаи аник; дошту на ^адаф^ои таъин. "Бозсозй"-
ро сарон аз "суръатафзой" исло^оти дузвии ицтисодй cap кар-
да, баъди андаке ба танциди "системаи маъмурию фармон-
фармой", яъне худи низоми социалиста пардохтанд. Тадридан
вазифаи дигаркунии ицтисодист гуё фаромуш шуду "исло^от-
хо^он" хостанд ба асос^ои идтимой ва идеологии Давлати
Советй рахна андозанд.
Албатта, халци кушодадил ва кулли коммунистони ^адидй
аз ният^ои пасипардагии данобони Кремльнишин хабар надош-
танд ва азбаски якумр бо гуфтаю фармони боло амал мекар-
данд, "бозсозй"-ро гамхории навбатии ^изб дар ^ак;к;и худ пин-
дошта, ба^ри галабаи он фаъолона камар бастанд. Аввал^о
рацам^ои пешрафт бад набуданд, Горбачёв дар ^ар барома-
даш зарурати ба ленинизми асил баргаштанро таъкид мекард.
Эъломи демократия ва рушодгуй, ки цолаб^ои шахмонда ва
манъкунщои бемаъниро аз байн бурда, ба ^амагон озодии раф-
тору гуфтор медод, аз амал^ои неки "бозсозй" эътироф гардид.
Аммо дар Ленинобод ашрофони цайсари х,избй мавцеи ^укм-
349
рони худро аз даст додан нахоста, яку якбора аз партократией
кундапих ба цорчиёни демократия табдил ёфтанд. Вале дар ин
цо дар асл то худи соли 1988 буе аз демократиях) озоди^ои шах-
сият ба машом намерасид, демагогияи ку^на, хешутаборчигй,
зеридастозорй, таъциби одамони озодандеш мисли пештара
идома дошт. Дар зумраи ситамдидагон банда низ будам, ки
зидди ман мафияи коммуниста тамоми восита^ои дар ихтиё-
раш бударо ба кор андохта буд.
Як сабаби ба партократия кина варзидани а\ли зиё ана ^амин
бошад, сабаби дуюм-калонгирй, худписандй, бепартиявиёнро
одам надонистан, худро фозилу доно тарошидан ва дуруягии
мансабдорони "коммунист" буд. Ба андешаи банда, ки солдои
1978-1991 дар шуъбаи хдёти партиявии "Дацицати Ленинобод"
кор кардаам, цитата ба тундгароён гаравидани аксарияти зиё-
иён руспарастй, ба забону фар^анги мардуми худ беэътиноёна
муносибат доштан, ба мансаб^ои ро^барй фацат "урусчадон^о"-
ро пешбарй кардан, дар доираи худ намоишкорона фацат ба
русй мрФ задани эшон низ нацши басо му^им бозид.
Мардум кай^о боз медиданд, ки сарон му^ити аз халц цудо
ва ашрофона доранд, дар эътицоди худ самимй нестанд, худро
бардуруг коммунист метарошапду дар асл мапсабдустони му-
царрарианд, дар оянда низ барои ма^рум нашудан аз мавцеи
^укмрон зур зада ба цои худ фарзандону циян^ояшонро тайёр
мекунанд. Агар то солдои 70-ум барои сабзидан дар пушт тагое
доштан чандон шарт набошад, пас акнун ёру цУрабозй ба цои
аввал баромада буд. Акнун дар ^амаи зина^ои мацомоти
ро^барй баробари ашхоси пурдон хеле нафарони тасодуфии
камсавод ва сатангу русидони тагодорро дучор меомадед, ки
ба шумои олим ran ёд медоданд. Барзамми ин имтиёз^ои сер-
шумори барои коркунони ро^барикунанда муцарраргардида
(магозаю паёкх,ои махсус, беморхонаи ало^ида, ро^хат^о ба
курорту санаториями маш^ур, круизов ва гайра), ки ба тасав-
вуроти омма оиди коммуниста асил рост намеомаданд, гаши
мардумро меоварданд.
Аз ин ру, зиёиёни ма^аллй низ дар тацлиди "равшафикрон"-
350
Конференцией XII пир 1 инкии пилон г. Соли 1971.
и Маекаву Ленинград х,ар амалеро, ки ^окимияти амалдорони
х,избиро якцадар махдуд гардонда метавонист, дастгирй кар-
дан гирифтанд. Дар байни онх,о аламзада^ои сангдарбагали
советбадбин х,ам, ки якумр пайти к,улай мспоиданд, кам набу-
данд. Ба цавли русх,о, ботлоц, ки пайдо шуд, цурбоцца х,ам зуд
пайдо мешудааст. Ин касон бо ба^онаи барщарор кардани ар-
зишх,ои миллй ва баланд бардоштани мащоми забони модарй
миллаз гароиро авц гиронданд. Дар сухан авомфиребона зару-
рати нигох, дош гани анъанах,ои дустиро таъкид мекарданду дар
амал та^курсии дустии халцх,о ва Ватани ягонаи Советиро ха-
роб мссох танд.
Аллакай бархурд^ои нахустин нишон дод, ки Х,изби Ком-
мунист ба мух,орибах,ои сиёсй тайёр набудааст. Дастгох;и идео-
логии он дар назди ращибон зору низор монд, далслх,ои
"урусчадонх;о"-ро \ец кае гуш кардан намехост. Бах,онаи яку-
мс, ки бо он х,избро забонкутох, карданд, талаби ба забони
тодикй додани статуей забони давлатй буд, бах,онаи дуюм та-
лаби ба Ленинобод баргардондани номи аслии таърихиаш-
351
Худанд гардид. Бо Худанд иваз намудани номи шадрамонро
бори нахуст зиёиёни душанбегй Нур Табаров ва Салим Айюб
ба миён гузоштанд. Ин пешнидоди ондо аз дониби як идда дам-
шадриёни мо, дабл аз дама устодону донишдуёни мактабдои
олй ва бархе даламкашон дастгирй ёфт. Эшон 9 сентябри соли
1989 барои муваффад шудан ба ин дадафи хеш созмоне бо ун-
вони "Эдёи Хучанд" таъсис намуданд.
Пайдоиши чунин як ташкилоти гайридукуматй барои Ле-
нинободи онвадта додисаи гушношунид буд. Бинобар ин ба
дамъомаддои нахустинаш одамон бо днсси кундкобй гала-гала
шуда меомаданд. Маро низ нафаре аз муассисони он "Шумо
барин йигитони фозил дар он иштирок накунанд, кй мекунад"
гуён ба дону долам намонда гирифта бурд. Дар даласаи якум
профессор М.Зокиров (писари Дура Зокир) раис ва профессор
Н.Турсунову шоир Н.Ниёзй муовинони раиси "Эдёи Худанд"
интихоб шуданд. Ба узвияти раёсати созмон ба дуз ин се тан
дамчунин М.Муродов, Ц.Ниёзов, СДадобоев, Д.К,аландарзода,
Ю.Рустамов, Неъмати Оташ, намояндаи дукумати шадр Ф.Му-
диддинов ва чанде дигарон шомил гардиданд. Бархеро дидани
минбари озод бехуд сохт. Кадоме дардол таклиф ба миён овард,
ки дар шадр гирдидамой гузаронем-чй? Чуп адли толор ба ин
таклиф бедуръатй намуд, яке аз ”сутун"-дои созмон ба хашм
омада бонг зад: "Наход дар дамин Худандшадри мо адаллан
чилто марди бутун ёфт нашавад?". Вале аллакай дар дамъомади
навбатй аз худи уву садри созмон М.Зокиров дигар даракс на-
шуд. Минбаъд суккони "Эдёи Худанд"-ро Чумъабой Ниёзову
Нурмудаммад Ниёзй ба даст гирифтанд. Ба ондо муяссар шуд,
ки пайгирона кор бурда шумораи аъзоёни созмонро ба 200 на-
фар расонанд. Акнун дар касе, ки худро озодандеш медисобид,
ба "Эдёи Худанд" мешитобид. Дамъомаддои он мунтазам даф-
тае як маротиба бегодии рузи чоршанбс барпо мсгардид (Бан-
да дамагй дар дутой ондо ширкат донн ам). Дар ин даласадо ба
дуз иваз кардани номи шадру номи театр масъаладои эдёи оби-
дадои таърихй, муаммодои идтимоиёт, пешомади шадр низ бар-
расй мешуданд. Чунончи, созмон барномаи дукуматии "Ман-
352
Ленинободиен кабул и Конс1И1уцияи нави Сопетиро 1арму
чушон дасиирй мснамоннд. Соли 1977.
зил-2000"-ро му^окима карда таклиф намуд, ки ба цои бунёди
бино^ои бисёрошёна ба ^ар писари навраси хонадон 6-сотихй
замин цудо карда, барои сохзани иморати шахсиаш кумак ра-
сонда шавад. Мох,и сентябри соли 1990 баъди дар Ленинобод
таъсис ёфтани бахши Х,изби Демократ бисёрии аъзоёни "Эх,ёи
Хуцанд" ба он пайвастанд. Вале худи созмон фаъолиязашро
тах,ти сарварии Дадоцон К,аландарзода то мох,и марти соли 1991
муттасил идома дод.
Дунбиши "равшанфикрон"-и ма^аллй дар доираи маъракае
цараён мегирифт, ки аз боло, аз цониби цувва^ои зиддисоци-
алистй тар\резй шуда, аввал х,о барои фирсби назар цабои фар-
\ангию равшаннамой ба бар карда буд. Соли 1989 дар Маскав
конференцияи илмию амалие бартузор гашт та\ги унвони "Не-
мкой таърихй ёдгорих,ои фар^ангианд". Вай царор кард, ки
Ленинобод низ дар к,атори 28 шах,ри дигари мамлакат бояд
номи гаърихиашро дар навбати аввал барцарор намояд.
353
БА АК.ИДЛИ щатъии ман, сохти боадолат ва раиятпарвари
советиро агар аз як тараф хиёнати сарони КМ КПСС ва ама-
лиёти вайронкоронаи душманопи дохилию бсрунй аз байн бур-
да бошад, аз цониби дигар ин сохт бар асари ношукрии худи
ша\рвандонаш футур рафт. Азбаски омили якум дар адабисти
сершумор, аз цумла китобу мацола^ои худи муаллифи ин сат-
рх,о муфассал Игарку баён ёфтааст, ин дам банда фак;ат ба масъ-
алаи ношукрй истода гузаштаниам.
Тавре маълум аст, кулли наели калонсол, бахусус за^матка-
шоне, ки зулми боён ва ма^румият^ои замони гузаштаро аз cap
гузаронда буданд, аз сохти совстй х,амсша комилан розй ва
сидцан шукргузор буданд, дар ^ар маврид таъкид мекарданд,
ки ба к;адри ин серию пурй расидан лозим. Масалан, оцсаццоли
Раззок, К,орй Сулаймон Сиддицов ба цавонон чунин наси^ат
мекард: бобоёни мо якумр дар орзуи дидани мусулмонобод бо
армон мурда рафтанд. Мусул монободи хдцицй фащат акнун дар
замони совета фаро расид. Пеш ягон подшох, ё амир гами
хал!фо намехурд. Давлати камбагалпарвари Советй бошад, на
танх,о шиками раиятро сер кард, бенавоёнро ба х,имояи худ ги-
рифт, балки сари ятимону бекасон, беваю бсчорагонро сила
кард, сагирхонаю мискинхона^о кушод, ба занон озодй дод,
доимо аз а^воли саломатй ва зиндагии мардум хабар гирифта
меистад. Адлу инсоф ва ме^рубони^ои ин давлатро намегуед?
Магар мусулмонобод аз ин зиёд мешавад? Бояд хдмаамон ба
к;адри давлати бунёдкардаи Ленину Сталин рассм, онро чун гав-
хараки чашм э\тиёт намоем».
Аз аввали солхои 70-ум Давлати Советй бо суръати багоят
тез тараццй кард. Вобаста ба ин сат^и зиндагонии хал к; ва таъ-
миноти он бо манзил, дигар неъмат^ои моддй ва молвой ис-
теъмолй хеле бсх,тар гардид. Дар пеши назари кас тарзи ли-
боспушй ва шинухези одамон дигар мешуд. Акнун коргарон аз
зиёиёну баъзе коркунони ро^барикунанда зиёдтар маош меги-
рифтанд. Чунончй, дар комбината абрешим мо^онаи ёрдам-
чии усто ба 350-400 сум мерасид (барои цобилияти харидории
ин микдор пулро тасаввур кардан хотиррасон мснамоем, ки он
354
Чспароии фибрикаи мехнати хопаги ба псшвози 60-солагии
Оклибри Лыам су 1ании чапши 1айёр кардаапд. Соли 1977.
дам цурби 1 доллари амрикой баробари 60 тини советй буд),
экскаваторчиёни пеш^адами УМР-и трест и "Тоцикирсовхозст-
рой" мох,с то 680-750 сум кор мекарданд, ки барои осуда^оло-
на зистан комилан кифоят мекард. Хдр кас ихтиёр дошт музди
гирифтаашро бо хости худаш, озодона масраф намояд.
Партия ва ^укумат якзайл талцин мекарданд, ки одамони
советй бояд рузгори оцилонаю бошуурона ба cap баранд, ба
х,ирсу пулнарастй дода нашаванд, баръакс аз имконият^ои фа-
ровони барояпюн му^айёбуда босамар исгифода бурда, сат\и
допит ва фар^аш и худро баланд бардоранд, бофарогат ва ба
таври маданй истиро\ат кунанд, фарзандонро сазовори дав-
рон ба воя расонанд. Вале мо аксаран чиро медидем? Бисёрии
коргарони рус дарх,ол баъди гирифтани маош арацхурй карда,
чанд рузи паси х,ам ба кор намсбаромаданд, х,ар шаб \ушёрхо-
наи ша^р цои холй надошт. Дар байни "ме^монон"-и доимии
он тоцикон низ кам набуданд. Ба эшон низ бадмастй сахт одат
шуда буд. Х,амин ки аз сменаи корй фориг шуданд, худро ба
355
дукон^ои арак,у пивофурушй мезаданд, эрод гиред, руй турш
мекарданд: "Чй, ба пули шумо хурда истодаам-мй? Ина марда
нарашу занака гараш мснушад!'*. Бсгох,их,о дар куча^ои шах,р
майхорах,ои кацу килеб ва цуландаро сари х,ар к,адам дучор
меомадед, мошини махсуси \ушёрхона сари чанд вацт он\оро
чида мегирифт.
Зумраи дигари коргарон бошанд, пули бо ара к,и цабин ёфта-
ашонро ба цои нагз-нагз хурдан, ба э\тиёцоти хдррузаи сила
харч ва ё саё^ату курортравй сарф кардан фацат барои бисоти
туй гун мекарданд. Ба ранги руи онх,о иигох, карда намешуд,
худ нахурдаву напушида, боре х,ам тамъи хуроки рссторанх,о-
ро начашида, якумр дар гами туй додану "обру гирифтан" мурда
мерафтанд. Ба чунин касон ^ец гуна наси^ат кора намскард.
Олими мардумшинос Х,.Эшонк;улов дар ин маврид бо таассуф
менавишт, ки дар Ленинобод акнун туй\ои дакадангро акса-
ран бофандагон, намояндагони х,амон касбе дойр мекунанд, ки
гуё дирузакак падарону бобоёни онх,о то 35-40-солагй зан ги-
рифта натавониста, барои омода сохтани асбоби туй ноилоц
"манъи бозор" эълон мекарданд, мох,х,о аз хона набаромада
матоъ мсбофтанд.
Боз як гурух;и "худама кушу бузама накуш" нафароне буданд,
ки ба сарфи рузгор кардани маош дилашон нашуда, якзайл аз
нафси худ ва кудакон зада барои харидани мошин ва ё сохтани
иморат пул гун мекарданд. Ин гуна касон низ куфрони нсъмат
карда, хурокх,ои бомазза намехурданд, дар хонаапюн аз мебель
осоре намсёфтед, бачагонашон дар руи палое дароз кашида
даре тайёр мекарданд, падарони берах,м ба онх,о х,атто чанд
пайсае намедоданд, ки аз буфети мактаб пирожки харида
хуранд. Ин намуди пулгункунй дар байни касони тангчашм
солдои 80-ум ба \адди ифрот расида буд, баъзеи онх,о гирифто-
ри васвасаи пулу чиз х,ачто аз байн рафтани Х,окимияти Сове-
тиро нафах,мида монданд ва баъдтар бо надомат ох, мскаши-
данд, ки "Коммунизм шуда будаасту мо нафах,мида мондем".
Зу^уроти дигари ношукрй бсх,ад хор шудани нон ва исроф-
кории аз ацл берун буд. Мегуянд, ки Худованд инсонро бонусе
356
*(<>меан । iH'ipoiioMU «Дуетй» flu niaxpueii хизмати шоиста мерасонд
офаридааст Вале маьзарат мсхо^ам, ба пазари ман ну^с х,аст
на он х>ам бошад, ^офизаи заифи ш.сонх,ост. Одамоне, ки дамагй
20-25 сол пеш-айёми цанг ва баъди цанг гуруснагии муд^ишро
аз cap гузаронда, ба як бурда нон зор шуда буданд, аллакай
дере нагузашта азоб^ои кашидаашонро аз ёд бароварданд. Нон
аз нописандии он\о таг-таги пой шуд. Фаровонии бавуцуд-
овардаи Давлати Советиро \ар кй ба таври худ фа^мид: баъ-
зе^о гумон карданд, ки бо он чй хеле муносибат накунанд, ак-
нун ин неъмат \сц гох, аз дастархонашон канда нахо^ад шуд.
Бе^ад арзон будани орду нон (1 кг орди навъи олй 26 тин, 1
бухонка нони сиё\ 13 тин) щадри ин муъцизаро ба х,ец расонд:
дуппа-дуруст одамон, \атто пирони наси^атгуй худ бо нон гову
гусфанд парвариш мекарданд. Х.олдон^о имруз нафацахуреро
ба ёд меоранд, ки яккаву тан^о мезисту \ар бего\ бо худ ба
хонааш чор бухонка булкаи навъи сеюм мебурд, он\оро у ба
гусфандонаш медод. Худобехабарон ба чорво фащат нони булка
нс, балки орди навъи сеюм, х,ар гуна крупа, оши палави аз туй
монда ги, биринци магазин, ^атто мавизи Палосро тар карда
357
Ошпази матбахи горком Носирчон
Ортиков бо таомхои болаззаташ
шухрат дошт
мсхуронданд. Кадбонух,о
низ чунон форигбол шуда
буданд, ки нонро дар таю-
рах;о магор бандонда, ^ат-
то аз бепарвой хамири хо-
бондаашонро турш кунон-
да ба гов медоданд. Линга-
линга нони булкаи касалхо-
нах,о х>ам, ки онро беморо-
ни эрка "аз вай буи дору
мсояд"-гуён ба лаб наме-
бурданд, насиби говону
гусфандон мегардид.
Он вак,т ба гадое нон ди-
х,сд, иамегирифт, балки ме-
ранцид. Х,атто саг аз нон ру
мегардонд. Аксар куггих,ои
ахлотпартой аз пирожкию
пряник^ои газида партоф-
тагй, нону санбуса ва дигар
анвои хурданй лаболаб бу-
данд, ки ^ама гуна шахси х,азар намекардагй аз он шикамашро
сер карда метавонист. К,ариб дар х,ар шумораи "Хдщицати Ле-
нинобод" мову \амкоронам ба мардум таъкид мекардем, ки нон-
ро эхдиёт кунед, асоси зиндагонй нон аст. Вале он ба кам касон
таъсир мекард. Ашхоси уболу савобро медонистагй х,ам бонг
мезаданд, ки нонро пешпо задан оцибати нск надорад, аксари-
ят эътиное намскарданд. Кор ба дарацае расида буд, ки русба-
ча\ои беинтизом аз нони булка туб сохта бо он футбол бозй
мекарданд, донишцуёни тоцики факультета физмата ДДОЛ
бошанд, аз магзи чунин нон саццоча^о сохта, вак;ти даре якди-
гарро ба нишон мегирифтанд.
Солдои 1976-1977 давлат якчанд муддат дар ошхонах,о нон-
ро бепул кунонд. Гумон кард, ки одамони мо бошууранду аз
ин и 1910 м хурсанд шуда, онро боз як падидаи хуби болоравии
358
сат^и зиндагониашон ко-
манд пиндошт. Аксарият
^ацицатан сипосгузор шу-
данд, вале як к;исм банда-
гони ношукр дар ин мав-
рид низ хостанд ба некй бо
бадй цавоб гардонанд: ба
ошхона гуё бо нияти таом-
хурй медаромаданду шарм
надошта шикамашонро
фацат бо нони бепул сер
карда мерафтанд. Онсута-
ри редакция и мо, дар таги
цальа ошхонаи бар\авои
"Сирдарс" амал мекард.
Вай х,ам дар тацлиди дига-
рон нопро бепул кунопда
буд. Як поре карамшурбо
дар он х,амагй 30 тин меис-
тод. Инак баъзе нафарони
тангчашм аз х,амин таоми
арзон базур ним поре (ба 15
тин) харида, камаш ним бу-
хонка нони бепулро ба он
rap карда хурда баромада
мерафтанд, яъне нони хурдагиашон ба ошхона аз таоми хари-
даашон гаронтар меафтод. Дар натица ошхонаи мазкур ва ди-
гар муассиса^ои грести хуроки умумй ба чунин ноинсофй тоб
наоварда ноилоц понро дубора пулакй кунонданд.
Халк; на танх,о орду нон, балки дигар анвои озуцаро низ
хор кард, - мегуяд собик; мудири ошхонаи мактабй Шарифбой
Исомаддинов. - Ба мактаббачагону муаллимон х,ар руз ширу
тухми бепул муцаррар шуда буд, аммо он^о аз хурдани он cap
мстофтанд, шири зиёд ба канализация рсхта мешуд. Аввали
солхои 80-ум аз хурокворй фацат гунн камчин буд, вале ба цояш
Шарифбой Исомаддинов пеш аз он ки
мудири ошхонаи мактабй таъин шавад,
дар павильоны «Сабза» рузе то 1000 сих
шашлик мепухт
359
Атласной истехсолкардаи Иттиуодияи «Хучандатлас» ба
тани чавонзанон а даб мезебиданд
ба мо ба мицдори зиёд гушти мургобй, мох,их,ои яхкардаи мин-
таю хек медоданд. Нафарони сернозунуз "авцотатон фацат аз
урдаку мо^й-мй?" гуён бо танаффур аз ошхона баромада мс-
рафтанд. Дар нагида чалак-чалак хурок дамчун насмонда ба
фермаи хукпарварй фиристо да мешуд.
Оре, ро^барият мекушид, ки танщисии гушти чорворо бо
гушти паррандаву мох;й пушонад. Бо ин мацсад дар вилоят 6
фабрикаи нави мургпарварй сохта, ба он\о зот^ои сергушти
мургу мургобй оваронда шуданд, Ицлими сарзамини мо, баху-
сус ба мургобй хуб мувофиц омад. Азбаски дар пухтупази ошпа-
зону кадбонух,ои мо то ин дам чунин гушт маъмул набуд, марду-
ми нозпарварди зуккахур дарх,ол бо ба^онаи кух,наи "буяш х,асг"
аз хурдани гушти мургобй парх,ез кард. Дар натица соли 1986
дар вилоят вазъияти мураккаб ба амал омад. Хамон нацг ман ба
ин масъала машгул шуда, дар "Х,ак,ик;ати Ленинобод" мацолаи
калоне бо унвони "Муаммои гушти мургобй" чоп карда будам.
Омузиш нишон дод, ки Худованд ба мо захираи бузурги
360
Maycyjioi и мсбаропарда! ии корхонахон Ленинобод ба даххо
мамлака1хои хорнда фнрнстода мешуд
гушти арзонро ^адя кардааст. Мургобй монанди мург серкаса-
лу нозук набуд, ба сармо тоб меовард, бо мивдори ночизи
хуроки омехта дар 53 руз якуним кг вазн пайдо мекард. Бино-
бар ин бисёр хоцаги^о низ бо рох,и осон рафта нацшаи гуштсу-
пориро асосан аз х,исоби гушти мургобй ба цо меоварданд.
К,ариб нисфи микдори гушти дар наво^ии Хуцанду Конибо-
дом исте^солшавандаро \амин гуна гушт ташкил менамуд. Му-
ргобипарварй хдтто ба души муассиса^ои со^а^ои дигар низ
вогузор гардида буд. Чунончи, хоцагии мо^ипарварии К,ай-
рокдум мсбоист солс 200 тонна гушти мургобй исте^сол ме-
кард. Дар натица вилоят дар нимаи аввали соли 1986-ум ба цои
1745 тонна 2287 тонна гушти мургобй исте^сол кард, ки аз
нацша 542 тонна зисд буд. Комбинати гушти Ленинобод наме-
донист бо ин цадар гушт чй кор кунад. Ба кори дусменагй гу-
зашт, дар як бает 30-35 тоннаи онро кор карда мебаромад, ин
аз ицтидори лои^авиаш се маротиба зиёд буд.
Мутахассисони Агропрому хуроки умумй шабу руз майна
361
Сол\ои 80-ум микрокохияхои со хил и рост то худи доминай
Мевагул шоха ронданд
об мекарданд, ки чй гуна мардумро ба хурдани ин хели гушт
одат кунонанд. Дар ин бобат махсусан лабораторияи марка-
зии технологии Вазорати савдои чум\урй кушиши зиёде намуд.
Бо тавсияи он ^амон ва^г ба мизоцон 15 номгуи хуроки гушти
мургобигин: палав, шашлик, манту, санбуса, тушбера, шурбо,
мошугро ва гайра пешкаш карда шуданд. Кас чунин таом^оро
он ва^т аз бисер нуцта^ои хуроки умумй дарёфт карда мставо-
нист. Вале азбаски ошпазон ондоро аксаран бесифат мепухтанд,
мизочи бисёр надоштанд. Бори нахуст сихкабоби урдакинро
дар ша^р Валицон Самиеви де^навй цорй намуд. То ин дам
бисёри^о гумон надоштанд, ки чунин шашлик ин гуна болаз-
зат мешавад. Мутаассифона, аллакай дере нагузашта кабобпа-
зх,о фацат цабург аю гардани мургобиро ба сих зада нархи хуро-
ки навро шикастанд, аз "шашлик"-и он^о баъзан пайсае гушти
си^ат намеёфтед. Боз эшон шиква мекарданд, ки сесумина ан-
гишт сухтаму базур ба 50 тин кабоб фурухтам... Тацрибаи му-
рюбипаз^ои Кулангир низ таргиб карда намешуд. Он\о аз ин
362
Бииохои нави нухошсна дар махаллаи 12-ум
гушт тобакабоб (табака)-и олицанобе мепухтанд, ки мислаш-
ро ^атто дар Маскав ёфта наметавонистед. Боз инженер -тех-
нологи калони идораи савдои вилоят Н.И.Щербак ба ман ^ас-
рат мекард: "Барои ташвици гушти мургобй кори накардагиа-
мон намонд. Тан^о ^амин сол чандин конкурсу выставками
таом^ои аз он^о пухта мешудагиро 1узаронидем, аммо х,с’Ч не
ки шумораи мизоцони он^о афзояд".
Инак, Агропроми вилоят ба умеди савдои худй нашуда
ро^ои дигари фуруши ма^сулотро цуён шуд, дар шаш мо^и
\амон сол тарной моливазкунй ба ша^р^ои Душанбею Иркутск
ва Бийск 600 тонна 1ушти тайёри мургобй фиристод. Аммо мо>;и
август боз х,ануз 410 тонна гушт дар яхдони комбината гушт
ноцунбон мехобид. Барои харидоргир кунонданаш ^атто як
миедори онро дудхурда кунониданд. Вале ин тадбир низ
натачай дилхо^ надод.
Магазинчиён ^ам намедонистанд, ки аз яхдон^ои пур чй гуна
халос шаванд. Миедори азими гушти мургобй дар он^о кух,наю
каб-кабуд шуда мехобид, онро ба замин гур мекарданд. Бархе
363
Хучанди кадима масохати худро тораф'1 васеътар мекард
ило^и корро ёфтанд: тонна-тонна гуштро бо мошин^о ба шц-
рхои Бекободу Ханое, Янгиеру Гулистони Узбекистон ва Су-
луктаи К,иргизистон бурда мефурухтагй шуданд. Дар он цой^о
мардум чунин хурдании лазизро ба чашмонаш молида меха-
рид. Аммо ^атто \амин тадбир муаммои ^ойдоштаро ^ал кар-
да натавонист. Кух,и гушти мургобй х,еч майл ба камшавй на-
дошт. Ни\оят идора\ои планкашй ба хулосае омаданд, ки ис-
те^соли солонаи онро минбаъд ба дарацаи соли 1986-ум - 4080
тонна нигох, дошта як к;исмашро бо о^истагй бо гушти брой-
лер иваз намоянд. Бунёди нахустин фабрикаи бройлербарорй
бо и^тидори 3000 тонна бояд охир^ои соли 1987 дар заминай
бахши дар К,айроццум будаи фабрикаи мургпарварии Ленино-
бод шуруъ мегардид.
Х,амон вацт банда боз як рох;и хдлли ин цазия - бо муасси-
са\ои савдои Узбекистон ба мо\й (дар он до вай фаровон буд)
иваз намудани гушти мургобиро таклиф карда будам.
Пас оё дар вилояти худамон мох,й набуд? Баръакс, комилан
басанда буд, ба ку>;о цой кардани онро намедонистанд. Вале
асосан мох,ии ба\рии яхкардашуда. Бечора мардуми рус худ
364
Магозаи «Кооператор» тарзхои нави хизматрасониро чорй мен а му д
нахурда моей мардуми кишвархои дур аз уцёнусро бо тамоми
анвои чунин мохй таъмин мекард. Барои цабул ва нигох дош-
тани он дар шахри Рафуров базаи махсуси вилоятии "Рыбп-
ромсбыт" ва яхдони азиме амал мекарданд. 1 кг гушти минтай
47 тин меистод, дар пештахтаи магозаю ошхона\о хом ва пух-
таи онро к ух, барин тах карда мемонданд. Аммо кам одамон
чунин мо\иро истеъмол мекарданд. Русмардуми махалли мин-
тайро барои сагу гурбааш мехарид. Дар беморхонахо мох,ии
бахриро, ки аз чониби ошпаз^ои танбалу бехунар бадсифат
тайёр карда мешуд, хамчун сарцут бароварда мепартофтанд.
Давлат рузи чумъаро дар ошхонахо Рузи хурок^ои мо^игин
эълон карда буд. Аз ин тархи руи мичозон тагйир меефт: "Чй,
имруз фацат авк;оти мо\игин-мй?" гур-гур мекарданд онхо,
эшон намефа^миданд, ки бехтарин гизо^ои ба организм зарурй
махз дар \амин навъи мохихост. Аз хелхои мохй хамшахриёни
мо фацат дарёиаш-сазану сом ва судакро меписандиданд. За-
хираи он хам дар Ленинобод кам набуд, Давлати раиятпарва-
ри Советй барои бо чунин мохихо низ таъмин кардани марка-
зи вилоят ва Чкалову К,айрохцум, Табошару Адрасмон барин
365
мар казной саноатй Ба\ри Тоцикро бунёд карда буд. Дар ин
обанбори азим ва х,авзх,ои махсусаш мох.их.ои гуногун парва-
риш карда, \ар сол ба ин цо ба микдори зиёд аз мано гици дига-
ри мамлакат мо^ича^о оварда cap дода мешуданд. Миадори
мох,ии сайдшаванда барои гизои ша\ру ша^рак^ои номбурда
кифоя буд, вале аллакай солхои 80-ум корчаллон^ои хуфия
к^исми зиёди онро пин^онй ба тараф^ои Узбскистон бурда пул
мекарданд, ба магозах,ои Лснинободу Чкалов бошад, фащат
сазану карп^ои хурд-хурди дар ^авз^о парваришёфта кашонда
мешуду халос. Аз ин ру, баъди чанде банда проблемаи мазкур-
ро ^амацониба омухга, мак;олаи дигаре навиштам бо номи "Дар
\асрати мо^й". Мо онро баъди чопшавиаш барои порадуй то
худи Раёсати мо^идории назди Шурои Вазирони цум^урй ва
Акадсмияи улум рох,й карда будем.
БОЗ як маводе, ки дар замони советй бисер хор шуд, бензин
буд. Вай амсоли оби таги дари куча к,адр надошт, \атго аз оби
газноки нушиданй арзонтар буд. Аввал^о як литраш 6 тин ме-
истод, пи^оят 9 тин шуд. Навъ^ои 66, 72, 76-и он х,амин цадар
арзиш дошт, фацат ба навъи 93-яш 10 тин нарх гузошта бу-
данд. Табиист, ки онро сарфа намекарданд, чалак-чалак баро-
варда менартофтанд, сахт резу чош буд.
Ба ронандагони мошина^ои давлатй барои бензинхарй та-
лон дода мешуд. Аз онх;о чй цадарс пурсед, нарво накарда ме-
доданд, зеро бак^о мудом лаболаб буданду заправка^о низ сари
\ар цадам мух,айс. Шофери собицадори автобазаи 31-ум Тур-
сунбой-ако Туробов чунин naiyi мекунад:
Бензини бароят додашударо дар давоми руз сарф накунй,
завгар цанг мекард, мегуфт, ки кор накардай. Бинобар ин вацти
корбуро х,амин ки ба наздикии Полигон расидам, цумаки зери
бакро мекушодам, то ба автобаза расидан рехта гамом мешуд.
Аз дарвоза бо баки холй дароям, офарин мешунидам, пагох;
заправщик^о бакро боз бо бензин пур карда мемонданд. Дар
куча ба касе бензин таклиф купи, намсхарид, фацат rovro^e
вай ба ронандагони мошин^ои "Москвич-400" лозим-мешуд.
Дар колхозно низ исрофкорй аз х,ад зиёд буд. Ба цавле дар
366
Дар давропи совой Ленинобод зиндагии хушбахтона дошт
ин 40 бснзипро по саг намсхурд. Дар гаражи х,ар ходагй ка-
маш 10 тонна бензин захиоа мсистод, агар онро дар мухдати
муцарраршуда тамом накунанд, ми^юри иловагй дода наме-
шуд. Мудири анбор \ар мо\ ноилод бо^имондаи онро ба дуй
мерехт. Тан^о акнун ба фа^ми он меравам, ки чаро оби дуйбори
аз хонаамон мегузаштагй баъзан руз^о рангоранг буду дар руи
^авлй аз буи бади бензин нишаста намешуд. Мо он вадт гумон
мекардем, ки ноинсофе бо оби дуй мошин шуста истодагист,
акнун маълум гардид, ки ин айби ронандагони исрофкор бу-
дааст: ондо бензини бодимондаашонро бсистидола ба дуй ме-
партофтаанд. Боре чойхурон дар болои каткой чойхонаи Таги
Тути Калон маету махмур ва саргарми шодмотбозй менишас-
танд, ки ногод аз зерашон шаввосзанон сслаи оташ гузашта
кайфдоро парронд, дама аз таре Давида хестанд. Баъд маълум
шуд, ки дилидхунуке аз бекорй оби сахт бензинолуди дуйро
оташ занондааст.
Солхои 1965 мошини "Москвич-412" ва 1969 "Жигули" пай-
до шуданд. Дуй ондо бо бензини худй - навъи 93 фурухта ме-
шуданд. Тадридан шумораи сабу краевой шахей афзудан ги-
367
рифт, вобаста ба ин нархи бензин низ боло рафт, 9-10 тин шуд.
Дар ёдам наст, ки ба х,амин нам одамон сахт норозй шуда бу-
данд. Дертар ин нарх ба 20 тин, синае ба 40 тин баромад. Баъд
аз соли 1991 нуцтанои хусусии бензинфурушй арзи вудуд карда
нархро ба осмони нафтум дакка занонданд. Аммо ба ин акнун
касе лом намегуфт, зеро гуши арзшунав намонда буд.
ЗУХУРОТИ дигари ношукрй-нарасидан ба дадри тансил ва
хизмати тиббии бепул буд. Давлат барои маърифатнок кунон-
дани шанрвандонаш \сд чизро дарег намедошт, сат\и таълиму
тарбияи советй дар данон аз нама бехтарин буд, нар сол дар
вилоят мактабу омузишгонно ва кудакистон^ои нав ба исти-
фода дода мешуданд, студентону нуиардуён стипендиянои ба-
ланд мегирифтанд, барои тансили он\о лабораториях) синф-
хонанои муданназ омода буданд, касе аз толибилмон ришва
тамаъ намекард, ах.сн-а^ён зотх,ои баднафс сари порагирй дас-
тгир карда ба дазонои сахт гирифтор карда мешуданд. Мох,о-
наи профессоров 450, доцентон 320, муаллимони калон 180 ва
муаллимони даторй 95-120 сум ба зиндагй кифоят мекард ва
аксарияти куллии онно худро аз олудашавй ба аъмоли зишт
артист мекарданд.
Мактаб^о низ бо тамоми му\имоти тансил -мебель, кабинет-
ной фаннй, асбобнои аснй, лабораториях,о, дастурнои методй,
адабиёти гуногун таъмин буданд. Аксарияти омузгоронро шах-
сони пурдону сонибтадриба ва сидцан таълимдинанда ташкил
медоданд. Онно барои кори худ аз шогирдон чизе умедвор на-
мешуданд, зеро мононаи баланд мегирифтанд ва он мо^е ду
маротиба дар сананои муайян дода мешуд. Барои соатнои
иловагй, манфилнои фаннй ва гайра низ аз хонандагон маблаг
дамъ оварда намешуд. Мактабно нарсол аз нисоби худи давлат
таъмир мегардиданд. Ягон хел танцией динати китобнои дарей
низ вудуд надошт, он\оро муаллимону хонандагон аз магозанои
китобфушй бо нархнои арзон харида метавонистанд. Барои
васеъ гардондани данонбинии мактаббачагон имконият\ои фа-
ровон мавдуд буд, нам устодон ва нам шогирдон бо хониши
худ ба чандинтой рузномаву мадаллано обуна мешуданд, ки-
368
тобхона^ои мактаби ва ша\рию вилояти ^амеша дар хизмата-
шон буданд. Дар х,ар мактаб созмон^ои пионерию октябрят^о,
ташкил о г^ои комсомола пурсамар фаъолият мебурданд. Нис-
бати хурок ва саломатии хонандагон махсус гамхорй карда
мешуд. Ошхона^ои мактаби ба таври бояду шояд кор мекар-
данд, гурухдои рузашон бардавом ва лагерь^ои наздимактабй
бо цои хобу хуроки гарм таъмин буданд. Мактабх;о фасли зи-
мистон ба таври мутамарказ гарм карда, дар назди ^ар яки он^о
бушох^ои тиббй амал мекард, ба бачагони э\тиёцманд ^ар сол
ба таври ройгон сарулибос ва пойафзоли гарм дода мешуд.
Барои бача^ои ятиму тарбияашон душвор хона^ои бачагон ва
иптернат^о вудуд допп анд, ки дар ощо шароити таълим аз мак-
таб^ои мук;аррарй щариб фарц намекард. Он^ое, ки шароита-
шон дар мактаб^ои рузона хонданро намебардошт, мставони-
станд тах,сили худро дар мактаб^ои шабонаи коргарцавонон
идома биди^анд. Чунин мактаб\о \агго дар ма^басхона^о мав-
ЧУД буданд.
Барои инкишоф додани ласцати мактаббачагон дар ша^р
станциями техник^ои наврас, натуралистони давен, сайё^он
ва гайра амал мекарданд. Солхои 70-80-ум раем шуда буд, ки
хонандагони синф^ои болой баъди анчоми соли хониш та^ти
сарварии ро^бари синфашон бо поезду автобус^о ба сафари
Маскаву Ленинград, Самарканду Бухоро барин ша^р^о меба-
ромаданд.
Дар чунин шароит бисёр мактаббачагону студентон, мута-
ассифона, дуруст намехонданд, аз даре мегурехтанд, нисбати
таълимгох,у устодони гамхорй худ нафрат доштанд. Як ^исм
волидайн фарзандони хеш, бахусус, духтаронро аз мактаб
барвацт кашида мегирифтанд, ба руи муаллим, ки холисона ба
тифлони у сабак; меомузонд, мсдавиданд, уро та\к,ир мекарданд,
"^ама саводнок шавад, подаро кй мсчарронад?"-гуён барцаед
ба маълумотгирии бача^ояшон монеъ мешуданд.
ДАВЛАТИ Советй ^ифзи саломатии раияташро вазифаи аз
\ама му\имтарин медонист, хусусан ба тандурустии модару
кудак диктата аввалиндарача медод. Ба мардуми шах.р соли
369
1988-ум 6 поликлиника ва 2 беморхонаи ша^рй, беморхонаи
клиники вилоятй, боз 5 бсморхонаю 9 диспансер, 2 консульта-
цияи занона, таваллудхона, 2 станцияи санитарию эпидеми-
ологй, 11 бунго^и наркологи хизмат мерасонданд. Сол то сол
базаи моддию техникии со^а боло рафта, хел^ои нави хизмат-
расонй цорй мегардиданд. Чунончи, мо^и феврали соли 1989
дар диспансери кардиологии вилоятй шуъбаи царро^ии дил
таъсис ёфт: гуру^и табибони маш^ури Новосибирск бо сардо-
рии профессор Н.П.Валыка ба Ленинобод кучида омада, дар
ин цо даодо амалиёти мураккаби царро^й гузаронданд, усул^ои
нави табобат цорй намуданд. Тамоми намуд^ои муолица дар
муассиса^ои тиббй бепул буд, беморон бидуни пардохти
маблаге бо дорувор, се ма^ал хурок ва цойхобу ниго^убини
духтурону ^амширагон таъмин карда мешуданд.
Ба бисер беморон кумаки тиббй бевосита дар хонаашон ра-
сонда мешуд. Дар ^ар поликлиника 4-5-тогй мошини махсус
мавцуд буд, ки бо он^о духтурон ба цуз муоинаи касони талаб-
нома додагй \ар лаФта ё ду-се маротиба беморони ноцунбону
солхурда ва иштирокчисну маъюбони цангро низ аз назар ме-
гузаронданд. Ин "асдати фаъолона" ном дошт. Хдмширагони
шаф^ат барои озор накашидани беморон ондоро ба хонаашон
рафта укол мекарданд. Дармонго^о беморони захми меъда,
цогару тарбод ва ^атто дарди дандонро ба к;айди махсус ги-
рифта, соле ду маротиба барои пешг ирй намудапи хуруди он^о
зуран ба муолица даъват мекарданд. Аз соли 1984 диспансери-
зацияи саросари а^олй cap шуд, яъне агар то ин дам фацат бе-
морону ашхоси ба беморшавй моил (группа риска) ба ^исоб
гирифта, ба таври мацбурй ташхису табобат карда шаванд,
акнун тамоми одамони солим низ вазифадор буданд, ки соле
ду маротиба аз муоинаи \атмй гузаранд. Тамоми ин чорацуи^о
тан^о ба хотири як чиз ^ифзи си^атии омма буданду бас.
Аммо \амин цадар гамхорию меэуэубонй на ба \ар кас ме-
форид. Аксар мардуми тахдой ба поликлиника х,озир шуданро
зарур намешуморид, аз диспансеризация гузаштан намехост,
барои рафта анализ супурдан ^ам варащаи корношоямй талаб
370
мекард. Дар ин бобат фа цат русмардум боинтизом буд, аз гуф-
таи духтуроп cap намспечид. Бархс нафарони махалли дар ка-
салхона цам на режимро риоя мскарданду на фармудаи духту-
ронро. Х,авУч-\авуч дору^оро нахурда, ба бсрун бароварда
мспартофтанд. Бечора сардухтури беморхонаи шацрии рацами
1 Султон Урунов онцоро аз паси буттазорон таассуфхурон
мсгундошт. Бисер доруцо аз цабили аналгину цитрамон, "от
кашля" (маржами сулфа, 1 тин арзиш дошт), кордиамин, пени-
циллин (16 тин буд), глюкоза (1 цуттиаш 60 тин буд, цоло 50
дирам), дсмидрол, витаминной цархсла бинобар сахт арзон бу-
данашон дар хонаи мардум таг-таги пой буданд, одамон онцо-
ро куцна кунонда, ба ахлотцо бароварда мспартофтанд.
Исрофкорй дар соцаи царроцй низ бецад зисд буд. Ба хурд-
тарин захм ^ам бинту докаи фаровон истифода мсгардид, сал-
фсткаро низ цамагй як маротиба кор мефармуданду ба сатил
мспартофтанд (цоло яктои он камаш 7 маротиба истифода ме-
шавад). Маъмурият ба гигиенаи бсморон эътибори махсус ме-
дод. Руйцо ва сачоцу цилди болишт нар нафта иваз карда ме-
шуд, аммо цамонцоро цам бетамизон мсдарронданд, каравот-
цоро мсшикастанд. Тани сицат ба ошпазу экспедиторно низ
намсфорид. Ин касон цацци беморонро бера^мона "уштурча"
мекарданд.
Баъзе касон бссабаб бо кормандони тиббй цангталаб мешу-
данд, онцоро дашном медоданд, махсус шунавонда мегуфтанд,
ки "ин духтурон цец балоро намсдонанд, ман нагон ба назди
табиб мсравам". Х,а, табиби расмиро писанд накарда ба "таби-
бон"-и чаласавод, бахшию фолбин^ои цо^ил муроциат кардан
Нам маъмул буд. Боз як зумрае допишу ма^орати духтурони
худамон (соли 1988 аз онцо 19 нафарашон номзадцои илми тиб
буданд)-ро намоишкорона пушти по зада, ба Тошканду шац-
рцои марказй мсрафтанд.
Х,амон вацт цам бисёр одамони асп барин бацуввати пулдор
дар палатацои алоцидаи обод босавлат хобида, цамту истиро-
цат мекарданд, ба беморони цацицй писханд зада, доруцои ба-
рояшон таъинкардаи духтуронро калонгирона аз тиреза наво
371
медоданд. Як к;исми он\о ба духтурон ва ВТЭК ришва дода,
бардуруг ба нафак;аи бсморй мебаромаданд, минбаъд дар дос
кор накарда ба х,аннотию савдогарй машгул мешуданд.
Бахусус тарной фиреб ба варацаи корношоямй баромадан
маъмул гардида буд. Стажи корни кас агар 8 сол бошад, дав-
лат ба у дар сурати беморшавиаш 100 фоиз музди кориашро
медод. Аз ин ру, ашхоси тамоман сиппа-си^ат худро бемор во-
намуд карда, ^афта^о ба кор набаромада, ба шугл^ои дигар
овора шуда мегаштанд.
Бо сим заданной бардуруг овора кардани мошин^ои ёрии
таъцилй, аз эмкунй cap тофтан, шабона аз беморхона гурехтан
ва амсоли инро низ ба цуз ношукрй дигар хел маънидод кар-
дан мумкин набуд.
Он ващт маоши духтурон ва дигар коркунони тиббй бад на-
буд. 24 октябри соли 1986 вай боз 40 фоиз зиёд карда шуд. Ак-
нун ставкаи духтурон аз руи стажи кориашон аз 160 то 200 сумро
ташкил медод. Ба ин микдор музде, ки эшон барои навбатдорй
ва ё барои мансаб (масалан, мудири шуъба) мегирифтанд, до-
хил намешуд. Зумрае чун психиатр^о, табибони амрози сил,
сироятй, рентгенологх,о боз 24 фоиз иловапулй мегирифтанд.
Музди ^амширагони шафцат низ бо навбатдорйто 120 сум
мерасид. Ва ин дар шароите, ки 1 линга орд 13 сум мсистод, ба
зиндагй мерасид. Бо вудуди ин баъзе зот^о ба ришваситонй
машгул шуда, ба шаъни худ дог меоварданд.
БОЗ як падидаи ношукрй дуздии моликияти давлатию
цамъиятй буд. Дар ин аъмол дар якцатор корхона^о ро^бар
\ам даст дошту коргар \ам, яке сарвати халцро бо вагон занад,
дигаре шарафи коргариашро аз даст дода, ба хасдуздй машгул
мешуд.
Майдадуздй хусусан солхои 80-ум сахт авц гирифт. Баъзе^о
вацти корбуро аз корхона а^аллан ду дона галтак ва якчанд
адад мехро бо худ набаранд, шаб хобашон намсбурд, он рузи
худро бесамар гузаштагй мешумориданд. Ин дам ба чашмона-
шон на обрую иззат менамуду на маоши калон ва на мукофот-
пулии х>ар мох, мегирифтагиашон. Аз фабрикаи пойафзолдузй
372
туфлию музача^ои тайёр, тагчарму ширеш медузиданду аз ит-
ти^одияи либосдузй - матоъхои гуногун. Мегуфтанд, ки нафа-
ре мардина ба таиаш атлас печоида будааст, аснои аз проход-
ной гузаштан дуссааш ба посбон шуб^анок менамояд ва у вацте
куртаи мардакро бардошта аз як нуги матои дуздиаш сахтакак
мскашад, мардак мисли юла (бозичаи бачагон) гир-гир чарх
задааст. Аз территорияи комбинати абрешим низ бо вудуди
Хушёрии дастаи сершумори посбонон дуздон бирешиму бедасаб
ва духобаю барцутро бо тубаш мебароварданд. Он вак;т^о тах-
та^ои бо лак сайдалёфта фак;ат дар фабрикаи мебельбарорй ба-
рои маснуоти худй исте^сол карда мешуд. Аммо вай дар дасти
усто^ои хонагард фаровон буд, он\о пин^он намедоштанд, ки
ин моли дуздиро аз коргарони фабрикаи мазкур харидаанд.
Макони дигари дуздй комбинати гушт буд. Дар ёдам, як-
чанд ма^аллагии мо, ки дар он до кор мекарданд, гушти аз ком-
бинат рабудаашонро э^ар бегох, ба ^амсоягон дар ба дар, бо
нархи аз магоза арзонтар мефурухтанд. Аммо ин дар к,иёси
миддори гуште, ки мафияи корхона тарной муташаккилона
обулой мекард, аз хирс муе ^ам набуд. Гуштро эшон аз комби-
нат мошин-мошин мебароварданд. Азбаски сарони корхона са-
раввал хизмати болонишинонро ба до меоварданд, касс пиша-
ки ононро "пишт" намегуфт. Тавре собик, сарбайтори комби-
нат Музаффар Мутеъходаев (дар ин до сол\ои 1956-1967 кор
кардааст) нав^л мекунад, \ануз дар давраи ро^барии директори
нахустин А\маддон Фосе\зодаи тошкандй дар арафаи ^ар ид
дар халта^ои когазин ба коркунони масъули горкому обком 10
килогй гушту дазй, х,асиб, рулет ва дигар ма^сулот фиристода
мешуд. Аз ин гуна мурувват сарони милиса низ беба\ра набу-
данд. Касе цоидаи мазкурро риоя накунад, ба худаш дабр ме-
кард. Масалан, Н. ном экспедиторро барои шаби ид "тух,фа"-
х,оро сари вацт ба горком дастрас накарданаш гуно^у камбу-
ди^ои дигарашро ёфта, се сол аз озодй ма\рум карда буданд.
Ба баъзе^о мустацилияти директори нав Х,омиддон Ибодо-
ви самарк,андй низ нафорид: ба мошини сабукрави у бардуруг
як микдор гушту ^асибро до карда, уро тарной тух,мат аз вази-
373
фааш хориц кунонданд. Аммо дар комбинат тороцгарй ба ^ама-
гон хуш намеомад, буданд дар ин 40 шахсоне х;ам, ки барои
бардам додани дуздй сахт мубориза мебурданд. Сардори
шуъбаи кадр^о собик; коркуни орган Абдураззок; Ра^матулло-
ев аз чумлаи чунин касон ма^суб мешуд. Барои аз у халос шу-
дан маъмурияти корхона чй кор^ое накард, чй восита^оеро
истифода набурд! Оцибат ба коргаре фармуд, ки 7 кг гуштро
ба баданаш печонда худро ба посбон цапонад, онро "гушти
дуздии Ра^матуллоев" маънидод намояд. Аммо ин найрангаш
нагузашт: Ра^матуллоев барои ^ифзи номи иски худ аз обком
имдод хост. Бо супориши Рифъат Х,°Чиев, ки ин одамро дер
боз чун одами ^алолкор мешинохтанд, милиса шахси дастгир-
шударо дурусттар истинток; кунад, у гириста фиристод, ки
х,амаи ин кор ташкилй аст, аз цониби ро^барият барои бадном
кардан ва аз кор рондани Ра^матуллоев та^ия шудааст.
Аммо дуздй дар комбинат чунонки пеш буд, х;амон хел мон-
дан гирифт. Барои пешгирй кардани он на цудрати маъмурият
мерасиду на посбонон. Ро^барони корхона ноилоч ба ихти-
роъкорй даст мезаданд. Чунончи, яке аз он^о-К.одир Рахимов
территорияи комбинатро аз пешайвони кабинеташ бо дурбин
наззора карда, дуздонро ошкор ва дастгир месохт. Директори
дигари сахтгир Хдйдар Отамуродов (шав^ари котиби обком
Каромат Мирзоалиева) бошад, ба посбонон бовар накарда,
худаш калтак дар даст аз каллаи са^ар атрофи корхонаро давр
мезад ва гуштдуздонро дастгир менамуд. Боре у нафареро бо
як халта гушт рапида чунон калтаккуб намуд, ки мавсуф бо
царо^ат^ои вазнин ба беморхона афтод. Мардуми аз асли х;ол
бехабари ша\р аввал директорро барои ин рафтораш сахт айб
карданд. Аммо тафтиш бегуно^ии Отамуродовро исбот намуд
ва у баъди чанде директори фабрикаи мургпарварии Орцони-
кидзеобод таъин шуд.
Аз солдои 70-ум cap карда х>ак,к,имардумхурй дар со^аи
хуроки умумй низ авц гирифт. Акнун ошпазу кабобпаз^о чан-
дон иштиёк, ба нишон додани ма^орати касбй, баланд бардош-
тани он, цалб кардани мизоцон, ^амчун пазандаи мох,ир ном
374
баровардан надоштанд, х,ушу ёдашон ба чашмбандй ва аз тао-
ми хурандагон задан буд. Дар натицаи чунин хунукназарй си-
фати хурок бахусус дар ошхона^ои коргарй ва мактабй багоят
хароб гашт. Макаронро ба об цушонда ба болояш "котлет"-и
нисфаш ордро мегузоштанду парвое надоштанд, ки онро одам
мехурад ё не. Банда таи солхои 1975-1990 дамчун мухбири
рузнома^ои "Бо ро^и лснинй"-и но^ияи Хуцанд ва "Х,ацицати
Ленинобод" дар рсйд\ои сершумори назорати халцй ва "Про-
жектори комсомолй" иштирок доштам ва на аз на^ли дигарон
медонам, ки вазъият дар ин со^а чй гуна буд. Ошпазу санбуса-
паз^ои ноинсоф мантую санбуса^оро гичи пиёз карда, дили
касро аз ин хурок\о билкул моноида буданд, ба дарацае, ки
\офизи маш^ури он сол\о Неъматцон Дустматов месуруд:
Хамсояам Мирниёз ошпази хуб ас г дер боз,
Сапбусааш нахурад харкй кимоб аз пиёз.
Фиребу найранги кафлесбадастон х,агго худи шайтонро ба
\айрат мсовард. Яктояш ин буд, ки дар ду-се кастрюли калоне
компот мепухтанду х,амин ки як микдораш ба фуруш рафт, ба
болояш оби водопроводро бебаркаш илова карда пул кардан
мегирифтанд. М изо ди аз ин бехабар "хайрият, компоташ сахт
ширин нею ниммазза будааст" гуён хурсандона ташнагиашро
мешикаст. Ошпаз^о тан\о аз хламин найранг рузе 40-50 сум да-
ромад доштанд. Пули муфт ондоро сахт аз худ равонда буд. Ба
дуруст пухта фурухтани маводи фаровоне, ки общепит медод,
хушашон наомада, номгуи таом\оро сахт ма\цуд мекарданд,
ба ош ^атто кабудй пошидан барояшон гаронй мекард. Тавре
гуфтам, солхои 80-ум дар Ленинобод чй бисёр буд-гушти
мургобй, мутасаддиён намедонистанд онро чй кор кунанд. Бо-
р^о ба коркунони хуроки умумй таклиф мешуд, ки аз он тао-
м^ои гуногун пазанд, аммо эшон гардапашон ёрй надода, мур-
гобии бисёреро дар яхдон^о пусонда нобуд мекарданд.
АЗ ШУРЛХ,ОИ ку^наи цонсахт, ки тарной рустй дар заме-
ни советй низ идома ёфтанд, метавон циморбозиро ном бурд.
375
Албатта, ин шугл дар Хучанд ба сат^и Самарканду Бухоро ва
ё Тошканду К.уцанд решай амик, надавонда буд, бо вудуди ин
мухлисони зиёд дошт, эшон аз он ба дуз манфиати моддй гизои
маънавй низ мегирифтанд. Х,ини гуншавй циморбозон багоят
э^тиёткор буданд, зеро акнун пеши назари ^амагон будул
партофтан ва ё пул монда к;арта заданро замона намебардошт.
Шугли мазкур аз солхои баъдидангй ин тараф чй гуна дараён
дошт? Ба ин суол ба ман циморбозони номдор чунин давоб
гардонданд:
-Чои доиршавии бозй акнун чойхона^о буданд. Солхои 50-
ум бештар дар чойхонаи Абдулло Эркабоев, дар Чоршанбе,
дар назди заводи нон дамъ мешудем. Вай чойхонаи маш^ур
^исоб меёфт, аз ин до артистонро ба туй^о киро карда мебур-
данд, барои циморбозй низ хонаи ало^ида дошт. Бозй барои
маблаг^ои калон мерафт. Ба ин дилхушй ро^барону калонша-
ванда^ои азхудрафта низ иштиёк,и гарм доштанд, аммо дои-
раи он^о дигар буд.
Солхои 60-70-ум, ки давлат зуру тавони зиёд дошт, к;имор-
бозон ба лопатой махфй до шуда, ба гояти пин^онкорй фаъо-
лият мебурданд. Шумораи циморхона^о аз ду-се адад беш на-
буд. Солхои 80-ум, бахусус дар давраи "демократия" ва "озод-
андешй", ин навъи пулкоркунй нафаси тоза гирифт, бозй ак-
нун дар 16 хонаи шахсони дудогона ва шабонго^ дар чандин
чойхона, аз думла дар чойхонаи "Наташа" баргузор мегардид.
Барои бурд ба дуз пул танга^ои тилло, даво^ирот ва облига-
циями заёми давлатй гузошта мешуданд. Акнун ба "ме^мо-
нон"-циморбозони узбекистонию циргизистонй, ки пеш ба Ле-
нинободи тартиботаш Ошанин дилтаппон ворид мешуданд, хав-
фе таздид намекард-дар баъзе мавридм милиса ба дои пешгирй
намудани ин аъмол худ ба чуталгирй машгул мешуд.
Хулласи калом, акнун хеле касонро тарзи советии мёт, зин-
дагии серу пур ва бофарогату пурмаъно к;онсъ намесохт. Ба
чашми бандагони х,ирс молу сарвати мавдуда низ кам метофт,
эшон орзуи зиндагии ашрофони Барбро мекарданд. Хоридаро
ном гиранд, аз дампашон асалу шакар мерехт. Гуё он до хул-
376
ди барин, би^ишти нацией будааст, аз як дарёяш шир цорй ме-
шудаасту аз дигараш - гулоб. Эшон дар бораи техникаю дас-
товарднои ацнабиён бо ^арорат нарф мезаданд. Ин дам аз
Наяцон да^онашон бо гушонашон нарифона мехурд. Бархило-
фи он Ватани хеш - СССР-ро пай нах, зада онро кишвари бех,ад
ацибмондаю техникааш дар сатх,и асри санг тасвир мекарданд.
Масалан, писханде маъмул буд, ки гуё япон^о аз мамлакати мо
табарнои ^езумкафониро бо нархи арзон харида, аз яктои он
садно адад алмос^ои аълосифати риштарошй месохтаанду бо
нархи дуболо гуё бозпас ба худамон мефурухтаанд. Ва чунин
"мисол"-х,ои росту дуругро ашхоси нонкур бо як тамасхури зах,-
рин, ба н и ко яти худ цабат-цабат дома пушонда нацл мекарданд.
Ин дам ин зогх,о "аз хотир мебароварданд", ки намин Ватани
"абгор"-и онно дар муддати намагй 16 соли баъди цанги мудн-
иштарини зидди фашизм бо техникаи ихтироъкардааш бори
нахуст дар цанон фазой кайнонро фатн карда, дар бадали намагй
як да^сола аз линочи мувозинати щувва^ои стратегии ядрой бо
Американ таърифй баробар шуда тавонист.
Азбаски хорицаравй, банравар шудан аз неъмат^ои Fap6
фащат ба туфайли мансаб^ои баланд имкон дошт, дустдорони
карру фар ва кайфу сафо худ ва фарзандонашонро бехудона ба
идоранои низбиву давлатй ва мацомоти комсомола мезаданд.
Мансабталошй багоят хуруц кард. Х,ам сонибкурсинои низбй
ва нам бюрократкой давок ба мансаби доштаашон шукр на-
карда, шабу руз дар хаёли ба зинаи болотар баромадан, аз им-
тиёз\ои бештар бархурдор шудан мегаштанд. Ин дам тыицоди
идеявй ва лаё^ату кордонй роле намебозиданд, цои онноро
авомфирсбй ва дар пушт тагос доштан гирифта буд. Ана аз
намин сабаб ин касон дарнол баъди заводи сохти совета биле-
тной низбиро иамчун чизи нодаркор ба оташдонно наво дода,
ба сонибкорй ва ё хизмати наргуна фонднои ацнабй руй овар-
данд.
Барои бархе нафарони ношукр дилхушинои мавцуда низ
акнун нокифоя метофт. Дар зери ницоби "ошкорбаёнй" ва таъ-
сири фильм^ои Fap6 аз солнои 1987 cap карда ба таври пинно-
377
нию ошкоро дар шах,р видеосалонов арзи вуцуд намуданд. Дар
оноо бар ивази 25 сум ба хох,ишмандон, аз думла наврасон на-
вороои порнографй намоиш дода мешуданд. Бисер калонша-
вандагону пулдорон чунин видеоро аллакай дар хона доштанд.
Х,амвора бо вусъати ин гуна "тамошо" дар ша\р бадахлоцй низ
Оувват мегирифт.
Хдмаи ин дар мацмуъ бо "демократия" ва "ошкорбаёнй" ба
хеле сует шудани таъсирнокии кори идеологи оварда расонд.
Дандонхояки ^амагон Х,изби Коммунист, оизбе буд, ки кулли
мардумро дар давраи куто^и таърихй ба зиндагии серу пур ва
хушбахтона расонда буд.
- Мо^и сентябри соли 1988 аз вазифаи котиби якуми коми-
тети комсомолии вилоят ба мак;оми котиби горкомпартияи
Ленинобод оид ба идеология гузаштам, -мегуяд Мамадцон
Демидов, \оло сарварй кулли ширкати "Индиго-Сомонком". -
Давраи багоят алгов-далгов буд. Як су тоторх.ои црим куч ме-
бастанду як су я^удисн, нотинцй баръало ^ис карда мешуд.
Одамони дуппа-дуруст дар зери таъсири "демократией Мас-
кав ба мавцеи зиддикоммунистй мсгузаштанд. Корбарй бени-
^оят душвор гардид. Дар ёдам, ^амон вацт дар конференцияи
Хисоботию интихоботии ташкилоти партиявии Донишкадаи
омузгорй иштирок намудам. Маллис ду руз давом кард. Х,ар
нотиц худро дар доной аз Горбачёв кам намедонист, ба сари
Хизб ва ро^барияти он чунон бу\гону маломат мерехт, ки ги-
ребон мецапидед. Ба тамоми гунох^о фацат Х,изби Коммунис-
тро гуна^кор медонистанд. Бекматов ном муаллим беибо аз
руям гирифт: "Горком магозаи махсус дорад-а? Аз халк, рустй
хурданба шарм намедоред?". Фахмондам, ки х,айачи хозираи
горком хама шахсони наванд, ин гуна магоза вуцуд надорад,
мархамат, комиссия ташкил карда яхдонамро рафта бинсд.
Нафари дигар аррос зад: "Ин шиму костюмро аз куцо харидсд?
Барои чй мо ин хелашро ёфта наметавонем?". Бо тамкин гуф-
там: ба Маскав равед, дар витринахо садхо хелат овехтагй.
Ахли мажлис, беш аз 300 нафар коммунист, ягон сухани гор-
ком, хатто гапи мусбаташро шунидан намехост. Бахе кардан
378
бо чунин мардум бефоида буд. Он вацт дар корхонаю муасси-
са^ои дигар низ псши маърака арроци^ою популисту буданд,
оммаи сеэцэшуда дар \ама цо \амин авомфиребонро ба мак,оми
ро\барй мебардоштанд.
379
ЗАБОЛИ ХОКИМИЯТИ СОВЕТЙ
Пас аз он ки "бозсозй" дар даб^аи ицтисодиёт ба тангкучаи
сарбаста дохил шуд, Горбачёв ба хароб гардондани поя^ои си-
ёсии Давлати Советй пардохт. Албатта, \амаи ин амалиётта^-
ти шиор^ои авомфиребонаи "демократия", "^арчи бештар со-
циализм", "бозгашт ба асли ленинизм" сурат мегирифт. Як ма-
\ал у ба интихоботи нави Шуро^о азм намуд. Ба Конституция
ва К,онун дар бораи интихобот гагйиротх.ои зарурй даровар-
да, тарной альтернативй аз ^ар ^авза псшни^од намудани
якчандтогй номзадро дорй кунонд. Акнун ба цуз намояндаго-
ни х,изби ^укмрон ва мащомоти х,укумати дигар созмону муас-
сиса^о, а^зоб ва шахсони ало^ида низ ЛУЦУК доштанд номза-
дии худро ба депутатшавй пешбарй намоянд. Ин амал зо^иран
демократа ва багоят долиб тобад ^ам, дар асл ба футур равон-
дани Х.ОКИМИЯТИ Советй ва билхоса ме^вари он Х,изби Ком-
мунист нигаронида шуда буд, зеро ба Шуро^о cap халондани
шумораи зиёди афроди дигарандешро осон гардонда, ба якка-
\укмронии коммунисток хотима мсгузошт. Боз як навигарии
ихтироъкардаи Горбачёв дар сат^и ша\ру но^ия ва вилоят^о
таъсис додани мансаб^ои маошхури раиси Шуро ва муовини у
буд, ки он, хушбахтона, умри дароз надид.
Тирамо^и соли 1989 маъракаи интихобот ба Шуровой
маралий дар ша\ру вилояти мо низ шуруъ гашт. Албатта, ро^-
барияти ма^ал нагз мефа^мид, ки интихоботи индафъаинц бе
380
душворй нахоцад шуд, аз ин ру, барои аз даст надо дани мавцеи
цукмрони худ чорацои фаврй андешид. 17 ноябрь тавассути
матбуот Платформаи сиёсии обком эълон карда шуд. Дар он
мавцсь ва цадафцои коммунисток батафсип арзёбй гардида, ба
интихобкунандагон ваъдау и бисере дода мешуд. Аммо халц
ташнаи озодй ва ба арсаи сиёсат баромадани одамони нав буд.
Бинобар ин ба зиддияти шадиди партократия нигоц накарда
дар интихоботи 24 декабри цамон сол ба мицдори кам бошад
цам, бархе ашхоси руцияи дсмократидошта ва якчанд дилсузо-
ни цациции цомеа, ки умре аз гаъциби цоцилони у збй дар азоб
буданд, царифони худ-номзадуи горкомро маглуб сохта, ман-
дата депутатиро ба даст дароварданд.
Дар ин зумра банда цам будам, ки роцбари идораам таи со-
лиёни зиёде дар заминай бахилй аз паи озорам мегашт. Мани
гайриу збиро ба депутата Шурой шацрй цамчун намояндаи худ
аз цои истицомат цаммауллауям сокинони мацалла^ои Себ-
зору Таги Тута Калон псшбарй намуданд. Якбора ба шарофа-
ти ону мани то ин дам мазлуму бсцуцуц (он вацт цизбию
тагодор набошед, илму дониш ва цаламатон дупула арзише
надошт) ба сафи пеши сиёсатмадорони шацр баромадам. Ба
ин аллакай нахустин ицлосияи Шурой нав интихобшуда сабаб
гардид. Дар он ман ба набард бархоста нагузоштам, ки манса-
би раиси Шурой шацриро номзади псшниудкардаи обком
ишгол намояд. Ба узирин бо далелу бурцону исбот карда
додам, ки замони зурй гузаштааст, акнун тацдири роцбарияти
шауро на обкому горком, балки мо, вакилони мардумй ул
хоум кард. Часпу талошамро аксари депутату дастгирй на-
муданд ва ицлосия бенатица хобонда шуд. Ин рафтори банда
умон в а цт чун цасорати бецамто акси садои зиёде пайдо кард.
Дар бораи он нашрияу и цумцуриявй маводу дарц намуданд.
Чунончи, мухбири "Адабиёт ва санъат" Муциб К,урбон ба
маулааш "Офарин, депутат!" сарлаву гузошта маро ба осмо-
ни уфтум мебардошт.
Минбаъд низ бо партократу, мафияи савдо ва "равшанфик-
рон", ки аз цагори вакилон цой гирифта буданд, сахт дар царбу
381
зарб будам, барои дифзи манфиатдои мардуми оддй бо дуку-
матдорон низ дастбагиребон мешудам. Агар гапамро дар худи
Шуро гузаронда натавонам, мадола навишта, онро тавассути
газета маъдул мекунондам. Обком аз он ки депутатшавии маро
пешгирй карда натавонист, сахт тадангу пушаймон буд. Заме-
ни демократия ва ошкорбаёнй ба вай акнун имкон намедод
тарной зурй дадонамро бубандад. Аз ин ру, данобон ба
ширингуфторй гузаштанд. Дар бадали як худи соли 1990 панд
маротиба таклиф карданд, ки ба дизбашон аъзо шавам. Х,ар
дафъа бардуруг шарт мемондам: майлаш ман розй, фадат дар
сурате, ки фалониро аз дизб хорид кунед. Медонистам, ки у ба
ондо дону дигар аст, пуштибондояш дар обкому Цека бедисо-
банд, ба дед вадд акодояш ба хотири ман уро аз дизб находанд
ронд. Барои гапдаро кунондани ман дигар воситадо низ исти-
фода мешуданд. Боре як рафидам пукид: "Фалонй мегуяд, ки
чаро ошноят Шарифов мудом ба калондо зид мебарояд. Ба у
чй лозим, вай чй меходад? Мошину хона? Бигузор гуяд, мо ме-
дидем. Фадат дим шинад!". Ба миёнарав бо задрханда гуфтам:
"Ба одамат расой, ки ман аз он виддонфурушони у мегуфтагй
нестам".
Шурои нав бо тарзи корбариаш низ ба Шуродои добили
пештара дед монандй надошт. Яке аз паси дигар родбарони
ташкилотдои шадриро дар дамъомаддо рост карда монда дисо-
боташонро мешунидем. Ягон масъалаи хурду калони шадр бе
мо барраей намешуд. Шахсан фадат аз манфиатдои адли зад-
мат дифоъ мскардам, намегузоштам, ки ба дадди одамони оддй
зомин шаванд. Нафарони аз пойтахт омада mci уфтанд, ки мис-
ли шумоён Шурои данговар дигар дар тамоми Тодикистон нсст.
К,атъият ва ба мавдеи худ устувор будани Бахтиёр Худойбер-
диев, Владимир Нестеров, Рустам Носиров, Абдудамид Сама-
дов, Александр Тараканов, Абдусалом Бободонов, Насриддин
Нурматов, Абдушукур К,айюмов барин депутатдо горком ва
комидроияро мадбур мссохт, ки аз изни Шуро берун нараванд.
Аз ман интихобкунандагонам низ бедад мамнун буданд, зеро
дар интихоби худ хато накарданд: аллакай дар тули соли 1990
382
ба ча^ор нафар сокинони Tai n Тута Калон хона^ои нав ги-
рифта додам, чандин куча мумфарш, цуй^о бетонпуш, мухдодон
бо маводх,ои зарурй таъмин карда шуданд. К,ариб х,ар ^афта ба
махалла рафта, аз коркой кардаам ^исобот медодам. Ин буд,
ки ахди он маро боз ду маротиба (1994-1999; 1999-2004) ба
Шурои ша^рй дспутати худ интихоб намуд.
Интихобот дар х,амаи зинах,о бо рацобати шадид сурат ме-
гирифт. Х,изби Коммунист мекушид, ки дар онх,о фаъолона
ширкат карда, мавцеи ^укмрони худро ниго^ дорад. Аз ин ру,-
ба вакилй дар мацомоти намояндагй бе^тарин кадр^ояшро
пешбарй менамуд. Мох,и декабри соли 1989 шунавандаи Ака-
дсмияи улуми дамъиятшиносии назди КМ КПСС Олимдон
Х,асановро ба Кремль даъват карда гуфтанд: ба кишвари худа-
тон рафта дар интихобот иштирок мекунед. Гап дар бораи ин-
тихоботи Шурои Олии дум^урй (марти соли 1990) мерафт.
Инак, вай дар ^авзаи "Хучанд", разами 83, ки х^дуди кумита^ои
ма^аллах;ои "Хучанд", Туги Калон ва Калинин (Чорчиро^)-ро
дар бар мсгирифг, якбора бо 11 номзади дигар талош варзид
ва 49,9 фоиз овоз гирифта, бо раиси Федерацияи вилоятии
иттифоц^ои касаба С.Зокиров ба даври дуюм баромад. Барои
голибияташ дамагй 500 овоз камй кард. Дар даври дуюм бо-
шад, бо аксарияти овозх,о зафарёр гашт.
Ба андешаи боло ба мансаби котиби якуми комитета партия-
вии ша^р, ки баъди ба кори дигар гузаштани В.А.Рязанов холй
меистод, аз ин давонмарди батамкину пурдон дида муносибтар
шахсе набуд. Ва дере нагузашта Олимдон Толибдонович Х,аса-
нов ба ин вазифа интихоб гашт, бо гайрати зур ба кор шуруъ
намуд. Уро лозим омад, ки ша^рро дар замони нотинчу пурих-
тилоф сарварй намояд.
- Ах,воли воцсии мамлакатро баъди ба ин вазифа гузаштан
фа^мидам, - накд мекунад вай. - Вазъияти сиёсй багоят бугранд
буд. Х,ама аз заифшавии Марказ истифода бурда, курпаро ба
тарафи худ кашиданй мешуданд. Дар мах,алх,о низ хдргуна зо-
тх,ои аламзадаву ницоргир cap мебардоштанд. Як са^ар ба ман
хабар расид, ки дар назди универмаг 5-6 нафар бо плака г^ои
383
Олимчои Хасанов
зиддисоветй намоиш ташкил карда-
анд. Вусъатгирии онро ро^ додан
мумкин набуд. Бинобар ин дартоз
рафтам. Бинам, як русмардаки сур-
хинаи тануманд пеш и бар шиори
"Долой КПСС!" гирифта нишаста-
аст. Нобакор "КП"-ро махсус бо
х.арфх.ои хурду "СС"-ро таедиромез
бо ^арф^ои калон навишта буд,
яъне *;изби моро бо созмони фашис-
та *>амсанг медонист. Хун ба сарам
зад, вале худро дошта гуфтам: "Ча-
ро ин 40 нишастай? Биё ба кабине-
там, су^баг мекунем". Нописандо-
на хандид. Шариконаш низ хираса-
ру цангталаб буданд, мацсад дош-
танд, ки навъс карда цангой барангезанд, дар атрофашон из-
ди^ом цамъ оваранд. Ба корцоям баргашта ба сардори мили-
цияи ша^р Т Ра^имбоев занг задам. "Намедонед-мй, ^озир дав-
раи демократия, кй чй хо^ад кардан мсгирад? - беэътиноёна
гуфт у. Вазифаи мо фацат таъмини гартиботи цамъиятй аст.
Агар зин^ор кунед, одам мсфиристам, рафта назорат мекунад,
то ки бстартибй cap назанад". Аз ин суханонаш хафа шудам,
фа^мидам, ки аллакай гапи ^изб бецадр шуда истодааст, мета-
вон фацат ба худ умед бает. Инак, \амро*;и котиби горком
М.Х,омидов ва ду-се инструктор дубора ба назди тазо\ургарон
рафтам. Бо \ар яке ало\ида су^бат кардем, пароканда шуданд.
Паго*; ба наздам *;амон русмардаки гафс омад. Муллоев Вик-
тор Назарбекович ном доштааст у, дар заводи зарф^ои сирдор
кор мекардааст. Даъво*>ояшро навишта гирифтам. Вацте шах-
сияташро та^циц кардем, маълум гардид, ки пеш барои
бадахлоцй - бсро*,а кардани писараке 7 сол \укми ма^бас ги-
рифта будааст. Акнун чунин шахе мехост худро ба а\пи цомеа
"цурбонии режим" муаррифй намояд1.
' Муллосв соли 1996 (арици хучкушй бо \аст па ipy.i 1 уф|
384
Дар гуфгугуи мардум аллакай маф^ум^ои нав пайдо шуда
буд. Аз рузх,ои нахустини корам донистам, ки дар бинои кух,наи
грести сохтмон созмони "Эх,си Хучанд" амал мекардааст. Бар-
номаи пешазинтихоботии ман низ чунин ном дошт. Гуфтам,
ки рафта ондоро гуш кардан лозим, бояд бифах,мем, ки чй ме-
хох,анд. Ба ин таклифам дигар котибон ^айрон шуданд. "Дамъ-
омадаш кай cap мешавад?" - пурсидам аз М.Х,омидов. "Х,ар руз
баъди соати 18" - давоб дод у. Бего^и дигар дуямон ба он до
рафтем. Бинам, х,ама чсх,рах,ои шинос, худандй, ягон 10-15 на-
фар. Моро дида ^амаашон хомуш шуданд. Ацрабаки соат аз
18 гузашт, вале мадлис cap нашуд. Барномаашонро пурсидам,
гуфтанд, ки пагох, хох,ед шунид. дамъомад бегонии дигар дойр
шуд. Дар он нафаре барномаи "Эх,ёи Худанд"-ро хонда дод,
вай бо барномаи Х,изби Коммунист щариб якхела будааст. Аз
ин хотирам дамъ шуда гуфтам: "Дар ин зали торику чиркин
нишастанатон чй х,одат? Биёед, ман ба шумо зали бархдвои гор-
комро ди^ам, вай холй хобидааст. Мархдмат, кай хох,сд, омада
бсмалол мадлисатонро гузаронидан гиред". Вале онх,о наома-
данд. Дар горком барномаашонро тахдил кардем. Асосан та-
лаби иваз кардани номи inaxjipo дошт он. Дар мах,аллах,о низ
халд донибдори хдмин буд. Бинобар ин царор додем, ки ин
масъаларо ^амадониба омухта бароем. Барои ин комиссияе
созмон додем бо сардории М.Х,омидов ва муовини раиси
комидроияи ша^р Ф.Э.Му^иддинов. Омузиши ди\ат^ои
^уцуциашро ба зиммаи худ гирифтам.
Азбаски он вацг хднуз К,онун оиди раъйпурсй вудуд надошт,
ба Маскав ба Институтаомузишиафкори дамъиятй муродиат
намудем. Аз он до гурух,и коршиносон омада бо мо шартнома
бастанд ва тибци он дар шах,р тадцицоти чуцур гузарониданд.
галберро аз об бардошта гуфтанд, ки аз ленинободиён 85 фоиз
донибдор ва 15 фоиз мухолифи дигар кардани номи шах^р х,ас-
танд. Ин хулосаи ондоро гирифта ба ро^барияти вилояту
думх,урй муродиат намудем. К,ах,х,ор Ма\камович ба ман гуф-
танд, ки данбаи цонуниашро бо Шурои Олй мутобиц кунед,
агар бо тиндию оромй гузаштани раъйпурсиро кафолат дих,е-
385
Зумраи рохбарои ва фаъолони шахр бо мехмоиои aj нохияи
Кировы шахри Тошкаид. Соли 1990.
тон, мар^амат, бигузор дойр шавад, вай барои цум\урй низ
тацриба хо\ад шуд. Баъди гирифтани чунин фотс^а дилпурона
ба референдум шуруъ намудем. Вай чй iyiia натица дод, ба х,ама-
гон маълум аст.
Бояд гуфт, ки аввал^о ба гояи баргардонидани номи нешта-
раи ша^р бисерин ленинободисн цонибдор набуданд. Зеро та-
моми нсшрафту шукуфоии диерро аз шарофати В.И.Ленин,
идея^ои муаззами у медонистанд. Ба пиго^ доштани номи "Ле-
нинобод" хусусан ветеран^ои х,изб, рохбарон, нафарони ба иде-
ал^ои социализм содик;, аролии руезабон ва тоцикони дар ру^и
европой тарбияефта сахт пойфишорй мекарданд. Худи бардош-
та шудани ин масъала ба назари он^о амали миллатгаронаю
зиддисовстй менамуд. "Чй тавр цуръат мекунанд, ки ба номи
муцаддаси Ленин даст бардоранд?" бо цах.р мсхурушиданд
oiiXjO. Х,айх,от, замоиа дигар шуда буд: аз цопиби а\ии зиси Ду-
шанбе, бахусус Р.Амонов, М.Шукуров, Р.Додихудоев, М.Наи-
386
мон барин олимони шинохта ва ^аммаслакони ма^аллии он^о
лиц I ирондани э^сосоти "баргаштан ба асли хеш", таблиги як-
1иили худшиносй ва гиромидошти арзиш^ои миллй, ишора^ои
бс^исоб ба таърихи ниёгоп раво-раво ба мафкураи мардум кора
кард ва ацидаи онх,оро тагйир додан гирифт. Дастго^и идеоло-
I ии ^изб, ки ба чунин бархурд тайёр набуд, ба тазъици чандин-
1 арафа тоб наоварда, оцибат ро^и муросоро пеш гирифт. Аммо
нафарони матиниродае чун профессорон Ш.Султонов, А.Тур-
сунов, Р.Х,айдаров, С.Асадуллоев, сардори Архиви давлатии
вилоят Н.Морозов, раиси комитета назорати халк;и вилоят С.О-
чилдисв, вез срани цанг В.Сорокин, сиёсатшиноси цавон Б.Ху-
дойбсрдиен ва чандс ди1 арон то охир истодагарй намуданд.
Худи май ни«ба х.амин лагерь шомил будам, вале азбаски ош-
кор кардлни млвцеам он вацт ба нафъи партократияи манфур
мсбуд, ю^нран хом^шй ихтиср намудам.
Рос । и । in. .iKi.ipm । и агонии |||а\Р Дар ^олати ногувор мон-
да буд а । як гараф номи Лепин, пешвои аъзам, аз цониби
ди1 ар номи щадима ва ба дил на «дики Хуцанд. Чй бояд кард?
Оцибат аксарият худро бо чунин фикр тасаллй доданд: "Мо
до^ии ме^наткашони ца^он В.И.Ленинро чун шахси бузург
^урмат мекунем, бо вуцуди ин цонибдори ба номи аслиаш бар-
гардондани ша\рамон мебошем. Бигузор номи Ленин дар номи
вилоят боцй монад". Тудаи гармхун бошанд, бо иваз кардани
номи шазуэ цаноат накарда, тоцикй кунондани ном\ои куча^оро
низ талаб мснамуданд. Ин дам санги маломат хусусан ба сари
он хуцандиспи бсриё, дсэдонони софдиле, ки соли 1935 арзи
^амша^рисни худро лар бобати номи Ленинро ба Хуцанд гу-
зоштан ба Сталину Калинин расонда буданд, борид. Бархило-
фи ^ацицати таърих (он вацт кулли хуцандиён Ленинобод номи
гирифтани ша^рашопро бо дилу цон пазируфта буданд) иддае
аз асли х,ол бехабар аррос мезад: "Ин амали калоншаванда^ои
косая ес буд!".
Ни\оят аввали мо^и октябри соли 1990 сессияи Шурой Шад-
рин Ленинобод масъалаи ба шал;р баргардондани номи таъри-
хиашро дида баромад. Ба таклифи гузарондани бозпурей (ре-
387
ферендум) на дамаи вакилон розй шуданд. Зумрае ба монанди
депутатдо С.К,аландаров, А.К,одиров, Н.Ниёзй, таблиготга-
рони аз Душанбе омада - академик Н.Неъматов ва узви раёса-
ти Хазинаи фарданги думдурй ©.Панфилов талаб пеш овар-
данд, ки масъалаи мазкур тариди овоздидии мударрарй дар
худи идлосия дал карда шавад. Пайдо буд, ки эшон ба галабаи
худ дар референдум чандон боварй надоранд. Вале ин таклифи
ондо ба овоздидй гузошта нашуд. Аксарият бозпурсиро писан-
диданд. К,арор дода шуд, ки референдум 23 декабри дамон сол
гузаронида, натидааш дар идлосияи навбатии Шуро 25 декабрь
тасдид карда шавад.
Якчанд руз пас комиссия оид ба бозпурсй созмон ёфт, онро
раиси Шурои шадр А.Абдуллодонов (раиси комиссия) ва раи-
си комидроияи шадр Б.Ашуров (муовини раис) сарварй наму-
данд. Инак, 23 декабрь референдум дойр гардид. Ленинободи-
ён ба раъйдидй дозир шуданд, то ки муносибати худро ба ин
масъала иброз намоянд. Рузи сармо буд он руз, барфи майда
меборид. Бархеро болидаруд медидему бархеро -тирару. Ба ь-
зе касон аз овоздидй умуман худдорй намуданд. Вале аксарият
номи Худандро бардарор дидан мехост. Пагод маълум гашт,
ки аз 78.926 нафар мардумони дар ип чорабинй ширкаткарда
73,8 фоизашон ба донибдории эдё кардани номи нештараи шадр
раъй додаанд. 25 декабри идлосияи V Шурои шадрй дариб як-
дилона (ба дуз банда, ки бстарафй ихтиёр намудам) нагидадои
бозпурсиро тасдид намуд, вале худро аз хидолат бароварданй
шуда муродиатномас ба кулли сокинони шадр дабул кард, ки
дар он гуфта мешуд: "Мо, намояндагони халд ба дамаи шадр-
вандон муродиат карда ходит менамоем, ки бардарор карда-
ни номи азалии Худандро яктарафа нафадманд ва яктарафа
маънидод накунанд. Ин иддоми мо маънои онро надорад, ки
гуё шаъну эътибор ва дадру манзалати В.И.Ленин паст мешу-
да бошад. Хдргиз ин тавр нест, зеро таълимоти абадзиндаи
Ильич моро дамеша ба суи ояндадои пек роднамой мекунад...".
Ин гапдо акнун дамту барои нулпоккунй буданд, дар асл дар
байни коммунистону созмони "Эдёи Худанд" бадс мерафт, ки
388
кадомс аз он\о ба иваз кардани номи ша^р сах,ми бештар гу-
1О1П Г.П1Д. Алцисса, баъди 55 сол ша\рамон дубора Худанд шуду
рлсо пас аз як соли ин бозпурсй 8 декабри соли 1991 дар бешаи
Беловсж оилаи бузурги халкдо - Иттифоци Советй аз цониби
як идда хиёнаткорони воломацом тамоман бардам дода шуд...
Х,ар гох, арафаи пошхурии СССР, торафт заифшавии сохти
соцалистй ба ёдам расад, дилам ба дард меояд. Нипюна^ои
ганаззул аллакай аён буданд: торафт авомфиребии сиёсию
миллатгарой хуруц мекард, мавцеи Х,изби Коммунист якзайл
сует шуда, дои ца^онбинии илмию материалистиро х,ар гуна
ца^олаз у ацоиди бсбунёд мсгирифтанд. Х,окимияти Советй ак-
нун мисли нсштара якгану нурицтидор набуд. 7 ноябри соли
1990 а\ли »а\ма ги ша^р бори охирин ба намоиши идона баро-
мадапд Акнун беш rap иду маросимх;ои миллй ташвиц карда
мешуданд. Гобистони цамон сол дар inax,p бори аввал Иди за-
бои гадлив ।ардид. I айер ва дойр намудани онро раиси Шурои
ша\р ба шммаи ману дену га г II.Турсунов вогузор намуд. Дар
рузи га ьишнуда дар боги ша\рй бо иштироки купли худандиён
ва мс^монон аз марказ^ои цадимаи тоцикнишин шаэуэу нохияи
Самарканд, ша^р^ои Косонсою Чует ва вилояти Уш маъракаи
бошуку^и хотирмоне оростем. Мох, и октябри соли 1990 ба
тацлили иди ацдодии Мезуэгон ва мох,и феврали соли 1991 ба
иди Сада низ ибтидо гузошта шуд.
Хдмаи ин ^амвора бо торафт бадшавии шароити зиндагй ва
мураккаб гардидани вазъияти сиёсии мамлакат царасн меги-
рифг. Охири соли 1990 аллакай дар ошхона^ои мактабии би-
сёр нодоцо мах,суло г набуд, ки хурок назанд, зимистон аз На-
мангон иттилоъ расид, ки дар он цо ифротиён 8 аскарбачаи
русро дар даруни автобус зинда ба зинда сузондаанд...
Бармегардем ба аввал^ои фаъолияти депутатиам. Бояд
бигуям, ки ицрои вазифаи бсвоситаам - раиси комиссияи доимй
низ дар мадди аввал царор дошт. Дар он нафарони пурдону
богайрат цамъ омада буданд. Аз руз^ои аввал дар назди рох,-
барияг масъала гузоштам, ки дар Хуцанд газстаи алох,идаи
ша^рй ташкил карда шавад.
389
Гап дар он буд, ки вай аз соли 1971 ин тараф нашрияи худй
надошту даёти шадр дар садифадои рузпомадои вилоятй хеле
подис ииъикос мешуд. Ин долро ба котиби якуми горком
Олимцон Х,асанов ва котиби идеологии он Мамадцон Деми-
дов фадмопдам. Азбаски дизб худаш ташаббускори бозеозию
рушодгуй буду кушиш мекард аз даёт дафо намонад, ощо так-
лифамро маъдул донистанд. Мудири шуъбаи идеологии гор-
ком Хуссйнцон Шукуров мутасаддии омузиши масъала таъин
шуд. Ба уву ман фармуданд, ки штати корй, маблаг ва миддори
когази сарф мешудагиро дисобу китоб кунсм. Бо ин мадсад
Шукуров сохтор ва корбарии рузпомаи "Бо роди ленинй"-и
нодияи Худандро омухт. Бори дигар ба он цо журналисток
Ю.Яценко ва М.Валисвро родй кард. Бо вудуди ин мо хуфтем,
ки "Бо роди ленинй" барои рузномаи шадрй мсъёр шуда наме-
тавонад, бояд штати он зиёдтар бошад. Барои анид кардани
сметай хароцот ва далли мушкилоти чоп аввалдои соли 1991 аз
Душанбе муовини раиси Комитета давлатии табъу нашри
цумдурй Нозимцон Фозиловро даъват карда, дар утоди кории
Х^.Шукуров масоили рузномаро бори дигар аз гудозу тадлил
гузарондсм. Ниятамон давй буд, ки то охири дамон сол рузно-
маи нав датман аз чоп ходад баромад.
Моди марти соли 1991 дар шадри Хуцанд даласаи сайёри
Шурои Олии ДШС Тоцикисюп оид ба рушди фарданг, забои,
анъанадои миллй ва дифзи мороси таърихй "Дар бораи рафти
татбиди докупи забони цумдурии Тоцикистон дар шадри Ху-
цанд" баргузор шуд. Дар он дайати бонуфуз - аъзоёни Куми-
таи дахлдори Шурои Олй Ато Х,амдам, Эмомалии Радмон,
Ходаадмад Хидиралиев, Гулафзо Савриддинова, Абдуллоцон
Орифов, Исматшо Зипнатшоев, Амон Абдуллоев, депутатдои
Шурои Олй Саидадмад Каримов, Баффор Мудиддинов, Х,оди-
акбар Турадонзода, муовини Раиси Дсвони Вазирони думдурй
Х,абибулло Саидмуродов ва мо, депутатдои Шуродои шадрию
вилоятй ширкат доштем. Дар дамин даласа дар назди дозирон
ман низ дамчун раиси комиссияи доимй аз дараёни татбиди
донупи забои дисобот додам ва гуфтам, ки ба наздикй чопи
390
Рохбарони шнуру niuiowi дар иди Сада. Мохй феврали соли 1991.
рузномаи шаэурй ба ро^ монда мешавад. Ин муждаро а\ии
даласа бо хушнудй пазируфтанд.
Бояд бигуям, ки аз худи аввал ба^су талош^о дар атрофи
номи рузнома хеле зиёд буданд. Баъзе^о мсхостанд, ки номи
онро "Насими Сир" гузорем. Аммо ман исрор мекардам, ки
"Тирози да^он" гузошта шавад, зеро он аз цадим номи мадозии
Худанд асг, очерки маш^ури устод Айнй дар бораи шаэфи
Худанд низ чунин пом дорад ва ин номест басо зебову дилни-
шин. Х,амон руз\о андешаамро ба шоир Аскар Х,аким х,ам, ки
ме^мони мо шуданд, гуфта оиди ин масъала фикру муло\изаи
он касро низ гирифтам. Аскар-ако низ аз байни бисёр ном^о
мах,з "Тирози да^он"-ро нисандиданд.
Ин дам мехостам як чизро дайд намоям: соли 2003, вацте ки
рузномаи "Тирози да^он" да^солагиашро ид мекард, нафароне
бсибоёна даъво пеш оварданд, ки гуё ин номро ба газета онх;о
нсшни^од карда будаанд. Вале ман дар даст далели шайъй до-
рам: баъд аз он ки Х,изби Коммунист аз сари цудрат дур карда
391
шуд, рузномаи нави шах;рй ташкил нашуда монд ва мо х^исобу
китоби рузномаи навро дар папкае гундошта мондему тира-
мо\и соли 1991 вак,тс ки "равшанфикрон" хостанд номи "Х,ак;и-
к;ати Ленинобод"-ро низ иваз кунанд, барои ба он рох; наёфта-
ни х,ар гуна номх^ои нозебу ночаспон банда таклиф кардам, ки
ба вай "Тирози да^он" ном гузорем. Ин пешни^одам ба бисер
касон маъ^ул афтод. Хдтто як нафар мухбири фаъоли дамоати-
амон - Мирзому^иддин Х,омидзода дар шумораи 17 ноябри
соли 1991-и "Х,ак;ик;ати Ленинобод” муло^изоти худро бо унво-
ни "Номе аз "Тирози да\он" бсх, нест" чоп кунонда, фикри маро
оиди ин пешни^од дастгирй намуд. Ана сатр^о аз он навиштаи
у: "Дируз дар х,алк,аи дустони со^ибмаънй нишаста будаму ко-
саи сухДатсари мавзуъ^ои мухталифи замон давр мезад. Ногох,
еухан аз номи рузнома рафт. Х,ар кадоме андешах;ои худро ме-
гуфт. Камина ^ам дар ни^одам орзуе мепарваридам нисбати
ин масъала. Мехостам иброз намоям. Аммо яке аз х^озирин -
мудири шуъбаи "Х1ак,ик,ати Ленинобод" Х,асанбой Шарифов,
шахси хеле фозил ва донандаи таърихи тамаддуни тодик, так-
лифе ба миён гузошт, ки \одат ба пешних^оди ман намонд. "Чй
мешуд, ба рузнома "Тирози дах,он" ном гузорем?" - изх,ор на-
муд у. Лах;зас андсша карда бинем, таклифи бисёр олиданобу
сара, номи басо зсбову дилчасн, кас ба фикр кардан аз ин бсх;-
тарашро ёфта намсгавонад. Ном пе, образи латифи шоиро-
на...".
Вале чй мегуед, ки баъди чанде зарурати иваз кардани номи
"Х.ак.ик.ати Ленинобод" аз байн рафту "Тирози да^он" истифо-
да нашуда монд ва онро дертар боз ба рузномаи шах;рй муно-
сиб диданд. Шахсан хурсанд аз онам, ки баъди ин к;адар тало-
шх,о орзу и деринаам домаи амал пушид, них^оят охири соли 1992
рузномаи нави шах.рй бо ин номи зебо ба нашр расид ва хрло
^1Тирози да^он" газетаи дустдоштаи кулли худандиён мебошад.
БО ВУДУДИ он ки вазъият дар мамлакат торафт мураккаб
мешуд, солх;ои 1990-1991 х;олати коркой ходагй дар ша^рамон
чандон бад набуд. Дар он сохтмони манзил, иншооти комму-
налй ва азнавсозии корхона^о бо суръати багоят баланд идо-
392
ма дош г. Худам шодид, дар мадаллаи 8-уми навбунёди мо дар
дафта камаш як бинои пандошёнаи 44-дудрадор ба истифода
дода мешуд. Шадр дар чунин вазъияти номуайяни сиёсй низ
надшадои дусолаи бунёди манзил ва объектной идтимой-маи-
широ идро намуд. Моди декабри соли 1990 дар он охирин би-
нои бошукуди даврони совсгй - китобхонаи вилоятии ба номи
Т. Асирй ва дегхонаи калони ДДХ ба истифода супурда шуданд.
Х,атто баъди 2 апрели соли 1991 озод кардани нархдои ма-
води озудаворй вазъияти дамъиятию сиёсии шадр бетагйир
мондан гирифт. Мардум ба меднати созанда машгул буданд,
умсд доштанд, ки душворидои баамаломада муваддатианду
партия ва дукумат мамлакати бузургро аз вартаи будрон надот
ходанд дод. Хотири родбарони шадру вилоят низ дамъ буд.
Моци июли дамон сол сарвари шадри Худанд О.Т.Хдеанов дар
да тори 30 нафар депутатдои Шурой Олии думдурй вакили па-
ла гаи нави Шурой Олии СССР - Шурой думдуридо интихоб
। ардида, пеш аз он ки ба Маскав парвоз кунад, рухсатии
навбатй гириф1а, дарсодили Бадри Тодик дамгирй ихтиёр на-
муд. У ин дам намсдонист, ки ба заводи Давлати Советй руздои
башумур мондааст...
Аз Олимдон Хдсанов суол кардам, ки агар табаддулоти ав-
густии соли 1991 рух намедоду Ватани Советй боз адаллан дад
соли дигар бобадо мемонд, шадри мо ба чй гуна пешравидо
поил мсгашт, ин хиёнати маслакфурушон моро аз кадом неъма-
гдо бспасиб гардонд?
Марги СССР рушду нумуи Худандро якчанд дадсола адиб
паргофт, издор намуд у. - Мутобиди надша аллакай соли 1992
бояд навбатй дуюм (асосй)-и заводи "Садаф" бунёд гардида,
заводи "Алмос" бо таддизоти навтарин таддизонида мешуд. То
соли 1995 поёнтари шадраки Чоруддаррон комбината азими
лавсанбарорй ба кор медаромад. Азнавсозии корхонадои са-
ноати сабу к, ки солдои 1990-1991 андом додем, имкон медод
минбаъд ин сода багоят тараддй ёбад. Ба кор андохтани на-
вбати дуюми комбината хонасозй (афсус, он чала монд) бо-
шад, дадми сохтмони манзилро багоят зиёд мекард, мо мета-
393
вонистем бо он соли 1995 муаммои бо манзили ало^идаи
замонави таъмин намудани худандиёнро пурра ^ал намоем.
Тавре огох, х,астсд, солхои дабл аз заволи СССР мардум алла-
кай ба хонах,ои калоннанель кам иштиёк, доштанд, бештар
коттсддои ало^идаро орзу мекарданд. Мо инро ба назар ги-
рифта, дар мавзсъ^ои бол отари ма^аллаи 8-ум саросар коттсд-
х,ои давл идор сохтанй будем. То соли 2000-ум шумораи микро-
нох,иях,ои сорили рост ба 48 адади дар генплан зикршуда мера-
сиду синае ша\р ба кухдомани самти Чорукдаррон доман пахд
мекард. Шадраки Темурмалик, ки бояд дар ин до бино меёфт,
низ пурра аз коттеддо иборат мешуд.
Цихдти бо гармии доимй таъмин кардани niax,p низ надшадои
тайёр мавдуд буданд. Мебоист соли 1992 дегхонадои махдллаи
13-ум, минтадаи саноатии шимолу шардй, заводи зарфдои сир-
дор, комбината абрешим бо далдаи ягона пайваста, тамоми
шадр зимистон муттасил бо гармй ва тамоми фаелдои дигар
бо оби гарм таъмин карда мешуд. Аввал мадсад доштем ТЭЦ
бунёд кунем, вале дар Маскав гуфтанд, ки адолии шадратон ба
500 дазор нафар расад, баъд месозсд. Соли 2000-ум нуфуси
Худанд ба 210 дазор нафар мерасид. То он дам вай бояд ба
маркази мудими надлиётй низ табдил меёфт. Аз Сартудай бо
пояи куди Мсвагул то худи Кони Мансур сохтапи роддом одану
мошингард ва бунёди ду купруки бодашамат аз болои дарёи
Сир ба надша гирифта шуда буд. Дар пандсолаи нав фарданг
ва идтимоиёти шадр низ бояд ба дулладои боз дам баландтар
мерасиданд. Сад афсус, ки ба касри дасисаи бадходон ин дадар
бунёдкоридо домаи амал напушида монданд.
Моди августа соли 1991 дуввадои солими мамлакат барои
аз далокат надот додани Ватани Советй кушиши цондавлонае
карданд. Вале азбаски он бо тайёрии пухта ва дуръати том ба
амал бароварда нашуд, дучори нокомй гардид. Таи се руз -19-
21 август тамоми мамлакати падновар дон ба каф гирифта
одибати бархурди хайру шарро мушодида намуд. Х,одисадо асо-
сан дар Маскав сурат гирифтанд, таддири Давлати Советй дар
дамон до дал мешуд. Бо вудуди ин дар мадалдо низ нерудои
394
ватандуст бекор наменишастанд. 20 август дар горкоми Хуцанд
мацлиси фаъолони ша^р баргузор гашт. Дар он сарвари ком-
мунисток Олимцон Х,асанов баромад карда, дар Маскав таш-
кил ёфтани ГКЧП (Комитета давлатй оид ба вазъияти фавцу-
лодда)-ро цонибдорй намуд ва иброз дошт, ки минбаъд з^оки-
мияти махалли бо гуфту фармони он амал хо^ад кард. Х,ози-
рон суханони уро бобати дар ша^р цорй намудани тартиботи
цавй якдилона дастгирй намуданд. Дар куча^о низ болидару^й
х,укм меронд. Одамони советй, ки аз сафсаттафурушии Горба-
чёв ва торафт бадшавии зиндагй ба танг омада буданд, ба сари
цудра> омадани ГКЧП-ро бо камоли хушнудй пазируфтанд.
Он^о умсд доштанд, ки Мамлакати цоноцони Советй акнун
дубора бо шох.рох.и ленинй равона хо^ад шуд.
Мутаассифона, шодмонии мардум дер накашид: аксул-
инцилоб галаба карда, табаддулоти хдцицй ба амал овард. Бар
асари к,арорх,ои муштаракона цабулкардаи Ельцину Горбачёв
аз СССР ном монду халос. Цум^ури^ои иггифоцй яке аз паси
дигар аз ^айати он баромадан гирифтанд. 9 сентябри ^амон
сол Тоцикистони мо низ истицлолияти худро эълом намуд.
Якбора дар ^ама цо цувва^ои зиддисоветй ба ЛУЦУМ гузаштанд.
Барои ницоргирию гасби ^окимият фурсати басо мусоид фаро
расид. Цо^талабон аз ^авои озодй бехуд гардида, ба Х,изби Ком-
мунист даровехтанд. Худро демократ тарошида талаб мекар-
данд, ки ин ^изб ^амчун сабабгори ГКЧП ва ме^вари "сохти
го гали гарй" тамоман бардам дода шавад. Ба сари ^изб руз^ои
сахч омад М исна^ои мох,и сентябрь изди^оми сершумори ком-
мунистбадбин дар са^ни бипои обком митинг орост. Дар он
дар ^ацци Х,изби Коммунист суханони за^рин гуфта шуданд,
сипас азуш цамъомад кушиш кард ба дари обком му\р занад.
Ба ин з^оцат ^ам нашуд: дере нагузашта бо царори худи Шурой
Олй фаъолияти ин з^изб муваццатан боздошта, дафтари аъмо-
лаш мавриди таэдиц царор гирифт.
395
РУЗХОИ ПУРХАВОТИР
Баъди дар Душанбе бо шуру гавго галтондани дайкали В.И.
Ленин ва Раиси Шурои Олй интихоб шудани Р.Набиев демок-
раткой пойтахт аз даммаслакони худандиашон талаб намуданд,
ки ондо низ ба гирдидамой бархоста, озодандсшони душанбе-
гиро дастгирй намоянд. Инак, соати 11-и 29 сентябрь дар на-
зди кинотеатри "Тодикистон" (доло Маркази давонон) митин-
ги идозатнашудае огоз ёфт, ки онро созмони шадрию вилоя-
тии Х,изби Демократ ва рудонисн ташкил карда буданд. Ма-
лалли вудуи гирдидамой шадри Худанд бошад дам, аксарияти
иштирокчиёни онро муллобачагони аз нодияи Масчо оварда-
шуда ташкил медоданд. Ондо ба псшонии худ латтадои сафед
баста, густохона рафтор мекарданд. Аз худандиён дар ин ми-
тинг тандо якчанд нафар ширкат дошт, вале дамъомадагон бо
дадони пур издор медоштанд, ки аз номи худандиён баромад
мекунанд. Муродиатномаи дар он дироатгардида низ аз номи
мардуми шадр дабул карда шуд. Ана дамин боиси норозигии
сокинони Худанд гардид: бе ин дам галогула дар маркази шадр
ва дар рузи якшанбс дойр шудани ин чорабинй диддати родгу-
зарон ва истидоматкунандагони хонадои атрофро ба худ далб
накарда намемонд. Суханони дар гирдидамой садодода газаби
ондоро дучанд гардонд. Намояндагони худандиён кушиши
баромадкунй карданд, вале ондоро ба микрофон наздикшавй
нагузоштанд. Вадте ба зане муяссар гардид микрофонро ба даст
396
орад, онро хомуш карданд. Идомаи воцеоти он рузи пурхаво-
гирро ^амон вацт сармунаррири рузномаи "Ленинабадская
правда" Б.Фрейдкин чунин ба налам медод: "... Созмонди^ан-
дагони гирди^амой чун дарк карданд, ки рух,ияи хуцандиён
дархурди он^о нест, хостанд цамъомадро хобонанд. Аммо шах;-
рисни багазабомада рох;бари демократу Ц.Х,.Ниёзовро их,ота
карда, талаб намуданд, ки ба якчанд суолашон цавоб дихдд.
Мардум мехостанд бифа^манд, ки чаро у аз номи кулли
хуцандиён х,арф мезанад, барои чй мардуме, ки худро демок-
рат мсхонанд, намеша мехо^анд вазъиятро муташанниц созанд
ва ноказо. Ба Цумъа Х,айдарович цавоби ин суолх;о душвор
буд...
Иг вой аввала воцсаро тсзутунд гардонд. Ах,ли гирдихдмоии
демократии бо шиорх,ои худ ба кучаи марказй баромада суи
масцид район шуданд Вацги намоз расида буд. Ба митингчиён
цавонону кудакони хуцандй омсхтанд. Он^о чун диданд, ки ка-
лонсолон гирди^амомадагонро ма^кум мекунанд, даст ба
авбошй заданд. Шиорноро гирифта шикастанд, бархе аз тазо-
хургаронро латукуб карданд ва то худи масциди Шайх Масли-
хдтдин думболагирй намуданд. "Мс^монон" аз газаби мизбо-
нон дар масцид панох, бурданд. Шумораи одамон дар назди
масцид торафт мсафзуд, цах;ру газаб, э^сосот боло мегирифт.
Дастаи ОМОН тартиботро бо дутворй нигох; медошт. Мар-
дум бо туру магал талаб мекарданд, ки созмонди^андагони
гирди^амой ба цавобгарй кашида шаванд. Яке аз ташаббуско-
рони он Ц.Ниёзов ин дам сабаби руй додани бетартибиро дар
кабинети раиси Шурои niaxj) А.Абдуллоцонов маънидод мс-
кард. Дигарй имом-хатиб М .Мукаррамов назди мардум ик;рор
шуд, ки гирди^амоиро у бо фишори беруна ташкил кардааст
ва барои ин маъзарат хост ва изх,ор дошт, ки масцид дигар дар
гирди^амои^о иштирок намскунад. Таити х,имояи милиция
ришдорон ба автобусное, ки ба назди масцид омада буданд,
нишастанд. Аз нафои сафи милиционерон садох;ои "Зан!", "Куб!"
баланд мешуд. Цониби мошинх,о сангу чубу кулух^о мепари-
данд, дастопи муштшуда та\дид менамуданд.
397
Тазохургарон истеъфои сарварй вилоят Т.Мирхоликовро талаб доранд
Омадау рафтанд, вале анбуу мардум на ин ки пароканда
намешуд, балки торафт мсафзуд. Ону талаб мекарданд, ки му-
роциатномаи дар митиш и демократу у булшуда нобуд карда
шавад. Ба назар тавре мерасид, ки тамоми мардуми Панцшанбс
ба назди девори масцид цамъ омадааст. Ба пешайвони К,асри
пионерок Абдуганй Абдуллоцонов ва Цумъа Ниёзов барома-
данд. Ин дафъа нотиу н дауо нафар буданд. Косаи сабри мар-
дум лабрез шуда буд. Хуцандиёни табиатан орому вазнин ба
онус, ки ба ин шацри шариф изтиробу ташвиш оварданд, бе-
тартибиро сабаб шуданд, лаънат мехонданд. Ро^бари демок-
рату Цумъа Ниёзов якчанд дафъа хост тарной мегафон сухан-
ронй кунад. Вале уч кас ба ваъдаю узрпурсии у бовар наме-
кард. Мавсуф ваъда дод, ки дар оянда унгоми муроциат номи
Хубанд гирифта намешавад, ону аз номи вилояти Ленинобод
у рф хоу нд зад. Ин ran вдрУ газабро боз ум чуш занонд, кй
ба дауо ва утто ба саду нафар одамон ичозат медиуд, ки аз
номи вилояти якуниммиллионнафара ran зананд? Чаро демок-
рату раъйи мардумро ба инобат намегиранд? Шауиён фаут
398
бо фарорасии торикй пароканда шуданд"1.
Х,амин тарик; кулли мардуми Хуцандшанр нануз намон нацт
мавцси худро аниц муайян карда гирифтанд. Минбаъд то худи
мони май соли 1996 дар ин цо дигар ягон гирдинамой рух на-
дод. Ба унсурони гармхун муяссар нашуд, ки шанри цадимаи
сонибфарнангро ба гирдоби низову муноцишано кашанд.
Рузи дигар - 30 сентябрь дар майдони Панцшанбе, рубаруи
масциди Шайх Маслинатдин митинги серодамро анли за\мати
шанр дойр намуданд. Вай бо талаби коллективной 11 корхо-
наю муассисаи шанр намчУн эътироз ба муцобили бетартиби-
ву бссомонинои кишвар гузаронда шуд. Хабари дар Шурой Олй
ба депутаткой лснинободй фишор овардани мухолифин цанру
газаби сокинонро дучандон гардонд. Цавобан ба ин дар шанр
кумитаи коршиканй ташкил ефт. Цомсанои мсннатй изнор на-
муданд, ки агар дар цумнурй ба бстартибино хотима гузошта
нашавад, онно корпартоии сиёсй хонанд кард.
Вазъият торафт муташанниц мешуд. 2 октябрь Шурой Олй
дар бораи боздошти фаъолияти Х,и'<би Коммунист нарор ба-
ровард. Бо вуцуди ин дар Душанбе гирдинамоинои норозиён
бас намешуд. Аз багоят пуршиддат шудани вазъи Тоцикистон
Натто Горбачёв хавотир шуда, ба ин цо ба найси намояндагони
худ мири шанри Санкт-Петербург Анатолий Собчак ва ноиби
Президенти АУ СССР академик Евгений Вслиховро ронй кард.
Дуй ин цанобон, ки аз демократией шинохта буданд, сафари
худро начандон ба омузиши вазъи во^еии цумнурй ва хотима
додани мунобилистй, балки барои шердил кунондани наммас-
лакони инцоиапюн истифода бурданд. 7 октябрь онно аз Ду-
шанбе ба Хуцанд омаданд. Дар комицроияи вилоят сунбати
эшон бо ронбарон ва фаъолони маналлй барпо гардид. Худи
Намон руз ин ду нафар бо коллсктиви иттинодияи истенсолии
"Хуцандатлас" низ мулонот доштанд. Вохурй онанги тезутунд
гирифт. Коргарону хизматчиёни корхона аз Собчаку Велихов
цатъиян талаб намуданд, ки нукумати марказй ба воцсоти
Тоцикистон фаъолонатар дахл намояд, вазъияти онро парчи
1 Фрейдкин Б. Се мар\а.|ан гирди.\амой. - Х,ацицати Ленинобод, 01.10.1991.
399
Мухолифин омадаапд, ки ба дари обком мухр зананд
зудтар ба эътидол оварад, зеро ин харду мард тадмилй ва кас-
ри табаддулоти моди август дар Маскав рухдода аст.
Дар мавдеи худ устувор будани мардуми шадрро интихобо-
ти Президента думдурй (24 ноябри соли 1991) низ ба хубй ни-
шон дод. Он бо фаъолнокии багоят баланди сокинон гузашт.
дарчанд номзаддо ба ин мадоми олй нуд нафар буданд ва бисе-
рин эшон ба Худанд ташриф оварда, бо аролии он мулодотдои
бардавом доштанд, баргузидаи худандиён аз худи аввал маъ-
лум буд: аксарияти мардуми шадр дар ин мадом Радмон Наби-
евро дидан мехостанд. Ин таваддуди худро ондо аснои мадлис-
дои пешазинтихоботй ва вохуридои сершумор бо ин сиёсатма-
дори дилобхурашон баён мекарданд. Мул о дот до бо Набиев
хусусан дар варзишгоди шадр, ки он дам ба у Пулодбой-сар-
кор Дадобоев аз номи дамшадриён домаи зирагй пушонд ва
дар театри Хода Камол хеле гарму самимй сурат гирифтанд.
Ба мухолифати баъзе бадходон (чунин кушиш, масалан, аснои
вохурй дар театр карда шуд) нигод накарда худандиён дамин
муташаккилии худро то рузи интихобот нигод доштанд. Он
400
вадт ман дамчун вакили мардуми дар тамоми ин водеот бево-
сита ширкат доштам, аснои интихобот бошад, ба сифати на-
мояндаи Шурои шадрй овоздидии бошандагони мадаллаи 8-
умро наззора менамудам. Интихоботи мазкур дадидатан дар
руди демократй, бе ягон фигпор, тадти назари аъзоёни дизбдои
гуногуни сиёсй гузашт. Дар падлуи ману Икромцон Шарифов
як нафар демократ ва ду хайрходи "равшанфикрон" низ исто-
да, дар як бюллетеньро бо чашм шудгор мекарданд. Бо вудуди
ин дар дамаи 56 участкаи шадр овоздидй дар сатди дилход гу-
зашт. Ба интихобот 93 фоиз ё худ 89.225 нафар дозир шуданд,
аз ондо 77.877 ва ё 87,3 фоизашон ба донибдории Р.Набиев овоз
доданд.
Нахустин Президенти аз дониби халд интихобшуда на-
дшадои зиёде дошт, вале аллакай дере нагузашта мухолифин
ва цодталабони дар рикоби у гирдомада сарварй навро нагу-
зоштанд, ки ба таври дадидй ба кор шуруъ намояд. Ин адволи
вазнини Набиевро дида Шурои шадрии мо мекушид дарордои
да бул кард а и уро дарчи бетаъхир ба даёт татбид намояд. Чу-
нончи, моди марти соли 1992 вадте ки Раиси думдур якмодаи
ободонию тозагй ва кабудизоркунй эълон кард, шадр ба 4
минтада тадсим ва ситоди махсуси умумишадрй таъсис дода
шуд. Бо дидду дадди умум майдондои Индилоб (доло "Ситора-
гони Худанд"), Кохи ёдгор, Ленин, богдои фардангу истиро да-
та Камоли Худандй ва Чумчударал ба тартиб дароварда, дуйбо-
ри обёрикунандаи Р-1 ба масофаи 1 км тоза карда шуд. Ин кор
хусусан дар рузи дашари 14 март вусъат гирифт. Он дам адли
шанбегй 18.100 бех буттадои дархела, 1700 бех садбарг шинон-
данду 27 дазор метри мураббаъ заминро побел ва тахту дамвор
карданд.
Аз 27 марти соли 1992 оппозиция гирдидамоиро дар Душанбе
бо дувваи нав вусъат дод. Ин дафъа тазодуроти он дар назди
дасри Президент, дар майдони Шадидон мегузашт. Мухоли-
фин истеъфои Р.Набиеву атрофиёнашро талаб мекарданд. Чун
зазъиди ондо ба дуллаи олиаш расид, дукумат дар майдони
Озодй рубаруи бинои Шурои Олй митинги цонибдорони ху-
401
дашро ташкил намуд. Барои дастгирии дукумати донунй аз
Худанду Хатлон, Х,исору Зарафшон ба пойтахт дазорон касон
радейпор гардиданд. Х,арду майдон вулдони душонро мсмонд.
Одибат низову мунодишадо ба табаддулоти давлатй, ташкили
"Х,укумати муросои миллй" ва данги бародаркуш оварда ра-
сонданд.
8 май дамон сол хабари гасб шудани докимият худандиёнро
багоят мушавваш сохт. Хдмагон аз таддири Раиси думдур Р.На-
биев ва дукумати у, ояндаи Тодикистон дар изтироб буданд.
Нисфируз идлосияи Шурой шадрй барпо гардид. Чедраи дама
гирифтагй, аз даядон дил дар синадо мушт мекуфт. Тан до се-
чор тан димогчодии худро пиндон намедоштанд. Нафаре аз
ондо аз минбар бо шодии газабомез чунин иброз намуд: "Х,оди-
саи дар Душанбе баамаломада дед гуна табаддулот не, балки
индилоби мардумй аст. Аз додисаи оддй фодиа сохтан лозим
нест". Ин рафтори у адли дамъомадро ба шур овард. Муовини
аввали раиси комидроия Р. Алимудаммадов худи дамон дам бо
ду-се гапи обдор давоби уро гардонд.
Х,арчанд минбаъд худандиён тамкинро нигод дошта ба ни-
зоъдои мусалладонаи дануб дамрод нашуданд, нисбати тадди-
ри думдурй даргиз бетараф буда намставонистанд. Даъводое
дуруст нестанд, ки гуё дар Душанбе данг мсрафту худандиён
ба оши надорхурй овора буданд. Ипсоф дидед, он дам аз гулу
датто атола намегузашт. Шабдо кас ояндаи думдуриро фикр
карда, аз номуайянии он хобаш намебурд, мор барин гел зада
мебаромад. Хабардои дадшатангези аз водии Вахш расанда
мардумро ба дифзи сохти конституционй, дастгир намудани
Фронти халдй дидоят месохтанд. Оре, фодиаи сарзамин гами
дар фарди баномуси худандй буд. Ондо аз худи аввал даракат
мекарданд, ки тарафдои даргирро оштй бидиданд, ба сари мизи
гуфтушунид шинонанд, кай фаро расидани ин рузи нскро мун-
тазир нашуда, ба бародаршадри худ Кулоб ва наводии вило-
яти К,ургонтеппа тавассути чархболу тайёра ва корвони авто-
мошиндо маводи хурока мефиристоданд.
Ташвишу изтироби адолии шадрро аз Душанбею водии Вахш
402
Сафарали Кенчаев ба мо, кормапдони «Хацицати Ленинобод» аз
вазъияти Душанбе бо изтироб харф мезанад. 13.06.1992.
ба микдори зиёд ба Хуцанд фирор кардани хуцандиёни онцой
афзун намуд. Фирориён бо ашки сузону цигари бирён аз муно-
циша^ои мусалла^она, зуроварии ма^алгароён, хуруци хуцанд-
бадбинй накдоои ва^мангез карда, ща^ру газаб ва нафрати
хуцандиёнро нисбати цудоиандозон ба цуш меоварданд. Азбас-
ки аз пойтахт аксаран ашхоси пулдору баобру з^ицрат карда
буданд, дар цои нав ба ощо харидани манзил ва ёфтани корцои
дилхо^ чандон душворй наовард. Баъзеашон дар^ол ба худ
^атто курси^ои ро^барикунанда пайдо намуданд. Ба ин бино-
бар му^оцирати аролии русзабон бисёр будани вакансия^о ва
квартира^ои арзонба^о низ хуб мусоидат намуд. Дс^цонмар-
думи аз Вахш кучбардошта бошанд, бсштар дар шазфак^ои хо-
лимондаи Палосу Сирдарё ва к,исман дар шахр^ои Хуцанду
Чкаловск ва К,айрок;к;ум маскун гардиданд.
Такдири навомадагон ^архела апцомид. Аксарият ба мулки
ацдодй бозгаштанро амри ило^й пиндошта, дар андак муддат
бо та^цоисн ху гирифтанд, як к,исм (бахусус наели цавон) ^ец
403
ба шадри бегона одат карда натавонист, якчанд сол базур то-
дат карду дубора роди Душанбею Вахшро пеш гирифт.
Айнан дамон вадт ба Худанд издидоми бедисоби афгондои
гуреза низ фуру рехт. Дар байни ондо аз собид муовини Сарва-
зири Афгонистон Надибулло Масир ва корманди масъули дуку-
мати ин мамлакат шоир Ноил Дастгир cap карда, то шадрван-
дони оддии бериё ва дар гуна даллобону мардумфиребон ду-
чор меомаданд. Бисер "содибкорон"-и эронй низ Худандро
шадри гулакон дарсфта, дар ин до фаъолияти доманадор огоз
намуданд. Худандиён аввал ондоро дамчун бародарони дам-
хун хуш пазируфтанд. Аммо аллакай дере нагузашта аз ин "ба-
родарон", ки бо ширингуфторй бисер касони зудбоварро муф-
лису хонасалот гардонданд, сахт дилашон монд. Пас аз чанде
бо талаби шадриён мадомоти дахлдор батадрид Худандро аз
дардуи ин давм тоза намуданд.
ИМРУЗ боиси ифтихори дамагон аст, ки халди ноумедгаш-
та ва паси ду сангар дарордоштаи тодикро мадз Худанди
бостонй сардамъ сохт, мадз вай шароит фародам овард, ки
Идлосияи сарнавиштсози XVI Шурои Олй дар дамин до бар-
гузор гардад. Банда низ дар кори ин андуман ба дайси мухби-
ри парлумонии "Х,адидати Ленинобод" фаъолона ширкат дош-
там. Х,ар год аз он ёд кунам, сараввал ба хотирам садарии сар-
ди 16 ноябри соли 1992, чорродаи инсутари К,асри Арбоб ме-
расад. Дар он до одамони мусаллад ба мо ишора карданд, ки
аз мошин фуроем. Сари роди Арбобро БТР-до ва дарбиёни си-
лодбадаст банд карда буданд. Имруз баъзе ашхоси аз асли дол
бехабар ва иштирокнадошта Идлосияи мазкурро дамчун як чо-
рабинии тантанавй ва сабукбор тасвир мекунанд. Дар асл датго
дар арафаи кушодашавиаш маълум набуд, ки он дадидатан бар-
гузор мегардад ё не. Ба зумрае мадз дар Худанд дойр шудани
Идлосия маъдул набуд. Х,амагон фол медидем, ки намояндаго-
ни мухолифин ба он меомада бошанд ё не.
Дар дади род гуруд-гуруд одамон маътали идозат меисто-
данд. Ин дам нафарс дартоз омада маро огуш намуд. Нигарам
- дураи дсринаам К,иёмиддин Сатторов, рузноманигори
404
цургонтсппагй, яке аз фаъолони мухолифин. Бо у бори охир
моз^и май соли 1989 дар арафаи дифои рисолаи номзадиам
нохурда будам. Он вацт мо як гуруз^ рафицон аз шазфи Душан-
бе ба мездоонии у ба К,ургонтеппа сафар доштем. К,иёмиддин
ва з^амсояаш Давлатов ном директори совхози нщолпарварй
моро як шаби дароз дар хонаи худ зиёфат доданд. Пазирой рузи
дигар то бсгоз^ дар боги назди^авлигии шоири ширинбаён
Примцул Сатторй идома ёфт. Уву завцааш моро цои шинон-
дан намеёфтанд. Инак, аз накали пургудози К,иёмиддин донис-
там, ки дигар на он совхози хушманзар боцй мондаасту на он
гулбоги акай Примкул - з^амаашро оташи цанг ба коми худ
кашидааст (Дертар хабар расид, ки худи шоир Сатторй низ дар
навбатй нонхарй з^алок гардидааст)... Аз з^алцаи К,иёмиддину
дустонаш раз^о шуда се-чор цадам онсугар монда будам, ки маро
собик; з^амкурсам Боймурод Сайидалиеву з^амроз^онаш ба огуш
кашиданд. Боймурод низ журналист, аз Вахш буду бархилофи
К,иёмиддин дар ин суи сангар -сафрой Фронти халк,й к,арор
дошт. Боймуродро сарвари фронт Сайгак Сафаров намояндаи
худ дар Хуцанд таъин карда буд. Х,арду гурух, ба якдигар бад-
бад менигаристанд. Фак,ат ба хотири ицлосия "астагфуруллох;"
гуён адовати худро фуру менишонданд. Ростй, ба ин х>ол ди-
лам сахт сухт, бо таассуф аз дил гузарондам, ки ин дасисаи шум
дустони цонии маро ба ду лагери оштинопазир цудо кардааст.
Дар руи \авлии К,асри Арбоб низ соатз^о интизорй кашидан
лозим омад. Боз з^амон режими сахтгирона, тафтиши чандбо-
раи з^уццат... Ман дар очсркз^ои цангиам ибораи "то хекиртак
мусалла\"-ро бисёр истифода бурдааму чунин касро дар з^асти
воцей надида будам. Инак, рубаруям афсари милиса Валерий
Смирнови хода барин дароз мсистод, ки cap то пояш аз тап-
пончаву хаицар то норинцак силоздои з^архела овезон буд. Аз
з^айбаташ дил мечукид, мавсуф з^атто пашшаеро намегузошт,
ки беицозат пеш гузарад. Дар розфавз^ои назди фаввора низ аз
бисёрии одам цои сузанзанй набуд. Он цо нафароне низ цамъ
омада буданд, ки номз^ояшонро з^ар руз аз садову симо мешу-
нидем, бархе онз^оро хоинони миллат, сабабгорони цанги
405
^амватанй мехонданду барои гуру^и дигар эшон ро^намову
к.ах.рамон ма^суб мешуданд...
Азбаски газетаи мо аз худи аввал цатъиян дар мавк,си з^ифзи
сохти конституционй царор дошт, моро ого^ карда буданд ки
дар ицлосия тамкинро ниго^ дорем, бо намояндагони мухоли-
фин ба^су мунозира накарда, баръакс барои баркдрории сул^у
оштй мусоидат намоем. Бе ин ^ам кори сессия метавонист з^ар
ла^за щатъ гардад. Аллакай рузи дигар оиди тартиби кор ва
рузномаи ицлосия низоъ бархосту цаласа баргузор нагашт.
Фазой ицлосияро дам ба дам хабарной пурво^има - кушта шу-
дани муовини аввали раиси Кумитаи амнияти миллй Ц. Аминов,
Цуцуми цангиён ба ша^ри Кофарни^он, а^воли тоцатшикани
гуреза^о дар сорили дарёи Панц ва амсоли ин низ тезутунду
губоролуд мегардонданд. Вале Эмомалй Раймон бо тамкину
кдтъияти ба худ хос а\пи толорро ором мекард, гаштаву бар-
гашта из^ор медошт, ки то сул^ баркдрор нагардад, у хотир-
цамъ нахо^ад шуд. Ба ^амин хотир аз ^ама пеш масъалаи оташ-
басро ба миён гузошт.
Бар замми ин биринци бархе вакилон об намебардошт. Ба
муй барин чиз ^ам часпида, доду магал мебардоштанд, нисба-
ти мухолифини мафкуравй айбцуй мекарданд, го^с аз одоби
депутата дур рафта, аз дашном^ои кучагй (ба амсоли "ту шири
модаратро з^аром кардй") низ худдорй намекарданд. Вале ак-
сарият циддияти вазъиятро амик; э^сос карда, вазнинию бар-
дошт пеша карда буданд. Ма^з дар натицаи хирадмандй, фа-
росат ва та^аммули шцо ицлосия ба мацро даромад ва бому-
ваффак,ият анцомид. Бисёр нафарони ватандуст он дам тайёр
буданд ба хотири сул^у осоиш ва аз вартаи бадбахтй нацот
додани кишвар аз амалу мансаб, з^атто аз цони азиз гузар на-
моянд. Масъулияти бузург - сарварии цум^урии нотницу цан-
гзадаро ба душ гирифтани Эмомалии Раймон, из^ороти у, ки
ба\ри баркдрории осоиш ва баргардондапи .урезало ба цон
нисор кардан тайёр аст, ^амчунин ба^ри пойдории сул^ аз ма-
к,оми Президента кишвар истеъфо додани Р.Набиев амал^ои
воцеан цавонмардона буданд.
406
Эмомали Рахмон ва Рахмон Набиев дар минбари Идлосияи
шонздахум
Мо, мухбирони парлумонй ин дам дар балкони ошёнаи дуюм
менишастем. Воцеаи му^имтарин Раиси Шурои Олй интихоб-
шавии Эмомалии Раймон гардид. Бо гушрас кардани натицаи
овоздидй толор аз гулдурроси царсакзанй ба ларза омад. Х,амаи
цопибдорони сохти конституционй ва ашхоси аз цангу низоъ^о
безоршуда аз цой хеста, шодмонии хешро из^ор мекарданд.
Зеро ип интихоб маънои бардарор шудани \укумати крнунй ва
галабаи ацли солимро дошт. Ба х.ампах.л^ям - мухбири яке аз
пашрия^ои "озод", ки аз ин ^одиса мадорашро гум карда буд,
шухиомсз гуфтам: "Шумо чаро царсак намсзанед?". Дар цавоб
вай бо к,а\р ба руям фашшос зад: "Ба ман чй кор доред?". Дар
куча рафищи цавонам Бахтиер Худойбсрдисв раиси цунбиши
"Батан” (х,оло журналист ва коршиноси озод дар Русия)-ро бе-
худ дидам. У бо шодмонии бехдд фацат такрор мекард: "Балаба!
Балабан комил!". Бо ин сухан у хотима сфтани бе^окимияти ва
огози давраи навро дар назар дошт.
Ла\заи дигари >;аяцоновару хотирмон сул^у салох, кардани
цумондон^ои сах,роии Фронти халщиву оппозиция буд. Сангак
Сафаров ва сарварй дастаи му^офизони Душанбе Цумъа
407
Банда бо вакилони мардуми И.Давлатов, М.Ф.Синани,
С.Шарифов ва Х.Табаров сухбат дорам
Буйдоцов ^амдигарро огуш карда оштй шуданд, дигар цумон-
дон^о низ ба нишонаи ^амгирой ва савганд парчами цум\уриро
бусиданд. Он дам гумон доштем, ки цанг ба охир расид, ^ама
аз аспи ца\л фуромаданд. Мутаассифона, рох, ба сул^и кулл
тулонй будааст, ба мардуми мо барои ба созиши комил раси-
дан боз панц сол цангу цидол^ои шадидро аз cap гузарондан
лозим омад.
Баъзан аз ман мепурсанд, ки дар Арбоб муносибати шумо-
ён, рузноманигорони \укумагй бо журналистони оппозиция чй
гуна буд, оё байнатон бархурд низ мешуд? Тавре зикр кардам,
х,амагон то ба мацрои муайян ворид шудани ицлосия сахт ха-
вотир будем. Хукуматдорони вилоят метарсиданд, ки тарафи
мухолиф мабодо ягон чизро барона карда, Арбобро тарк гуяд.
Рузе сарвари ^амонвацтаи вилоят ману сарму^аррири "Лени-
набадская правда" В.Киянскийро ба кабинета котиби комите-
та партиявии колхоз А.Орифов цег зада дафъатан таъкид кард,
ки дар газетами худ аз чопи мацола^ои шурангез худдорй ку-
408
Ману Х-Туйчиев хамрохи депутат генерал Ф.Ниёзов
нем, "Ха^ик^ати Ленинобод"-ро далел овард, ки ^амон руз^о аз
рузномаи "Правда" ^амин гуна мавсдро гирифта чоп карда буд.
Бе ин ого^кунй ^ам худамон нагз мефа^мидем, ки ицлосияи маз-
кур пас аз вохурии Хоруг охирин имконияти ба мусолена раси-
дан аст, х,ар яке аз тахиукаву номуайянй ва хабарной пуризти-
роб ба цос расида будем, намехостем, ки ин лутфи ило^й 6apv
адар равад.
Шахсан муносибати ману шариконам Хддятулло Туйчиев,
Айюби Конца, Мирзоганй Валиев, Дадоцон Рацабй, сармухдр-
рири рузномаи Фронти халцй Барот-ака Саидов бо рузнома-
нигорони мухолифин Олег Панфилов, Мациди Салим, Абду-
щайюми К,айюмзод, Дустму^аммади Дуст, Саидцосим Далолов
э\гиромонаю хайрхо^она буд. Бо ацидаи он^о розй набошем
^ам, маншаю моцаро намекардем, аснои цаласа^о па^луи х,ам
менишастем, ^ар кй ба кори худаш машгул мешуд. Ёд дорам,
бо ман як цавони гармруи эронй мухбири агентии ИРНА час-
пида гирифт. Куцое бинад, дар^ол наздам меомад. Х,арду дар
409
Дар чапши 10-солагии Ичлосияи XVI бо Дустмууаммади Дуст хамрох
сурат ги рондем
бораи сабаб^ои пошхурии СССР ва ^аёти хал^и годик дар за-
мени советй ба^с мекардем, у боисрор мехост исбот бикунад,
ки сабаби заволёбии социализм бсхудой, аз Худованд руй гар-
дондани мост. Азбаски ицлосия пеш аз ^ама бархурди мафку-
ра^о буд, аксаран мубо^иса^о дар вацти танаффус дар фойе ё
сари хуроки нисфирузй идома меёфтанд. Мо, журналисток низ
го^е таъкидро фаромуш карда, саргарми э^сосот ба ин ба^с^о
шарик мешудем.
Рузе маро шодравон О.Латифй ба хурокхурй таклиф кард.
Дуямон сари миз оиди демократия хеле ба^с кар дем. Дар ни\о-
яти кор у ба фикри худаш содик; монду ман - ба ацидаи худам.
Х,амин гуна ба^с^оям бо устод М.Осимй оид ба парчаму ни-
шони цум^урй ва То^ири Абдуцаббору Дустму^аммади Дуст
(з^оло бо у рафици хуб кастам) дар хусуси ояндаи кишвар низ
х;ец аз хотирам намераванд.
Ахбори расмии ицлосияро газетаамон аз Душанбе мегирифт,
бинобар ин вазифаи асосии ман аз мусо^иба бо вакилони
410
мардуми иборат буд. Ин кор хусусан руз^ои аввал сахт гаронй
дошт. Аксарияти касоне, ки ба он^о муроциат мекардем, аз
интервью додан саркашй мекарданд. Шояд метарсиданд, ки
1абони сурх ба сари сабз зиён наоварад. К,исми дигар аз
тацрибаи талхи пойтахт лаб фуру бастанро авло медонист.
Бовар мекунед, як нафар собиц сарвари цум^урй ба цои интер-
вью додан цариб буд маро дашном дих.ад. Новобаста ба чунин
душвори^о тавонистам з^амон вацт бо вакилони мардумй
Г.Мезцэубонов, И.Давлатов, X,.Хабаров, О.Бердиев, ^.Шари-
фов, Ф.Ниёзов, Н.Назаров, М.Ф.Синани, А.Дадобоев, А.Ис-
кандаров, Ш.Пардаев, Ц. Набиев, Д.Шора^матуллоев, X,. Акба-
ров, А.Афгонов ва дигарон су^бат карда, дар "Х,ацицати Лени-
нобод" та\ги сарлав^а^ои "Помир имдод меду яд", "Аз навме-
ди\о басо умед ^аст...", "Аз амонй гуфтугу дорем мо", "Хориц
шуданамро медонистам" якчанд силсилаи мусо\иба^о дарц ку-
понам. Цамъулцамъ дар Арбоб 20 руз будам. Ба цуз мухбирй
баъзан вазифа^ои дигарро низ ицро менамудам. Чунончи му-
шовир х,ам будаму тарцумон х,ам. Як муддат ба цои шахси
мутасаддй, ки нотоб шуда буд, ба сафири Россия дар Тоцикис-
тон М.Сенкевич ва муовини вазири коркой хориции Узбекистан
Ш.Зиёмов ро^баладй кардам.
Нисбати он ки аз у\даи ицрои кор баромадам ё не, ^аминро
мегуям, ки пас аз анцоми кори сессия, 6 декабри соли 1992 Раи-
си Шурои Олй Эмомалии Раймон маро х,амро\и боз се кор-
манди "Х,ацицати Ленинобод” - Х,.Туйчиев, Р.Нарзулло ва
М.Болидов махсус ба комицроияи вилоят даъват карда, барои
х,имояи устуворонаи сохти конституционй ва инъикоси воцеъ-
бинонаи Ицлосияи шонзда^ум миннатдорй изх,ор намуд.
Имруз аз дуллаи сол^о ба он айём нигариста, шод мешавам,
ки Ицлосия воцеан сарнавиштсоз баромад. Мурури воцеот ни-
шон дод, ки вакилон дар интихоби худ хато накарда будаанд.
Мах.3 Эмомалии Раймон тавонист ба цанги бемаънй хотима
гузошта, мухолифинро ба сари мизи гуфтушунид оварад. Ба
хотири сул^ ба он\о гузаш гх>о кард, халъи сило\ гузаронд, авфи
умум эълон намуд, гурсзах,оро баргардонд. Ма^з бо ца\ду та-
411
лошх,ои у да\ сол боз дар кишвар осоиш х,укмрон асту цум\урй
ба вахдатобод табдил ёфта. Х,оло бо хушнудй мебинам, ки
тацрибаи сул\и моро оламиён чун хоридас мепазиранду Эмо-
малии Раймон дар мицёси ца^он ба х,айси сиёсатмадори варзи-
да эътироф гардидааст.
Алцисса, ни^оли дустию якдигарфа^мии дар К,асри Арбоб
шинондашуда самарздои иск меорад. Х,амагон бунёдкорй пеша
кардасм, ба ояндаи дурахшони кишвар боварй дорем. Ин дам
х,ец шахси баинсоф аз ёд намебарорад, ки хишти аввалини ин
бинои созандагй дар Ицлосияи шонздах^ум, дар шах,ри босто-
нии Хуцанд гузошта шуда буд.
412
«ДИДЕМ, КИ ТАЛА ШУД...»
Ашхоси ажда^онафс ва динояткороп аз бе^окимиятй ва ба
мупощиша^ои сиссй овора будани пойтахти цум^урй истифода
бурда, ша\рро муддаои табъ горат карданд. Худанд шахри бе-
со^ибро мсмонд, дар он дувнас набуд, ки дилави авбошону
тородгаронро кашад. Эшон, ки аксарашон хешу ащрабои худи
ро^барони ^амонвацта буданд, аз касе тарсу бим надоштанд.
Бисер ро^барони "коммунист" низ дарх,ол ба гузаштаи дирузаи
худ мункир шуда, со^ибкорй пеша намуданд, дар бобати маки-
дани хуни а\пи за^мат бо нафарони дузду цаллоб хамтабац шу-
данд. Чунончи, В.А. Рязанов собид котиби якуми горкоми Ле-
нинобод (1987-1990) ба дои он ки халщи бехимоятмондаро
сарварй кунад, дар>;ол бо тодирони Урал корхонаи муштараке
бо номи "Свердловск" таъсис дода, паи сарватдамъкунй шуд1.
Шароит одамони халой на тозадасти щаториро низ ба ханно-
1 Рохбарияти \и)б Х5 tpo ба шарой 1 и нав хеле барнам омода сохл Аз соли 1990 кори
идеолог й дар он кан\оба малли дуюм 1 \ шита. цои онробосунопиши Горбачёвтайёрй
ба фаъолияти сохибкорй шрифт буд. А i цумла горкоми Ленинобод хануз аз хамон
ва^т бонсрор ро.х\ои бо корчаллонхои хорицй хамкорй карданро мецуст. Нахуст ба ин
цо аввали хамон сол Maprapci Беме 1яЙ1 - со.\ибкори коммунист аз Швеция ташриф
овард. Сипае аз шахри мо сарварй ширкати "Биолют"-и Австрия Рейнхард Глянцнер
ва сохибкори хорват Борис Л айчич дидан карданд. Яке сохтмони заводи хиштро ваъда
медоду дигаре буиёди заводи дорусозй. сеюмй - азнав ба кор даровардани саноати
ку\ии вилоят ва ривоц долани тицоратро. Дар навбати худ намояндагонн горкому
обком борхо ба Евроиаи Ьарбй сафар карда нозукихои "бизнес"-ро аз наздик
омухтанд-Хамзамон дар заминай махфилхои НТТМ (эцодиёти илмию техникии
цавонон)-и комсомол со.хнбкорони цавон тайёр карда мешуданд.
413
тиву мардумфиребй руй овардан мадбур сохт. Барои аз гурус-
нагй намурдан ва адли оилаи худро аз далокат надот додан
дагго адли зиё ночор шуданд ба руй чарм кашида бозорнишинй
ихтиёр намоянд. Вале ба чунин мудит на дар кас тоб оварда
тавонист. Баъзе одамони покдилу нозуктабъ, ки лудмаи даром-
ро дед дазм карда наметавонистанд, аз чунин бешарафй худку-
шй карданро афзал донистанд. Шумораи аз тангии рузгор ва
пешомади номуайян гуссамаргшудагон низ бедад бисёр буд.
Соли 1995 як шиносам дар маъракае дисоб карда дод, ки гандо
дар мадаллаи Чорбоги ондо таи ду соли охир зиёда аз 20 нафар
тамоман давон бо даст падруд гуфтанд. Х,а, дар радуру ягон
задматкашро хурсанду хушдол намедидед, хандаю табассум аз
чсдраи бисёрии худандиён билкул нопадид гардида буд.
Ин дам як идда худбиндо дамшадриёнро ба бенавой гириф-
тор карда, худ кайфу сафое доштанд ногуфтанй. Деги маиша-
ташон якзайл дар душ буд. Ба ёдам зиёфати маросими ифти-
тоди корхонаи "Сано" (1994) мерасад. Ба он ман низ дамчун
вакили Шурой шадрй таклиф шуда будам. Дар шароите, ки
мардуми атроф лудмаи хурданй надошт, дар ин до миздо аз
нудлу кабоб, анвои гуногуни хурокидои лазиз дои холй надош-
танд, машрубот амсоли оби равон дорй буд. Баъди чанде буи
гуворои таомдо ба димоги одамони гурусна-сокинони мадал-
ладои 8-уму 3-юм расиду эшон бо умсди ба ин до род ёфтан
худро ба пандарадои баланди фулодин заданд. Адаб даёдуе
бархост. Ба милисадо базур муяссар шуд фишори издидоми
башуромадаро боздоранд...
Оре, азоби сахттарин гуруснагй буд. Кор ба дарадае расид,
ки дар Худандй то ин дам серу пур ва бо фаровониаш машдур
одамон дар навбатдои нонхарй барои як лаб нон ба далокат
расиданд. Чунончи, дар яке аз магозадои мадаллаи 33-юм
муйсафеди асобагалдор-маъюби данг аз тела-тела нафастанг
шуда, дар зери пои мардум болои талоши нон дон дод.
Гуруснагй, талвосаи илоде карда нон ёфтан, аз вартаи нокомй
радо шудан медру одибатро аз байн бурд. Одамон акнун сари
талош датто падарашонро намешинохтанд. Х,а, он руздо адаб
414
Кудакисгопи гораппудаи махаллаи 3-юм. Чунин объектхои талаву
тородгардида дар шахр го диру! хеле бисер ба чашм мерасиданд.
манзара^ои муд^ишсро мсдид кас. Дар махаллаи 8-ум, ки ман
он до истицомат доштам, аввал нормам нонди\й ба х,ар кас 600
граммй буд, сонитар он торафт кам шуда, оцибат аз 160 то 80
граммй фуромад. Он щариб ба мсъёри камтарини Ленингради
му^осирашуда (501рамм) баробар буд. Хурду калон аз аввали
шаб иавбат мспоиданд, руихат ба сад^о нафар мерасид. Чаш-
ми з^ама ба роз^ буд, омадани мошини нонкашонро бссабропа
интизорй мекашиданд. Вай базур пайдо мешуд, \ар кадоми
чунин мошипро дутой солдата мусалла^ \амро^й мекард. Ба
ду магозаи ин мавзеь аввал 500-гой, сипае 200-той ва низ^оят
100-той нон мсоварда! й шуданд. Х^мин ки мошин наздик омад,
мардум ба он якбора фуру мерехтанд. Ба фурушандагон бо азо-
бс муяссар мсгардид як мик^ор бухонка\ои сип-сиёз^и шилма-
ку пачацро, ки он дам цимати тилло дошт, цон^авлона ба магоза
кашонанд. Боре одамон цариб буд мошинро чаппа кунанд,
фацат аз автомат тир кушодани аскарон онх,оро аз ин ицдом
боздошт... Худи аролии гуруснаи мавзеъ гуё кам буд, ки аз кал-
лаи сах,ар ба ин цо сокинони дех,аи Сартуцай ва цишло^ои
415
Якбора цариб хама ба фурушандаги руй оварданд
узбекнишини ку^и Мевагул низ лангар мепартофтанд ва бо
умеди дарёфти як луцма нон тамоми руз остонаи маюза\оро
ицора мегирифтанд.
Тадрицан дар магозах,о ^ец чизи хурданй намонд, аз он^о
акнун на намак ёфт мешуду на чои хушк ва на цанди сафеду
равган. Охирин маводе, ки мардуми гурусна якбардор карданд,
афшураи помидор ва компоти би^игини истс^соли комбинати
консерви худамон буданд. Чй мегуед, ки барои ^окимони
^амонващта кашонда овардани э^атто намаки таппа-тайёри Ашт
гаронй мекард. Ин дам кадоме ба хотир овард, ки дар замони
советй дар базаи "Тоцикбакалея" як вагон намакро ба замин
гур карда буданд. Инак, х,амонро дубора аз таги хок ба моши-
н^о бор карда ба магоза^ои шазуэ кашонданд. Мардуми кай^о
тамъи намакро фаромушкарда ин намаки ифлосу хоколудро
чун неъмати беба^о ба чашмонаш молида мехарид... Акнун дар
бисёр оилах,о ба цои чой сабзии дар дсг сузондашударо истеъ-
мол мекардагй шуданд. Нархи як шиша арак; ва як литр бензин
416
дар баъзе руздо то ба 1 млн. сум пули бецурбшудаи советй ба-
ромад.
Бахусус адолии русзабон ба долати танг афтод. Бисёрии вай,
ки дар Хуцанд хешу табор надошт, аз маош то маош зиндагй
мекард, бе муттакову имдодгаре монда барои пайдо кардани
нонпулй ягона бисот - цидози хонаашро ба савдо зад. Азоби
гуруснагй чунон зур буд, ки нодиртарин ашё, датто реликвиядои
оилавиро тамоман арзонбадо фурухтан гирифтанд. Х,амин
гарид бутун-бутун китобхонадои шахсй, зарфу мебелдои ща-
дима, асбобдои мусидй дариб муфт ба даст ашхоси пулдори
бефарданг афтоданд. Руссой камбизоату майзада бошанд,
илоци пулёбй наёфта сафи гадоёнро пур карданд. Пандшанбс
ва агрофи масдиди Шайх Маслидатдип аз дар гуна сададаталаб
пур гашт. Тамоми лулиён ва сокипони гуруснаи дишлодцойдо
низ ба маркази вилоят фуру рехтанд. Аммо худи худандиён пули
изофагй надоштанд, ки ба ондо бидидапд. Дар натида дар шадр
чандин додисаи аз гуруснагй дон додапи русзабондо ба дайд
гирифта шуд. Худам шодид, аз дасти ин мардум дар мадалладои
3-юм ва 8-уми сорили рост ягон саг ё гурбае зинда намонд,
дамаашро дапида хурданд, баъзе русдо аз ночорй ба дуздй руй
оварданд: шабона счётчику девони бард, дардои подъезд,
антеннами болои бомро канда, садар ба бозор бурда мефурух-
ганд.
Аз гуруснагй фадат одамон не, балки дигар донзод низ ази-
ят мскашид. Пеш, дар замоли серу пури советй ба пеши саг нон
партоед, шикамаш гурусна бошад, ноилод мсхурд, вале акса-
ран як буй мскашиду руй мсгардонд, гурба бошад, умуман ба
нон наздикй намскард. Соли 1994 ба Ссбзор, ба хонаи падарй
рафтаму шодиди МДисаи гароибс гардидам: гурбадои мадал-
ла ба хонаи мо дамъ омада нони додсро,ки модари радмдилам
барояшон майда карда медод, кумур-кумур хоида мехурданд!
Х,а, гурусна монй, чунон мехурдай-кй. Х,амон вадт ба касоне,
ки дудрати дар ошхона таомхурй доштанд, дама бо давас ме-
нигаристанд. Якбора одати мударрарй - нисфируз дар ошхо-
паву ресторан хуроки гарм хурдан имтиёзи зумраи хурдакак,
417
Аз солхои 1994-1995 ленинободиён ба таври оммави ба мухо-
дирати мехнатй мерафтагй шуданд
асосан ^аннотону корчаллон^о, царор гирифт. Бощимопдаи
цамъият бо нони хушк ва ду-се дона пирожки цаноат мекард,
зеро воломацом^о пасандоз^ои тамоми умр гункардаи шаэф-
вандони щаториро бскор кунонда, бар ивази за^маташон мао-
ше медоданд, ки ба харчи яодафтаина ^ам кифоят намекард.
Х,оли нафацахурон аз ин х;ам табо^тар буд: ба пафащаи меги-
рифтагии он\о ацаллан боре шикамсерй хурок хурда намешуд.
Дар ошхона^о касоне пайдо шуданд, ки худро ба нофах,мй зада
менишастанду ^амин ки хурокатон нисф шуд, ба забои омада
илтимос мекарданд, ки каме барои онх,о низ бок;й гузоред, то
ки онх,о низ насиба кунанд. Шахсони дуппа-дурусту то ин дам
баиззатро гуруснагию бепулй мацбур карда буд, ки бе таклифу
хабаркунй ба тую маърака^ои одамони ношинос раванд,
сарцутхур ва резачини дастархони бегонагон шаванд. Минна-
ту дашноми бойбача^ои навбаромадро дида хурии кас меомад,
ба Горбачёву Ельцин^о лаънат мехонд, ки дируза одамони хуш-
бахту шикамсерро дастнигари х,амин зотх,о гардонидаанд. Ин
дам ба ёд чун хоби ширин фаровонии солдои 80-ум, таг-таги
пой будани нон ва дигар анвои хурданй мезад ва бархе касони
418
оцил ин зоршавиро бардак; сазои ношукрию нонро пешпо за-
дпп^о маънидод мекарданд.
Кош акнун ах,воли бандагони ношукурро медидед! Хеле кор-
кунони савдо ва ошпаз^ои дастцалб, ки то дируз аз \исоби
х;аццимардумхурй давру даврон доштанд, ин дам аз лук;маи
муфт маэфум монда, дар бозор дар ^авои туфкуну яхкун дир-
дир ларзида, калушу жвачкафурушй мекарданд, оммаи корга-
рони х,атулкор \ам, ки х,агго ба дуруст ширеш кардани тагчар-
ми пойафзол хушашон намеомад, акнун бекор монда, дар зери
оф гоби тафсони бозор зог барин сухта менишастанд.
Аз ^ама ациб он буд, ки дар як мижа задан ^ама чиз якбора
со\ибони худро пайдо кард, аз моликияти умумихалщй нишо-
нас намопд. Иморату иншоот ^ам мангирифт шуду со\а\ои
томи ист с^солот \ам. Ба куцое cap нахалонед, дарх,ол нарма-
как мсфа^монданд: "Ин цо аз он фалончй шудагй, дониста ran
занед". Табиист, ки бс\ гарин^ояшро худи ро^барон ва хешу
таборонашон гасб карда буданд, ма^з он^о манфиатдор буданд,
ки хусусигардонй дар доираи хурдакак сурат гирад. Барои ин
халцро барцасд ба як бурда нон зор карда, диццаташро аз
тацсими моликият дур кунонданд. Мардуми афсурда^ол ба
гами намурдан, илоце карда зистан афтода коре надошт, ки
сарвати умум ба дасти ки^о меафтад. Фацат баъзе касони пуше-
ру дилсуз салон эътироз баланд мекарданд, аз сарон талаб ме-
н 1мудапд, ки моликият дар байни ^амагон баробар тацсим кар-
дя inaii.m. Дар ин зумраи камшумор банда низ будам. Бор^о
дамчун дену га г дар ицлосияву цамъомад^ои гуногуни ша^рй
бо дас! 11ип1онда.\ои гороцгарои дастбагирсбон мешудам, аз
минбар^о на ганассу ги ма гбуог талаб мскардам, ки дар мо низ
моликият ба амсоли Россия дар шакли ваучеров тацсим карда
шавад. Аммо ро^барияти му^тарам худро ба нофа^мй мезад,
дар сухан худро цонибдори халц мстарошиду дар амал э^ащщи
онро ноинсофона гасб мекард. Дои муносибат^ои мутамадди-
ни бозаргониро ^аннотии муцаррарии кучагй гирифта буд. Ал-
лакай соли 1992 шаэцэи сох,ибфарх,аши Хуцандро шинохта на-
мешуд вай ба як чайцовбозори азими бесарунуг табдил ёфт.
419
Аз сершумории дукон\ои "тицорагй" эцанги кас меканд. Акса-
ран на бо моли кашонда, балки бо молвой исте\соли ма^аллй
савдогарй мекарданд, яъне оби шикамашонро нацупбонда бо
ро\и осонтарин-баланд бардоштани нарх^ои мавцуда киса пур
мекарданд. Якбора шахси "со\ибкор" чун симои асосии пеш-
барандаи кишвар ва халоскори цомеа муаррифй гашт, марду-
ми бемуттако аз ноилоцй ба ин ганх,о бовар кард, вале ба цои
со\ибкории \ацицй хуруци х;аннотиву мардумфиребиро дида
тарбузи умедаш торс кафид. Бовар мскунсд, аввали соли 1994
ба истс\соли ма^сулот дар ша\ри Хучанд х,амагй 5 нафар со-
х,ибкор машгул буду халос. Бо вучуди ин ^укумати ма^аллй х,ар
як нозу нузи "бизнесмен\о"-ро болои дида мегирифт. Дукоп\ои
бешумори цади куча\о кам набуд, ки магозах,ои "Точиккитоб"-
у дуконх,ои газетафурушй, ^атто галереяи рассомони вилоятро
ба нукда^ои савдои "тицоратИ" табдил доданд, ошснаи болоии
китобхонаи вилоятй ва бисер дигар объектной фар^ангй ба
фирма\ои хорицй ба "аренда" дода шуданд.
Бахусус ро\барони корхонах,о аз худ рафта буданд. Бо ба-
лован додани маоши коргарон моликияти давлатиро руирост
обулой мекарданд. Дар андак вацт аз бисер участках,ои
истех;солй фацат чордсвори холй монду бас. Эшон худро сох;и-
бони мутлаци коргохдояшоп пиндошта, сарвату захира\ои
онро асосан ба манфиати хеш истифода мебурданд, зимнан за-
мина тайёр мекарданд, ки онро х;арчи зудтар хусусй гардонда
гиранд.
Ин рафтори калон\оро дида \исси ягмогарии авом низ ба
Чуш омад. Аз кучаю х,авли\о \ар чизе, ки бардошта бурданаш
имкон дошт, рабуда шуд. На курсии бари ро\\о монду на
к;угги\ои ахлотпартой ва на мармари мучассама^о. Дуздии
кабслх,ои зеризаминй, нимолу дарахтон, шифери бом^о як чизи
багоят маъмул шуда монд. Нафарони х,арис, ки рузи дароз бо
чашмони дукон-дуконаки худ туъма мечустанд, дари подъезд-
х,оро канда мебурданд. Аз ма^аллаи 13-ум тахтагардане х,агго
дари о\ашшсро кучонда бурд. Як рафикам чун ин цисса^о аз
ман бишнид, маъюсона даст афшонд:
420
Барои дари подъезд х>ам х,амин цадар Fycca-мй? Дари
^уцраатро канда набурдаанд-ку. Ана аз назди ме^монхонаи
городами "Ленинобод" ноинсофе зинапояи бегонии ба бог ме-
фуромадагиро кучонда бурдааст. Шомгох; инсутар биёву як
па\луи театри Хоца Камолро назар кун. Канй он шабчарог^ои
сутундор? Осоре намеёбй аз он^о- Дуздон сутункой фулодиро
якцоя бо чарог^ояш арра карда бурдаанд. Имруз цариб дар
ягон чох>и обу ташноб сарпуш намебинй, аз истюхдо курсиву
харак, аз сутуни байрак;бардорй трос, аз пляж тахта^ои либос-
кашй, аз даруни мабраз^о ^атто помонакашро канда бурда-
анд. Мурад зиндагй, х;амин х;ам инсонй шуду...
Баробари ин якдигарро фиреб додан, ноцавонмардона х;ак;к;и
гайрро сох,иб шудан, ба чашм ошкоро хок пошидан хеле маъ-
мул гашт. Банда ^амон вацт дар "Ихтироъ^ои обнарасида" ном
хабари х,ацвиам, ки бо имзои мустаор дар "Х,ак,ик;ати Ленино-
бод" дарц шуда буд, бо исте^зо менавиштам: "Инсон ба х>ама
гуна муъцизот цодир аст. Чй бовар намекунед? Мар^амат на-
моед, ба бозор. Хох>сд дид, ки мардуми он дар як мижа задан аз
хок шиннй месозанд, аз об х;алво. Барояшон фацат харидор
бошад, кифоя. Пеш ^унари ин ша^боз^о он цадар расо набуд.
Осонакак ба цои пустдунба лаби гов, ба цои равгани растанй
олифаи рангмолиро ба савдо мезаданд. Давраи бозаргонй
"их I ироькорй"-ро равнак; дод. Акнун ки харидорро фирефтан
душнор шудаасту вай бинобар кампулй ^ама чизро хлипок, зада
м< । вряд, чашмбандии оддй кор намеояд. Ба наздикй яксокини
м.1\аин.'1и 19 ум орди азбоюрхаридаашрохамирхобонад, "орд"
дар як ла^за ба ыц мубяддал ганпааст. Хайрият, ки бечора
дасюпашро ра\о карда гавопистааст.. Бозорисн хусусан дар
бобаги парам кунондани нон усто шудаанд. Нонашон сабус
барин вазн надораду ба чашм аз рафида калонтар метобад.
Льне бсрун х;ой-х;ою дарун вой-вой. Булкаи "Дока-хлеб"-ро
кафонй, дарунаш хоп-холй, "фуссй" садо мебарораду халос.
Шояд нонпаз\ои мух,тарам ба пуфак барин варам кунондани
ионной худ манфиатдоранд. Вале аз ин магар шиками кудакони
зор, ки ба цуз нон дигар хурданй надоранд, сер мешавад? Чй
421
мегуед, ки имруз орд ба цои гушт хдм ба кор мерафтааст. Баъ-
зе касон ба даруни колбаса ба цои гушт орди рангдодашуда
меандохтаанд. Хайр, ин гамхорй-дия. Охир чанд бор духтурон
моро огох, кардаанд, ки гуштро камтар хуред, ба саломатй зи-
ёнаш х,аст. Х,асибсозон гами мову шуморо хурда истодаанд, то
ки орди безарарро хурда камтар касал шавем. Ин х,ам х,ец ran
не. Дируз аз дуконе як пачка мурч харидам. Дар руяш "Перец
черный молотый", поёнтари он "г.Грязи, Пищепром РСФСР"
навиштагй. Льне ёрлицаш "заводской", боварибахш. Хурсанд
шудам, ки мурчи тайёр куфтагиро ба шурбо пошида аз буи ху-
шаш лаззат хо^ам бурд. Вале ^ай^от... Дар хона кушода би-
нам, мурч неву ким-чй хел цайлаи бебуй. Ноцавонмарде хасу
хошокро куфта андохтааст. "Ихтироъ"-\ои мазкурро кй бояд
ба к;айд бигирад, ба муаллифонаш "патент" биди^ад? Нозирон,
духтурони санитарй ва амсоли ин. Вале куцояпд он\о, чаро аз
\аёт ациб мемонанд? Магар х,айф нест дар руихати ихтироъкорй
к;айд нашуда мондани х>амаи ин муъцизот?".
К,УЛЛАИ таназзул ва ма^румият^о ба соли 1995 рост омад.
Шах,ри Хуцанд дар вартаи бесарусомонй ва харцу марц к,арор
дошт. Ба назар тавре мерасид, ки равшание дар ин зулмот мил-
тос нахо\ад зад. Мардумро х^исси яьсу поумсдй фаро гирифта
буд. Хдзорон касон бскор мегаштанд: дар ин сол истехьсоли
ма^сулоти саноат дар ша\р нисбати соли пеш 16,1 фоиз паст
рафт, бисёр корхона^о ба дарацаи 10-30 фоизи ицтидори худ
фаъолият мсбурданду халос. Ин дам нисбати соли 1990 ма-
тоъ^ои пашмин фацат 22 фоиз, матоъхои абрешимин 12 фоиз,
пойафзол 11 фоиз, ма^сулоти ширй 12 фоиз, конссрва^о 36 фоиз
бароварда шуданд. Агар соли 1994-ум 31 намуди ма^сулот ис-
те^сол гардида бошад, пас соли 1995 ин номгуй ба 7 ададфуро-
мад. Пеш комбинати абрешим 90 фоизи пиллаи цум\уриро кор-
кард мекард. Акнун бо сабаби баланд шудани нархи газу барк;
корхона истс^соли матоъхои шо^иро батамом цатъ карда та-
моми эътиборашро ба ташкили корхона\ои муштарак нигаро-
пид.
Оре, дар шаэф ро\и нацотро нахуст сарвари цамъияти сах,-
422
\омии "Абрешим" Тох,ир Бобоев пайдо кард, у дар бадали ду
сол бо хоридиён ду корхонаи калони муштарак созонд. Корхо-
паи мушгараки бо ширкати "Каррера"-и Италия бунёдкарда-
utnpo "Цавонй" номгузорй намуд. Корго\и мазкур бархилофи
корхона\ои худамон бозори доимии фуруш дошт - ресмону
ма гоъ\ои пахтагин ва шим^ои "динс"-е, ки он истсх^ол мекард,
асосан ба Италия содир карда мешуданд. Аз микдори умумии
акция^ои "Цавонй" 51,2 фоизаш ба "Каррера", 40,5 фоизаш ба
ЦС "Абрешим" ва 8,3 фоизаш ба КМ "Сано" тааллук; доштанд.
Моци сентябри соли 1994 корхонаи муштараки Тодикистону
Кореяи Цанубй - "Кабоол-Тодик-Текстайлз" низ ба кор андох-
га шуд. Вай ба истехьсоли матои "дине", газвору рссмонх^ои пах-
тагин махсус гардонда шуда, 2204 нафар коргарро бо кор таъ-
мин менамуд. Ии дар шароите, ки разорен хдзор худандиён бе-
кар монда буданд, ахдмияти фавк;улодда му^им дошт. Ба мао-
ши мсгирифтагии домеаи корхонаи нав (ба \исоби миёна 40
доллар) он дам ^амагон х)авас мекарданд. Аллакай соли 1995
ии ду корхонаи муштарак ба будет 77 млн. доллар ворид сох-
танд. Тох,ир Бобосвич бо ин нам к;аноат накарда минбаъд дар
заминай собик; комбинати абрешим боз чандин корхонаи якдоя
созонд, коллсктиви пештараи худро бо кор таъмин карда, онро
хор шудан нагузошт...
(,’онаи сохтмон нам фалад гардида буд, ба дуз бунёди мудас-
СНМ.1И Камоли Худапдй дигар кори казой ба назар намерасид.
Кушиш^он ро^барони сона, ки мсхостанд аз нав ба бинокорй
oioi и 1МОИНД а» сабаби пабудани маблаг бенатида меандо-
миданд. Кори i .1ирик,,п1оа |бахши нацлиёт низ шанриёнро ба
дод оварда буд Гролленбус^о дар истгонно бознаистода, баъд
аз соа ги 5-и бегои умуман гайб мезадапд. Азбаски иттинодияи
мусофиркашон амалан аз фаьолияг бозмонда буд, дар кулли
сайрхат\о ронандагони автобусной идоравию хусусй фармон-
фармой мекарданд. Онно рох,икироро худсарона 30-сумй
мук;аррар карда (дар нацлиёти дамъиятй он аз 15 сум зиёд на-
буд) ба одамон сахт мерасиданд, ашхоси бепулу нафацахурон-
ро зуран аз мошин мефуроварданд, нар касеро, ки дафтарчаи
423
Тохир Бобоев бо рохбарияти КМ «Кабоол-Точик-Текстайлз»
машварат мсгузаронад
имтиёз нитон медод, тапиру маломат мекарданд. Х,амон вак;т
банда ба ин номусулмонй тоб наоварда, ма^олаи тунду тезе
навиштам бо унвони "Аренда"-^ои бснухта". Аз ин цасоратам
устод Хдмдам Очилов хавотир шуда, ба редакция омада наси-
х,ат карданд: "Писарцон, х,оло вак;ти бо ин хел зот^о cap ба cap
шудан не. Зинх,ор, худатонро эх,тиёт кунед".
Х,а, он дам дар Хуцанд цинояткорй ба авци аълояш расида
буд. Шабх,о гох, аз ин су ва гох; аз он суи ша\р садои тирпарронй
ба гуш мерасид. Авбошон рузона дар Таги Тути Калон "раз-
борка"-и мусалла^она ороста буданд. Аммо парвандах,ои
циноии марбут ба истифодаи силох,и оташфишон дуруст таф-
тиш карда намешуданд, аз цониби милисаю прокуратура нис-
бати цинояткорони ашаддй чораи казой дида намешуд. Соли
1995-ум 208 нафар цинояткорон гуё дар кофтуков к;арор дош-
танд, аз он^о дар давоми сол фак;ат 126 нафарашон дастгир
карда ба цазо кашида шуданд, боцимонда 82 нафарашон дар
424
<» »одй буданд ва хамрохи шариконашон шахрро байни худ тац-
сим карда, фармонравой менамуданд. Дар натица шумораи
циноягхои бадцасдона, бахусус расондани осеби цисмонй ва
гацовуз ба номус багоят афзуда, ошкор кардани ин циноят\о
аз 100 фоизи соли пеш то 41,7 фоиз фуромада буд. Тамоман
сует шудани муборизаи зидди цинояткорй ба он оварда расонд,
к и цонуншиканй аъмоли маъмул гардида, шумораи харчи зиё-
ди цавононро ба комаш кашидан гирифт. Ган^о дар давоми
мо^ои январь-феврали соли 1996 ходисахои авбошй 4 маро-
тиба, куштор 2 маротиба, к;аллобй 50 фоиз, горати амволи
давлатй 33 фоиз афзуданд.
Бухрони икдисодиву маънавй якцоя бо бу\рони ицтимой
сурат мегирифт. Дар шахр ягон Даммом кор намекард, партовхо
кашонда намешуданд. Х,ама цоро ифлосиву хокруба зер карда
буд. Танхо дар як худи кучаи Шар»; дар чор цой тарами ахлот
ку:х; шуда мехобид. Бар замми ин собун тухми анк;о гашт, аз
магозаву бозор ягон хелашро намеёфтед, дертар собуни сип-
сиёхи истехсоли комбинати равгани Конибодомро, ки фацат
барои цомашуй пешбинй шуда буд, бо талон мефурухтагй шу-
данд, «со^ибкорон» бошанд, дар баклашка^о фуруши собуни
моеъ (дар асл оби раббанои кафколуд)-ро ба рох монданд. Вале
Хамон хам на ба хар кас дастрас буд. Дар натица мардумро
шабушку хориш зер кард. Хурду калон аз хориши цонгудоз аз
Хон раф га, хагго тиками гурусна ва набудани нонро хис наме-
кярдлнд, дар беморхонаи амрози пуст навбатхои калон меис-
юд. Дш ар бсморихои сироятй низ бехад хуруц намуданд. Соли
1995 дар шахр гифи тикам нисбати соли 1994-ум 5 маротиба,
бсмории зардй (генагиг)-1,5 маротиба, хориш-6,4 маротиба
афзуд. Дар 775 кас бсморихои вазнини рудаю мсъда ба хайд
гирифта шуд. Як аломаги аз пой афтодани зиндагй зиёд шуда-
ни шумораи сагу гурбахои бссохиб аст. Бисер касон сагони
худро чун нонхури изофагй ба куча cap дода буданд, ки он
барои дигарон хавфи зиёд дошт. Танхо дар соли 1995 сагони
дайду беш аз 1150 нафар одамонро газиданд. Барои муолицаи
нурраи хар як шахси саггазида 500 доллари амрикой лозим буд,
425
Тачлили 50-солагии Балабан Бузург. Соли 1995.
тасаввур намоед, ки чунин шахе дар шароити бепулй ин цадар
маблагро аз кудо меёфт.
Дар этамин гуна вазъияти тоцатшикан кумак ба худандиён
на аз муъминони худиву аднабй, балки аз созмон^ои башар-
дустонаи Fap6 мерасид. Аксар мардуми шаэуэу вилоят тан^о
ба шарофати ^амон^о аз х>алокат надот ёфтанд, гуем, хато на-
хохдд шуд. "Агроакция"-и Олмон, фирмаи АЕДЕС, созмон^ои
"АКТЕД"-у ЮНИТОП ва дигар ташкилот^о гами мардуми
бахтбаргаштаи тодикро гами худ дониста, ба вай якзайл орду
равган ва дигар маводи гизой расонда истоданд. Ин кумак соли
1992 шуруъ гардида, то худи имруз идома дорад. Аролии гу-
русна дар х,ак,к;и кумакрасон^о дуо мекард, дайрой буд, ки чаро
он^о бар хилофи мо ин цадар одамдустанд. "Агар медонистам,
ки немис^о як замоне моро аз мурдан надот меди^анд, ^аргиз
ба данги зидди он^о намерафтам" - мегуфт бо алам як ветера-
ни шинос. Аммо оли^имматии бегонагон ба "мусулмонон"-и
^ариси худй на ин ки калтак намешуд, балки ин касон кушиш
426
мекарданд, ки ^амон ёрии бсгаразонаро низ "уштурча" кунанд.
(’ад^о линга орди сап-сафеди хоридй аз анбор^ои станцияи
рох,и о^ан рост ба бозор мерафт. Дар заводной нонпазии ша\р
бошад, аз ^ар як нон 5 граммй "сарфа" карданд, дар натица 10
тонна орди гуманитарй муфт дар ихтиёрашон монд. Аз ин фир-
ман АЕДЕС бохабар шуда гавго бардошт ва дигар ба вилояти
мо орд намедодагй шуд.
Дар Хуцанд он руз^о х,аёти маданй низ майл ба хомушшавй
дошт. Мутасаддиён ба ин нарасидани маблаг, набудани шаро-
ити дилхо^и кор, ^атто камчинии асбоб^ои мусициро сабаб
нишон медоданд. Бар асари ин мусох>илакорй театру осорхо-
нах,о, богу китобхона^о, мактаб^ои мусик;ию рассомй ру ба
харобй ни^оданд. Х,ец кас ба муроциати ^укуматдорони вило-
ят, ки нацот додани фар^ангро хо\иш мекарданд, эътиное на-
намуд. Зеро мусулмонй х,ам бо шикамсерй гуфтаанд, халк;и гу-
руснаро он дам на навои булбул мефориду на нагмаи дутор.
Мо\и феврали соли 1996 нархи нон дафъатан "озод" гашта,
арзишаш боз ду маротиба боло рафт. Акнун музди маоши ми-
ёнаи цум\урй бо назардошти 1,6 маротиба афзуданаш ба
к;имати 16 бухонка нон баробар меомад. Вале \амонро х,ам
х,ануз надода буданд, касе нафацаашро нагирифта буд, цуброн-
пулиро низ \амчунин. "Аз кадом \исоб нонро бо нархи ду ма-
ротиба цимат бихарем?" - мардум х,амон вацт додхох,он ба ^уку-
мати шах.р омаданд. Цамьомадагон, ки шумораашон 200-250
нафар буд, ба \укуматдорон бо як савол муроциат карданд: бо
ин парху наво ояпда чй тавр зиндагй кунем? "Ба мо барк; х,ам
лозим нс, газ х,ам, фацаг коре кунсд, ки пуламон ба >;амин нон
расаду аз гуруснагй намирсм" илтицо мекард яке. "Ман 40
сол дар корхонаи давлатй кор кардам, ба умеде, ки ба нафаца
барояму дам гирам. Х,оло ба нафацаам ман танх,о чор булка
нон гирифта метавонаму халос. Ман чй тавр зиндагй кунам?" -
мегуфт зани солхурдае. "Бигуед магозах,о ба мо насия нон дода
истанд, мо^онаамонро, ки гирифтем, царзамонро бармегардо-
нсм", таклиф пешни\од мекарданд дигарон. Вале ша\рдорон
ба ягонтои ин савол^о цавоби мушаххас намедоданд. Цавоб
427
дода ^ам наметавонистанд, зеро х>алли ощо дар ^ацищат ба са-
ло^ияташон дохил намешуд. Гирдих,амомадагон пас аз ду со-
ати ба^су мунозира^ои бенатица пароканда шуданд1.
Соли 1995 мардум на тан^о маоши цариб яксолаашонро ги-
рифта натавонистанд, балки аз охирин пасандоз^ояшон низ
ма\рум гардиданд. Дар охири сол дар Хубанд нархи нон 20
маротиба, равгани растанй 21 маротиба, газ 18 маротиба, те-
лефон 25 маротиба афзуд. Бисер касон акнун умед аз бевдошти
зиндагй канда ба Россия ба гарибкорй мерафтагй шуданд.
Шумораи чунин хуцандиён аз 4000 нафар кам набуд. Як цисми
ин му\оцирон дертар ба ватан баргаштан нахоста, ша\рван-
дии он кишварро цабул намуданд.
1 Зьтицод, 07.03.1996.
428
ХОТИМАИ БЕ\ОКИМИЯТИ
Ана дар чунин вазъият ба мацоми сарварй вилоят таъин шу-
дани К^осимцон К, сеймов ба дили мардуми азиятдида шарораи
умсд ангсхт. Раиси нав цануз тамоман цавон (32-сола), писари
арбоби шинохтаи цизбй Рацбар К,осимов буд, тацрибаи казоии
роцбарй надошт, вале шахсе буд дорой дасту дили тоза, ния-
тцои нав ва азми цавй. Мавсуф сидцан мехост мардуми дис-
рашро аз вартаи муцлик ва мацрумиятцо нацот дицад, дили ода-
монро дубора ба зиндагй гарм созад, хуруци цинояткориро дар
цаламрави вилоят фуру нишопад. Аллакай нахустин тадбирц-
ояш нишон доданд, ки цапли у аз амалаш фарце надоранд.
Роцбарияти нави вилоят аз огози фаъолияташ адолати ицти-
моиро шиори худ царор дод, барои сари вацт додани моцонаю
нафацапулй, тацсимоти одилонаи ёрии башардустона, расон-
дани кумак ба оилацои камбизоат, маыобону пиронсолон цацд
намуд. Цицаги цифзи ицзимоии муаллимону духтурон, ба онх,о
цудо кардани цигьацои замин, бепул памудани дорувор ва роц-
киро барои ип1гирокчисни цанг ва амсоли ин царору фармои-
ш Цои зисдс ба табь расиданд. Маблаги ночизи барои сохтмон
Чудо мешудагиро роцбари пав на барои бунсди \ар гуна супер-
маркету "шоцроццои аср", балки барои таъмири беморхонацо
равона кард. Тирамоци соли 1996 бори нахуст дар чор соли
охир бсморхонацои касалицои дил, шацрии рацами 1, вилоя-
тии бачагона ва гайра бо гармй таъмин гардиданд. Бо нон ва
429
Косимчон Косимое
дигар анвои галлагй таъминкунии
ах,олй хеле бех,тар шуд. Мардум на-
вбатпоиро чун хоби да^шатнокс аз
хотир баровард. К,осимов мак,сад
гузошт, ки вилоятро даставвал бо
галлаи худй таъмин намояд, алла-
кай х;амон сол 80.199 тонна галла-
дона руёнда шуд, ки аз соли пеш
цариб 11 \азор тонна зиед буд, ба-
рои аз зимистон серу пур барома-
дани сокинони вилоят пурра кифо-
ят мекард. Номбурда мох,и декаб-
ри х;амон сол дар конферснцияи
Х,изби Коммунист баромад карда,
нафарони "цасур"-и онро, ки акнун
шердил шуда, дар мазаммати х,укумат пештози майдон шудан
мехостанд, мулзам сохт: "Ман ба як чиз^айронам: куцо буданд
ин касон, вак;тс вилоят чор соли том аз цониби ро^барони пе-
шина талаву тороц гашту баъзе коммунистро\барони мо дар
ин кори паст ба зумраи мазкур ^амтабак; шуданд? Узбекон як
ма^ол доранд: "Ёв ^очганда ботур купаяр". Кош онх,о ин
цасорати худро ащаллан порсол ^амин вацт нишон медоданд.
Акнун, ки хавф нест, х,ама шер шудагй. Барои хурдтарин гуно^
аз гиребони х;укумат мегиранд. Бигузор гиранд, вале танк,ид
бояд боадолатона бошад. Мо аз ро^барияти пештара чиро ме-
рос гирифтсм? Хазинаи хоп-холй, царз^ои зиёд, исте\солоти
азкормондаву горатшуда, навбат^ои азими нонхариро. Х,оло
ба шахси ноинсофтарин \ам аён аст, ки дар бадали да\ мох,
вилоят анча щомати хамидаи худро рост намуд. К,абл аз х,ама
истсх,солоти хобидаро ба кор даровардем...".
Табиист, ки рох,и пешгирифтаи сарвари нав ба доира^ои му-
айян, алалхусус ба тороцгарону цудоихох,он намефорид, онх,о
аз рузх,ои аввал ба у хусумат варзиданд, дар х,ак;к;аш бух,гонх,о
бофтанд, синну солашро мазоцкунон "кичкинтой" меномиданд
ва х,оказо. Чун диданд, ки ро\бари цавон ба таодиодояшон cap
430
Мацлиси фаъолони вилоят. Соли 1997.
намефурорад, бар зиддаш олами цинояткорро ^айгир доданд.
Хуцанд аз нав ба арсаи мудобилистй ва минтинг^о мубаддал
гашт. Мо\и май соли 1996 онро аз хунрезию харобшавй тан^о
бардошту тамкини л,укумат нацот дод: цониб^о тарной гуфту-
шунид ба мувофица расиданду пеши задухурди мусалла^она
гирифта шуд. Баъди чанде ба мухолифин муяссар шуд дар ма^-
баси ЯС/19 ошуби ма^бусонро бархезонад. Ин дафъа даъват
ба сул\у салол; натицае набахшид ва азбаски идома ёфтани ошуб
барои амнияти ша^р хатари циддй дошт, онро тарной цувва
пахш намуданд. Дар рафти амалиёти цазоди^й аз ошубгарон
24 нафар куш гаю мацрул, гардиданд.
Аммо ин х,ам ба циноя гкорон сабад нашуд, эшон мисли пеш-
тара ба асни ца\л савор буданд, гумон доштанд, ки бе^окимиятй
минбаъд низ беохир давом кардан мегирад. Дастгирии пин^о-
нии баъзе цувва^о ба он\о цасорат мебахшад. Ба ^ар л>ол та-
л>аммул ва гузашткуни^ои чониби л>укумат аснои митинги на-
вбатии якчандруза (феврали 1997) корро то ба ихтилофи даст-
багиребон расидан нагузошт. Мутаассифона, тарафи мудобил,
ки бадбиниву ^окимиятталоширо бас кардани набуд, дере на-
431
Митинги ботантана ба шарафи 65-солагии Доиишгохи давлатии Ху-
чанд. Баъди ним соати ии лахэа ба чони Сарварй давлат суикасд содир
карда шуд
гузашта ба динояти багоят вазнин даст зад: 30 апрели хамон
сол аснои идкунии 65-солагии Донишгохи давлатии Худанд ба
дони Президента думхурй Эмомали Раймон суикасд содир кар-
да шуд. Аз таркиши граната Сарварй давлат, Раиси вилоят ва
боз 80 каси дигар захмхо бардоштанд, резапорахои он 2 нафар
иштирокчиёни тантанаро ба халокат расонд. Аз амали мазкур
косаи сабри рохбарият лабрез гашт. Вай ба му^обили авбо-
шон ва пуштибонхои онон данги беамон эълон намуд.
БА МУХОЛИФАТИ хуввахои пасипардагй нигох накарда
дар тули се сол авзои мардум дигар шуд, боварии одамон ба
Хукумат афзуд, фазой бунёдкорй фарохам омад. Соли 1998 низ
дар тамоми сохахои ходагии халц раванди болоравй якзайл
идома ёфт, мардум бо захмати ахлона ихтисодиёти футурраф-
таро ба ифоща меоварданду акнун зохиран чизе аз хатар дарак
намедод.
Мутаассифона, сахарин 4 ноябри хамон сол Худанди тинду
осоишта якбора ба оташи данг печид. Ба он дастахои исёнгари
432
полковник Махмуд Худойбердиев зада даромаданд. Х,одисаи
мазкур барои хуцандиён ацлнорас буд, он^о ^аргиз гумон на-
доштанд, ки рузе алангаи низоъ^ои мусалла^она ба домани
ша\ри фардангй ва сул^парвари он^о низ хо^ад расид. Бори
охир, тавре дар боло зикр намудем, руи цанги дацициро ин ша\р
132 сол пеш-мо^и май соли 1866 дида буд.
Х,амлаи нога^онй ба неру^ои зидди^укуматй имкон дод
цариб бецанг объектной му^ими ша^р-фурудго\и давой, идо-
раи коркой дохилии вилоят, як ъ;исми комитета амният ва
царорго^и цисми х,арбии 3501-Урдаи шаэуэро ишгол намоянд.
^исми мазкур-полки оперативие, ки ба сифати гарнизони
Хуцанд таъмини амнияти ша^рро ба душ дошт, цариб бе ягон
муцовимат беярок; гардонда, беш аз 60 нафар аскарону афса-
ронаш асир гирифта шуданд. Тамоми захираи тиру асли^ааш
ба дасти ^амлаварон афтод, он^о як миадори ин ганимат^оро
дар куча^о ба тарафдорони худ тащсим карда доданд.
Аммо, хайрият, нобарори^ои самарии аввал ро^барияти ви-
лоят ва шаэфро маъюсу парешон^ол насохт. Он^о нагз мефа\-
миданд, ки му^ориба танх,о акнун шуруъ гардида истодааст.
Х,укумати цум^урй, Президент Эмомалии Раймон он\оро та-
ндо нахох.анд гузошт. Аллакай ^амон нагории 4 ноябрь дар
та\хонаи шуъбаи коркой дохилии шаэузи Хуцанд штаби опе-
ративй бо сардории Раиси вилоят К,.Р.К,осимов ба фаъолият
огоз кард. Бо супориши вай цузъу томной ^арбии дар цаламрави
вилоятбуда, милиционерон ва коркунони дигар сохтордои
цудратии якчанд но^ияи атроф ба ёрдам хонда шуданд. Вази-
фа мсистод, ки то аз Душанбе расида омадани щувва^ои асосй
доираи амалиёти душман бо сорили дарёи Сир, кучаи МОПР
ва мс^монхонаи "Лснинобод” ма\цул сохта, бо неруи худй би-
но^ои забтшудаи И КД ва комитета амният озод ва барои ан-
даруни Урда ниго\ доштани госибон чора^о андешида шаванд.
Ро^барияти вилоят таклиф^ои тарафи муцобилро дар бобати
гуфтушунид цатъиян рад кард.
К^вваю восита\ои мавцуда ба кор андохта мешуданд, ки нис-
фируз аз пойтахт бо чархбол^о гуру^ои десантчиён омадан
433
Мучассамаи Исмоили Сомони
гирифтанд. Исёнгарон низ
бекор наменишастанд, он-
х>о тамоми шаблон 4 ва 5
ноябрь барои зеру забар
кардани штаби мо паспай
х,уцум оварданд. Вале рах-
на кардани хатти мудофиа
барояшон муяссар нагашт.
Самарии 6 ноябрь аз ошуб-
гарон аэропорт ва шах,ри
Чкаловск, 7 ноябрь бошад,
бинои ИКД-и вилоят озод
карда, бинои идораи амни-
ят аз банд ра^о карда шуд.
Дар пеш амалиёти асосй
- фат^и Урдаи ша^р меис-
тод. Дониби муцобил дар
болои ду теппаи цалъа ва
андаруни кухдндиз мавк;еъ
гирифта, ба он 40 наздик
шудан намегузошт. Тир амсоли жола мсборид. Баъди тайёрии
пухта соати 15.30-и 6 ноябрь худуми кдтъии цувва^ои \укуматй
cap шуд. Х,амон бегох, ^арду теппа ишгол гардиданд. Аммо
рациб дар дохили худи Урда сахт истодагарй мекард. Вай та-
нх,о шаби 7 ноябрь бо фуромадани торикй аз к;алъа тоца-тоца
берун шуда, дар ма^алла^ои Пушти бог, Раззо^у Масдиди Сурх
ба аролии тахтой омехт ва аз онх,о сарулибоси гражданй си-
тонда цад-цади дарё ак;ибнишинй намуд. Самарии 8 ноябрь цу-
шунх,ои ^укуматй вориди цалъа шуданд.
Хдрбу зарби шадиди панцруза ба Хуцанд хисороти зиёде
расонд. Бинох,ои идораи коркой дохилии вилоят, идораи "Те-
леком", театри Хоца Камол, лицеи разами 1, ме^монхонаи "Ле-
нинобод" зарари калон диданд, 39 манзили хусусии сокинон
ба замин яксон гардид. Аз захми тиру гулула^о 59 нафар мар-
думони осоишта низ ба х^алокат расида, 226 нафарашон царохдт
434
бардоштанд, ки аксарияти куллии он^о худандиён буданд. Бан-
да 9 ноябрь, рузи нахустини баъди амалиёт^ои цанги ^амро^и
рафикам мухбири суратгир И.Рабизод маизсъдои цангзадаро
давр зада баромадам. Х,ануз аз кучаву майдон^о буи бади дуду
борут мехест. Намуди муд^иш доштанд бисер иморагдо: дево-
р^ои сис^у аз захми тир^о галбершуда, тиреза\ои аз бех канда-
шуда, балконной шикаставу овезон. Тири гранатомёт дар да-
руни хонаи наворбардори телевизион К,осимцон Усмонов тар-
кида, хонаро батамом хокистар гардонда буд. Беш аз ^ама ха-
роби^оро дар цафои Урда-кучаи Х,аким Карим дучор омадем:
аз ду цатор иморат^ои бошуку\ фацат чордевор^ои валангор
бощй монда буданду халос. Цанги пуршиддат ба ёдгории бе-
бах,ои ниёгон-Арки цадимаи Урда зарари калони исло^нопа-
зир расонд.
Тавре х,амон вак;т Раиси вилоят К,.Р-К,ОСИМОВ ДаР ицлосияи
Мацлиси вилоятй иброз намуд, дар руз^ои цанг гуру^ои
цинояткорони худй, одамони М.Худойбердиев ва баъзе намо-
яндагони цуввах,ои х,укуматй аз вазъият истифода бурда, даст
ба тороци магозаву идора^о ва хона^ои мардум заданд, бисёр
цой^оро горат карда, синае оташ заданд, бархе гуру з^ои ро^-
зан ба гасби мошин^ои шахсии шазфвандон пардохтанд. Шта-
би вилоятй бо шунидани ин хабар^о фавран вазъиятро мух,о-
кима намуда, »;арор кард, ки ^ар каси дар сари циноят дастгир-
шуда дар цояш парронда шавад. Тадбири мазкур хуруци
горатгаронро як^адар пешгирй намуд.
Алцисса, дар он руз^ои сангин мардуми Хуцанд бори дигар
садоцаташро ба ^укумати цонунии кишвар ва сарварй он ни-
тон дод. Аксария ги куллии хуцандиён ба сохти мавцуда вафо-
дор монда нд ва аз руи амру дастур^ои он амал карданд. Баху-
сус, цасора ги коркунони тиб шоёни та^син буд: ондо ба хатари
марг ниго^ накарда мацру^онро аз зери тирборон кашида ба-
роварда ба онх,о ёрии фаврй мерасонданд. Он рузх,о беморхо-
на^ои ша^рию вилоятй, осеби дил ва х,агто бинои таваллудхо-
на ба госпитали харбй табдил дода шуданд. Дар наздикии кор-
зор 13 экипажи мошиндои ёрии таъцилй навбатдорй мекард,
435
х,ини ицрои вазифа 6 нафар кормапдони тиб захмин шуданд.
Кори умуроти дигари шах,р ходагии коммуналй, заводи нон-
пазй, умури алоца, на к;листу таъминот, сухторхомушкунапда-
гон низ сазовори ситоиш буд.
АЗ ВОК.ЕОТИ мазкур худандиён сабами фаромушношуданй
гирифтанд, рух,ияашон билкул тагйир сфт: он^о кй будани дусту
душманашонро нагз шинохта, дар мафкураашон гоя^ои ватан-
дустй ва якпорчагии Тоцикистон маркам дой гирифтанд. Таб-
лиготи дудоиандозон дигар кора намекард, мардуми Худандй
бостон худшиносй, ризоият ва ва\дати миллиро мароми дои-
мии хеш царор дод, бори дигар ба хулосае омад, ки ба рузгори
ободу осуда ва куллах/’и мацсуд тан^о та\ги ро\барии Прези-
дент Эмомалй Раймон расида метавонад.
436
РУ БА ИСТИКБОЛХ.ОИ НАВ
Дар бобати чу^ур цо шудани засоси якдигарфа^мию \ам-
бастагй ботантана цашн гирифтани 1100-солагии Давлати Со-
мониён (1999) нак;ши басо мух,им бозид. Барои та длили бо-
сазои он дуним сол тайёрй рафт. Тамоми со^а^о ба цашн
ту^фа^о омода сохтанд. Соли 1999 дар ша\ри Хуцанд боз ду
корхонаи калони муштарак "Абрсшим” (дар заминай Ч.С " Аб-
решим" бо ^амкории ширкати "Каррера"-и Италия) ва "ВТ-
Силк" (бо ^амкории сармоягузорони вьетнамй) ба кор андохта
шуданд. Дар худи ^амон сол инчунин корхонаи нави ресандагй-
"Тоцй" бо ицтидори коркарди 1000 тонна нахи пахта ба кор
даромад. Х,амзамон цехи нави рангу пардозди^й бо ицтидори
исте^соли 1 млн. адад шим дар КМ "Цавонй" ба истифода су-
пурда, дар КМ "Кабоол-Тоцик-Текстайлз" исте^соли матои
пахтагин бо истифодаи нахи эластикии "Спантекс" ба ро^ мон-
да шуд.
Ба пешвози цашни бошуку^и миллат Барномаи васеи
созандагй мураттаб гардид, ки дар он диктата асосй ба э^ё ва
таъмиру тармими обида^ои таърихй дода мешуд. Ба \амин му-
носибат мацмааи меъмории Шайх Масли^атдин аз нав сохта,
дар урдаи ша^р дарвозаи нацшин бо девору тиркаш^ои хишти
пухтагин бунёд карда, дар геппакух,и Рухак манораи ку^наи
дидбонй дубора барцарор карда шуданд. Руихати иншооти
цашнй дар ша\ри Хуцанд сохтмони ме^монхонаи \укуматй, би-
нои истицоматии 24-^уцрадор, Маркази цавонон ва хатти трол-
437
лейбуси байни ша^р^ои Худанду Бафуровро низ дарбар меги-
рифт. Бо ибораи дигар, х,амин цашн сабаб шуду сох,;* и сохтмон
дар маркази вилоят аз нав дон гирифт.
Аз соли 2000-ум Худанд ба марх,илаи нави тара^циёту
ободонй ворид шуд. Дар заминай Барномаи таракане™ ицти-
содию идтимоии Тодикистон барои солхои 2000-2005 ва дар
давраи то соли 2010 ицтисодиёти он сарчашма^ои нави
маблаггузорй найдо карда, зина ба зина боло рафтан гирифт.
Таи панд-шаш сол дар шах,р корхона\ои нави муштараки
САТН, "Текстил-сити", корхона^ои хусусии "Сирдарё", "Тодй",
"Нуртскс-2" ва гайра ба кор дароварда шуданд. Ицтидори ис-
те^солии корхонаи "Лаъл" афзун гашт, дар он хатти нави тех-
нологи ба истифода дода шуд. Соли 2006 дар шах,р 44 корхо-
наи саноатй амал мекард, шумораи коргарон дар ощо ба 12.271
нафар расид, х,адми исте^соли мах,сулоти саноат 171,3 млн со-
мониро ташкил дод. Х,амзамон музди маош афзуд. Агар пеш
маош^ои калонро асосан дар корхона^ои муштараки "Кабо-
ол"-у "Чдвонй" гирифтан имконпазир бошад, пас акнун музди
кор дар заводи "Худандторгмаш" ва ё итти^одияи "Лаъл" аз
онх;о камтар нест ва 215-222 сомониро ташкил менамояд.
Хурсандиовар аст, ки Хучанди мо мак;оми худро дамчун со-
диркунандаи мол низ бардарор карда истодааст. Соли 2006 со-
дироти он ба 36,7 млн доллар расид. Х,адми инвестициями
хоридй низ торафт меафзояд. Порсол аз хориди кишвар ба ша\р
8,6 млн доллар маблаггузорй шуд. Бо дидду даоди раиси шах,р
О.Цалолов ммкоРи^° бо давлатми хоридй ва созмонми
байналхал^й вусъат ёфтанд, таи солхои 2001-2005 беш аз 30
лоих,аи инвестиционии ро^барияти шах,р ба маблаги 2.146.228
доллар аз чониби эшон дастгирй ёфт. Чунончи, бо кумаки
хоридиён станцияи обкашии шах,р таъмир ва бо насос\ои нав
муда^х,аз гардонда, парки мошинми ахлоткашон таддид кар-
да шуд. Хдмчунин ба ду махалла хатти гази табий дароварда,
чандин мактабу беморхона таъмир ва хеле майдончами вар-
зишй бунёд карда шуданд.
Дар ин давра сох,аи сохтмон низ анд гирифт. То соли 2006-
438
Сарвари давлат Эмомали Рахмон ва Раиси вилоят Ц.Р.К^осимов дар
расмик}шоди бинои нави Донишгохи давлатии Хуцанд
439
Бинои нави масчиди Шайх Маслихатдин
Май д он и «Ситорагони Хучапд» бо нимпайкарахои нав пурра гардид
440
Маросими ботантанаи ба истифода супурдани Осорхонаи нави вилояти
Бииои бошукухи осорхона
441
ум 41 ташкилоти бинокорй пурра ба кор дароварда, дар онх;о
1739 нафар бо кори доимй таъмин карда шуданд. Маблаггу-
зории асосй ба сохд 19.7 млн сомониро ташкил дод.
Х,амаи ин ба ободонии ша^р бстаъсир намонд. Раиси вило-
ят К,.К,ОСИМОВ самти мазкурро тахди назорати махсуси худ ги-
рифта, цаблан кушид, ки иншоотх,ои нотамоми аз замони советй
мондаро ба анцом расонад. Ба х,ам пайвастани цитъах,ои шох,-
рох,и болои мах,аллах,ои 12-уму 19-ум (х,оло хиёбони Исмоили
Сомонй) сокинони ин гушаи дурафтодаро бе\ад мамнун сохт.
‘Баъди цомат рост кардани мудассамаи бошуку\и шок, Исмоил,
бунёди майдони мухдашами ба номи у, ба истифода супурдани
бинои нави таълимии ДДХ ва мацмааи варзишии Хуррамша^р
ин мавзеъ ба яке аз зеботарин гушах,ои ша^р мубаддал гашт.
Акнун мух,имтарин иду чорабини\ои фархдшии умумиша^рй
дар \амин цо мегузаранд.
Х,аёт бетаъхир васеъ гардондани хиёбони асосии шах.р - Ле-
нинро низ тацозо намуд. Навсозй цисми марказии онро аз чор-
роцаи майдони Хоца Камол то Панцшанбе фаро гирифта, ба
хиёбон шацомат ва х,усни пурцило бахшид. Барои цабои нав
пушондани хиёбони маркази дар он ба таври илова як силсила
биноцои нави бисёрошёна созонда, иморатцои кух,нааш ба тар-
зи муосир таъмиру тармим карда шуданд. Дер боз К,.К,ОСИМОВ
дар орзуи он буд, ки майдопи1 loppox,а и Мардони Панцшанбе
аз начнёт ва лашу луш тоза карда, дар цои онх,о Рсгистони
Хучанд барпо намояд. Ба ин нияти у цабатх,ои сахти замин -
хоки бозори кух,на монеъ мешуд. Инак, раис якчанд муддат
равуои одамонро ба ин мавзеъ махдуд кунонда, майдонро ба
умк,и 1,5 метр саросар кобонда ва К,асри Савдои "Панцшан-
бе"-ро бо мацмааи меъмории Шайх Маслихдтдин цари б дар як
сатц царор гиронд. Ин тадбир имкон дод, ки хдрду иморати
бошукух; хдшамати хдциции худро ба пуррагй ба зух,ур оранд.
Ба х,амин цо кучондани соати таърихии бурци Урда ва бунёди
фаввораи азим майдони ца димаро умуман шинохтанашаванда
гардонд. Х,оло вай цои дустдоштаи шацриён аст.
Бино^ои нави Осорхонаи таърихй, мсх,монхонах,о, муцасса-
442
Банда хамчун фарди ватандуст хамеша ба рохбарияти шахр дар
бунёдкорихояш маслихатгару мададюр будам
махои Нишони давлати, Кураи арз, рамзи шахр - Шохини пах,н-
бол, фавворахои базеб, аввалин бинои истицоматии даврони
Истихлолият, таъмиру тармими да\\о иморатхо ва гайра низ
аз рушди бунёдкорй дар Худандшахр равшан дарак медиханд.
Боиси хушнудист, ки ба ободгарй ал\ол со^ибкорони хусусй
низ далб карда мешаванд.
Ободонй дар махаллаи зист низ вусъат меёбад. Аз \исоби
грантхои хоридй \авз\о, бино\ои куми тахои ма\алла\о ва ин-
шооти дигар таъмир гардида, барои таъмини тозагии ма\ал-
ла\о ба 350 нафар фаррошон аз будаи шахр маблаги доимй
Чудо карда шудааст. Дар давоби ин гамхорй фаъолони ма^ал-
лахо соли 2005 ташаббуси хукумати шахрро оиди ба танзим
даровардани тую маърака\о гарму душон дастгирй намуданд
ва Худанд дар думхурй нахустин шахрс гардид, ки дар он ма-
росимхои мардумй камхарду намунавй ва дар доираи Низом-
нома мегузаранд.
3 декабри соли 2007 рохбарияти вилоят ва шахр нав шуд.
443
К,.Р.К,осимовро дар вазифаи раиси вилоят К,.Расулзода ва
О.Цалоловро дар мацоми раиси ша^р М.Мамаддонов иваз на-
муданд. Аз корбарии х,айати нав пайдост, ки вай низ сиёсати
бунёдкории пешгузаштагонашро собитцадамона идома дода-
нист. Таи мохдои сипаришуда ба истицболи 15-солагии Ицло-
сияи шонзда^уми Шурой Олй дар маркази вилоят хеле коркой
ободонй анцом дода, чандин иншооти сохтмонашон ^аблан
шуруъшуда ба амсоли корхонаи коркарди шири ширкати
«Хуцанд-Инвест-коттон», Бойгонии вилоятй, бинои нави бе-
морхонаи амрози дил ва гайра ба истифода супурда шуданд.
Куча\ои марказй низ бо чилчарог\ои рангин ва гулзор\ои то-
забунёд тар\и нав гирифтанд... Банда шахсан итминони комил
дорам, ки баъди чандс бо цидду ца\ди умум ша\ри бостониа-
мон аз нав ба «Тирози да^он» табдил хо\ад ёфт.
444
БАЪЗЕ СУННАТХОИ АЧДОДИИ ХУЦАНДИЁН
Шадри мо аз дадим маросимдои суннатии хос дошт ва бо
муназзамии ондо дар байни мадаллоти тодикнишин ва Тош-
канду Фаргона маш дур буд. Дар охири асри XIX ва аввали асри
XX чй гуна барпо шудани туи арусии худандиён ва таомулдои
никоди онро номзади илми таърих Х,одицурбон Эшонкулов
амид гадцик, карда, соли 1972 дар Душанбе рисолаи пурмуд-
тавое ба табъ расонда буд. Мутаассифона, бисёр дидатдои тую
сури ин мацал (бахусус давраи советиаш) дануз мавриди таддиц
царор нагирифтааст. Масалан, оши надор. Он кай раем шуд,
пеш чй хусусиятдо дошт, касе намедонад. Хдминаш анид, ки
вай дар хатнатуи писар аз дадим вудуд дошт, дар туи арусба-
ророн тандо аз солдои 60-уми царни XX дорй гашт. Дар ас-
рдои гузашта оши надор предмети обруталошии боён мадсуб
мешуд, эшон мскушиданд, ки туйхуронро бо дашамати туй ва
саховати худ ба дайрат гузоранд. Масалан, ривояте маъмул аст,
ки бос ба дар шахси хабарй дар фардоми оши надор яктогй
гусфанд дадя карда будааст. Аммо нафарони ношукр: "Гус-
фандро доду аргамчинашро надод" гуён ба дамин олидимматй
дам норизогй баён карда будаанд. Ё худ бои дигар ба руи оши
надор яквадабй дазй гузоштааст. Бархе онро дар дамон до
хурдан дилашон нашуда ба даруни остини дома андохтаанду
боз шикоят кардаанд, ки "Ин цадар цазиаш серравган будааст,
домаи нави зирагиамро аз кор баровард".
445
Айёми цанг щатто дар Румони нисбатан осудащол ба оши на-
гори хатнатуй фащат ащли махаллаи худй хабар мешуд, ба дег
то 2 пуд биринц дам мекарданд. Як щисми зиёди ош барои щам-
соягон, хешу табор, оилащои бесаробонмонда мулцар мешуд.
Дар сари дег бачагони сершуморе бо табащчащои холй "якто
ош тед" гуён ошпазро аз цон безор мекарданд. У як кафгирй
ош ба щар яке медод.
Солхои 50-60-ум, ки зиндагй анча ба маром даромад, акнун
ба оши нащор 5-6 щавмро хабар мекарданд. Кадом щавм аз на-
мози бомдод аввал биёяд, ошро щаблан щамон мсхурд. Бароба-
ри ба хонаи туйдор ворид гаштани он ошпаз дами ошро вай-
рон мекард, аммо ба ошкашй шитоб наменамуд, имкон медод,
ки щавм бемалол нишаста як чойник чойро бо щанду щуре, нону
нишолло хурда тамом кунад. Агар ошро барващт кашад, мар-
дум сощибтуйро айб мекарданд. Шахси аз щавм щафомонда аз
туйравй худдорй менамуд. Якто-нимто одамони берун аз щавм,
аз цумлаи шиносу щамкорон ва хешу ащрабо хабаршуда "чака-
на" ном доштанд ва ба ошхурй баъди рафтани щамаи щавмщо
медаромаданд. Ош бощй монад, эълон мекарданд: "Дар мащал-
ла бсмору барцомода щаст-мй?”. Агар чунин ашхос бошанд, ба
онщо щагман як табащча ош бо ду нон фиристода мешуд. Анъа-
наи мазкур то щамин щарибищо вуцуд дошт, мутаассифона, бо
пайдоиши туйхонащо (1995) аз байн рафт.
Дар баъзе цойщо маросими туй хеле васеъ гашт. Солщои 70-
ум дар Румон шахси туйдищанда ба оши нащор щамаи 22 мащал-
лаи дещаро хабар мекард, камаш 4 пуд (ду дег) биринц дам мс-
кард. Хушбахтона, шащриён аз чунин исрофкорй андаке
худдорй мекарданд. Вале дар ин цо низ дар базми хатнатуй (бс-
хирезакунон) баъзе пулдорщо пеш аз оши нащор царкув щам
мскашидагй шуданд. Аз аввали солщои 50-ум ба руи дастархо-
ни базм гузоштани аращ низ раем гашт.
-Мардум щащтии замони цангро зуд фаромуш кардан ги-
рифт,-мсгуяд З.Ниёзов. Пеш маслищати туй беош мешуд, ак-
нун маросими махсус-маслищатоширо бофта бароварданд ё худ
Носирцон ном йигити щамсоя бо 2 килограмм биринц оши туй
446
дода буд, акнун дар туи Бойму\аммад-аком (1947) ма\аллаи
Чорчироци худамон ва тарафи келиншавандаро хабар карда,
ба дег 40 кг биринц дам кардем. Бояд бигуям, ки пеш ба \ар
100 кас якпудй биринц мулцар мешуд, сонитар меъёр сарикасй
100-граммй муцаррар гардид. Ба оши сол бошад, аз \ар ма\ал-
ла-масдиди атроф фацат 10-нафариро хабар мекарданд, шахси
11-ум ба рафтан исти\ола мекард. Дар он тан\о оши палав ме-
кашиданд, ба руи дастархон дазза кашидан раем набуд, аз он
фа^ат ба хизматпешагони туй медоданду хал ос.
Дар давраи данг дар ма^аллаи Ниёздегча ва Румон бошад,
тарафи домод соати 16 ба хонаи арус болои занбар 4 кг
бириндро ош карда мебурд, вай \амзамон фоте\аю туйбарон
ма\суб мешуд. Соате пас дониби писар ба 3-4 махалла ош ме-
дод. Агути дигар ма\алла^ои атроф дар дилавхонаи масдид^о
гушба^имор менишастанд, ош боь;й монад, 8-10-той аз баъзе
роат^о хабар мекарданд, \амаашон ошро бенозунуз хурда ме-
рафтанд. Таомули бо занбар ош бурдан соли 1950 бардам хурд.
Минбаъд туй^о калон шудан гирифтапд, карнай навозондан,
аз Узбекистон артист оварондан раем шуд. Солхои 50-ум ма-
росими духтаррусткунон х.ануз вудуд дошт, арусшаванда бо 7-
8 дугонаи наздикаш дар хонаи хдмсояс пано\ мебурд. Дар х,амин
до мулло уро бо домодшаванда нико\ мекард. Аз солхои 1963
дар арафаи туй зиёфат додани духтарон cap шуд, дертар цизил-
туй\о (туй\ои комсомолй) маъмул гардиданд.
Маросими домодталабон низ пеш ба к;авли худандиён "худи
бар худ" буд. Вай бо хешу табор ва 5-6 улфати наздиктарини
домод, дамь 10-15 кас гузаропда мешуд. Келину домодро ба
хонаи надарарус ба асп ё хар савор карда мебурданд. Домод-
талабони мардона го нисфируз, закона баъди он барпо мсгар-
дид. Дар инти\ои зиёфат суфй ба ^озирон шунавонда мегуфт:
"Домод ош намехурам, мегуяд". Ин маънои онро дошт, ки
падарарус ба домод бояд ягон чизи пур^имат (хона, майдон,
галаи чорво) \адя намояд. Пеш боён дар \ак,ицат чунин \адя\о
мекарданд. Аммо дар туи мардуми оддй ин ran \амту як навъ
х,азлу шухй \исоб меёфт, падари келин ба суфй \азломез ме-
447
гуфт: "Домод ошашонро хотирцамъ хурдан гиранд, тамоми ала
\амин хонаву цой ба он кас \адя". Сипае домод бо цура^ояш
бозор омада, дар бозгашт барои арус хафтмсваю атрист харид
карда мерафт.
Ба маросими "салом" низ фахат то 5 нафар ашхоси махрам -
акою уко, хо\ар, амакбачаю холабачаи домод мерафтанду ха-
лос. Махсад рубару шинос шудан бо наздикони келин буд.
Минбаъд аз солхои 70-ум ин харду таомули хурдакакро ода-
мони пулмаст сахт тагйир доданд: хам домодталабон ва хам
"салом" ба худ ранги маъракахои серодаму пурдабдабаро ги-
рифтанд. Волидайн ба онхо "орзую хавас" гуён артистону ба-
рандагон даъват мекардагй шуданд. Аз соли 1995 то дируз дуй
ин маросим дар туйхонахо барпо мегардиданду ба онхо марду
зан баробар хабар мешуданд, зиёфат барои дуяшон дар як вахт
ороста мешуд.
РАСМУ русуми азо солхои цанг ва баъди чаш багоят кал-
таву кутох ва камхарч буданд, харчанд ки ба цанозаю фотеха
аз туй дида ду маротиба бештар ба 12 махалла-масцид хабар-
нома фиристода мешуд. "Шаби сиёх"-ро сохиби майит хамагй
бо 5 нафар хах*^У Хамсояи наздиктарин мегузаронд. Дастархон
оростан, махсус аз масциди Шайх Маслихатдин имом ё мулло
овардан раем набуд, бо муллой махалла цаноат мекарданд.
Пеши уву дигар хозирон фахат нони "шабпарак" ва халвой тар
гузошта мешуд. Ба маросими "бегохи охир" аз махаллахои ат-
роф 5-10-касй хабар мешуданд. Сохиби азо доро бошад, гусфанд
мекушт, камбагалаш оши палавро бо 3-4 килограмм гушти аз
бозор харидааш мепухт. Солхои 70-ум чун сатхи зиндагй хеле
боло рафт, акнун одамони оддй низ дар чунин маросим хатман
гусфанд мскуштагй шуданд. Он вахт маросимхои азо хам ба
мисли туй хеле вазнину миёшикап гардиданд. Нимчамуллоён
ба ахли махаллахо талхин мекарданд, ки тамоми таомулхои
азо (бист, чил, сол, ид) ба хурмати майит хатман бояд тарихи
маъракаорой, яъне ошу дастархон гузаронда шавад. Фахат
баъди фарорасии Истихлолият, вахте ки китобхои зиёди динй
чоп шуданду мардум онхоро мутолиа карда, худ ба фархи хало-
448
лу щаром ва сарфу харци бсщуда мерафтагй шуд, бисёрищо "шаби
сиёщ"-у "бегощи охир" дойр намекардагй шуданд. Х,оло аксар
мардум щамаашро гун карда, рузи 5-уми азо "хатм" мсшика-
нанд. Ош пухта се-чор муллоро ба К,уръонхонй даъват мена-
моянду ба маърака хотима мебахшанд.
ПУШИДА нест, ки мардумони Осиёи Миёна пеш начандон
покизаю озода мегаштанд, кофист назаре ба аксщои тоинщилобй
ва солщои 20-уму 30-юм биафканем, то ба щащищат будани чу-
нин щол имон оварем. Мущащщищи рус И.И.Гейер дар ибтидои
щарни XX менавишт: "...Озодагию покизагии сортщо мафщуми
нисбй аст. Аз як тараф расму одатщои зиёди ин мардум: рузс
якчанд маротиба гусл кардан, щабл аз таомпазй дастонро шус-
тан, пеш аз палавпазй бирипцу гушту сабзиро тоза шустан ва
амсоли ин далолат ба он мекунад, ки ин мардум щацищатан озода
аст. К,абл аз хурокхурй низ сортщо ратман дастон, бахусус ан-
гуштонро бощавсала мешуянд, зеро барояшон аз набудани
щошущу чаш ак бо даст хурок хурдан раем аст. Занони онон
щафтае як маротиба cap мешуянд ва зуд-зуд ба щаммом мера-
ванд. Аз цониби дигар, куртаю эзорро то тамоман чуруку лахт-
лахт шуданаш иваз накарда пушида гаштани онщо, одати щариб
тамоми сортщо - аснои тановул дастонро ба бари дома пок кар-
дан, ки дар натида дома соле пас ба худ сурати багоят дилно-
кашу буи бади махсус мегирад - щамаи ин озодаю покиза бу-
дани ин мардумро рад мекунад. Сортщо сарулибоси худро дар
як сол танщо ду маротиба: дар арафаи идщои Рамазону К,урбон
нав менамоянд, он дам щатто бенавотарин шахе щам мскушад
ягон либоси нав бипушад, агар удуфаш ба харидани чизи бу-
тун нарасад, щаракат мекунад ащаллан матоъпорае харида дар-
бещи наве ба остини курта ё домааш часпонад..."1.
Хушбахтона, Худанд аз щадимулайём шащри аз лищози тозагй
мутамаддин щисоб меёфт. Дар ин до ба фарщи щарому щалол,
ифлосию тозагй хуб сарфащм мерафтанд, манзили худро дар
щолати покизагй нигощ медоштанд, ба мардумони аелй сару-
либоси тозаю озода пушидан, тозатабиат будан раем буд. Он
1 Гейер И.И. Указ, соч., с.40.
449
Х,оло х.ам дар Хучанд баъзаи зимистонхо сахт цахратук мешаванд. Дар
сурат бульдозерхо кучам марказии шахрро аз барфи калон тоза меку-
нанд. Мохи январи соли 1984.
одат^ои нозеби Гейер ишоракарда - куртаю эзорро сол-сол иваз
накардан ва дастон ба бари дома пок кардан дар ин до умуман
вудуд надошт. Дар байни худандиён аз доъри асрдо доидадои
нонавиштае амал мекарданд, ки тибди ондо партов ё хокрубае
аз довлй берун намебаромад. "Хокрубаа гро бсрун набарор, ки
камбагал мешавйГ-таъкид мекарданд пиронсолон. Содобхо-
назандо пеш довлиро руфта, хазонашро ба чорво, хасрубаашро
ба танур, хокрубаашро ба чу^урии поспи майдон холй мекар-
данд. Ч,ои дастархонафшонй алодода буд. Х,ар як навьи оби
партов низ ба дойдои махсус рехта мешуд: юндии дегу табак;
ба ялоц, оби дастурушуй ба обрези хона, оби домашуй-ба
чудурии махсуси руи \авлй. Пеш дар Худанд ба оби дуй туф
кардан, шолу палое шустан, тадорат кардан гунодо азим дособ
меёфт. "Цуйро олонй-дами пирй ба касании бсхушшавй гириф-
тор мешавй!" ого\ мекарданд адои хирад.
450
Мардум шахсони покизакорро
tax.j х,урматва ба онх,о пайравй ме-
к.|рданд. Валеафсус, ки дасткуто^й
ва шароити танги зиндагй ба акса-
рият имкони риояи цатъии цоида-
\ои санитарию гигиениро намедод.
Ба андешаи мо, барои ба чирки-
ни одат кардани як цисми тодик-
мардум зимистони ца^ратуни пеш-
гара сабаб гардидааст. Ин фасл азо-
би дони худандиён низ ма^суб ме-
шуд. Аз охир^ои тирамо\ куча^о
ногуфтанй ба л ой гутида, ^атто со-
лкой баъдидангй дар Пандшанбе аз
Бозори гуза то Гузари Охунд ва ин Абдувалй Рахимов
тариф го Таги Тути Калон лой то
сок;и муза мерасид. Одамон боэ^тиёт аз чети куча базур цадам
Mei узоштанд, вале ин он^оро аз лойолудшавй надот намедод
баъди ^ар го^и куча баромадан мадбур мешуданд пойафзол ва
бари дома^оро бо об шуянд.
-Аз гаштугузори одамон соли 1946 лои атрофи бозор сащичак
туда буд,-мегуяд Абдувалй Рах,имови 82-сола.-Навакак аз данг
баргашта шомпайт дар хона менишастам, ки хабар омад: де-
нори ^авлии хо^арат галтидааст. Дар ша\р шабона нотинд,
дуздоду «дй буд, аз ин ру мебоист деворро ^арчй зудтар
барцарор мсиамудем. Инак, се-чоркаса ба Чащари Эшон^о, ба
пут । и ботори 11анд1ианбс, ки хо^арам он до мсзист, рафтем ва
а (баски лои тайер дар к}/ча фаровоп ва часпаку зарбхурда буд,
бо вудуди сармо худи х.амон шаб бо вай деворро бардарор кар-
дем...
Муйсафедон мегуянд, ки пеш худандиён барои аз Чоршанбе
ба Пандшанбе омадан дарун-даруни лой ва бо тангкучадои
борик цариб ду соат род мепаймуданд. Кушодани кучаи Крас-
ная (дозира хиёбони Ленин) ва аввали солдои 30-юм сангфарш
сохтани он равуоро дар ин самт хеле осон гардонд. Тадридан
451
фарши кучаи Сталин (^оло Камоли Хучандй) то Масциди Савр
ва кучаи Орцоникидзето мазори Хазрати Бобо ва он тараф то
станцияи ро^и о^ани Ленинобод санг чида шуданд. Са^ни бо-
зори Чоршанбе низ пурра сангфарш гашт. Аммо дигар кучаю
тангкуча^о, бахусус дар канори шах,р, ба лойхонаи беохир
шабо^ат доштанд. Ва ин дар сурате ки ба тарафи куча равона
кардани оби тарнови бом^о к;атъиян манъ буд.
Дар ин фасл машавдати даруни хона аз куча бештар буд, ки
кам не. Хатт° солхои баъди цанг низ баъзе оила^о ацаллан
сандали надоштанд, ба чуцурча сето поя зада ба болояш сабад
гузошта, аз болои он курпа пушида гарм мешуданд. Даруни
хона яхдони ^ацик;иро мемонд, аз равзанаи бом, ки барои
рушной хизмат мекард, барфу борон ба дарун бемалол борида
меистод, барои дар ла^заи зарурй пушидаи ин рога дар лаби
равзан, дар болои бом сабад ва дар даруни хона ходае меис-
тод, ки бо он аз дохил сабадро гецонда туйнукро маркам ме-
карданд. Акнун хонаро шамъ ё чароги сися, базур-базур рав-
шан мекард. Хонаи тип-торик ва мурию васса^ояш дудхурда
ва токча^ояш пупанакзада ва^ми касро меовард, агар очаву
биби^о бар замми ин дар бораи деву ацина^о афсонах,ои ва^-
мангез огоз кунанд, бечора тифлакон аз таре cap аз таги курпа
намебароварданд. Болои бом гурс-гурс цадаммонии дуздони
шабгард ё девори берунро дук-дук куфтани щилицхунуке х,аси-
би шахси калонсолро низ халта мекард.
Станцияи барции Ленинобод, ки соли 1929 ба кор андохта
шуда буд, давраи цанг бо барк; фацат маркази ша\рро таъмин
мекард. Тап-тапкунон мазут сухтанаш то са^ар бас намешуд.
Як цисми сокинон манзили худро бо чарог^ои карасинй рав-
шан мекарданд. Хушбахтона, ищр аз ин мавод танцией на-
дошт, якчанд карасинхона онро ба пуррагй дастрас мекарданд.
Ба кор даромадани ГЭС-и Фарход (1944) ва сонитар ГЭС-и
К,айрок,к;ум (1956) захираи барцро хеле афзун гардонд. Соли
1947 ба Панцшанбе аз Чкаловск хатти ^авоии 6-киловата ка-
шида, соле пас станцияи барции ша\р ба Шабакаи барции Ле-
нинобод табдил дода мешавад. Дере нагузашта ба таври оммавй
452
симчубшинонй, чарогон кардани куча^о ва манзили сокинон
шуруь гашт. Дили мардуми озурдаро нури лампочка^ои Иль-
ичи як цадар мунаввар сохт.
Вале чизи аз ^ама тоцатнопазир сармо буд. Х,авои даруни
хона ба дарачае изгирин мешуд, ки болои палое пой гузоред,
поятопро канда мегирифт. Нон дар даруни тагора, об дар об-
рез ва обдастаю чумгон^о ях мекарданд. Нагоей барои руйшуй
об ёф г намешуд, бинобар ин аввали шаб обдастаи пуроберо ба
пояи сандалй баста мемонданд. Касе ба ^авз обгирй равад, бо
худ табару домков мебурд, то ки яхи гаферо шикаста тавонад.
Тобис гон кулли мардум дар дарё с дар хона оббозй карда чир-
ку 4 ip6ampo юза мснамуд. Зимистон чунин имконият вучуд
надош г Лксария ги хучандиён барои зист тан^о як хона дош-
ганд Хуфгу хоб ^ам дар ^амон 40 буду таомпазию оббозй низ.
За нону бачагон дар обрези пойго^, дар назди алови оташдон
шусгушуй мекарданд Ин кор дар фасли цаэуэатун, дар хонаи
сард бс\лд нураюбу хавфнок буд. Бисёрии тифлони навзод
мйдаи аввалини зиндагиашоп ма^з аз шамолхурй мефавти-
данд Кудакони калон гар бошанд, баробари ба охир расидани
шустушуй тани луч чон^авлона худро ба сандалй мезаданд, аз
гояти хунукй дарац-дарац ларзида, баданашон каб-кабуд ме-
шуд.
Лз гарей шамолхурй бисёр одамони калонсол низ айёми зи-
мистон аз оббозикунй худдорй мекарданд. Ба касри дар вак;т-
н.| K,r:nii оббозй накардап (хусусан дар айёми чанг) чечак, гу-
ла шпон, хориш барин бсмори^о як чизи маъмул гардида бу-
д шд. Я ьпс । и1 иснаро риоя пакардани бархе хучандиён ^аргиз
а । гапбалию ифлосинисанд буданашон нс, аз сабаби вучуд на-
доштани оддй гарин шарой ги зиндагй буд. Дар як хонаи на-
чандон калон волидайн бо фарзандони цадраси худ ицомат
доштанд. Зимистон бисёри^о ба пойго^ аз хавфи дузд гусфанду
бузашопро низ баста мемонданд, яъне барои оббозикунй ша-
рой г набуд.
Аз к;адим барои хучандиён хусусан тозагии дастон а^амият
доштанд, зеро таомхурй бештар бо кафу панда^о сурат меги-
453
рифт. Азбаски минбаъд бо домодшаванда сари як дастархон
нишастан лозим меомад, аснои интихоби у чигунагии касбу
корашро бо исрор пурсон мешуданд. Тавре муйсафедон
мегуянд, пештар мардум ба сетоифа - артист, сартарош ва чарм-
гар духтар намедодаггд. Агар сабаби артистро хуш накардана-
шон маълум бошад (туйгардй, ^амнишиниашон бо занони но-
ма\рам, майнушй), пас дуй дигарро танх,о ба хотири дилно-
каш будани дастонашон (пеш шумораи одамони аз чиркинй
ярагилмону кал ва муйрехта хеле бисёр буд, бечора сартарош
мадбур мешуд муйсари он^оро низ бигирад. Дастони чармгар
бошад, бинобар коркарди пусти ^айвонот мудом буи бад дошт)
намехостанд.
Дар ша^р то солдои баъди данг тан^о яккаву ягона г^аммо-
ми ку\наи Панцшанбе вудуд дошт, ки дар он тан^о мардон
шустушуй мекарданд. Даммом бо хасрубаи куча\о гарм карда
мешуд, ду нафар ходим-масх,гар дошт. Аз солдои 60-ум онро
^амчун муассисаи ба цоида^ои сани гари давобгу набуда бас-
та, ба дояш дар он суи Пандшанбе (х,оло даромадго^и Афгон-
бозор) г^аммоми нави дуошёна созонданд. Х,аммоми па^луи
Урда, ки пеш фацат ба гарнизон хизмат мерасонд, баъди данг
ба шазуэиён низ хизмат мекардагй шуд. Дертар дар сорили рост,
дар мадаллаи 33-юм боз як х,аммоми калони замонавй ба кор
даромад, аз солдои 60-ум ^аммом^ои хуб мудагдаз дар Ёваю
Румон, Ундй, колхози "40-солагии Октябрь" ва дигар дех,оти
наздишагфй низ сохта шуданд.
Мутаассифона, одати дар зимистон оббозй накардан дома-
ни баъзе касонро дар фасл^ои дигар низ ра^о намекард ва эшон
бо бую тафти худ табъи атрофиёнро хира мекарданд.
Пеш барои намозхонй назди х,ар масдид г^авзи пуроб ва та-
\оратхона вудуд дошт. Аловмони махсус барои муъминон оби
та^орат тайёр мекард. Тавре маълум аст, ^атто солдои 30-юм
зангирй кори багоят душвор буд ва бисёр одамони камбагал
тан^о дар синни 35-40-солагй хонадор мешуданд. Инак, дар
сурати дар хоб бенамоз шудан барои онх,о дар назди масдид\о
^аммом^ои хурди яккаса-'мурича^о" амал мекарданд.
454
Л <баски зимистон дар Хуцанд чандон тулонй набуд (сармой
с.1хг асосан аз 20 декабрь то миёна^ои февраль давом мекард),
мардум х;ар дафъа ба он казой тайёрй намедид, у мед ба цазову
цадар мебаст. Афсус, ки ба ^авои туф куну ях кун на х>ар кас тоб
онарда метавонист. Хусусан, пирону атфол бисер вафот мекар-
данд, аксар касон бо гушони хунукзадаву дастони варам мегаш-
ганд, хабари дар дашти Мирзоработу Ян гок, ях карда мурдани
савдогарони цоццаллоб (он^оро хуцандиён "раванда" меноми-
данд) бисер ба гуш мерасид.
Даре низ ин дам фоциа^ои калоне меовард. Модар ба ман
наци мекард, ки чи гавр давраи цанг духтареаз Ёва ба Сартуцай
ба iiiaii\*p баромаду дере нагузаштаноком боолами хдстй пад-
руд 1 уф I l>.i ьди । уй навхонадорон бо модаршуй ба аёдати на-
«дикони а рус .1 iM мекунанд. Са\арй гузариш аз дарёи яхбаста
мушкшпи нсш паонард. Лммобсго^аснои бозгашт з^аво якбо-
ра । ира 1 <пп । <1 бурони барфолуд бармсхсзад, Домод ходае дар
д.1С1 яхро гуц-гуцзанон озмуда нснюпсш мерафту модару
{авца.нп андакс цафогар. Як ма\ал модаршуй келинашро, ки
го ин дам дар па\луяш цадам мсзад, гум кард. Бо^арос писа-
рашро фарёд намуд. Дукаса бо нигох,и пурумед гирду атрофро
хуб кофтанд. Аммо аз цавонзан дараке набуд. Як ма^ал чаш-
машон ба тарциши яхнабастае афтод, ки амсоли ажда^о келин-
чаки аз сад гулаш тан^о як гулаш шукуфтаро ба коми худ ка-
шида акнун гуё лаб мелесид. Модару писар руйканону муйка-
нон, оламро ба сарашон бардошта ба Сартуцаи худ ворид ме-
шананд
Шахси калонсол фасли зимистон дар ду к;абат цома х,ам дир-
дир меларзид, пустинро кам касон доштанд. Се хел тслпак раем
буд: нимгушак, саллача ва шапкаи русй. Одамони бой ба тан
чакмани босмаву камзул мспушиданд, хонаи онх,о бо печка^ои
русй гарм карда мешуд. Аз солхои баъди цанг як цисми хуцан-
диён пальто мепушидагй шуданд. Аввал пальтои "бобрик"
(руяш муинаи паст) маъмул гашт. Онро бештар цавонон мепи-
сандиданд. Сонитар цомаву чапони бобоиро пальтовой "драп"-
у гиребонаш баррагин, платно иваз намуданд.
455
Мири oiunaj бо писараш Дадокалон. Соли 1948.
Ацидае маъмул аст, ки тозагиро ба мо русцо омузондаанд.
Хулосаи мазкур фацат цисман дуруст аст, зеро худи русцо низ
дар манзили озода зиста, сарул ибоси тоза пушанд цам, царому
цалолро чандон фарц намекарданд, пасмондаи хурокро ба
ахлотцуттй, оби цомашуиашонро бароварда ба куча мепартоф-
танд, даруни хона саг нигоц медоштанд, мастомаст ба лой
гелида мехобиданд ва цоказо.
Вале бояд холисона ицрор шуд, ки ба таври цацицй тозагй
дар шацрамон аз солцои 50-ум цукмфармо гардид. Кори фац-
мондадиции духтурони рус, ки цануз аз солцои 20-ум мацалла
ба мацалла гашта, ба мардум цоидацои гигиенаи шахей, тоза
нигоц доштани манзил ва цушонда нушидани оби цавзу
цуйборцо, зарурати ацаллан моце ду маротиба цаммом кардан,
сарулибоси тоза пушидан ва амсоли инро талцин мекарданд,
ницоят ба самар овардан cap кард. Доираи амали ин табибон
рустоцои атрофро низ дар бар мегирифт. Гуё цодисаи харро
456
I ндоибон-ямак Олимбоен аснои кор
шуетани мардуми соддалавз^ маз^з дар \амон солз^о руй дода
буд. Ин ривоят хеле дер боз вирди забони шаз^риёп аст.
Х,а^и»;ати он гуё чунин будааст: аввали солдои 30-юм, фасли
тирамо\ ду нафар духтури рус аз^воли санитарии дез^аи назди-
ша\риро аз назар гузаронда, ба хонаи як деэдони гардой меда-
рояпд. Ба чаз^ор суи з^авлй, аз цумла огили хар чашм андохта,
сипае ба со\ибхона мегуянд: "Харашо", "харашо". Ин гапро
де\цони гулу завцааш ба тоцики "харашу", яъне "харатчиркин
aci, онро бояд бишуй" фах,мида, харро ба миёнцои з^авлй баро-
варда мешуянд. Лзбаски фасли сармо буд, бечора дарозгуш аз
чунин "оббозй"-и ноба^ангом бстоб мешавад. Зану шавз^ар аз
ин аз^воли ягона боигариашон (нсш з^ар касе, ки ацаллан як хар
дошт, шахси доро з^исоб мешуд) ба изтироб афтода, онро бо
зинапояи хиштинс, ки барои цоцтунуккунй сохта буданд, ба
болои бом, ба офтобтега мебароранд, то ки каме гарм шуда,
ба худ ояд... Албатта ин гап з^азл аст, асоси воцей надорад,
457
Намту барои ханда офарида шуда-
аст.
Вале маврид аст зикр бикунем, ки
пештар одамони гулу соддадил ё худ
ба ибораи хучандиён, "туппа-тугрй"
дар худи шанр ва дигар деноти ат-
роф низ хеле бисёр буданд. Модар
нак^1 мекард, ки тобистони замони
цанг шабона дар руи ^авлй мехуф-
танду намин ки аз осмон садои гур-
риши самолёте ба гуш расид, бобо-
яш Цурабой бо навл бонг мезаданд:
"Хезед, зудтар ба хона дароед, нозир
бомба мепартояд!". Гуё ки бому де-
Неъмати Кабоб	вори хона аз бомба нацот медода бо-
шад...
Ё худ то сохта шудани купруки сангин (аввали солхои 60-
ум) бисёр пиронсолони хуцандй муътацид буданд, ки дарёи Сир
багоят чук;ур аст, шояд таг нам надошта бошад. Х,ол он ки умци
ин дарё аз 5 метр чук;ур набуд.
Соли 1949, вацте ки дар шанр бори нахуст автобусной дуда-
раи ЗИС-155 пайдо шуданд, мардум пакар монд: ин чй хел ме-
шудааст, ки автобус худаш, бе дахолати ронанда, дарнояшро
кушода мепушидааст? Барои дидани ин "му-ьциза" одамони
соддадил аз Раззоцу Кулангир, Румону Унцй гала-гала ба мар-
кази шанр мешитофтанд.
АЗ ТАЦРИБАИ бисёрасра хучандиён ба ацидае омада бу-
данд, ки дар зимистон аз алов дида равгани гусфанд ба кас
цувват ва нарорати бештар мсбахшад. Бинобар ин нар кадоме
дар навлй камаш чортогй гусфанд парвариш мекард. Ин анъа-
наи хеле цадимй буд, чинати бурдоцикунии гусфандон хучанди-
ён нунари комил доштанд. Санъати махсуси парво, ки ба ин
мардум тарной мерос аз наел ба наел мегузашт, дар дигар шан-
ру манотици Осиёи Миёна ба назар намерасид. Гусфандпарварй
дар ин 40 як илми том нисоб ёфта, басо нозукинои худро дошт.
458
Суфи Соли Олимов
Масалан, гирем кай ва чй гуна ху-
рок додани кучцорро. Яке аз бурдо-
ципарварони машхур Х,ошим-
цассоби тагитимчагй моли харобро
аз Х,исор оваронда онро бо се чиз:
хори янтоц, барги тут ва цав парво
мекард, хаР кадоми ин цутро дар
вацти муайян медод. Барзамми ин
хорумол ва шустушуи мунтазамро
низ фаромуш намскард. Дар натица
гусфандонаш гусола барин калон
шуда, вашашон го 170-180 кг мера-
сид, камащ 120 кг гушту равган ме-
доданд. Зумраи дигар ^афттогй
гусфанд нигох, мекард ва хар сол як-
гои онро кушта ба цояш аз бозор
барраи нав мехарид, онро "солгар-
дон" мсномиданд. Ин касон ба гусфандони худ ба цуз хурокахои
зикршуда гилофаки гандум низ мехуронданд, ки вай гусфандро
хеле фарбех^ мекунонд. Ба равгани ин гуна гусфандон 0,5 кг
биринц дам кунед, цуввати 2 кг биринцро медод. Оши бо чу-
нин равган пухташуда дами касро мегардонд. Дар ин х,унар дар
Румон солхои 50-70-ум Ашрафи бангй, ХакимЧони табиб,
I олтухуца ок,сацк;ол, Тоцй-кух,на, Умархоцаю Каттахоца барин
касон махорати бсандоза доштанд.
< оих<>и 70- К()-ум бошад, нодири ин пеша Мамадсобири раз-
юк,иву завцааш хисоб мссф танд, гусфандони парвокардаи онхо
нсши бозор буданд. Мамадсобир-амак хаР дафъа дутогй
гусфанд мсноид, зану nian^ap цавро ба гусфанд мисли биринц
чида медоданд, фацат коху цав мехуронданд. Огилашон х,аме-
ша мисли шиша топ-тоза буд, памегузоштанд, ки гусфандонро
капа зер кунад, мудом муяшро шонаву цашав карда меисто-
данд, гусфандон ба сохибонашон чунон одат карда буданд, ки
хоришс дар бадани худ хис кунанд, дархол ба онхо омада цафс
мешуданд. Аз хурокахои пургизо ва хорумолу навозиши мут-
459
Абдукодир-лули
тасил гусфандон чунон расорасй
мекарданд, ки дунбаашон ба дари
огил намегунцидагй мешуд, дунбаи
баъзеаш аз гояти фарбе^й торс-торс
кафида равганаш ба замин меча-
кид, худи гусфанд вазнашро бар-
дошта натавониста аз цой намехес-
тагй мешуд. Ва гаронба^отарин
гусфанд дар бозор 350 сум истад
^ам, одамони донову зуккахур у;ар
кадоми ин гусфандони Мамадсо-
бир-амакро аз хонааш 650-700-сумй
гирифта мебурданд. Чунин х,унар-
варон дар Себзори мо низ кам на-
буданд. Масалан, х,ар як гусфанди
Муборакхон-оя ном ^амсоязан аз гояти фарбе^й кафам мегуфт,
дунбаи азимаш чор Тагора равган медод. Одами равгани чу-
нин гусфандро хурдагй бацуввату ба сармо тобовар мешуд, дар
чиллаи зимистон низ сари синаашро кушода мегашт, бо каланди
калоне, ки зугутааш 70-75 сантиметр ва вазнаш 17-18 кг мео-
мад, ба осонй замини сахтро чаппагардон мекард. Пеш худандй-
ён цазиро низ аз равгани пешнофи гусфанд тайер мекарданд,
онро дар цазноц се шабонаруз коадуД хуронда баъд ба берун
бароварда меовехтанд. Хламин ки чилла даромад, аз хода ги-
рифта хомохом тановул менамуданд. Баъзе^о як микдори онро
ба шифти дахдсз овезон ва хушк карда, х,ар гол; кам-кам ба оши
палав меандохтанд. Дар оилаи ашхоси сарватманду бомаззах-
урак ва цассобон цазиро дар рудаи гафси гов тайёр карда, мис-
ли мори бад^айбате ба хода^ои дароз нечопда ба берун мео-
вехтанд. Вай зуд-зуд х,адафи нулзании зогон мегардид. К,азй аз
гушти асн низ тайёр карда мешуд. Сох,ибхона\о гушти к;ок; ва
цазии дар \авои кушод хушкондашударо ба хум андохта, аз
болояш равгани дог мерехтанд, ки вай дар цояш аз ^арорати
баланд пухта мулоиму хурданбоб мешуд. Даззаи чарбуро бо-
шад, кадбону^о дар тагорачае ях кунонда, сипас аз миёнцояш
460
Абду хамиди Герой
ба шифт меовехтанд ва дар давоми
сол ба цадри зарурй порча-порча
бурида, ба таомхои суюк; ва нони
цаззадор меандохтанд.
Ба анъанаи бурдощикунии Ху-
цанд манъкунихои худсаронаи Хру-
щёв (1961) зарбаи сахт зад. Аксари-
я ги мардум аз тарси царимахои ка-
лон аз парвариши гусфанд даст ка-
шид. Дсртар ба ин кор ицозат дода
шуда бошад хам, акнун тарзи раф-
гор ва одоби парвокупй чун пеш-
гара набуд бисер касон чашмбандй
папа карда, ба чорвои худ пасмон-
даи пилла ва партови спирт меху-
рондагй шуданд, баъзе худобехабарон бошанд, гусфанди ба
бо юр мсбароварда! иро тарной боз хам осонтар бо насос дам
кардан фарбсх мекупондапд.
Х.УНЛРИ пазандагй дар Хубанд низ ба амсоли Самарканду
Бухоро анъанахои дерина дошт, вале бештарин ма^орати худ-
ро ошпазони мо пештар на дар сох,аи хуроки умумй, балки дар
маросимхои туй, бахусус аснои пухтани оши нахор нишон ме-
доданд. Халк; ондоро якояк мешинохт ва орзу мекард, ки дар
I уяш ма^з хамон^о ош пазанд. Дар ин касб аз солхои пешазцан-
гй ин тараф мак;оми аввалро Суфй Солии чорбогй ва Абду-
цодир-лулй Рахмонов (аз Ёва) мебозиданд. Суфй Солй беш аз
40 сол оши маьрака пухт, дар пешааш чунон сохибистеъдод
1 ардида буд, ки ошро ацаллап дам намскард, руяшро бо каф-
гир як сила мскарду барои он ки чангу хокистар нашинад, бо-
лояшро бо дастархои мспушид. Оши пухтаи уро мардум бай-
байкунон мехурданд, цаймоц барин болаззат буд он. Баъзехо
овоза мекарданд, ки Суфй Солй ба ошаш пинхонй шакар ме-
андозад. Додарзодааш Абдувохид-ако (холо у суфии махалла
аст) ин гуна гапхоро рад карда, ба мо иброз дошт, ки ошпазй
барои амакаш касби авлодй буд, вай сирри ин хунарро аз па-
461
дараш Олимбой мерос гирифта буд.
Ва афзуд: цариб ^ар ^афта Суфй Со-
лиро ба К,истакузу Овчй-К,алъача,
Рулакандозу тараф^ои Узбекистон
гирифта мебурданд. У боре дар Бу-
каи вилояти Тошканд дар маъракаи
бое якбора дар да^ дег палав пухт,
аз х,ар яки онх,о чашида дид ва худ
дар ^айрат монд, ки тамъи ^ама-
ашон заррае аз эцам фарк; намеку-
над. Солибобо (у соли 1962 дар сип-
ни 76-солагй вафот кард) майората
ошпазиашро ба Тоцибои чорсугй,
Мирмамади пуличуцурй ва К,ур-
Махмуд Рустамов бонбобо Л^мадови гузаримаддо^й
омузонд, онх,о ошназх.ои машхур шуданд, вале ба дарадаи ус-
тодашон расида натавонистанд.
Абдуцодири ёвагй ("лулй"-лак;абаш) низ дар ин пеша ^уна-
ри бе^амто дошт, маззаи оши пухтаи вай дер аз да^он наме-
рафт. Абдуцодир-амакро зуд-зуд ба тую маърака^о ша^риён
киро карда мебурданд. Дар Панцшанбе Набицон Шергозиеви
ниёздегчагй, минтацаи Раззок; А^мадцони ошпаз, дар Румон
Умари ошпазу Ориф-цассоб, Норхоца, дар ПуличуцурСодик;-
бой-амак, дар чацари Бойбача Абдугафури ошпаз ва Шоди-
бои ошпаз, дар Испаракону х,амсоямах,аллах,ояш Абдуллоцон-
амаки Лайло, дар Розиён Абдува^х.об-махсуму Абдура^мони
К,ок;й, дар Оцариц Абдура^мони Айланай, дар Де^наву атро-
фаш Абду^амиди Герой дамчун ошпаз^ои нотакрор ном баро-
варда буданд. Аз ин зумра Абду^амид-амак Баротовро ман нагз
мешинохтам, бор^о бо у ^амнишин шудаам, бо писаронаш Аб-
дура^мону Абдуцайюм дар як мактаб хондаам. Ин марди хуш-
муйлаби тануманд унвони олии К,ах,рамони Мсх,нати Социа-
листа дошт, аз деодонони асили авлодй х,исоб меёфт. Дар Дог-
нав зиндагй кунад х,ам, аз соли 1931 ин тараф бештари умраш
дар сах,ро мегузашт, дар колхозной Фрунзе ва'Каганович аз
462
Дир Ч0Й1Ш1ИН михплияи Масчиди Сурх. Соли 1969.
цумнли саркороп на обмонхои пухтакор ба шумор мерафт. Дар
ц ни и камонаки Курск сах i мацрух 1ПУ.'1а ба хона баргашт, вале
домини маюиа ро дар фронги кор низ ра^о накард. Абдуха-
мид амак одами вазнину ботамкин, хушфеълу хоксоре буд, хама
уро "герой” ном баранд хам, тоби иззатталабй надошт, дар тую
маросимхои мардум бо камоли майл хизмат мекард. Мавсуф
26 марги соли 1994, дар синни 84-солагй вафот намуд.
Аз ошпазхои сохибдукон мизоцон бештар ба Мири ошпаз
(Мирмамад Нисзов)-и тагитутикалонй таваццух доштанд. Тав-
сифи кабоби нестандарцахони уро шумоён, албатта, аз "Маъ-
вои дил”-и ус год Рахим Далил хонда хамрохи устод оби дахо-
натон рафта! ист. Дигар касони аз таомхои Мири ошпаз ошо-
мида низ уро бисер гаъриф мекунанд. Ошхонаи ин марди
хупщомати кушодачехра воцеъ дар пахлуи чойхонаи машхури
Махмуд-чулок; хамеша аз зуккахурхо пур буд, харчанд ки со-
лхои 30-юм ва давраи цанг дар ошхона нишаста таом хурдан
дар байни хуцандиён маъмул набуд, мусофирону мехмонон низ
ба ин шахр кам меомаданд. Бо се ошхонае, ки дар бозори
Панцшанбе амал мекарданд, ошпазхои кучагй рацобат дош-
463
танд-сол^ои цанг мардуми му^тоц ба бозор чалак-чалак оши
суюк; ва ба тагорах,о оши палав пухта бароварда мефурухт. Пас
аз итмоми цанг милиса ин корро манъ намуд.
Солхои 50-ум дар Панцшанбе ошхонаи таомхои миллии
Банихон-ако-марди базлагую ^озирцавоб--равнаци том дошт.
Худи ин шахе ошпазй намекард, таом^оро зеридастонаш ме-
пухтанд. Еанихон-ако бо хислати дигараш-харбозй дар ша^р
маш^ур гардида буд. "Еании Хар" меномиданд уро. Иштисцаш
ба ин цонвар ба дарацае будааст, ки аз Самарканд хари калони
бадво^имаеро ба 20 х,азор сум (он вак,т ин пули калон х,исоб
меёфт) харида омада, ба он бовицору савлат савор мешуд, ^ар
руз онро бо собун шустушуй карда, дар огилаш пашшахона
кашида буд, бо хар^о махсус сурат мегиронд ва ^оказо. Албат-
та, Еанихон-ако ин кор^оро барои шухй ва хуш кардани кай-
фияти ^амша^риён мекард ва аз он худаш низ лаззат мебурд.
Дар этамин давра дар Панцшанбе шашликпазй ^ам авц ме-
гирад, ки он аз болоравии рузгори мардум дарак медод. Хуцан-
диён хусусан ба сихкабоби Неъмати Кабоби сарибаландигй
(Мирзонеъмат Раэулатов), Гадойбой-амак Олимбоев, Юсуф-
калла, Азим-саркори кабобчй, Исо-чулоц, Абдусалом-акои
сутей, Саиди Кабоб, Олимцон-акои маъюбро меписандиданд.
Неъмати Кабобу Гадойбой-амак шашликро фацат аз гушти
гусфанду буз мепухтанд, чунон обу намак ва зираю пиёзашро
соз мекарданд, ки одами онро як бор хурдагй тамъашро х,ец
фаромуш намекард ва ба он пазмон мешуд. Падарам \ар гох,е
маро ба хонаи модаркалон, ба Ниёздегча барад, дар он цо сари
рох; бо шашлики Гадойбой-амак зиёфат медод.
Азим-саркор (номи ^ацициаш Саидаброр) Мирцумъаев ^ам
то даме ки дамчун кабобпази номй писанди умум гардад, хеле
^аёти пурпечутобро паси cap кард. Устоди нахустинаш дар пух-
тупаз марди кошгарие буд, ки уву бародараш Саидоцилро дар
бозори Бухоро дучор омада ба худ шогирд гирифт: бародарон
дар станцияи Когон аз поезди Сталинобод раванда обнушй
фуромада, аз волидайн канда шуданд. А\ли оилаи бои ба Вахш
бадаргашуда Х,оцй Мирцумъаи бофанда ба К^ргонтеппа гирё-
464
Абдурахмон Дадобоев
ну нолон, бе ду фарзанди дилбанд
радсипор гашт. Марди уйгур бо-
шад, додаронро бо худ Кошгар бур-
да, санъати таомпазиро бо тамоми
нозукидояш омузонд. Инак, Саид-
одилу Саидаброр аввал дар Кош-
гар, сипае дар Тошканд ба пазан-
дагй шуруъ намуданд. Хурокдои
бомаззаашон ондоро дар бозори
Тезикови Тошканд хеле машдур
ирдонд, сокинони махаллаи дар
тифа г водеъбудаи Худандиен бо ин
ду нафар ифгихор мекарданд Баъ-
ди чанде дудодарои дар лаби андо-
ри Солор чойхонаи худро мскушо-
янд. Овозаи лагмону шурбо ва
санбусадои ондо то мадомоти боло
расида будааст, ки соли 1941 Саидаброрро ба вазифаи сарош-
пази фабрика-ошпазхонаи заводи самолётсозии ба номи Чка-
лови Тошканд ба кор даъват мекунанд. Тодикписар дар ин до
то соли 1952 содидона хизмат намуд. Х,амон сол холабачааш
Темурдон дараки уву акояшро пайдо карда мадбур намуд, ки
ба Худанд баргарданд.
Дар зодгодаш Азим-саркор сараввал бо санбусапазй ном ба-
ровард. Санбусадои дудушаи кошгарй, ки у дар назди чойхо-
наи Ниёздегча мепухт, багоят болаззат буданд. Соли 1956 Азим-
саркор сарошпази ресторани навбунёди "Шард" таъин меша-
вад. Аввали солдои 60-ум у дар Бозори дезуми Пандшанбе пух-
тани кабоби дегиро эдё намуд. Барои ин вай аз Самарданд деги
руяки миёндояш хамидаро ёфта овард. Мизодони миннатпа-
зир кабоби пухтаашро таърифкунон мехурданд. Чанде пас ин
марди дунар шашликпазй пеша намуд ва дар ин бобат низ
радибонро бо ним нул зад. У сихкабобро фадат аз гушти тозаи
гов тайёр мекард, ба як сих панд пора гушт ва ду дона равган
мезад. Шашликаш калон-калон ва чунон мулоиму хуштамъ буд,
465
ки кас хануз казой дандон назада
пора мешуду ба шикам хец гаронй
намеовард. Пухтани ин кабоби ба-
тобро Азим-саркор дар Бозори х,е-
зум cap карда, сипас дар боги фар-
Хангу истиропати Хоца Камол ва аз
соли 1965 дар чоррохаи Наташа: ав-
вал дар даромадгохи чойхонаи Эр-
гашбой-амак ва сипас дар назди
худи магозаи машхур идома дод. У
цури шашликашро ба куцое бар-
дошта набарад, мизоцонаш ратман
аз цафояш кофта мерафтанд, зеро
Абдувалй Ашуров аз ин кабоби лазиз дил канда наме-
тавонистанд. Азим-саркори пурху-
нар 30 июни соли 1972 вафот кард.
Дертар дар пухтани сихкабоб Абдуцодир-ако Алицонов (дар
станцияи рохи охан), Неьматцон-ако Муллохоцаеви дехнавй
(дар милисахонаи шахр), Самеъцон Саидови чорчироцй (дар
рубаруи бозори Чкаловск), Набицон-акои Матур (дар чойхо-
наи Догнав) ва дигарон низ устодони бех,амтои касби худ ши-
нохта шуданд.
Аз ну^та^ои хуроки умумй дар Панцшанбе аз хама чойхо-
нахо бисёр буданд. Танхо дар гулгашти назди театри кухнаи
ба номи Лохутй 5 чойхона амал мекард, машхуртарин чойхо-
начихо Абдурахмон Дадобоеви самоворчй (аз Пуларциш),
Маллабои самоворчй (аз К,озии Луччакон), Бобохоцаю Ша-
рифхоцаи румонй, Хдйдар-махсум, Умарбой Эшматов, Обиди
самоворчй, Махмуд-чулоц (Махмуд Рустамов), Эргашбой-
амак, Исо-чулок; ва Шайх ба шумор мерафтанд. Дар бозори
Чоршанбе низ то солхои 60-ум 7 чойхона амал мекард. Чойхо-
начихо Абдулло-амак, Мирпочо-амак, Мурод-ако (аз Кулол-
гарй), Махсудцон мизоцхои зиёди доимй доштанд. Чойхонахои
махаллахо низ серодам буданд ва то соатхои 12-1-и шаб кор
мекарданд.
466
Зохидбой Зохиров
Дар хунари нонпазй низ кам
шахрх° ба Хучанд баробар омада
метавонистанд. Шухрати нони ши-
богии саидчулоцй, нони обй (оцкул-
ча) ва хусусан ширмоли ин ц° то
офоц рафта буд. Банда дар арафаи
чопи ин китоб бо кумаки дустам
Айюбцон Юсуфов муайян кардам,
ки Саид-чулок^! нонвой аслан аз ма-
халлаи Х,оцй Холиццони табиб (ку-
ч ж Ванцсгги) буда, соли 1943 ва-
фо । кард-пю. Дексии нонфурушии
Удар I аги I yin Панцшанбе, дар ху-
ди Чоррохаи Мардон вок;съ буда-
асг. Нони машхури шибогиашро
Саид чулок; то солхои 1925 мспухтааст, шибогро барояш аз кух
циргизон меовардаанд. Касоне, ки аз он насиба кардаанд,
мегуянд, ки тамъаш беназир буд. Баъдтар Саид-чулок; ба пух-
гани нони даззадор азм мекунад. Ин нонро «нони сохта» низ
мсгуфтаанд. Ин нонаш хам шухрати уро афзунтар гардонд.
Саид-амак барои он равгани карти хучцорро истифода мебурд.
Дар вацти пора кардани чунин нони гарм аз даруни он равган
шорида мерехт ва аз худ буи латифе мебаровард. Бархе холдо-
нхо мегуянд, ки Саид-чулок; фацат нонфурушй мекард, хар дуй
ин нонэфро барои у дигарон пухта медоданд. Масалан, аз гуф-
ти духтур Муъминцон Зоиров, Саид-чулок; ба бобои у - нон-
вои машхури ниёздегчагй Мамадзоир Шокиров хизмат мекард,
он ионной хуштамъи шибогию цаззадор дар нонвойхонаи бо-
бояш пухта мешуданд. Ин ran чандон беасос нест - махз химии
Муъминцон ба мо махалли зисти Саид-чулоцро номбар кард.
Худи авлоди Саид-амак мегуянд, ки бобояшон аввал нонпаз
ва сонй нонфуруш будагй. Х,арчй хам бошад, овозаи нонхои
саидчулоцй тамоми Осиёи Миёнаро фаро гирифта буд. Барои
тамъи онхоро чашидан одамон ба Хуцанд махсус аз Андицону
Тошканд, Бухорою Самарканд меомаданд. Азбаски ин касон
467
Конвои имруз дубора шугли маъмули хуцандиен гардидааст.
Ба он мардону занон баробар машгуланд.
Саид-чулоцро намешинохтанд, ба Панцшанбе омада андаке
дуртар аз дуконхои цатор дайрой меистоданд. Саид-амак дар-
Х.ОЛ ме^мон будани ондоро пай бурда мепурсид: «Ба шумоён
нони кадом нонвой лозим?». Хдмаашон уро ном мебурданд.
«Шумоён аз х,амин в;адар дурй нони маро кофта омадаед-дия»
- мегуфту мепурсид, ки чандто нон дихдм. Ме\монон мегуф-
танд: «Аввал дуто дих,ед, онро дар чойхона хурем, баъд омада
бо хурцин^о гирифта мебарем». Касби падарро мудцате писа-
раш Исобой Саидов идома дод. Мутаассифона, у дере нагу-
зашта ба цанг рафту бе як пой гашта омад. Минбаъд вай дар
Панцшанбе чун Исо-чулоци шашликпаз ва чойхоначии мо^ир
ном бароварда соли 1959 вафот кард. Писари дигари Саид-амак
- Икромбой х,амчунин кабобпазй пеша намуд, шашликхонаи
дар бозори вокзал воцеъгардидааш мудом лиеди одам буд. Ик-
ромбой Саидов соли 1980 аз олам даргузашт. Х,оло чандин на-
468
бераи писарию духтарии Саид-чуло^и номварУсмонхон, Мир-
мамад, Турсунбой ва дигарон дар цайди хаётанд, як цисмашон
дар па\луи мазори Озах, цисми дигарашон дар Пуличуцур
зиндагй мекунанд. Афсус, аз ягонтои онхо расми бобояшон ёфт
нашуд.
Ширмолпазй низ дар шахрамон то солдои 80-ум давом кард,
шугле буд захматталаб. Технологияи тайёр кардани онро нон-
войхои кухна ба ман чунин нацл карданд: аввали шаб хамир-
гар ба тоси мисин арпабодиён, нахуд ва об андохта, ба оташ-
дон мсгузошт. Дар тос пас аз се соат кафк пайдо мешуд. Ха-
миргар пайдошавии онро босаброна интизор шуда, дар Таго-
ра хамир мекард ва вахте ки кафк хосил шуд, онро бо хамири
бардам омехта карда, сипас хамирро мехобонд... Ширмолпа-
юни машхури хуцандй Цурабой-нонвой Рахимов, Рацаббой-
НО11НОЙ, Рустам Неъмагов (сеяшон аз лаби хавзи махаллаи
Чугурчухоп кучаи Стаханов), Муллобои нонпаз (аз ча^ари
Ьойбача), Абдухамид ва Абдувалй Ашуровхо, Абдурасул-нон-
вои ниездсгчагй (мудири хамаи нонвойхонахои минта^аи Па-
нцшанбе), Мирзобобо Х,омидов (аз Чорбог) буданд. Дар пух-
тани нони обй бародарон Ахмад ва Умари нонвой (аз кучаи
Осоавиахим), Тоцибой-нонвой (азтангкучаи "Аврора"), Шам-
сй-нонвой (аз кучаи Глинкаи Себзор), Усмон-нонвой ва Дадо-
бой-нонвои чоршанбегй, Файзибой-нонвой ва Азимбой-нон-
вой (аз махаллаи Кулолгарй), Зохидбой Зохиров ва Шариф-
бой-нонвой Зоиров (аз Ниёздегча), Эргашбой-нонвой Исомад-
динов (аз Чорчирок;) махорати хоса доштанд. Солхои 60-ум ба
нонфурушй дар бозори Панцшанбе наздик 30 нафар машгул
буд.
469
МАКОНИ ОДАМОНИ СОХИБХ,УНАР
Хар як ма^аллаи цадимаи Хуцанд осорхонаи таърих,
ганцинаи нотакрори \унар^ои хал^й мебошад. Дар ин бобат
зодго^и банда - ма^аллаи Ниёздегча низ мустасно нест. Вай аз
мавзеоти бостонии Чоррохаи Мардон, минтацаи Панцшанбе
х,исоб ёфта дар миёнаи асри XX ^удудаш аз пушти Сарой
унцигиён (^озира Маркази савдои Х,оцй Абдулазиз) cap мешуд
ва то Гузари Охунд тул мекашид. Байни ин ду махалла сар^ад
тангкучаи Гадойбой-амак ба шумор мерафт - ^авлии рубаруи
он цойгирифтаи Ра^матцони домком аллакай ба Гузари Охунд
тааллук; дошт. Самти цанубии Ниёздегча бо тангкучаи усто
Акрам иктифо меёфт. Он суяшро ма^аллаи Пахтакашй мено-
миданд, ки вай то лаби х,авзи Мулло Миррацаб доман мека-
шид.
Аз самти гарб Ниёздегча бо ма\аллаи Чугурчуцон ва дар
шарц бо ма^аллаи Хонацо х,амх,удуд буд. Ациб аст, ки имруз
^атто муйсафедони \афтодсола дар куцо воцеъ будани ма^ал-
лаи Хонацоро намедонанд. Хайрият, бо масли^ати имоми
масциди Гузари Охунд бо кухднсолтарин сокини махалла усто
Убайдулло Мирмуллоеви 84-сола х,амсух,бат шудаму ин марди
фозили ботамкин дар гузашта дар кадом мавзеъ цой гирифта-
ни ма^аллаи Хонацоро аник; нишон дод. Маълум гардид, ки
ма\аллаи мазкур аз тангкучаи Афандихон-бобо, аництараш
х.авлии Ибро^ими дароз ва бародари у Муллоато Ибро^имзо-
470
< онини  vxniicojiiupMiiM мпхалла Дндобол-суфи Исоев дар ихотаи
хаммахпллпхо. <'оли 19X0
дай муаллим cap шуда то давлии Мирзомубини ошпаз, яъне
мавзси Чудурак гул мскашидааст. Яъне байни мадалладои Гу-
зари Охунд, Ниёздегча ва Довудхода афтода, охири солхои 30-
юм ба Гузари Охунд омехтааст. Усто Убайдулло ба ман махал-
ли дойгиршавии масдиду хона до, чилтанхонаю тадоратхона ва
давзи мадаллаи собидро низ нишон дод. Ондо дар дои давлидои
имрузаи радамдои 133-137-и кучаи Содирхон Х,офиз Цойгир
будаанд. Тавре медонем, хонадо нишемангоди шайху дарвешон
ба шумор мерафт, дар он соликони роди таридат дамъ меома-
данд. Бо ибораи дигар, Ниёздегча аз дадим бо маркази адли
тасаввуф дампадлу мезистааст.
Вай аз дидати нуфус аз тамоми мадалладои атроф калонтар
буд. Соли 1931 дар он 593 нафар адолй мезист (барои диёс дар
Пахтакашй-дамагй 120 нафар). Дар даламраваш масдиду давз,
чойхона, дукондо, нонвойхонадо, устохонадои дегрезию собун-
пазй, дувозхонадо мавдуд буданд. Масдиди мадалла таърихи
дадима дошт, дар он аввали асри XX Насриддинхода- писари
471
Дар Ниёздегча иморатхои кухна ба микдори зиёд боки мондааид
Азаматходаи урдарав, сипае то соли 1941 дияни у Мухдммад-
хода имоматй мекарданд. Бинои масдид соли 1954 галтонда,
ба дояш бо хишти хом дитъах,ои якуму дуюми суди шах,рии
Ленинобод сохта шуд. Аз аввали солхои 70-ум дар он табобат-
гох,и физкультурии шазуэ амал мекард, ^оло онро духтур Т.К,о-
диров харида гирифтааст.
Тибв;и ривоят х,авзи ма^алларо бобокалони муаллифи ин
сатрх,о усто Ниезмухдммади дегрез кобонда будааст. Хушбах-
тона, ин х;авзи пуроби серсоя >;оло цам вудуд дошта, ба
чойхурон ^аловат мебахшад. Муйсафедон мегуянд, ки ^авлии
Ниёзмухдммади дегрез онсутари хдмин ^авз, дар сурогаи кучаи
Дура Зокиров, 222 водеъ буд. Дертар ин х,авлй ба ихтиёри дав-
лат гузашт, дар он муддати дароз рус^ову я^удиён мезистанд,
баъд онро сокини махалла Нуриддин Ба^риддинов аз давлат
харида гирифт, дар дои он иморати нав андохт ва х,оло дар
х,амон хона ик;омат дорад.
Ниёздегча дар па\луи масдид мадрасаи бошуку^и худро х,ам
дошт. Онро мадрасаи Дегрезон меномиданд. Вай тибк,и итти-
472
Тангкучаи Хочагони «обпарто». Соли 1990.
лои А.Мирбобоев, дар нимаи дуюми асри XIX аз чониби Мул-
ло-к;одир ном шахе бино ёфта, аз 7 хуцра ва дарсхона иборат
буд. Аз сахни хавлиаш цуи Мазор цорй мешуд. Дар он толи-
билмон на тан^о аз худи махалла, балки аз дигар дойхо низ
омада тахсил мекарданд. Чунончи, раиси машхур С.Урунходаев
овони навраей шогирди хамин Мадраса буд.
Ахли ин махалларо мардуми шахр пеш аз Хама ба шарофа-
ти устоёни дегрезаш мешинохт ва эхтиром мекард, зеро рузаш
бе ин хунармандони чирадаст намегузошт. Дегрезй барои як
цисми сокинони ин до пешаи аддодй ва шарафнок махсуб ме-
шуд. Маснуоти истсхсол мекардагии онхо дар замони осоиш-
473
Чойхонаи махалла холо хам доимо серодам аст
та х;ам зарурй буду дар замони цанг низ: силоди аз х,ама вазни-
ни душманкуб - тупу замбурак^оро ^амин устоёни мумтоз ме-
сохтанд.
То соли 1859 махаллаи мазкур Дегрезон ном дошт. К,иссаи
"Ниёздегча" ном гирифтани онро ман дар китоби дигари худ -
"Яъщуббски Бадавлат" накд кардаам. Вок;еа мухтасаран ин тавр
буд: Ниёзму^аммади дегрез дар цатори дигар ^унармандон ба
хони К,у^анд Маллахон, ки барои шиносой бо рафти коркой
цалъасозй Хуцанд омада буд, намуна^ои маснуоти худ ёздах,
адад дегрой \архсла (аз деги калони маърака то дегчаи яку-
нимк;адок;а)-ро пешкаш мекунад. Дегчаи аз ^ама хурд ба хон
писанд меояду у онро бо худ мегирад ва усто Нисзмухдммадро
навозишкунон ба у ла^аби "дегча" меди^ад. Дар он замон аз
худи сардори давлат лак;аб гирифтан подоши багоят боифти-
хор з^исоб месфтааст, аз ин ру, ин илтифоти хон дар шазуэ ба
1^авлс "хирс мехезонад" ва минбаъд мардум махаллаи Дегре-
зонро "Ниёздегча" меномидагй мешавад. Анъанаи ин устои пу-
рз^унарро дар оянда авлодонаш Почомуллои дегрез, Шамсй-
474
Муаллифи ин сатрхо дар назди хонае, ки у дар он
таваллуд ёфтааст. Соли 1990.
дегрез, Муъмин-дсгрсз, Файзй-дегрез, Мирму^аммади дегрез,
писари у Х,о1(имух,аммади дегрез (Х,одй-дсгрез), К,орй Радмати
дегрез ва дигарон идома медиканд. Талабот ба маснуоти он^о
бсх,ад калон буд. Чанде аз дегрез^о ба зуфайли хламин хунари
худ молу сарвати зиёд цамъ оварда, ба табацаи доро шомил
шуданд. Чунончи, Х,о^й-дсгрсз тан^о аз дех>аи Шайхбур^он 15
гектар замин харида, ба разори боёни шинохта даромад. Ак-
нун уро ^атто сарва гмандони калон ба худ х,амсанг медонис-
танд. Ин буд, ки соли 1908 Х,одй-дегрез ба писараш Мулло
475
Кучаи асосии собик махаллаи Хонако. Соли 1969.
Тошпулод духтари бои номдори Ёва - Сангинхоциро хостгор
шуд. Туе барпо гашт осмонкаф, мислашро Панцшанбе надида.
^илави аспи арусро йигити цавон Зиёи дсгрез дошта мсомад.
Туйбошии Сангинхоцй то ба Ниездегча расидани корвони туй
ба 15 гапхонаи сари рощ яктогй гусфанд щадя мекунад...
К,орй Ращмати дегрез бошад, бо пули дсгрезй дар мадрасаи
К,ущанд тащеил карда, рущонй ва заминдори калон, сархатиби
масциди цомеи Маргелон, писараш К,орй Неъмат дар шахри
Уш тоцири номдор гардиданд.
Х,унари дегрезй ривоц ёфта ба щамсоямащаллащо низ пащн
мешавад. Тавре сокини Ниездегча Ф.Хоцаев щикоят мекунад,
то солщои 50-уми асри XX лар Пахтакашй низ устохонаи рех-
тагарие амал мекард, ки дар он барои чархи аробаи сорт чан-
бараки чуянй мерехтанд.
Шугли дигари сокинони Ниёздегча цувозкашй буд. Дар ма-
халла 3-то цувозхона мунтазам кор мекард. Равгани бехтарин-
ро Мирниёз-бущоци руганчй щамрощи писаронаш Мирумар,
Х,айдарбой, Мирусмон ва Собирцон истсщсол мекард. Мирни-
ёз дар бозори Панцшанбе дукони хосаи равганфурушй дошт.
476
Пешаи собунпазиро бошад, Турсунбой Шарифов ба худ касб
карда буд. Уро адли махалла бо дазл "Умбровский" ном ме-
бурданд, ки шакли вайроншудаи "Оренбургский” будааст. Гап
дар он ки Турсунбойи чусту чолок якчанд муддат дар ин шад-
ри Россия зиста, дар заводи собунпазии он цо аз пасмондадои
спирт истедсоли атрсобуни чунон хушбуеро ба род мемонад,
ки хуцаини он - марди тотор ба дунари у доил монда духтари
цавонашро ба никоей вай медарорад ва Турсунбой ба Худанд
бо зани дуюм бармегардад.
Дар шафати махалла водеъ гардидани бозори Панцшанбе
сокинони онро ба нонпазй водор менамуд. Аммо ин дунарро
ба сатди олй фа к, ат кам касон доро буданд. Солхои 30-юм дар
11исздс1ча 6 нонвойхона арзи вуцуд дошт, ки аз он дутояш нони
ширмол мспухт. Бори нахуст ширмолпазиро дар махалла усто
Абдурасул Радма гону Исо-чулод маъмул гардонданд. Х,ар суб-
\дам (»уи ла I ифи ширмол ба махалла падн мешуд. Хурду калон
ц «р цош ад .и буи он мает мешуданд. Нонпаздо пеш аз он ки
ширмолро а । гапур капанд, ба руи лахча ду банд шибог мепар-
|<>ф|апд, ai ин ион ба худ сурхии махсус мегирифт. Нони нав
аз ганур кандаро ба сабад партофта, ба руяш аз тагорача об
пошанд, дар цос, ки чаракса мерасид, донаи анор барин сурх-
гар мешуд... Ба ширмолпазй сонитар Абдурасулу Абдудамид
ва Абдувалй Ашуровдо, Эргашбой-амак, пухтани нони обй Ша-
рифбой Зоиров, Зодидбой-ако, Исломшех, Абдусамад-ако,
Абдулаким Усмонов ва чандеи дигарон машгул буданд. Мо-
даркалони ман Бианор Х,оцисангинова низ тамоми солдои
цангу баъди цанг нопвой мекард, бачагонашро бо дамин зад-
мати пурмашаддат ба воя расондааст.
Бисере аз адли мадалла дар дедадои Румону Шайхбурдон
богу заминдои кишт доштанд, ба мисли аксарияти хуцандиён
фасли сармо дар шадр зиста, бадору тобистонро дар садро ме-
гузаронданд. Аз дамин ру, бархе кудакони ондо дар шадр та-
валлуд мешуданду бархе - дар давлии садро. Чанде пеш анид
намудам, ки шоири ширинкалом Аминцон Шукудй низ бо мо
даммадалла будааст. Худи у дар тарцумаи долаш навишта: "...
477
Х,авлии мо дар даромадго^и Чорро^аи Мардон, бозори
Панцшанбе, цои ^озираи ресторани "Панцшанбе" воцеъ буд.
Моадои март ба Румон кучида мерафтем. Дар он цо манзили
харобе доштем, ки фацат як айвончаи вайрона дошт. Мохдои
ноябрь-декабрь боз ба шаэдэ меомадем. Дар як ^авличаи танг
чор-панц додарони падарам яктогй хонача доштанд". Падари
шоир Мирма^суд (Х,оцибобо), бобояш Мирма\муд, амак\ояш
Мирму\аммад, Миргафуру Миробид, Мирцосиму Мир^ошим
дар Ниёздегча ба дунё омадаанд. Худи Аминцон, аз гуфташ,
айни да\аи кирмак дар \авлии сах,ро, дар мавзеи Лаклакони
Румон таваллуд ёфта, бачагиаш го^е дар Ниёздегчаву го^е дар
де^а гузаштааст. Чунончи, у синф^ои дуюму сеюмро дар мак-
таби разами 9, ки дар ^авлии Эргаш-бойбача во^еъ буд, хатм
кардааст. Завцааш К,утбинисо низ аз Гузари Охунд, духтари
Мирфаёзи чойфуруш буд. Шав^и шеърнависиро дар дили
Аминцони хурдсол амаки шоиртабъаш Мирму^аммад, ки дар
бозори Панцшанбе ба тегбандй шугл дошт, бедор мекунад. Ин
шахе пеш бо шоир Асирй ва Содирхони Х,офиз ^амнишин буд,
худ низ бо усули хал^й-фольклорй шеър мегуфт.
Дар махалла а\ии савод асосан авлоди хоцагони "обпарто"
ба шумор мерафтанд. Аз байни он\о муллоёни забардасте чун
Абдук;одирхоца-эшон, Зиёваддинхоца-эшон, К,озй Порсохоца,
Турахоца, Исомаддинхоца баромадаанд. Писари "К,озии луч-
чакон" Хдцоятхоца - К,озй Ма^мудхоца низ дар Ниёзбегча
ицомат дошт, вай ба духтари мулл о Искандархоца - Оппо^-оя
хонадомод шуда буд. Таъ^иботи баъди ин^илоб ба ин авлод
зарбаи сахт зад: Абду^одирхоца-эшон ба мавзеи Семхози Дил-
варзин бадарга гашт, то охири умр дар он цо зиста бо дастони
худ боге сабзонд, ки то х,ол бо номи "Боги эшон" маш^ур аст.
Боз чандеи дигар аз ин хонадон, аз цумла инцилобгари машх,-
ур, арбоби намоёни ^избию давлатй Муъмин Хоцаев ба цазо\ои
сахт гирифтор карда шуданд. Исомаддинхоцаю Далол Хоцаеви
омузгорро аз ^абсу бадаргашавй домоди амакашон - чекисти
собицадор Бобобек Мавлонбеков нацот дод. Вай, ки соли 1937
дар ма^оми муовини раиси иттифо^и матлуботи Узбекистан
478
\мн11<1О11 lllvin хи (шар моб»ни) дар и хота и дустону пайвандон
< >ид < >.i hi 1.ми ।к> । кор мскарду х,амрох;и завцааш Оминахон дар
< 1м.1]ч\.шд мс нк I, дуй ондоро бо оила^ояшон аз Хуцанд мегу-
ре loii.m ХЯРДУ111 Самарканд ба хона соли 1941, баъди хомуш
шудани 1 а ьцибот бармсгарданд. Баъди се рузи бозгашташон -
22 июнь цанг cap мсшавад...
Хавфи цазогирй дигар а^ли осуда^оли ма\алларо низ беташ-
НИ1П пагу кипт. Он\о\ам бо\ар рох,илоци халосцустанд. Х,аиУ3
соли 1928 аз тарси бс^уцуцшавй авлодони Ниёздегча устохо-
на\ои худро б; юга, дар Шайхбур^он, дар мулки меросии Х,оцй-
дшрсз папох, мсбарапд Аммо муддаге пас ^исми зисди зами-
нкой уро барои колхо >и навгашкили ба номи Жданов кашида
мсгиранду Зиси дсгрсз, Х,аса11И ДС1 Рсз» Абдуваэдоби дегрез,
бобои ман К,орй Шариф ноилоц ба дсздонй руй мсоранд. К,орй
Шариф Рах,матов соли 1934, ^абл аз он ки бо як гуру^ колхоз-
чисн ба Вахшстрой сафарбар шавад, сартабельчии ^амин
хоцагй буд. Мавсуф дар азхудкунии водии Вахш хизмати зиёде
к >рд. ю сар^исобчии колхоз расид ва соли 1939 дар Сталино-
бод аз бемории гулузиндонак вафот кард. Уро дар хамон цо,
дар цабристони Южный ба хок месупоранд. Набераи Х,°Чй-дег-
479
Нисфи умри бисёр мардумони Пандшапбе дар хавлихои сахрои дар
дехаи кадимаи Румон доштаанюн мегузангг. Онхо ба мазори Хода
Балодуркуни ин до эътикоди кавй доштанд. Дар сурат: мазори мазкур
дар солхои 50-уми асри XX.
рез - Холбобо Тодибоев бошад, соли 1933 бо модар ва ахли
оилааш аз Худанд ба побили Бозордургони вилояти Цалолобод
фирор намуд ва давраи дангро низ дар хамон до гузаронда дер-
тар - соли 1948 ба зодгохаш баргашт...
480

ЯК ЧУЗЪИ ХУЦАНДИ БОСТОН
Азбаски овони наврасию давониам дар Себзор гузаштааст,
\амчун таърихшинос ва сокини х,амин мавзеъ ба таърихи он
ншаццу^ накарда намемондам. Бояд гуфт, ки муаррихони
худандшинос бештар ба омузиши ма^аллоти марказии шаэуэ
амсоли атрофи Урда ва Чорро^аи Мардон, сдгорих,ои щади-
ма марок; зо\ир карда, ба мавзеъ^ои канории Хубанд камтар
>ыибор мсди^анд. Ва и'н амри воцсист: му\имтарин воцеоти
\ас ги ша\р дар маркази он цараён мегирад. Борго^и ^оким,
маизили кулли аъёну ашроф, уламо, царорго^и лашкар, бозор-
ц<>й\ои асосй, макони дунармандону косибон низ асосан дар
марка hi ша\р цойгузин мешуданд. Аз ин хотир таърихи Себ-
к>р барин ма\аплоги канории шаэуэ цариб тамоман мадди на-
ыр i\.ip<>p н.н ирифшанд.
К,л<»и п । tyiMa бояд бш уям, ки соли 1956 ва^те мо бори на-
му! । <>а ип M.IIHCI. кучид.1 омадсм, ^ануз саД дар сади иморату
nun ky*iav*. ’iV’o чУй<»<>|»\о, бонну майдон^о, мазору масоцид,
\airiy осисо\<> дар памуди аелй боцй мопда буданд. Он вацт
ша\р дар ин сам i дар сар\ади бсрунаи мах;алла^ои Чорчиро^у
цирцои ва Дс^наву Таги Туги Калон ба итмом мерасид. Инта-
раф \.1ма богу майдон, зардолузор\ои гуллй, дую ащор^ои
нуроб г^л мскашиданд. Яъне бог^ои зардолу мисли имруза аз
цлфои магозаи "Наташа" ё парки трактории хоцагии Р. Наби-
ев нею бсвосита аз цафси ша^р cap мешуданд.
483
Пеш чунин девори мазбут шахрро аз самти ча ну б (Себзор) низ мепечонид
Пеш аз цанубтари Догнав девори дандонадори шаэуз мегу-
зашт, бисер гафсу му штатам, ба \ашари таъмири он 150 сол
муцаддам дар а\ци хони Кукднд Маллахон разорен сокинони
ша\р сафарбар шуда буданд. Чуцури^ои азиме, ки аз он\о ба-
рои похсазанй хоку лой гирифта мешуд, солхои 50-уми асри
XX низ дар бисер цой^о, аз цумла дар Себзор х,ануз чандон
хокпуш нашуда буд ва онх,оро мардум "ур" меномиданд. Урх,ои
калон дар цои Институти политехникии ^озира, пахдуи баро-
мадго^и махаллаи Черебек, поёни кучаи Арабон (пастхамии
кучаи Рудакй нишонасст аз ури пештара) воцеъ буданд. Ур^ои
начандон калоне дар \арду тарафи кучаи Суворов, тарафи чапи
кучаи Нахимов низ ба чашм мерасид.
Як к,исми девори цанубии шах.р (аз Чорчирок; то Де^нав)-
ро, ки аллакай цо-цояш галтида буд, баробари ташкилёбии
колхозно дамчун хоки бегона ба майдон\о кашондан мегиранд.
Ин корро касе аз калон^ои ша\р манъ намекард, зеро он вакр
аксарият мах,в сохтани нишона^ои замони зулму истибдодро
амали хайр мспиндоштанд. Баъзе пиронсолон мегуянд, ки де-
484
Намуди имрузаи кучаи Себзор
вор цануз сахту мазбут буд, дар бисёр цояш ацаллан рахнае
надошт, агар ба он даст намекофтанд, мумкин бе ягон таъмир
 о рузх,ои мо омада мерасид.
Аммо як цисми дигари девор (мардум онро цалъа ё девори
цалъа меномиданд), ки бисёр гафс буду болояш ароба бемалол
га in га метавонист, дар масоцати аз кучаи цозираи Пржевальс-
кий । о мактаби миёнаи рацами 18 цатто соли 1953 цануз бутун
м< и< I од, болояш бачацои децнавй бозй мекарданд.
Ь,ад цади дсвор аз Дсцнав cap карда, кучае ба самти гарб
। у и мскашид, ки "Саноат" ном дошт ва як нугаш то автовокза-
пи и мру )а рафта мерасид. Дар самти цанубиаш Хуцанд се дар-
ив 1.1 дош г Чорчироц, Чуянчй ва Черебек. Мавзеи цойгиршавии
д.1рво<аи Чорчироцро муйсафедон дунгии кучаи Боён нишон
мсдицаид. Дарвозаи Черебек дар баромадгоци мацаллаи цам-
исм воцсъ гардида буд. Аммо то дер бароям мацалли аници
ц<»й| иршавии дарвозаи Чуянчй маълум набуд. Ницоят дар
па । иц ч! пурсуковцои муттасил донистам, ки вай инсутари Бо-
к>ри । усфапд, гацрибан дар цои дарвозаи иморати нави дуо-
485
шёнаи мактаби миёнаи разами 18 воцеь будааст.
КАНАЛИ маш^уртарини обгузари Хуцанд-чуи Корхона дар
цаламрави ша\р низ аз ^амин мавзеъ ибтидо мегирифт. Дар як
макон чой гирифтани топоним^ои "Чуянчй" ва "Курхона" шояд
ба он далолат менамояд, ки замоне исте^солоти чуян ва
ярок,созии хуцандиён дар ^амин цо маскан дошт. Ба ду ан^ор
гарбию шарцй шоха рондани цуи мазкур низ аз х,амин цо сурат
мегирифт. Тавре муаррихи шинохта, профессор А. Мирбобоев
тасдик, менамоянд, дар ин минтаца канал цуи Гулбог ном дошт,
зеро шохаи асосиаш (гарбй) аз ма\алла\ои Дс\нав ва Гузари
Маддо^он гузашта, ба гулбоги х,оким цорй мешуд (^оло дар
цои ин боги ^окимони ша\р махаллаи Чорбог воцеъ аст). Си-
нае рохдшро давом дода, тавассути мах,аллах,ои Раис (махалли
имруза прокуратураи шах,р) ва Намозго\ (цафои универмаги
^озирай "Авесто") ба майдони назди Урда мебаромад ва оцибат
ба дарёи Сир мерехт. Шохаи шарции канал бошад, мах,аллах,ои
Чуцурак, Оголицон, Дукчй (саргах,и кучаи имрузаи "Шуро"),
Таги Сада (бинои Иттифоц^ои касаба), Мадрасаи Хиштинро
обёрй мекард.
Вацте ки мо соли 1956 аз Чоршанбе ба Себзор кучида ома-
дем, х;ануз як цисми канали К,урхона бо тамоми шах.омагаш
побарцо буд. Як порчааш аз х,авлии мо низ мегузашт. Шоваи
калоне андаруни он дарак медод, ки ин цо пеш осиёбе мавцуд
будааст. Ч[уйбор хеле па^нбар ва пуроб буд, ба дарацае, ки моён,
кудакони хурдсол ба гагора^о савор шуда, дар обаш завракронй
мекардем. Як цисми ^авлиамон ба болои рох,и щадимае афтода
буд, ки вай то ин дам Де^навро ба махаллаи Таги Тути Калон
мепайваст. Инак, як дарвозаамон тавассути порчаи ^амон рох,
ба Де^нав мебаромаду дуюмаш-ба кучаи Герцени Себзор. Лаб-
лаби цуи К,урхона бедной багоят гафси камаш садсола саф ме-
кашиданд. Оби фаровон дар маркази Де^нави Боло аз шарша-
ра шаввосзанон поён мерехту ба чандин цуйбору цуяк\о тацсим
мешуд. Дар ин цо мацрои асосй самташро дигар намекард-ро-
\ашро цониби Гузари Мадд о^ону Урда ид ома медод. Бомаром
цоришавии онро Исмоили К,иёц ном оцсавдол назорат мекард.
486
1»ояд । -у<|> гт ки то худи солдои 1965
чУ‘Цои калон оцса^цолу ми-
ро(>\ои худро доштанд. Чунончи,
(и дУи Мазор аввал Х,омид-ок;сак;-
kjOJi, сипас Солй-дароз Юнусови
дс\навию Мирисмоил Обидов,ба
ЧУи Масчиди Савр Музаффар-оц-
(ац^ол, ба Цуи Раззоц бошад, аз
юли 1940 то соли 1965 Миршароф
11с»матори раззоцй мироб буданд.
Охирин шахсе, ки ба ниго^убини ин
па дигар чуйбор^ои шах,р шахси
муасаддй таъин шуд, чияни Ми-
рисмоили чуйбон- Нурбой Юнусов
буд. Вай ин вазифаро тули 18 сол Миршароф Неъматов
(1988-2006) ба 40 овард.
Хдмаи чуйкой самти Себзору Таги Тути Калон аз сои Тагоб
(сонитар Хочабоциргон ном гирифт) сарогоз мегирифтанд.
11сш сои мазкур мисли ^озира сахт чуцур набошад, ^ам хеле
пуроб буд, обаш барои шодоб гардондани во^аи Хучанд ко-
милан кифоят мекард. Фасли ба^ор дар натичаи якбора обша-
вии барфу яхи кузфорон дар он сатх,и об сахт баланд шуда, се-
нной пуршиддат ба амал меомад ва ба кишту мазраъ ва ма^ал-
иоти даруни шах;р хисороти зиёде мерасонд. Баъзан чунин се-
йбой нуртугён тирамох, низ руй медоданд. Ривояти хучандиён
дар бораи 17 маротиба вайрон ва аз нав барк,арор шудани шах,-
ри цадимаашон х,аргиз беасос нест ва таърихшиносон онро ба
\амин хуи харобиовари сой марбут медонанд. Дар х,ак;ик;ат вай
аснои хуручаш ягон риояю андешаро намедонист. Пиронсо-
лон мегуянд, ки Тути Калон х,ам дар накраш аз ни^оли хурда-
каки туте сабзидааст, ки онро сели сой аз кучое решакан кар-
да, ба чои ^озирааш меорад. Пеш ин чойх,о лаби чар будааст.
1 ул и асрх,о хислати сой тагйир наёфт. Вай то дируз х,ам де-
нопавор мехурушид.
Мох;и ноябри соли 1950 аз сой як куча об омад,-мегуяд со-
487
кини мащаллаи Черебек Шокирбой Зокиров.-Баландиаш ним
щади одам буд. Рощи чущури ба Розиён баранда дарёи щащищии
пурталотумро мемонд. Шаввосашро шунида гумон мекардед
пеши рощи он чизе надот нахощад ёфт. Хайрият, ури даромад-
гощи Черебек щануз хокпуш нашуда буд, вагарна мавди селоб
тамоми Ленинободро шуста мебурд. Бо вудуди он ки тамоми
партови шащр ба щамин до кашонда мешуд, ур щануз 10 метр
чущурй дошт, щадаш 200 метр ва бараш 80 метр меомад. Ана
щамин ур шиддати обро шикает, дамашро андаке паст кард.
Дар руи оби он, ки акнун ба кули калоне табдил ёфта буд, хару
говщои мурда шино мекарданд. Баъди якчанд руз щаво хунук
шуду об ях бает ва ба мо бачагон Худо дод-як зимистони да-
роз то сер шудан даруни ур яхмолакбозй кардем.
Боз як мусощибамон Саидхода Мамадови 86-сола тасдищ ме-
намояд, ки дуй Мазор солщои 50-ум низ бещад пуробу шух буд,
баъзан кучаро зер карда ба хонащо медаромад, даруни хона об
то зону меомад.
Зимистон оби сой кам мешуд, ба обшуйкунии заминщо на-
мерасид. Дещщонони пухтакори худандй плоди ин муамморо
низ ёфта буданд. Дар ин бора Алидон-ако Рауфови духтур чу-
нин нащл мекунад:
-Солщои 1952-1953 сармо сахт шуд. Падарам Абдурауф-сар-
кор Ашуров, ки он дам дар колхози Каганович кор мекарданд,
барои яхобмонй ва обшуйкунии заминщо щамрощи шарикона-
шон Зокирбой-саркор, Тощирбой-саркор, Исмоил-саркор (па-
дари Илщом Исмоилови духтур) 100-200 банд гузапояро ба ду
ароба бор карда, дар мавзеи имруза купруки Розиён пеши
мадрои обро мебастанд. Он ващт банди гузапоя аз щозира хеле
калон буд, бандщояшро ба об партофта ях мекунонданд.
Рузапоя сахт ях баста як навъ дарготи сунъй ба вудуд меомад,
об як щисм бо дуй рощи чущур ба Таги Тути Калон дорй мешуд,
бо щисми дигараш падарам ва колхозчиёни дигар заминщои
болои Гумбази К,ошущ, Боги Заргар ва атрофи Наташаро яхоб
мемонданд, майдонщои токзору зардолузорро ба серй об
мехуронданд. Баъзан об калон омада, бандщоро руфта мебурд,
488
ii<>itu<><( цуЬораtузапоя^оросарчин мекарданд. Дарзимистони
lyixj>а>уи пои луч каланд дар даст ба оби яхин даромадан кори
< мк о мл 11 i.i едатпок буд. Ин шугл то соли 1956 давом карда, баъд
< >. 1]>\ам хурд зеро оби сой торафт кам шудан гирифт. Такдири
"дпр| от" чй мешуд? Ба^орон сел омада бандро вайрон мекард,
п|.т\риё|1 бо ароба^о омада, гузапоя^оро чун ^езуми муфт ги-
риф  а ба хонаашон мекашонданд.
489
МАЦАЛЛОТИ ХДМШАФАТ
Барои он ки таърихи Себзорро амицтар бифа^мем, назаре
ба гузаштаи ма^алла\ои ^амшафат - Чорчироц, К,ирцон, Гу-
зари Маддо^он, Де^нав ва Таги Туги Калону Черебек андох-
тан шарт аст, зеро заминкой кишт, богот ва манзили тобисто-
наи бисере аз сокинони ин ма\аллот дар цои Себзори имруза
воцсъ буду нисфи умри ин мардум дар \амин цаламрав мегу-
запгг. Бо ибораи дигар, таърихи тамоми ин мавзеот ба \ам тавъ-
ам аст, якеро бидуни дигаре таздиц кардан нашояд.
Чорчироку Циркон
Аз Мамадцон-амак Оцилов (у он вацг 90-сола буд) пурси-
дам, ки солхои 20-30-юм дарвозаи Чорчирок; ва мавзеи беруни
он чй манзарае доштанд, оё дар он цо касе мезист ё не?
-Дарвоза дар теппаи кучаи Боён (имруза М.Танбурй) меис-
тод. Дар па\луяш цуи Раззок; цорй мешуд, осиёб ва масциде
воцеъ буданд. Аз ёни даруни девор, ки цалъа меномидем, кучаи
Пахтакашон cap шуда як нугаш то имруза фабрикаи пойаф-
золдузй мерасид. Цуи Раззок; каме поёнтари дарвоза ба шохо-
бх,ои зиёде так;сим шуда, об бисёр биёяд, аксаран як к,исми кучаи
Боёнро шуста мебурд. Дар беруни цалъа осиёби Миррах,им-
лалак (^оло авлоди ин шахе дар колхози Р.Набиев зиндагй
мекунад) вощеъ буд. Хдмчунин дар бсрун муйсафеди я\удие
490
Як чузъи калъа дар назди дарвозаи Чорчирок-
Мохи декабри соли 1939
дукони рангуборчигй дошт. Хум^ои пур аз рангро ба цум гур
карда мемонд. Одамон ба у туцум, цувол, аргамчини худро
оварда ранг мекунонданд. Мо кудаконро дадом цанг мекар-
данд, ки "аз цалъа берун наравед, он цо цу^уд х,аст"... Дар цои
чойхонаи ^озирай Чорчирок, чойхонае буд, мусофирон пеш аз
он ки ба ша\р дароянд, дар он куфти ро^ мебароварданд.
491
Ба Haiyin у Зиёмух,аммад Ниёзов чунин илова намуд:
-"Чорчироц" ном гирифтани ма^алларо сабаб он будааст,
ки дар давраи ёвгарй барои аз омад-омади душман ого^ карда-
ни ша^риёни дар сах,ро буда ва дар торикй ро^гум назадани
онх,о ба болои дарвозаи цалъа чор адад чарог овехта мемонда-
анд, зеро милтоси якто-дутояш аз доманаи Рухак ба чашм на-
менамудааст, Муйсафедон мегуфтанд, ки пеш аз Чорчироц то
худи Рухак ягон хел долу дарахт намесабзид, саросар сайрой
галлакорй буд. Аз ин ру ^ар каси дар Чорсую Маргзорак ё Се-
даста ба дс^цонй шуглдошта шуълаи он чарог^оро дида мета-
вонист. Ману бародаронам гайри укоям Х,оцимух,аммад ва хо-
^арам Саиднисо дар Чорчироц таваллуд шудасм. Асли бобо-
калонам Азимму^аммад-полвон аз ма^аллаи Масциди Савр бу-
дааст, уро чорчирощи^о барои гуштинро ёд гирифтан ба ма-
^аллаи худ кучонда меоранд. Бобоям Х,одимух,аммад Азимов
бошанд, пеш аз инцилоб ба болои чор дуй беруни цалъа тахта
партофта, чойхонае месозанд, ки Чойхонаи Тахтабандй ном
гирифт ва то миёнаи солхои 20-ум дар тарафи чапи дарвоза
амал кард.
-Мебахшед, амак, дуй Раззоц ба Чорчироц аз кудо^о гузаш-
та меомад? Баъзе^о мадрои онро цад-цади девори цалъа, баъ-
зеи дигар "аз Таги Зардолу ва па^луи цабристони Найсувор
гузашта меомад'-мегуянд, кадомаш ^ацицат аст?-суол меди-
кам ба у.
-Дурусташ адидаи дуюми^о. Цуи Раззоц1 ба ма^аллаи мо аз
тарафи Найсувор омада, дар беруни дарвоза бо дуе, ки аз
хандадх,о гузашта, таг-таги девор дорй мешуд, мепайваст. Де-
1 Номи махаллаи Раззохро баъзе мухаццицон аз номи хамин цуй донистаанд. "Цуи
Раззоц” - яъне "ризцрасон" гуё тадрицан номашро ба махалли мазкур додааст.
Аммо сокинони солхурдаи ин мавзеъ (масалан, раиси кумитаи махалла мархум
Исмоилцон Рабиев) мегуфтанд, ки "Раззоц" номи аввалин шахсест, ки 400 сол
мухаддам аз шахр бурун омада дар ин цо замин кушодааст. Дар он айём дар беруни
шахр дехцонй кардан багоят хавфнок будааст. Раззохбобо ба ин кор цуръат
мекунад. Мардум аз ибрати у рух гирнфта охиста ба ин цо кучида омадан мегиранд
ва дере нагузашта дехае ба вуцудмеоядба номи "Раззох”. Баъди вафоти Раззохбобо
турбати уро дар теппаи сохили дарё, дар цое ба хок месупоранд, ки ба он обхезй
тахдид намекард. Мазори мазкур то дируз дар самти шимолу гарбии боги Хоца
Камол, дар лаби дарё побарцо буд.
492
Мапораи азонгуи лар масчиди Чорчирок
нори цалъаро аз берун уру хандавдои зиёде и^ота мекарданд.
Он^о исте^ком^ои иловагие буданд барои пурзур кардани му-
дофиаи ша^р. Ана барои бо об пур кардани уру хандавдо
цуй^ои махсус вуцуд доштанд, ки ^амон цуи аз пошнаи девор
чоришавандаи хандацпуркуниро баъзе мусо^ибони шумо
баргалат цуи Раззоц пиндоштаанд. Ман он цуйро шахсан ди-
даам, вай аз па\луи мазори Хоца Х,алвоии К,ир^он, аз беруни
цалъа дорй мешуд, аксаран пуроб буд.
493
Зиёмухаммад Ниёзов
Чорчирок;, тавре гуфтем, ба \ай-
ати шазцз хеле дер - танз^о аввали
асри XVIII дохил гардидааст, пеш
сарз^ади шазцз аз цанубтари Чорку-
ча, аз поёни цабристони Купруки
Баланд мегузашт. Аммо ин мавзеъ
хеле щадима буда, санаи бунёди ма-
зори Чорчироцро олимон соли 1025
тахмин кардаанд. Манзараи Чорчи-
рок;и щадима соли 1956, даме ки хо-
наводаи мо аз махаллаи Боён кучи-
да ба манзили нав, ба Себзор ме-
рафт, \ануз бетагйир меистод. Ку-
чаи асосии онро, ки давоми кучаи
Боён буд, шохазцзи пуроби цуи Раз-
зок; ва поёноби шова^ои азим бури-
да мегузаштанд. Мошини пур аз
бори мо ин чуйбор^ои сершагалро базур убур карда буд. Осо-
ри осиёб ва цувозхоназ^ои дируза низ аён ба чашм мерасиданд.
Пеш Чорчироц махаллаи ободе будааст. К,ад-^ади шозцзоз^
ва 5 тангкучааш наздик 50 оила умр ба cap мебурд. Махалла ду
масцид дошт - масциди Дарвоза ва масциди Цамшед. Дуюмй
зцзло \ам дарунтари тангкучаи Цамшед воцеъ аст. Дар ин цо
мадрасае з^ам амал мекард ба номи Муллобой-^оцй. Цуи
Раззоцро, ки ба вудуди махалла аз па\пуи Дарвоза боталотум
ворид мешуд, ба цуз осиёбу цувозхона^ои цатор ду чойхона
низ зиннат медоданд. Боз ду чойхонаи дигар дар беруни цалъа
цой гирифта буданд. Дар махалла дуконхои бакдолию к,ассобй
низ арзи вуцуд доштанд. Мардум оби нушокиро на аз цуй, бал-
ки аз ду \авзи махалла мегирифт.
Тавре дар цомуси "Хуцанд" зикр мешавад, дар гузашта цисми
зиёди азути ин маз^алларо з^унармандон - руганчиз^о, заргарон,
дуредгарон, бофандагон ташкил медоданд. Аммо дар давраи
советй бар асари бардам хурдани тарзи пештараи зиндагй ин
з^унарз^о батамом таназзул ёфтанд. Агар соли 1892 дар Чор-
494
Имруз аз чуи азими Раззок хамин чуяки беоб боки мондааст
чирок; 11 дувозхона мавдуд бошад, пас дар давраи данги немис
^амагй якто дувоз - аз они Шамсиддин-халифа кор мекард, ки
онро ^ам бо зарби мадрои об нею цувваи асп мекашиданд. Со-
^ибаш аспро аз колхоз талбида буд. Дигар дувозкапщои авлодй
Ра^им-лулй ва Бобо-тагора низ дувоз\ои худро дар колхози
"Коминтерн" ва доманаи кух,и Рухак шинонда бо аспу хар ба
кор медароварданд. Тандисии равган ба дарадае расид, ки
Очил-чулок; ном сокини махалла равгани тайёри кундиду
загирро аз дишлоддо оварда мефурухт.
Аз тупари заргарй низ фа дат хотираи нек бодй монд - охи-
рип заргардои махалла ба амсоли Шарифи заргар, Карими зар-
гар, Азими заргар аснои маъракаи кулаккунй дар гами дон ба
495
Магозаи махалла, ки солхои 60-ум сохта шудааст
ча\ор су пош хурданд, фацат як нафаре дертар аз водии Вахш
гашта омад. Касби дуредгариро низ минбаъд асосан усто Х,оми-
ди дуредгар ва писараш усто А^маддон давом доданду халос.
Сохти нав а\пи саводро низ нагундонд. К,орй Хдйдар-домулло
якчанд сол ма^бус гашт, Мулло Исмоил, Мулло Узо^-домулло
барин касон рузгори пурхавотир ба cap доштанд, уко^ои Мул-
лошер Абдурауфов - Мулло Сурур, Мулло Саъдулло ва Мул-
ло Хдбибулло бошанд, ба Арабистони Саудй фирор намуданд.
Баръакс Хокимияти Советй ба оммаи камбагал, он^ое, ки
як бурда нонашонро бо азоб ёфта мехурданд, багоят хуш омад.
Нафарони зиёде аз ин махалла дар ^ифзи музаффарият\ои
инцилоб донбози^о намуданд. Яке аз он^о Абдуцахдор Бозиев
буд, ки ^а^рамони данги гражданй, барпокунандаи фаъоли
сохти колхозй, раиси номдори колхози ба номи Шадунц (^оло
ходагии Р.Набиев) гардид. Боз як шахси ^аминдой - Абдук;одир
Сатторов соли 1930 ба колхози ба номи Фрунзе асос гузошт.
496
Риёс-саркору Исомаддин-саркор, Нуриддин-саркор ва дигарон
анъана^ои бои деццонии чорчироци^оро дар сах;роцои колхозй
идома доданд.
ДАР цамсоягии Чорчирок;, шаркд ари он махаллаи К,ирцон
воцеъ гардида буд. Ривоят^о оиди пайдоиши он гуногунанд.
Сокини махалла муаллими ку^ансол Абдулло дон Ганиев ин
тавр мегуяд:
- Соли 1953 ба Института педагоги дохил шудам. Муаллим
Х,увайдулло Данилов ба мо, донишцуёпи курси аввал фарму-
данд, ки ^ар яке таърихи махаллаи худро навишта биёрем. Аз
даре омада, ба чойхонаи Гузари Маддо^он рафтам, ки вай мар-
кази махаллаи мо низ мацеуб мешуд. Ба муйсафедон суол ку-
нам, цамаашон суфй Йулбарсбобои 85-соларо ишора карданд.
Вай шахси кордида, муборизи фаъоли зидди босмачигарй буд.
Ба у цафстар шуда, муддаоямро баён кардам. Йулбарсбобо
ялангии назди цалъаро ишора карда гуфт: "Падару бобоёни
мо шаэуэро аз ёв\о аз ^амин тараф мудофиа мекардаанд. Баро-
бари аз дидбонгоци Тангй бархостани бонги ого^кунанда ^ама
дар бурц шинак мегирифтаанд. Боре дар ин цо цанги сахт ме-
шаваду ёв\о дар он шикасти сахт мехуранд. "Оббо, дар ^ама
цо голиб омада, дар ин цо цир шудем-ку" - бо надомат даст ба
зону мезананд онцо. Аз ин пас махалла номи К^рцонро меги-
рад".
Вале ацидаи олимон (масалан Н.О.Турсунов) дар ин бобат
дигар аст. Онцо мегуянд, ки махалла номи худро аз цабилаи
цирци узбек гирифтааст, "К,ирцон", яъне "цирадо" гуфтанй ran
аст. Гуё сарбозони цабилаи цирк; дар рафъи цуцумцои элотия
шуцоати зиёд нишон мсдицанду цокими ша\р Оцбутабек аз ин
ба вацд омада, тарици истисно ба як гуруци онх,о ицозат меди-
цад дар канори хилвати шацр маскун шаванд. Ин аз цониби у
саховати олй мацеуб мешуд. Айнан дар цамон давра дар мав-
зсъцои канорй ва беодами шацр гурухдои начандон калони
цабилацои танцоцу бешкаппа низ ицозати сокиншавй пайдо ме-
кунанд. Вале цокимони туркнажод барои андаруни Хуцанд,
шах,ри барояшон чун зодгоци Шайх Маслицагдин ва цадамцои
497
Кучаи асосии махаллаи Циркон
баргузидаи Махдуми Аъзам муцаддас цой кардани изди^оми
сершумори узбекия цуръат намекарданд. Аз ^амин ру, цабилаи
тоцчй дар даруни ша\р нею беруни он чои ^озираи Раззоци
Нав маскан мегирад (то дируз ин мавзеъ Тоцчй ном дошт),
цабилаи куктунлуцдар царибии К,айроццум, уяс дар бол озари
Сомгар, гурухдои гуногуни цабилаи юз дар Сартуцай, Оцтеппа
ва Исфисор манзил ихтиёр менамоянд...
То солдои 1956 осори девор^ои цалъа, цуйбору хандац^о,
ур\о дар ин самз низ ^ануз ба чашм мерасид, домани пахз азо-
рон то охири кучаи имрузаи Абуалй Сино тул мекашид. Бо сар-
шавии сохтмони Себзор тамоми он\о цамвор карда шуданд.
Пеш дар Кдзрцон 3 мас^ид, 2 цавз (яке дар таги цалъа, дигаре
дар кучаи Шаъну шараф), 1 Мадраса вуцуд доштанд. Ризцу
рузии сокинон аз пушти косибию де^цонй буд. Тухтабой Юсу-
фов ба карбосбофй, усто Зарифбой ба алочабофй, Х,°Чй Шо-
кир ба ку^надузй, Каримбой ва Азизхоцаю То^ирхоча ба
498
асалпарварй, Ра^имбой-пустин ба цамъоварии пашму пуст ва
муина, бародарон Азимбою Азизбой ба цаннодй - истехсоли
печаку набот, халвой пашмак, парварда, нишолло машгул бу-
данд. Дертар Т. Юсуфов раиси промсовет - сарварй тамоми ар-
тельной шанр гардид. К,ирцон зодаи раиси шухратманди кол-
хози Фрунзе К,анрамони Мехнати Социалиста Орифбой Неъма-
тов низ мебошад.
Гузари Мадд о хон
Аз маналланои дар шафати Себзор дой гирифта Гузари Мад-
донон дорой хусусиятнои ба худ хос буд. Дар ин до аксаран
мар думе мезистанд, ки нишоне аз маъракагирно ва ахли суха-
ни асрнои миёна ба шумор рафта, умре аз пушти таблиги дину
диёнат нон мехурданд. Мушаххасан маддохон кистанд? Сито-
ишгарони аркони дину авлиё, циссахонно, таргибгарону шо-
ренони масоили динй. Олим ва адиби маъруфи асри XV Х,усайн
Воизи Кошифй дар "Футувватномаи султонй"-аш ин касонро
дар байни анли шадду байат тоифаи аз нама баландмартаба
мешуморад ва онноро ба чор гурух тацсим менамояд: "Аввал
цамоате, ки аз дувваи табъи худ иншо кунанд ва давонири ри-
воёту никоёт дар риштаи назм кашанд. Дуюм, гурухе, ки ман-
зумот ва суханоне, ки дигарон назм кардаанд, адо менамоянд
ва фонда ба халц мерасонанд. Ин тоифаро ровиён хонанд ва
эшон низ аз думлаи маддохонанд. Сеюм, тоифае, ки бо вуду ди
маддонй кори дигар мекунанд ва аз он файз ба халд мерасо-
нанд, чун саццоён ва аз эшон гурухе (багоят) мадбуланд. Чахо-
рум, дамъе, ки абёти пароканда ёд гирифтаанд ва бар дари хо-
нахо мехонанд ва цасидае ба оне мефурушанд ва мадхро доми
гадой сохтаанд, ки агарчи дар сурат маддох гуянд, ба хадицаган
ба ин цамъ дохил нестанд".
Тавре аз "Бадоеъ ул-вак;оеъ"-и Зайниддин Восифй ва "Мах-
буб ул-хулуб"-и Алишер Навой низ бармеояд, маддохй дар
Хуросони асри XV пешаи хеле пахншуда ва маддохон тоифаи
багоят сохибэхтиром махсуб мешуданд. Аммо аллакай хамон
499
Маркам Гузари Маддохон
вацт (чунонки аз гуфтаи болоии Х,усайн Вонзи Кошифй низ пай-
дост) ба ин касб ашхоси найрангбозу тамаъцуй низ худро зада
будаанд. Бояд гуфт, ки махаллах,ос бо номи "Гузари Маддо-
х,он" дар Самарканду Бухоро, Тошканду Истараншан ва дигар
марказ^ои щадима низ ^астанд. Умуман, ин пеша аз цадимул-
айём дар Эрону Туркия, Осиёи Миёна, Туркистони Шар^й ва
мамолики араб васеъ па^н шуда буд. Мудаассифона, адабиёт
дар бораи маддо^они мо дар таърихнигории Шарцу Барб би-
сёр нест, ягона тадцицоти циддй мацолаи муаррихи варзида
А.Л. Троицкая1 аст, ки оиди ин мавзуъ маълумоти боварибахш
дода метавонад.
Аз гуфти у, маддоцони Осиёи Миёна ба цайси пири истай
хеш асосгузори тарицати К,одирия Абдулцодири Гслонй (1078-
1166)-ро ном мебурданду цамзамон худро муридони тарицати
Нацшбандия мецисобиданд. Дар Тошканд, ки бисёр маддоцони
1 Троицкая А.Л. Из прошлою каландаров и маддохов в Узбекистане //
Домусульманскис обряды и верования в Средней Азии, М , 1975,0.191-223.
500
машдураш аслан хучандй буданд, ин тоифа худро муридони
таридати К,аландария мехонд ва водеан низ аъзои дамин тарифах
ба шумор рафта, тарзи зиндагии "дунявй" ба cap мебурд.
Баъзе мудаддидон тахмин мекунанд, ки аддоди маддодони
хучандй аслан аз Хуросони Эрон буда, дар вадташ ба Худанд
аз Бухоро омадаанд. Ин ran чандон беасос нест: ин мардум аз
лидози симо низ аз аролии тадцой фард мекард: аксаран серри-
шу давидайкал буд, чашмони калон-калони сиёд дошт. Маддодй
аввалдо (масалан, дар асри XV) кори осон набуд, онро дар кас
удда карда наметавонист, барои маъракагирй ва далби сомео-
ни сершумор дониши чудуру даматарафа лозим буд. Тандо баъ-
дтар як дисми танбали эшон бо дориазёди падлу ривоятдо
даноат мекардагй шуданд. Маддодони худандй маъмулан дар
бозору чойхонадо маърака мегирифтанд, барои шунидани
ваъзгуии ондо камаш 150-1000 нафар одамон гун мешуданд.
Суханони эшон дар бораи Худову пайгамбар, масъаладои гу-
ногуни динй, азоби гуру диёмат чунон муассиру дилобкунанда
буданд, дариб тамоми дозирин худро дошта натавониста
цилави гиряро cap медоданд. Маддод мардумро фадат ба роди
рост ва амалдои нек дидоят менамуд, бо лутфу нармй ба дама
гуна дилдо род меёфт, одамон чун медиданд, ки у сиддан сухан
мегуяд, бо дилу дон дуогуи ондост, ба гапдояш седр мешуданд.
Хусайни Воиз аз тарзи вазъгуй маддодонро ба се навъ ман-
суб медонад: "Аввал он ки манзумотро хеле содда хонанд. Дуюм
он ки дама насру муъцизот ва манодибро ба наср адо кунанд
на он давм гаррохонон бошанд. Сеюм он ки насру назм дар
якцоягй хонанд, ин тоифа мурассаъхонон мебошанд ва камоли
фазли эшон зиёда аз он ду давми дигар бошад". Руздои асосии
дунарнамоии маддодон руздои бозор, намози цумъа, иддои
Ра мазону Курбон дисоб меёфтанд. Дар руздои мударрарй ондо
беш тар дар чойхонадо баъди намози пешин баромад мекар-
нлид Вадге ки дар гирдаш одами бисёр цамъ шуд, маддод аз
•|<иии бцрхоста, сугаю сафоилро тадарросзанон ба вазъгуй огоз
мекард, дар байни издидом калон-калон дадам зада, дастонаш-
ро бо днрораг ин су-он су алвонч дода, имову ишорат карда,
501
Маъракагири дар чойхоиаи бозор. Солхои 20-ум.
аксаран сарлуч, саропо тафсону арацшор, бо э^сосоти баланд
циссаеро ба ^озирин ^икоят мекард, бо тамоми вуцуд мекушид,
ки ^арфонаш ба атрофиён таъсир намоянд. Х,икосги худро мад-
до^он "достон" меномиданд. Достойно мазмунан гуногун буда,
аз афсона^ои пандомуз, цисса^ои авлиёву анбиё, каромот^ои
ohv>, ривоят^ои ^адису баъзе ци^ат^ои К,уръон, ^одисоти зин-
502
дагии шоири маш^ури тасаввуф Бобора\ими Машрабро маъ-
нидодкунанда, силсилаи латифах,о дар бораи Мулло Насрид-
дин иборат буданд. Соли 1945 ба Троицкая муяссар шуд, 12
цикояти маъмули маддоцонро навишта гирад. Албатта, номгуи
достойной эшон хеле зиёд аст, вале цамин мивдор низ кофист,
кй доираи мавзуоти асосии онх,о аник; карда шаванд. Маълум
гардид, ки ба афсонацои пандомуз асосан "Сухани арзишаш
дусад танга" (дар бораи Боязиди Бистомй ва Абдулдодири
Гелонй), достони "Зиндафил" (дар бораи каромот ва марги пу-
разоби Шайх Ахмади Цомй (1049-1141), ^икоёт дар бораи Имом
Бакр, достойной "Сагираи урён", "Геваи о\аш ар", "Каромоти
Хоца Ба^оваддин" ва амсоли ин\о мансуб будаанд.
Мадд ох, и хдцицй х,ец гол; садаца намепурсид. Ба у х,ацк;и хиз-
маташро баъди анцоми баромад худи издицоми мафтуншуда
гун карда медод. Маддохон амсоли цаландарон худро хизмат-
горони Оллох, мсх,исобиданд, атрофиён низ мартабаи онх,оро
чунин мешумориданд. Шахси ин касбро пешакарда бояд раф-
тори нек ихтиёр мекард. Агар ба цаландарон истеъмоли нашъаю
банг ицозат дода шуда бошад, пас маддохон цац надоштанд
ацаллан чилим кашанд. Ба ахлоцу одоби онх,о сарварашон
("голиб" ном дошт) ва муовинони у сахт назорат мебурданд.
Аз маддоци гуноцкарда дарима ситонида мешуд, ки "пули
бсцоида" ном дошт, цазияи гунацкорро "голиб"-у шайх махсус
дида мебаромаданд. Барои ба бузахонаю кукнорихона майл
кардан маддоц аз вазъгуй ёсадацаталабй мацрум карда мешуд,
барои фосицй, дуздй, бадмастй, циморбозй барин аъмол бо-
шад, уро "муртад" эълон карда, аз цамоат ва цатто шах,р баро-
варда неш мекарданд.
Чамоати маддохон зиндагии аз дигарон цудо ва хилватгу-
зи нона ба cap дошт, бо табацацои дигари шацриён наздик ва
цудову анда намешуд. Эшон худро "абдол" (авлиёсифат) номи-
да, бо забои (арго)-и махсус царф мезаданд, ки "забони абдо-
лон" ном дошту онро фа цат худашон мефацмиданд. Маддохон
тамоми касони бсгонаи ба ин забои баладнабударо байни худ
"дего" мсномиданд.
503
Чунин забои ба маддо^они Худанд низ дастрас буд. Калон-
солони ohv> то х>ол бисёр калимоташро ёд доранд. Чунончи,
обу чойро "фону" мегуфтанду нонро "цобус", пулро "якан", оши
паловро "шамбул", гуштро "лам", аракро "х,ал", дастро "ядак",
сагро "калпак", хурданро "аклиёт", хона, ^авлиро "дела", хар-
ро "х>имор", говро "бацар", бачаро "зукча", духтарро "кунгу-
ра", русмардумро "цобасар", заданро "затаб", занакро "данаб",
дим шинро "зангй", биравро "удак", бигирро "мале", раисонро
"калонпо" ва гайра.
А.Л.Троицкая "забони абдолон"-ро чук^ртахдил карда, му-
Фаррар намуд, ки вожатой он аз калима^ои арабию суриягй,
яфудии фадим, финдй, форси, туркй ва микдори зиёди калимафои
аслашон номаълум иборатанд. К,ариб нисфи "забони абдолон"
бо аргои (забони махфй)-и лулиёни Осиёи Миёна мувофиф ме-
омадааст, бисёр вожафояш бо аргои дарвешон ва лулиёни Эрон,
абдолони Туркистони Шарфй низ якхела будааст. Маводи
мавцуда муфаффифро ба хулосае овард, ки "забони абдолон" ва
дигар аргофои ба он хешутабор аз аргои корпорацияи асрими-
ёнагии унсурони оворагард, ки худро "Бани Сосон" ё худ "Со-
сониён" меномидаанд циссахонону луъбатбозон, хосагуёну
тосбозон, фуффабозону дарвешон, табибон, кафшиносон, мор-
бозон, гадоёну оворагардфо пайдо шудааст. Эшон барои он худ-
ро чунин меномидаанд, ки пири фимоятгар ва шайхи ин цамоат
гуё шайх Сосон, писари подшоф Бафром будааст, ки уро падар
болои цафл аз тахт мафрум гардонда буд. Минбаъд гуё Сосон
гадой пеша мекунаду ба дарвешону садафапурсфо пуштибон ме-
гардад1.
Шояд бисёрифо намедонанд, ки аз Гузари Маддофони Ху-
цанд бисёр шахсиятфои тавоно, уламову фузалои нодир баро-
мадаанд. Чунончи, зодгофи фиссахони дар Осиёи Миёна маш-
ФУртарин-Куса-маддоф фамин цост. Агарчи фисми зиёди умри
мавсуф дар Тошканд гузаштааст, ваю писараш Назирбобо ро-
битаи худро аз шафри аццодй намеканданд. Назирбобо низ дар
амри маъруфхонй ягонаи даврон буд, дар шарф додани фавоиди
1 Троицкая АЛ. Асари номбурда, с.216-217.
504
мураккаби диния низ касе ба у баробар омада наметавонист.
Назирбобо пирамарди нобинои чорпах,луе буд ришсафед ва
бисер нуронй, дар масциду чойхонадо лавра гирифта, масъала
мегузошт, соат^о беист чунон вазъи пуртаъсир мегуфт, ки ^ама-
гон гирёну нолон мешуданд.
-Солхои баъдицангй,- мегуяд сокини махалла Султонбой
Му^аммадови 80-сола,-Назирбобо дафъатан ба Хуцанд цадам
ранца карда, ба масциди Сарисанг таклиф шуданд. Имоми он
Х,оцисодик,-домулло баъди намоз ме^монро ба ^озирон шино-
сонд. Назирбобо зимомро ба даст гирифта бо овози маргула-
дорашон чунон амри маъруф карданд, ки дар чашми ^ама, аз
цумла худи Х,оцисодик, низ ашк х>алк,а зад. У аз номи намозхо-
н^о илтимос кард, ки бобо то Тошканд баргаштан ^ар руз ба
ин цо омада истанд. Аммо Назирбобо цадри худро медонис-
танд, дур-дур мерафтанд. Х,ар го^ аз Тошканд 15-20 руза мео-
маданд, ба х>авлии К,одири найранг мефуромаданд. Одами цудо
зуккахур буданд, рузе се маротиба палови равгани дунбагин
мефармуданд. Нуфузи он кас ва боз як махаллагии мо-Икром-
домулло дар Тошканд багоят калон буд, дуяшон дар он цо цову
цалоли бошуку^ доштанд. Дигар симои маъруфи ин гузар Мул-
ло Барот-домуллои Х,усейнзода имом-хатиби масциди Шайх
Масли\атдин солхои 20-ум - буд. Мавсуф дар улуми динй ба
худ \амто надошт, со^ибкаромот ^ам буд. Ривоят мекунанд,
ки Мулло Барот як ^афта цабл аз ре\лат карданаш покшую
гурковро наздаш хонда мегуяд: Мо ризцамонро дар ин дунё
хурда тамом кардаем, цумъаи оянда дар хизмати мо бошед.
Айнан мувофици гуфташ ^афтаи дигар рузи цумъа вафот кард.
Ба маросими дафнаш замин кафиду одам баромад. Мулло
Мансур-домулло ва Цурацул-авлиё низ аз цумлаи уламои фо-
зилу со\ибмасли\ат ма^суб мешуданд, ихлосмандони зиёде
доштанд. Умуман аз Гузари мазкур 10-12 нафар ба амри маъ-
руфхонй, наздик 20 нафар ба Машрабхонй шугп доштанд. Бисё-
рс аз он бо ^унари бобой дар худи Хуцанд нею дар шазф^ои
дигар - Самарканду Диззах, Тошканду Конибодом, К,ук;анду
Маргслон, Букаю Бекобод баромад мекарданд. Мардуми он
505
цойдо судбати ин мубаллигони хушсуханро орзу менамуданд.
Вале буданд, мутаассифона, зумрае дам, ки роди осони пулё-
биро цуста, беистидола дар кучадо ба сададаталабй шугл ме-
варзиданд, ба пешаи ниёгони худ иснод меоварданд.
Тавре Троицкая менависад, маддохон барои ба маъракаи худ
цалб кардани шумораи дарчи бештари одамон бо худ чашм-
бандону дуддабозонро низ гирифта мегаштанд. Чунин дунар-
варон аксаран аз байни худи маддохон ба воя мерасиданд. Дар
Худанд ба содирию шуъбадабозй зодаи дамин махалла К,одири
найранг (Абдудодир Азимов) ном бароварда буд. У мустади-
лона маърака мегирифт, истеъдоди худо дод дошт, тездастиаш-
ро датто артистони цирк такрор карда наметавонистанд. Ма-
салан, дар пеши назари дамагон як адад сузан ё мехро фуру
бурда, ба хекиртаки худ бо дафои даст якто мезад, овози мах-
суси дийгосй мебаровард. Гуё ин ишора буд - ба дои якто аз
гулуяш пас дам 200-300-то сузану мех баромадан мегирифт.
додири найранг ондоро ба дозирон тадсим карда медоду дар
охир аз дадон ду дона шурупи калон мебаровард. Ба мисли
дамин аз дадонаш когазу лентаи фаровоне низ хорид мешуданд.
Ба ман як дафъа муяссар шуда буд овони кудакй дар туи
Абдурадмон ном дамсояписар дунарнамоии ин дуддабози бе-
дамторо бо чашмони худ бубинам. Он шаб Абдудодир-амак
дамаро бо седргариаш доил кард: муддати тулонй аз дадонаш
оташ фишонда, ба он когазу латтаро наздик барад дам ондо
намесухтанд ё худ ба касе мефармуд, ки миёни руймолро бо
дайчй бурида сурох кунад, чун онро ба дигаре медоду у меку-
шод - руймол бутун буд. Хусусан далдадои оданинро бадам
пайваста кушоданаш касро ба дайрат меовард. К,одири най-
ранг "Абадайни, шабадайни ракапуф. Алгурдаку валгурдак,
гурдак ямашу!" гуён ондоро ба якдигар мепайвасту ба дам-
падлуяш амр мекард, ки пуф кун. У пуф кунад, далдадо аз дам
радо мешуд. Сипае як далдаро аз лунцц худ мегузаронд, боз
дамон суханонро такрор кунад, далда чудо мешуд.
Х^унари беназираш Абдудодир-амакро мадбуби дамагон гар-
донда буд. Уро руздои якшанбе дар бозору сайлгоддои водии
506
Кодири найранг аснои хунарнамои.
507
Копиры иайранг аснои хунарнамои.
Фаргона ва тараф\ои Самарканд издидоми зисд интизорй ме-
кашид. Ба туй^о низ бо зорию лоба гирифта мебурданд. Баъ-
зан писараш Абдуца^орро дамчун свар гирифта мегашт.
Сотиболдй ном шогирди кух,наи маргелонй дошт, Ёцуби най-
ранги гузаримаддо^й ва актсри касбии театри Хоца Камол
Х,акимцон Ахмадов низ аз цумлаи шогирдонаш буданд.
- Падар касбашонро цудо дуст мсдоштанд, аз хурсандии
508
мардум завк; мебурданд, - мегуяд писараш Абдусаттор Абду-
к;одиров. - Аммо дилашон сахт нозук буд. Боре дар Самарканд
дар сайли к;абл аз пахтачинй як раиси колхоз он касро озор
дод, дар ^узури изди^ам шарлатан, фиребгар номид. Падар
худро дошта ботамкин гуфтанд: ин тавр бошад, биёед, бо ху-
датон тацриба гузаронем. Раиси ширакайф розй шуд ва бо амри
падарам либос^ояшро кашида, бо як майкаю труси дар миёнцои
давра дароз кашид. Шикаму дунбаи калонаш \ар го», болою
поин шуда хандаи мардумро ба амал меовард. Аммо падарам
ба у дигар эътиборе надо да, фокусной худро давом медоданд.
Ни^оят раис ба танг омада дод зад: "Канй сезуэгариат, маро
х,ец кор карда натавонистй-ку?!". Дар цавоб шунид: "Ту \ануз
хдм се\ри маро нафа^мидй? Чунон номаълум ав^латро гириф-
там, ки дар пеши хдмагон шарм надошта лучу урён шудй, ши-
каму дунбаи гафсатро тамошо додй, боз аз ман чй гуна
чашмбандй мехох,й?". Раис сахт мулзаму аз карда пушаймон
шуда гур-гуркунон аз цой хеста рафт...
Бор\о шунидаам, ки К,одири найранг, агар касе ба вай
ша гтох.й кардан гирад, ба таги у тухм мегузошт ва он шахе аз
шармандагй замин намекафид, ки дарояд.
Баъди бунёди Себзор Абдуцодир-амак ба кучаи Ломоносо-
ви он кучид ва чил соли умрашро дар ^амин цо гузаронда, 7
январи соли 1997 дар синни 90-солагй вафот кард.
Маддо^он низ чун к;аландарон тураи худро доштанд, як
цисми даромадашон насиби тура мегардид. Баъди \ар баро-
мад чор ^иссаи маблаги гуншударо маддо\и циссахон мегириф-
ту ду х,иссаашро балегуй, аз да^як то нисфи маблагро шогир-
дон со^иб мешуданд. Ба оцсаццолашон-"голиб" тан^о фоизи
хурдакак \амчун "хдцк.и чашм" мурувват мешуду халос, вале
ба у ^ар иду айём цома мепушонданд.
Бояд гуфт, ки маддох, шудан х,аргиз кори осон набуд, ба он
^ар каси ростомадаро рох, на медоданд. Агар ин касб ба фар-
зандони худи маддо^он тарици мероей мегузашта бошад, пас
шахси бегона барои азбар кардани пешаи мазкур мебоист мак-
таби душвори шогирдиро мсгузашт. Шогирдии у аз панц-шаш
509
мох, то якчанд сол тул мекашид. Чунин шахсро ба ин дойра та-
нх,о бо ицозати тура ва "голиб" ицозати дохилшавй медоданд.
Вай муриди тура мешуд ва ба у ваъда медод, ки бангу афюн на-
мекашад, ба фисцу зино ва ^иморбозй низ даст нахо^ад зад. Пас
аз ин "голиб" ба у нафареро устод таъин мекарду навшогирд аз
цафои у бозор ба бозор гашта \унарашро меомухт ва му\лат, ки
фаро расид, имти^он супурда маддо^и х^ацицй мешуд.
Дар Хуцанд то з^ол аз касе ягон чиз талабеду онро аз шумо
дар^ол шахси дигар талабгор шавад, мегуянд: "Ман гадой ку-
нам, ту саедой мекунй-мй?". Аввал^о намефа^мидам, ки гадо-
иро бо саццой (машк бар душ об кашондан) чй муносибатест.
Баъд донистам, ки саццоён низ мисли гадоён ба тоифаи тал-
бандагон дохил мешудаанд. Х^сайн Воизи Кошифй бошад,
саедоёнро ба табацаи маддо^он мансуб донистааст. Фарци
эшон аз маддодони муцаррарй он будааст, ки саццоён мадх,у
циссахониро пайваста бо пешаи асосии худ-обкашонй ба цо
меовардаанд. Хдрчанд одоби касб аз саццоён тамаи музд на
карданро тацозо менамуд, аксарияти он^о низ мад\ро доми
гадой сохта, оцибат дар ин х,унар аз гадоён х,ам гузарондаанд.
Дар замони советй бисёр зодагони Гузари Маддо^он ба ша-
рофати завмаги сидцидилона, шуцоат ва ацлу фаросати азалй
ба поях,ои баланди мансабу шу^рат расиданд. Артисткаи Хал-
ции СССР Хднифа Мавлонова, Раиси Суди Олии Тоцикистон
Султон Карбонов, раиси комицроияи ша\ри Ленинобод Юсуф
Карбонов, Ирригатори Шоиста, собиц раиси кумитаи ^амин
махалла Абдува\\об Ахмадов, бародари у - партизани цасури
цанги зидди фашизм Абдугаффор Ахмадов, муовини Вазири
нигаэщории тандурустии цум^урй Маннон Саъдиев, сардори
базам нафти Ленинобод Нацмиддин Мансуров, ба^одурони ду
фронт Абдуллоцон Рацабов, Саримсоц Усмонов, Муреин
Хусейнов, котиби комитета вилоятаи комсомол Абдулло Мах,-
камов, ки аз цанг барнагашт, дуста бехдмтои ман, суратгар ва
кишваршиноси богайрат Орифцон Ях,ёзод ва дигарон аз ^амин
цумлаанд. Х,аёти \ар яки ин касон намунаи шоёни хизмат кар-
дан ба халцу кишвар аст.
510
Пеш шадри мо даландархонаи худро дам дошт. Аммо вай
чар аввали солхои 30-юм бардам хурд. Охирин шахсе, ки ба
гаи дирдаю кулоди даландарй пушида, дар миёнаш кацкулу
камар ва санги даноат баста мегашт, К,ории дермой ном марди
якчашмае буд, ки то солхои 1988 дар Панцшанбе дазориспанд
дуд карда, дамроди Шониёз ном балегуяш давра мегирифт.
Мегуфтанд, ки вай аслан аз дедаи Басманда аст, чорто зан до-
рад, сададаталабй барояш як навъ дилхушист.
Деднав
Худи вожаи мазкур далолат ба он мекунад, ки ин махалла
чандон дадима нсст Таърихи бунёдшавиашро аз гузаштаи на
он дадар дур бояд дуст. Дурустии ин даъвиро он чиз дам тасдид
менамояд, ки дар гузашта дар ин мадалла ягон шахси сарват-
манд ё номдоре назистааст, датто эшонзодадояш дам нафаро-
ни меднативу миёнадол ё камбизоате будаанд. Надлу ривояти
пиронсолонро аз гудозу тадлил гузаронда, банда хеле барвадт
ба хулосае омадам, ки арзи дастй кардани Деднави Боло ба
аввалдои дарни XVIII рост меояд. Ин андешаи маро чанде пеш
йеной судбат муаррихи варзида, зода ва сокини имрузаи дамин
мадалла профессор Шарифцон Адмадов дастгирй намуд. Ба
суоли ман: "Устод, оё таърихи пайдоиши Деднави Болоро ме-
донсд?" мавсуф чунин цавоб гардонд:
- Ин цойдо тахминан сесад сол мудаддам ба шарофати сохта
шудани девору дарвозадои цанубии шадр адолинишин гарди-
даапд. Пеш Хуцанд бо маънои томаш шадри бедарвоза будагй,
кадом родзану кучманчй дилаш ходад, мардуми бедимояи онро
пдаю куфта горат карда мерафтагй. Бобоям Муллоолими зар-
 ip (вафоташон соли 1924) надл мекарданд, ки девор дануз буд
пашуда мардум ин цойдоро акнун бехавф дониста кучида ома-
дан мсгиранд. Пеш ин цойдо чакалакзори хилват, дад-дади цуи
К,урхона сафедорзори гуллие будааст: мардум барои иморат-
созй чубро аз дамин цо мегирифтаанд. Дар байни маскуншуда-
гоп ягон бою муллой бадавлате набудааст, дама асосан коси-
511
Маркази махаллаи Дехнап
бон-бофандагону кафшдузон будаанд. Бобоям дар цатори на-
хустин сокинони Де^нави Боло ацдоди рафицонашон Мулло-
собири заргар, Муллосаримсоци дузанда ва Банихоца-эшони
дузандаро номбар мекарданд. Шумораи аролии омада сарав-
вал ягон 30 хонаводаро ташкил медодааст. Аксарият кафшдуз,
5 оила бофанда будаанд, ацдоди мо бошанд, дар ин цо ба кас-
би бобой заргарй машгул шудаанд. Асли он^оро бобом аз ма-
х,аллаи Заргарон мегуфтанд.
-Муаллим, аз шунидам, шафати Шумо кучах,ои х,озираи Бе-
дилу Душанбе низ ним аср муцаддам майдонх^ои холй будаанд,
оё ин рост аст?
-Ха, ин цойх,о пеш заминкой боён ва х,ам чакалакзору вай-
ронас буданд. Мегуфтанд, ки сох,ибони як к,исми он ба Вахш
му\оцир шуда рафтагй, боцимондааш минбаъд майдони соки-
нони ^аминцой ва ялангии васеи бссох,иб буд. Дар ялангй дар
швраи цанг ^укумати ша^р питомник (хоцагии ни^олпарварй)
созонд, сипас соли 1950 бо царори комицроия ин цой^оро (ма-
со^аташ 75 сотих меомад) барои иморатсозй ба русх,о тацсим
512
Профессор II ]. Ахмадов
карда доданд. Ба худи сокинон мик;-
дори камаш расиду халос. Шофё-
р^о бародарон Клюевхр, директо-
ри базаи сузишворй Абрамов, мух-
бири суратгир Симченко ва 7 хона-
нодаи дигар барои худ манзил сох-
ганд. Кучах,ои нави ба номи Гастел-
ло ва Душанбе ба вуцуд омаданд.
Аммо русх,о дар ин цо дер назиста,
солхои 60-ум иморат^ои худро ба
пул^ои калон фурухта рафтанд.
Ба мо муяссар шуд пеш ба ки^о
гааллуц доштани ин цитъа^ои ин
манзсьро аник; муайян намоем.
Маьлум гардид, ки заминкой бай-
ни Бозори гусфанд ва Дс^наву ку-
ча^ои имрузаи Бедилу хдбиб Бацоев ва Душанбе воцеъбуда (беш
аз 1 гектар) ба деэдони осуда^ол Олими Почагафс ва писари у
Сангини Почагафс тааллук; доштаанд. Падару писар дар он суи
сои Розиён низ 1 гектар богу 40 таноб замини корам доштанд.
Обруяшон чунон баланд буд, ки оцсаццоли шаз^р Х,оцй Юсуф
барои дар як гушаи замини ондо маскун сохтани миршаб Фо-
зили К,изилй ба Сангини мазкур бо илтимосномаи махсус
муродиат карда буд. Дертар дар ин цо дастёрони Фозил-Ту-
ранбою Тошпулод низ сокин мешаванд.
Боцимондаи заминкой ин мавзеъ ба одоацдоли оби дуй Ма-
зор Солй Юнусов ва Холмамад-кукнорй ном шахе му гааллик,
буд. Дар цои магозаи имрузаи Дедоав довлии Абдуцалили
нацдош меистод, мавсуф аз цанг барнагашт. К,итъаи атрофи
мактаби имрузаи разами 18 бошад, мулки ацдодии Кичиридо
мадоуб мешуд, то солхои 30-юм ба он намояндаи домин авлод
Мадамин-бойбача содобй мекард.
Мардуми Дедоав мисли аксар хуцандиён то индолоб камба-
галона мезистанд. Нони мехурдагиашон асосан аз пушти кас-
бу донарашон буд. Бештар кафшдои мардонаю занона, Mav
513
Тангкучаи кадима дар Дехнав
сию муза медухтанд. Сокини ^амин махалла Мирзокарим
Саримсоцов соли 1925 нахустин дар Хуцанд артели музадузй
ташкил намуд, ки ба он 8-9 нафар косибон аз цабили барода-
рони худаш Мирзобур\ону Мирзошариф, инчунин Эргашбои
музадуз, Банихоца-эшони музадуз, Х/эдипулоди музадуз, Ашури
музадуз шомил буданд. Баъдтар ин артель ба фабрикаи
пойафзолдузии ша\р (дар цои тилломагазини ^озира воцеъ буд)
асос мегузорад, директори аввалинаш х,амин М.Саримсоцов
буд. Банда бо писарони ин шахе Мирзо^акиму Мирзо^алим
дар мактаби миёнаи рацами 18 дар як синф мехондам.
Таъсиссбии комбинатами абрешим ва консервабарорй \аёти
занони мах,алларо низ дигаргун сохт: беш аз 50-нафари о их, о
х,ануз фаранциро напартофта ба ин корхона^о ба кор дохил
шуданд. Боз як гуру^и занони ин ва дигар мавзеъ^ои атроф ба
артели "Занони озодшудаи Шарц", ки ба он зодаи х,амин мав-
зеъ Саиднисо-оя Хоцаева сарварй мекард, шомил гардида бу-
данд. Бояд гуфт, ки барои аз юги фаранцй озод кунондани за-
нони ша\р ин зани мардсифат хизмати шоиста кардааст. Уро
514
Солхурдагони махалла сари як пиёла чой
мо бачагон х,амсша бадцавоцу циддй медидем. Саиднисо-оя то
дами охирини хдёташ барои цорй кардани меъёр^ои советии
шндагй мубориза бурд. Аввалин университета со^ибхоназанон-
ро низ дар мадаллаи Крупская у ташкил карда буд.
Маврид аст зикр намоем, ки дар ша^ри Ленинобод фаранцй
। и риф га гаштан соли 1947 асосан бардам хурд. Вале баъзе на-
<||.|рони хирасар минбаъд низ кушиш мекарданд бе фаранцй ба
куч.1 набароянд. Бозори он з^ануз тафсон буд, устокор^ои
pVmoiihio нуличуцурй матои банорас (парипашша)-ро, ки
ф ip шцй аз он духта мешуд, се^азорсумй пул мекарданд. Вале
.1и иски чсварони чашмбанддуз аллакай боцй намонда буданд,
м поп и кух>напараст ба цои чашмбанд ба руяшон дока мекаши-
длмд. Баьзси дигар бошанд, ба партофтани фаранцй ошкоро
му|\онимаг мекарданд, ба ацидаи онх,о гуё руйкушод гаштан
шпро бсшарму ^аё мекардааст. З.Ниёзов воцеаеро ба ман нацл
пимуд. ки худаш ба он шо^ид будааст: дар яке аз руз^ои соли
191'). дар айпи циёми фаранципартой раиси колхози ба номи
515
Сталин Пулод Бобокалонов мебинад, ки зани харсаворе фара-
нципуш меояд. Дарцацр шуда ба раиси бахши занони хоцагй
Рабиева эрод мегирад, ки корбариат сует аст, бин, занцои кол-
хоз то цол бо фаранцй мегарданд. Рабиева, ки фаъолзани оташ-
мизоц буд, аз ин ran шурида пеши роци зани харсаворро меги-
рад, ба у цамлавар мешавад. Аммо он занак низ тарсу набуда-
аст, бари фаранциашро аз чангол чолокона рацо карда бо
туганоц - кашаки чубини ба нуги аргамчин басташуда чунон
ба фарци сари Рабиева мефурорад, ки у бецуш шуда аз пой
мегалтад. Худи зани фаранципуш бошад, ба цафояш нимни-
гоце х,ам накарда, харашро тозонда меравад. Ба ин рафтори
бебоконаи у цатто Бобокалонов лол монда, кушише барои да-
стгир кардани вай намекунад... Мох,и январи соли 1953 маъра-
каи нави фаранципартой шуруъ гашт. Он дар баъзе корхонацо
тарной зурй сурат гирифт. Масалан, ба артели бофандагии «20-
солагии Октябрь»-и Раззоц, ки 300 коргарзан дошт, царсцои
сиёц оварда, бепул тацсим карда доданд. Директори артель
К,орй Тошпулод Х,усейнов супориш гирифт, ки ба кор бефа-
ранцй омадани коргаронашро цатъиян назорат намояд. Х,ар
зани фара нцинуш омада ба артель рох, дода намешуд. Сонитар
царей сиёцро ба царсцои сафеду гулдор иваз намуданд. Дсртар
царей гицим ва малла раем шуд, занони дорою сатапг бошанд,
ба cap царей «пух» царей зебою сабукс мсгирифтагй шуданд,
ки онцоро аз Оренбург тоторзанон мсоварданд. К,арсбапдии
занони калонсоли ленинободйтосолцои 1965 давом кард. Мин-
баъд цамаапюн цариб сад дар сад руйкушод шуданд... Охирин
зарба ба фаранцй дар рузцои мотами Стал ин-моци марти цамон
сол зада шуд. Тавре модарам нацл мекард, он рузцо фаъолаза-
нони шацр тацти сарварии Саиднисо-оя Хоцаеваю Битурсун
Ёцубова аз сари цар нафари фаранципуш фаранциашро зуран
кашида гирифта, онро поймол мекарданд.
Солцои цанг дар худи Децнав боз як корхона амал мекард,
ки дар бораи мавцудияти он бисёрицо чизе намедонанд. Вай
цехи равганкашй буда, онро яцудиён-муцоцирони Польша дар
бинои масциди мацалла бунёд карда буданд. Цех пресси калон
516
/loin i, а > колхозной атроф чигит харида аз он равган мекашид,
л । ма\сулоташ а\пи махалла низ бархурдор мешуданд. Ин фаъ-
олимги мух^оцирон то охири цанг давом кард. Баъди рафтани
оп\о ба бинои холимондаи масцид рус^ои бехонаву цой сокин
шудаанд. Ин касон дар ин цо то солхои 80-ум низ сукунат дош-
1анд. Ни^оят бинои щадима ру ба харобй оварду онро дамчун
иморати хавфнок вайрон карданд. Х,оло аз сархдвзи калонаш
\им фацат \авзаки бетоние ёдгор мондааст.
Таги Тути Калон
Одатан бостоншиносон дар кадом аср то куцо доман нах,н
кардани шах.рх.оро аз руи цойгиршавии цабристон\ояш муай-
ян мекунанд. Дар шах^рх.ои тоцикнишин низ цабристонх,о акса-
ран дар канори inaxjD воцеъ мешуданд. Агар ба назар бигирем,
ки махаллаи Таги Тути Калон се щабристони щадима дошт, ху-
лосас ба^снопазир аст, ки то к,арни XVIII сар\ади цанубу
шарции шах,р махд аз х,амин цо мегузашт. Дар ^ацицат х,ам дар
мах,аллах,ои ^амшафати он-Черебеку Х,айдулбек нохдмвор бу-
дани рельефи мавзеъ, дучор наомадани обидаву иморатх;ои
щадима, хеле кам бу дани микдори дарахтони ку^наи тут, ки дар
ма\алла\ои инсутар цойгирифта цариб дар х,ар х,авлй хдстанд,
дар он^о асосан зистани косибону дс\цонони камбизоат ва худи
номи он мах.аллах.о (Черебеку Х,айдулбек хешу ацрабои Оцбу-
।абек буданд) далолат аз он медихднд, ки дуяшон хеле дертар-
।лн\о дар нимаи аввали асри XVIII цомат рост кардаанд.
Худи махаллаи Таги Тути Калон бошад, аз цадим дар лаби
цуи Ма юр, дар чоррохди серравуо царор гирифта, Панцшан-
бсро бо дарвозаи Чуянчй ва де^оти самти цанубии ша^р-Боги
Заргар, Цуи Мазор ва Бозиён мепайваст. Соли 1931 дар он 705
нафар а\олй мсзист. Масциди махалла таърихи сесадсола дош-
ia, дар замони Оцбутабек бунёд гардидааст, дар наздаш мак-
। лбу Мадраса, \аммоми "мурича", манораи азонгуй х,ам дошт.
Аз он\о ю им руз фацат манора мах^фуз мондааст. Онро дар
517
Тути Калон дар фасли зимистон. Соли 1971.
ибтидои асри XX имоми ^амин масцид Абдуллохоца ^амро^и
писари сарватмандаш Норхоца созондааст.
Пеш масциду та^оратхона ва мадрасаи ин цо молу мулки
зиёде дар ихтиёр доштанд. Ба ин \исоб чор таноб замин к,ад-
цади цуи Чорсу, як таноб замин дар лаби дуй Масдиди Савр,
як таноб замин цад-цади дуй Мазор, якуним таноб замин дар
канори дуй Корхона, якуним таноби дигар дар сорили дуй К^озй,
ду дукон дар шазуэи Худанд ва як мицдор пули иадд дохил ме-
шуданд. Хдмаи он\оро ба ин муассисоти динй Олимбек ном
шахе (шояд аз наздикони Оцбутабек) вацф карда буд1.
Бино ба накали С.Мамадов, солдои 1926-27 дар ин махалла
се чойхона-аз они Туйчибой (дар лаби х,авз), аз они Шарифи
Сиё^ (дар назди кабристони ин суи куча) ва бевосита дар па\луи
тути азамат чойхонаи комсомолок (мудираш Зо^идхуда Х,аса-
нов) амал мекарданд. Чойхонаи сеюм бо ташаббуси Абдура-
' Кушматов А. Вацф (Намудхои замнндории вацф дар Шимоли Тоцикистон дар
сол\ои 1870-1917). Душанбе, 1990, с. 154-155.
518
С.Марофиев ба мехмонони афгон дар бораи ин дарахти кухан
хикоят мекунад. Соли 1981.
хим Мавлонов-сарвари цавонони махалла, комсомоли фаъол
гашкил гардида буд. Вай дастаи навозандагони худро хам дошт.
Чунончи, Ллибой Зохиров дутору дойра менавохту худи Аб-
дурл\нм наг. I Пух, рати ин ансамбль то дуродур пах,н шуда буд.
Дар чоАхрнли Шарифи Сиёх бештар кукнопи^о нишаста чи-
ним дуд мекарданд.
А । । y<|>i и м^Йс гфедон, дар ноли худи Тути Калон ша^идон
длфп шуда.шд ()ц\о чй гуна шахидонанд, маълум нашуд. Дар
цабристони баланди он гарафи куча пеш мацбараи бовицоре
к,ад мскашид. Ва и 6а дили мо, бачагони хурдсол бо тугу байрок;
ва шох\ои азими гусфапди кухиаш вахм меангехт. Аз сабаби
солхо 1аьмир надидан мацбара о^ибат фатарот шуд, холо ат-
рофибни савобцу онро андаке ба тартиб даровардаанд. Тибщи
ринояа, дар он пири сохибкаромоте бо номи Абдуллой Сир-
иуши ( аб,»дафн шуда будааст. Пеш ин хитъаи кучаи Дура Зо-
519
Тути азамат хануз хам сарсабз аст. Соли 2006.
киров аз байни ду цабристон мегузашт, шабона мавзее буд сахт
^авлангез. Соли 1962 сокини чацари Бойбача Дадодон Акра-
мов дар па^луи цабристони лаби дуй Мазор чойхонаи нав бино
кард. Аз \амон дам ин чойхона ба а\ли махалла содицона хиз-
мат карда истодааст. Дар ободу сарсабз кунондани он журна-
листа варзида Карим Соле^зода давди зиёде сарф дарда буд,
520
Манзили Аскар-милисаи машхур бевосита дар гаги тути азамат вокеъ
буд. Дар сурат Аскар Шокиров бо писараш Неъматдон.
х;ар гох, сояи бедной ин чойхонаро ба ёд орам, пеши назарам
дуссаи ба^одурона ва чс^раи кушоди ин марди данговар ва
цаламкаши тавоно падидор мешавад, ки мудом дар кати лаби
х,авз болои тахтаи шо^мот ба фикр фуру рафта, бо завц дона
мсронд...
Дар самти гарбии цабристон, онсутари чойхона боз як
I урхонаи дарчадор мавдуд аст Сохиби ^авлии шафат Султон-
хоп Юсуфови 75-сола ба мо гуфт, ки дар ин до Бихол ном дух-
гдрак, дияни Шайх Масли^атдин дафн шудааст. Инро у аз мо-
даркалон^ояш шунидааст. Одамони ку^на ба ин мацбара
эътицоди хоса доранд, мегуянд, ки хокаш вазнин аст. Давраи
данг як давон аз фронтравй гурехта, шабона дар ^амин до пи-
н\оп мешавад. Баъди чанде аз болои сагона дасади хушкшуда-
ашро мссбанд.
Масдиди бошуку^и Таги Тути Калон то соли 1937 муттасил
521
Даромадгохи масчиди Таги Тути Калон
амал намуд. Баъди баста шуданаш онро ба анбори чубу тахтаи
ким-кадом экспедиция табдил доданд. Соли 1958 ба ин цо ав-
томотоклуби ДОСААФ цойгузин шуд, ки вай бо талабномаи
военкомат барои армия ронандагон тайёр мекард. Сарварони
клуб майор А^мадцон Мусоев ва полковник Александр Васи-
льевич Пибик ба ин цо Юрий ва Эдуард Трубипскийх;о, Ларин,
Цидулько, Михайлов, Болидов, К,осимов барин инструкторо-
ни пуртацрибаро гирд оварда буд. Хдмзамон автомотоклуб вар-
зишго^и мотоциклрон^о ба шумор мерафт. Барои машк;
цабристонро х;амвор карда, болояш \ар гуна монеах;ои сунъй
сохта буданд. Тар-тари нофорами мотоцикл^ои варзишй
522
Намуди дохилии масциди мазкур
гушонро ба цомат меовард.
Хайрият, сонитар машкдои ронандагиро дар даруни сою до-
мана^ои ку^и Рухак мегузаштагй шуданд. Таълими мотоцикл-
роп\оро тренер, Устоди спорти СССР Владимир Алексеевич
Вольман ба цуш дошт. Дар натицаи саъю кушиши у зумраи
к.1 ионе a J пин ирдони клуб ба амсоли Николай Чикашкин, Ва-
лерии 1 орлов, Николай Черемных, Юрий Крылов, Муреин
11ОЧОЦО1ЮВ, Юсуф М ирцумъасв х,апуз солхои 60-ум дар тупари
мотоциклронй Устоди спорти СССР гардиданд. Зодаи ма^ал-
лаи ЧсрсОск М 11о*юцонов ма^буби ^амагон буд. У бор^о чем-
ниони Осиеи Миснаю К,азоцис1 он гашт, то соли 1970 узви ко-
мандаи яккачини СССР ба шумор мсрафт. Сипае ба ^айси шо-
фер ба ширкати "Тоцикнефть" ба кор даромада, фаъолияти
минбаъдааш дар вилояти Тюмень гузашт. Мавсуф мо^и декаб-
ри соли 2004 дар ^амон цо вафот кард. Юсуф Мирцумъаев низ
дар варзиш цулла^ои басо баландро фатх, кардааст. Х,оло у ба
иттифоци касабаи сохтмончиёни вилоят сарварй менамояд.
523
Маюзаи «Зина».
Бояд гуфт, ки шухрати автомотоклуби Ленинобод хамчун
бехтарин маркази тайер кардани мутахассисону варзишгарон
то дуродур naxji шуда буд. Банда мохй марти соли 1984 дар
Киев бо як марди цазоц, зодаи шахри Чимкент вохурдам, ки бо
фахр мегуфт: асрори касби ронандагиро дар автомотоклуби
Ленинобод аз устодони закй омухтаам, холо биступанд сол боз
дар пойтахти Украина бо автобус сайёхони хоридиро мекашо-
нам, шукр, дар ин муддат боре хам ба шикает ё садамае рох
надодаам... Автомотоклуб дар Таги Тути Калон то соли 1965
амал намуд.
Сипас масдид боз якчанд муддат анбор шуд, о^ибат ба ус-
тохонаи асбобхои мусидии миллй табдил ёфт. Аз давраи
"бозеозй" дубора хамчун масдид ба фаъолият огоз кард. Бо саъю
кушиши имом-хатибаш, сокини хамин махалла Райбуллохон
Тураев баъди цариб 70 сол хушсифат таъмир гардида, аз нав
тархи долиб пайдо намуд.
Пеш дар шафати он дуконхои цассобию баддолй низ мавдуд
буданд. Вале мардум бештарин хариди худро аз магозаи
524
о «уцаворие мекард, ки дар чацари Бойбача воцеъ гардида, бо
номи "Магазини Зина" шу^рат ёфта буд. Мудири он зани рус
$ина мисли Наташаи себзорй муомилаи хушу оли\имматй дош-
гааст, аз ин ру, мардум \ануз ^ам магозаи хурдакаки уро, ки
имруз ба нонвойхона табдил ёфтааст, "Магазини Зина" пом
мсбаранд. Аз пурсиш^о маълум шуд, ки ин русзанак завцаи
Абдуцодири пустчй ном сокини ма^аллаи Чорбог буда, дар ин
магоза \ануз аз давра^ои цанг кор мекардааст.
Сокинони Таги Тути Калон бештар ба бофандагй, баццолй,
ма^сидузй, кулолгарй, дездонй шугл меварзиданд. Дар ин цо
бархилофи ^амсояма^алла^о одамони дорову сарватманде чун
Норхоца, Рустамбой-хуцаин, Дадобой-хуцаин, бародарон Сан-
гин-танобу Назар-таноб кам набуданд. Азбаски махалла щади-
ма буд, дар он а\ли савод низ нуфузи зиёд доштанд. Аз ин цо
уламои шинохта, х,атто шоирон бархостаанд. Яке аз он^о Мул-
ло Мирцурбони Хуцандй мебошад, ки дар мадраса^ои К^цанду
Бухоро та^сили илм карда, то ба мартабаи цозикалони Хуцанд
расидааст. Бино ба гуфти адабиётшиносСаидумар Султон, ки
ба муаллифи «Таворихи манзума» Имомалии Комй истинод ме-
кунад, Мулло Мирцурбон табъи хуби шоирй дошт, ашъори
зиёде эцод карда буд, мутаассифона, риштаи ^аё гаш соли 1851
ба таври фоциавй канда шуд - бо амри \окими Фаргона Му-
сулмонцул уро барои баровардани ^укми ноодилона нисбати
як гуру*; айбдоршавандагон ба цатл мерасонанд.
Черебек
Ма\аллаи Черебек шарцтари Таги Тути Калон воцеъ гарди-
да, аз мах,аллах,ои канори шах,р мздеуб мешуд. Соли 1914 ^атго
муддате маркази да^аи навташкили ша^р - Черебек гардида
буд. Дарвозаи ^амноми он солхои 20-ум аз байн рафта, охирин
дарвозабонаш - Миршариф-саркор баъдтар дсэдонй пеша на-
муд. Бок,имондах,ои цалъаи ин самт то солх,ои 1948-1950 дар
на^луи автобазаи ЛАТУ ^ануз побарцо буд. Черебек дамчун
ма^аллаи ало^ида масциду ^авз ва чойхонаи худро дошт, ки аз
525
Намуди и мру за и Черебек
оп\о имруз тан^о ^авз боцй мондааст. Аз миёнцои махалла цуи
Мазор мегузашт, ки ба\орон багоят пуроб мегашт.
Аз аввал дар ин цо асосан косибони кафшу ма^сидуз мезис-
танд. Ма^сули х,унари онх,о ба хуцандиён манзур буд. Ин пе-
шаро дар замони советй усто Машарифи музадуз, усто Хусейн-
бои ма^сидузу гилофдуз, усто Абдуазиз, усто Тухтабой, Акрам-
бой-амаки дузанда, усто Турабои туфлидуз, усто Ма^камбои
музадуз, усто Бобои лаб ва дигарон бомуваффацият идома до-
данд. Бисёре аз а^ли махалла ба ин касб дар фабрикаи пой-
афзолдузй, итти^одияи исте^соли "Базеб", комбинати хизмати
маишй машгул буданд. Саидбой Шамсиев солхои баъдицангй
то дарацаи директори фабрикаи пойафзолдузй, Абдура^мон
К,одиров сардори цехи ин корхона ва дертар писари у Хомидцон
Раймонов то директори \амин фабрика, Шокирбой Зокиров
то саринженери комбинати хизмати маишй расиданд.
Черебек дар дигар со^а^о низ \унармандони мо^ири худро
дошт. Масалан, усто Зокирбои алочабоф, усто Абду^одири
тегбанд, усто Неъматуллои абрбанд матоъхои аълосифат ис-
526
Х,авзи кадимаи махалла
тексол мекарданд, Аминцони заргар бо маснуоти нафисаш,
Дурабои к;андчй бо щанду цурсаш, Нури мисгар бо зарф^ои
мисинаш маш\ур буданд. Бародари Дурабои цандчй - Тошбо-
бо дар Хуцанд аввалин велосипеди чубинро ихтироъ карда буд.
Дертар у ба Сулукта кучида рафта, бо ихтирооташ ном баро-
вард, бо номи Тош-механик дар тамоми х,авза\ои ангишти ви-
лояти Уш шинохта шуд.
Дар ин зумра Нури мисгар (Нурмухдммад Турсунов) мащоми
хоса дошт. Глобуси маш^ури Х,оцй Юсуфро у сохтааст. Дукони
мисгарии дар бозори Панцшанбе будааш доимо аз фармоиш-
гарон пур буд. Нур-амак ба ин касб дар хона низ шугл мевар-
зид. То дами вафоташ (1937) мисгариро напартофт.
Ниёгони ин марди чирадаст аз К,истакуз буданд. Усто Нур-
му^аммад панц писари сазовори давронро ба воя расонд. Ка-
лониаш Турсун Нурматов яке аз аввалин аскарони сурх, ишти-
рокчии фаъоли муборизаи зидди босмачигарй буд, А^мад дар
мисгариаш кумак мерасонд. Мирму^аммад бошад, журналис-
та маъруф, ба х,айси муовини сарму^аррири рузномаи вилоя-
527
тии "Стахановчй", сармухдррири мацаллаи "Тоцикистон", ди-
ректори Нашристи давлатии Тоцикистон кор кардааст, дар цанг
бо рутбаи майор вазифаи агитатори шуъбаи сиёсии армияро
ба цо меовард. Писари чах,орум Абдусаттор Нурматов дамчун
духтури х,озик; ном баровард. Ман бо ин шахе чанде пеш аз ва-
фоташ - соли 1977 ду шаб паёпай су^бат карда будам. К,иссаи
рангинеро мемонд рох,и ^аётии у. Донистам, ки ин бебокмард,
^амсоли Октябри Аъзам, умри басо бобаракатеро аз cap гуза-
рондааст. Мох,и ноябри соли 1942 дар самти Сталинград аз як
пояш ма\рум шуда, минбаъд бо вуцуди маъюбй х,аждах; сол ба
беморхонаи физиотерапевтии Ленинобод сарварй памудааст.
Тира мох, и соли 2006 ба нишонаи цадршиноей аз зах,магх,ояп1
табобатгох,и мазкур ба номи у номгузорй гардида, 5 май соли
2007 дар сах,ни он нимпайкарааш гузошта шуд. Писари хур-
дии Нури мисгар-Абдуманнон аз цанг барнагашт. Вай низ
мисли акааш Мирмухдммад то саршавии цанг дар газетаи
"Стахановчй" кор мекард, ба фронт ихтиёрй рафта, соли 1945
аснои фатх,и шах,ри Бреслау (Вроцлав) к,ах,рамонона х,алок шуд.
Черебек зодгох,и кишоварзони авлодй низ мебошад. Хеле на-
фарони инцой х,ануз дар заминкой беруни цалъа дех,цонй мс-
карданд. Бо огози колхозкунй бархе ба дс\ах,ои атроф кучида
пахтакорй пеша намуданд. Дар ин зумра Холмамад Шарифов
х,ам буд, ки соли 1948 барои ба даст овардани росили рекордй
К,ах,рамони Мех,нати Социалиста гардид. Дар х,унари х,осил-
руёнй Исмоилцон-саркор, Пулодцоп-саркор, Ашур-саркор,
Гадойбой-саркор низ ба худ х,амто надоштанд.
А\ли махалла бо дигар нафарони варзидааш- хаттоти мум-
тоз Мирзосаъдулло Аббосзода, номзади илмх,ои техники, собиц
директори ГЭС-и Норак Абдумавлоп Шамсиев, дорандаи ду
ордепи Шарафи Ме^натТемурцон Хусейнов, иштирокчии цанг,
милиционера номдор, дорандаи ордепх,ои Байрами Сурх ва
Инцилоби Октябрь Абдусаттор Холматов, сарицтисодчии ком-
бинати абрешим, яке аз цах,рамонони китоби Р.Далил "Маъ-
вои дил” Хомидцон Собиров ва дигарон низ ифтихор дорад.
528
ДАР ЦОИ СЕБЗОРИ ХРЗИРА ЧИ БУД?
-Оё аз Чорчироц он замон ба суи "Наташа" рох; буд?-пурси-
дам аз Мамадцон Оцилов.
-Азбаски Себзори ^озира вуцуд надошту \ама цояш зардо-
лузору пахтазор буд, ро^ ба он самт аз дохили цалъа мегузашт,-
фа^монд у. Солдои 20-ум мавзеи "Наташа" цои ноободи камо-
даме ба шумор мерафт. Дар пахдуи цалъааш, цое ки имруз сар-
га^и кучаи Учительская аст, Бозори гусфанд ва якто чойхонаи
назарногире мавцуд буданд...
Оре, дигар муйсафедон низ тасдиц карданд, ки пеш мавзеи
имрузаи "Наташа" ва гирду атрофи он Бозори гусфанд ё худ
Подацо ном дошт, сокинони камшумори ин цо худро "Мо аз
Бозори гусфанд"-гуён муаррифй мекарданд. Аз гуфти Саидхоца
Мамадови 86-сола, ин бозор то 1937 амал намуд. Дар он баро-
бари гусфанду буз ва моли калони шохдор инчунин аспу уш-
тур ва маркаб низ савдо мешуд. Рузи савдо рузи чоршанбе
муцаррар гардида буд. Бозорро девори дупохсагй мепечонид,
аз самти Тути Калон вай сарсабз буду цониби поёнаш-ялангии
к;ок;у вассъ. Ба ин цо чорво аз тамоми вилоят оваронда мешуд.
Гусфандцаллобони калон, писарони Мириноятбои маш^ур -
Марамим-бойбачаю Ёцуббой-поччо рамах,ои сершуморро аз
худи К,азоцистон оварда мефурухтанд. Муомилоти боз як гус-
фандцаллоби корчаллон - Х,ошимцони тагитутикалонй низ
вусьати зиёд дошт. Дар замони Николай бозорро миршаби худй
529
Инъомчон Цурбонова
бонй мекард, ки вай Мадамин-
дацбошй ном дошта, бо Бобора-
цим-оцсаццолу Нормасчой улфати
наздик буд, сонитар ин вазифаро ба
души Фозили К,изилй мегузоранд.
Пеш цудуди цозираи мактаби ми-
ёнаи рацами 18-ро, ки мавзеи сахт
канорй ва хилвати шацр мацсуб ме-
шуд, хуцандиён Лулихона мсноми-
данд, чунки дар ин 40 ягона соки-
нони аслй лулиён буданд. Онцо цад-
цади чуи Корхона зиста, худро тах,-
Чоиву дигаронро "сойкелдй" мено-
миданд. Шумораашон солцои 30-
юм 10 оиларо ташкил медод, дав-
раи чанг аз ин микдор нисфаш ба
Чои дигар кучида рафт. Ацли Лули-
хона бо амру фармоиши сардорашон К,урбон-оцсаццол кору
зиндагй мекарданд. Вай се зан дошт, духтараш Инобат, ки ба у
баъдтар номи акай фавтидааш Инъомчонро доданд, солцои
Чанг ихтиёран фронт рафта, цамчун тирандоз-радисти самолёт
бо душман мардонавор чангид. Шугли лулиёни хучандй асо-
сан аз сохтани маснуоти цунармандй цасцони доираю бели
чубин, злаку галбер, цар гуна бозичацо иборат буд. Аз байна-
шон устоцои пурцунаре чун Усто Тулаган, Усто Масобир, Усто
К,осим баромадаанд. Минбаъд мардинацои онцо ба кори дав-
лат шомил шуданду касби ачдодиро асосан занцояшон идома
доданд. Тургунбой Хучандов ном чавонмарди цаминчой дар
фабрикаи пойафзолдузй аз чумлаи коргарони пешцадам х,исоб
меёфт. Писари Усто Тулаган-марцум Мацкамбойро бошад, то
цол дар идораи сухторхомушкунии шацр бо цурмати зиёд ба ёд
меоранд. Имруз аз Лулихонаи пештара танцо авлоди цамин
Мацкамбой-ако боцй мондаасту халос.
БОЗ як цавме, ки аз замонцои пеш дар шафати Бозори
гусфанд ва саргаци Децнав будубош доштанд, точикони куцис-
530
Хонаводаи Махкамбой-ако Тулаганов
тон, аництараш масчоиён буданд. Шумораи ощо ба 9 оила
мсрасид. Эшон цад-цади цуи К,урхона цо шуда, масдиди худро
бунёд карда буданд, ки Масцидча ва ё Масдиди К,алъача ном
дошт ва холо ^ам, хушбахтона, побарцо мондааст. Ин цавме
буд хеле зах;матписанду порсо ва хушеурат. Таърихи ба ин
гушаи канории Хуцанд маскун шудани ацдодонашро 28 декаб-
ри соли 2001 ба ман марди солхурдаи авлод Маликаброр Ша-
рифови 76-сола чунин х,икоят мекард:
-Бобом мегуфтанд, ки саравлоди мо Маликмузаффар ном
шахе саркардаи цушун будаанд, аввал хизмати беки Тошканд-
ро ба цо меовардаанд. Аслашонро аз маликони Мадрушкат
мегуфтаанд. Он вацт аз ёвгарй мардуми водинишин шаб^о хоб
надоштаанд. Душман бор\о ба Хуцанд низ хуцум оварда, ша^-
рро мухосираву горат ва сокинонашро кушта мерафтааст. Аз
ин х,ол ^окими ша\р ба танг омада, Маликмузаффарро аз Тош-
канд ба Хуцанд даъват мекунад. Маликмузаффар бо як мицдори
лашкаронаш ба хузури х,оким омада, ^амро\и Умар-полвони
ёвагй дасти элотияи са\рогардро, ки аз ^исоби горати аролии
531
Маликаброр Шарифов
ша\р ва сокинони атрофи он зис-
тан барояш одат шуда буд, аз Ху-
цанд куто\ месозад. Узбекону цир-
гизони бодия зарба\ои кушанда ва
дев барин цангидани Маликмузаф-
фару Умар-полвонро дида, мин-
баъд цуръати ба Хуцанд наздик-
шавй намекунанд. А\ли ша\р ва
\окими он нафаси осуда кашида,
сухан намеёбанд, ки чй гуна ба ха-
лоскорон миннатдорй баси кунанд.
Ни\оят \оким ба нишонаи сипос ба
Маликмузаффар ва ду бародари у-
Маликаброру Маликмунаввар ицо-
зат меди\ад, ки дар \амин канори
шаэур дар таги цалъа барои худ \ав-
лию цой созонанд...
Ин нации мусоцибам комилан ба цацицат рост меояд, зеро
цокимони Хуцанд ^ар цавмеро, ки ба онцо дар \ифзи цалам-
равашон кумак расонда, дар муборизаи зидди аду шуцоат ва
мардонагй нишон медод, агар вай илтимос намояд, дар х,удуди
шацр зистан ицозат медоданд. Масалан, тавре гуфтем, зумрае
аз цабилаи цирци узбек низ ба \амин тарик, шарафёб ва социби
порчазамине дар поёнтари Гузари Маддоцон гардида буд.
Цолиби цайд аст, ки чи Охбутабек ва чи цокимони минбаъда
ин гуна гуруццои навомадаро на дар мацаллоти марказй, бал-
ки дар канори шацр, дар мавзеъцои ноободи таги цалъа
цойгузин мекарданд. Бо ин тадбирашон аввалан ин одамони
цанговарро дар цолати цар лацза ба цифзи шацр омода будан
нигоц медоштанду сониян бо дастони он\о цойцои хилвату цав-
лнокро обод мекунонданд. Ба андешаи мо, ба Хуцанд маскун
шудани Маликмузаффару бародаронаш ба чоряки аввали асри
XIX рост меояд.
Бармегардем ба нацли амаки Маликаброр:
-Бобоёни мо, ки хеле бадаступо будаанд, ба зудй социби
532
Кухнатарин бинои мавзеи Бозори гусфанд- Масдиди Калъача
манзилу макони обод мегарданд. Обрую эътибори он\о баъди
пешгирй намудани сели пуршиддате дар дуй Мазор, ки ба шу-
ста бурдани ма^аллаи Таги Тути Калон та\цид мекард, хеле
боло мебарояд. Ин авлод тадрибаи ку^истониёни Масчоро ис-
тифода намуда, дами селро бо намад \о гирифта, мадрои азим-
ро дониби саэфо равона месозанду чандин ма^аллаи ша^р аз
харобшавй надот меёбад. Х,ама ба ин кордонии му\одирон
а^сант мехонанд.
Азбаски \оким аз масчоиён тан\о ба се нафар идозати ша\-
рнишинй дода буд, \амон вацт тагобачаи Маликмузаффар-
Маликискандар бо се оила хешовандонаш дар мавзеи беруни-
ша^рии дашти Замбарй сокин мешавад. Уву дигар давонмар-
дони авлод аз кух,и Рухак корез кофта, дуй калоне рост меку-
нанд. Минбаъд фарзандону наберагони он\о деедонй пеша
карда, чун богдорону пахтакорони номй шу\рат меёбанд. Чу-
нончи, падари худам Маликшариф Аброров дар колхози Мо-
лотов сол\о сардори бригада, мудири сах,ро ва муовини раиси
ходагй С.Урунходаев буд. Дар х^унари ^осилруёнй Юлдош-сар-
533
Падар (аз рост) ва тэтой М.Шарифов
кор, Тош-саркор, Хрдибой-саркор ба \амагуна касон сабац ме-
доданд.
Сипасдар па\луи модар назди Бозори гусфанд боз як хеши
мадрушкатиамон Х,оциасрор сокин мешавад. У х,ук,ук,и дар ин
цо зистанро баъди ба духтари Умар-полвони свагй хонадор
шудан дш пайдо мекунад. Х,оциасрор сохиби 5 писар буд-Ман-
сур-бойбача, Аэуэулло-бойбача, Абдук,а\х,ор-саркор, Абду-
цодир, Абдугаффор-муаллим. Онх,о дар хдмеоягии мо ва ама-
конам Маликбур\ону Маликислом ицомат доштанд. Мансур-
бойбача аз ах,л и тидорат буд, цоцдаллобй мекард, бо вагон то
К,азоцистону Петербург меваи хушк мекашонд. Дигар барода-
ронаш, инчунин худи мо низ зиндагии серу пур доштем. Ба
дарадае, ки амакам Маликбур^он бо пули худ масдиди алох,и-
да созонда буданд. Он кас саводи комил доштанд, то инк;илоб
дар мадрасах,ои Бухоро хонда, борх,о бо Садриддин Айнй х,ам-
нишин шудаанд, к,абл аз он ки ба Худанд баргарданд, 10 сол
дар Самарканд имоматй кардаанд, 5 соли дигар дар К,ушмас-
диди худамон низ вазифаи имомиро ба до оварда, баъди сар-
534
шавии маъракаи таъциби муллоён ба Оцарик; мераванд, дездонй
псша мекунанд.
Мо бо дигар масчоиёне \ам, ки дар ма\алла\ои атрофи Па-
нцшанбе мезистанд, хешутаборй доштем. Чунончи, ок,сак,к;оли
калони да\аи Раззоц Умар-о^саццол (Умар-масчой) ба мо ав-
лод буд. У дар замони Николай ва солхои аввали \окимияти
Советй яке аз обрумандтарин одамони Хубанд \исоб меёфт,
тан\о дар Оцарик, 35 таноб замин дошт. Умар-ок,сак,к,ол дар
ма^аллаи Чугурчуцон мезист, дар ин цо \алвохонаи калоне
дошт, дертар уро чун "унсури бегона" \абс мекунанд, вай дар
ма^бас вафот мекунад. Аз у ду духтар ва Каримбой ном писар
боцй монданд. Каримбой баццолй пеша кард, писари у Булом-
цон дар цанг \алок шуд.
Ба моён муборизаи фаъоли Х,окимияти Советй дар Хуцанд
Бобоцон Ул масов низ хеш мешавад. Вай яке аз аввалин ро\ба-
ронй комсомоли ша\р будагй. Падари уро Улмас-шайтон ё худ
Улмас-масчой меномиданд. Тагои Бобоцон-Абдулло-урусУру-
нов низ барои барцароркунии \аёти нав хизмат\ои шоён кар-
дааст. Дертар худи Бобоцон \ам то дарацаи сардори Сарраё-
сати захира\ои ме\натй ва таъминоти цум\урй, бародаронаш
Ра^матцон - Вазири на^лиёти Тоцикистон ва Юсуфцон - сар-
дори идораи ро\и о\ани Тошканд расиданд. Модари собиц
Президента цумх,урй К,а^ор Ма\камов Махфират-хола -амак-
бачаи Умар-оцсаццол низ ба мо авлод аст.
Оре, дар Хуцанд шахсият^ои варзидае, ки аслашон бо Мас-
чо пайванд аст, боз \астанд. Чунончи, муйсафедон гузаштаго-
ни инцилобгари маш^ур Цура Зокировро \ам аз Масчо ном
мебаранд. Тагои у Амонбои гармакчй дар ма^аллаи Таги Шо\-
тут зиста, якумр ба пешаи ацдодй - пухтани нахудшурак машгул
буд.
Боз аз Маликаброр-амак мепурсам:
-Мебахшед, оё Нормасчоии де^навй \ам ба шумоён хешу-
таборй дошт ё не?
-Не, асли он\о аз де\аи дигари Масчо-Деманора аст. Нор-
му^аммад ё худ Норбобо писари Х,оцй К,осим-коргари Бозори
535
Манзили Нор Касимов, ки то хапуз махфуз мондааст
536
i усфапд буд. Пеш аз инцилоб Норбобо вазифаи миршаби ма-
^аллаи К,озии Луччаконро ба цо меовард. Дар чойхона ниши-
над, аз салобаташ одамон мстарсидаанд. Деви барзангй барин
будааст у. Соле як-ду маротиба ба Масчо рафта меомадааст.
Х,оло бисёрии хешонаш дар Узбекцишлок; зиндагй мекунанд.
1 lop соли 1918 гуно\с содир карда, руст мешавад, сипас омада
цар пушти хонаи мо ме\монхонаи Мансур-бойбача менишаст,
ки одамони \укумат цапиданд. Он вак,т ок,сак,к;оли ша^р Умар-
масчой буд, вале у Норро тарафдорй накард, чунки аз бадкир-
дори\ояш ба газаб омада буд. Бо х,укми трибунал Норро ме-
парронанд (тафсилоти циноят^ои ин шахсро мо дар китоби
"Яъцуббеки Бадавлат" овардаем. X,- Ш.).
То имруз \авлие, ки Нор-масчой дар он мезист, побарцо
мондааст. Дар он \оло оилаи цияни Норбобо- Эргаш-акои мар-
дум зиндагй мекунад. Аз накопи завцаи у Шафоат Абдугаффо-
рова маълум гашт, ки Нор-масчой ду духтар доштааст - Тоци-
нисо ва Бихосият. Тоцинисо якумр дар хонаи падар ицомат
дошт, Бихосият бошад, дар цавонй ба Узбекцишлоц шав\ар
карда рафтааст. Х,оло аз у се фарзанд дар цайди \аёг будаанд.
МАН бо додарзодаи Норбобо - Х,оцибобо-амак Сотибол-
диев, ветерани цангу ме^нат, марди накукору коммуниста асил,
яке аз ташаббускорони ба ша^ри Хуцанд додани номи В.И.Ле-
нин дустии к,авй доштам, дар бораи корнамоп^ои фронтии у
бор\о дар газетаю китоб\о навиштаам, номашро дамчун шах-
сияти варзида ба энциклопедияи "Хуцанд" дохил кардаам.
Х,оцибобо-амак баъди чоп шудани китоби Тоцй Усмон "Лаъ-
наткардаи халк,", ки дар он нависанда баробари тасвири кир-
дор\ои амаки у Нор К,осимов падараш Сотиболдиро низ нох,ак;
мазаммат кардааст, бе\ад дарцаэф шуда, агарчй то ин дам бо
Тоцй Усмон цураи паз дик буд, нисбаташ сахт кинаварз меша-
вад. Маликаброр-амак мегуяд, ки адиб то охири умраш аз
Х,оцибобо дар \apoc буд, шаб\о аз тарси у хобаш намебурд.
Бор^о ро\и оп1тию маъзаратро цуст, вале Сотиболдиев уро
набахшид, \арду то охир руи нодид шуданд.
Ман, ки бо Х,оцибобо-амак Дарину ^амнишин будам, феълу
537
Хочибобо Сотиболдиев (дар боло аз рост) кабл аз рахсипоршавй ба
фронт бо хаммахаллахояш Еаничоп Мансуров, Турсунбой Эргашев ва
хамярокаш - собик Наркоми молияи чумхурй Хасанов- Мохй марти
соли 1942.
хуи уро нагз медонистам. Сахт бадца^л буд у. Аснои сух,бат
меэуэубонона \арфзадаравон нохалафс ба ёдаш ояд, як бора
ларзида мсрафт, ганкой бепарда низ гуфтан мсгирифт. Дар
ёдам, соли 1985 раиси нави комидроияи ша^р Юсуф К,урбонов
бо ах,ли рикобаш дар чойхонаи "Наташа" бо сокинони ма\ал-
лаи Крупская вохурй гузаронд, хост арзу ниёзи гуншудаи а\оли-
ро шунавад. Рости ran, он вацт дар ша\р ва ма^алла^ои он дар
натицаи замони "карахтй" хеле проблемами ^алталаб гун шуда
буданд ва бсштарини он\о характери истеъмолй доштанд, аз
к;абили "чаро аризаам хобидаасту ба ман мошин намсди\анд",
"кай ба ман телефон мсгузаронанд", "таги дарамро кй руфта
меди^ад?" ва мказо. Якбора одами бисёре ба худум гузашта,
хуку маги ша\рро цариб хурда партофтанд. Раис ба ин гап\о
бо тах,аммул гуш андохта нишаст. Аммо ващте ки Х,оцибобо-
амак сухан пурсида аз цой хесту бо дах>л бонг зад, ранг аз руи
538
\ам.п он нарид. "Дар к;абристон,-таркид Сотиболдиев,-бо ду
осколка офицери маъюб Пулодбой Носиров хобидааст. Оилаи
У бошад, \оло нони хурданй надорад, дар хонаи вайрона
зиндагй мекунад, канй кумаку ^олпурсии шумоён? Оё х>амин
аст адлу инсоф? Боз шумоён худро Х,окимияти Советй мехо-
нед. Мо, ветеран^о магар барои ^амин гуна \окимият цонсу-
порй карда будем?".
Бори дигар хашму газаби уро овони бачагй дар кучаи худа-
мон дида будам. Об ба хонаи вай аз цуи пушти хонаи мо мегу-
зашт. Он вак,т замони иморатсозй буд, дар х>ар куча чандин
лойхонаи чуцур ба чашм мерасид. Инак, оби бо як азоб аз кучаи
Себзор росткардаи Х,оцибобо-амакро хешаш-\амсояи мо
Раницон-амак бе пушт-пушт ба лойхонаи худаш мекушояд.
Сотиболдиев аз ин бохабар шуда, чунон бо у часпочаспй кард,
ки мо бачагонро да^шат гирифт: рацибашро аз ин лойхона ги-
рифта ба он ваяш бардошта мезаду аз ваяш ба инаш. Харакат-
XjOhiii багоят чолокона ва бозарба буданд. Дар зарфи \амагй
ягон 10-15 дацища Раницон-амакро зада шал\а кард. Ба зераш
гирифта цариб кушта буд уро. Фацат доду фарёди \амсоях>о ва
илтицои модари пири Раницон-амакОиша-оча Сотиболдиев-
ро аз дамаш фуровард ва у \ама цояш лойолуд гур-гуркунон аз
чущурй берун шуд...
Фацат сонитар, ба воя расида донистам, ки Х,оцибобо-амак
таи се соли цанг командири ротаи разведкачиён будаасту ти-
рамо^и соли 1944 дар Венгрия аснои тан^о як амалиёти мо\и-
рона \амро^и шаш аскараш 29 солдат ва се афсари душманро
якцоя бо 9 ароба, 40 cap асп ва силону лавозимоти бисёре асир
гирифтааст. Ва он чолокие ки дар цанги тан ба тан бо Раницон-
амак зо\ир намуд, сабакдои \амон мактаби разведка будааст.
Дастаи Нор-масчой ягона шайкаи босмачиён буд, ки ба тав-
ри махфй дар дохили ша^ри Хуцанд низ амалиёт мегузаронд.
Инак, бародарзодаи ана \амин цурбошй-Х,оцибобо Сотибол-
диев бар хилофи амаки ро^зан ва аксулинцилобаш марде буд
цонсупори Х.ОКИМИЯТИ Советй. У яке аз аввалин комсомолони
де^аи Оцарик;, комсорг ва сардори бригадаи комсомолону
539
цавонони колхози ба номи Молотов, соли 1935 вакили Съезди
пахтакорони зарбдори СССР буд, дар Кремль ба дидори Ста-
лину Калинин мушарраф гашт. Соли 1939 уро ба узвияти Х,изби
Коммунист низ мепазиранд.
Хоцибобои де^навй чй гуна ба Оцариц афтод? Охир он цо
вай ацрабое надошт-ку? Ба ин савол Маликаброр-амак чунин
цавоб гардонд:
Х,оцибобоино хеле камбагалона мезистанд. Амакам Малик-
бурбон барои кумак ба ин оила Х,оцибоборо ба са\ро мебиё-
ранд. Вай дар андак муддат дебцонбачаи чашмикордон шуд.
Тахминан солхои 1938 гузори Бобоцон Гафурову Ч,аббор Ра-
сулов ба колхози Молотов меафтад, ки он цо Х,оцибобои 24-
сола сардори бригадаи пахтакорй буд. Дар мавзеи К,оцхури
Оцарик, дуй он роббарон пахтазоронро давр зада, дар як нибо-
ли пахта 40-то курак шумур мекунанд. Х,оцибобо ба ин розй
нашуда мегуяд: "Аз нав шумуред, дар ин бсх 44 курак бает".
Дубора мешуморанд, ки 44-то. Дуяшон аз ин бол байрон шуда
"цавонй цудо зирак будааст, бо мо меравад"-мегуянд ва аз па-
дари ман, ки ин дам мудири сабро буд, ицозат пурсида Х,оцибо-
боро бо худ Сталинобод мебаранд. Вай дар он цо дар мактаби
буцуцшиноей хонда, прокурори нобияи Ромит таъин мешавад.
Соли 1941 пеш аз он ки ба фронт рабсипор гардад, якцоя бо
цурааш-сардори мацомоти амнияти нобия Мацид Узоцов (у
боло бам зинда, 95-сола аст) ошуби бадхобони сохти шуравиро,
ки ба он худи раиси дебшурои Ромит сарварй мекард, пахш
месозад...
Х,оцибобо-амак шахси багоят меъдасеру цапоатпеша буд, то
охири умр хеле фацирона мезист. Боре ба аёдаташ рафта, аз
манзили тангу тор ва дудхурдааш дар шигифт мондам (баъди
ду рузи ба Себзор, ба хонаи писари дуюмаш -Алицон кучидани
вай боми ин кулбаи абгор фуру меравад). Бо вуцуди ин у шах-
си болоназар буд, ба касе cap хам намекард. Дар бораи хислат-
бояш писари калониаш дусти баммактабам Олимцон Х,оцибосв
чунин бикоят мекунад:
- Як зимистон баво цудо хунук омад. Дар хона ангишт на-
540
буд, аз ин уол кудаки навзодам сахт азоб мекашид. Ба падар
гуфтам: "Худатон-ку уаууатонро талаб намекунед, ауаллан
ууццати ветераниро ба ман диуед, рафта аз исполком ангишт
тирам". Сахт даруаур шуд: "Инро ман барои шумоён нагириф-
гаам. Х,исобатро худат ёб. Шумоён ба тайёраш одат кардагй".
Аз алам уец чиз нагуфтаму баъди хуроки нисфирузй вауте ки
хобаш бурд, оуиста ууццаташро аз кисааш гирифтаму ба ис-
полком рафтам. Дар он цо шофери раис А.Ф.Расулов - Мууид-
дин-ако дар бадали уамагй ду соат уоцатамро баровард. Ан-
гиштро аз мошин холй карда ба уавлй мекашондам, ки падар
аз хоб бедор шуда баромаду хушуолона гуфт: "Ана худат уара-
кат кунй мешудааст-ку". У намедонист, ки мушкилкушо ууццати
худаш аст.
Солдои 76-ум идораи троллейбусу© ба у уамчун ба соби-
уадори цангу уизб аз ошёнаи дуюми бинои бошукууи "1001 май-
да-чуйда" квартираи алоуида цудо кард. Ба цои у уар каси ди-
гар цон-цон гуён сокин мешуд. Аммо муйсафеди якрав ин дафъа
уам саркашй кард, дар аризааш навишт, ки "ман ба хона муутоц
нестам, манзили ба ман медодагиатонро ба ягон оилаи серфар-
занд диуетон". Х,оло арзиши як ууцраи ин бино ба 25 уазор дол-
лар баромадааст...
Х,оцибобо-амак аз "бозсозй"-и горбачёвй сахт тацанг буд.
Дар мацлисуои кумитаи мауалла зинуор мекард, ки партия бо
роуи нодуруст рафта истодааст. Вауте ки бо супориши боло
номи идеологи машуури уизб А.А.Ждановро аз уама цо бар-
доронданд, бо хашм наъра зад: "Оё ин каллаварамон ауаллан
мефауманд, ки рафик; Жданов кй буд?! Омада-омада уамин хел
одамро бадном мекунанд-мй?". Сууути Давлати Советй бошад,
барояш фоциаи азиме гардид. У гамбемор шуда якчанд руз аз
хона набаромад, беовоз гирист. Охир псшбурди ин давлат маъ-
нои тамоми зиндагиаш буд. Баъди аз цанг баргаштан
Х,оцибобо-амак то ба дами ба нафауа баромадан котиби озоди
партиявии артели "Металлист", колхози ба номи Жданов, за-
води тухми кирмак буд, дами пирй низ осоиш надошт, дар кор-
хонаи троллейбусуо кор мекард. Инак, цауонаш, беутарин сар-
541
ваташро рабуданд. Акнун вай он Х^оцибобо-амаки зиндадилу
маъракаоро набуд, дар чойхона нишинад х,ам, сукут ихтиёр
мекард, майли бо касе су^бат кардан надошт. Рузе маъюсона
ба ман гуфт:
-Писарам, аз афташ, таълимоти Маркс дар бораи якбора
дар тамоми мамлакат^о галаба кардани социализм дуруст бу-
дааст. Агар мисли мо дар як ё якчанд давлат галаба кунад, душ-
ман онро оцибат ратман нест мекардааст...
Х,оцибобо-амак баъди бемории тулонй 5 апрели соли 1999
дар синни 85-солагй вафот кард. Х,оло чароги хонаи уро писа-
ри хурдиаш Валицон цавонмарди \алиму ботамкин равшан
нигох, медорад.
БОЯД гуфт, ки банда аз соли 1956 бо писари Мансур-бой-
бачаи дар боло зикршуда-Раницон Мансуров низ \амсояи де-
вордармиён будем. Раницон-амак марде буд баландцомату
цоцина, бисёр пурдон ва одамшинос. То солхои 70-ум шинели
дарози чармин мепушид. Ин дам синнаш аз 50 гузаштагй буд.
Аз у нафарони цаллобу тагашон нам: "ку^набугир, одами
инкиведй (НКВД) аст"-гуён метарсиданд ва худро канор меги-
рифтанд. Вале Раницон-амаки ме\рубон бо \ама муомилаи хуш
дошт, аз к;адим коркуни махфии милиса бошад \ам, ба касе
нох,ак; бадиро раво намедид. Хусусан ба ман ихлоси зиёд дошт,
зеро худ афсари собиц, иштирокчии цанг буду ман бошам, таъ-
рихи цангро та\циц мекардам. К,а\рамонони номаълумро
мецустам. Дар ин кор вай ба ман фаъолона кумак мерасонд.
Гумон мекардед, касе нест, ки у нашиносад. Кадом одамро ном
нагиред, дар\ол киву куцой будани у, аз цанг бо кадом рутбаву
унвон ва орден баргаштанашро гуфта медод. Бор^о хостам аз
Раницон-амак асли ацдоди худашро низ бипурсам, забонам на-
мерафт, метарсидам, ки меранцад. Ни^оят боре ки дар \авли-
аш як хонаи ку\наро мегалтонд, хешаш Мунавварцон-ако бо
таассуф гуфт:
- Ин хона цисса^ои зиёдеро аз cap гузаронидааст, ^айфо, ки
умраш ба охир расидааст. Калонсолон мегуфтанд, ки дар ин
цо соли 1909 Саида\мадхоца, писари Эшони Авлиёцон, оянда
542
Каромат Каттаева
мири Масчо баъди хатми корпуси
кадстии Петербург як соли бутун
шета буд, азбаски як тарафаш ба мо
а плод мешудааст, у ба Мансур-бой-
бача "почо" гуён муродиат мекар-
дааст. Он\о 8 бародар будаанд: Са-
ида\мадхода, Асрорхон, Мулло
К,у 1 биддин, А\рорхон, Туграл, Ис-
монхон, Эшонхон, Бузрукхон.
Хдмаашон бо хешони хучандй ома-
дурафт доштанд, авлоди мо ба он\о
мурид \исоб меёфт.
Аз ин ran бароям маълум гашт,
ки Саида^мадхода бо Хуцанд риш-
таи пайвандй ва хешутаборй дош-
тааст, ша\ри мо дар зиндагии ин шахе накопи му\им бозида-
аст. Маълумоти маро дар бораи у Маликаброр Шарифов пур-
ратар намуд:
- Саида^мадхода дар ша\ри Уротеппа таваллуд ёфтааст. Па-
дараш Эшони Авлиёдон (Низомиддипхода) аз эшон^ои а\рорй
буда, ба шоир Туграл царобатй дошт, дар мазори Таги Тали
уротеппа эшонигй мекард. Худи Саида\мадхода бошад, писа-
ри аммаи падарам Бииззат Абророва ма\суб мешуд. Барода-
ри у Мулло К,утбиддинро низ ^амин аммаочаи мо зодааст. Яъне
дуй ин\о аз допиби модар худандй буданд. Бинобар ин Эшони
Авлиёдон авлоди моро ба худ муттако медонист. Вацте ки уро
^укуматдорони подпюх.й бо гуно^с х,абс карда ду-се сол аз озодй
ма\рум мекунанд, ба цои вай ба хдбехона хеши мо Абдугаффор
менишинад. Яъне ихлоси падарони мо ба ин авлод чун мурид
багоят зур будааст.
Саида^мадхода падарам Маликшарифро ако мехонд, уро
бисёр \урмат мекард. Таедир чунин шуд, ки дертар зани сею-
ми Саида\мадхода-Каромат Каттаева (духтари Каттаходаи об-
бурдонй) модари угаи ман шуд. Умуман Саидах.мадхода се зан
дошт: якумаш аз Фалгар, дуюмаш аз К,истакуз (духтари амма-
543
аш) ва сеюмаш \амин модари угаи ман. Каромати цавонро Са-
идахмадхоца аснои мири Масчо буданаш ба занй мегирад...
Бояд гуфт, ки ин зан то мо\и феврали соли 1987 хануз барх-
аёт буд ва зебогии айёми цавонй ва лахцаи гуфтугуи масчоиён-
ро то андозае нигох медошт, дар маросим\ои занони махалла
иштироки фаъолона дошт. Мо, бачагон ба у "ойтута" гуён
муроциат мекардем. Дуохонй \ам мекард, занон аз дуру наздик
бачагонашонро ба у хононда мерафтанд.
Бармегардем ба навали Маликаброр-амак:
-Аз гуфти модарам вак;те ки Армияи Сурх ба Масчо наздик
меояд, Саидахмадхоца бо 1000 сарбозаш ба Кошгар рафтанй
мешавад, бо худ як хазор адад намад мегирад, то ки ба болои
барфи лагжонак партофта аз агба гузарад. Аммо барф торафт
бештар борида, гузаштанро гайриимкон мегардонад. Саидах-
мадхоца ноилоц ба Давлати Советй таслим мешавад1. Бинобар
пешвои маш^ури динй буданаш Х,укумати Шуро уро ба цазо
гирифтор накарда дар шахтаи Шуроб ба кор таъин мекунад.
Дар ин цо мири собиц ба нафъи сохти нав содицона хизмат
кард, вале соли 1937 хамкорон ба у гуфтанд, ки руст шав, ва-
гарна хабе мешавй. Саидахмадхоца бо \авли цон ба станцияи
Ленинобод меояд, ду руз дар хавлии цураи дсринааш Мулло-
мадамин пинхон шуда, сипас ба Опарин;, ба хонаи хешон рох
пеш мегирад. Аз афташ, он цо низ нотинц будааст, бо оилааш
аз дохили шахр сарпанох ёфтанй мешавад. Як бегох савори мо-
шини боркаши "полуторка" (ГАЗ-АА) ба истго^и "Пожарка"
омад. Ленинобод барояш панц ангушт барин шинос буд, чун-
ки вай то инцилоб муддати панц сол дар ин цо дар мадаллаи
1 Дар мацолаи Р. Абулхасв ва А. Арбобов "Борьба за ликвидацию контрреволюци-
онных очагов в Таджикистане (весна, лето 1923г.)" мсхонем: "Саидахмадбек хам-
ро.\и бародараш Ахрорхон ва дастаи 250-нафара, ки дар их гиёри худ пулемёт и
"Максим" дошт, 10 апрели соли 1923 ба воситаи агбаи Янги Сабаг ба вилояти
Фаргона гузашт. Дар ин цо аз ахолй дастгирй надидаю як цисми одамонашро
талаф дода, ба шайкам Турдибой пайваст. ки вай дар уезди Хуцанд бедодгарй
мекард. Вале аз нобарорихо рахо шуда натавоиис!. Оцибаг Саидахмадбек хама
гуна умели баргардоцданн хокимияташро аз дас! дода, 4 январи соли 1924 дар
шахри Хуцанд ба мацомоти Х,окимияти Совстй таслим мешавад". (Ниг.: "В браг-
ской семье народов СССР". (Сб. статей). Душанбе, 1985, с.25-26.
544
Гузари Охунд зиста, муридони зиёдс пайдо карда буд. Мин-
баъд низ аз ин ша\р дил канда намставонист, \ар го\с аз
Уротеппаю Андарак,бахоназ^ои моён омадамерафт... Инак, у
оилаашро аз мошин фуроварда, ба писараш Саиднабихон
мегуяд, ки шумоён ба хонаи хешон раветон, ман нисфи шаб
мебиёям. Бо з^амин аз у то з^ол на пай \асту на Х,айдар.
Дар бораи Саида^мадхоца бо додараруси Маликаброр-
Акрам Бурдонов низ суз^бате доштам. Акрам-ако з^ам 73-сола,
аз фаъолони номдори Себзор буда, 26 сол боз вазифаи суфии
маз^алларо ба 40 меорад, дар интихоботи соли 1999 шахси бо-
вариноки ман маз^суб мешуд. Акрам-ако, ки ба мисли почояш
аз бисёр сиррз^ои авлод вок;иф аст, ба гуфтаз^ои у чунин илова
намуд:
-Асли бобоёни Саидаз^мадхоца аз Оббурдони Масчо аст,
вале азбаски якумр дар Андарак; мезистанд, дамчун эшощои
андарак;й машзцгр шудаанд. Худи Саидаз^мадхоца баъди аз мири
бенасиб шудан ба Хубанд баргашта, боз якуним сол \амро\и
зайцаи ссюмаш Кароматхон дар Гузари Охунд зиндагй меку-
над. Аз зани аввалааш ягона писар дошт Саиднабихон ном. Ба
у амр мекунад, ки Кароматхонро модар хонад. Сипае худаш ба
куцое гайб мезанад. Саиднабихон \амро\и модарандараш со-
лкой зиёд дар хонаи мо мсзист, баъдтар ба назди модари ху-
даш, ба Андарак; баргашт, вале зуд-зуд омада меистод. Аз гуф-
ти падарам Муллобурз^он, Саида\мадхоца шахси пурдону со-
з^ибмаълумот буд, соли 1918, пеш аз он ки ба Масчо рафта мир
шавад, вазифаи раиси ревкоми Испониро ядро менамуд. На-
берагонаш К,осимхоиу Темурхон ва К,озихон низ хуи уро ги-
рифтаанд. Чунончи, К,осимхон техникуми кишоварзии Лени-
нобод ва Донишкадаи хоцагии к;ишлок;и Тоцикистонро хатм
карда, олим-агроном шуд, чандин сол дар управленияи хоца-
гии цишлоци вилоятамон, сонй дар мансаби котиби партиявии
но\ияи Лолак ва раиси колхози Андарак; кор кард. Пеш як пояш
аз хонаи хешони хуцандй канда набуд, з^оло дар де\аи ацдоди-
аш нафак;ахур аст.
Сипае Акрам-ако аз ман пурсид:
545
-Котиби мири Масчо-Муллообид-домуллоро хам меши-
нохтй-а? Бобои Эз^сонхоца, \о дар кучаи Шуро мезистанд-ку?
Чун ба аломати тасдиц cap цунбопдам, гуфт:
-Ана з^амин шахе хам пеш дар дарго^и мо, дар Себзор
зиндагй мекарданд. Хдмчун котиби Саида^мадхода се бор хабсу
бадарга шуданд, бори охир соли 1951 ба Кдзодистон. Соли 1956
бо авфи умумй ба Ленинобод баргаштанд. Х,оло ду фарзанди
он кас-писарашон Абдулло ва духтарашон Зумрад дар цайди
Хаётанд1.
Ман Муллообид Саломовро шахсан дидаам, модарам маро
дар кудакй ба назди у якчанд бор дуохонй бурда буд, вале то
дируз намедонистам, ки х,амин пирамарди босалобати хушеу-
рат дар ходисоти пуршури Масчо ин гуна иштироки фаъолона
доштааст.
ОРЕ, махаллоти мазкур аз мавзеоти канори шахр ма\суб
шаванд хам, бисер ходисахои му\им ва ацоибу гароибро аз cap
гузарондаанд, ки онхо баъдтар зеби китобхо гардидаанд. Ма-
салан, кайх,о ба исбот расидааст, ки сардафтари адабиёти муо-
сири узбек Х,амза Хдкимзода Ниёзй сюжети комедияи маш\у-
ри худ-"Найранги Майсара"-ро аз ходисаи реалие гирифтааст,
ки дар ибтидои асри XX дар махаллаи Таги Тути Калони
Хуцанд рух дода буд. Тафсилоти ин ходисаро ба Хдм.за солхои
20-ум дар К,истакуз шогирди падараш Хдкимчаи табиб Мул-
ло Зохирцони табиб накд карда будааст. Тавре профессори мар-
' Дар китоби К.Абдулой "Мастчох" (Хучанд. 2006. с. 361-371) омадааст. ки
Саидахмалхоча пин^онй бо ревкоми Хучанду Уротеппа алоца дони. соли 1922 у бо
бародаронаш Асрорхону К^тбидлип маели.хат карда. Асрорхонро тарпци махфй ба
ревкоми Уротеппа мсфиристад Аз он цо УР° ба ревкоми Хуцанд ро.\й мекунанд. Дар
Хуцанд турам Аерорбо большевиков гапропаюнда. ба хона бармсгардад. Баъди чанд
руз аз Хуцанд се нафар худро зиёрат т арп мазори Абу исо сохт а. ба Мастчох меоянд ва
шабе мехмонн Саидахмалхоча мешаванд. Оп\о мирро гашишу мекунанд. ки аз
мутуовимат бар зидди большевиком ласт каш ила..ту нафар лашкаркашонн бехтарипи
худ-Х,омид-туу рбошй ва Нусратшохро. ки душмапони ашадани сохт шуравй буданд.
аз мисн бардорад. "Мо амнияти шумову фарзандопаюн ва паздиконатонро кафолат
медн.хсм".-дилпурмскунонандуро.Инак. (уран АсрорХрмилрошахсанбатуатл расонду
Hyepa I шох низ кушта шуд. Мохи апрели соли 1923 туисм.хои Армияи Сурх Масчоро бо
талафоти кам ишгол мснамояид. Саидахмалхоча ба тарафи Фаргона мегурезаду
бародараш Асрорхонро сурххо ба Самарканд бурда менарронанд. Саилахма тхочаро
бошад. бар ивази хиёнаташ даст намскобанд. вай то со т\ои 1934-1935 дар Уротеппа
кор мекард. вале баъдтар ба Свердловск бадарга карда шуд.
546
\ум )|м ИП.1ЛЙ Шодиев аниц намуданд, ^ацицати воцеа ин тавр
НудльI .
Дар мадаллаи Таги Тути Калон Неъматцон ном цавонй
юмб.нал мсзистааст. Вай бо азобе ба духтараки ма\аллааш
хонадор мешавад. Зану шав\ари цавон бо \ам чудо содицу ме\-
рубон будаанду барои зиндагй пайсае надоштаанд. Инак,
 .ин цаезй мацбур кардааст, ки навхонадорон ба найранг руй
о из ранд: завцаи Неъматцон гуштхарй ба бозори Панцшанбе
6.1 назди Мамарасул ном цассоб рафта, аз у якчанд ^адоц гушт
мсхарад ва бар ивазаш пули ночиз меди\ад. К,ассоб эътироз
мекунад, ки пулатон кам аст, боз илова кунед. Ин дам зан як
। ушаи чашмбандашро мебардорад, цассоб мебинад, ки ин зан-
ро як руяш офтоб асту як руяш-ма\тоб. Аз цамоли у ^ангу манг
гардида, худи \амон ла\за ба зан муфт боз як миццор гушту
равган меди\ад ва кй будани у, дар куцо зистанашро пурсида
мегирад. Зан сурогаи худро таъин карда, маънидорона мегуяд,
ки шав\араш бо коркой тицорат ба сафари дарозмуддат раф-
тааст.
Мамарасули цассоб фуромадани торикиро бесаброна инти-
зор шуда, бо фарорасии шом бо худ боз гушту равган ва \адяю
савготи\о гирифта, ба \авлии \амон зан ро\ пеш мегирад. Зан
уро бо че\раи кушод истицбол гирифтаю ба пешго\ шинонда,
худ тараддуди таомпазй мекунад. Ба цассоб мегуяд, ки худро
бсмалол \ис кунед. Ин дам дарвоза тац-так; шуда, ба \авлй
шав\ари зан даромада меояд. К,ассоб илоци гурехтан наёфта,
ба талвоса меафтад. Зан уро барои аз чашми шав\ари худ пин-
Х.ОН кардан ба шакли кундае чарогпоя кунонда, абрае мепушо-
пад ва ба болояш чарогдон мегузорад. Неъматцон баробари
ба хона даромадан мегуяд, ки аз сафари дур бо шиками гурус-
па омадааст, ягон чизи хурданй дорад ё не. "Х,сзум нест, ки ош
кунам"- барона пеш меорад зан. Шав\ар ин цавобро шунида,
ба даст табар мегирад, ки кундаи зери чарогро кафонда, ^езум
тайер кунад. Мамарасули цассоб аз ин ran к;ариб цонаш баро-
мада, бо тамоми цувват ру ба гурез мени\ад.
Аз байн якчанд вацт мегузараду зан аз нав бозор рафта аз
547
Саиди элликбошии баццол як миадор биринц мехарад ва мс-
гуяд: "Х,оло пул надорам, шав^арам аз сафар баргарданд, пу-
лашро хо\ам дод". Аз ин ran чашмони баццоли занбоз ялтос
зада, дилаш бецарор гашт ва чун аник; кард, ки шав^ари зан
х,ак,ик,атан дар хона нест, шабона ба хонаи у бо савготи\о цадам
ранца намуд. Зан уро ба хона дароварда, ба курпачаи мулоим
шинонду ба таомпазй шуруъ кард. Х,амин вак;т аз паси девор
овози шав\араш баланд шуд. Элликбошй илоци баромад раф-
тан намеёбад ва зан уро ба сурати гусолаи нав таваллудшуда
ба назди дар баста мемонад. Бечора баццол низ базур гурехта
халос меёбад.
Х,ам Мамарасули цассоб ва \ам Саиди элликбошй аз рафто-
ри якдигар хабардор шуда, шарикона ба цозии ша^р Мулло
Калон аризаи шикоятй менависанд ва зани айёрро ба цозихона
мекашанд. Чй мегуед, ки цозй х,ам ба э^усни он зан мафтун гар-
дида, ба у ошиц мешавад ва ^ардуи он даъвогарро аз корхона-
аш баро варда пеш мекунад. Зани маккора ин дафъа \ам дуруги
озмудаи худ-гуё дар сафар будани шав\араш ва аз \амин са-
баб мух,тоц шуданашро ба кор меандозад. К,озй ба доми у аф-
тода, бегох, бо дастовез^о ба хонаи зан меояду баробари ба
курпача нишастан сценария такрор мешавад дарвозаро так;-
так; мекубанду дар руи ^авлй шав\ари зан пайдо мешавад. Зан
гуё илоци пин^он кардани цозиро наёфта, уро ба га\вора ме-
бандад. Вацте ки Неъматцон поймой дарози к;озиро буриданй
мешавад, у з^ам Давида хеста, думро аз хода месозад.
Инак, к;озй, цассоб ва бак;к;ол бо хдм забои як карда, бо
мацсади цасосгирй ба хонаи он "нобакорон" шабохун заданй
мешаванд. Аз обмурй якумин шуда цассоб назар мекунад. Зану
шав^ар, ки аз нияти бадхо^он пешакй огоз^й доштанд, бароба-
ри аз рога намудор шудани каллаи к;ассоб бо корд гушони уро
хуншор мекунанд. К,ассоб гушонашро бо дастонаш дошта, худ-
ро цафо мекашад ва асли з^олро аз шариконаш пин\он дошта
мегуяд, ки дар дарун базми осмонкаф аст, гушонаш аз зарби
дойраю дунбак кар шуданд. Сипае навбат ба элликбошй мера-
сад. Баробари ба з^авлй cap халондани вай биниашро мебур-
548
рлид Вай \ам биниашро дошта, бо азобе бозпас мебарояд ва
мп У ид, ки дар хона таом\ои гуногун пухта истодаанду аз буи
। у иди ои^о биниаш хориш намуд. Акнун ба даромадан цозй
। iM мекунад. Аммо вай сарнокй ба обмурй намегунцаду
|\ |<|>онокй даромаданй мешавад. Вале лазузае пас у х,ам дар дун-
О.1.1Ш гсги кордро \ис карда, вой-войкунон худро ба берун ме-
|.шад... Азбаски айб аз худашон содир шуда буд, сеяшон ин
гнрро дер муддат ба касе ифшо накарда мегарданд*.
БОЯД гуфт, ки бисёрии сокинони Де\наву Таги Тути Калон
худ дар ша\р зиндагй кунанд х,ам, цои корашон дар сах,ро буд.
( ахдри барвацт харакию пиёда каланд сари китф паи ризцу рузй
ба колхоз равона шуда, вак;ти говгум ба хона бармегаштанд.
Ии \ол то сол\ои 80-ум давом кард. Наздик воцеъ будани са\-
ро ба зиндагии мардуми мах,ал таъсири зур мерасонд: бисер
касон дар сах,ро низ сотих, хонаву цо, х,сц набошад чайлаву
каппа доштанд, зимистон дар ша\р мезистанду бах,ору тобис-
j онро дар сари замин ё дар огуши боготи колхоз мегузарон-
данд. Колхози "40-солагии Октябрь" барои сокинони Себзор
хонаи худашон х,исоб меёфт. Аз тифлон то калонсолон тамоми
мавзеоти он-аз Боги Заргар cap карда, то майдони Цура-бинй,
канори сою цуи Мазорро азёд медонистанд, аксар вак;ти холй
ва таътили худро дар з^амон цо мегузаронданд.
Ин мазубубияти колхоз боз як сабаб дошт: ташкилкунанда-
гон ва асосгузорони нахустин хоцагизуои коллективие, ки дар
минаи ощо баъдтар колхози "40-солагии Октябрь" бунёд ёфт,
падарону бобоёни \амин мардуми мазуаллоти наздиша\рй бу-
данд. Соли 1932 дар мавзеи зуозираи "Наташа" колхози ба номи
Шадунц ташкил мегардад, ки одамони авом ин калимаро та-
лаффуз карда натавониста "Шодй Юнус" меномиданд. Ба кол-
хоз аввал Цурабой Шарифов, сипас Абдук;а\^ор Бозиев
(К,а^орча), Исмоил Х,омидов ном марди муйлаб, То^ирбой
Собиров, Хрцибобо-саркор, Мулл обой Каримов ва дар охир
Хосият Миролимова раией кардаанд. Баъди "душмани халк;"
' 11Ь> шен У "Мансарапиш иши" ва бир \астий воцса,- Узбек тили ва адабиёти,
1969, №6
549
Х,ануз хам онсутари Себзор саурохои пасеъ ломан мекашанд
эълон гардидани С.К.Шадунц (мавсуф то соли 1934 котиби
бюрои Осиёимиёнагии КМ ВКП(б) ва солхои 1934-1936 коти-
би якуми КМ ПК(б) Тодикистон буд) колхоз ба худ номи Ка-
гановичро мегирад. Дар \амон соли 1932 ^амчунин дар де^ах.ои
Хода Найсувору Наддофон колхози "Социализм", дар де^а\ои
Цуи Мазору Боги Заргар колхози "Сталинобод", дар дех,аи
Маргзорак колхози "Комсомол" ташкил меёбанд.
Идораи колхози Каганович то итмоми данг дар бинои бо-
\ашамати клуб, дар лаби дуй К,урхона (х,оло дар дои он май-
дончаи варзишии мактаби миёнаи разами 18 воцест) дойгир
буд. Мо мактаббачагони солхои 60-ум то худи вайроншавиаш
(1970) намедонистем, ки ин иморати баланди аз берунаш бо
тахта\о руйбастшуда бинои таърихи аст, бо санъати олй оро-
иш ёфтаасту дар са\наи ин клуб солхои пешаздангй Башорат
ва То^ир Тодибоев^о барин артистони маш\ур \унарнамой
мекардаанд. Касе аз калонсолон ба мо намегуфт, ки клуби маз-
кур ва гирду атрофи он солхои 1939-1941 аз ободтарин мав-
550
Рох дар шафати Боги Заргар
1съ\ои ша\ри Ленинобод ба шумор мерафт, барои тамошои
намоишномаву концертной дастанои нунарии он, фарогат кар<-
дап дар чойхонаи салцину серсоя ва биллиардхонаи он ба ин
цо ба цуз худи аъзоёни колхоз сокинони хеле ма\алланои дуру
наздик низ мсомаданд...
Хамин к и гобистони соли 1970 маъмурияти нави мактаби
миснаи ряцами 18 барои васеъ кардани са^ни мактаб ба
1 апюндаии бнно\ои колхози собик; шуруъ кард, \амагон бори
naxyci дохили кпубро дида нашу манг шуданд: саннааш бо
ман (араи i у породу пах га юроии сол\ои 30-юм, за^мати бурд-
боронаи колхозчиён хеле цолиб оро сфта буд, дар деворнои
на\лу рассоми номавлумс мусавваранои рангини Сталину Во-
рошилов ва дигар докисни намонвацтаро багоят олицаноб ка-
тила будааст. Ороиши сацфу сутунио, пешайвонно низ чашм
мебурд. Иморат нануз буд-бутун, тамоман коршоям буд, толо-
раш дар як вацт 250 нафарро гунцонда метавонист. Бар замми
ин нуцраву утоцнои зиёде дошт, ки пеш дар он\о идораи кол-
551
Зардолузори машхури болои канал имруз холи табохе дорад
хоз, бухгалтерия, табелчихона ва дигар умурот манзил дош-
танд. Мутаассифона, а^ли касе нарасид, ки ин намунаи аълои
тупари падарон, осори меъмории солхои 30-юмро аз нобудкунй
нигох, дорад. Х,е>( набошад, ацаллан сурати дохилу беруни онро
гирифта монад.
Оре, одати, мо хучандиён \амин: \ар чизеро ки андаке а^ами-
яташро гум кард, бе ягон андешаю исти^ола вайрон кардан
мегирем, фикр намекунем, ки мероси маънавии хал к; фацат ки-
тобу обида^ои машхури таърихиро не, балки намуна^ои осо-
ри иморатсозй барин чиз^оро низ дар бар мегирад. Банда дар
арафаи 2500-солагии Истаравшан бо супориши ^укумати ви-
лоят чигунагии ^олати тармими ёдгори^ои таърихии ин шах,-
ри бостониро аз назар гузаронда, аз фаровонии иншоот^ои
меъмории он ангушти ^айрат газидам. Дар ин 40 бархилофи
мо цариб тамоми бино\ои масочиду мазор^о ва мадраса^о,
^атто бинои калисои православии замони Николайро дар пола-
ти хуб ниго^ доштаанд. Ро^барони атолаи гармхурдаи Хучан-
552
Ин роки K.viiiMiiii шря ai ба и ин богот tyjaiiiTa ба шахр мебарад
дша^р бошанд, солдои 20-уму 30-юм аз боло "салларо биёр"
гуянд, шарт калларо канда, аксарияти обида^ои нотакрори
ша\р амсоли мадраса^ои Шо^й, Хиштин, Намозго^ва гайраро
бс ягон зарура г валангор кардаанд. Ин тамоили нохуб то худи
дируз идома дошт. Аввали солдои 60-ум хеле иморат\ои ша\-
раки рус\о, аз цумла бутхонаи асри XIX, солдои 1966-67 бозо-
ри Чоршанбс, силсилаи иморат^ои солдои 30-юм сохташудаи
кучаи Ленин (дар доят магоза\ои "Зафар"-у "Гулшан" к;ад аф-
рохганд), баьди зилзилаи соли 1985 бошад, иморат^ои дуппа-
дурусти собик; мактаби легчик^о, факультета физикаи ДДХва
। аира 1 ал гон да шуданд. Соли 1989 боз як бинои цимати зиёди
гаьрихдош за мс^монхонаи "Хуцанд” ба замин яксон гашт. Ба-
рои вайрон кардани он маблата х,амон вацт хеле калон-123
\азор сум сарф карда шуд. Тан\о бо ба^онаи гузоштани му-
цассамаи Хоца Камол боз якчанд бино\ои ^ануз мазбуту хуб
коршоям ба амсоли собик; Бонки давлатй ва галереяи рассомй
аз байн бурда шуданд Ациб он буд, ки дастандаркорон фацаг
553
Бошишгохи сахрои дар мавзеи Дучуя
иморат^ои аз хишти пухта сохташударо мегалтонданд ва он
хишт ба таври ^айратовар гайб мезад. Банда ^амон вацт борх,о
дамчун депутат дар сессия\ои Мацлиси ша^рй дар ин бора масъ-
ала бардошта будам.
Дар натица ^оло дар ша^ри Хуцанд намуна^ои меъмории
солхои 30-50-ум тухми анк;о мебошанд. Рафту дар бораи он айём
наворе бардоштанй шавед, аллакай нишонае аз иморат^ои
онва^та пайдокарда наметавонед... Рафтори \амша>;риёнамон-
ро бо мардумони дигар циёс карда, ^айфи кас меояд. Масалан,
дар К,у»;анд то х;ол тамоми иморат^оеро, ки дар замони Ок;под-
шо^ сохта шудаанд, якояк ниго^ доштаанд, дар он у.атто бо
куча^ои бутуне дучор меоед, ки симои пештараашонрб ^ифз
кардаанд. Дар Германия бошад, муносибат ба мероси ниёгон
боз >;ам боэ^тиромонатар аст. Барои мисол, агар дар цои оси-
ёби бодии садсола^о бекорхобида иморате сохтанй шаванд,
онро боэ^тиёт ба цои дигар кучонда аз нав васл карда барв;а-
рор менамоянд. Х,ол он ки чунин осиёб\о дар ин мамлакат са-
554
дх,о адад буда, аз он\о ба мардум ягон манфиате нест. Ё худ
гирем, яснингради^оро. Солхои цанг дар ин до разорен соки-
ноп аз сармо х,алок шуданд. Вале он\о аз хунукй азият кашанд
\ам, ягон дарахти парк^ои шаэцэро набурида, ^езумро барои
худ дар бешазорони беруни Ленинград тайёр мекарданд.
Сохтмони клуби колхоз соли 1938 cap шуда, ду сол давом
кард. Бунёдкунандагони он бинокорони машхури тагитути-
калонй Усто Гайдар (падари устои номй Абдуманнон Гайда-
ров), Усто Сангину Усто Турсун буданд. Раиси ходагй ца\рамо-
ни цанги гражданй Абдуца^ор Бозиев (\ануз соли 1926 барои
шудоатмандиаш бо ордени Байраци Сурхи Узбекистон муко-
фогонида шуда буд. Г°ло кучае дар ма\аллаи Пахтакор номи
уро дорад) барои обод кардани са^ни клуб низ хеле дидду давд
намуд. Ба дуз дуй К,урхона мавзеъро \авзи пуробе низ салцин
мекард (он то соли 1970 ^ануз вудуд дошт). Дар чойхонаи лаби
он ки та\ги бедной азамат ва дар и\отаи гулзорх;о царор дошт,
чойхурон аз Догнав ва дигар ма\алла^ои ша\р омада истиро-
\ат мекарданд. Чойхоначй Мирзора\мат Юсуфов ба онх,о хиз-
мати шоиста мерасонд. Имруз писари у Абдулхай Ра^матови
77-сола чунин нацл менамояд:
Клуби колхози мо ба маркази машхури коркой маданй-рав-
шаннамой табдил ёфта буд. Аз ин до паи цадами ро^барону
адибон канда намешуд. Колхоз дастаи ^аваскорони санъати
худро дошт, ки ба он Гасанов ном одами солхурда сарварй ме-
кард. Ар гисгоп рузона дар х,амин до машд карда, шабона спек-
I аклх,<’ намоиш медоданд. Идрой роль^оро Башорат Тодибоева
мсомузопд... Дар пах^луи клуб суратгирхона ва дукони молвой
омсх га ниiамал мекарданд. Магазинчии маш^ур Наташа дар
^амип дукон х^амрох^и шав^ари готораш Мамаддон Тинчеров
э^ануз аз соли 1935 кор мекард. Он вадт давондухтари 23-сола
буд... Г°ло аз он манзара^о фацат бинои ку^наи мактаби Айнй
боцй мондаасту халос. ГозиРа сарга^и кучаи Себзор варзиш-
1 о\и колхоз буд, дар он ба дуз худи аъзоёни колхоз мо, бачаго-
ни мах;аллоти атроф низ ба варзиши бадан машгул мешудем.
Дар ёди худи ман низ ^аст, ки то соли 1970 дар дои клуби
555
^озираи "Лочин" сарои калони колхоз воцеъ буд. Солхои 30-
юм вай говхонаю аспхонаи колхоз ма^суб мешуд. Сипае онро
ба анбор^ои азим табдил доданд, ба он цо то солхои охир дам
ба дам мошину ароба^ои колхоз даробаро доштанд. Х,а, кол-
хози Каганович низ аз цумлаи хоцаги^ои сарватманди но^ияи
Ленинобод ба шумор мерафт, анбор^ояш ^амеша аз галлаву
дигар ма^сулот лаболаб буданд. Бинобар ин клубу идораи
мавцуда ба чашми раис А.Боциев дар цисси клубу идора^ои
колхозной "Болыпевик"-у "Коминтерн" назарногир тофту у
соли 1940, пеш аз вафоташ амр дод, ки дар он суи ро^и ба Ёва
баранда клубу идораи нав бунёд карда шавад. Сохтмони ин ду
иморат дар давраи цанг ^ам идома ёфт. Клуби ку^наро бошад,
бо саршавии цанг аввал ба казармаи яке аз ро гатой бригадаи
99-уми ало^идаи тирандозии тоцик, синае ба идораи ма^сулот-
тайёркунии ша\р ва оцибат ба анбори комбинати конссрв таб-
дил доданд. Дар идораи колхоз залу шав^ари му^оцири рус бо
7 бачааш, дар па\луи са^наи клуб як оилаи тотор сарпано^
ёфтанд.
Идораю клуби нав соли 1947 ба истифода супурда шуданд.
Аммо соли 1951 колхози ба номи Каганович бардам хурду имо-
рат^ояшро мактаби ба номи Свердлов (^оло мактаби миёнаи
разами 49-и но^ияи Б. Рафу ров) со\ибй кард. Баъди чанде аз
пеши бараш ^айкал^ои барцади Сталину Свсрдловро низ
гундоронданд. Бинои бо^ашамату нацшини клуб солхои 1965-
70 дамчун чойхонаи Эргашбой-амак Аминов ном баровард.
Синае, ро^барияти мактаб онро дамчун цои айшу нуш бапдон-
ду ин иморати бскорхобида баъди 15 соли дигар аз зилзилаи
соли 1985 зарар дид ва ба цои он ки чораи таъмиркуниашро
ёбанд, онро низ бо \авли цон галтонда, чубу чахсаашро байни
худ тацсим карда гирифтанд. Боз ^ам ба ёди касе нарасид, ки
чун хотирае барои наелхои оянда ацаллан сураташро гирифта
монанд...
556
СОХТМОНИ МАХАЛЛАИ НАВ КАЙ САР ШУД?
Мавзее, ки раззо^и^ои бехоиа мебоист сокин мешуданд,
Тоцчй ном дошт ва масо^ати аз Чорчирок; то Найсуворро дар-
бар мсгирифт. Худи раззо^и^о х.ам мекушиданд, ки аз ^ам дур
набошанд, мах,з дар па\луи якдигар хона созанд. Бинобар ин
мавзеи сукунаги он\о Раззо^и Нав ном гирифт.
Аз соли 1952 cap карда, Себзори оянда ба майдони азими
сохтмон габдил меёбад. Техник\о та\ти ро^барии меъморон
Стспницкий ва Малко ба обу арак; гутида, тар^и куча^оро му-
айян мекарданд. Бевосита тацсими участка^оро барои иморат-
созй техник Ёцубдон Ашрафов ба душ дошт. Х,амаи ин гуру^и
техник\о та\ти сарварии бевоситаи раиси комидроияи ша\р,
сардори штаби Себзор Юлчй Бобоев кор мекарданд. Соли 1956
муовини аввали у - куратори заминтацсимкунй Михалко ба-
рои норагирй аз мансаб сабукдуш гашт. Андаке пас техник
Ё.Ашрафовро х,ам бо гуно^с аз заминдудокунй дур карда, ба
доят Абдудаббор Баиисвро гузоштанд.
Тащсими участкабо гаиу калоча^ои зиёде сурат меги-
рифт, ^икоят мекард М.Ощилов. Баъзс^о Юлчй Бобоев ва кор-
манд он и комидроияро ба ноадолатй ва чашмбандй айбдор
мекарданд. Намсдонам, он гап\о то кадом дара да дон доштанд,
\арчи \ам бошад, пеши назарамон як мадаллаи бузурги а^оли-
нишин цомат мсафрохт. Дар мадмуъ дар ин до ягон 1200 хона-
вода барои манзилсозй участка гирифтанд. Он айём калимаи
557
Дар Себзор таомули ачлоди - хашар то хол маъмул аст
маъмултарин дар байни сокинони шазуэ "участка" буд. Азбас-
ки цариб тамоми биноз^о бо хишти хом сохта мешуданд,
комицроия барои бо хоку кулух, шакалу санг таъмин кардани
аз^олй автобаза^оро вазифадор намуд, ки 50-60 автомошини
боркаш цудо намоянд. Як мошин санг 8 сум меистод. Цемент-
ро бо талон шуъбаи баплангирии комицроия тацсим мекард,
чубу тахтаро мардум аз Главснаб мегирифтанд. Х,амчуи сар-
парасти создай сохтмон ман кушодани роз;, тахту з^амворкунии
кучаи асосй, дар ду бари он кофтали цуйз^оро ба идораи таъ-
миру сохтмон (сардораш Ильссови тотор) ва ходагии комму-
налии шазуэ (сардораш Муз^иддин Мирмуз^аммадов) вогузор
намудам. Дар комицроия масличат карда, к;арор додем, ки дар
ду тарафи кучаи нав дарахтони себ шинонида, ба он "Себзор"
ном гузорем. Бо ин мацсад соли 1958 аз Институти селекция ва
тухмичигии растаниз^ои Узбекистан 6,5 з^азор бсх низ;олз;ои хар-
себ овардем. Дертар кучаи навбунёд кучаи Хрущёв ва синае
соли 1961 боз кучаи Себзор ном гирифт.
558
Тибк;и нацша шох,ро\и асосй - кучаи Ссбзорро бояд 12 кучаи
па\иуй бурида мсгузашт, ба онх,о дар комицроияи намонвакда
помпой арбобони машхури рус - Попов, Суворов, Кутузов,
Нахимов, Ушаков, Пржевальский, Павлов, Менделеев, Глин-
ка, Ломоносов, намчунин Абуалй Сино ва 20-солагии Тоцикис-
1 онро доданд. Дар айёми «бозеозй» ва даврони Истиврюлия г
бо хох,иши сокинон ва даву този наздикони шахсиятнои алох,и-
да бисёрии ин ном\о иваз карда шуданд. Чунончи, Глинка кучаи
Х,оцй Содик, гардиду Нахимов -Пулод Бобокалонов, Павлов -
Угулой Шамсиддинова, Менделеев - Мирзоцосим Рустамов,
Ломоносов - Исмат Алихонов, 20-солагии Тодикистон - Алй
Ахмадов в а гайра.
Вале банда бояд бигуям, ки тобистони соли 1956 аснои
кучида омадани мо дар цисми зиёди ин цо нануз на тарни кучаи
асосй ба назар мсрасиду на куча^ои панлуй. Дар бисёр цой^ояш
сохтмони манзил нам огоз наёфта буд. Барои кушодани куча
зардолунои гафси азаматро решакан кардан лозим меомад.
Ондоро бо троснои гафси фулодин ба тракторной тасмачарх
ба суе мекашиданд. Баъзан ба ин кор зури тракторной
пурцувват нам намерасид. Бисёр аламовар буд дидани ин ман-
зара барои мани кудак. Ба зардолунои сарсабз сахт дилам ме-
сухт.
Дер муддат кучаи нав хокпалмак хобид. Хоки бехта то зону
мезад. Андак боду шамол хезад ё мошине гузарад, чангу хок ба
осмон Дакка мсхурд, даруни тупаланг ду цадам онсутарро дида
намешуд. Борону барфи тар борад, куча ба лойхонаи азиме
табдил меёфт. Манзараи ншуворро нар гуна хазандагону наша-
роги занрнок ва гала-гала сагнои бссониб, ки аз худи сой мео-
маданд, боз нам нузновартар mci ардонданд. Дар ёдам, ду на-
фар узбекзани ёвагй ба хоку хамуч гутида, Себзори валангор-
ро миёнабур мекарданд, ки аз таги иояшон море фашшосзанон
баромад. Дуяшон "илон!", "илон!" гуён аз таре каб-кабуд шу-
даву базур гурехта, худро ба цои бехавф гирифтанд. Аз гуфти
М. О к, и л о в сабаби дуру дароз мумфарш нашудани куча он буд,
ки то соли 1958 шанр заводи асфалтбарории худро надошт. "Би-
559
Хочи Содик
сер касон, масалан Нурму\аммад-
додари Тодй-калла ба миёнашон
шланг баста, кучаро об мезаданд"-
ба ёд меовард у.
Них,оят кучаро аввал шагал пу-
шонида, сипас асфалтпуш карданд.
Дар дуй^ои ду бари рох, оби доимй
равон ва дарахтони себ боровар
гардиданд. Сохтмони иморат^ои
чала ба охир мерасид. Мардум аз
партия ва \укумат, ки барои бех,тар-
шавии шароити манзилиашон ин
к;адар кумак намуданд, бех,ад мин-
натдор буданд.
Баъди мумфарш шудан кучаи
Себзор ба як навъ машх;гох;и мото-
циклдавонй табдил ёфт, зеро дигар чунин кучаи сербару ро-
Наш \амвор дар шанр вуцуд надошт. Он к;адар "Иж"-у "Вос-
ход", "Ковровец"-у "Ява"-v>, х,амчунип всломогорно дар он да-
вутоз мекарданд, ки аз таррасашон гушх,о к;уфл мезад. Аммо
дер муддат мадаллаи навбунёд аз автобуси худй манрум буд.
Талаби сокинон дар бораи ташкили маршрута "Пандшанбе
Себзор" то худи соли 1966 к;онеъ гардонда нашуд. Фак;ат баъди
дар "Хацицати Ленинобод" дарц шудани лудмаи як нафар бо-
шандаи махалла тахди унвони "Бо налво гуфтан да^он ширин
намешивал" сарони шанр мадбур шуданд сафархати нав кушо-
янд. То ин дам ссбзорино аз хизмати автобусной ба Ёваю Розиён
ва Седаста раванда ва мошиниои ронгузар истифода мебурданд.
Дере нагузашта дар ин до шуъбаи алоца ва якчанд магозаи нави
хурокворй низ сохта шуданд.
Бояд гуфт, ки дар Себзор бисёр ашхоси варзида, арбобони
намоёни низбию давлатй, олимону адибон, рузноманигорон,
омузгорони шинохта манзил ихтиёр намуданд. Дар байни онно
нависанда Х,оцй Содик;, докторони илми таърих, профессоров
Абдураззоц Турсунов ва Абдумадид К,одиров, ректори ДДОЛ
560
Абдусаттор К,обилов, доцентов Саттор К,аюмов, Сайидмамад
Парпиев, Г.А.Домышливец, Обидцон Орифй, Гайдар Саидов,
Турсунбой Юсуфов, собиц раисони комицроияи вилоят Мас-
тура Авезова ва Мирзоцосим Рустамов, собиц раисони
комицроияи ша\р Муьминцон Ма^камов, Еайбулло (Этилов ва
Юлчй Бобоев, ветсран^ои маш^ури \изб Мухтор Айёмов,
У гул ой Шамсиддинова, Оиша Ра^матбоева, Ра^мат Саидов, на-
хустин вазири коркой хориции Тоцикистон Алй Ахмадов, му-
овини раиси комицроияи шаэуэ Мухаррам Ра^матова ва дига-
рон буданд. Ин нафарон аз руздои аввал цитата фаро^ам овар-
дани му^ити созгори маънавй, цорй намудани тарзи советии
зиндагй ва урфу одат^ои замонавй нацши пешбаранда мебози-
данд.
ЯКЕ аз сутункой Себзор аз худи аввал адиби тавоно Х,оцй
Содик; ба шумор мерафганд. Нак;ши он кас дамчун журналист
дар тезондани бунёди ин мавзеъ хеле калон буд. Бо цувваи обру
ва зарби цалам ба ^алли бисёр муаммо^ои пешомада мусоидат
мекарданд. Ин дам албатта сохтмони манзили худашон низ
фаромуш намешуд. Боре дар суэцбат бо ман ик;рор шуданд:
-Аснои иморатсозй сардори полигони трести сохтмон Олим
Ализода маро барои ох,аку цемент хеле овора кард, муомила-
аш ^ам цудо тунд буд. Дар дил авд кардам: "Х,амин масоле^и
сабилмондаатро гирам, сазоятро хо^ам дод!”. Инак, баъди чан-
де дар маз\акаи "Интихоби домод" падари арус-шахси худпи-
санду магрурро бо к,ах,р "Ализода" ном гузоштам.
Бояд гуфт, ки шиносоии мо бо Х,оцй-ака нахуст соли 1974
аснои имти^они давлатй ба вуцуъ пайваста буд. Устод аз баро-
мадам дар \имояи кори дипломй мамнун гашта, ба деканамон
М.К,осимова ва мудири кафедра В.Асрорй исрор намуданд, ки
ба ман барои та^сил дар аспирантура тавсиянома дода шавад.
Мутаассифона, он дам шароити оилавй имкон надод аз мар^а-
мати устод истифода барам. Минбаъд \ар го^е Х,оцй Содик, аз
Душанбе ба Лснинобод биёянд, ратман аз су^баташон ба\ра-
вар мешудам. Ба "Хдцицати Ленинобод" цадам ранца кардани
он кас барои мо, кормандон гуё ид буд. Дидори ин одами дилё-
561
бу хушсуханро дар яке орзу мекардем. Шахсан устодро аз гу-
заштаи дангиашон, водеоти солхои 30-юм, дар бораи шахсия-
тдои алодида пурсон мешудам. Ба Х,одй-ака бахусус дудум ба
Сталин, мазаммати "шахспарастй" дед маъдул набуд, эшон та-
шаббускорону дорчисни ин маъракаи бадхашмонаи айеми "боз-
созй"-ро датъиян мадкум мекарданд.
-Сталин дар Маскав нишаста аз кудо медонист, ки Сафохон
Аминзодааш кисту Х,аким Карим ё Дадобой Мадкамбоеваш
кисг? мешуриданд он кас. Х,ама ин таъдиботу аз болои якди-
гар баёнот додандо дасисаи нобакорони мидаллй буд. Худи
маро низ соли 1937 дамкори худам (Шумо уро нагз мешино-
сед) ба "орган" дапонда дода буд. Хайрият, дар боло нишаста-
гон дилро аз хамир одилона дудо карданду ман баъди якчанд
мод аз мадбас радо шудам.
Чунин судбатдоро мо на як бору ду бор дар хонаи себзории
устод низ дойр карда будем. Х,одй Содид то охири умр дудоя
буданд год дар пойтахт мезистанду год дар Ленинобод. Соли
1984 ба ман ёрдамашон лозим шуд: китоби аввалини дар бораи
нартизандои тодик навиштаамро дуним сол "барои таддиди баъзе
маводдояш" дар Комитета амнияти дум дури гирифта монданду
на бармегардонданд, на чопашро манъ мекарданд. Китоб дар
дасти муовини раиси комитет К.Пулодов мехобид, мавсуф на
идозат доданашро медонист, на мехост бо ман рубару шавад.
Ба задматам дилам сухта, бордо остонаи ин даргодро охурча
кардам, талаб намудам, ки дастнависамро гардонда диданд.
Сардори архиви он Кузнецов ном полковник бо супориши
Пулодов дар дафъа маро таскин медод, ки тафтиш ба охир раси-
да истодааст, боз каме интазор шавам. Одибат тодатам тод шуда
рост ба хонаи душанбегии Х,одй-ака рафтам. Муаллим галтида
лат хурда будаанд, дануз дар бистари беморй мехобиданд, бо
вудуди ин багоят мсдрубонона дабул карданд.
-Кадом шамол парронд, уко? Сидату саломат, баофият дас-
тед? Кордой эдодй чй тавр?-боисрор мепурсиданд.
-Х,амааш хубу...-забои хоидам ман.-Шогирдатон генерал
Пулодов ба чопи китобам идозат надода истодааст.
562
Комилцоп? Вай ба китобчопкунй чй муносибат доштааст?
Ба Х,оцй-ака фаз^мондам, ки як цисми ца\рамонони китобам
одамони асирафтода, гузаштаапюн "торик" аст, бинобар ин аз
1 афтиши комитет гузапп анашой шарз будааст.
-Наход тафтиш дуним сол гул кашад? изх,ори тааццуб на-
муданд устод.-Ана барои з^амин цавонх,о ба мавзуи цанг руй
намеоваранд-дия. Хайр, дилгир нашавед, ман бо Пулодов гап-
занон мекунам.
Дар звдицат, бо дахолати Х,оцй-ака баъди чанде яхи хомушй
об шуду он чизи навишз аам дар шакли китобчае (дар комитет
"как бы чего не вышло" гуён онро хуб калз аву кугох, кардаанд)
руи чопро дид. Яке аз нусхах,ои аввалинашро ба устодон Х,оцй
Содицу Разжим Далил з^адя намудам.
Х,оцй-ака шахсе буданд багоят хушгап, одамдуст, ме\мон-
навоз, улфатбоз. Бо вуцуди адиби шинохтаю номвар будана-
шон такаббуру калонигарй барояшон му злак; о бегона буд.
Сух,бази касе писандашон ояд, х,ама корро як су гузошта, бо у
соатз^о чац-чац карда менишасзанд, чунин шахе асло малоли
хотирашон намешуд. Банда дар бораи одамияти баланд, услу-
би нотакрори рох,барии Х,оцй Содик,, гамхори^ои бемисли он
кас дар х,а^к;и тобеонашон (масалан, Х,илолиён Аскари гарибро
бо пули худашон хонадор карда буданд) аз хдмкорони калон-
солам К.Солез^зода, Х,.Олимй, М.Юсуфов, И.Исмоилов,
И.Бобоцонов, К.Пулодов, Б.Хоцаев, Х,.Наимова ва дигарон
бисёр шунидаам. Барои Х,оцй-ака дастгирй ва зуимояи зердас-
тон кори аз зцама муз^им х,исоб меёфт. Аснои сарму^аррири
"Хд^ицати Ленинобод" буданашон х,сц касро з^атто дар сурати
содир кардани сахзтарин гунох, х,ам, дар мадлис, дар байни
коллектив бсобру намскарданд, аз касс сахт ранцанд, фацат
мегуфтанд: "Х,с, ба деги каллашурбо афтед". Агар журналисте
гуноз^ кунаду обком цазо додани уро талаб намояд, шервор ба
з^имояи у бархосз а, синаи худро барои вай сипар мекарданд.
Дар давраи роз^барии он кас боре зцам нашуда буд, ки нафа-
рсро ба обком бурда говсуд карда бошанд. Х,амкорам шодра-
вон Болтуцон Умаров ба ман чунин з^икоят карда буд: солдои
563
1955 у, йигити цавон дар "Х,ак,ицати Ленинобод" вазифаи ёрдам-
чии мусах,х,сх,ро ба цо меовард. Як дафъа дар натицаи бедищцатй
дар сарлав^ае ибораи "Германияи Рарбй" са^ван "Германияи
Рарй" чои мешавад. Шуре мехезад ногуфтанй. Фавран аз идо-
рах,ои белой занг зада талаб мекунанд, ки дар х,ацк,и гуна^ко-
рон чора дида шавад. Х,оцй Содик; он^оро базур ором карда,
дишаба гурух,и муса\х,ех,ону навбатдоронро ба х,узур мехонанд.
"Аз таре куртаамон шип-шилта арацнюр шуд, - мегуфт Болту-
цон-ако. Х,атто cap боло кардан цуръат надоштем". Дар чу-
нин х,олат ба дигар ро^баре, ба ^авле, Худо медод: аз ин баро-
на истифода бурда зердастонашро пуст меканд. Вале авзои
Х,оцй Содик, тагйир наёфта о^анги гуфторашон низ ^алимона
буд: "Бародарон, насих,атомез гуфтанд он кас,-аз тамомшавии
цанг бо Германия дамагй да^ сол гузашт, \ануз дарду алам аз
дил^оямон нарафтааст. К,ариб оилае нест, ки ягон касаш дар
ин цанг х,алок нашуда бошад, худи маро х,ам тири нсмис аз як
поям маэуэум сохт. Яъне ^ар яки мо нисбати Германия цасду
нафрати беандоза дорем, вайро нафацат "гар", балки аз ин ^ам
бадтар номем, боз кам аст. Вале, рафицон, биёед, э^сосотамон-
ро дар дил нигох, дорем, душманро руирост, дар са^ифаи газе-
та дашном надих,ем, ки мардум айб мекунанд". Ана х,амин тавр
коркунони ба хаю ро\цода осонакак аз цазо халос шуданд. Ба
чунин тарзи хирадмандонаи тарбия танх,о Х,оцй Содиц цодир
буданд. Мактаби таълими он кас ба бисёр адибону к;аламка-
шони номи ба амсоли А.Шукух;й, А.Ба^орй, А.Воситзода, П.То-
лис, X,. Аскар, Д.Рацабй, М. Узоров, М.Боцй сабаци ^аёт омузон-
дааст. Устод худашон истеъдоодоро тарбия менамуданд, ба
онх,о муттако мешуданд, дар ^амагуна мушкилй кумакашонро
дарег намедоштанд. Зеро диле доштанд чун оина мусаффо, бе
ягон губору олоиш. Афсус, ки ин хуи Х,оцй-ака ба рох;барони
ояндаи "Х,ак,ик;ати Ленинобод" нагузашт, ohj^o якзайл айби
тобеонро мецустанд, ки дили касро сиёх, кунанд.
Дар давраи Х,оцй Содик; редакцияи мазкур мсх,монсарои бо-
шуку^еро мемонд: овозаи саховат, оши палави хушлаззат ва
сух,батх,ои ширини устод то дури^ои дур пах,н шуда буд. Ин
564
овоза ба i уши нависандаи машхури советй Константин Симо-
нов низ мерасад ва у аснои ба Тошканд сафар карданаш (1958)
бисер мехоз^ад, ки аз Ленинобод низ дидан намояд. Х,оцй-акаи
аз мез^мондории тошкандиён нагз воциф кормандони зуккахур-
ашон К.Солез^зодаю Р.Рацабовро мефармоянд, ки барои К.Си-
монов дар чойхонаи лаби дарё дастархони нотакроре ороянд.
Дар зцацицат ме^мони олицадри москвагй аз пазирой ва зиёфа-
ти шо\онаи дустони леинободиаш дар х,айрат монд, гуфт, ки
чунин з^урмату эъзозро у дар ^сц кудо вонахурдааст, та^сину
офаринро дар з^а^и Х,оцй Содищу ёронаш щатор кард. Пагох;и
дигар Симонов бо табъи болида ба идораи "Хацицати Ленино-
бод" цадам ранца намуд. Су^баташ бо а\ли редакция хеле тас-
фид. Константин Сергеевич гаштаву баргашта зинх,ор менамуд,
ки ме^моннавозии ленинободиён без^амто аст.
Он солх,о з^ама гуна касон даргоз^и ин идораро муцаддас ме-
донистанд, ду з^арфе аз забони Х,оци Содик;у Разжим Далил шу-
ниданро орзу мекарданд. Шабу руз деги палави редакция
цушида меистод, паи радами ихлосмандону мез^монон аз осто-
нааш канда набуд. Мутаассифона, баъди ба Душанбе ба кор
рафтани Х,°Чй-ака ин анъаназ^о ба боди фаромушй супурда
шуданд.
СЕБЗОР дар огуши худ шахсиятз^оеро дой дода буд, ки х,ас-
тиашон саршор аз одамияти баланд буду мароми зиндагиашон
иборат аз хизмати софдилона ба халцу Ватан. Банда профес-
сор Саттор К,айюмовро аз думлаи з^амин гуна инсонз^о медо-
нистам. Ин марди болобаланди богайрат, устухонз^ояш бо зав-
маги дсэдонй ва дах, соли хизмати аскарй шахшуда дили беки-
ну мисли оина мусаффо дошт. Мавсуф муддати 14 сол ба До-
нишкадаи омузгории Ленинобод сарварй карда, боре \ам номи
некашро ба губоре олуда насохт. Дар давраи розфарии у дар
ин даргох; на ришваситонй дой дошту на сохтакорй. Шогирдо-
ни соз^ибмаълумоти онро дар з^ама цо бо хушнудй ба кор цабул
мекарданд. Саттор К,айюмович бодастпарварониссршумораш
меболид ва дар з^ар цое, ки аз онз^о ба некй сухан мерафт, аз
хурсандй ба куртааш намегунцид.
565
Саттор Каиюмов бо аъзоёни раёсати Шурой ветеранхои вилоят
Мову у бахусус дар солдои охири умраш, замене, ки у Шурой
собищадорони вилоятро сарварй мекард, бо х,ам хеле Ларину
дамсоз будем. Саттор К,айюмович \ар китобамро бодшдат хон-
да, ба он^о водей медод, сиддан хурсанд мешуд, ки ман
бодуръатона ба мавзуъ^ои то дол таддицнашуда даст мезанам.
- Уко, "Дар талоши некномй"-атонро хонда гиря кардам, -
рузе дар родрави дукумат аз родам дошла гуфт у. - Наход
годикони худамон дар дацди якдигар ин хел берадм бошанд?
Азобдои кашидаи Азал Бобоходасвро тасаввур карда, аз одам-
подам дам дилам монд. Вале ба Шумо барои чунин цадрамони
асилро сафед карданал он дазор радмат!
Саттор К,айюмович шахси одаму оламдида ва аз водеоти Ле-
нинободи солдои 50-80-ум багоят водифе буд. Ва дар годе се-
каса - уву ман ва раиси шадр О.^алолов якдоя ба хуроки
нисфирузй мерафлем (ин дол ду-се сол муттасил давом кард)
гирди мизи таомхурй сух, бати дилнишине ба вудуъ мепайваст.
К,айюмов дар дараёни он ба бисёр додисоти гузашта равшанй
андохта, кори маро дидаги таърихнависй осон мегардонд.
Хурду хурокаш басо хоксорона буд - бештар карамшурбо ме-
фармуд, мегуфт, ки ба ин таом аз солдои аскарй одат кардааст.
Баъзан бадсдои илмиамон чунон метасфид, ки датто хурок-
хуриро фаромуш мекардем. Боре ба у навигаридои тозатарини
илмро дар бораи дасти пас аз марг надл кардам. Бо тадаммул
гуш андохт ва баъди сукути тулонй файласуфона cap дунбонд:
566
Еафур Неъматов
Х,а, ^сд мумкин не, ки х.асг баъ-
ди мурдан давом накунад. Ин ба
мантиь; ^аргиз рост намеояд.
5 май соли 2007 дар оромго^и
Маккаи Азизони Чорчирок; дар ма-
росими яксолагии вафоташ ^амин
суханонаш ба хотирам расиданд. У
пас аз марги худ низ сох,ибэ\гиром
буд. Ба сари цабраш гулкой аргу-
вониро гузошта аз Худой муттаол
хостор шудам, ки манзили ин мар-
ди нексириштро дар он дунё низ обо-
ду пурнур гардонад.
БОЗ як марди цоматбаланДи ан-
даке хамидаро цариб х,ар са^ар дар
Бедилу Шуро барин кучах;ои ба
Себзор баранда дучор меомадам. Дертар бо х;ам сахт царин
шудем. Бо вудуди солхур-дагй цадам^ояш давононаю барда-
мона буданд, аз суб\цам ба варзишгох, мешитобид, \афтае як
маротиба худро \атман дар бугхонаи ^аммом обутоб медод.
Оре, Рафур Неъматов - ветерани спорти тодик то дами вопа-
синаш аз варзиш дил канда натавонист. Зиндагиномаи у басо
рангин аст: \ануз соли 1935 Неъматов капитани дастаи футбо-
ли "Спартак"-и Худанд таъин мешавад. Та\ги сарварии у ал-
лакай соли дигар ин команда ба финали доми дум^урй мебаро-
яд. Рафур варзишгари серкунар буд. 26 августа соли 1935 у ^ам-
ро^и панд рафи^аш дар пойгаи велосипедронии Худанд-Ста-
линобод тавассути агба^ои Ша^ристону Анзоб иштирок кар-
да ^амаро ба ^айрат гузошт. Он^о дар зарфи 30 соат аз болои
се даторкух, гузашта 349 км масофаро тай карданд.
Х,амин зуру тавон Рафур Неъматовро айёми данги зидди фа-
шизм дар хоки Эрон хуб кор омад. У дар он до бо гуру^и кало-
ни ленинободиён - собиц ронандагони батальони 130-юми
автомобили аз Машхаду Бандаршо^ ва Шо^руд го Апщободу
К,изиларвот борзой стратеги мекашонд. Баъзан дар як шабо-
567
Фаъолазани машхурОиша Рахматбоева мачлиси хизбии собика-
дорони махалларо мегузаропад. Соли 1981.
наруз то 500 км масофаро паси cap кардан лозим меомад. Ба
гармои дах;шатангез мошин тоб намеовард, вале одамони мо
устувор буданд. Бафур ^ам рессорной мошини ЗИС-5-ашро мус-
та^кам карда ба дои 3 тоннам норма ду маротиба бештар бор
мекашонд.
- Мотор дам ба дам мецушид, дар кабинаи тафсон дил аз
х,арорати баланд бехуд мешуд, вале х,амхизматонам Мамадцон
Ниёзов, Николай Москвичёв, Дадобой Очилов, бародари На-
ташаи ссбзорй - Александр Логинов ва дигарон ба тамоми душ-
вори^о тоб оварда матонати олй нишон медоданд, - х,икоят
мекард Рафур-амак. - Бор^о шабона дар биёбони беодам бал-
лони мошин мекафид ё ро^занон ^уцум мекарданд. Дар чунин
^олат кафолати цурагй кумак мерасонд: аксаран х,аракаг ме-
кардем тоца нею дар \айати корвон ба рох, бароем.
Тавре ёвари командири к;исми х,арбй лейтенанти калон Жу-
равлёв 20 декабри соли 1945 дар справка тасдид мекард, Рафур
Неъматов аснои Эрон будан бо мошин^ои тамгаи америкоии
568
ШАХСИЯТХОИ БАРУМАНДИ СЕБЗОР
Мухтор Айёмов
Мирзокосим Рустамов
Мамаддоп Окилов
Абдукаххор Рози ков
569
ШАХСИЯТХ.ОИ БАРУМАНДИ СЕБЗОР
Абдусаттор Кобилов
Карим Темуров
Фаизулло Абдуллоев муддати
15 сол кумитаи махаллаи Таги
Тути Калоиро сарварй кардааст
Мухаррам Рахметова
570
Масту ра Авезова аспои овоздихи
"Студебеккер", "Мак", "Форд", "Шевроле", "Цемс" низ бор ка-
шонда, ондоро босифат таъмир х,ам менамуд. Тули дар ин мо-
шшцо кор карданаш ягон маротиба ба садамаву шикает ро>;
надодааст. Чунин малакаи бои мошинрониро Рафур-амак баъ-
ди итмоми цанг дамчун устои омузгор ба шогирдони Автомо-
токлуби Ленинобод ёд медод. Аммо уро а\ли цамоатчигии ша\р
бештар дамчун дилдодаи спорт, поягузори цамъияти ихтиёрии
варзишии "Спартак" мешинохтанд. Мавсуф ба ин цамъият со-
571
Бархе аз цавонмардони себзорй, ки бо ман хамрох ба воя расидаанд: (аз
чап) Пулодчон Осимов, Акбар Шарифов, Ахмадчон Ахмадов, Аъзам
Очилов, Максуд Саш инов, Хасанбой Хамроев, Абдуманнон Шарифов,
Неъмат Эргашев
л^ои зиёдс сарварй намуд. Дили бецарораш ^ец оромй намепа-
зируфт. К,абл аз нафаца баромадан дар заводи "Торгмаш" ин-
жснери техникаи бсхатарй буду бо ташаббуси худ дар корхона
Шурои тарбияи цисмонй таъсис дода намуд^ои гуногуни вар-
зишро ба рох; монд. Номи ин марди матинирода дар таърихи
спорти то*(ик бо ^арф\ои заррин навишта шудааст.
Банда бо муйсафедони дигари себзорй, бахусус нафарони
баруманду хизматкардае чун Юлчй Бобоеву Мухтор Айёмов
бисер х;амсух,бат мешудам. Дар су^бати эшон будан барои мани
таърихшинос кайфияти махсус дошт, он лах,за худро х,амрох,и
мусо^ибонам дар огуши солхои 30-50-ум х,ис мскардам. К,ариб
х,афтае набуд, ки ба аёдати Юлчй Бобоев наравам. У аз дидори
ман шод мешуд, бо шавк; дастархони сухДат мскушод. Аз вай
бештар дар бораи ру\ияи цавонони давраи цанг, Ленинободи
х,амон сол\о, таърихи навсози\ои ша^р пурсон мешудам. Мав-
суф, ки дах; сол дар вазифаи раиси комицроияи шах;р (1949-1958)
кор кардааст, ба кати руи х;авлиаш барох;ат нишаста, ба ман бо
^авсалаи том х,икоят мекард, рузс донистам, ки сабабгори ба
572
адабиёт омадани А.Шукунй намин Бобоев будааст. Аз гуфташ,
у - сармунаррири газетам "Стахановчй" барои аз мак; о моти
амният (он цо Шукунй хамчун афсари кадрй хизмат мекард)
кашида гирифтани ин цавони сонибистеъдод бо сарварй цумн-
урй Б.Рафуров ва котиби идеологии КМ Т.Пулодов цариб да-
стбагиребон шуда, о^ибат тавонистааст Аминцонро ба кор ба
редакция биёрад. Барои ободонй ва пешрафти шанр низ хиз-
мат^ои зиёде кардааст. Солдои 50-ум дар боги фарнангу исти-
рох,ати шанр 23 хел гулкой хушрангу буй месабзиданд. Анвои
дарахтони в;ади кучаро низ х,исоб надошт. Он^оро ба Ю. Бобо-
ев намонвацта котиби якуми КМ ПК Узбекистан А.Ниёзов надя
карда буд. Оре, Юлчй Бобоев марди накукору созандас буд,
ёрдамаш ба одамон бисёр расидааст. Ягон сол муцаддам, вацте
ки наздиконаш ба наздам барои абадй гардондани хотираи у
маслинатгирй омаданд, гуфтам: зиндагиномаи падаратон ки-
тоби ало^идаро меарзад ва як нафар рафики цаламкашамро
илтимос кардам таълифи чунин асарро ба зимма гирад, аз руи
шунидам ноло он китоб дар арафаи анцомёбист.
ДАР даврони советй бештарини мардуми Себзорро корга-
рону хизматчиён ташкил медоданд. Аз суб^и соленой аз ин цо
ба корхонанои саноатй садно мардону занон рансипор мешу-
данд, то бо завмаги налои барои халцу Ватан неъматнои моддй
офаранд. Дар намсоягии мо аз нама бисёр коркунони комби-
ната абрешим ицомат доштанд, аз директори кулли он Мирзо-
набиб Бацоеву писаронаш cap карда то Фотима-холаю писари
у Набицон Мансуров, Анмад Очилов, Анадцон Абдуцайюмов,
Абдуранмон Абдурасулов, Абдусаид Шарифов, Турсунбой
Рафуров, Мансур Умаров, Абдуналиму Абдухалил Гадоевно,
Абдусаттор Тоцибоев ва дигарон. Хдмсинфи ман Зулфинисо
Фозилова яке аз машъалони номвари комбинат мансуб мешуд.
Соли 1969 вацте ки мактаби миёнаи разами 18-ро хатм мекар-
дем, Зулфинисо аз байни шарикдарсон яккаву ягона арза дошт,
ки ба комбината абрешим ба кор рафтанист. Ба ин баъзе\о лаб
бурма карданд: "Хдмин нам касб шуду...". Вале аллакай дере
нагузашта наёт дар интихоб хата накардани Зулфинисоро ни-
573
Зулфинисо Фозилова
шон дод: ба туфайли гайратмандй
у ба цулла^ое расид, ки ба дигарон
дастнорас буданд. Борх,о дар мусо-
бицаи социалиста голиб омада, дар
фабрикаи ресандагй коргари аз
^ама пенщадам шинохта шуд, алла-
кай баъди шаш соли кораш депута-
та Шурои Олии цумх,урй ва соли
1987 депутата Шурои Олии СССР
интихоб гардид, бо ордени Дустии
Халедо мукофотонида шуд. Аз соли
1995 то х,ол З.Фозилова дар цехи ре-
сандагии КМ "Кабоол-Тоцик-Тек-
стайлз" сарварй бригада мебошад.
Сокини кучаи Менделеев Акбар-
ако Исосв низ дар за^матписандй
ба а\ли комбината абрешим сабак; медод. Фаъолияти шо^ибо-
фии у дар синни шонзда^солагй соли 1950 огоз ёфта буд. Исосв
х,амеша супориш^ои исте^солиро барзиёд ицро менамуд, х,ам-
чун устои чашмикордон борх,о бо ихтаёри худ ба бригадах,ои
ацибмонда гузашта, ондоро бо пешеафон баробар мекунонд.
Солхои 70-ум дар бораи у газета^о бисёр менавиштанд. Барои
матонат ва кори босамарааш Акбар Исоев бо орден^ои Ленин
ва Байраци Сурхи Мех,нал к;адр гардида буд.
Соли 1974 дар мамлакат нишони нав - ордени Шарафи Мех;-
нат таъсис гардид, ки он низ ба мисли ордени цангии Шараф се
дараца дошту х,ар як дорандаи се дарацаи он ^амсанги К,а^ра-
мони Мохната Социалиста дониста мешуд. То заволи Давлати
Советй дар шах,рамон тан^о ба як нафар - сардори бригадаи
дарзмолгарони итти^одияи тозакунии либос ва ^аммому
цомашуии "Дуста" Х,амида Шамсиеваи себзорй муяссар шуд
ба ин гуна мукофот сох,иб гардад. Х,амида-хола бисту панц соли
умрашро ба дарзмолгарй бахшид, ба ^амша^риён хизмати
шоиста расонд ва х,оло бо сари баланд давлати пирй меронад.
Дар бораи мех,натдустии дорандаи Цоизаи Давлатии СССР
574
Абдусаттор Бойматов
Дс^нав фарогат
Абдусаттор Бойматов ман з^ануз
овони донишцуиам навишта будам.
Ин марди базеби камгап солх,о ба
бригадам ^аннодии комбинати кон-
серв сарварй мснамуд. Дар пухта-
ни щи-ёму ^алво^о \унари бе^амто
дошт. Уро гуё барои кор офарида
буданд, ки мудом дар гами пешбур-
ди исте^солот ва тарбияи кадр^ои
нави коргарй мсгашт. Дамчун
мураббй ба наздик 30 нафар касб^ои
x,apxe.iapo омузонд, ки онх,о имруз
кори уро давом меди^анд. Вацте ки
ба нафаца баромада дар лаби ^авзи
мекард, шогирдо-
ну хдмкорон зуд-зуд ба аёдаташ ме-
омаданд. Абдусаттор-акои пур^унар 18 феврали соли 2007 ва-
фот кард.
МО, бачагони Себзор низ чун тамоми наели цавонй хуш-
бахти советй зиндагонии хуррамона доштем, дар огуши
гамхори^ои Х,изби Коммунист ва Давлати Советй зираку доно
ба воя мерасидем. Х,ар кадоми моро дар дил орзу^ои ширине
буд, яке кай^оннавард шудан мехостему дигаре олим, сеюмй -
ро^бари корхонаи бузурге. Шабх,о дар алафзори лаби цуй ни-
шаста ба^су мунозира мекардсм, су^батамон аз боби навига-
ри^ои илму техника, сиёсат, ^аёти одамони бузург то нисфи
шаб тул мекашид. Он вацт^о бача^о бех,ад китобдуст буданд,
китоб^ои шавцовар аз даст ба даст гашта, оцибат му^овааш
шабе^и латта мсгашт. Байр аз ин х;ар як оила ба чандин газе-
таю журнал обуна буд, дар хона радиою телевизор дошт, яъне
хурду калон пурдон ва аз авзои олам ба хубй огох, буданд. Бо
ибораи дигар, солхои 60-ум хдмеолони ман маънавиёти баланд
доштанд, ба гоях,ои коммуниста сидцан муътацид буданд, бо
тамоми х,астй худро ба хизмати халцу Ватан омода месохтанд,
ифтихор аз Мамлакати Советй ва дастовардаои он ни^одашон-
575
Директори комбината абре-
шим Хабиб Бакоев
ро ба пуррагй фаро гирифта буд.
Ният холис бошад, Худо ратман
ба мацсад мерасоидааст. Х,оло х,исоб
кунам, тан^о аз як худи кучаи хур-
дакаки Кутузови мо, ки дар он х,ама-
гй 45 хонавода зиндагй мекунад, 14
нафар докторону номзаодои илм ба-
ромадаанд, аз ощо 10-тояшон атро-
фи синну соли ман ва андаке давон-
тар-доктори илми ицтисодиёт, про-
фессор Во\ид Розицов, бародари у
доктори улуми техникй, профессор
Зафар Рози^ов (собиц директори
кулли Итти^одияи исте^солии "Во-
стокредмет", узви Мацлиси Миллии
Мацлиси Олй), доктори илми фило-
логия шарцшинос Санавбар Во^и-
дова, доктори илми фалсафа, про-
ректори Донишкадаи омузгории ша\ри Муроми Россия Саодат
К,обилова, доктори улуми физикаю математика Зафар К,обилов
ва номзади х,амин фан Абдурах;им Назаров, номзадх,ои илми био-
логия Мунаввара Алибоева ва Акбарцон Назаров, номзади илми
ицтисодиёт Хуршед Ботуров ва ман - номзади илми таърих, узви
Иттифо^ои нависандагон ва журнал истони цумх,урй.
Бачаи ^амин куча Оцилцон Оцилов соли 1967 Институти ин-
женерони сохтмони Маскваро ба итмом расонда, минбаъд би-
нокори маш^ур, дорандаи Ч,оизаи ба номи Рудакй ва ок,ибат
Сарвазири думх,урй гардид.
Додари у Фат^улло низ дар Донишго^и дустии халвой
Маскав ба номи Патрис Лумумба тансил карда, сол^о ба таш-
килот^ои сохтмон сарварй намуд. Боре у бо худ ба Себзор ^ам-
курсаш - шо^зодаи Лаосро овард. Бачагон аз цафои ощо бо
^исси кунцкобй rypyvrypyx, шуда мегаштанд...
Овони бачагию цавонии боз як Сарвазири цум\урй - Я^ё
Азимов низ дар Себзор гузаштааст. У бо русбачагон дар мак-
576
i аби ба номи Ленин мехонд, вале аз байни ^амсолони себзори-
Д1П низ дураз^ои зиёде дошт.
Аз думлаи з^амсуз^батони худи ман \ам, ки \ар бегох, лаби
дуй Ссбзорро зеб дода менишастанд, бисер мутахассисони вар-
идаи со^а^ои гуногун сабзида расиданд. Чунончи, Набидон
Юсуфову додараш Валидон, Одилдону Олимдон Орифовз^о,
Юсуфдон Икромов, Темур К,обилов, Абдуманнон Шарифов,
Руфрон ва Махмуд Турсуновз^о касби аз з^ама бошараф -
муаллимй пеша намуданд, Абду^алиму Абдухалил Гадоев^о,
Саидцосим ва Саидмамад Икромовз^о, Турсунбой Гафуров -
инженерони барц, А^маддон Ахмадову Комилдон Розицов
инженерони сохтмон, Зафар Розицову Анвар Ниезов - инже-
нер-технолог, Абдураз^им Урунову Абдура^мон Гафуров - ин-
женер-механик, Абдунабй Гадоев ицтисодчй, Абдураззоц Бо-
лидов рассом гардиданд.
Албатта, панд ангушт бо х,ам баробар нсст, буданд дар бай-
ни бачагони Ссбзор \ам нафарони беинтизому авбоштабиат
низ. Баъзси он\оро (ба амсоли Валерка К,урбонов) тамоми
шурапуштони шах,р мешинохтанд. Валерка дар ихтисри худ
ластаи авбошон дошт, ки бештар дар атрофи мактаби Ленин
ва кинотсатри Островский бедодгарй мекард. Дасти рости у -
Робики ях,удй бинобар корманди прокуратура будани падараш
аз з^сд кас, \а по аз милиса\о намел аренд, ба коркой густохона
даст мезад. Боре бо мотоцикли бс^уддати баландовоз чунон
цоидаи \арака тро нописандопа вайрон кард, ки аз цафояш худи
сардори ГАИ-и шазф майор В.А.Голошубов сур намуд. Робик
бо суръати баланд дониби Ссбзор роз^и гурезро пеш гириф г ва
вацте ки майор савори мотоцикли "Ирбит" ба у наздик шуд,
чунон рульро устокорона ба кучаи Пржевальский тоб дод, ки
суркунанда Голошубов бо мотоциклаш ба дуй чанпа шуд. Он
рузз^о ба з^оли милиционера ноком тамоми шаз^р механдид.
Х,ама гумон доштанд, ки акнун Робик тамом, аммо ба у дин
з^ам назад, шояд падараш надот дод. Худи Голошубов бошад,
577
Рею ори Донишгох С.Кайюмов ба Амнун Довидов ба
муносибати 60-солагиаш дома мепупюпад
^одисае руй надодагй барин хану дим гаштан гирифт...
Умари Бадбахт, Рафики ду\уд, Гришкаи Косой, Вовкаи Кара
ва чандеи дигарон низ багоят шуху цангара буданд, бедангу
занозанй истода наметавонистанд. Як цисми он^о сонитар
давонони хуб шуданд. Масалан, х,амон Робик аз хизмати аскарй
чунон йигити дебилу баодоб шуда баргашт, ки даваси кас мео-
мад. Валии Шайка (Абдувалй Охунов) ном рафики худам дам,
ки ба замин занед, ба осмон даллос мекард, дертар дар Инсти-
тут хонда муаллими хуби тарбияи дисмонй, Аълочии маорифи
халд шуд. Овони дар мактаби разами 18 омузгорй карданаш
собид раиси комицроияи шадр Юлчй Бобоевро бо худ дамрод
гирифта, ба тамоми мадомоти родбарикунанда муродиат на-
муд ва муваффад шуд, ки дар поёни мактаб боз як толори
спортии бодашамат сохта шавад Х,оло дар он бино клуби вар-
зишии "Лочин" амал мекунад. Толор ёдгорест аз Абдувалии
давонмарг.
ОН ЗАМОН Себзор мавзеи намунавии шадр мадсуб мешуд.
578
\irio мез^монони фахриро ба тамошои он меоварданд. Х,ар
к.к и ба ин цо кучида меболид, ки бахташ баландй кардаасту
акнун сокини ма^аллаи навбунсди таърифй аст. Ба ин цо ода-
мон аз гамоми гушаву канорз^ои шазцз маскун шуда буданд.
Алба 11 а, кулли ин мардум тоцик буд, вале дар байни со^ибони
"учасгка\о" руез^о, украинце, тоторз^о, нсмисз^о, бопщирд^о ва
на мояндагони миллат^ои дигар низ вомехурданд.
Л i зайри таз^цоиён аз з^ама цавми сершумор яз^удиёни бухо-
рои буданд. Ин мардум, ки дар х,авличах,ои хурд-хурди атро-
фи Панцшанбе аз гавгои бозор ва нарасидани з^аво нафастанг
мешуд, бо з^авли цон аз паи участкагирй шуд. Дар бисёр кучаз^ои
п.|\луй аз 30-40 з^авлии мавцуда то 4-5-тояш насиби ин майда-
миллат гардид. Аз руи з^исоби мо, солхои 80-ум шумораи яз^уди-
сп дар Себзор 33 хонаводаро ташкил медод, бо ибораи дигар,
миццори зиёди мардуми яз^удии Ленинобод дар з^амин махалла
исгицомат дошт. Муносибати аролии тоцик бо онз^о дустонаю
нцтиромона буд. Вай аз з^амсоягй бо ин мардум ор намекард,
ноз^инцорй намекашид, бачагонашон бо з^ам якцоя бозй мекар-
данд. Аммо буданд нафароне з^ам, ки аз яз^удиён дурй мецустанд,
аз онз^о з^азар мекарданд, нону намаки эшонро макру\ мез^исо-
биданд. Ин хусусан ба одамони хурофотпараст хос буд. Онз^о
оно «а паз^н мекарданд, ки "цуз^удон хуни одам мехуранд, душ-
м .пи дини ислом з^астанд, бо онз^о з^атто салому алейк кардан
баром бапдли муьмин гуноз^ аст". Рафту яз^удие туй ё базме
орояд, 1к< лри \лмсоягон ва шипосз^оитоцикаш аз иштирок дар
<>и худдори мекарданд. Валебархс цавонону запои бсистиз^ола
даромада пнф.пхури кардан мегирифтанд, на аз тановули
Mypi iiivpbo пар\с < mi карданду на аз дулунца задали халтапа-
лов
Аммо дар маз^алла гоцикс 1 уй кунад, суфии махалла ба маъ-
рака Я1 он я\удиро хабар намекард. Онз^о ба цаноза ва дигар
маросим^ои азо низ даъваг намешуданд. Яъне бо вуцуди му-
носиба 1 \ои х.а^ица! ан мс\рубонона дар байни з^арду цавм сад-
ди ноаснс вуцуд дошт, ки цопибз^о мавцудияти онро медонис-
ганд ва кушит мекарданд, аз он нагузаранд. Аммо вацте ки
579
ягон шахсияти варзида вафот кард, хурофот фаромуш мсшуду
хамагон мешитобиданд таъзияю эхтироми худро ба оилаи мар-
дум басн намоянд. Чунончи, аввали солдои 60-ум маросими
дафни яке аз аввалин таксировкой шахр, устоди дахх° шогир-
дон, марди софдилу халолкор Усто Борух Дадобоев, ки бино-
бар зери гулу пиёла барин цогари калон доштанаш бо лащаби
"Цухуди буцоц" сахт машхур буд, ба маъракаи азим табдил сфт.
Мурдаи уро ба рохи охирин издихоми хслессршумори тоцикону
русхо, яхудиён ва гайра бо эхтироми том гуссл намуданд. Аз
паи тобуташ то худи ^абристон даххо мошин\ои такси бо ало-
мати сугворй сигнал дода рафтанд...
Бояд гуфт ки афроди сохибэхтиром дар байни яхудиёни
ссбзорй бисёр буданд. Аз хама баобруи он\о Муаллими Хиз-
матнипюндаи цумхурй Ёцуб Хаимов ба шумор мсрафт. Мав-
суф собицаи 44-солаи омузгорй дошт, аз ин 40 солашро дар
вазифаи директори мактабхои гуногуни шахр гузаронд. Уро
цомсаи педагогии Ленинобод ва хазорон дастпарваронаш бо
эхтиром "устод" мсномиданд. Ё.Хаимов малакаи бои гарбия-
виашро саховатмандона ба омузгорони цавон мсомузонд.
Завцааш М.Мататова низ муаллима буд, ба моёп дар мактаби
миёна аз забони русй даре медод. Зани хеле хушмуомилаю бо-
савод буд. Афсус, цавон аз олам рафт. Бо вуцуди ин Ёцуб Хаи-
мович дар оила кушиш мснамуд, фарзандонашро сазовори дав-
рон ба воя расонад. Яке аз писаронаш Саъдй Хаимов хофизи
касбй шуд, чанд муддат дар дастаи шашма^омхонони Комите-
та давлатии радио ва телевизиони цумхурй хамчун солиста
хупювоз босамар фаъолият бурд. Сурудхояш басо фораму дил-
навоз буданд. Мегуянд, ки ин пешаашро дар Исроил низ бас
накардааст.
Муаллимони кухна Амнун ва Нсриё Довидовхо, Элизер Ба-
далов, прокурорхо Рафоил Ниёзов ва Рахмон Абосв, инжене-
ри 1 аксопарк Михаил Мушсев, хамшираи шафцат Лиза Дадо-
боева низ ашхоси сохибэхтиром буданд. Аксарияти ин хавм чун
анъана сартарошию кухнадузй ва суратгирй пеша дошт. Дар
калонтарин сартарошхонаи Панцшанбе, ки ба комбината хиз-
580
Муаллифи ин гатрхо мехмонони америкои И.Мушееву Л.Боруховро бо
комуси «Хучанд» ошно месозад
ма ги маишй тааллуц дошт ва салони "Аэлита" цариб тамоми
устоён аз цумлаи я^удиён буданд. Бархе ба касби буррандагй
руй оварда буд. Чунончи, ^амсояи мо ЧУРа Ботуров-марди
багоят баодобу дилеб ательеи ^арбиро сарварй мекард, баро-
бари сарулибоси низомй костюму шими муцаррариро низ
олицапоб мсдУхт.
К,ариб сад дар сади я\удиёци Себзор зиндагии осуда^олона
дот । анд, бо \ам бисер а\лу т ифок^ буданд, бар хилофи тоцикон
дир	1 и П1П1Д.1С1 и ба якдигар фаъолона кумак мерасонданд,
ii.iMciyioiiiiaiui полыни hi он ^амцавмашон берун барояд. Ра-
нобигашон бо я\удиспи Тошканду К^^анд ва ша\р\ои дигар
хеле цавй буд, зуд-зуд аз а^воли ^амдигар хабар гирифта меис-
тоданд. Аз байнашон нафаре туй кунад, тамоми мардуми я^у-
дии шазф ^озир мешуд. Эшон мардуме буданд бисёр зуккахуру
маишатчй. Х,узури мургу хурус^ои парваришкардаи хуцанди-
ёнро асосан онх,о медиданд. Ба мох,й низ бисёр иштиёк, дош-
581
танд. Гушти гову гусфандро бошад, пеш аз он, ки ба дег андо-
занд, бархилофи мо пурра аз паю партинг тоза мекунонданд,
фак,ат нук^1 ла^маш бок,й мемонду халос. Дар кучаи Бедил Донй
Абоев ном ошпази бома^орат мсзист, Юлчй Бобоеву Мухтор
Айёмов ва дигар ро^барони собик; аз у илтимос мекарданд, ки
дар чойхонаи Эргашбой-амак ба он^о ба дои палави кори ка-
лон "филе"-гушти ла^ми мисли дунба мулоим пухта ди^ад. Дам
ба дам аз хонаи я^удиён буи мо^ии бирён ва дигар хурок^ои
ишти^оовар баромада дили ^амсоягони тодика-пюнро гум ме-
занонд.
Эшон ^асад бурда мегуфтанд, ки ^атто камбагалтарини
я^удиён "куни сабзй"-тангаи тилло бисёр доранд, ба либоси
хоксоронаашон набояд бовар кард. Ин ran солхои 1988-1989,
вак,те ки я^удиёни шинос ба му^оцирати оммавй руй оварданд,
як андоза тасдици худро ёфт: он^о тиллои худро ба пул иваз
карда, х,ар чизсро, ки дар Исроил ё ШМ А арзиши баланд дош-
танд, аз маюза^ои ша^р рубучин мекарданд1. Чунончи, дар
пеши назари худи ман Миша ном яэддибача аз магозаи таги
айвони бозори Панцшанбе 10 адад фотоаппарат харид. Тавре
Мишоэль Мататов низ дар китоби ёддошт^ояш ицрор меша-
вад, ^аммиллатони корчаллони у пеш аз он ки куч бардоранд,
аз Ленинобод бо багоч ба Исроил ба мик^дори зиёд чиз^ои ка-
мёфт интицол медоданд. Масалан, руймолчаи бинипоккунй дар
Ленинобод 55 тин меистод, онро дар "Замини муцаддас" хеле
к,имат 1,5-2 шскел (пули ^амон до) мефурухтанд ё трусй дар
шаэфи мо 1 суму 44 тин арзиш дошт, онро дар Исроил ба 3
шекел мехариданд. "Баъзе^о,-мегуяд Мататов,-устокорона
бриллианту маснуоти тиллогини тамгааш 72 ё 96-ро интицол
медоданд, ки чунин чиз^о дар он до хеле цимати баланд до-
ранд. Вале барои ба чунин кор^о дуръат кардан ма^орати зиёд
ва шайтонигарй лозим аст"2.
1 Сабаби мулом ба 1ил.1огункунй сам майл донн aim я\у шёнро Цурабон Абоев
ба ман чунин маъп идол карл: пеш ба эшон дар \ама цо xaiapu лоимии цатлу ropai
ва саркубшавй гаушл мекард. лар чунин \o.iai бо худ i npii<|)ia lypcxiaiin гн.чло
i^yjiaiiiapiiH и юци нацо) додани capital \исоб мсё<|н
' Магатов М. Китоби номбурла. с.78.
582
Хурофоте ^аст, ки гуё дар куцое нотниц мешуда бошад, инро
4\удисн пешакй пай бурда, цабл аз вуцуи воцса куч мебардо-
ранд. Шояд чунин х,ам ^аст, вале як к,исми яхудиёни себзори то
худи солдои 1993-1994 низ нияти куч бардоштан, ба цое муро-
диат карданро надоштанд, зеро niaxjw худро дуст медоштанд,
мах,з дар ^амин цо зистан мехостанд. Х,ай^от, торафт бадша-
нии вазъи зиндагй, цувват гирифтани цинояткорй ва тирагии
iici помад он^оро низ ба чунин иедом мацбур намуд.
Оцибат дар Себзор тан^о як нафар я^удй монд. У Дура Мо-
шссв ном дошта, сартарош аст. Цолиби цайд аст, ки яхудиёни
цилои Ваган кард а зодго^ашон-Хуцандро фаромуш намеку-
нанд, дар ^ар ла^заи цулай ба аёдаташ меоянд. Чунончи, собик;
инженери таксопарк Михаил Мушееви себзорй а\д карда буд,
ки х»ар сол албатта Иди Наврузро бо дустони ^амкораш хо^ад
гузаронд, у то дируз ба цавлаш устувор монда, х;ар ба^ор аз
Исроил бо савготих,о меомад, идро дар х^алцаи ёрони бовафо-
яш гузаронда мерафт. "Хоки Хуцанд вазнин аст,-мегуянд я^уди-
ён. Вай касро ба огушаш чун о^анрабо мекашад". Х,амин ка-
шиши хок ва пазмонй буд, ки таи 15 соли охир хеле нафарони
эшон ба Хуцанд омада рафтанд.
Тобистони соли 2004 дар кучаи Нахимови Себзор маъракае
барпо шуд: собик; сокинони х;амин куча, х;оло ша^рвандони
Ныо-Йорк Иосиф Мушеев ва Лазарь Борухов барои ^амсоя^о
на еру дустони тоцикашон зиёфат оростанд. Ба он банда низ
хлбарй будам, бо худ як адад к;омуси "Хуцанд" гирифтам, ки ба
он ду нафар \адя намоям. Х,ам Иосиф ва х;ам Лазарь аз чопи
чунин ки гоб бс\ад хурсаид шуданд, бахусус аз он ки мо ба ин
Н1ЦИКПО11СДИЯ маводи иедсро дар бораи яхудиёни хуцандй,
п 1ЦЧ1И он\о дар гаьриху тарацциёти Хуцанд дохил намудаем.
Cy^6ai амон бо ^амма^алла^ои баоцибатамон то поси шаб да-
вом кард.
ДАР СЕБЗОР русх,о нисбатан камшумор буданд. Тан^о дар
\амсоягии мо ohj^o бо тасодуфе бисёртар цой гирифта (6 оила,
2-гояпюн ицоранишин) минбаъд пасу пеш ^амаашон кучида
рафтанд. Аз ^ама охирин соли 2004 Толики бурранда-Анато-
583
лий Звонников куч бардошт. Аз кор мондани корго^аш-итти-
^одияи исте^солии "Навруз" уву оилаашро ба ^олати танг гу-
зошт. Толики бечора барои гуруснагй накашидани кудаконаш
ба бозор шим духта мефурухт, аммо он на ^амеша ба фуруш
мера [)Г. А\воли ногуворашро дида ману раиси кумитаи махалла
Ф.Абдуллоев ба у кумак мерасондем. Аммо рузи Худо бисёр
аст, он кумак^о барояш остинча ^ам шуда наметавонистанд.
Ин мардуме буд хеле ме^натй, ба кор печон ва баинсоф. Бо
^амсоягон муносибати хуб дошт. Ба мисли тодикон тагкоб на-
буд, гайбату сифати дигаронро бад медид. Х.амсоярус^ои мо
асосан нафарони ба Хубанд солхои 30-40-ум омада буданд,
кай^о бо урфу одат^ои махалли унс гирифта, ба ин таомул^о
бо чашмони одами та^цой менигаристанд.
Хусусан бобову бибии ^амон Толик, падараш Георгий (дядя
Жора) аз рус^ои дилкушоди х,ак,ик,й буданд, ^арфи нек ^ец аз
забонашон канда набуд. Х,амин ки бо чарог ё хатти барци хона
ягон ^одиса рух дод, дар^ол дядя Жораро фарёд мекардем, у
бо майли том, бе ягон хизматона омада соз мекард. Марди ди-
дадарову камгап ва гулдасте буд у. Бар хилофаш бародари хур-
диаш Гриша аз хурдй ба бачагони бад ^амро^ шуда, авбошу
шум калон шуд. Яке аз бадахлоцони маш^ур ^исоб меёфт,
^амтабацонаш уро бо ла^аб^ои "Косой" ва "Звонь" ном меги-
рифтанд. Гап дар он ки як чашмаш андаке кашиш дошт-дар
кудакй Гриша гумита мебарорад, падари соддалав^аш дядя
Федя уро бо худ ба Бекобод бурда, ба як байтори шиносаш он
варамро мебурронад ва осори ин захм якумр дар чашми писа-
рак бок,й монд. "Косой" дар байни то^икбачагон ба воя раси 
да, забони моро хеле хуб медонист, ба муи дарози тоцикдухта-
рон рагбати зиёд дошт. Бор^о уро падару бародараш наси^ат
карда буданд, ки хуи бадашро партояд, аз шурапуштй наме-
монд. Арак, нушида, дар назди кинотеатри ба номи Островский
ва мактаби Ленин занозанй мекард. Дар Себзор низ нафарони
ба табъаш номаъцулро бера^мона мекуфт. Чунончи, дар пеши
чашмони ман Набицон ном бачаи ^амсояро зада хармурд кар-
да буд. Аз пушти авбошй ду маротиба ^абс шуд. Хайрият, дер-
584
. ap ацлаш даромада, ба ме^нат гардан фуровард, хонадор шуд,
дар ПМК-2-и треста "Тодиккоопстрой" андовагарй пеша на-
муд. Акнун дар рах,уру бо ман дучор ояд, дарду ^асрат мекард,
аз солдои барабас рафтааш пушаймон мешуд. Солдои душво-
ри 1994-1995 Гриша дар дустудуи кор ба вилояти Оренбург
рафта дар э^амон до бемор шуда вафот кард.
Боз як ^амсояи русамон Вася-амак Концедалови ронанда
Буд, дар автобазам №6-и Вазорати ходагии об мошини бензин-
ка ыон меронд. Марде буд базебу хушмуомила, вале бо завдааш
Люся носоз. Доимо дуяшон бо ^ам сагу гурба буданд. Зан ша-
и^арашро бадмаст гуён таъна мезад. Вася-амаки хуш^ол ба у
>ьтино накарда ба ман ^аёти худро на^л менамуд, мегуфт, ки
16-сола аз зодго^аш-но^ияи Верхний Мамони вилояти Воро-
неж ба данг рафта, дар му^ориба^о бо ду медали "Барои
шудоат" мукофотонида шудааст. Haiyi^oH падар писари кало-
ниаш Славик (Вячеслав)-ро аз хурдсолй ба пешаи афсарй дил-
гарм сохтанд. У дар дангбози^ое, ки ман бо бачагони кучаамон
гашкил мскардам, яке аз сарбозони фаъолтарин буд ва бо
гацо юи такдир офицер ^ам шуд: рузе шунидам, ки ба рухсатй
о мадааст, диданй рафтам. Огуш кушода ба пешвозам баромад:
-Рафик, командир, ана бин, ки аскарат чй гуна кас шудааст,-
^азломез мезавцид Славик. Ба у, давони болобаланди хушеу-
рат либоси лейтенанти калон багоят шинаму зебо афтода буд.
Аз ^икояташ донистам, ки ал^ол дар Венгрия, дар цушун^ои
алоца хизмат мекунад, та^силашро минбаъд боз ^ам давом до-
данист. Мутаассифона, баъди чанде волидонаш вафот кардан-
ду укояш Юрка хонаи падариро фурухта ба кудое рафт. Имруз
га^шри Вячеслав бароям норавшан аст.
Руси аз ^ама баобруи Себзор доцента Донишго^и давлатаи
Худанд Григорий Афанасьевич Домышлинец ма^суб мешуд. У
марди босалобата зебо ва хушгапе буд, дар кордояш низ уро ^ама
курмат мекарданд. Домышлинец ва завдааш аз зиёиёни бофар^-
анги рус ба шумор рафта, оилаи тифоцу ме^рубон доштанд, гул-
дух гаронашон Галяю Света баодобу баиффат буданд. Григорий
Афанасьевич мардуми тодикро сахт э^тиром мекард, баъди кор
585
аксаран цомаи зирагию ток;ии чует пушида ба куча мсбаромад,
ин сарулибос ба у хеле мезебид. Мавсуф ба тую маъракаи а\ли
махалла низ мудом шарик буд.
Дар Себзор ба микдори камтар тотору бошцирд^о низ ме-
зистанд. Чунончи, дар па\пуи мо тоторзани бевае идора мсни-
шаст. У хану дим бори зиндагиро мекашид, худаш тани тан^о
се фарзандро ба воя расонд. Писари хурдиаш Раниев Рифкат
дар дангбози^ои бачагона муовини ман буд, дертар у дарвоза-
бони машхури командаи футболи "Абрешим" гардид. Х,оло дар
шаэуэи Донецк ик;омат дорад. Хдмсояи бошцирдамон Гулсара
Му\аммаддонова бошад, Себзорро фацат соли 2003 тарк гуфт.
У-ик;тисоддони со^аи савдоро дар ша^ри Набережные Челны
дамчун мутахассиси варзида хуш к,абул намуданд. Аммо вай
Худандро, ки дар он хуни нофаш рехтаасту волидайнаш хок
шудаанд, фаромуш карда наметавонад. Дар ин бора худаш соли
2006 аснои боздидаш аз зодго^ ба х,амсоях,ои тодикаш ик,рор
намуд...
586
ХОТИР АХ, О АЗ ДАБИСТОН
Соли 1927 дар шафати Бозори Гусфанд мактаб месозанд.
Дертар он мактаби 7-солаи разами 6 ба номи устод Айнй ме-
гардад. Директори нахустинаш Наимхон Отаев буд. Дар мак-
таб фарзандони мардуми ма^алла^ои Де^наву Таги Тути Ка-
лон, Черебек, Бойча, К,унгуроцсозон, Оголицон таълим меги-
рифтанд. Бо саршавии цанг бисёр муаллимону хатмкардаго-
наш ба фронт ро^ пеш гирифтанд. Чунончи, муаллими цавон
Аваддон Самадови де^навй худро ба армия ихтиёран нависон-
да, рутбаи лейтенанта гирифт, дар му^ориба^о ба сифати ком-
сорги полк далерона цангида, бо мукофоти баланд-ордени
Байрами Сурх цадр карда шуд. Минбаъд у солхои зиёд дар ман-
саби муовини Вазири фар^анги цум^урй пурсамар кор кард.
Дируза шогирдони мактаб Абдумацид Далилов, Мухаммад
Эшонов, Абдугофил Осимов, Ра^матцон Мамадцонов, А^ад-
хон Юсуфов, Абдуцайюм Холматов ва чанде дигарон 18-20-
сола ба фронт ра^сипор шуда, аз цанг барнагаштанд. Сайфид-
дин Шарифов, Рузибой Очилов, Абдусаттор Нурматов, Шо-
дибой Х,оцибоев барин нафарЬн бошанд, бо ними тан гашта
омаданд.
Солхои 50-ум ин борго^и таълим мактаби миёнаи разами 7
пом дошт. Дар он акнун бачагон аз Себзори навбунёд, куча^ои
Самарканду К,ирк;он, колхозной атроф низ та^сил мекарданд.
Ба оп^о омузгоропи варзидае чун зану шав^ар Шамсияхон ва
587
Бином кухнаи мактаби миёнаи раками 18
И бродим Бузуруков^о, Рафурдон К,узибоев, Рафоат Ходасва,
Абдуазиз Мадидов, Онаой Каримова, Абдуманнон Орифов,
Му\аммадцон Комилов, Маловат Мавлонбекова, Монад Хаки-
мова, МамаДдон Юлдошев, Санавбар К,айюмова ва дигарон
даре мегуфтанд. Мактабро ветсрани маориф Муаллими Хиз-
матнишондодаи дум\урй \асанхон Эшонов сарварй мекард.
Наели давонтари муаллимон - К,обила Орифова, София Хами-
довна Губаева, Абдурасул Шарифов, Камол Умаров, Омина
Сатторова, Му^иддин ва Мухаррам Ма\камовх,о, Туроб Хо-
дасв, Альбина Михайловна Пальцева, Абдусаттор Абду режи-
мов, Ма^камдон Миркамолов ва дигарон низ ба тарбияи хо-
нандагон тамоми х;арорати дили худро мсбахшиданд. Азбаски
мактаби мазкур дар канори ша\р воцеъ буд, ба он аз боло кам-
тар эътибор медоданд. Му^ассилинаш ба бисёр чорабини^ое,
ки идораи маорифи шаэцэ мегузаронд, цалб карда намешуданд,
ба Хонаи пионерон, станциями техникону сайё^они давен, кру-
жок^ои фаннй цариб равуо надоштанд, барои та^сили аъло
цадр карда намешуданд. Дар таърихи мактаб соли 1965 ягона
хонандаи синфи 6-ум Муъминдон Исломов рох.хати лагери уму-
миттифоции пионерии "Артек"-ро сазовор гашта буд. Хол он
588
МУАЛЛИМОНИ КУХДАИ МАКТАБ
Хасанхон Эшонов
Онаой Каримова
Зану шавхар Иброхим ва Шамсияхон Бузуруковхо
589
МУАЛЛИМОНИ КУХ.НАИ МАКТАБ
Абдуазиз Манилов
Малохат Мавлопбекова
Абдукодир Тохиров
Абдуманнон Орифов
590
। и .11>)к>хоп\о дар мактаб хеле зиёд буданд, аксарияти талаба-
। mi бошанк, та^сил мекарданд. Гуфтан кофист, ки соли 1969 аз
60 нафар хатмкунандагон мо 14 нафар ба мактаб^ои олии Ду-
шанбе дожил шуда будем. Х,амон сол баъди аз мактаб рафтани
мо директори он Х,.Эшоновро, ки синнаш цариб ба 80 расида
буд, ро^бари нави сертайрат Мирзоюлдош Исмоилов иваз ме-
кунад.
Ин шахе корро аз сохтмони синфхонах,ои нав огоз намуд.
Бо амри у тамоми бино^ои кух,нас, ки гуё тар\и мактабро ха-
яалдор мекардаанд (аз цумла цсхх,ои собии; артели "Маишат",
идораву клуби колхози Каганович, устохона, Хонаи пионерон,
буфет, щаровулхона ва гайра) галтонда, ба чои он^о ду имора-
ти бисёрошёна сохта шуданд. Муаллимон ^аш-паш накунанд,
цариб буд директори нав бинои асосии мактабро низ вайрон
созад. Хайрият, ин иморати 80 сол пеш сохташуда имруз \ам
барцост.
Дар соли хониши 1961-1962 синфх;ои болоии мактаби ба номи
Айниро гирифта ба мактаби миёнаи навбунсди рацами 20 до-
данд. Вай дар кучаи Ломоносов сохта шуда, дар Себзор дую-
мин мактаб ба шумор мерафт. Ростй, ба он мо, му^ассилини
мактаби Айнй х,асад мебурдем макгаби нав дар бинои зебои
замонавй ва дуошёна цойгир буд. Минбаъд аксарияти бачаго-
ни себзорй, бахусус куча^ои аз Ушаков поёнтар барои та^сил
ба ^амон чо мерафтанд. Мактаб шароити хуб дошт, дар он аз
руздои аввал ба амсоли Абдуганй Худойбердиев, Аббосхон
Низомов, Хосият Муллосва, Клавдия Юлдашева, Шарофат
Ецубова, Александра Григорьевна Павленко, Монад Насрид-
динова, Мухаррам Оцилова, Ра^матцон Исмоилов, Абдулло-
Чон Ганиев омузгорони сох,ибмалака гирд омада буданд. Сар-
вари мактаб Файзулло Абдуллоев кушиш мекард, ки баробари
дар сатх,и аъло ба рох, мондани раванди таълиму тарбия х;уду-
ди мактабро ба бустони ^ацицй табдил ди^ад. Бо ин мацсад у
бо цувваи мактабиён дарахтони зиёде шинонд, х,авзи бетонй ва
шипанги бар^аво созонд. Ободкори^ояш чунон назаррас бу-
данд, ки дере нагузашта мактаб ци^ати сарсабзию хуррамй дар
591
шахр цои аввалро гирифт.
Солхо сипарй шуданд. Мактаби
миёнаи разами 20-ро дар ин байн
садхо цавонону духтарони хушто-
леъ хатм намуданд. Вале сафи хо-
нандагон хамон ру ба афзоиш аст.
Ин буд, ки соли 1991 дар мактаб боз
як бинои иловагии сеошёна ба ис-
тифода супурда шуд. Алхол мицдо-
ри умумии хонандагони мактаб ба
1168 нафар расидааст. Ба онхо 94
нафар омузгорон бо сарварии ди-
ректор, Аълочии морифи цумхурй
Дилбар Юсуфова бо камоли дил-
Муаллими Шоистаи чумхурй сузй сабац ёд медиханд.
Рафоат Хочаева	Мактаби аз синфхои нухуму да-
Хумаш махруммондаи ба номи Ай-
нй соли 1961 мактаби хаштсолаи разами 5 ном гирифт ва фа дат
дертар дубора ба мактаби миёна табдил дода сохиби разами
18 гардид.
Солхои 60-ум вай бештар бо цангарагию беинтизомии тала-
багонаш шухрат дошт. Дар он шумораи бачахои шуху шайтон
ва шум багоят бисёр буд. Аксарияти ин авбошон аз як махал-
ла Черсбек буданду баъди даре гала-гала шуда мегаштанд. Са-
раввал ба худи талабагони мактаб руз набуд-хамин ки вацти
танаффус ба берун баромадед, шумбачае Давида омада дуто
ангушташро пеши чашмонатон оварда мепурсид: "Кадомаш ка-
лон?". Калонашро, ки ишора кардед, ягон бачаи бегунохеро
нишон дода амр мекард: "Канй уро зан!". Назанед, худ ба зери
шаллоц мемондед, занед бехуда занозанй cap мешуд. К,ариб
рузе набуд, ки дар цафои бинои мактаб гурух ба гурух ё тан ба
тан данг нашаваду сару бинии бачае накафад. Шабхо ин рох-
занхо амсоли тудаи гургон махаллахои шахрро то худи Чор-
шанбею Пушти Бог давр зада мебаромаданд, хаР шахси аз
рубаруяшон баромадаро, хох у цавон бошад, хох марди миён-
592
Рохбари синфамон
Кобила Орифова
сол, бо мушту чубдаст^о задаю ша-
лоим карда, бе пушт-пушт ба тую
маърака^ои одамони бетона cap
халонда онро вайрон карда мераф-
ганд. Дар ин мактаб муаллимон низ
осоиш надоштанд, зеро шумбача\о
бсцилиц наменишастанд. Маса-
лан, бетамизе ручкаро ба сурохии
парта мехалид ва туппиашро болои
он гирд мегардонду ба муаллиме,
ки зур зада аз фанни ^исоб ба тах-
таи синф мисол^о менавишт, аз цои
нишастааш бо овози баланд ме-
гуфт: "Муаллим, ин соябончаи оча-
тона бинед’". Табиист, ки кор бо
дуои бади устод "илох,о цувонимарг
шав", "рузи некро набин" ва аз синф ронда шудани талабаи
густох меанцомид. Дафъаи дигар шайтон^о харитаро поскуно
(вожгуна) овехта мемонданд, ки муаллими цугрофия ша^ру
мамлакати барояш заруриро ёфта натавониста хандасор ме-
шуд. Аз \ама бадаш, бача^ои беинтизом к;ариб ба тамоми му-
аллимон лак;аб монда буданд ва аз ин рафтори худ ифтихор
х,ам доштанд.
Як дафъа дар мактаб доншпцуёни факултети табиатшино-
сии ДДОЛ тадрибаомузй гузаштанд. Дар хотимаи он хостанд
бо мактаббачагон шабнишинии цугрофй дойр намоянд. Бо ин
мацсад ощо дар толор сандущчаи савол^о овехта монданд.
Эшон умед доштанд, ки бачагон ба куттй савол^ои шавцовар
навишта мепартоянду дар шабнишинй донишцуён ба он^о
цавоб хо^анд гуфт. Аммо баъди як \афта ^уттиро холй карда
бинанд, дар он ягон саволи цугрофй несту нохалафе дар як по-
раи когаз "фалонй кал, фалонй кур, бисмадонй шалтанг..." гуён
лак,аб^ои кулли муаллимонро якояк навишта партофтааст...
Дар мактаб ягона муаллиме, ки ^атто шурапуштону авбо-
шони номй аз у мурданивор метарсиданд, иштирокчии цанг
593
Абдуазиз Мачидов дар ихотаи шогирдон. Дар пахлуяш муалли-
махо Рафоат Хочаева ва Ойтута Файзуллоева. Соли 1964.
муаллими фаннй таърих Абдуазиз Мадидов буд. Аз ^амчини
у, ба к;авле, хун мечакид. Вай мисли баъзе муаллимон ба тала-
багон х,ингир-х,ингир намехандид, чехраи хамеша циддию ги-
рифтааш хавасу \авсалаи бо у хазл карданро аз бехаш хушк
мегардонд. Бачахои беадаб баробари дидани сояи у лаб фуру
мебастанд, мисли мусича уволак мешуданд, номаълум аз пеши
назараш гайб мезаданд. Мацидов ба чунин нафарон шафцатро
намедонист, агар найранге кунанд, ба руяшон таре-таре шап-
потй мезад, дои кас намедидагиашонро чунон метофт, ки
"муаллимдон, тавба кардам, дигар намекунам" гуён ба замин
чалпак мешуданд.
Аз чй бошад, ба у падарону модарони хонандагон низ даъ-
во намекарданд. Марчанд рафтораш хилофи педагогика буд,
махз сахтчанголии у ва чандеи дигар муаллимон мактабро
нигох медошт, шумбачагонро намегузошт ба болои cap баро-
янд. Аз ин ру, маъмурият, бахусус директор Эшонов хизмати
Мацидовро хеле бацадр медонистанд ва аксаран уро ба син-
фхои интизомашон вайрон рохбар таъин мекарданд.
594
1>инои нави мактаби №18
Муаллим Мацидов баробари сахтгирй касби худро низ ба
дарацаи аъло медонист. Дарсро бо тамоми ^астй, хуни цигар
шуда мсфа\монд, нацлаш таъсирбахшу шавцовар буд. Овози
маргуладори омиронааш синфхонаро меларзонд, талаба^ои
хоболуду ^ардамхаёл баъзан аз да^шати он талхакаф мешуданд.
Мацидов щариб ^амеша указка дар даст (вай аслан барои хари-
та буд, дар амал бештар вазифаи адабчубро идро менамуд) даре
мегуфт, ин дам талабае чуруццй кунад, зарбаи он омода буд.
Бинобар ин бача^о дар дарси у ^атто гушашонро нацунбонда
менишастанд. Мацидов хусусан он^оеро бад медид, ки ба даре
бетайёрй меомаданд.
Боре у Абдураззок; ном ^амсинфамонро ба назди тахта хонд.
Мавзуъ аз цониби мутулон забт шудани Осиёи Миёна буд.
Мажидов суол кард, ки "Чингизхон баъди дойкой моро ба даст
даровардан онро ба кадом писараш ^адя намуд?". Абдураззок;,
ки рагбаташ бештар ба илм^ои дациц буд, дарсро нахонда бу-
дааст, дар цавоби суол лол монда, бо \apoc ба сак;ф нигарист.
Ах,воли тангашро дида ду-се нафар ^амсинфон аз цои нишас-
595
Муаллими Шоистаи чумхури
Мухаммадчон Комилов
таашон ба у кумак кардани шуданд:
"Чагатой!". Азбаски Абдураззок; ин
номро бори аввал мешунид, аз паси
О1ЩО бо лавли дон такрор кард: "За-
садой!". Хдма завц карда хандиданд.
Ин газаби муаллимро дучандон гар-
донд. Бо указка ба буни гардани та-
лаба ду-сето фуроварда гуфт: "Ху-
дат дасад. Рав шин, ин дафъа чунин
а^мациатро набинам!".
Аммо ин марди бадца^р ба на-
фарони цобилу хушзе^н гамхору
ме\рубон буд, ^амеша аз паяшон
шуда меистод. Гумон мекунам, ки
таърихшиноси касбй шуданам аз
бисёр ди^ат шарофати ламин шах-
си надиб низ аст. Дертар, баъди ба
мактаби олй дохил шуданам ба аёдаташ ба беморхона рафта
сабаби ин щадар золу сахтгир буданашро ба худ яцин кардам:
пайкараш аз захми тир дои холй надоштааст. Абдуазиз
Мадидов \ажда\сола ба фронт рафта, дар лайати армияи сею-
ми гвардиявии танкии Рыбалко аз беша^ои Брянск то худи со-
Лиллои Одер роли пуразоби дангй тай карда будааст. Дамчун
командири дастаи разведка борло бо адал дастбагиребон шуда,
дар остонаи Берлин якдоя бо мошини зирелпуш метаркад. Шаш
моли расо дар госпитали Киев бе^ушу беёд домани лаётро рах,о
накарда хобид. Аз ламин ру, ба цадри зиндагй аз дигарон беш-
тар мерасиду ашхоси куто^ацл ва ти^имагзро чашми дидан
надошт... Ба лар лол баъди якчанд соли мактабро хатм карда
рафтани мо ба авбошбачагон муяссар мегардад боре аз Мади-
дов цасдашонро бигиранд: дар вацти имти\они давлати ба чой-
ники у ба мивдори зиёд доруи хоб меандозанд, ки аз нушидани
он а^воли Мадидови гирифтори касалии к;анд багоят бад ме-
шавад.
♦♦♦
596
Муаллими Шоистаи чумхури Абдутани Худойбердиев (аз мактаби
рацами 20) бо талабагон машгулият мегузароиад
Муноцишаи цангарахои Черебек хусусан, бо русбачахои
шахраки комбинати абрешим (Городок) пуршиддат сурат ме-
гирифт. Цонибхо бо хам сахт кинаварз буданд. Faлаба гох на-
сиби черебекиён мешуду гох насиби русхо. Дар баъзе "мухори-
бах<>" аз тарафи шумбачахои Черебек то 200-300 нафар хурду
калон ширкат меварзид-ба кумаки ощо цура^ои тагитутика-
лонию шайхисломию дехнавиашон низ омада мепайвастанд.
Бисёр бачах,о махсус барои цанг аз цургошим "рукоятка"-ю
шашпар месохтанд, ба миён тасмахои солдатй мебастанд...
Ин хусумат таърихи тулонй доштааст. Тавре сокини махал-
ла Шокирбой Зокиров нахл намуд, вай аз солхои 1952-1954
ибтидо мегирифтааст: рус^ое, ки дар хобгохи комбинати кон-
серв мезистанд, аз хисоби хурданих,ои дар ин корхона истех-
солшаванда маишати хуб доштанд, бо халвою мураббох,ои хуш-
тамъ черебекихои нимгуруснаро алам медоронданд, ин нафа-
ронро намегузоштанд, ки хутеро аз комбинат рабоянд. Инак,
нахустин занозанихо хануз хамон вацт ба амал меоянд. Ба ру-
597
Дар хар ду мактаб ба тарбияи мехнатии хонандагон эътибори чидди
дола мешуд
сх,о Алик ном немисбачае сарварй мекард, падару модари у дар
\амин корхона кор мекарданд. Аз ^ар ду цониб 10-15-нафарй
мецангид. Цои ^арбу зарб аксаран ури калони беруни Черебек,
назди ^авлии Убайд Неъматов буд. Х,ини часпочаспй цониб^о
тарахдумро ба дил рох, намедоданд. "Атаман"-и черебеки\о
Темур Цураев аз шариконаш то охир истодагарй карданро та-
лаб мекард. Русх,о бо лабу руи кафида ба хона бармегаштанду
шабона бозпас омада одамони ма^алларо лату куб карда ме-
рафтанд. Барои цатъ кардани ин муноцишаи давомдор зури
милиса намерасид. Фадат ба шафати Черебек кучида омадани
Алик хусуматро муддате аз байн бурд.
Соли 1959-1960 низои ку\на бо кувваи нав авц гирифт. Акнун
давонону наврасони черебекй майдони холии он тарафи цабри-
стони Гумбази К,ошуцро ба арсаи набард табдил доданд. Дар
он цо махсус хавдак^о канда \амлаи рус^оро интизор мешуданд.
Ин дам ба онх,о Исмоил Каримови де^навй ва Сафар-масчой
598
ном йигитс аз мацаллаи К,унгуроцсозон роцбарй мекард. Боз
цамоп задухурдцои берацмона, дапону биницои пурхоку хун...
Дсртар-солцои 1965-1968 авбошони черебекй дар цунари
цангидан бартарй пайдо карда, русмардумро ба дод меовардагй
шуданд. Акнун цанг бештар дар атрофи майдончаи рацеи Го-
родок сурат мегирифт. Бо бацонаи ба даст овардани духтарон
занозаницои мудцише бармехост. Боре авбошони мо чунон
пшбохуне заданд, ки дер аз хотири городокицо нарафт: цамлаи
ногацонй русбачацои ширакайфу саргарми раце ва сигоркаш-
ро дар гафлат ёфт. Сарварй черебекицо Мухтор Почоцонов
(Мухторча) аз болои боми гараже бо кундаи цезум ба пушти
гардани руси говцуссае чунон фуровард, ки у воц нагуфта дар
цояш диккак нишаста монд. Ин дам як бачаи черебекй аз
панцараи оцанини майдончаи раце найзае канда цониби русцо
цаво дод, вай ба рони цавоне бархурда онро сурох намуд. Фа-
рёди дацшатноки мацруц тори дилцоро ба ларза даровард. Дар
як дам чурраки милиса ва садои цию чуву тирпарронй баланд
шуд, цамлаварон титу пит шуда, кушиданд худро царчй зудтар
ба цойцои бехавф гиранд...
Бегоци дигар шумораи хеле зиёди русцои хунташна азми
цамлаи цавобй кард, вале чун дид, ки аллакай милисацои зиёд
дар цолати омодагй истодаанд, аз раъяш гашт ва бо фарора-
сии торикй аз алам ба якчанд цои кучаи ба Розиён баранда
симу ресмон кашид, ки боиси маъюбу захмишавии чандин хар-
савору ронандагони веломоторцо гардид. Минбаъд аламзада-
гон ин "амалиёти партизанй"-ро боз борцо истифода мекарданд.
Муноцишацо дар самти Городок танцо аввали солцои 70-ум
вацте ки наелцои дигари ба арзишцои нав имондошта ба воя
расиданд (мухлисони мусиции гарб, гиторнавозй, навъцои гу-
ногуни варзиш), чун шугли бемаънй худ аз худ аз байн раф-
танд.
Тавре муйсафедон цикоят мекунанд, цангцуию занандагй дар
Черебек анъанаи куцна буд. Пеш аз ин цо ягон каси бегона бе-
осеб гузашта наметавонист. Роцгузарцо ба якдигар мегуфтанд:
"Биёед аз оброцаи хилват гузарему ба Черебек надароем, бецу-
599
да шаллоц мехурем". Гап дар бораи обротай сахт борике ме-
рафт, ки аз тарафи Ч,уи К,озй ба самти "Наташа" печ мехурд.
Сабаби ин цангцуиро \ам Шокирбой Зокиров ва ^ам боз як
сокини Черебек-Абдушариф Гадойбоеви 76-сола касри камса-
водию цах,олати ^амма^алла^ояшон медонанд.
-Дар махаллаи мо аз аввал одамони хушсаводу бомаърифа-
те чун Сайдулло Аббосзодаву Мулло Аб дурачим ва Мулло Ак-
рамбой хеле кам буданд,-мегуяд Абдушариф-амак.-Аксари-
ятро косибони бесаводу деэдонони фацир ташкил медоданд.
Табиист, ки дар чунин оила^о ба тарбияи фарзанд, хушахло^ии
у чандон эътибор дода намешуд. Бар замми ин таомул^ои
ку^наи хуцандиён ба амсоли цанги лагату муноцишаи байни
ма^алла^о, каландцанг барои об, чун оини цавонмардй нара-
стит кардани зурй низ дар ин махалла аз худ асари бештаре
гузошта буданд.
Аз гуфти у, ^атто солхои 50-ум барои об черебекиён дар ду-
цуяи болотари Боги Заргар, дар сарга^и канале, ки ба цуи Ма-
зеру цуи Раззок; та^сим мешуд, бо раззоци^о даст ба гиребон
мешуданд. Каландцанг бисёр вак;т бо хунрезй меанцомид. Дар
ин мунок;иша^о бахусус цавонмардй бадцах,ле бо номи Абдуи
Лалак хеле фаъол буд. Вай тарафи мук;обилро бо калла мезад.
Хар як ^аллосаш як к;ади одам меомад, гуё аз цой парида кал-
лаи рак,ибро ба нишон мегирифт. Одами аз у зарбхурда бо сари
кафидаву руи хуншор дигар ба худ наомада аз давра берун ме-
шуд, мацолаш ^атто барои ба кор андохтани каланди дардас-
ташбуда намерасид.
Таърифи Абдуи Лалакро ман \ануз аз овони хурдй аз ка-
лонсолон бисёр шунидаам. У гуё цамъи авбошони Панцшан-
беро дар цанг^ои зидди румониён сарварй мекардааст. Як ху-
даш бо чолокй камаш дах; касро "саранцом" мекардааст. Тарзи
зарбазаниаш боз х,амон каллазанй будааст. То дируз ба ёдам
намерасид бипурсам, ки чаро Абдуи мазкур ма^з ^амин хели
набардро меписандид. Инак, Абдушариф-амак ба ман фа^монд:
Абдуи Лалак (номи ^ацициаш Абдура\мон Абдуллоев) мацру^и
цанг буд, ^ануз тирамо^и соли 1941 аз фронт бо дасти чапи
600
\оло аксар писарбачагони себзорию черебеки вакги холигии худро дар
клуби варзишии «Лочин» мегузаропаид
ногиро баргашта, ба комбинаты абрешим ба кор даромад ва
дар он цо тадрицан то сардори сехи пиллакашй расид. Аммо аз
хуи занандагй даст накашид, бо як даст хам шурапуштони ово-
задорро зада аз пой мегалтонд, баъзехояш аз сахтии зарба ба
ду-се метр парида мерафт. Абду сонитар дасти чапаш шифо
ёфта бошад хам, мисли пештара каллазаниро афзал мешумурд.
Банда одати тавсиф кардани одамони зуроварро надорам.
Нисбати Абдуи Лалак низ гапро кашол доданй набудам, вале
шаходати хаммахаллаи у-собиц саринженери комбината хиз-
мати маишии шахр Шокирбой Зокиров тасаввуротамро дар
бораи ин шахе тамоман тагйир дод: маълум гардид, ки Абду
одами боинсофу ха^параст будааст, ноадолатиро бехад бад
мсдидааст, ба дашному тахцири нохак,, х°ДисаХои хаццимар-
думхурй дархол ба шур меомадааст. Борхо дар комбинати аб-
решим ба химояи коргарон гавго бардошта будааст.
- Абдуако ягон касро нохак, намезад,-мегуяд Шокирбой-
601
ако. Милиса уро дурмат мекард. Шамсиев ном майори якчаш-
ма, инспсктори минтада доимо аз у имдод металабид: "Абду-
бой, як мадад кун!". Ва Абду-ако берун аз Черебекй худаш дар
мадалладои Шайхислому К,ушмасдид, атрофи идораи сухтор-
хомушкунй низ дамаро тектур мекард. Бо гижжакнавози маш-
дур Ибродим Расулов ва амакам Зодирбой улфати нагз буд. Ба
кадом тус биёяд, дар он до цангу мунодиша зуд хомуш мешуд,
чунки авбошон дар долати мастй дам мсдонистанд, ки Абду-
ако чй гуна марди давипандаест. Падарам падл мекарданд, ки
соли 1950 ягон дад нафар зурони Румон барои куштани Абду
ба Таги Тути Калон меоянд. Чунон занозание ба амал меояд,
ки дамагон дангу манг мешаванд. Абду дар бадали якчанд дади-
да тамоми румониёнро зада шалда карда, якояк ба давзи ка-
лон даво медидад. Агар ин дам Мудиддиндон-амаки чойхоначй
ба миёна даромада илтидо намекардааст, Абду дамаи ондоро
нобуд мекардааст. Чойхоначй Абдуро бо алдаву сулда онсутар
бурда "Биё, уко ба касри ту Черебек ба иснод намонад", -гуён
аз фсълаш мефурорад ва худ дамроди падари ман Зокир Ша-
рифов нидоргирони румониро аз давз кашида мебарорад. Ондо
ба адибашон нигод накарда мегурезанд... Ба чй гуна дудрату
чолокй содиб будани Абду-акоро худи ман дам дидаам. Со-
лдои 1957 уву дурадояш дар чойхопаи "Наташа", ки он дам дар
шафати гаражи колхоз водеъ буд, оши дарифоиа мсхурданд.
Як мадал гапи Абдуако, намедонам, бо Эргашбои завгар гу-
рехт ё бо Абдумавлон-ако, бо як даллос радибашро аз болои
ош бардошта ба зераш гирифту пахш кард. Бо дой-дои улфат-
дову чойхоначй Цура-чулод оташи низоъ базур хомуш карда
шуд.
* * *
То соли 1957 дар дамин мавзеъ, дар шафати мактаби миёнаи
радами 18 корхонае низ амал мекард бо номи артели "Маи-
шат". Вай аз мадмуи иморатдои якошёна иборат буда, тиреза-
дояш аз тарафи куча симтурпуш буданд. Мо кудакони 4-5-сола
аз берун "дапд дидед" гуён фарёд занем, аз даричаи тирезадо
давуч-давуч данд мепартофтанд, ки мо онро аз болои хок чида
ба дадон меандохтем.
602
I ан^о баъди калонсол шудан фа^мидам, ки "Маишат" яке
а «ку^иатарин артел^ои шаэуэи Хубанд ма^суб гардида, онро 5
декабри соли 1925 Хол-таго Роибов ном як марди миёнсоли
юрсбекй асос гузошта будааст. Дар ин цо аз хуци аввал барои
э^тиёцоти а^олй набот, парварда, цанди печак, оцтелпак, оби
дандон, пряник барин ширинщо ва виною яхмос исте^сол ме-
кардаанд. Вино ба бушкаю зарф^ои шишагй рехта ба тараф^ои
Россия низ фиристода мешуд.
Аз маводи архивй маълум гашт, ки нахустин коргарзани
артель Урунбибй Мамадшарифоваи 60-сола будааст. У дар ин
дарго^ аз рузи аввалини таъсиссбиаш кор мекардааст. Х,амида
Максудова, Норинисо Усмонхоцаева, Маловат Эшонова,
Мунусхон Исохонова, Ра^мат Дониёров, Абдунабй Мирра^и-
мов, Рустамхоца Шодихоцаев, Обидбой Ахмадов, Мансурхоца
Зо^иров, Абдуво^ид То^иров, Абдулло Миргафуров, Бобоцон
Файзибоев ва чанде дигарон низ ба "Маишат" солдои 1926-1929
ба кор омада буданд. Х,афтод сол муцаддам - соли 1937 артели
"Маишат" 294,4 тонна мадсулоти цаннодй, 9,9 тонна яхмос,
3145,7 гекалитр нушокщои бемашрубот, 54,2 тонна нос ва ма-
хорка, 804,8 гекалитр вино исте^сол ва барои 191 х,азор одам
хуроки нисфирузй тайёр карда будааст. Мадсулоти баровар-
дашуда ба ^ар cap коргар ба ^исоби миёна 34.776 сумй рост
меомадааст. Дар кори артель браккорй ва исте^соли ма^суло-
ти пастсифат умуман цой надоштааст.
\уччати дигар тасдиц мекунад, ки артели "Маишат" ба э^ара-
кати стахановй дар ^атори аввалин^о ^амро^ шуда машъало-
ни худро тавлид карда буд. Соли 1936 руихати зарбдорони
инцоро Исроил Ибро^имов, Семён Подселкин, Михаил Сави-
нов, Акрам Файлиев, Абдурашид Зарифов, Турдй Ра^матов,
Умарбой Шарифов, К,айюм Зокиров, Сайфиддин Мирхоцаев
ва дигарон сарварй мекарданд.
Соли 1938 артель назди худ чойхонае низ бино мекунад. Зани
фаъола Саиднисо Хоцаева, ки солдои 1940-46 дар ин корхона
мутасаддии коркой фар^ангй буд, барои ба он цалб кардани
занону духтарони атроф цидду ца\ди зиёде намуд. Дар давраи
603
цанг бо за^мати фидокоронаи Муборак Улмасова, Маловат
К^зибоева, Мулло^абиб Ниёзов, Мирзомуин ва Мирзоакбар
Атохонов\о барин коргарони пешцадам артель супоришх.ои
истс^солиро сарбаландона ба цо меовард. Солхои гуногун ба
он Улмас Ра^матови гузаримаддо^й, Абдугаффор Мацидов,
Абдухамид Нурматов, Бобоцон Калонов ро^барй мекарданд.
Дар бораи айёми баъдицангии корхона ба мо ветерани он
Муъминцон Рах,магов сокини махаллаи К^унгурок.созон чунин
баён кард:
-Соли 1954 вацте ки ба "Маишат" ба кор омадам, 19-сола
будам. Директори он Бобоцон Калонов чун донист, ки цияни
Алибои Хурус-сардори бригадаи яхчиёни ин коргох, кастам,
хуш цабул кард. Ин дам дар артель ягон 20 нафар кор мекард.
Ман наботпазй пеша намудам. Кори тагоям Алибой Зоиров ва
шарикони у зимистон авц мегирифт-он^о яхи х,авзх,ои Де^наву
Таги Тути Калон, Черебеку Бойча ва дигар махалл а^ои атроф-
ро бо табар\о кафонда, арра карда тавассути ароба\о ба яхдо-
ни зеризаминии артель мекашонданд. Он вацт^о яхи х,авзх,о аз
ним метр гафстар буд. Тобистон аз ин яхпора^о барои аролии
ша\р яхмос^ои болаззат тайёр карда мешуданд. Мутаассифо-
на, баъди сохтмони ГЭС-и К.айрок.цум некими шаэуэ тагйир
ёфту аз охири соли 1955 х,авзх,о дигар ях намебастагй шуданд.
Ро^барият мацбур шуд дар филиали дар сорили дарё будаамон
цехи нави яхниго\дорй созад, дар он ях бо цувваи барк, ^осил
карда мешуд. Соли 1957 тамоми артелро бо бору бунаш ба
^амон цо кучонданд.
Ба ин накопи у Шокирбой Зокиров чунин илова намуд:
-Солхои баъди цанг ба "Маишат" Роибов ном марди самар-
щандй, ки дар Черебек мезист, ро^барй мекард. Мо бача^ои ёш
яхи ^авз^оро бо домков шикаста ба у бурда месупурдем. Як
аробача ях ба якто нон иваз мешуд.
Дар ша\р ба цамъоварии ях заводи махсуси дар махаллаи
Заргарон буда низ машгул буд. Коргарони он яхи ^авз^оро бо
парма^о шикофта баъд пора мекарданд. Завод яхро аз дарё низ
мегирифт: то соли 1953 Сирдарё дар фасли зимистон чунон гафс
604
ях мсбаст, ки аз болои он мошин^ои боркаши "полуторка" бе-
малол мсгузаштанд.
ПЕШ мавзеи Наташаро богу майдон\ои зиёде их,ота мекар-
данд, ки имруз аз он^о хеле кам боцй мондааст ва майл ба та-
моман нсстшавй дорад. Х,амагй 10-15 сол мукдддам ба ин сах,-
ро^о сайркунй бароед, бах,ри дилатон кушода мешуд, пеши
назаратои манзаразой маргубу дилфирсби солхои 30-50-ум
падид меомад. Х,оло бошад, цисми зиёди ин парной сабзпуш
дар зери иморат^ои навбунёди со^ибони замов мондааст. Х,ар-
чанд бо амри х,укумат гуё сохтмони манзил дар заминкой обй
манъ аст, хоцаги^о ба пулдорон фурухтани за ми про бас наме-
кунанд. Ах,вол ба ^амин минвол давом кардан гирад, баъди ягон
20 сол аз са^рову зардолузор\ои би\иштосои Хуцанд осоре
нахо^ад монд.
К,абл аз колхозкунй заминкой цафои магозаи имрузаи "На-
таша" ва гирду атрофи цабристони Гумбази К,ошук; то худи сой
ба Мара^им-оцсаццоли чоршапбегй (беш аз 10 гектар), Мир-
зоба^оДУР-оцсаццол, Солй-дсэдон, Миркомилбой, Машариф-
саркор, А^мад-саркор, Ра\имбой-саркор барин касон тааллук;
доштанд. Хуцаинони заминкой имруза гаражи колхоз, Таги
Зардолу то худи мавзеи "Социализм" бои маш^у₽и хуцандй
Мириноятбой ва фарзапдону набсрагони у буданд. Боги Зар-
гар бошад, моли хусусии Битухта ном зани сарватманде аз ма-
^аллаи К,ушмасцид ва писари у Дадобои заргар ^исоб меёфт.
Дадобой ба х,ац рафта дар ^амон цо вафот мекунад. Тавре му-
аллими кух;ансол Абдусамад Ра^матови 86-сола мегуяд, пеш цои
^озирай магозаи "Наташа" ва мактаби №49 майдони Еафурбой-
амак ном марди дседонс будааст. Соли 1936 канортари он раис
А.Боциев барои серсо^а шудани колхоз фермаи хукпарварй
гашкил мекунад, ки 50 cap хук дошту ба он Поляков ном мар-
ди рус ниго\убин мекард. Мардуми атроф борх,о талаб кар-
данд, ки ферма баста шавад, арзашон беназица монд. Хушбах-
тоиа, бо саршавии цанг ин со^а худ ба худ парокацца шуда рафт.
Замини па\луи ^авлии Рахбар К,осимов, ки солхои 90-ум ба-
рои иморагсозии ша^риён цудо карда шуд, то колхозшавй
605
вадфи масчиди Таги Тути Калон ба шумор мерафт. Болотари
он дар дарибии Боги Заргар шоири маш дур Тошхода Асирй
осиёби хусусй дошт. Дар он бо сангдои тарошидааш галлаи
мардумро орд карда медод. Судбатдои дилнишини адли зиёи
Худанд Тошхода Асирию Содирхон, Х,одй Юсуфу Мудиддин-
махсум, мунозираи ондо бо Юсуфхон-эшони мутаассиб, ки дар
"Маъвои дил"-и Радим Чалил тасвир ёфтаанд, дар кати канори
шоваи калони ин осиёб ба вудуъ мспайвастанд. Осиёби мазкур
боз беш аз ним аср хизмати мардумро ба до оварда, солдои
1956 бо сабабс сухта нобуд шуд.
Болотари вай боз ду осиёб-аз они Бободон-амаку Тилло-
бой-амак мавдуд буданд. Дар тарафи чапи роди чудури Розиён,
дар дуй К,озй бошад, боз се осиёби дигар кор мекард, ки яктои
оназ они Мадкамбой-амак бевосита дар падлуи род дой ги-
рифта буд. Боре дуздон мебинанд, ки Мадкамбой-амак бо худ
ба хонааш орд мсбарад, уро кушта мурдаашро ба кучаи чу дур
мспартоянд. Куча ин дам нури об буд. Цасад дар об ях баста
заранг барин сахт мешавад. Писаронаш аз додиса бохабар
шуда, падарро рузи дигар аз дабати ях бо табар базур дудо
карда мегиранд...
Гуфтем, ки дои мадаллаи Себзор низ пеш саросар зардолу-
зор буд. Хуш, ондо ба кй тааллуд доштанд? То ташкили колхо-
здо худаинони ондо дар самти Чорчирод Мирасрор-булуси
кучаибоёнй, Айюб-угурча (аз кучаи Рубадон), Холид-заргар
буданд, боготи дисми миёна ва болоии Себзор бошанд, мулки
меросии эшондо дисоб меёфтанд. Баъдтар баъди ислодоти обу
замин ондо насиби Радматбой-саркори мазорихоракй, мулло
Тодибой, Крбилбой-саркор, Мирзошадид, Каримбой-саркор,
Дадодони купрукибаландй, Мирзоюнус ва К,ориназир барин
ашхос гардиданд. Пас аз ташкилёбии колхоздои "Социализм"
ва ба номи Шадунц ин мавзеъ дар байни ходагидои мазкур
тадсим мешавад. То дабристони Найсувор ва кучаи Боён ба
"Социализм" тааллуд дошту ин тарафаш ба колхози Шадунц.
-Колхози Каганович ду бригадаи пахтакорй ва як богдорй
дошт,-дикоят мекунад собид аъзои он Авезбой Ниёзови 77
606
сола. Аз они мо раками якум номида мешуд ва дар сарга\и
Ссбзори имруза дснцонй мекард. Дар масофаи аз козира хонаи
Аиёмов то худи Раззоци Нав дар майдон^ои таги зардолу ва
даруни урно пахта мекоштем. Тарафнои навлии Шумо кам ур
буд, дар он худи ман пахтаю юнучца кишт мекардам. Бригади-
ри ин цойно солхои 1935-1940 Абдурауф Саидов буд. У соли
1940 барои барг аз дарё ба Арал мегузарам гуфта гарк шуд.
Сонй ба чои у бригадаро Х^ошимбой-саркор ва Зонидбой-сар-
кори найсуворй сарварй карданд. Охирин сардори бригадаи
ин цо Тонирбой-саркор Собирови чорчироци буд.
Дар масофаи аз магозаи "Наташа" то имруза кучаи Ушаков
дар зери зардолузори зич 7-8 павлин аз нам дурафтодаи кол-
хозчиёп воцеь гардида буданд. Ин богот цитъаи наздинавли-
гии онно нисоб меёфт ва масо\ати х,ар кадомаш ба 13-15 сотихй
мсрасид. Х,ар сол аз ин богно сокинон ва нар ду колхоз меваи
фаровон мегирифтанд.
Пас чаро ва бо кадом зарурат мавзеи мазкур аз ихтиёри кол-
хозно кашида гирифта, ба маналлахонаи серанолии шанр таб-
дил дода шуд? Ба \амааш гунанкор обхезии дарёи Сир буд.
Солкой 1950-1951 махаллаи Раззоци шанрро об зер кард, хо-
на\о валангор, сокинон бсхонаву цой монда ба цойнои бехавф
кучонда шуданд. Раиси комицроияи шанр Юлчй Бобоев ба кол-
хозной намшафат муроциат кард, ки барои раззоциёни бсхона-
ву цоймонда замин цудо кунанд.
-Он солно масъалаи замин багоят сахт буд, - мегуфт намон-
вацта муовини раиси комицроия Мамадцон Оцилов. Мо бо у
16 апрели соли 2005 сунбати муфассал доштсм.-Бо вуцуди ин
раисони колхозной Каганович Хосият Миролимова ва "Соци-
ализм" К.ОСИМ Карбонов аввал 25 гектар ва сонй боз намин цада-
рй замин цудо карданд. Аммо барои ин фацат ризоияти як худи
колхозно кифоят набуд. Мсбоист ин амр бо ицозати Совета
Вазирони СССР сурат мегирифт. Хайрият, царори дахлдор
Кабул гашт ва раззоцисн аклона ба иморатсозй шуруъ карданд.
Ин рашки дигар сокинони шакрро ба амал овард. Эшон осто-
вам комицроияро, ки он вак;т дар бинои мактаби ба номи Те-
607
мурмалик (дар цои бинои ^озираи магозаи "Кооператор") воцеъ
буд, охурча кардан гирифтанд. ХдР руз камаш 50-60 кас ариза
бардошта мсомад. Инро раисамон Ю. Бобоев барона карда, ба
бисёр нафарон бе зарурат низ цитъаи замин ("участка") цудо
кардан гирифт, яънс аз нушти шолй курмак х,ам об мехурдагй
шуд. Ба таври оммавй решакан кардани зардолузор^ои сар-
сабз ва ба цои онх,о сохтани манзилгоздо cap шуд. Дидам, ки
^амаи мардуми атроф ба цунбиш омадааст, ман х,ам аз цатор
мондан нахоста, каме дуртар аз ^авлии ку^наи падариам (сар-
га\и кучаи Боён) цитъаеро интихоб намудам. Дигар чорчиро-
к,иён низ дар заминкой беруниша^рии худ ба сохтмон пардох-
танд. Шахсан ба ^авлии панам соли 1953 кучида даромадам.
608
ЗИНДАГИ ВА МАЪНАВИЁТИ СЕБЗОРИЁН
Бо тараней кардани Давлати Совета сагх,и зиндагии хуцан-
диён, аз думла мах, ал лоти канории он низ торафт 6c\iap ме-
шуд. Инро ^атто мани хурдсол э^сос мекардам: соли 1959, вацте
ки ба синфи якум рафтам, аксарияти бачагон ба мактаб ба цои
портфель бо сумка^ои латтагин омада буданд. Бисерин он^о
бо худ ^атто як бурда нон нагирифта буданд, тине барои бу-
фетдарой надоштанд, ^амин ки танаффус шуду бачае ба
хурдани нони аз хона овардааш ё пирожкии аз буфет харида-
аш шуруъ кард, дарх,ол гирдашро ду-се нафар печонда, "як
дах,он газам", "ба ман х,ам те"-гуён аз цонаш безор мекарданд.
Ин одати нозеб раво-раво аз байн рафт, зеро даромади оилах,о
тадрицан афзуду акнун аксар бачагон ба мактаб бо пулу пайса
меомадагй шуданд. Номгуи хурокх,ои буфет низ зиёд шуд: агар
пеш асосан коржику пирожки савдо мекарда бошад, акнун дар
косачах,ои махсуси мсталлй аз фабрика-ошхонаи марказони-
дашудаи мактабх,ои ша\р ба ин цо таомх,ои гарми болаззат низ
дастрас карда мешуд. Мудири буфет цавонзани зебою хушму-
омила Машаи молдаван акнун базур даст меёфт ба мактабба-
чагону муаллимон хизмат расонад.
Ба баъзе^о Худо ишти\ои цозгир дода буд. Чунончи,
Абдуцодир То^иров (равонашон шод бод!)-и деднави, муалли-
ми фанни ^исоб, пирамарди тануманди хушх,ол дар як нишаст
камаш 20-то пирожкии бомаззаро луммонда, боз ба бачах,о таъ-
609
кид мекарданд: "Пиражка нахуретон, ваянда пашшаш дай!".
Шароити коркой хона низ торафт бедтар мешуд. То солхои
60-ум дар Деднав низ мардум обро ба хона аз давздо бо обка-
ту чалакдо мекашонданд. Ин задмате буд миёншикан: баъзе
занону бачагон фасли зимистон нояшон лагжида ба давз меаф-
тиданд, дини обкашонй пойдо тар, калушдо лидди об мешу-
данд, бечора занону духтаракон мисли маркаби дар таги бор
монда базур галтону хезон чалакдоро ба манзил мерасонданд...
Дар шадр бо оби водопровод таъмин кардани сокинон дануз
то саршавии цанг шуруъ гардида буд. Чунончи, адли махаллаи
Чорчирок;, агар дилашон ходад, оби тозаи ошомиданиро бо
талон аз бунгоди обфурушии саргади кучаи МОПР дастрас
карда метавонистанд. Чунин пункт дар Панцшанбе низ вуцуд
дошт. Мардум оби тозаро аз манораи обкашии комбинати кон-
серв дам мегирифтанд. Тарики дубурхобонй ба давлидо гуза-
ропдани оби нушокй баъди бунёди станцияи насосии Пули-
чудур имконпазир гашт. Баъди чанде гузарондани хаткой оби
нушокй обкашдоро аз байн бурд, давздо низ адамияти худро
гум карданд.
Он солдо садои туд-туди кундакафонй ладзае хомуш наме-
шуд, год аз дур ба гуш мерасиду год аз наздик. Сокинон ба обу
арак; гутида дезум захира мекарданд. Кафондани каллокдои
туту зардолу задмате буд пуразоб, касро миснгу мекард. Хуш-
бахтона, аллакай нимаи солхои 60-ум гази кашонда пайдо шуду
мардум аз азоби дезумкафонй халос шуданд. Шахсан дар хо-
наи мо колонкаи газ бори нахуст моди ноябри соли 1965 фуру-
зон гашт. Солхои 1986-1987 Себзор саросар ба хатти гази табий
пайваст карда шуд.
Чй цои пиндон доштан, мардуми мо дануз то солхои 60-ум
бисёр гулу хурофотпараст буд, ба дар гуна ran бовар мекард,
аз деву ацина сахт дарос дошт. Кучадои хилватро цинкуча ме-
номид, таги чормагзу бед, дарахтони дигари кудна, обмурию
мазордоро ошсни ацинаю арвод пиндошта, ба бачагонаш таъ-
кид мекард: "Аз таги чумод нагузар, дар дадди даво ба обмурй
надаро, ацина мезанад", "Ба фалон цо мезак накун, унцая бо-
610
p.iiii ^uci, лабат кац, бекому забои мешавй". Шаби гирифтани
м<1\ ьошад, циёмати цацицй бармехост: хурду калон бо циёфаи
нурхавотир "Оймомо сухта истодааст, онро бояд падог дод"
। с и бо калтаку чубдастцо цар чизсро, ки аз худ садои мудциш
м<-Ьаровард-ба амсоли чалаку Тагора, патнусу лаганд, ялоцу
k.ici рюл на гайраро нацоравор куфтан мегирифтанд, гуё бо ин
। и ц ip га цари гушкаркунандаи онцо шайтон тарсида оймомо-
ро рацо мекардааст. Баъзецо барои ба моц наздиктар шудан ба
«юлой бомцо мебаромаданд. Бонги дунули ону,о аз он 40 боз
\.iM пурцавлгар садо медод. Хайрият, ин дацолат охири солдои
*>0 ум ба шарофати болоравии сатци дониш ва кори пурмашак,-
ца 1 и фацмондадиции а\ли зиё аз байн рафт.
Он солцо расму русуми динй низ цануз сахт буд. Мардум
цариб саросар намозу руза медоштанд, бачагони худро мадбур
мекарданд, ки руза гиранд, шаби думъаю Душанбе барвацтгар
сари дастархон омада нишинанд. Дар навбатй худ сиёсати ^ук-
мрон низ аз забардастиаш намсмонд. Бо супориши боло муал-
лимон барои шикастани рузаи талабагони тацводор онцоро
зуран об мехуронданд ё ба дацонаиюн цандча меандохтанд. Бо
вудуди ин гаомулцои сахтдони бисёрасра бо хеле душворицо
цои худро аз даст медод. Аввали солдои 60-ум идцои К,урбону
Рамазон дар шацр багоят серодам тадлил карда мешуданд,
шукуцу шацомати онцо аз идцои расмии давлатй кам набуд.
Вале тадридан бар асари тарбияи муттасили атеистй сафи дин-
дорону руцониён кам шудан гирифт. Аввали солдои 80-ум ба
масодид, ки дар шацр цамагй 2-то боци монда буд, намозхонй
шумораи хеле ками одамон мерафтанд, ки сад дар садашон пи-
ронсолон буданд. Дар шацр сафи муллоён цариб ба нестй ра-
сид. Масалан, дар Себзори Боло барои гузарондани мароси-
мцо ганцо К,орй Мадосим Мадаминови 80-сола монд, ки саво-
ди динй надошта бошад цам, ба цамагон тала буд-уро барои
К,урьонхонй ва дуою фотеца ба дигар мацаллацои шацр низ
гирифта мебурданд. Акнун кулли мардум ба дин мароцс на-
дошт, онро кори одамони солхурда мецисобид. Рости ran, агар
давраи Горбачёв ва "озодандешй" фаро намерасид, бемуцобог
611
баъди 10-20 сол шояд дар Хуцанд дину диндорй билкул бардам
мехурд.
Солхои 50-60-ум ахлоцу одоб ^ануз дар пояи баланд царор
дошт. Таъсири калонсолон ба цомеа бе^ад калон буд. Дар цое,
ки муйсафедон нишаста бошанд, цавонон х>ак; надоштанд ома-
да нишинанд, дар нузури онно баланд-баланд ran зананд,
пешхезй кунанд, э^тироми пиронро ба цо наоранд. Бачагон
бошанд, умуман цуръати ба пирон наздикшавй надоштанд, аз
назди чойхона гузаранд, бо тавозуъ салом дода мегузаштанд.
Мисли х,озира одати манфури густохона- якумин шуда ба ка-
лонсолон даст дода вохурдй кардани кудакони хурдсол тамо-
ман вуцуд надошт. Намедонам, ин к;илици беодобонаро дар
Хуцанд кй бофта бароварду кй маъмул гардонд. Пеш то даме
ки шахси калонсол даст дароз накунад, натто йигитони надрас
низ аз чунин тарзи нолпурсй худцорй мекарданд. Дар назди пи-
рон бетартибй кардан, якдигарро дашном додан нинояти
бстамизй нисоб меёфт, дар чунин маврид анли махалла таноби
падари ин гуна фарзандро сахтакак кашида мемонданд.
Фикру ацида ва ба\ои калонсолон дар фаро^ам омадани
мух,ити маънавй нацши муним мебозид. Масалан, то аввали
солхои 60-ум аксар цавонон изн надоштанд ба cap муй монанд,
амсоли русбачано муйсари дароз сабзонанд. Пирон чунин
цавононро айб мекарданд, мегуфтанд, писари фалонй урус
шудааст, ба сараш муй мондааст. Сонитар ин гапно аз данон
монданд.
Азбаски пештар дар хонано радиою телевизор набуд, мар-
дум бештарин вацти холии худро дар чойхона^о мегузаронданд.
Пеш дар масонати аз Бозори гусфанд то Деднави Поён се чой-
хона будааст. Яктояш дар худи бозори мазкур, дуюм дар цои
чойхонаи имрузаи Дех,нав ва сеюмаш-дар назди хонаи Рифъат
Хрциев. Хдмаи онно дар лаби цуи Корхона цой гирифта, мако-
ни дилцуи фарогат ма\суб мешудаанд. Аммо сокинони Денна-
ву Себзор ва мавзеоти атрофи онно бо ин нам цаноат накарда,
бсго^и бо камоли навсала барои чойхурй ба чойхонанои кол-
хозной Фрунзею "Коминтерн" ва ё барои тамошо ба Боги ма-
612
даният, театри шаурии ба номи Лоуутй (сонитар номи Пуш-
ки про гирифт), кинотеатру© мерафтанд.
Соли 1959 дар болои боми ду нафар-собиу директори Ин-
ститута омузгории ба номи Киров Абдураумон Сатторов ва
директори комбинати абрешим Х,абиб Бауоев нахустин антен-
науои телевизион уомат афрохтанд. Он дам дар атроф дигар
касс телевизор надошт. Сеюминашро моуи апрели соли 1960
мо гирифтем. Рузе коргари магозаи падар Алибой-ако Соли-
боеви деунавй ууттии калони картониро аз мощин фуроварда,
дар цавоби суоли мо-кудакони кунцков гуфтанд: "Ин телеви-
зор, кинои хонагй". Шодии моро уадду каноре набуд. Тамгааш
"Темп-3" будааст, фауат гуфторуои Тошкандро намоиш медод.
Хамон рузуо Хрущёв ба Франция сафар карда будааст, бозаву
тамошо кардем. Аули мауалла муштоуи ин муъциза, уамин ки
телевизор ягон фильм намоиш медодагй шавад, гала-гала ома-
да, дар даулезамон нишаста мегирифтанд. Сонитар ин оинаи
цауоннамо дар уар хона раем шуд.
Ауламро шинохтаам, ки радио дар Ленинобод асосан мавци
Тошкандро уабул мекард. Аз сауар то шом фауат гуфтору кон-
цертуои узбекй мешунидем. Тарафуои бегоу баъзан уапидани
мавци Сталинобод низ муяссар мегардид. Азбаски калонсолон
он ваут сад дар сад узбекидон буданд, барояшон уамагуна гуф-
тори радиои Тошканд фаумо буд. Ин забонро ман низ сарав-
вал тавассути радио ёд гирифтам. Аз уар руз шунидан овози
уар як диктору уар як уофизашро аз дур уам мешинохтам. Х,ануз
дар синни се-чорсолагй (солуои 1955) дар растауои бозори
Чоршанбе (магозаи падар дар уамон цо воуеъ буд) сайр мекар-
цаму аз карнаи болои дарвозаи шимолии бозор (дар цои уози-
ра станцияи телефон) зуд-зуд мусиуии симфонии узбекй садо
медод. Дар хотирам бахусус суруде дар ицрои Саттор Ярашев:
Москвадан йул олган эл байроги,
Япшайвср, яшнайвср, хур Узбекистан!
сахт науш бастааст. Мо хурду калони он давра бо ашулауои
613
Хунарпешаи машхури узбекистони Тамарахонум дар меумо-
нии коргарони комбината консерви Ленинобод. Соли 1943.
Мавлуда Аъзамова, Рулом Абдурахмонов, Насим Х.ошимов,
Зайнаб Полвонова, Назира Ахмадова, Берта Довидова, Дурл-
хоп Султонов, Султонпошшо Рахимова, Маъмурцон Узоров,
Тоштемир Шарифов, Фарогат Рахметова, Х,адя Юсупова, Му-
родцон Ахмедов, Фотима ва Комилцон Барогов^о, Фахриддин
Умаров (як решай у хуцандист), Толибцон Бадинов ва дигар
хофизони узбек ба воя расидем, ба онхо мухлиси ашаддй бу-
дем, зеро охангаш аз савтхои тоцикй фархе надошту ба маг-
нат хам хариб пурра сарфахм мерафтем.
Охири солхои 50-ум дар Ленинобод сарояндаи узбек Маъ-
мурцон Узохов багоят машхур гашт. Ба кадом чойхона нада-
роед, фахат хониши уро мешунидед. Овози бисёр форам ва
мафтункунандааш дилхоро тасхир карда, ба кас халовати ациб
мебахшид. Хусусан суруди "Рарибй"-аш, ки дар фарцоми филь-
ми "Фурхат" низ садо медихад, дили касро об мекард. Ба мани
дахсола, ки соли 1961 хамрохи хешбачахоям дар махаллаи
ацдодиамон-Ниёздегча бозй карда мегаштам, нохост муяссар
614
шуд дидори зиндаи М.Узоцовро бубинам: у он вацт бо маш-
пюци мумгоз Мувдммадцон Мирзоев ва чанде дигар санъат-
корони тошкандй ба туи ким-кадом сарватманди гузариохундй
(»а Ленинобод омада будааст. Чевдааш вднуз дар ёдам: пур-
рарую сабзина, догмой нагзакдор. Вай дар байни ленинободи-
ен ма^бубияти азим доштанашро медонистааст. Ба мардуми
мо ихлосманд будааст, вале чун мешунавад, ки кафшдузх,ои
инцои аз дустдорй руи туфлиеро махсус чутур кунонда ба он
"Маъмурцон Узоров" ном гузоштаанд, сахт хафа мешавад. Баъ-
ди чанде (1963)у дар к,уллаи шу\раташ вафот кард. Аммо ёдаш
вднуз х,ам дар дили мухлисони хуцандиаш зиндааст. Сурудвд-
яш мисли пештара дар чойхонавд садо медивднд, баъзеи онх,о-
ро сароянда^ои цавон ба тарзи эстрадй мехонанд.
Тобистони соли 1998 дар цустуцуи тоцикони бурунмарзй ба
Маргелон рафтаму дил гуфт, ки сари цадам боги ша\рро вдм,
ки дар он цо М.Узоцов вдни сурудхонй вафот кардааст, зиёрат
намо. Рузи корй бог вдриб тамоман беодам буд. Хушбахтона,
дар вдмон чойхонаи лаби кули сунъй ду нафар пиронсолонро
дучор омада, батааннй сух,бат кардам. Онх,о ба ман катеро ни-
шон доданд, ки болои он Узоров сурудхондаравон цон дода-
аст. Сеямон лавдае хомуш нишаста ба арвовдш фотика хон-
дем. Ёдат ба хайр, ^офизи бузург!
Овони наврасии мо дар байни мардуми Хуцанд Фахриддин
Умарову Таваккал К,одиров ва Олмахон Хдитова низ вирди
забонвд буданд. Ба тую маъракаи худ овардани ин булбулони
хушнаворо вдмагон орзу мекарданд. Вацте ки мовд май соли
1960 Ф.Умаров ба Себзор-ба хатнатуи сарбухгалтери колхози
Фрунзе, холабачаи падарам Муъминцон Тоцибоев омад, тамо-
ми махалла ба туйхона фуру рехт. Сурудвди "Ухшайдику"-и
Т.К,одиров ва "Онам дерман"-и О.Х,аитоваро вдтто мо, бача-
гон замзама мекардем. Чойхонаи павдуи боги шавд номи Ол-
махонро гирифта буд.
Рости ran, то солдои 60-ум х,офизони тоцикихону туйгард
дар ша^р багоят кам ва репертуарашон низ сахт мавдуд буд.
Маш^уртарин суруди тоцикй охири солдои 50-ум "Эй духтари
615
Фаъолияти овозхонхои маьруфи ленинободй Боймухаммад Ниёзов,
Цурабек Набиев, Даврон Алиматов, Каромат \очиева бо театри Хода
Камол сахт вобаста аст
шухи бефаранцй" (шеър аз М.Турсунзода) махсуб мешуд, онро
тавассути радио низ мехонданду дар туйх,о низ. Ана хамин дам
ба арса баромадани хофизи то ин дам номаълум Боймухаммад
Ниёзов зилзилае ба амал овард. Нахустин сурудхои у "Коку-
линг", "Эй цони ман асират", "То кай?" аз тавлиди сарояндаи
нотакроре башорат доданд. Боймухаммад-ако аввалхо бо
табацча низ мехонд. Соли 1960 падарам дар хона барои
цурахояшон ran (зиёфат) доданду уро чун хофиз таклиф наму-
данд. Дидам, ки сароянда шахси бисёр шуху аскиябоз ва
Хозирцавоб низ аст, сухбатро ба цуз сурудхонй бо латифаю хаз-
лхояш хам хуб тафсонд.
Хизмати бузурги ин санъаткор дар он буд, ки вай дар санъ-
ати мусик;ии мо адабиёти классикии тоцикро зинда гардонд.
Дар сурудхояш ашъори дилнишини Хрфизу Камол, Цомию
Сайидо, Му шфихию К,ассоб ва дигар газалсароёни бузург умри
дубора ёфтанд. Боймухаммад-ако бо ибрати худ шав^и хамди-
616
t роиро нисбати овозхонии миллй бедор намуд. Акнун маъра-
K.ic набуд, ки дар он дофизон суруддои уро нахонанд. Х,атто
дар мак габи мо писари даровул талабаи синфи 8 Мадсуд-ако
Ллноосн ба вай пайрав гардида, рубобнавозиро ёд гирифт, "То
на и?”-и уро бо мадорати хоса идро мекардагй шуд.
Акнун дар туйдо суруддои тодикию узбекй баробар садо ме-
доданд. Чунончй, дастаи даваскорони комбинати абрешим тад-
i и сарварии Х,офизи халдии думдурй Надмиддин Рахимов ^ара-
ка г мекард, бештар тодикй сарояд. Ба он дастаи у дофизи
давони дсднавй Олимдон Сиддидов дам шомил буд. Ин давон-
марди хушсурату хушовозро низ ба додай санъат ибрати Бой-
мудаммад Ниёзов дидоят менамояд. Овози бедад ширин ва
Mapi уладори Олимдон-акоро дар касе бори нахуст шунавад,
мо iy мабдуг монда, дед бовариаш намеомад, ки содиби ин овози
бидиштй дед гуна дофизи касбй не, балки ронандаи таксй аст.
Анналдо Сиддидов дамроди шарикаш Мадмуддон Ч,ураеви
свагй мсхонд. Дсргар диянаш Эргашро ба худ шогирд гирифт.
Зсббахши тую маъракадо буд, ба як силсила шеърдои тодикии
шоири дустдош гааш Махдумдулй одангдо бает. У бахусус дар
Узбекистон шухрати зиёд дошт, дариб моде набуд, ки Олимдон-
акоро ба ягон шадру нодияи он кишвар ба туй гирифта наба-
ранд. Санъаташ торафт такмил ёфта, обруяш торафт болотар
мсрафт. Бо дастаи даваскорон датто ба Югославияи дурдаст
сафари эдодй намуд. Ин дам, мутаассифона, касе ёфт нашуд,
ин содибдуиари худруйро ба театр ё филармонияи касбй ба кор
гузаронад. Х,сд намсфадмидам, ки чаро калондо ва ё масьуло-
ни содаи санъат аз чунин исгеъдоди фавдулодда худро нодид
мсгиранд, магар дои ин марди пурдунар саднаи касбй нест?
Аз байн чандс нагузашта ба Олимдон-ако чашм расид: бо
таксиаш тасодуфан духтарчаи дусолаеро пахш карда, ба мад-
бас афтод. Дуним сол дар дафаси донгудоз ба гаму гусса пе-
чид, дили нозукаш дар фироди хонаву дар, ёру дуст садпора
пиит Силсилаи суруддои "Х,абсиёт"-аш дануз дам дили касро
об мекунад. Аз мадбас Олимдон-ако мадзуну паршикаста ба-
ромад. Акнун дар суруддояш одангдои яъсу дилмондагй боло
617
Олимчоп Сидликов (дар мобайн) дар
ихотаи мухлисонаш
гирифтаанд, у бештар аз
фироцу х,ицрон мехонд, му-
аллифони мацбулу писан-
дидааш Машрабу Х,увайдо
барин шоирони тасаввуф
буданд. Бо вудуди ин ба ка-
дом туе наравад, мардум
сахт хушнуд мешуданд, \ар
як баромадашро бо дилу
дон истицбол мекарданд.
Олимдон-ако шахси домат-
баланди сурхинару, зебо ва
багоят хушодоб буд. Бо ман
^ам, ки аз у бист сол давон-
тар будам, хеле боэ^тиро-
мона, "Шумо"-гуён муро-
диат мекард. Сад афсус, ки
саломатиаш дигар ба худ
наомад, аксаран бо фишо-
ри баланди хун мегашт, мо-
V* май соли 1983 дар синни 51-солагй ба нафаца баромад. Бо-
локории х;амаи ин уро бадбахтии дигарс нигарон будааст:
соли 1987 Сиддицов шабона диянашро ба армия гуселонида ба
истго\ бармегашт, ки дар торикй дар майдони назди вокзал
ного^ ба чо^и чудури водопровод, ки бесарпуш мехобидааст,
галтида захмх,ои зиёдс мсбардорад. Аз ин фалокат дилаш х>ам
сахт чукида будааст, ки фишори хунаш \ед намефуромадагй
шуд. Баъди чанде у дар синни 56-солагй аз олам чашм нушид.
Чй мегусд, ки мсроси гании чунин ^офизи камназир, Содир-
хони сонй дар дое бапуррагй гирд оварда нашудааст, х,агго дар
дасти фарзандонаш ба цуз як фитаи пастсифат дигар чизе ма v
фуз намондааст. Ба ман баъди цустуцуй^ои зиёдс муяссар шуд
аз архиви радиои вилоятй ва хазинаи санъаз дустони цудогона
як ми\дор суруд\ои ицрокардаи уро дастрас намоям. Соли 1997
бо истифода аз онх,о ва ёддошт^ои ^амкорону ^амма^алла^о-
618
inn наняли сдбуде дар телсвизиони вилоят та^ия намудам, ба-
рон он ки иомаш дар таърихи Худандшах.р цовидонй бимонад,
Vi мчу п и н маълу моте дар бораи у ба энциклопедияи "Хуцанд"
дохил намудам.
Маппподи бс^амто, гижжакнавози мо^ир Ибро^им Расулов
ни । юдаю нарвардаи хдмин цисмати ша^р аст. У аввал дар ав-
। оба 1аи разами 31, сипас комбината абрешим ба дастаи ^авас-
короп сарварй мекард. Одамони ноогох, гумон доштанд, ки
шндагии ин мард умре дар шодиву сурур гузаштааст. Аммо он
сафа^оти талхе низ бисёр дошт. Тобистони соли 1941 аскари
сурх Расулов дар му\орибаи Смоленск аз як чашмаш ма\рум
шуда, асир меафтад, азобу уцубати лагерной фашистиро ба серй
мсчашад. Барои бенишон намурдан ба "Легиони Туркистон"
шомил шудан розй шуд. Немис^о уро дар он цо мувофици их-
тисосаш мутриб истифода мебаранд. Ибро^им дар ансамбли
легион ^амчун гижжакнавоз хизмат мекард. Бор\о дар \айати
он дар Берлину Вена, Нюрнберг, Бреслау, Италияю Франция
баромад кард, аммо дар дил ватандусти советй бок;й монд. Дар
солдои баъдицангй ци^ати фошу ошкор кардани хоинони
х,ак,ицй ба мацомота амният фаъолона кумак расонд. Хизмати
у дар ривоци санъати халцй низ шоиста буд. Хилари волояшро
ба чандин шогирдонаш омузонд. Сомеон мегуфтанд, ки гижжак
дар дастони И бродим Расулов нолиш мекунад, ба забои мео-
яд, дар ин хунар дар Ленинобод ба у тан^о Кенцабой Мирмул-
лоев баробар омада метавонад. Аз ин ру, вак;те ки ба Ибро-
х,имако унвони ифтихории Коркуни Хизматнишондодаи фар-
х;анги цумхурй доданд, касе тааццуб накард, зцамагон инро по-
доши ^аедонии за^мат^ои ин марди за^матписанд донистанд.
Бояд гуфт, ки то солдои 70 дар туй\о санъаткорон мисли
^озира якзайлу бетанаффус суруд хондан намегирифтанд. Баъ-
ди як-ду ашула гуфтан аз нав ба кати барояшон муцарраршуда
шипаста, мисли дигар ме^монон нуцлу шаробашонро бемалол
хурда, минбаъд ганх,о бо хо^иши туйхурон суруд мехонданд.
Бархилофи ^озира а\ли туй он дам вазифадор набуд репертуа-
ри фачу лачи "х,офизон"-ро то охир гуш кунад. Он вак;т микро-
619
фон дам набуду синтезатор низ. Дар туй одамон аз макал;
мусидй гиду гарант нашуда, бемалол судбат карда менишас-
танд.
Дар Худанд минбаъд авд гирифтани дунари сарояндагй бо
номдои Дурабек Муродов ва Дурабек Набиев марбут аст. Бо
санъати Д.Набиев банда бори нахуст дануз овони бачагй (у ба
зиёфати арусии дамсоядухтаре омада буд) бевосита шинос
шуда, мухлисаш гашта бошам, пас ба Д. Муродов гоибона их
л ос баста будам. Давраи мактабхонии мо (солхои 60-ум) у дар
байни давонон мадбубияти беандоза дошт. Хдмагон ба овози
дилангезаш шефта мешу дем. Суруддои у аз дабили "Ту гул не",
"Имшаб ба базми содибдамолон", "Кош дилбаре медоштам",
"Студент" ва амсоли инро дамагон азёд медонистанд.
Дар зери таъсири ана дамин сарояндагон дамсинфи ман Са-
иддодир Ёдубов, инчунин Рамза Алимудаммадову Саъдй Хаи-
мови себзорйва Шарифдон Нурматови черебекй дофизй пеша
карда, дар ин дода хеле муваффад гардиданд.
Дар Себзор дамчунин дофизоне низ буданд, ки доираи дуна-
рашон фадат бо тую маъракаи мардум иктифо меёфт. Аз ин
зумра дабл аз дама метавон Неъмати Бедош (бинобар набуда-
ни нисфи абруяш уро чунин меномиданд)-и чорчиродиро ном
бурд, ки овози бисёр фораму гушнавоз дошт, касро бо ладни
латифаш мафтун месохт. Мавсуф фадат бо табадча мехонд,
камаш 30 ашула медонист, як дисми ондо дадвй буданд. Беш-
тарин ашуладоро ба забони узбекй ва бо услуби хоса идро ме-
намуд. Хдммадаллааш З.Ниёзов байтдои баъзе суруддои уро
дар хотир нигод доштааст:
Харкачон айласапгиз келмас малол харгиз,
Яхши дафолариигиз, озорингиз чиройлик.
Олма пишгапда келинг, тагига тушганда келинг,
Хали сочи дамалак белига тушганда келинг.
Боз як овозхони дунарманд Дадодони ашулачй буд, ки
620
кафшду ш псша дошт. Вай бо падарам цураи к;арин буд, бо ^ам
I .hi мехурданд он\о. Аз ин ру, бор^о шахсан сурудхонии уро
шунида лаззат бурдаам. Ягона "асбоби мусив;й"-и вай низ
габацча буд, онро бо ангушташ зада мехонд, дар сароидани
суруддои классикии тоцику узбек мадорати зур дошт.
Дар ин ма\аллотсанъаткорони дигар сох>а\о аз забили Сан-
। инчаи цайроцбози чорчироцй, ки то солхои 30-юм ба цувонони
сурнайчй (асосан аз тарафх;ои К^к,анду Андицок оваронда ме-
шуданд) ^унари рацсиданро меомузонд, яъне як навъ балетмей-
стсри махалли ма\суб мешуд, К,одири найранг-устоди чашм-
бандй ва дигар х;унар^ои цирк низ умр ба cap бурдаанд.
621
ОДАМОНИ FAJIATH
Ороиши ин мавзеъ\о чойхона\ояш буданд. Он\о дар ин ма-
\алла\о \ануз аз асри XIX вуцуд доштанд. Масалан, шоваи
Догнав цои дустдоштаи чойхурон ба шумор мерафт. Солдои
цанг ба он\о К,обилбой-амаки чойхоначй хизмат мерасонд, у
\авлии дар шафати шова цойгирифтаи худро ба чойхона таб-
дил дода буд. Баъди итмоми цанг а^ли махалла тарной \ашар
дар поёни шова иморати хурдакаке сохтанд, ки вазифаи само-
ворхонаро ба цо меовард. Кат^о бошанд, ба болои цуй^о гу-
зошта шуда буданд. Бинои бар^авои чойхонаи имрузаи Дог-
нав соли 1969 сохта шуд. Он ва бинои чойхонаи ^озираи Таги
Тути Калонро дар як вацт мардум Х,абиб Бадоев бо пули ком-
бината абрешим созонд.
Дерсст, ки чойхонаи Де^нав бо сихкабоби худ маш\ур аст.
Асосгузори он сокини \амин махалла Набицон-ако Тешаев
мебошад. Мавсуф аслан зодаи де^аи Далёни Болои но\ияи
Тончи буда, ба ин цо хонадомод шуда омадааст. Овони бача-
гии Набицон ба давраи гуруснагй рост омад. Падараш вафот
карду модараш уву акояш Мазбутцонро ба сагирхонаи Хуцанд
оварда супурд. Аммо Набицони шух аз интернат гурехта ово-
рагард шуд. Дар даруни цуи Замбарчорсу руст шуда мехобид,
ки як марди ра^мдили румонй уро ба хонааш бурда фарзанд
хонд, дар цатори 8 кудаки худ тарбия кард, хонадор намуд.
Тан\о баъди ей сол маълум гашт, ки номи ^ак;ик;ии ин писар-
622
Набичон Тешаев
хонд Мирцумъаев Маэуиудцон бу-
даасту номи Тешаев Набицонро ба
У дар интернат гузоштаанд. Чун цой
дар Румон тангй кард, падарарусаш
Абдураззоци кулол ба у аз Догнав
хона харида дод. Аввал Набивок
асфальтхобониро пеша кард. Вале
баъди чанде чашмонаш аз губори
асфальт сахт хира шуданд. Ин фо-
циае буд барои цавонмардй тану-
манд. Бо масли\ати духтурон у но-
илоц кори сабук дуст, аввал дар за-
води нонпазй зуволагир шуд, синае
^амма^аллагон ба вай таклиф кар-
данд, ки ба цои Цураи Зур ном шахе
ба чойхонаи махалла мудир шавад.
Бо мамнуният в;абул кард. Аммо бо даромади чойхонае, ки
рузона к;ариб беодам аст, кашидани бори зиндагй душвор буд.
Аз ин ру, бечора Набицон-ако барои \арчи цалб кардани мар-
дум ба кадом кор^ое даст назад! Де\нави^о барои сергайрати-
аш ба у "Матур" лацаб гузоштанд. Вай аввал кабоби дегию
шурбо пухта мефурухт, сонй ба шашликпазй руй овард. Сих-
кабоби у, бахусусщимашашликаш хеле бобаракаю болаззат буд,
бо се сихаш шикам хик барин варам мекард, як рузи дароз серу
бардам мегаштед. Набицон-акои сахй фасли зимистон пиёзу
турбу кабудй, тобистон помидору пиёзро дар чандин тагора
реза карда мемонд, чй цадаре хо^сд мегирифтед, чандин сол
нонаш \ам бепул буд. Мизоцонро ба ин цо тамъи нони бомазза
ва фатири равганини нонвойхонаи шафат х>ам ки дар он нон-
вой\ои пур^унар Дадоцон-ако Рузиев ва Бобоцон-ако Алибое-
ви румонй санъати комили худро намоиш медоданд, мекашид.
Х,а, солхои 70-80-ум ба ибораи "шашлики Дс^нав” чун муъцизае
"фатири Догнав" низ илова гардида буд. Боре ман ин фатири
камназирро дар "Хдцицати Ленинобод" сифат кунам, ба он ус-
тод Ра\им Чалил бовариашон наомада як са\ар худ ба Дс\нав
623
цадам ранца мекунанд, порае аз фатири нав аз танур канда б'
да\он андохта мебинанд, ки гапи ман ^ак; асту рост, якчандтс
яшро бо худ гирифта, ба унвони нонпаз^ои чирадаст та^син;
офаринро цатор карда мераванд.
Чойхоначй Набицон-ако бо мизоцон хеле хушмуомилаю ме\
рубон буд, ба цадри одам мерасид, э\тироми х>ар якеро ало^и
да ба 40 меовард. Аз хдмин сабаб ба шашликхурй ба ин цо ода
мон аз тамоми гушаву канор^ои вилоят меомадагй шуданд. Паи
радами он^о аз чойхонаи Догнав х,оло х,ам канда нест. Солхои
80-ум аз сершумории кабобхурон ва мошин^ои онон ба ин цо
цариб наздик омада намешуд. Пул ки зиёд буд \ама мехост маэр
шашлики Де\нав бихурад. Онро барои худ \aiTO калон\о ме-
фармуданд, баъзеашон ба Дсх,нав ме\монони худро гирифта
меоварданд. Ва соли 1990 вацте ки дар шаэуэ камчинии гушт
э\сос шуду нуцта^ои шашликхуриро паси х,ам бастан гириф-
танд, дамчун вакили Шурои ша\рй ба раиси Шуро Абдуганй
Абдуллоцонов гуфтам:
-Наход Де\навро \ам бандем? Ме^монони одаткарда дорем,
он\о "моро ба шашлик баред" гуянд, чй цавоб меди\см?
Раис ба андеша афтод, сипас паси гардан хорида бо фикри
ман розй шуд:
-Рост мегуед, ацаллан Де\навро нигох, доштан лозим. Та-
моман бе шашлик зиста намешавад.
Акнун шодии Набицон-ако \адду канор надошт. Зеро \амаи
зуккахурони ша^р якчанд муддат фацат ба чойхонаи у меома-
данд. Вай аз куцое мефах,мад, ки нацотди^андаи шашликаш
манам, цариб буд маро ба сараш бардорад. Э\гироми нисба-
там доштааш дучандон гашт:
-Уко, ин корро фацат Шумо карда метавонистед,- мин-
натдорй мекард у.-Х,азорон ра^мат. Мани маъюбро бо ин ал-
лакай чандин маротиба харидорй кардед, Худо ба Шумо ма-
дадгор бошад.
Набицон-ако шахси багоят бутун, ба цадри некй сидцан ме-
расидагй будааст. Солхои 1994-1996, ки зиндагй дар ша\р
багоят вазнин шуду \атго бародар аз бародар руй гардонд,
624
Пешаи Набичои-акоро имруз писараш Илхом идома меди ха д
эхтироми ин марди нациб нисбати ман заррае тагйир наёфт.
Х,амин ки сари рох,и аёдати модар ё дилам ба хуроки болаззат
гум зада, ба чойхонааш медаромадам, бархилофи бисёр дустони
забониам вай маро бо чабрам кушод ва забони хуш истицбол
мегирифт, дар\ол ба писаронаш мефармуд, ки дастархон ку-
шоянд, шашлик биёранд. Рости ran, х,амон вак,т аксаран дар
киса \атго барои хурокхурй пул надоштам, бо вуцуди ин
бардуруг даст ба цайб барам, хафа мешуд, "акогию укогй ин
тавр нашудааст" гуён ко^иш мекард. Хайрият, баъди чанде
дубора ба руз\ои нек баромадем, боз \ама чиз фаровон ва ме\-
ру ощибат барцарор шуд, вале некий Набицон-ако \сц аз ёдам
нарафт. Рузе аз назди чойхонааш мегузаштам, ки даруни он
пури одам, маро \ам кашолакунон дароварданд. Беш аз \ама
аз дидори ман со^ибхона-Набицон-ако хурсанд буд. Маълум
гардид, ки у барои ба синни пайгамбарамон-63 расиданаш зи-
ёфат оростааст. А\ли махалла ва мс\монони зиёде \озир бу-
данд. Ногох, дархост шуд, ки нафаре аз ^озирин чавд сухан дар
625
\ацк,и со\ибцашн бигуянд. Х,сц кас цуръат накард. Бо чунин
илтимос ба баъзе обрумандони махалла ман низ муроциат кар-
дам. Аммо боз хомушй. Кд^рам омаду гуфтам:
-Ман-дия дар ситоиши Набицон-ако ran мезадагй. Микро-
фонро ба ман ди^ед.
Ва чунон бо эхдирос дар бораи у сухан рондам, ки хдмагон
ба хдйрат афтоданд. Хислат\ои некаш, бо вудуди инвалидй ба
мардум хизмати шоиста расонданаш ва ба туфайли у номвар
гардидани Дсхдавро зикр намудам. Ба гап^оям ягон да\онка-
лони махалла он дам \arro гинг гуфта натавонист. Худи Наби-
дон-ако бошад, бо ашкони резон давида омада маро огуш на-
муд. То дами вопасин (соле пас вафот кард) аз ман миннатдор
буд. Х,оло сабти он суханрониамро фарзандонаш Нозиму Ил^-
ом, ки чойхонаро аз падар мерос гирифтаанд, чун чизи
мущаддастарин дар хона ма^фуз медоранд.
БОЗ як чойхонаи мапщури ин мавзеъ чойхонаи "Наташа"
ма\суб мешавад. Ба бунёдшавии он банда низ \иссагузор кас-
там. Соли 1980 сокинони махалла аснои мулоцот дар мактаби
разами 18 ба вакили худ дар Шурои Олии дум\урй раиси
комицроияи ша^р А.Ф.Расулов наказ доданд, ки дар cap га ^и
Себзор чойхонае сохта шавад, зеро баъди баста шудани чой-
хонаи пештараи Эргашбой Аминов (1970) дар мавзеъ дигар дое
намонд, ки муйсафедон истиро^ат намоянд. Азбаски барои
чунин сохтмон дар будети шах.р маблаг набуд, Аминдон Фай-
зиматович сохтани чойхонаро тарищи дурагй аз треста "Лени-
нободводстрой" илтимос намуд. Вале сардори ташкилоти маз-
кур Камол Юлдошев барои э^тароми ро\бари ша^р корро як
cap карду баъд нимкола гузошт, "пушти ману табари цассоб"
гуён худро ба нофа^мй зада гашт. Ахди махалла чун диданд,
ки сохтмон тул мекашад, маро миёнагир карданд. Аз \ама беш-
тар царовули сохтмон Абдуша^ид Тодибоев пойфишорй ме-
кард: "Писарам, Шумо мухбир, этамин кора дунбондан фащат
аз дасти Шумо меояд, якто мацола нависед-чй?".
Якто не, дуто мак;олаи сахти танцидй навиштам. Он сол^о
айни давраи "рукуд" буд, ро\барияти "Х,а^ик;ати Ленинобод"
626
Абдушахид Точибоев бо мизочхои доимиаш Зокир Чумъаев ва
Еафурчон Рахимов
цуръати чопкунй наёфта, мацолаи якумро барои тафтишу
чорацуй ба садорати "Ленинободводстрой" фиристод. Маводи
дуюмро хушбахтона радиои вилоятй ба самъ расонд. Гуё Ка-
мол Юлдошев аз ин тан^ид^о безор шуда, ба тобеонаш гуфта-
аст: "Аз куцо ^ам ба Расулов ваъда додам. Ба одамони чудо
покупай вохурдем-ку. Зудтар насозем намешудагй барин".
Х,арчи х,ам бошад, кор цунбид ва К.Юлдошев барои зудтар аз
ин "сарборй" халос шудан тамоми чидду ча\ДашР° сафарбар
сохт. Инак, мо^и ноябри соли 1981 чойхона ботантана ба исти-
фода супурда шуд. К,абл аз он ки расмикушод шуруъ гардад,
муйсафеди баруманди махалла, собиц раиси комичроияи ша\р
Райбулло Оцилов маро ба миёнчо шинонда, дар ^ак;к;ам миннат-
дорй ва дуои нек карда, баъд ба ифтито^и чойхона фотика дод.
Сабаби маро тез кунондани Абдуша^ид-акоро низ фа^ми-
дам: мудири ин чойхона шуданашро у пешакй медонистааст.
Аз ин ру, аз руз^ои аввал бо гайрати чавонона ба ободу кабу-
дизор кунондани чойхона камар бает. Абдуша^ид-амак хисла-
627
ти ациб дошт: ба одамони хуб цонашро медоду касони ба цинаш
номаък,улро руирост, бо цабе\тарин алфоз дашном медод. Ал-
лакай дере нагузашта бисёр касони зудранцу нозукпуст пояшон-
ро аз чойхонаи нав канданд. Аммо вай \амоно серодам буд,
бисёр нафарони \ангомацу аз дуру наздик ба ин цо мах,з барои
шунидани магал ва \ак;орат\ои дастабиринции чойхоначй ме-
омаданд. Он\о барои серцанцолиаш ба ин марди баландщомати
зебо "лулй" лащаб гузошта буданд. Абдуша^ид-амак барои як
дона сигарети нимсухтаи ба замин партофташуда \ам гирев
мебардошту барои дар руи кат дароз кашидан ^ам. Багоят озо-
даву нозуктабъ буд, аз сафари солекоп цомаи дарози сандуфи
сиё\ дар тан бо шланг ба куча ва са^ни чойхона об мезад. Х,атго
бадхо\онаш, он^ое, ки "аз руи принцип" ба чойхонаи у омадан
намехостанд, ицрор мешуданд, ки дастони Абдуша^ид-амак
х,ак,ик;атан гул будааст, мавзеи ноободро дар андак муддат ба
бустони дилрабо-"Ша\идобод" табдил дод.
-Шумо, писарам, шояд дар дил мегуфтагистед, ки амакам
тоза viM бадлафз-куя, \ар каси ростомадаро \ацорат кардан
мегирад. Дар асл ман фацат хартамиз^оро \ацора1 мекунам.
Ин хел одамонро аз башараашон мешиносам, -чойхоначй худ-
сафедкунон арзи дил мекард ба ман.
У ба ман эхтироми хоса дошт. Х,ам барои коркуни газета
буданам ва ^ам ба хотири як вакд^о бо падарам ошногй дош-
танаш. Ин эътицодаш баъди як \одиса боз \ам цавитар гашт:
соли 1983 як чоштго\ ба чойхона биёям, дар чорро\аи "Ната-
ша" ким-ки\о сутуни светофор шинонда истодаанду як капи-
тани ГАИ-цавонмарди тундмуомилаи тотор бо одамонаш бо
ба\онаи ба он халал расондани дарахтони сабзкардаи Абду-
ша\ид-амак ба бехи ни^ол^о табар заданист. Бечора чойхоначй
дар як су гамгину маъюс меистод, аз афташ, илтицояш нагу-
заштааст, ки ба рафтори милиса^о ко^илона менигарист. Х,ол
пурсам, гиряолуд гуфт, ки дарахтонамро мебуранд. Чойхона
пури одам буд, аммо касс аз казо-казо\о низ цуръат надошт
худсарии "\омиёни к,онун"-ро боздорад. Бо ца\р ба назди ка-
питан рафтам:
628
1>а шумо кй ицозат дод, ки дар
I >у ш р.инпаи дарахтони сабзро но-
<>уд кунсд? Оё медонед, ки барои
Ьуридани \апо як дарахт ицозати
комицроияи ша^р лозим асТ?
Го гор беэътиноёна ба руям ни-
। аристу иисханд зад:
Кистед шумо? Аробаатонро ка-
тод.
Яктои ин дарахтон рахна ша-
над, баъд кй будани маро хо\ед фа\-
м ид,-паст наомадам ман ва рафта
ба лаби кате нишастам.
Бинам, капитан чойхоначиро ба
паздаш хонда кй будани маро аз у Абдуманнон Дустматов солхои
пурсида истодааст. Якбора тар\и ЗИ®Д магозаи пахлуи чойхона-
руяш дигар шуду ла\зас пас одамо- р0 саРваРй намуд
нашро гундошта бо худ гирифта рафт. Дарахтон аз буридашавй
нацот ёфтанд. Абдуша^ид-амаки бехуд аз хурсандй ба пусташ
намсгунцид. Дартоз ба наздам омад. "Ха, амак, милиса^о чаро
рафтанд?"гуям, хушнудона хандид:
Ба капитан гуфтам, ки ин йигит журналиста калон, уро ^ат-
то дар Маскав мешиносанд. Агар худсарй кунй, паго\ дар га-
зетаи "Правда" фельетон мекунад, якумр аз ran халос шуда на-
метавонй.
Ба ёдам расид, ки мо\и феврали соли 1981 дар бораи ман
дар мацаллаи "Журналист"-и Маскав маводе дарц ёфта буд ва
он дам ман х,амон журналро ба Абдуша^ид-амак нишон дода
будам ва акнун у \амон чизро ба капитани ГАИ устокорона
газондааст.
-Агар Шумо намебудед, ин нобакор\о самараи завма ги зиё-
дамро барбод медоданд. Ило\й кам нашавед, писарам, зин^ор
мекард у.
ШАБЕ су^бати ману Абдуша^ид-амак ва Раймон Абоеви
прокурор то соат^ои 23 тул кашид. Як ма\ал нигарем, дар чой-
629
Чойхонаи «Наташа» холо хам чои дустдоштаи махаллагиён аст
хона фак;ат сеймом мондасм. Тирамо^руя буд, борони резан бар-
фолуд меборид. Ин дам якбора Дадо-акои Тацца ном марде аз
^амсояма^алла чангталабона даромада омад. Чойхоначиро бе-
ист дашном медод, мехост ба гиребонаш чанг запад. Х,ай-\ай
гуён базур цудо кардем. Аз чй бошад Абдуша^ид-амаки сипо\
ба таэдир^ои у 4а во бе намегардонд, балки умедворона аз моём
имдод мечуст. Баъд фа\мидем, ки сабаби хомуш истодани у он
будааст, ки писари хурдиаш аз писари Дадо-ако пул царз ги-
рифта дар вак;таш барнагардондааст. Ана \амин Дадо-ако ба
ман соли 1999, баъди 10 соли вафоти чойхоначй боэ\гиром ме-
гуфт, ки "Абдушаэуид одами хубу ачиб ва нотакрор буд, хислати
авлиёгй дошт”. Барои тасдици суханаш ^одисаеро мисол мео-
вард: дар сух,бате Во\ид ном шербача ба сари Абдуша^ид-амак
мушт мебардорад. Вале амак бо у баробар нашуда чониби цибла
даст ба омин кушода дуои бад мекунад: "Ило^о чувонимарг шав,
то охири х.афта нарав!". Ва аз байн се-чор руз нагузашта Во\иди
мазкур дар садамаи автомобили \алок мегардад.
Оре, Абдуша\ид-амак бо вучуди дустдори шаробу к;имор бу-
630
и iii.ни шахси ^ацталошу ^а^ицатпарастбуд, одамони цаллобу
1>и< корро багоят бад медид, гохдо ба суубати калоншаванда^ои
»*><»•«ц рафганамро бинад, цанг мекард, ки бо онх,о ^амнишин
ii.iiii.uiaM, аз он^о дур гардам. "Медонед, инх,о кюцоянд? Бад-
ахиоцу игногар, дасту панцаашон ифлос. Ба ширингуфториа-
пкш бонар накунед, он\о Шумо барин кадр\ои ёшро ба ро^ба-
рони \озира тез карда, худашон тамошобин шудан мсхо\анд"
на \ар гох, ба цура\ояш мегуфт, ки "Ман пешомадамро медо-
нам хеле осону беозор хо\ам мурд". Дар \ак,ик;ат ^амагй аз бо-
лои цуй ца\ида гузашту бандагиро ба цо овард. Ин дам у намагй
63 сол дошт.
Хуллас, баъди нацот додани дарахтонаш бо \ам сирдону
долдон шудем. Бисёр кор\ояшро бо ман масли\ат мекардагй
шуд. Аммо феълаш мудом дар нуги биниаш меистод. Дидед,
ки х,озир хуш^олу ващтчок, нишастаасту ла\зае пас ба аспи ца\п
савор шуда, алфози к;абсх,ро к;атор мекунад. Овози баланду
дунустааш аз хеле дур \ам шунида мешуд. Абдуша \ид-амак ба
назарам тамоми дашном^ои дунёро аз ёд медонист, ки боре
i апаш бо як нафар ро^бари собищи со^аи савдо гурехта, муд-
дати якуним соат уро ^ацорат доду ягон \ак,оратро ду бор так-
рор накард. Х,амаи дашпомх.ояш бе^ад цабе^, вале ташбе\дору
образнок буданд, магзи устухони касро сурох мекарданд. "Кош
ин дам Расул Еамзатови догистонй ^озир бошаду ин х;ак;орат\ои
1ушношуиидро навишта шрад" аз дил мегузарондам ман. Х,ини
дашномди^й Абдуша^ид-амак гуё нак,ш ицро менамуд куки
чашмонаш гири гашта, мушак^ои руяш бозй мекарданд, дас-
гонаш маънидорона алвонц мехурданд. Шахси дашномшунав
мацоли цавобгардониро гум карда, кушиш менамуд \арчи зуд-
гар аз пеши назари чойхоначй дур шавад. Вале баъзе нафаро-
пи пустгафсу бсор ба унвони худ як цувол х,ак,ораг шунаванд
\ам, ^одисае руй надодагй барин пинакашон вайрон нашуда
шиштан мегирифтанд.
Солдои 1983-1989 чойхонаи "Наташа" низ мисли чойхонаи
Дс^нав хеле ном баровард. Оши палави он ки нисфирузй Аб-
душа^ид-амак тайёр менамуд, мизоцони бисёре пайдо карда
631
буд. Дар сари чорроца цой гирифтани чойхона, сояву салцин
буданаш низ чойхурони сершуморсро ба худ цалб менамуд..
Хеле мусофирони узбекистонй цам ба ин цо лангар партофта,
дам гирифтаю оши царифона хурда мерафтанд.
Себзорро дар ин цо фаъолият бурдани магазинчии машцур
Наташа-Наталья Ивановна Логинова низ шу\ратманд гардон-
дааст. То цол мардуми ша\р цисми болоии ин куча ва чорроцаи
ваю кучаи Шукуциро "мацаллаи Наташа" ном мсбаранд, худи
сокинон х,ам тан мегиранд, ки махалли зисти онх,о "Наташа"
аст. Ин ном гайрирасмй гузошта шудааст, аз цониби мацомоте
тасдиц нашудааст, цамту худи одамон бо хости хеш номгузорй
кардаанд. Ба шарафи руезане, ки муддати чоряк аср (1935-1959)
дамчун фурушанда ва мудири магозаи махалла барояшон хиз-
мати бецамто карда буд. Вале худи ман агарчй дар синни бачагй
ин занро борцо дидаам, аз у цатто харид х,ам кардаам, зиндаги-
номааш ва чй гуна ба диёри мо омаданашро намсдонистам. То
цустуцуи банда аз ин дигарон низ огоцй надоштанд.
Рагбати маро нисбати у очерки шодравон А.Шукуцй "Ната-
ша", ки солхои 70-ум дар газетацо чон шуда буд, бсдор намуд.
Мутаассифона, он дам мулоцот бо вай муяссар нагардид: цол-
донцо мегуфтанд, ки Наташа-хола сахт бсмор аст, царду пояш-
ро буридаанд, срои суцбаткунй надорад. Уро дар чунин цол
тасаввур карда, дилам ба цолаш сухт, охир Наташа фарзанд
надошт, шавцари мецрубонаш Мамадцон Тинчсрови тотор, ки
аввалцо дуяшон дар як дукон кор мекарданд, низ кайцо аз олам
гузашта. Ягона аз цониби хоцараш Анна Ивановнаи омузгор
ва духтарони у гамхориву парасторй ефта метавонист... То
имруз фацмида наметавонам, ки чаро Худованд уро ба чунин
азобцои алим гирифтор сохт. Охир маънои зиндагии ин занро
фацат некй, муомилаи хуш ба мардум, кумак ба бсчорагон таш-
кил медод. Вай дар солхои цацгй маводи хурокаро ба муцтоцон
бепул дода, камомади магазинро бо маоши худ мспушонд, агар
харидори шиносс гуяд, ки дар киса пул надорам, молвой сано-
атиро х,ам нася медод, фа цат номи шахсони бегонаро ба даф-
632
Наташа-хола дар сари кор
тараш навишта мемонд. Тамоми молу матоъхои навомадаро
ба занони колхозчиён нишон дода, он^оро гашник; мекард, ки
аз ин чизх,о ба худ либосх,ои замонавй дузонанд.
Саховати у \ануз солхои баъдицангй дар саросари ша\ру
побили Лснинобод маш^ур гардида буд. Мардум дар бораи
оли^имматию одамдустиаш нацлдои зиёде мекарданд. Вай ба-
хусус кудаконро дуст медошт. Дар ёдам, боре ба магоза х,ам-
ро\и модарам рафтам. Он вак;т укоям Акбар ду-сесола буд.
Наташа-хола уро дарх,ол руи даст гирифта, цанд дод, бозавк,
пурсид, ки номат чист. Ба цои вай модарам "Акбар" гуяд, На-
таша бо ла^цаи русй "Агбар", "Агбар"-гуён такрор карда,
к^дакро хеле навозиш намуд, дер аз дасташ нагузошт. У забо-
ни гоцикиро хеле хуб мсдонист, як сабаби ба дили мардуми
ма\аллй рох, ёфтанаш низ х,амин буд.
Азбаски худ фарзанд надошт, мехост мех,ри дилашро ба ба-
чагони мардум бубахшад. Бинобар ин соли 1960, баъди ба
нафа^а баромадан ба зодгох,аш нох,ияи Пономарёви вилояти
633
Бинои магозаи «Наташа» дар солхои 60-ум
Оренбург куч набаста, ба мактаби миёнаи рацами 7 ба сифати
лаборанта кабинета химия ба кор даромад. Дар ин цо низ цама
уро дуст медоштанд, "Наташа-хола" гуён аз дацонашон шакар
мерсхт. Мутаассифона, фаъолияти омузгории Наталья Логи-
нова дер давом накард, маризи сахте домангираш гашт. К,абл
аз вафоташ (21 августа соли 1980) Наташа тамоми цицози хо-
наашро ба хешу табор ва дустону шиносцояш тацсим карда,
манзили истицоматиашро воцеъ дар кучаи Ш.Рацабов ба ка-
лисои православии шацр цадя намуд. Ацли тацвои рус ин имо-
рати барцаворо ба ибодатгоци асосии худ табдил доданд, вай
солцо ба мардум хизмат намуд. Аммо чй мсгуед, ки цатто цамин
бинои зсбо-охирин нишона аз Наташаи дилёб низ соли 2004
оташ гирифта, батамом сухта нобуд шуд...
Ссбзорицо ва кишоварзони хоцагии ба номи Р. Набиев хо-
тираи ин зани нсксириштро то цол гиромй мсдоранд. Ширка-
ти тицоратие цам, ки дар даврони Истицлол дар цои магозаи у
таъсис ёфт, номи "Наташа"-ро гирифтааст. Соли 1999 дамон-
вацта Раиси вилоят К,.Р.К,осимов, ки овони наврасию цавониаш
634
Тарх,и имрузаи магозаи мазкур
дар шафати магозаи Наташа гузаштааст, таклифи маро ци^ати
абадй гардонидани хотираи Наташа-хола гарму цушон пази-
руфт. Хушбахтоиа, ба ман муяссар гардид хо^арзодаи Ната-
ша-Ольга Александровна Бекетоваро кофта ёбам. У дар коми-
тети варзиш ва тарбияи цисмонии вилоят дар вазифаи сарбух-
галтер кор мекардааст. Цавонзани хушандому гапфа^ме буда-
аст. Вай тарцумаи х;ол ва сурат^ои холаашро бо камоли майл
ёфта дод. Аз руи он^о ман маълумоте дар бораи Наталья Ло-
гинова ба Энциклопедиям "Хуцанд", ки х,амон руз\о ба чоп омо-
да мешуд, дохил намудам. Аммо х,одисаи аз х,ама ^аяцоновар
насб кардани лав^аи ёдгории мармарин дар пештанаи магозаи
"Наташа" гардид. 7 май соли 1999 ба ин цо издидоми сокинон
цамъ омад. Дар митинги ёдбуд ба цуз намояндагони ^укумат
муаллими ку^ансол Абдусамад Ра\матов, раиси Шурои вете-
ран^ои цангу ме^нати вилоят Саттор К,айюмов, цияни Ната-
ша-О.А.Бекетова ва дигарон ба сухан баромада, мар\умро хуб
сифат карданд. Ба ^озирин аз ^ама бештар суханронии консу-
635
ли генералии Федерациям Россия дар вилояти Сугд И.И.Дол-
гий таъсир бахшид:
-Десант ба шумоён, ки як нафар русзан, дамдиёри маро ин
дадар эъзоз мскунед,-арза дошт у.-Маълум, ки вай ба шумо
некй кардааст, аммо шояд мардаматаш ба дарадаи некидои
шумо пабудагист. Зеро агар шумо солдои сиюм сари уро сила
намекардсд, магар у метавонист подоши онро баргардонда та-
вонад? Ман ин олидимматии шумоёнро нишонаи дустии аба-
дии халддоямон медисобам.
Се сол пас цияни мардум Ольга азми мудоцират ба ватани
ацдодй намуд. У пеш аз дама домуси "Хуцанд"-ро бо худ биги-
рифт, то дар дои нав ба дамсоягонаш нишон бидидад, ки хола
ва модари вай дар сарзамини тоцикон шахсони арцманду
баобру буданд, аз худ надши амиде дар таърихи он гузошта-
анд. Мавсуф худ низ то дол аз зодгодаш Хуцанд дил канда на-
метавонад, сари чанд вадт ба дустони деринааш аз паси дои-
раи дутб-шадри Заозернии вилояти Мурманск занг зада меис-
тад.
Боз як шахси пурдон, дад панцааш дунар ва дозирцавоби
Себзор Усто Мамадцон Шарифов буд. Шахси бори нахуст
дидагй уро бо дунарпешаи машдури театру кино Абулхайр
К,осимов монанд мекард: дуяшон на тандо аз лидози даду бает
ва чедраю андом, балки тарзи гуфтор низ як себи дукафон бу-
данд. Усто Мамадцон маълумоти казой надошт, солдои 1932-
1933 каме дар Института навташкили омузгории Хуцанд тад-
сил гирифта, сипас онро бо сабабдои оилавй мепартояд ва умре
ба пешаи аццодй-дуредгарй шугл меварзад. Усто Мамадцон
устои пурмадорати санъати чубкорй буд, надши дастопи удар
саддо иморату иншооти шадри Хуцанд, аз цумла бинои театри
давлатии ба номи Хоца Камол сабт шуда. Х,атто боре уро ба
цоизаи ба номи Рудакй пешбарй карданй мешаванд. Аммо
бадцадливу забони тезаш усторо ноком месозад. Дар тули дариб
панцод соли фаъолияти кориаш мавсуф бештар ба хизмати
мардум машгул буд, дамчун устои хонагард ба давле тагу ти-
636
Усто Мамадчон бо писараш Абдуманнон
резаи э^ар як сокини ша\рро панц ангушташ барин медонист.
Шахсан худам дар цустуцуи кадом одами гумноми солхои
пешазцангй азоб кашам, дарх,ол ба у муродиат мекардам, дар
як дам он шахси мекофтагии маро якдоя бо падару бобо^ояш
гуфта медод. Аз бисёр сирру асрор низ вок;иф буд, одамони
тагашон нам дар маърака^о аз у дури мецустанд, метарсиданд,
ки мабодо забони таъна кушояд.
Усто дар \адидат одами чарбзабону бсисти^олае буд. Боре
як данони себзориро, ки аз падараш сш монда буд, бо духтари
шахси калоншаванда фоте^а мекунанд. Дар фуроварди нонши-
канон нафаре афсус мехурад: х,айф, ки падари йигит зинда нест,
агар у \аёт мебуд, аз цудошавй бо чунин одами обруманд бе-
^ад шод мешуд. Ин дам усто худдорй карда натавониста мегуяд:
ин цадар таъриф накунед уро, цудошавандаатон дар вацташ
амради фалон бой буд. Дар^ол цамагон "\ай-х,ай, ин хел нагуед,
усто, боз туй вайрон нашавад!"-гуён уро телакунон ба берун
мебароранд.
Мамадчон-амак аз курси якуми мактаби олй рафта бошад
\ам, бо чура^ои айеми чавониаш-ХомВД Надиров, Соличон
Рачабов, Орги к, Шокиров, Мухаммад Осимй, Зариф ва Солс\
637
Рацабовхо, Карим Ахмадов рафохати якумра дошт. Х,унари
водой устогиаш уро бо Улдабоеву Расулов, Иброхимов,
Ь^ахдорову Юсуфбеков барии сохибони давр низ ошнову хам-
нишин гардоида буд. Мавсуф дар \авлию бустонсарохои ин
касон айвону шипанг, токх,ои тахти равон бунёд мснамуд, мох-
мох умраш дар Душанбе мегузашт. Аз ин ру, бо аксар корман-
дони обкому горком шиносой ва улфатй дошт, бо онхо ёри хазл
буд, дар хузурашон ошкорову бепарда сухан гуфтан мегирифт.
Боре усто Мамадцон ба худраи корни дусти деринааш-ра-
иси комицроияи шахр А.Ф.Расулов медарояду дар цавоби ^од-
ну реи и у мегуяд:
-Мулло Аминцон, медонед, шабхо хобам нест, кукрагам лах-
ча барин сухта меистад, лав-лав дард мекунад...
-И-е, ин чй хел беморй будааст? Ба духтур нишон додед-мй?-
Аминцон Файзиматович хавотир шуда аз цояш бархосту ба усто
назди'ктар омад:-Чй, дардаш цудо зур-мй? Шумо чиба ин хел
мешудаед?
Усто Мамадцон аз авзои у ба завк; омада хаххос зад:
-Аз Шумо барин калонхоя хар руз "ако"-гуён дудаста ба
сари сина заданно кукрагамон суп-сурх шуда, оцибат лаввас
мекардагй шудааст.
Расулов аз ин хазли у сахт ранцида даст афшонд:
-Э, монсде, хамин хам ran шуду...
Усто дар халхаи рохбарон чунон одами худй шуда буд, ки
уро онхо баъзан ба зиёфат ва хуроки нисфирузиашон низ
Хамрох мегирифтанд. Барояшон хусусан лутфу хозирцавобиаш
писанд буд. Як дафъа усто ба обком меравад, ки котибон дар
хонаи даруну мудирони шуъбахо ва инструкторов дар беруни
Хавлй, тахти соябони брезента саргарми таомхурианд. Ошноё-
ни кухнааш Х,омид Надирову Азим Дураев ва Нуриддинхоца
Азимов уро дархол дар пахлуи худ цой мекунанд. Усто болои
хурок хам дим нанишаста ба хозирон гаи мепарронад:
-Дар магозахои давлатй гушт нест, вале рохбарон ба ин пар-
ное надоранд. Шикамсерро чй Нарвой шикамгурусна. Бегохихо
дар комбинати гушт мошинхои калонхо хатор меистанд,
638
tiViiiJiaii ба номер^оятон лой месовидед, намедидему наме-
। Ух гем.
Ин луцмаи у ба табъи чанде нафорид. Яке аз он\о лабонаш-
ро бо сачок; пок карду бо зарда гуфт:
Шумо, ако, ба неш задан, аз берун истода ба дигарон кор
ед додан усто. Канй акнун дар пиронсолй ба партия даромада
дар бобати хал о л кор кардан як бор ба мо хунаратонро нишон
медодед, а\сант мегуфтем...
Бовар кунед, дар давоби ин сухан \ама гуна шахси доно \ам
фавран ran ёфта натавониста ла\зае дамаш ба дарун меафтод.
Аммо Усто Мамаддони мо худро заррас гум накарда хандид:
-Ман ^амон вацт ба партия медароям, ки аз вай эшонову
тураеву худаев^о бароянд.
Азбаски асли баромади як цисми а\ли су^бат аз хамин
табаку о буд, хамагон лаб газида, сипас гапро ба мадрои ди-
гар гардонданд1.
ОРЕ, хозирдавобию аскиягуй фазилатест фитрй ва багоят
камёб. Онро Худованд фахат ба ахён-ахён касон-назаркардахои
худ меди^ад. Шахси ба чунин сарват доро азизи ахли завц аст,
шунидани сухбати уро хосу ом орзу мекунанд. Пештар Худандй
мо аз ин гуна зарифон бой буд, онх,оро гапдонтарин ашхос х,ам
мот карда наметавонистанд. Аз таърих ба мо бах,су давоби
Шайх Маслихатдини давон бо гурхони харохитоиён ривоят
мондааст. Худандиён муътациданд, ки подшохмарди валии
онхо хануз дар синни 9-солагиаш саркардаи аднабиёнро бо
далелхои буррову мантици цавй мулзам гардонда буд.
Дар ин хунар солдои 50-70-ум дар шахрамон касе бо шоир
Абдулло Х,ушёр (Рауфов) баробар омада наметавонист. Забо-
ни чацмоц ва каллаи пурмагз дошт ин марди фозилу зарофатгуй.
Дар дои кораш-рузномаи "Х,а^ик,ати Ленинобод" садои тар-
киши ханда х,сд хомуш намешуд. Ху шёр-ака хамаро дам ба дам
хандонда боз фурсат меёфт мак;ола\ои намакину ашъори ба-
1 Вахте ки ии циссаро усто ба ман на^л кард, гуфтам: ман ба цои он касон мебудам,
Хатман ба у эьтироз мекардам, зеро гап чандон дар баромади ицтимоии шахе не
(Ленин .\ам дворянзода буд), балки дар инсофу вицдонаш аст, аз байни зодагони
хал(\ия хам зотхои нобакорс кам нестанд, ки пусташонро канй, боз хаццат мемонад
639
ландпоя эцод намояд, х,ар гол, аз дуру наздик мсх,мон цабул кар-
да, ондоро низ бо гуфтори латифаш шефтаю шайдо созад. Ово-
заи з^озирдавобй ва л,азлл,ои адибаш то К,ук;анду Маргелон ва
Андицону Уш расида буд. Х,агго маш^уртарин санъаткорон,
аскиябозон ва цаламкашдои водии Фаргона, агар гузорашон
ба Ленинобод афтад, кушиш мекарданд, ки бо Х,ушёр-ака
ацаллан су\бати яклаз^заина дошта бошанд. Х,офизони номй
Маъмурцон Узоцову Таваккал К,одиров ба у на танз^о ёри л,азл
ва мухлиси мутоиба^ояш буданд, балки шеър^ояшро ба оз^анг
дароварда месуруданд.
Хдрчанд мегуянд, ки ханда умри касро дароз мекунад, Хушёр-
ака умри тулонй надид, дар авди камолоти э^одиаш, дар синни
59-солагй вафот кард. Аммо аз у циссаз^ои зиёде ба ёдгор мон-
данд, ки мо дар зер баъзеи ондоро ба шумоён \икоят мекунем:
Вок;еаи якум: дар давраи советй солхои зиёд вилояти Лени-
нобод бо вилояти Фаргонаи Узбекистон диз^ати руендани роси-
ли баланди пахта ва дигар зироат^о з^аммусобица буд. Ба
санциши рафти мусобица аз цумлаи коркунони х,избй, роз^ба-
рони хоцагил,о, мутахассисон ва рузноманигорон бригада^ои
тафтиши байпи^амдигарй ташкил карда мешуданд. Бо яке аз
з^амин гуна даста^о Х,Ушёр-акаро \ам, ки зодаи К,ук>анд ва
узбекидон буд, дамчун мухбири махсус шомил месозанд.
Уву л,амсафаронашро дар сар^ади Узбекистон мизбонон бо
сардории котиби якуми обкоми Фаргона Фахриддин Шамсид-
динов пешвоз гирифтанд. Аллакай дар сул,бати нахустин Шам-
сиддинов, ки дустдори ашаддии аския ва з^азлу мазок; будааст,
мефа^мад, ки дар рубаруяш ^аззоли беустухоне нишастааст
Ситораашон бо \ам рост омада хеле Дарину дамсоз мешаванд,
бозори аскияю ханда без^ад тасфида меравад. Х,ушёр-ака дар
суханбозй аз касс паст намеомад, ба з^ар як гапи думчадор
цавоби сазовор мсгардонд, ташаббусро ба даст гирифта, чу-
нон механдонд, ки эзори з^амроз^он нам мешуд.
Котиби якум дар л,ар лаз^заи цулай шухиз^ое карда, мехост аз
лутфу ширин кори\ои Хушёр-ака з^арчи бештар базцзавар гар-
дад. Инак, з^айати моро дар яке аз бошишгол,л,ои сазуэоии на-
640
Абдулло Хушёр
 /in к it it Яйнон цо мекунанд. Базми
Vimhk-ди на аскиягуйто нисфи шаб
। том к ipaa, синае мизбонон ба
м<-\монони ленинободй хоби хуш
< >1 > iy карда мсраванд. Самарии бар-
на kj Шамсиддинов омада мебинад,
к и X,yincp ака дар з^уцрае масти хоб,
Ченега даромада бо цуроби занона
л ч  арданаш мисли саг ба дастаи
к ара во г баста мемонад. Ин цилици
у маъпй дошт: тахаллуси шоирии
мс^мон "Хушёр" лацаби саг низ
мсбошад, аз ин ру, гуё вай сагест
I арданбаста. \ушср-ака аз худи ав-
вал ба гулуяш ^ал^а шудани цуроб-
ро ^ис кард, вале худро ба хоб зада
сир бой надод. Дар берун ^ама аллакай аз хоб хеста дастуруй
мешустанд, тараддуди ба сари ноништа нишастан доштанд, та-
HV> аз Х,ушёр-ака дарак набуд. Котиби якум маътали ^анго-
иаи бемисл сахт бетощатй мекашид. Ни^оят тоцат карда ната-
вониста ба ^уцраи Хушёр рафт ва о^иста аз наздаш гузар на-
муд, то бидонад, ки у хоб аст ё бедор. Ин ла^за Хушёр якбора
сагвор валвалаи азим бардошт, чунон ав-аву гирев кард, ки
котиби якум ^аросон худро ба берун заду дар онцобудагон "чй
шуд, чй шуд" гуён ба з^уцра фуру рехтанд. Хушёр бошад, цуроб
дар гардан он^оро хотирцамъ кунонд: "Х,озир аз ин цо модаса-
гс гузашт, барои ^амин валвала карда истодаам". Хама аз хан-
да рудакан шуданд, беш аз ^ама муаллифи ^ангома котиби
якум механдид.
Во^саи дуюм: Хушёр-ака дилбохтаи шо^мот буд. Боре по-
ёнтари са^ни редакция, дар мизи а^иби чойхонаи Олмахон бо
як марди айнакдор дона меронд, ки аз ким-куцо сагчаи дуст-
руяке омада, онсутарашон бо ду пои пешаш нишаста дум лик-
кондан гирифт. Марди айнакдор cap аз шо^мот бардошта, ни-
го^аш ба тарафи сагча духта шуд.
641
-Бинед, балоча бисёр \ушёр будааст-хаёлолуд хамёза кашид
у. Вай ин дам э^ец гуна нияти таадир кардани ^арифашро на-
дошт. Вале Х,ушёр-акаи гарци бозй бидуни он ки нимниго^е
Чониби ишоракардаи у кунад, бадокатан гуфт:
Х,а, Туркуз (яъне мисли ту чорчашм) будааст.
Аз ин х,азл марди айнакдорро газаби девонавор фаро гирифт.
Вай бо цаз^р тахтаи шозулотро ба замин бардошта заду гур-
гуркунон ба а^ибаш нигоз^ накарда рафт.
Воцеаи сеюм: Х,ушёр-ака аслан к^цандй бошад з^ам, дар дез^аи
Ёваи нохияи Худанд мезист, ба ёвагиз^о домод з^исоб меёфт. Аз
неши забонаш даз^онкалонз^ои ин дез^аро мацони даз^онкушой
намонда буд. Эшон шишта-шишта аламашон меомад, ки ким-
кадом "сойкслдй" онз^оро ran задан намемонад, "гинг" гуянд,
хоида мепартояд. Инак, боре хуб майна об карда, барои
забонкутоз^ кардани Хушёр "далели шайьй" меёбанд: зфцанди\о
одатан зсри маназ^ буцоц (гуррй) доранд, Х,ушёр бошад, худро
з^амонцой метарошаду будощаш нест, зцамин гапро гуем, дамаш
ба дарун хоз^ад афтод.
Лаз^заи цулайро дар туи з^амсоя пайдо намуданд. Дар циёми
аскиягуй яке аз аламзадагон ба Хушёр-акаи голиб таъна зад:
Шумо мудом худро "ман цуцандй, ман цуцандй" мегуеду
канй буцоцатон нест-ку?
Х,амаи азузи нишаст бардуруг раздое заданд, гумон карданд,
ки тир ба нишон расид, Х,ушсри маз^мадоно ин дафъа ran ёфта
натавониста я^ин мулзам хоз^ад шуд. Аммо хилофи чашмдошт
у з^атто пинакаш вайрон нашуда фавран цавоб гардонд:
Буцоци мо, укоцон, дар поёнамон.
Ин чанд BOKjcac, ки мо нацл кардем, аз хирс муе асту бас.
Наели калонсол дар бораи Абдулло Х,ушёр к;исса^ои багоят
бисёреро медонанд, ки яке аз дигаре шавцовартаранд. Шояд
пурсед: оё ягон бор Хушёр з^ам дар з^озирцавобй маглуб шуда
буд? Х,а, чунин \одисаз^о низ Цой доштанд. Масалан, ривоят
мекунанд, ки солдои 1954 Маъмурцон Узоцови з^офиз аснои
сафари з^унариаш ба Ленинобод бо Х,ушёр-ака цувваозмой кар-
да,аз у гапзцои обдор шунида меравад ва а\д мекунад, ки з^ат-
642
m.i 11цавобашро хоцад гардонд. Ягон сол пас гузори уву Цурахон
< у ш опов аз нав ба Ленинобод меафтад. Ондоро ба нишони
и »«аг ба мецмонхонаи нави "Шарц" цой мекунанд. Ихлосман-
доп аз ин огоц шуда, гуруц-гуруц ба дидорбинии санъаткорони
дусгдоштаашон омадан мегиранд. Дар байни онцо Абдулло
Х,ушёр цам буд. Якбора базми цазлу аския тасфида, М.Узоцов,
к и бстоцатона цавоби зарбаи пеш хурдаашро баргардондан
мехост, дарцол зимомро ба даст мегирад:
Ин мецмонхонаатон цои хуб будаасту афсус, цамсоягии
бозор хобро халалдор мекардааст. Нисфишаб аз тацар-туцур
бсдор шудам, хобам дигар набурд, ба куча баромадам, шав-
шав борон меборид. Бинам, мардаке мисли саг тап-тар, ба лой
гслида хобидааст, оциста аз онсугараш гузаштам. Бадбахт маро
дашноми цабец дод. Аз алами бедорхобй ду-се лагад ба
бицинаш фуровардам. Гумон кардам, ки мает аст, лаънатй
цушёр будааст...
Э^озирон аз шунидани калимаи "цушёр" дарцол фацмиданд,
ки ин лутф аст, баробар завц карда хандиданд. Абдулло Х,ушёр
бошад, дар цавоб чизе гуфта натавониста, бо аломати таслим
царду дасташро боло бардошт.
643
ТАЪРИХИ ЗИНДАИ СО\АИ САВДО
Чун дар ^ар як ша\ри цадима цисми зиёди мардумони Худанд
низ азалан ба савдову тидорат машгуланд. Шугли мазкур дар
замони советй боз ^ам бештар маъмул гашт, нафарони сершу-
мор ма^з ^амин касбро меписандиданд. Дар Себзор низ корку-
нони савдо анча цисми аролии ма^алро ташкил медоданд ва
чун магазинчиёни кух,на маш^ур буданд. Аз як худи Абдул-
лодон^о се нафар буданд он^о: Абдуплодон Исмоилов муди-
ри анбори базаи "Тодикбакалея", Абдуллодон Шарифови
гузаримаддо^й мудири магозаи №37-и мавзеи Наташа ва на-
дари ман-Абдуллодон Шарифови ниёздегчагй-мудири шуъбаи
магозаи нисоби ходагии №1-и идораи савдои озудаворй. Мар-
дум ои\оро ^урмат мекард, дар ^ацдапюи суханони нск мегуфт.
Ва ин бесабаб ^ам набуд. Масалан, падарам ба а\ли махалла
кумаки зиёд мерасонданд: азбаски дар магозаи кор мскардаги-
ашон номгуи пурраи мавод гушту равган, биринду орд ва гайра
му дом мавдуд буд (тамоми беморхонаю санатория^о, лагерной
пионсрй, хона^ои бачагону пиронсолон, ма^бас^о ва ^оказо
хуроквориро аз ^амин до мегирифтанд), ^амма^алла^ои бисё-
ре бо илтимос ба назди он кас мерафтанд. Боре ^ам нашуда
буд, ки падар хо^иши он^оро доись нагардонда бошанд. Бар
замми ин бордо ба пули худашон барои эдтиёдоти мардум чой-
нику пиёла, табаку габадча ва амсоли ин харида ба амини ма-
халла дадя мекарданд. Некй беподош намемондааст-вадте ки
он кас 19 августа соли 1972 дар синни 47- солагй вафот кар-
644
Бобочон Каримов
длпд o.i маргашон на танцо як худи
< сГпор, балки цамсоямацаллацо низ
i ндцан гусса хурданд.
Падар бо бисёр цампешагона-
IHOH улфатй доштанд, бо онцо цари-
цу дамсоз буданд. Дустиашон хусу-
сл1 бо Бобоцон Каримов деринаю
слмимона буд. Бобоцон-амак-кор-
манди машцури соцаи савдо, яке аз
сокинони арцманди Себзор-хуш-
бдх гона имруз цам дар цайди цасг
ист. Аз 80-умин соли цаёташ нашъа
мсчашад. Ба у ба цуз тамкину сало-
баг, кордонию хирадмандй одами-
я ги баланд низ хос аст. Инро мисо-
ли зерин тасдиц менамояд: соли
1968 баъди ба нафаца рафтани директори магозаи цисоби
хоцагии №1, муборизи фаъоли барцарор ва пойдор гардонда-
ни Хркимияти Советй дар Осиёи Миёна Тоцибой Машарифов
нафаре ба падарам сахт тазъиц меорад, танг мекунад, ки он кас
аз кор раванд. Падар он дам худашон фишори баланд дош-
танд, соле пеш аз хуруци ин беморй цариб мурда буданд, ба
кор базур рафта меомаданд, пули ёфтагиашон барои хуронда-
пи 7 фарзанд нуг ба нуг мерасид. Хицилу гамгин, чй кор карда-
нашонро надониста ба идораи горторг медароянд ва дар он цо
ногоц бо дусташон Бобоцон Каримов дучор меоянд. Чун ба он
кас маддаи дил мекафонанд, Бобоцон-амак мегуяд:
Абдуллоцон, ба ин хел ноцинс санй-манй накунеду ба мага-
зини ман гузаред, як шуьбаашро медицам, мазза карда кор карда
мсгардед.
Он дам ба чунин илтифот на цар кас цодир буд, вале падар,
ки дар магозаи худ цануз аз соли 1949 кор мекарданд, ба такли-
фи дусташон розй намешаванд. Барояшон муяссар шуд, ки бо
дахолати цамсояамон цамонвацта ректори ДДОЛ Абдусаттор
К,обилови падаррацмат цили он ноинсофро кашида монанд ва
645
дере нагузашта насибаи у аз ин даргоз^ канда шуд... Х,арчй з^ам
бошад, падар аз Бобоцон-амак миннатдор буданд, уро шахси
бутуну саховатпеша мсдонистанд.
Инак, ихлоси ман нисбати Бобоцон Каримов тасодуфй на-
буда ба з^икояти падарам асос ёфтааст. Медонам, ки у к,ариб
тамоми умри бобаракаташро сарфи создай савдо карда, ба ту-
файли за^мат^ои шоёнаш яке аз обрумандтарин ша^рвандони
Хуцанд гардидааст. Х,оло бо вуцуди солхурдагй раиси куми-
таи мадаллаи Раззоц мебошад. Дуямон шиносз^ои дсрина рас-
тем.
Мох; и октябри соли 2003 бошад, таедир мову уро ба осоиш-
гох, афканд. Фурсати васеъ барои су^батз^ои бо\авсала даст дод.
Рост и ran, дер боз ният доштам, бо у дар бораи таърихи сав-
дои шаз^р гуфтугу намоям, зеро создай мазкур дар з^аёти марду-
ми мо на к,ши багоят мух,им мебозад, бидуни донистани он та-
саввуроти мо дар бораи Ленинободи давраи советй тамоман
нокифоя хоз^ад буд. Бобоцон-амак бошад, айнан пурдонтарин
намояндаи з^амин соз^а аст.
-Аввалз^о давлат ба кори савдо фацат одамони озмудаю хиз-
маткардаро мегирифт,-ба з^икояташ огоз намуд Бобоцон-
амак. Аксари магазинчиёни солдои 30-40-ум Бобобек Мав-
лонбеков, Тоцибой Машарифов, Худойцул Шерматов, Раз^мат
^осимов, Абдуцаббор-акои цушз^авзй, К,амбархон Турацонова
барин муборизони фаъоли сохти нав ё худ Асад Раз^магону
Мух,иддинцон Неъматов ва Абдулатиф Солиев барин дируза
коркунони орган буданд. Як щисми ондо з^атто савод надош-
танд, з^исобу китобашонро бухгалтерияи идораи савдо сохта
медод. Вале ин касон зцамчун одамони тозадасту меъдасер ба
моли давлат хиёнат накарда, ба мардум содицона хизмат ме-
расопданд. Албатта, панц ангушт баробар нест. Х,атто дар з^а-
мон замони сахтгирй низ буданд нафароне, ки аз нафсоният
худдорй намекарданд. Масалан, соли 1947, пеш аз недоро ги пул
Ф.Разжимов ном мудири магозаи №7-и Круг се бушка вино ва
як микдор папиросро пинз^он карда, хост баъди ивазшавии пул
бо нархи баландтар ба савдо занад. Аммо ин цаллобиаш аз
646
цопиби сардори инспекциям савдо
Шапошников ва инспекторони у
Лбдуганй Х,амдамову Абдуваадоб
Расулов фош гардида, Рахимов \ук-
ми ^абс гирифт.
Баъди вафоти Сталин, аз соли
1 ‘>54 cap карда ба ин со\а з^амагуна
ашхосро цабул кардан гирифтанд.
Ба хдр х;ол наели дуюми магазин-
чиспи ленинободй ^ам, ки огози
фаьолияти он^о ба солхои баъди-
цангй рост омад, асосан шахсони
салолу покизакор, иштирокчиёни
цанг буданд. Аз цумлаи онх;о ман Падарам Абдуллочон Шари-
« t-	фов аснои бемори. Соли 1970.
мс гавонам мудири шуъбаи савдои 4	н
комицроияи ша^р Охунцон Очилов, мудирони магоза^о Разу-
ма гцон Неъматов, Карим Ра^матов (минбаъд солхои бисёр дар
вазифаи муовини Вазири савдои цумх,урй кор кард), Нурма-
мад Дадобоев, Исмоилцон Собиров, Иноятов ва дигаронро
номбар кунам. Бисёрии онх,о ба як маош ^аноат карда, аз
хурдани хдцци гайр худдорй менамуд. Бояд бигуям, ки соли
1954 мудири магоза 920 сум ва ман-фурушандаи дарацаи сеюм
720 сум мо^она мегирифтем, ки ба зиндагй мерасид.
Х,а, Бобоцон Каримов фаъолияти кориашро баъди сеюним
соли хи шаги аскарй соли 1954 аз фурушандагй cap кардааст.
Уро цурааш Карим Рах,матов, ки дар гастрономи Круг кор ме-
кард, ба пахдуяш мегирад. Соли 1958 бошад, бо тавсияи раиси
комиссиям партиявии обком М.Ма^камов Бобоцон директори
базаи Облсмешторг таъин мешавад. Дар ин вазифа у то соли
1966 кор кард. Солхои 1967-1975 калонтарин нуцтаи савдо-
муассисаи ^исоби хоцагии "Зафар"-ро сарварй намуд, солхои
1975-1991 муовини сардори идораи савдои озукдвории шаэцэ
буд. Аз ин ру, ба вай тамоми сирру асрори со^а оина барин аён
aci. Ба у гуфтам:
Амак, х,ар гох, солхои 50-умро ба ёд орам, фаровонии гаст-
647
роном^ои ша\р пеши назар меояд. Ощо дар ^аци^ат аз ^ар
гуна хурданй лаболаб буданд ё ман мух,обот мекунам?
-Рост мегуед, он замон дар гастроном^о номгуи ма^сулот
багоят бой буд, зеро дар ша^р муассисаи махсуси савдо амал
мекард-бахши Главгастрономи СССР. Вай ^амагуна молро аз
худи Маскав мегирифт. Х,ар се гастрономи шах,р аз цанду к;урс
ва арацу шароб cap карда, то гушту равган, консерву орд ва
гайра пурра таъмин буданд. Ба он^о ма^сулоти фабрикатом
Бабаев, "Рот-фронт", "Красный Октябрь"-и Маскав барин кор-
хоназ^ои машз^ур дохил мешуд, вале дар магозаз^ои мах;алла^о
ассортимент бой набуд. Ба цуз чор навъ ма^сулоти артели "Ма-
ишат"-парварда, набот, печак, монпансье дигар шириние на-
буд. Инак, соли 1958 сардори Облсмешторг Х,айдар Нцубов бах-
ши Главгастрономро ба идораи худ ^амроз^ кунонд. Ва ман
дамчун директори базаи ин муассиса минбаъд шартнома^ои
додугирифтро бо Маскав ва дигар ша^рз^о худам мебастам.
Кушиш мскардем, ки фаровонии мавцударо ба магозаз^ои ма-
^алла^о низ па^н намоем.
То соли 1961 нархи 1 кг гушти гов 14 сум ва гусфанд 12 сум
буд, баъди ислоз^оти пулии ^амон сол аз 80 тин то 1 суму 20
тинро ташкил дод. Аммо аз соли 1963 баъди "тацриба"-^ои бе-
барори Хрущев саршумори моли зинда кам шуда, цитата таъ-
минот бо гушт душвори^о ба амал омаданд. Нархи гушти да-
стикушт дар дукон^ои коопторг аввал ба 2,5 сум, соли 1970-ум
ба 3 сум ва сонитар ба 5 сум расид. Бояд гуфт, ки акнун ойлики
аксар коркунон аз 100 сум бештар буд. Баъди ба кор cap карда-
ни комбината гушти Ленинобод з^асиб ва дигар маз^сулоти
гуштй низ сероб шуд. Комбината мазкур 7 хел колбаса меба-
ровард, ки аз з^ама хуштамъаш колбасаи гусфандини нимдуд-
хурдаи 1 суму 80 тинй буд. Мутаассифона, он вацз^о аксари
худандиёни мо колбасаю шпрот, гречка, з^атто караму поми-
дорро "хуроки урус" гуён намехурданд. Боз як сабаби фаровонй
он буд, ки дар давраи Хрущёв (1953-1964) барои пин^он карда-
ни молу мавод з^укми х,абс медоданд. Вале аллакай аз солхои
1965-1966 дар магоза^о пизцон кардани озущаворй ва молвой
648
Б.Каримов аснои кор дар вазифаи директори гасфономи
«Зафар». Соли 1968.
камёб cap шуд. Сарони нави Кремль барои худро ба халц нагз
кунондан нархи бисер хел^ои озуцаро паст карда, ^амзамон
ми^цори маош^оро бардоштанд. Ин боиси афзудани цобилияти
харидории мардум ва камёбшавии баъзе мол^о гардид.
Ба назарам дефицита ^а^ищй сонитар, дар охир^ои давраи
Брежнев пайдо шуд...
Гапатон дуруст. Солхои 60-уму 70-ум одамони советй, ху-
сусан ша^риён, дар шароити багоят хуб зиндагй карданд. Ма-
оши мсгирифтагии аксар оила^о барои рузгори серу пур гуза-
рондан комилан кифоят мекард. Масалан, як худи коргарони
комбинатом абрешим ва хонасозй то 300-400 сум мо^она ме-
гирифтанд, ин дам нархи як липга орди 70-килограмма дамагй
18 сум, як килояш 26 тан, навъи олиаш 41 тин буд. Биринци
навьи якум 72 тин, навьи олиаш 80 тин арзиш дошт, бисёри^о
ноз карда, "гурунци магазина ошаш бсмазза" гуён биринцро аз
бозор мсхариданд. Нархи шакар 78 тин, рафинад 88 тин,
каллацанд 96 тин, конфетной шоколадин аз 2 суму 30 тин то 3
суму 80 тин буданд. Х,амаи ин мавод тонна-тонна меомад. Дар
базам "Мясомолторг" захираи гушти ях то 6000 тонна мера-
сид, дар он цо ^амчунин ^азор^о тонна равгани зард, марга-
649
рин, мох,й нигоз^ дошта мешуданд. То соли 1980 аз Бурятия дун-
баи тайёри гусфанд низ ворид мешуд. Нуцли болаззат-тухми
мо\й (икра) \ам хеле арзон буд. Як бонкаи 140-граммааш 4 суму
10 тин меистод. Аз солдои 1973-74 чунин хурдани^оро барои
ро^барон пинз^он кардан раем шуд. Х,ац надоштем ин хел ма-
вод\оро бе ицозати он^о бароварда фурушем.
- Мебахшед, амак, дер боз мехостам бифаз^мам, ки кай
ара^нушй дар байни мардуми мо ба таври васеъ раем шуду
аввалин майзадагон кай пайдо шуданд? Шумо-одами кузена,
магазинчии соби^адор таърихи инро, албатта, медонистагис-
тед?
- Пеш аз цанг ин рафтор барои тоцикон сахт айб буд. Мар-
дум ба арак,хурон чун ба одамони бе^амияту беимон менига-
ристанд, аз он^о канор мецустанд, цояш ояд, радди маърака
мекарданд. Вале душвориз^ои замони цанг, алами талафот, иб-
рати русмардум, ки гаму гуссаро бо шароб фуру менишонд,
бисёр нафарони миллати маз^аллиро низ бидуни ихтиёр бода-
хор намуд. Бахусус, аз фронт захмину маъюб баргаштагон тал-
хии а^волашонро бо арак; сабук кардани мешуданд. Акнун мар-
думро бо дигарон коре набуд, \ар кй аробаи худашро мека-
шид. Дар з\ацци бадмастон афсус мехурданду халос.
Ба маънии томаш мардуми мо ба ара^хурй баъди итмоми
цанг руй овард. Ба ин з\ол аз армия цавоб шудани з^азорон ас-
карон, багоят афзудани шумораи одамони маъюбу маслук; ва
бекасукуй мусоидат намуд. Фронтчиён то бехуд шуданашон
менушиданд. Агар соли 1945 асосан ча^ор нуцта- магозаи №7-
и Круг, магозаи па\луи милисахона (дертар разами 61-ро ги-
рифт), магозаи навбатдори назди стадион ва як магозае дар
Панцшанбе бо машрубот савдо мекарда бошанд (дар магозаи
№7 шаробро рехта з\ам медоданд), пас аз соли 1947 арацро дар
маз^алла^о низ фурухтан гирифтанд. Вай ба мизоцон дар чор
хел зарфи гуногунз\ацм "чикушка" (250 гр.), нимлитра, яклит-
ра ва "четверть" (2,5 литра) пешкаш карда мешуд. Якбора сав-
дои нушоки^ои спирта чунон авц гирифт, ки шаробдустон худ-
ро мисли моз^ии даруни об ^ис намуданд...
650
Кояд бигуям, ки банда дар ин хусус бо дигар калонсолон
ии» сузфат кардаам. Онз^о ин гуфтаз^ои Б.Каримовро гасдиц
кирда. илова менамоянд, ки дар з^а^и^ат пеш аз цанг майнушй
"xQHarl" буд, аз кайфу лаззати он ягон да^ фоизи мардум-асо-
сан ро^барон, азули зиё ва муллоён огоз^й доштанду хал ос, онз^о
низ муш гро ба торикй мезаданд. Тавре Мир^абиб Очилови 78-
сола нацл мекунад, он дам дар бозори Панцшанбе ду ну^таи
випофурушй амал мекард: яктоаш аз они Шарифи уротеппагй
дар каппони Бозори ресмон буд ва дуюмаш аз они Рибию Аб-
рам Бадалов^о ном пирамардони яз^удй. Дустдорони "кайф"
Осип ар вино мснушиданд, зеро арак хеле гаронба^о буд, гуф-
ган кофист, ки баъди цанг як шишаи он 4 суму 80 тин арзиш
дошт, ба ду-се шишааш як линга орд медоданд. Вино бошад,
ба з^ама дастрас буд-як истаконаш 1 сум меистод, онро к;аро-
вул з^ам метавонист ба маоши 30-сумааш харида хурад.
Вале фикри профессор Ш. Ахмадов дар ин бобат дигар аст:
-Солхои 1938-39 даромади колхозчиён хеле зиёд шуд. Дар
анцоми сол з\ар кадоми онз\о 25-30 з\азор сумй пул гирифт. Аз-
баски дар магоза^о молвой ^иматбаз^о з^ануз камёб буданд
(з^атто велосипеду патефон фацат ба пешцадамон инъом мегар-
дид), колхозчиёни цавон пули гирифтаашонро ба аракрсурй сарф
мекарданд. Он вак;т винзаводи мо арак; намебаровард. Бино-
бар ин араци "четверть"-и Маскавро менушиданд.
-Аллакай з^амон вак;т бисёр одамони наклон ба тайёр карда-
пи шароби дастй низ cap карданд,-илова намуд ба у Зиёмуз^ам-
мад Ниёзов. Тарзз^ои осони онро фикр карда мебароварданд.
Масалан, аз тарбуз сарпушаке канда, дарунашро бо даст гицим
мскарданду ба он 20 грамм барин хамиртуруш андохта, се руз
ба болои тут, ба офтобтега мегузоштанд-вино тайёр мешуд.
Зумраи дигар виноро дар хум\о мехобонданд. Х,ануз дар дав-
раи цанг ман худам Болту-цассобу Муллонур барин касонро
доимо мает медидам.
Баъди цанг бошад, мух,ити Ленинобод умуман ба таври ши-
похтанашаванда тагйир ёфт. Шумораи майнушон багоят аф-
зуда, з^амвора бо он авбошию гарй низ цувват гирифт. Аз бай-
651
ни тоцикон ба амсоли Эргаши Качул, Х,акимбои Пиён, Сат-
тор-циннй, Самади арацхур, Бобоцопи Пукон, Муъминцони
Пахмел майзада^ои ашаддие пайдо шуданд, ки цабл аз цанг
чунин зух,урот ацлнорас буд.
Аз Бобоцон Каримов ^ам мепурсам, ки шояд вай баъзе ша-
робдустонро ёд доштагист?
-Набошад чй, як цисми он\о арацу виноро аз магозаи мо
мехариданд. Дар байнашон одамони маш^ур низ буданд. Чу-
нончи, шоир Му^иддин Аминзода зуд-зуд ба наздам медаро-
маданд, ба он кас портвейн рсхта медодам. Майор Думъа По-
чоев бошад, арацро нушида, дар Чоршанбе бо решай гулу ар-
рос занад, одами дар Панцшанбе буда аз да\шати ин овоз ба
ларза меомад.
Х,а, акнун аз \ар су бонгу гиреви мастона ба гуш мерасиду
аз пешору башара^ои кацу килсби девонаавзоъ бо шишаи май
дар даст дучор омада, табъи касро хира мекарданд. Х,амту бо
пиёлаву истакон нушидан акнун шавцовар набуд, эшон тар-
з\ои нав ба навашро бофта мебароварданд. Бархе да^онкало-
н^о арацро ба коса андохта, нон тар карда хуранд, зумраи ди-
гар онро аз шишаи дунимлитра дам мекашиданд. Кури Мар-
кам ном шахе гуё арацро ба болои оши палав рехта хурда, паго^
нобино мешавад. Ниёз-полвоц бошад, баъди чунин рафтор
шалу якцоя шуд.
Мастй баъзе^оро ба огуши цабе^тарин циноят\о тела ме-
дод. Масалан, марэ^ум Уктам-ако Пулодов нацл мекарданд, ки
нафаре масти лояцил ба надари худ дарафтода, бо табар дасти
уро аз китф цудо намуда буд. Падар он нохалафро "ок," кард.
Вацте ки ин оципадар вафот кард, ба дафнаш аз ахди махалла
дамагй шаш нафар баромаданду халос.
Марази бадмастй ^ама гуна касонро фаро гирифт. Чунон-
чи, Урун-чулоц ном шахе болои нашъамандиаш арак; ^ам мену-
шид. Ба сараш шлёми танкиста пушида, дар пушти бинои му-
зей гелида мехобид. Х,ар го^ галтону хезон ба кулбааш, ба ма-
^аллаи К,озии Луччакон ро^ пеш гирад, шумбача\о: "Урун-бу-
рун-дарди дарун"-гуён уро масхара мекарданд. Дар цавоб Урун
ощоро алфози цабел; медод.
652
An(».i гга, цитата нушонуш ма^оми аввалро русмардум ме-
Ь«»шд Парой мисол, кормандони редакциям "Ленинабадская
правда" ва ^амсояи он-комиссариати ^арбии вилоят (он вацт
дар назди мазори Х,азрати Бобо воцеъ буд) к,ариб саросар мает
мс1 аш тапд, рузи х,ушёрй надоштанд. Хайрият, худи сармух,ар-
рири 1 азстаи мазкур М.В.Хмельницкий наменушид, вагарна
1умон буд бо муовинаш Григорьев ва Горелову Яшин барин
коргарони масъулаш, ки зуд-зуд ме\мони эцопёрхона мешуданд,
1 азета бароварда тавонад.
Дар цаб^аи мастигарй бахусус цанговарони дируза пешто-
зи майдон буданд. Масалан, К,а^рамони Иттифоци Советй Бо-
рис Елисеевич Шмелёв дар арацнушй ^амагонро дар ^айрат
мегузошт, мардум уро аксаран маету аласт ва кашолаву пуш-
тора медиданд. Майор Зо^ир Собиров, ки ^амчунин соли 1943
ба унвони ^а^рамонй пешни^од гардида буд, аз вай камй на-
дошт. Мавсуфро, ки афсари цангдида, се карат ордендор ва дар
охир комиссари Харбин нохияи Ховалинг буд, аз сабаби ба май
дилбаста буданаш ду маротиба аз гирифтани рутбаи подпол-
ковникй ма\рум карда, оцибат ба истеъфо мебароранд. Ком-
бата собик;, капитан Ба^одур Дадоцоновро ба куи бадмастй
алами зур-дар ^афтаи охирини цанг бе як пой монданаш ан-
дохт. У к,ариб ду сол дар госпитал^о хобид, дар он^о боз ду
маротиба пояшро буриданд. Дарди тоцатшиканро бо спирт-
нушй фуру менишонд. Баъди Ленинобод баргаштан бошад,
алами худро аз арак, ситонид. Чун мает шуд, бо асобагал ба
цанг мсдаромад. Цои набардаш назди идораи сухторхомуапкунй
буд Якпоя чунон занозанй мекард, ки ба чолокиаш а^сант ме-
гуфгед. Аснои су^батамон соли 1976 ба ман мефа^монд, ки ду
мукофоти цангиаш-ордепи Байрами Сурх ва медали "Барои
хизмат^ои цаш й"-ро дар ^амон солдои 1949 ба урусе ба ду шиша
арак; иваз карда буд. Дар че^раам таассуфро дида, беэътиноё-
на даст афшонд: "Парво накунед, дар ин халтача боз сето до-
рам...".
Баъди вафоти Сталин ва авфи умумй соли 1953 шумораи
аролии руезабон дар шах,р якбора сахт афзуд-микдори зиёди
653
собих махбусони ГЭС-и Куйбышев ба Ленинободи мо маскун
шуданд. Ин хол талаботро ба машрубот боз хам зиёд кард.
Акнун дар як худи кучаи МОПР, пахлуи бозори Чоршанбе 10
дукони винофурушй амал мекард, ки виноро ба истакону бан-
ка^о рехта медод. Виноро ба ин цо аз заводи Уротеппа бо
бушка^о мекашонданд. Ин дуконхо то соли 1956 мунтазам фаъ-
олият бурданд. То худи хамон сол дар шахр пивои худй мавцуд
набуд, онро аз Львову Рига барин шахрх° мегирифтем. Як к;исм
касони \авобаланд пивои будагиро писапд накарда пивохурй
махсус Тошканд мерафтанд. Дар байни мардум ак;идае буд, ки
гуё нушидани пиво тиками касро медамондааст. Бинобар ин
баъзе рохбарони шухратталаби корхонахо низ барои он ки мар-
дум шиками калони онхоро дида "раис” гуянд, азми сафари
Тошканд менамуданд.
Майнушй аламхои деринаро тоза мекунонд. Баъди итмоми
цанг низоъхои пештараи авбошони махаллахои гуногун дубо-
ра хуруц намуд. Бахусус рахобати байни румонихову шурапуш-
тони Панцшанбе ранги пуршиддат гирифт. Йигитони Румон,
ки аз хисоби фуруши абрешим серпул буданд, шахриёнро пи-
санд намекарданд, бо хурдтарин бахона бо онхо дар ситез ме-
шу данд. Ташаббускори аксар занозанй Мухиддини Гову ша-
риконаш буданд. Эшон дар бозор ресмон фурухта, бо пули он
арах менушиданд ва часпочаспй огоз мекарданд.
Ба онхо хатто расида намешуд, биринцашон об намебар-
дошт,-мегуяд Мирхабиб Очилов.-Укои Мухиддин-Зикриё низ
кух барин тануманд буд. Ботурхуцаю Махмудцон ва Азимчаю
Бароти Сумчак низ аз хец як гуру бало наметарсиданд. Аз цони-
би панцшанбегиён ба онхо Х,отаму Саид, Ахмадшеху Абдуи
Лалак ва Рахмати Сиёх барин йигитхои цасур мухобил меис-
тоданд.
Солхои 80-ум ба кадом сатх расидани бадмастиро факта зе-
рин равшан нишон медихад: хамон вахтхо "кор дар цои исти-
Хомат" махаки фаъолияти обком харор гирифта буд. Рузе ба
ман - мухбири "Хахихати Ленинобод" супориш шуд, ки дар
мулохоти коркунони рохбарикунандаи шахру вилоят бо соки-
654
1КН1И махаллаи ба номи Калинин (Чорчироц) иштирок намо-
ям Леной саволу цавоб ба \озирин арзи як гурух, истицомат-
кунандагони куча\ои Гул истоку Глинка гушзад карда шуд. Дар
он ма^аллагиён шикоят мекард, ки гуркови цабристони Хоца
Пайсу вор шахси багоят авбошу майхора аст, дируз нисфишаб,
вацте ки якчанд занон аз сменаи дуюм аз кор бармегаштанд, аз
паси девори цабристон якбора садои да^шатноке баланд шуд.
Бсчора занон аз таре х,асибашон халта шудаю дарунашон ях
карда, ноилоц аз \авли\ои атроф имдод мепурсанд. Сокинон
ба накопи пур^ароси онх,о бовар накарда чарог дар даст ба да-
руни цабристон медароянду мебинанд, ки гуркови он масти
аласт, шишаи калони "портвейн" пеши бар ва сару руй хоко-
луд даруни гури кух,нас нишастаасту худ ба худ цаадос меза-
над... Бо царори мацлис турков аз кор ронда шуд.
Бармегардем ба су^бати Б.Каримов. Аз у мепурсам, ки \ам-
нишинии коркунони савдо бо ро^барони партиявй кай раем
шуд, аз кадом вак;т коммунистро^барон "донхурак" ва пушти-
бони ин со\а гардиданд. Бобоцон-амаки бериё огози ин
рафощатро хуб дар хотир доштааст, ки гуфт:
-Ин к.ултук/^ултук, соли 1952, баъди аз кор рафтани Усмон
Радматзода cap шуд. Сарони нави обком (Улцабоев ва дига-
рон) аз х,адях,ои ро^барони савдо худдорй намекарданд, бо шцо
улфатй доштанд. Холил; Ибро^имов (у соли 1955 Мирзоцосим
Рустамовро дар вазифаи котиби якуми обком иваз намуд) бо-
шад, бо сардори Главгастрономи ша\р гуё до дар буд. Дуяшон
ба ^ама цо \амро^ мсрафтанд. Ибро^имов ба кабинета у, ки
дар цои \озира магозаи "Зафар" воцеъ буд, бевосита омаду-
рафт дошт, тамоми хурду хурокаш аз \амон цо буд. Бо теле-
фон таъин мекард, ки ош кун, фалон чиз\оро ёфта мон. Мили-
ция низ о\иста бо а\ли савдо унс гирифт. Раво-раво чунон
маззахурак шуд, ки пешакй моро ого\ мекард: "Э\гиёт шаве-
тон, фалон руз комиссия меояд". Наели сеюми коркунони сав-
до низ акнун чандон ба пештара^о монанд набуд. Дар байнаш
шахсони цаллобу фиребгар бисёр дучор меомаданд. Мах,з х,амо-
н^о ба ^аннотй ро^и васеъ кушода, баъди пошхурии Давлати
655
Советй дар тороци моликияти цамъиятй фаъолона са^м гириф-
танд. Соли 1991 дар як худи идораи савдои мо 91 магозаю дукон,
834 адад яхдон, хеле тац\изоти технологи мавдуд буд, \амааш
ба ягмо рафт.
Ба ин гуфта^ои Бобоцон-амак илова мекунем, ки солдои 70-
80-ум ^амнишинии ^избиёну коркунони савдо характери
руйрост гирифт, аз байни эшон акнун цил \ам намегузашт. Бо
ташкили магоза^ои махсус ва хизматрасонии хоса ин пайванд
бештар цавй гашт. Ро^барони база\ои яклухтфурушй пеш аз
он ки молвой навро ба шабакаи савдо так;сим намоянд, онро
аввал ба калон^о нишон медоданд, камёфту олицанобаш ба
"худило" номнавишт мешуду оммабобаш ба фуруш мсрафт. Кор
ба дарацае расида буд, ки мудири шуъбаи савдои обком
Г.В.Пятницына аз база\ои дар тобеияташ буда сарулибос,
пойафзол ва ороишоти ба табъаш маъщулафтодаро бепул ги-
рифта, чун чизи худаш мепушид ё овехта мегашту ба дилаш
занад, бурда ба наваш иваз мекард...
Су^бати мову Бобоцон Каримов он руз хеле тасфид. Бо ^ай-
рат донистам, ки уро\бари маш^ури со\аи савдо низ мисли
ман дар давраи советй шахси гайрих,избй будааст. Сабаб пур-
сам, чунин цавоб гардонд:
-Соли 1967 буд ё 1968, аник; дар ёдам нест, бюрои партиявии
горторг маро ^амчун директори хозрасчёта калонтарин ба
партия щабул карданй шуд. Он вак;т котиби якуми горком
Р.Хуциев буданд. Ба саволу цавоб хеле хуб тайёрй дидам, на
кигоби таърихи партия монду на ицтисоди сиёсй, ^амаашро
чандин маротиба ругардон кардам. Бадбахтона, дар арафаи
горкомравиам ба магозаи "Зафар", ки директорат будам, аз
дари цафо Юлчй Бобоеву Мухтор Айёмов, Холиц Ибро^имо-
ву Мацид Узоров, Мухтор Ра^матов, цамъ 11 нафар кадр\ои
ку\на ошхурй даромаданд. Онх,о \амчуп шинос^ои дерина го V
roXj ба наздам меомаданд, баъзан ош мефармуданд, онро хурда
чац-чацкунон аз гузашта ёдовар мешуд ем. Х,амон руз дар имо-
рате, ки дар ошёнаи якуми он магозаи мо вок;еъ буд, сокинон
шанбегй мегузаронданд. Чй мегуед, ки ба кабинета ман аз цафо
656
дп|>омлд«пи он касонро як улфати Р.Х,оциев дида мемонад. Вай
дар viMitii бино мезист. Дар^ол ба он кас хабар мерасонад, ки
k.ipiiMoii бо "ку\на\о" сеюним соат су^бат дошт. Х,оциев нис-
бити \айаги псштараи обком назари нек надоштаанд. Аз ин
рУ, дар бюро маро аз \ама охир цабул карда, ба дои пурсидани
|.п>риху сиссати цорй бо зарда суол карданд: "Ибро\имов ба
111умо ки мешавад?". Сипае талаб карданд, ки якояк дар \амон
шефа г будагонро номбар кунам. Ман ба хотири он ки ба ман-
сабашон зисннарасад, М.Ра^матову М.Узодовро ном нагириф-
гаму фадат нафацахуронро зикр кардам. Аз ин дети газаби
Рифьат Х,оцисвич душица, делои маро ба купце ^аво доданду
гуфтанд: "Отложить, ба Шумо давоб!". Хдмин тарид ^авсалаи
\избй шуданам бо нокомй андомид.
Бо гузашти солдо Ходиев аз феъл фуромада якчанд мароти-
ба ба воситаи шиносдо таклиф карданд, ки аз нав ариза нави-
сам. Вале ман, ки дилам хунук шуда буд, нахостам ва дигар
сабзишро умед накарда, то худи нафада баромадан пурсабро-
на дар идораи савдои озудаворй кор кардам ва аз ин ^аргиз
пушаймон нестам.
657
ХДКОЁТИ АБДУЦАББОР-АМ АК
Дертар техники заминченкун Абдуцаббор Раниев худаш низ
сокини махаллаи навбунёди Себзор гардид ва инак щариб 50
сол аст, ки дар кучаи Кутузови он умр ба cap мебарад, \оло
синнаш ба 90 расидааст. Бо у хеле пештар ^ам су^бат карда
будам, вале он дар бораи коркой давраи цангиаш буд, х,оло
бошад гуфтугуи мо дар бораи солхои баъдицангй ва са^ми ин
мард дар сохтмони Себзор аст. Аз у хо^иш мекунам, ки аз он
руз^о ёдовар шавад. Хушбахтона, бо вуцуди солхурдагй х,офи-
зааш з^оло цавй ва суханаш фах,мо аст.
-Медонед, писар, заминтацсимкунй кори басо нозук буд,
онро ба зимма гирифтан на \ар кас цуръат мекард. Хусусан
баъди он ки дар атрофи ин масъала овоза^ои зиёде бархостанд,
хо^ишманди участкади\й кам ёфт мешуд. Инак, рузе маро ра-
иси комицроияи 1па\р Ю.Бобоев ба \уцрааш даъват карда гуфт:
-Шумо кадри мадаллй \астед, забони тоцикиро медонед, ба
цои Ашрафов участкади^й минбаъд ба зиммаи Шумо.
-Не, ако. Ин кори хатарнок аст,-саркашй кардам ман.-Боз
ман ^ам цава шуда наравам?
-Натарсед, - шердил кунонд Бобоев.-Мо Шуморо чун ода-
ми ростк;авлу урусмицоз мешиносем. Х,алол рафтор кунед, хоре
ба поятон намехалад.
-Ра^мат ба бовариатон,-гуфтаму аз паго\аш ба кор cap кар-
дам. Фак;ат Себзори Бело ва к;ади кучаи саэфо ^ануз тащсим
658
|||11пуда будааст. Онро хеле одилона, ба дили мардум нигох,
карда ।ацсим кунондам, ягон шикояте нашуд. Ал^исса, то соли
10*»7 с «росари Себзор со\ибони худро ёфт.
Бояд гуфт, ки фаъолияти заминтацсимкунй ва бунёдкории
Абдуцаббор Ганиев тан^о бо Себзор иктифо наёфтааст. У мин-
бл 1.д низ дар бунёди ма^алла\ои томи ша\р ва объектной му-
\иму подари он са^ми босазо дошт. Гумон мекунам хотира^о-
я1н дар бораи та^сими заминкой сорили рост, чй тавр сохта
шудани бозори болопуши Пандшанбе, кору бори ма^баси
баъдицангй ва гайра дар оянда щимати баланди таърихй дош-
га метавонанд. Инак, давоми на^ли у:
-Сипас, \амрох,и сартехник Никита Малко ба тацсими за-
минкой мавзеи Пахтакор шуруъ кардем. Барои он ки ба хатогй
рох, надих,ем, к,аблаи ба назди заминсози нохияи Хубанд Ким
рафтам. Дукаса харитаи ша\рро кушода ба кй тааллуд дошТа-
ни он мавзеъро сах,е\ муайян кардем. Маълум гардид, ки он
дой\оро дар вацташ раиси маш^ур Пулод Бобокалонов зуран
забт карда, ба \исоби колхозаш дароварда будааст. Инак, бо
царори комицроия онро ба шазф баргардонда, барои сохтмо-
ни манзил ба ах,олй так;сим карда до дем.
Сонй маро ба кори багоят душвор-участкади^й дар сорили
роста дарё гузоштанд. Хо^ишманди аз он цо замингирй хеле
кам буд. К,арор дар бораи маскунсозии сорили рост \ануз мох,и
июни соли 1955 цабул шуда, барои навбатй якуми он 450 гек-
тар замин чудо гардида бошад ^ам, одамон ба он тараф уму-
ман рафтан намехостанд, чунки дашти Алай буд, замини сахту
пури санг дошт, обаш х,ам харида буду хокаш х,ам. Тавалло
мекардем: "Хо\й ду-се участка \ам меди\ем, мар^амат фацат
раву обод кун!". Аз лаби сох,ил то кучаи ^озираи Р.Цалил
("Мир")-ро худам тацсим кардаам. Одамон ба иморатсозй
ноилоц, бо гардани хор-хорон шуруъ мекарданд. То он^оро
муцимй кунондан шнри хурдагиам ба дах,он омад. Гап дар он
ки бисёр касон ба азобх;о тоб оварда натавониста к,итъаи ги-
рифтаашонро бозпас бармегардонданд. Баъзе^оро ба чунин
икдом пешомади баъди 20 сол дар цои ин иморат^о сохта шу-
659
дани бино\ои бисёрошёна водор
месохт.
Сонитар талабгор бисёр шуду
барои ба \ама кифоят кардан за-
минро чорсотихй додем. Акнун то
\ол баъзех.0 домангиранд, ки "Fa-
ниев ноинсофй кард".
Ягона цои соя дар сорили рост
чойхонаи Ра^мати Паталанг буд.
Рузе бо як хдмкорам хаставу шал-
пар дар он цо дар канори купруки
понтонй чой хурда менишастем, ки
ду марди ношинос омаданд. Аз аф-
Абдучаббор Ганиев. ташон маълум буд, ки инцой не-
Соли 1949.	станд. Яке тануманди син-сиёх, буду
дигаре аз у цавонтар ва сафедтар.
Тануманд ба худ чой фармуду шарикаш онсутар либос^ояшро
кашида оббозикунй ба лаби дарё фуромад.
-Ин цой^оро чй кор карданй \асгсд?Ба мехчубу сангпора^о
ишора карда пурсид марди сиёх,.
-Ба мардум тацсим карда истодаем, то ки ба худ хонаву цо
созанд,-цавоб гардондам ман.
-Халцро азоб додан чй лозим?-норозиёна гурунгид у,-Агар
ман ба цои калон^ои шумоён мебудам, ин со^ил^ои зеборо
мисли Будапешт саросар иморат^ои бисёрошёна месозондам.
Сипае худро ба мо шиносонда гуфт, ки Усмон Юсуфов, собиц
ро\бари Узбекистон аст, ба ин цо сари ро^ барои каме салцин-
шавй даромадааст.
Ба эродаш цавоб гардонда гуфтам:
-Рам нахуред, раис. Мо \ам ин Цой\оро фацат барои 20 сол
дода истодаем. Баъди ин муддат дар ин цойх,о хона^ои бисёро-
шёна сохта мешаванд.
-Ана ин гапи дигар, -мамнун шуд у.-Бояд ба Европа пайравй
кунем, на ин ки ба цолаб^ои кух;на часпида нишинем.
Акнун су\батамон цур мегирифт, ки ногох, аз поён к,ию чув
660
Сохтмони хавлнхои хусуси тадричан то пояи кухи Мевагул ломан пахн
карл. Дар сурат манзараи шахраки навбунёли Чашма. Солхои 80-ум.
баланд шуд: х,амагон дартоз ба он цо рафтем. Дар х,амин як-
чанд ла^зае, ки мо бо Усмон Юсуфов бах,су мунозира доштем,
шарикашро дар пеши назари ^амагон дарё дам кашидааст.
Дар^ол гаввосон омаданд, аз куцое милиса низ пайдо шуд.
У. Юсуфов бо онх,о гапзанон карда, ба цои он Ки воцеаро ба
калон\ои шах,ри мо маълум кунад, цасади шарикашро оромо-
на ба мошини худ бор карда: "Аттанг, ацалаш дар \амин цо
будааст-дия"-гуён cap цунбонду ба рох, баромад...
Дар х,аёти А.Раниев сохтмони К,асри савдои Панцшанбе низ
нацши мух,им дорад. Бунёди ин бозори дар зебогй камназир
тах,ти рох,барии бевоситаи ин шахе сурат гирифта буд. Аз ин
ру, бесаброна интизорам, ки кай ^икояташ ба самти мазкур тоб
мехурад.
-Тавре медонед, ташаббускори ин сохтмон раиси бозорком
Маризо Юсуфов буд. Ягон сол пештар ману у дар промкомби-
ната ша\р кор мекардем. Вай директори корхона буду ман сар-
дори идораи сохтмони он. Бинобар ин чун шиноси кух,на са-
661
Купруки кухна аз болои дарёи Сир. Солхои 60-ум.
раввал маро даъват кард. Рафтам. Бинам, дар кабинеташ ба
цуз худаш Раиси Президиуми Шурои Олии чум^урй Мирзо
Ра^матов ва Вазири савдо Рафур Тох, и ров нишастаанд. Юсу-
фов мацсади цст заданашро фа^монду пурсид:
-Ба ин 40 ба кор меой?
Азбаски дар назди он ду нафар саркашй кардан аз руи одоб
набуд, барзамми ин Маризо-акоро сахт х,урмат мекардам, гуф-
там:
-Магар таклифи Шуморо рад карда мешавад?
Аз чавобам Юсуфов хурсанд шуда фармуд:
-Набошад, ба горархитектура раву нак;шаашро кашонда биё.
Ин гуфтугузор аввали соли 1955 буд. Сардори шуъбаи меъ-
мории комичроияи ша\р Александр Константинович Степниц-
кий иедоми моро хуб писандида, дарх,ол ба наздаш сармеъмо-
ри вилоят Маслов ва меъмори чавон Волковро хонд. Степниц-
кий чудо одами хайрхо\у бамаънй буд, аз дилу чон мехост, ки
662
ши М>и ми \арчй зудтар ободу замонавй шавад, ба худ тар^и
пип । и рад Бинобар ин ба дуй он^о фа^монд:
К асри савдо дуошёна, болопуш ва дорой шабакаи зери-
1ЛМИНЙ мешавад. Онро бозор бо пули худ сохтанист. Аснои
емшмдани лои^а ин ци^ат^ояшро ба таври циддй ба назар ги-
рсд.
('ипас Александр Константинович хамчун прораб ба ман Ва-
си в ий Иванович Коршуновро тавсия намуд, ки ин шахе нава-
как бинои мех,монхонаи "Шарц"-ро сохта аз даст бароварда буд.
Ба у гуфтам: на ягон крани борбардор дорем, на ягон механиз-
ми дигар, х,амаи кор дастакй ицро карда хох,ад шуд. Дар чавоб
Коршунов табассум кард пайдо буд, ки вай аз ин мушкили^о
х,арос надорад.
Ин дам хабар ёфтем, ки бозоре шабех.и дилхости мо дар
ша^ри Кировакани Арманистон мавцуд аст, аммо ^адман хурд.
Дар^ол ба он 40 Волковро командировка кардем, дида омаду
лои^аашро кашид. Нацша олицаноб баромад, умуман Волков
дар ин х,унар устухон надошт, х,амагй чанде пеш дар Сталино-
бод сохтмони бинои ме^монхонаеро ан^ом дода, бо мукофот
баргашта буд. Афсус, бозоре, ки у сохтан мехост, ба х,исобу
китоби мо рост намеомад. Таъкид намудам: дарозиаш набояд
аз 130 метр камтар шавад. Бечора Волков тамоми истеъдо-
дашро сарф карда, якчанд шаб майна об карда, лои^аи нави
табъи дил мураттаб намуд. Аммо чй мегуед, ки нотавонбинй
дар байни рус^о х,ам мешудааст: Маслов шу^ратманд шудани
Волковро нахоста, тамоми эцодкори^ои уро "архитектурное из-
лишество" номид ва бера^мона хат зад, дарозии бозорро х^амагй
90 метр муцаррар намуд. Агар варианти Волков мегузашт,
имруз бозориён аз нарасидани цои танцией намекашиданду
цаери савдо худашро боз ^ам бошукух.тар нишон медод. Ощибат
Маслови бахил шарики чавонашро умуман коркунй нагузошт,
Волкови сох,ибх,унар мацбур шуд Ленинободро тарк кунад. У
минбаъд дар Тошканд ба мартаба\ои баланд расид, профессо-
ри со\аи меъморй гардид. Боги Маслови бадхох, бошад, чун ^ар
бахили баттол сабз нашуд, вай дар охир рондаи даргох, гашт...
663
Дар буиёди ana хамин бозори бошукух Абдучаббор-амак хиссаи
босазо гузоштааст
Раисамон М.Юсуфов шахси беилм бошад х^ам, ак;ли расо
дошт. Корбарии у ба Волков багоят писанд буд. Инак, меъмор
аввал лои^аи та^курсию шабакаи зеризаминиро кашида дод,
бо цувваи даст сохтем. Ду ошснаи бозор низ дастакй, тарной
хиштро даст ба даст дароз кардан бунёд карда шуд. К,исса
кутох,, гирдогирди бозорро аз даст бароварда маътали гузош-
тани сутун^о ва пушидани бом меистодем, ки тавре гуфтам,
маро ба кори дигар ба Себзор гузаронданд...
Абдудаббор-амак бо вучуди солхурдагй аз вазъи замон, на-
вигари^ои ша\ру дум^урй хуб огох, аст. Ба гушаш хабари дар
Думъабозори сорили рост бунёд шудани бозори азими дуошё-
на расида будааст, ки ба \икояти нав огоз кард:
Медонед, солхои баъдиданг дар чои ин Цум/.абозор чй буд?
К,абристони авсстир^ою ма^бусон, па\луяш турма, лагери по-
ложи ме^натии разами 2. Ман дар ин \абсхона дамчун офицер,
командири дивизион хизмат мскардам. Бори нахуст ин мавзсъ-
ро х,ам ман обод кардаам.
664
Дид, к и ба naiyiain гушу х,уш шудам, бо шавци афзун дар
<>а\ри хотирот гутавар шуд. Ин дам худро пири барчомонда
нс, дубора чавонмарди 30-солаи абчир тасаввур намуд:
Лагерь орухона барин сергавго чое будааст! Даро^ати дар
фронт гирифтаам х,ануз дард мекард, вале ман ла^зае осоиш
падошгам. Аз бисёр будани ма^бусон дар зона 40 намерасид,
дар байпашон асирони собиц х,ам буданду дуздону кисабурон
низ. Ночор ба руи х,авлй низ 40 кар дем. Хайрият, дар ^ар ду-се
\афга шумораи зиёдаш ба Россия этап мешуд. Шароит бад буд,
ма^бусон гуруснагй мекашиданд. Барои бо кор банд кунонда-
ни он^о бо комичроияи ша\р гапзанон карда, бо цувваи мах,-
бусон аз пеши боги ша^рй то беморхонаи \озираи касали^ои
дил цад-цади дарё оббанд созондам. Рузе сардори лагерь май-
ор Богун ба махалли Цумъабозор ишоракунон гуфт:
-Ганиев, аз ин 40 устухон^ои мурдагонро гундошта ба зи-
роаткорй машгул шавем-чй?
-Барои ин кор трактор лозим, рафик, начальник,-чавоб гар-
дондам ман.
-Коре куну илочашро ёб, ту одами ^аминчой-ку,-табассум
намуд Богун.
Ягон колхоз трактори бекора надорад, ки ба мо дих,ад, чй
бояд кард? Мах,бусонро саф кашонда эълон кардам: кй дар
умраш тракторчигй карда бошад, як цадам ба пеш. Аз байни
сад^о нафар чавоне бечуръатона пеш баромад. Маълум гар-
дид, ки у гончигй асту то саршавии чанг дар МТС трактор рон-
дааст. Гирист, ки аз х,амон дам то х,ол дар хонааш набуд, пада-
ру модарашро надидааст. Гуно^аш вазнин буд-хиёнат ба Ба-
тан, мебоист Юсолродар паси симхор мегузаронд. Гуфтам, ки
агар ягон трактор ёфта соз карда биёй, му\лати чазоятро кам
мекунем. Х,амрох,и ду аскар ба хонааш бурдам. Хешу таборони
зиёде доштааст. Х,амаашон якчоя ваъда доданд, ки бар ивази
ин некй к,исмх,ои тракторро аз колхозно гундоштаю васл кар-
да, баъди якчанд мох, тайёрашро бароятон мебарем. Мувофици
а\ду наймов ним сол пас чавон трактори созро ба мздбас
гурросзанон х,ай карда овард.
665
Ба^ори соли 1949 аввал заминро шудгор карда, устухон^о-
ро гундоштем. Дар он мурдаи асирони австриягии соли 1918
х,алокшуда х,ам буду цасад^ои ма\бусони сиёсии бо гуиох,и
аксулинцилоб паррондашуда низ. Борисов ном муйсафед, ме-
ханики собик,, ки панц сол эд'кми х,абс дошт, аз К,айроедум дви-
жоки русткардаашро овард, сонй боз як движок ёфтем. Акнун
аз дарё ду насос об мекашид. Аз харбузаю каду cap карда то
цаланфуру пиёз х,амаи зироат^оро коштем. Замини навкорам
росили аъло дод. Дегуо цушиданд, хуроки бандиён сергизою
хуштамъ ва фаровон гашт. Табъи \ама чок;, cap дор аз ман
багоят мамнун буд.
Аммо дере нагузашта шиками сер як цисми маубусонро аз
худ равонд. Онх,о ба фикри гурез афтоданд. Рузе аз даруни
цуякх,о харгушчае мебарояд. Яке аз посбонон, ки аскари цавон
буд, \ушёриро аз даст дода, милтик, пеши бар ду руз болои х,ам
ба бозй дорондани он машгул мешавад. Бандиён мебинанд, ки
аскар гафлатзада аст, ба болои сараш цомакууна мепартоянду
милтицашро сох,иб мешаванд ва бо таэудиди куштан чор по-
сбони дигарро бсярок, карда, ду нафарашон ба доманаи ку^у се
нафарашон ба самти Сартуцай мегурезанд.
Дар ин бора маро садои ду тир огох, кард. Аз цоям цах,ида
хеста, ба х,уцраи ярок; тохтам. Бинам, аллакай ягон силох, нест,
солдатуо ^амаашро гирифта ба таъциби гурезауо рафтагй. Бо
як худи либоси таг ва найзаи милтик; аз цафояшон Давидам.
Дил аз цафасаш бароям мегуфт. Умуман ин кор хеле душвору
пурхавотир буд, аз шабу руз оромй надоштан чуб барин хушк
шуда будам, вале касе барои ин фидокорй "раумат" намегуфт.
Хайрият, саги бугирро уамроу гирифта будаам, дуямон чунон
давидаем, ки зери поямон замин х,ис намешуд. Ба гурезауо дар
царибии Сартуцай расида гирифтем. Саг яктояшро зада
галтонд, дуюмаш мили милтиуро ба ман рост карда буд, ки бо
найза задам. Болои хокпалмак бо х,ам печидем. Ин дам ба бах-
там капитане бо милтик; расида омад. Ду нафарро даст гириф-
тем. Сеюмаш наменамуд. Бинем, дар болои дарахт руст шуда-
аст, тир кушоем, шалаппй худро ба об партофт. Цавони озарй
666
<>уд.|.и । у, кашола карда баровар-
iu боду иафари дигар ба лагерь пе-
111П11ДО j кард см.
Аммо сфтани ду тани ба кух, гу-
рехгагй то дер муяссар нашуд. Шаш
табу шаш руз дарун-даруни кух;ро
ко<|исм, ягон цояш намонд, ки аз
назар нагузаронда бошем. Вале гуё
>амин дам кашида бошад, аз онх,о
дараке набуд. Пойх,о обила, шикам
гуруснаву ташна чуезудуро лах,зае
бас намекардем. Ни^оят сардори
идораи коркой дохилии вилоят ма-
йор А.Д .Савичев чег зад: "Баниев,
баргард, бо ма^бусонат машгул
шав. Мо худамон мекобем". Аз гу-
рсзах,о х,сц нишоне набуд. Баъди пух,
Сардори милициям вилоят
А.Д.Савичев
руз Савичев ба ман дафъатан занг зада гуфт: "Котиби райкоми
Бекободро куштаанд. Ту х;ам ба кофтуков баро". Хайрият, пе-
шакй ду аскарро бо захираи дах,рузаи хурок ба таги купруки
Фарход фиристода будам, он^о минбаъд дар дастгир кардани
гурезах,о хуб кор омаданд.
Аз Тошканд се э^азор аскар сафарбар шуда буд. Куштори
котиби райкоми Бекобод ба цавле хирс хезонд. Воцеа ин тавр
руй дода будааст: мардум аз мажлисе бармегаштааст. Дар рох,
ба ду нафаре дучор меояд, ки яке аспсавор буду дигаре харса-
вор, дар поймой ^арду-пайтоба, чашмон чалац-палак;. Моши-
нашро боздоронда мепурсад, ки кистед, ^учцататон канй?Онх;о
мегуянд, ки аскаронем, бандиёни гурехтагиро кух, ба кух, коф-
та гаштаем. Бовар накарду амр дод: "Канй пеш дароед, шахси-
ятатонро месандем". Дар цавоб яке аз онх;о аз автомат тир холй
карда котибро ба ^алокат расонд.
Пас аз якчанд руз яктояш шабона дар болои плотина пайдо
шуд. Аскарони дар таги купрукбуда уро шинохта бо як ^амла
ба замин галтонданд. Хост муцовимат кунад, бо корд рони по-
667
яшро лахт-лахт карданд. Ин дам мо расида омадем. Шарикаш
ба у гуфта будааст: "Аввал аз купрук ту гузар, касе халал расо-
над, ман мепарронам". Дуюмашро аз тага харсангасо\ил ёфтем.
Аз цояш парида хесту "Х,е онангни..." -гуён затвори автоматро
кашид, аммо ба тиркушой фурсат наёфт. Аскаронам ^адах.а тир
холй карданд. Болои ца\л амр додам: 'Талбер кунед!". Онх,о уро
тири бисёре зада ду булак карданд. Гугард гиронда синча ку-
нам, узбекбачаи яхтанй будааст... Х,амин тавр цураи захмини
уро ба болои хар савор карда ба лагерь баргаштем.
Аммо комиссиям аз боло омада ба чои ба амалиёти мо офа-
рин гуфтан: "Вы тут для заключенных рай устроили"-гуён аз
болои ман парвацдаи циной кушод. Ба ман бе^уда ^укм гириф-
тан та\дид мекард. Аз облвоенкомат тафсилоти дар фронт
Чангиданамро пурсанд, Юлдошев ном майор гуфтааст, ки дар
цанг захмдор шудани Ганиев дуруг аст, у худро тарной "само-
стрел" мачру\ кардааст. Инро шунида дуд аз димогам баро-
мад, фавран ба архив нома навиштам, хайрият вай справками
се госпитали хобидаамро ёфта фиристод. Аммо комиссия аз
сиёсаташ намемонд, бо моддаи "За халатность" маро ба цавоб-
гарй кашиданй мешуд. Барои имдодпурсй ба назди собиц х,ам-
корам подполковник Жиленков рафтам. Вай муовини комис-
сари дарбии райони Ленинобод буд. Чун а^воламро баён кар-
дам, паси гардан хориду гуфт: "Туро дубора ба хизмати кадрй
гирам-чй? Ба Россия фиристам, розй х.астй?". Ба аломати ризо
cap цунбондам. Ва у маро ба Саратов ба цисми дарбии ро^созй
ба вазифаи муовини командири рота оид ба бахши техники розу!
кард. Бо ин цисм ман то соли 1954 дар сохтмони ро^ои мо-
шингарди вилояти Саратов, инчунин шо\ро^ои Николаев-
Одесса, Рига-Вентспилс са^м гирифтаам... Х,амагй баъди ду
мо^и аз ИТК-2 рафтанам ба ман хабар расид, ки аз лагерь як-
бора се мошин ма^бусон гурехтаанду барои ин аз сардори ла-
герь cap карда то муовини вазиру дигар шахсони масъул аз
вазифа^ояшон хорич карда шудаанд.
668
ШУЕЛИ ПИСАНДИДАИ МАН
Хдмагон медонанд, ки банда беш аз ей соли ^аётамро ба цус-
гуцуи ца\рамоноии цанги зидци фашизм бахшидаам. Ин шугли
ман кай cap шуд, кай ман бори нахуст ба ща\рамонкобй руй
овардам? А^ён ба хотирам мерасад, ки аснои дар синфи 5-ум
хонданам, тахминан соли 1964 мавзуи дарсамон аз китоби хо-
ниши русй корнамоии Таня паргизандухтар Зоя Космодемь-
янская буд. Ман бо маводи дар китоббуда цаноат накарда дар
бораи ин духтари бебок чиз^ои иловагй низ Haiyi намудам,
х,атто дар варане расмашро кашида пешкаш кардам. Табиист,
ки барои ин корам маро муаллима София Х,амидовна Губаева
(чувашзан) хеле таъриф кард, ба дигар \амсинфон намунаи
ибрат нишон дод. Дар мавриди ran хотиррасон намуд, ки ца\р&-
монони Цанги Бузурги Ватани хеле бисёранд, хуб мешуд, ки
мо, наели цавон корнамои\ои он^оро амицтар омузем, номх,о-
яшонро ба ^амагон маълум созем, кору пайкорашонро цутб-
намои ^аёти хеш к;арор дих,ем.
Ин суханони у ба дилам гуё алов андохт, аллакай худи паго-
цаш ало^ида дафтар кушода, ба гункунии ашхоси унвони
К,ах>рамони Иттифощи Советй гирифта шуруъ намудам. Дар
руйхатам аввал якчанд нафар, сипас садх,о ва разорен ца\рамо-
нон сабт шудан гирифтанд. Акнун бештарин ^ушу ёди ман ба
х,амин шуги банд буд, на куча маро чандон цалб мскард/на
су^бати цура\о. Аз паи ца^рамонёбй мани хурдсол ^амон вацт
669
цариб тамоми китобцои дар мавзуи цанг навишташудаи китоб-
хонаи мактабамон ва китобхонацои шацрро ругардон карда
будам. Оцибатдар китобхонаи вилоятии ба номи Т.Асирй низ
дойр ба таърихи цанг адабиёти ман варак, назадагй цариб на-
монд. Инро мудири цамонвацтаи он, зани оцила мардум Раъно
Абдуллоева пай бурда будааст, ки рузе хилофи цоида маро ба
дохили хазинаи китоб дароварда ицозат дод, ки цар чизи дил-
хостамро худам кофта ёбам.
Бояд гуфт, ки цацрамонкобй шавци маро ба китобхонй,
омузиши забони русй ва таърихи царбй дучандон гардонд.
Тадрицан фацат бо номгундорй иктифо накарда, ба тарцумаи
цол ва тафсилоти корнамоии цацрамонон, таърихи муцорибацо,
амалиёти К,уввацои Мусалла^и Советй ва цузъу томной цудо-
гона, умуман таърихи цанги гузашта таваццуци зиёд пайдо кар-
дам. Дар бадали ду-се сол ба забони русй даццо ёддоштцои лаш-
каркашон, рисолацои илмй дар бораи царбу зарбцои алоцида
ва роци цангии армияву дивизияцо, циссацои цуццатиро дар
бораи цацрамонони цудогона хонда тамом кардам. Аз таъсири
ин мутолиот забонам аз нугци оддии гуфтугуии русй дида ба
лафзи душвори китобии он хубтар мегаштагй шуд.
Дар цамъоварии цацрамонон ба ман матбуоти даврй низ
кумаки зиёд мерасонд. Он дам газетаю журналов бецад арзон
буданд ва ман имкон доштам пули аз хона барои буфет гириф-
таамро сарфа карда, цар руз аз дукони бозор нашрияцои дил-
хоцамро харид намоям. Аз хурдй ба Довид Мушеев ном пира-
марди газстафуруши яцудй мизоц будам. У андаруни даромад-
гоци бозори нави Панцшанбе дукон дошт. Аслаш бухорой,
маъюби цанг буд, ба cap тоцй чаи гирдак мепушид, х,ар гоц
пешоруяш пайдо шавам, илтимос мекард, ки ба чойникаш аз
чойхонаи поёнии бозор чои гарм дам карда биёрам. Бар ивази
ин бароям газетаю журналцои камёфтро руст карда мемонд.
Сонитар, вацте ки муйсафед ба Исроил цицрат намуд, бароям
ин вазифаро писараш Борис адо мекард. Дукони у каме инсу-
тари магозаи "Зафар" цой гирифта буд. Дертар Борис аз бацри
газетафурушй баромада, дар автовокзал пиво мефурухт; сипас
670
Ванда aj собик муовини командири полки миномётии ленинободиён
II.В.Попов (Кемерово) дар бораи рохи чангии полк пурсон мешавам.
Соли 1982.
вай низ ба мух,оцират руй овард.
Дар худи ^амон соли 1964 донистам, ки барои ^арбиён
рузномаи махсусе х,аст бо номи "Красная Звезда". Ба он цамсо-
яамон иштирокчии цанг Раницон-амак Мансуров обуна буда-
анд. Дар аввалин шумораи дастраскардаам акси сарварй дав-
лат Н.С.Хрущёв дар и\отаи Маршал^ои Иттифо^и Советй сабт
шуда буд, ки онх,о уро ба муносибати 70-солагиаш муборак-
бод мекарданд. Аз ^амон дам то соли 1993-то даме ки ба
Тоцикистон интицол ёфтани "Красная звезда" цатъ нагашт, ин
газета аз ман цудой надошт: ба вай ва сонитар ба дигар на-
шрия^ои х,арбй газстаи "Советский патриот", мацалла\ои "Со-
ветский воин", "Военно-исторический журнал", "Старшина-сер-
жант" солона обуна мешудам ё агар маблаги кофй наёбам, мун-
тазам аз дукощо харида мехондам.
Х,амаи ин барои сиёсатфа^м ва таърихшинос шуданам за-
мина ми узошт. Аллакай баъди як муддат яке аз муаллимонам-
шодравон Камол Умаров ба газетаи "Пионери Тоцикистон"
671
менавишт, ки талабаи мактаби миёнаи разами 18-и шцри Ле-
нинобод Хасан Абдуллоев (он вацт фамилияи ман ба номи па-
дарам буд) ном\ои \афт разору сад нафар ца\рамонони цангро
цамъ овардааст. Худи у боз дар шумораи 31 декабри соли 1966-
и рузномаи "Маориф ва маданият" хабар медод, ки шогирди
фалон мактаб Х,.Абдуллоев бо мавод\ои гункардааш гушаи
^арбй-ватандустии таълимго^ро ганй гардонд.
Дарвоцеъ, маро ба матбуот \амин Камол Умаров ва сарпи-
онервожатии мактабамон Абдусаттор-ако Абдура^имов (з^оло
журналиста варзидаи телевизион) цалб карда буданд. Аллакай
^амон вацт^о дар баъзе мавзуъ^о хабар^о навишта меистодам.
Аммо нахустин чизи дар мавзуи цанг навиштаам "Цанговари
шуцоъ" ном дошта, 9 май соли 1969 дар рузномаи ша^рии
"Хацицати Ленинобод" ба табъ расид. Он дар бораи марди \ам-
соя, ветерани цанг Эргашбой Аминов ^икоят мекард.
Тирамо\и соли 1967 газетаи "Пионери Тоцикистон" ба пеш-
вози 50-солагии Армияи Советй ва Флоти Ха₽бии Ба^рй бо
унвони "Армияи тавонои мо" конкурс эълон кард. Хонандагон
мебоист ба 12 савол роцеъ ба таърихи К,увна\ои Мусалла\и
Советй цавоб мегардонданд. Баробари ба дастам афтодани
х,амон шумораи рузномаи мазкур фавран ба цавобнависй шуруъ
намудам ва аллакай са^арй цавоб^оро ба Душанбе ро^й наму-
дам. Баъд маълум гардид, ки дар ин озмун хазорон мактабиён
аз тамоми ма^аллоти тоцикнишини Осиёи Миёна ширкат на-
мудаанд. Газета барои наранцондани довталабон цабл аз эълон
кардани голибон цавоб^ои дурустро чоп кард ва из^ор намуд,
ки агар цавоб\ои ирсолнамудаи касе ба ин мувофицат наку-
над, аз голибшавй умедашро канад. Цавоб^ои чопнамудаи га-
зетаро бинам, цариб сад дар сад аз номаи фиристодаи ман
руйнавис шудагй, х,апо ном^ои ца\рамононро бо тартиби зик-
ркардаи ман овардаанд. Баъди ягон \афта голибон номбар
шуданд-цои якумро редакция ба ду духтараки душанбегй ва
ба ман муносиб дидааст. Ба он ду нафар ба лагери умумиит-
тифоции "Артек" ро^хат додаанду ба ман-^амагй як суратги-
раки "Смена". Боз мактуб фиристода таскин додаанд, ки ьамгин
672
и Липпам, ^акамон ^амин хел царор карданд. Ростй, ба ин
ц.иик>(|ии руирост иафратам омад-наход ду духтараке (яке син-
фи 5 ва дигаре синфи 7) аз ман, писарбачаи 16-сола, ки чандин
сол боз ба чустуцу машгул асту таърихи ^арбиро об карда
х у рдаасз, ро^и тайкардаи Армияи Советиро бсхдар донанд? Аз
и<|> гаш, он ^арду фарзандони калоншавандагон буданду ба ин
n.icH'ia ро^и осони маш^уршавй ва муфт ба сафари "Артек"
[мфганро пайдо намуданд. Мукофоти ба ман насибкарда-фо-
I оаппарати "Смена"-ро бошад, намояндаи "Пионери Точикис-
। он" Абдура^мон Бобоев ба Ленинобод оварда супурд. Ба ин
муносибат дар мактабамон чамъомади тантанавй оростанд...
Сонитар, баъд аз он ки а^лам даромад, донистам, ки зиндагй
пур аз фанду фиреб аст, он ноинсофии дар з^ацци ман содиршу-
да аз кунда парахае мебошаду бас...
Шугли писандидаам ба падар ^еч маък,ул набуд. Боре он кас
ба иштиёци ца^рамонгункуниам оби сард рехтанд:
-Ба ягон кори дуруст машгул шавй намешавад?-сарзаниш
карданд маро.-Чй цадар будани мицдори герой^ояшро худи
давлат нагз медонад. Ондоро руихат кардани ту чй з^очат?!
Фикр карда бинам, гапашон тугрй. Якчанд руз андешаманд
гаштам. Аз ба^ри ин шугл бароям гуям, дил ро^ надод. Ного^
фикре ба cap зад: ба чои К,аэд>амонони Иттифоци Советй
точикписарони дар чанг корнишондодаро чуям-чй? Пешоруям
уфуци фарохеро тасаввур намудам, кй биссриштирокчии чанг,
э^атто дар як ма\аллаи худамон йцо аз сад нафар бештар. Вале
дар бораи онх,о чй медонем? Амалан ^еч чиз. Х,°л он ки ин ка-
сон ^ам кам корнамой накардаанд, вагарна ин к;адар ордену
медаль^оро со\иб намешуданд.
Инак, мар^илаи дуюми чустучу \оям cap шуд. Аввал дар бо-
раи шинос^ову ^амсоя^о мавод чамъ овардам. Дар байнашон
нафарони багоят хизматкардаро дучор меомадам, ки ном^оя-
шон \атто дар китоб^о сабт шуда будаасту худ хомушу хок-
сор, ба касе маълум накарда мегаштаанд. Чунончи, падари
чураам Аъзам-Очилов А\мад ном коргари комбината абре-
шим дар ^айати дивизияи машхури генерал Панфилов чангида,
673
соли 1941 дар мудофиаи Маскав номвар гардида будааст. Су-
ханони пурэ\гироси у-"Ман, фарзанди хал к;и тоцик, Москва-
ро чй тавре ки москваги^ою ленинградиз^о, уралию сибири^о
з^ифз карда бошанд, з^амон хел мудофиа кардам" дар бисёр ки-
тобз^ои таърихи Тоцикистон сабт шудаанд. К,ариб кадом цан-
говари собицро тагкобй накунам, нацл^ои з^айратовар мекард.
Хдйфам меомад, ки то ин дам касе ба чунин сарвати бебаз^о
таваццух, накардааст. Он сол\о аксар иштирокчиёни цанг х,ануз
анча цавону миёнсол буданд, цувваи ^офизаашон зур буд, \ануз
бисёр цузъиёти з^аёти цангиашонро дар хотир доштанд, номи
шаз^ру де^а^ои цангидаашон, разами полку дивизия^о, ному
фамилияи командирону х,амярок,он, рузу сана^ои аници вок,с-
отро фаромуш накарда буданд. Аз ин ру, су^бати мо аз худи
аввал к,аймоц мебаст. Оп^о бафурца нацл мекарданду ман бо
азобе \икояти онз^оро ба дафтарам навишта мегирифтам. Ав-
валз^о агар ба сабти тамоми суханони онз^о даст намеёфта бо-
шам, тадрицан ба тсзнависй одат кардам, сониян ба хулосае
омадам, ки навишта гирифтани з^амаи гуфтаз^ои онз^о шарт нсст,
минбаъд суз^батро ба тарной саволу цавоби мушаххас ба рох;
мондам: аввал мухтасари тарцумаи х,ол ва марз^ила^ои асосии
з<;аёти сарбозии мусо\ибамро сабт мекардаму агар зимни нацли
у ягон детали шавцовар зикр шавад, \амонро пурратар навиш-
та мегирифтам. Дар цараёни пурсиш бисёр чиз\ои ациб ба ру
мебаромад.
Этамин ки пурсуцуи ветеран^ои махаллаи худамон ба охир
расид, ба з^амсоямаз^аллаз^о гузаштам. Аввал х;о даступо мехур-
дам, суз^бат кардан бо одамони калонсол, ки синни аксарашон
з^атто аз падарам бузургтар буд, душворй меовард, табиатан,
ки суракй будам, шарм медоштам, иззо мекашидам, ноилоц
ягон касро х,амрох,ам мегирифтам. Дар ёдам, соли 1968 ман,
талабаи синфи 9-ум, барои ёфтани иштирокчиёни фаъоли цанг
ба чойхонаи махаллаи Чорчирок; рафтам. Хайрият, Мирзоз^а-
лим ном з^амсинфам х;амрох;ам буд, у маро ба муйсафедон муар-
рифй мекард, дар назулуям нишаста цуввати дил мешуд. Онз^о
чун нияти маро мефаз^миданд, хурсанд мешуданд, бо майли том
674
। pi узашти худро дикоят мекарданд. Хамон руз шикорамон хуб
би pop гирифт. Надлдои Бобо-дазод (Бободон Хикматов) ном
1анкчй, Мудаммаддон Мирбобоеви зениткачй-мудофизи
д. сур и Москва, ки дануз тирамоди соли 1941 бо ордени Сито-
раи Сурх мукофотонвда шуда буд, собид командири мошини
«ирсдпуш Айюбдон Нурматов, иштирокчии мудофиаи Ленин-
рад Абдугаффор Холматовро навишта гирифтам. Акнун шер-
дилтар шуда, бо дама гуна ветерандо худам мустадилона судбат
мсоростам. Хамон сол бо ташаббуси ман дар мактаб отряди
"Пайшиносони сурх" таъсис ёфт. Дере на! у зашга альбоми му-
саввареро бо расму дуддаз дои данговарон мураттаб карда, ба
мактаб дадя намудем.
Тавре дар боло зикр кардам, мактаби мо аз лидози таълим-
дмдй пурдувват бошад дам (дар он аксаран муаллимони дониш-
манд, устодони кори худ дамъ омада буданд) бинобар дар ка-
нори шадр дойгир будан аз кору гапдои нав дарканор мемоцд.
Шуъбаи маорифи шадр онро чандон ба ёд намеовард, ба даёташ
казой марок, зодир намекард, хабар надошт, ки хонандагони
ин до ба чй кордо машгуланд. Баъди соли 1966 дар газетадо
дард шудани хабардои К.У маров ва хусусан голиби озмуни соли
1968 шуданам аз гушаву канордои думдурй мактабдои зиёде
гирифтам: одамони тамоман ношинос ба ман барои ин шуглам
издори сипас карда, кумаки худро ваъда медоданд. Аммо аз
шуъбаи маориф касе напурсид, ки ин талаба кист, шояд баро-
яш дастгирие лозим будагист. Зиёда аз ин, соли 1967 буд ё 1968,
аз думлаи мактабиёни шадр хеле нафаронро ба зиёрати К,алъаи
Брест фиристоданд, ки дайат бакуллй аз талабагони мактабдои
шадр ва хешовандони худи калондо яккачин шуд ва гумон буд,
ки адаллан нафаре аз ин зумра ба пайшиносй рагбат дошта
бошад...
Тирамоди соли 1966 ба мактабамон як гуруд донишдуёни
факультета таърихи ИДПЛ тадрибаомузй омаданд, ки дар бай-
нашон Абдусалом Валиев ном давони ундигй низ буд. Бо у сахт
унс гирифтам. Барои он ки сатди донишамро ба вай нишон
дидам, мадолаи муфассале дар мавзуи садми тодикписарон дар
675
озодкунии мамлакат^ои Европаи Шарк,й таълиф намудам. Ин
аввалин кори илмиам буд.
Дар арафаи хатми мактаб а\ц кардам, ки ратман таърихши-
носи ^арбй мсшавам. Аммо намедонистам, ки чунин мутахас-
сисонро кадом донишкада тайёр менамояд. Бодобод номае ба
унвони ректори Донишкадаи таърих ва архившиносии Маскав
ирсол намудам. Мавсуф нияти маро хуш пазируфта, маълумот-
номаи муфассале дар бораи таълимго^аш фиристод. Чун па-
дар аз ин мактуб огох,й ёфтанд, абрувон гирех, карда гуфтанд:
-Хдмин ^ам касб шуд? Дигарон духтуру инженер шаванд,
ту айнакча ба чашм гузошта якумр когазку\на^оро тит мекунй-
мй? Барои ^амин ^ам магар Маскав рафта хондан шарт аст?
Ба пешаи интихобкардаам сахт норизо буданд он кас. Ме-
хостанд, ки мисли амакбача^оям духтур шавам ё касбй ацдодй-
коркуни савдоро идома дода, ба Институти кооперативии
Самарканд дохил шавам. Саркашиамро дида ба наздашон
шинонда цанг мекарданд:
Мсфа^мй, дар зоти мо ягон каси ба нависонавис уч набуд.
Ак;аллан се амакат барин муаллим шавй, намешавад?
"Падар розй-Худо розй"-гуфтаанд. Илтицо кардам, ки х,сц
набошад ицозат ди^анд ба Донишго^и Душанбе, ба шуъбаи
журналистика \уццаг супорам. Ба бахтам, ин дам аз он цо Аб-
дусалом-ако Валиев омад, ки баъди хатми ИДПЛ ва ду соли
муаллимй дар но^ияи Еончй ба ^айси ходими илмй дар Сарре-
дакцияи Энциклопедияи тоцик ба кор шуруъ карда буд. Ния-
там ба у маъцул шуд. Абдусалом-ако розй кунондани падарам-
ро ба зимма гирифт, ба хонаамон мсх,мон шуда, он касро хуб
"чилёсин" кард. Падар ноилоц розй шуданд, вале таъкид кар-
данд:
-Майлаш, гуфтаи Шумо шавад. Вале уро таги цанот меги-
ред, аз паяш мешавед.
Х,амин тариц, тобистони соли 1969 ман вориди Душанбе гаш-
там. К,абули з^уццат ба шуъбаи журналистика аз дигар факуль-
тету бахш^о фарк; доштааст: ба он фацат дар сурате довталаб
шуда метавонистаед, ки агар намунаи хабару мацола^ои дар
676
рузнома^о чопшудаатонро бо худ дошта бошед. К,исса куто^,
имти^ощои дохилшавиро супурдам. Аснои имти^они таърих
саволи якум "Ба СССР аодшиканона ^амла овардани Герма-
ниям <Ьашистй" ва саволи дуюм "Рузи Юрий" чй маънй дорад?"
буданд. Азбаски таърихи цангро мукаммал медонистам, дар
якчацд дацита як са^ифаи бутунро бо номи ца^рамонону са-
наю номи шах.р^о пур карда, ба цавобгуй омода буданамро
чз^ор кардам. Имти^онгиранда-ассистенти навкор аз цавоб^ои
пурраам ба ^айрат афтода, ба па^луяш раиси комиссия про-
фессор Мансур Бобохоновро даъват кард. Дукаса хеле пурси-
данд. Боз х,ам ягон саволашон бсцавоб намонд. Аз ин ^ол Ман-
сур Бобохонович мамнун шуда гуфтанд:
-Шумо, писар, ин фанро хеле хуб медонистаед, ^уццат^оя-
тонро ба факультета таърих гузаронем монем. Аз филолог
шудани шумо чй суд?
-Не, ман ба шуъбаи журналистика омадаам,-цайсарй наму-
дам ман.-Навиштанро нагз ёд гирам, сонй таърихомузиро боз
давом медикам.
Хдрчанд исрор карданд, розй нашудам. Минбаъд овони та v
сил дар шуъбаи рузноманигорй низ аз омузиши таърих, баху-
сус, таърихи цанги гузашта дурй надоштам. Дар яке аз руздои
аввали донишцуй муаллимаи забони русй, доцент Р.С.Эшон-
хоцаева ^ар кадоми мо, толибилмонро барои санциши савияи
забондониамон аз цоямон хезонда, ба русй суол намуд, ки бо
кадом мацсад рузноманигориро интихоб кардем. Чун навбати
ман расид, гуфтам:
-Барои омухтани гузаштаи халцамон.
У аз ин цавобам ^айрон шуда, маро исло^ намуд:
-Чаро фацат барои омухтани гузашта будааст? Барои инъи-
коси зиндагии имруза ^ам, инаш бароятон вазифаи асосист.
Азбаски нияти ни^ониамро худам медонистам, бо у ба^с на-
кардам.
Та^сил он вацт^о аз дарсхонии имруза фарце дошт аз замин
то осмон. Ба цуз шунидани лекция^ои Ш.Х,уссйнзода, В. Асрорй,
Р.Мусулмонцулов, Н.К,улматов, М.К,осимова, С.Болидов,
677
С. Амир дулов барин донишмандони варзида, иштирок дар мах-
филхои фаннию эдодй, тадрибаомузй дар нашрияхои баруман-
ди пойтахт рузхои бутунро дар китобхонаи думхуриявии ба
номи Фирдавсй мегузарондем. Шахсан дариб нисфи умрам дар
Хамин махзани дониш мегузашт. Бехтарин машгулиятам баъ-
ди тайёр кардани дарено мутолиаи адабиёти гуногун дойр ба
таъриху сиёсат, мардумшиносй, кори харбй, х,асти кишвархои
хоридй буд. Дар хадидат дониши амиду дадонбинии илмй аз
мутолиаи пуршиддату муттасил пайдо мешудааст. Тадридан
дастам ба навиштан дам рост шуд. Акнун ба газетадо мунта-
зам навишта мсистодам. Мавзуи асосиам мисли пештара Цанги
Бузурги Ватанй буд. Аллакай соли 1972 "Ленинободиён дар
мудорибаи Сталинград" ном мадолаам, ки ба 30-солагии ин
дарбу зарб бахшида шуда буд, дар озмуни рузномаи "Хддидати
Ленинобод" дои сеюмро гирифт.
Омузиши таърихи данг дануз дамок айём маро бо бисёр шах-
сиятдои маш \ур ошнову дарив гардонд. Хусусан бо устодон
Фотед Ниёзиву Х,одй Содид, академик Солед Радабов, журна-
листски данговар Х,азратдул Файзиеву Сергей Музаффаров,
Абдурадмон Назаров ва дигарон муносибати наздик доштам.
Мулодотдоям бо ветеранхои дангдамонвадта комиссари Хар-
бин думхурй генерал А.Юсуфов, доктори фанхои тиб К.Ю.Ад-
мадов, раиси иттиходияи думхуриявии "Тодиксельхозтехника"
А.А.Абдуллоев, раиси Комитета давлатии дангали думхурй
F-П.Мусосв, сардори цехи киностудияи "Тодикфильм" А.Са-
мадов, мудири магозаи китобфурушии бозори Путовский
С.Надмиддинов ва дигарон самимонаю хотирмон буданд.
Аммо он вадт на хамаи собидадорон, бахусус сохибмансабон
майли судбат бо ким-кадом студента навдалам доштанд. Ба
савлати баъзеашон оби Намангон ях мекард. Боре тирамохи
соли 1972 хини варадгардов кардани духти соли 1944-и газе-
таи "Стахановчй" чашмам ба номаи фронтии Б.Дадодонов ва
М.Шокиров ном мухофизони Ленинград афтоду хостам тад-
дири ин ду нафарро равшан созам. Баъди чанде маълум гар-
дид, ки Маннон Шокиров дар Душанбе, дар мадоми мудири
678
канцеляриям Раёсати Шурои Олии цумцурй кор мекардааст.
Нисфируз дар даромадгоци ин идора интизор шудам. Марде
будааст бисёр олуфтаву бовицор. Милисаи навбатдор муддаои
маро ба у фацмопд. Вале ман цануз ду дацон сухан нагуфта
111окиров аз суцбат саркашй кард:
Не, писар, ман ба Шумо цец чиз нацл карда наметавонам,
цамааш кайцо аз ёдам баромадагй.
Хдрчанд зинцор кардам, ки вацташро бисёр гирифтанй ме-
стам, фа цат ба ду-се саволам цавоб дицад, кифоя, цабул накард:
-Гуфтам-ку, цец чизи нацл мекардагй надорам.
Фацмидам, ки ин цамшацрии сипоцам бо мани донишцу
суцбат карданро ба худ эб намсбинад, шояд ор мекунад, бо зар-
да гуфтам:
-"Бо ту ran задан намехоцам" гуеду монед-дия. Бацонацуй
чй лозим?-ва бо цацл аз зинапоя поён фуромадам.
Шокирову милисаи посбон аз цафоям цай-цайгуён мон-
данд... Баъди 15 соли ин цодиса бо проректори Института
кишоварзй Н.Муциддинов суцбат доштам. У гуфт:
-Ман цозир ба Шумо боз як цамшацрии хизматкардаамон-
ро ёфта медицам. "Кист у?"-гуён пурсам, гуфт: "Маннон Шо-
киров". Ва ба эътирози ман нигоц накарда ба у сим зад: "Аз
Ленинобод як журналиста зур омадагй, дар бораи мову шумо
барин ветеранцо китоб навиштанист. Бо у суцбат кардан мехо-
\сд?". Аз гушак овоз омад: "Кош бо ман рубару мекардед".
Аммо ман цатъиян аз мулоцот руй тофтам, зеро дилам аз у
монда буд. Ба цар цол, азбаски хуи бадгирй надорам, дертар
варацацои мукофоташро аз архив пайдо карда, барои он ки
номаш пест шуда наравад, маводе дар борааш ба энциклопе-
дияи "Хуцанд" дохил намудам.
Оре, одамон цархела мешаванд, яке мутакаббиру дигаре
дилбар. Шарики цангии М.Шокиров-Бацодур Дадоцоновро
бархилофи худи у шахси мецрубону дилёб дарёфтам. Марде
будааст бе як пой, вале зиндадилу кушодачецра ва ба одам сахт
часпон. Дар децаи Розиёни худамон мезистааст. Бо у бафурца
суцбат карда, таърихи иншошавии цамон нома ва саргузашти
679
цангии худи Ба^одур-амакро батафсил навишта гирифтам.
Маълум гардид, ки у дар цанг со^иби рутбаи капитан гардида,
соли 1945 ба батальони тирандозй командирй мекардааст.
Сандуци дилашро он дам чор ордени цангй зиннат медодаанд.
25 апрели ^амон сол аснои озод кардани ша^ри Моравска-Ос-
трава аз тири снайпери немис аз пои росташ ма^рум шудааст.
Ман баъдтар муайян кардам, ки Дадоцонов барои ^амон цанги
охиринаш бо ордени панцум-Чанги Ватанй дарацаи I мукофо-
тонида шудааст. Хдрчанд ташвиц кардам ариза навишта ба во-
енкомат муроциат кунад, ин марди хоксор нахост ва соли 1975
вафот кард. К,исса^ои цангии уро бошад, ман бо камоли майл
ба очерку китоб^оям дохил намудам...
Хушбахтона, аксари ветерану ба цадри за^мат^оям мера-
сиданд ва то метавонистанд ба цустуцу^оям кумак мерасонданд.
Он^о мефа^миданд, ки мани цавон ба хотири зинда кардани
таърих худро аз ширини^ои давраи цавонй ма^рум карда, ба
кори пурмашавдат, пешае машгулам, ки аз он бароям манфиа-
те цитата бе\дошти рузгор ва а^воли моддй нест, подошаш
фацат савоб ва миннатдории цанговарони собиц ва пайванд о-
ни он^о асту бас. Роста, он ващт ба бисёр касон як лаганд таи-
ло ди^ед ^ам, ин корро пеша намекарданд, хайр, ба цавли
хуцанди^о, ба кй зур аст, ки цони хеш якумр ба азоб монда
дунболи муйсафедон гардад. Х,а, дар сурате ки рафи^они ^ам-
солам аз умри цавонй нашъа бурда, аз цафои духтарон мегаш-
танд, ман ба кофтукови к;а\рамонон машгул будам. Аз афташ,
Худованд этамин рисолатро дар пешонии ман цой карда буда-
аст, ки цустуцу ^ец ба дилам намезад, хурдтарин бозёфт баро-
ям аз кайфу сафои олам афзалтар менамуд.
Аз шугли пешакардаам бахусус ^амсояамон--ректори ИДПЛ
Абдусаттор К,обилов меболид. Вай, ки худ ветерани цанг ва
олими таърихшинос, нахустин номзади илм дар мавзуи таъри-
хи Чанги Бузурги Ватанй буд, дар симои ман мухдкдик.и циддии
ояндаро медид, ба ^ар ма^олаву баромадам сидцан шод ме-
шуд, мегуфт, ки ман бояд ратман муаррихи касбй шавАм. Соли
1972 ба ман таклиф кард, ки дуямон дар бораи иштироки мар-
680
Банда бо таърихн1иноси машхур А.Н.Секретов (дар домам тоники) ва
ветеранхои данг А.Абдухамидов ва М.Узоков. Соли 1981.
думи ша\ри Ленинобод дар Цанги Бузурги Ватанй рисолаи
шарикона нависем. Худаш мавзуи завмаги а\ли ацибгоэуэо ба
душ гирифту ба ман инъикоси корнамои^ои дангии э^амша^-
риёнро супурд. Абдусаттор Ёцубович дар мавзуи интихобкар-
дааш мутахассиси варзида буд, дар ин хусус чиз^ои тайёр би-
сёр дошт. Аз ин ру, барояш навиштани якчанд боби 20-25-са-
)(ифагй кори он кадар сангин набуд. Бархилофи у барои мани
навшогирд таълифи рисолаи илмии манзури чор кас мешудагй
за^мати зиёд дошт. Бо вудуди ин пеш аз му\лати таъинкардаи
К,обилов варианта якуми онро андом додам. Дар ёдам, дуямон
дар хонааш он навишта^оямро му^окима намудем. Асосан
маъцул кард. Афсус, ду руз пас-6 августа соли 1973 у ногатой
вафот кард.
Ин ла^за РУЧУСР° зарур мешуморам: Абдусаттор К,обилов
шахсе буд багоят дастгиру хайрхок ва шогирдпарвар. Аз чех,-
681
рааш ^амеша нур меборид. Х,ини су\бат ^ис намекардед, ки у
ректори Донишкадаи азиме асту шумо як шахси оддй. Шояд аз
таъсири оилааш - зани мездубони рус Наталья Ивановна Не-
фёдова бошад, Абдусаттор Ёцубович русмизоц, мисли ин мар-
дум бериёву кушодадил буд. Х,амин зудбоварии уро душмано-
наш хуб истифода бурданд. Тавре ба ман ректори баъдина
С.К,айюмов дертар накд мекард, мансабталош^ои институт баъ-
зе айб^ои майда-чуйдаи К,обиловро ёфта, уро як шаб пеш аз
маргаш хуб метарсонанд. Аз ин та\дидх,о фишори хуни мав-
суф якбора баланд шуда, са^ар аз сактаи дил вафот мекунад.
^ол он ки мисли у инсони поквицдон кам ёфт мешуд - вацте ки
баъди мурданаш сайфи хосаашро кушоданд, аз он х;амагй...5
сум баромад.
Хамон паго^ бо шунидани хабари нотобиаш цониби хона-
аш Давидам. Ин дам ёрии таъцилй низ расида омад. К,обилов
даруни хона руи кат дароз мехобиду аз худ ягон аломати зинда
будан зох,ир намекард. Вацте ки духтур аз сари у мах,зунона
бархост, ^амагон фах,мидем - ин марди нациб дигар бо мо нест.
Фигоне аз цигар^о ба фалак печид. "Ин мансаби сабилмонда
оцибат одами кух, баринро ^ам аз пой мегалтондааст-дия"-
таассуфхурон cap мецунбонд ^амшираи солхурдаи шав^ат. Дар
як мижа задан \авлй ба ма^шарго^ табдил ёфт, аз ^амсоя^о ,
хешу табор, а\ли институт пур шуд. Дар як су бародархонди
мар^ум Х.-Т. Надиров завцаи кулфатзадаи уро таскин медоду
дар суи дигар цавонмардон кат^оро бардошта х,авлиро ба ма-
росими дафн омода месохтанд...
Хамон ла^за^ои муд^иш худро билкул бепарубол ^ис кар-
дам. Соле пеш-19 августа соли 1972 сарнавиштмаро аз падари
худам ма^рум сохта буд, акнун бошад, цаноти дуюмам низ
шикаста шуд - падари маънавиам, ягона пуштибони боцимон-
даам х,ам аз олам чашм пушид. Fycca гулугирам мекард, чй гуна
аз паси тобут ба Донишгох, рафтам, худам намедонам. Дар сари
турбати ин марди нексиришт зор-зор гириста, дигар тоцати
истоданам нашуд, то бсго^дар кучаву бозор сарсарй гаштаму
х>амоно ашки чашмонам хушк намешуд. Аз тасаввури он ки
682
Баъди ташкили мул окоти лётчики соби к Дадочон Олимов бо
хамярокаш - маршал и авиация С. И. Руденко. Соли 1984.
акнун дар зиндагй кй ба ман рахнамову муттако мешавад, май-
наам гуввос мезад... Аллакай соле пас набудани К,обилов худ-
ро аён сохт-мани навхатм дипломи сурхи Донишгохи Душан-
бе дар даст дар цустучуи кор аз цониби обкомнишинони санг-
дил ва хампешагони худобехабарам он к;адар сарсону поймол
шудам, ки ба ёд оварам, то х,ол банд-банди устухонам месузад...
Соли 1974 аз цустуцухоям комиссари харбии чумхурй гене-
рал Абдураззок Юсуфов хабар ёфт. Бо у дар хуцраи кориаш
сухбати тулонй намудем. Мавсуф на танхо дар бораи худ ва
бародари дар цанг к,Урбонгаштааш Абдуцайюм, балки дар бо-
раи зарурати давом додани чунин корхо харф зад, хурсанд шуд,
ки ба тад^ици шуцоати падарон наели цавон хам шавц пайдо
карда истодааст, ваъда дод, ки дар цустуцухоям кумак хохад
кард. Бо супориши у хамонвак;та комиссари харбии шахри Ле-
нинобод полковник Д.В.Сахно ба ман ицозати бо делохои аф-
сарони фронтчй ва дигар хУЧДатхои махфй кор карданро дод.
683
Дар навбатй худ комиссари чарбии вилоят полковник К,урбон
Хусейнов бошад, бароям ицозатномае мураттаб сохт, ки
мувофи^и он ба ман рухсати бо ^уццат^ои чамаи комиссариа-
тами чарбии вилоят кор кардан дода мешуд. Минбаъд ба бан-
да муяссар шуд дар калонтарин архиву китобхоначои Маска-
ву Ленинград, Киеву Минск, Тошканду Душанбе тадцицот ба-
рам, вале ин сарогози кор дар архивной военкоматчои мачаллй
ба руям олами пурафсунеро боз кард.
Тадрицан аз сучбатчо бо ветеранчо, мукотиба бо архивной
Чарбй ва Саррассати кадрчои Вазорати Мудофиаи СССР, лаш-
каркашон, муаррихону цангноманавис^о, чамяроцони цангова-
рони тоцикистонй, тадчицоти бевосита дар ганцинаи архивно
бароям манзараи х,арчи пурратари иштироки чамдиёрони мо
дар Цанги Бузурги Ватани, билхоса дар мучорибаву фронтчои
цудогонаи он аён шудан гирифтанд. Дар натицаи чустучу ба
ман муяссар гашт муайян бикунам, ки х,амшах,риёни мо беш-
тар дар кадом самтчо, дар мудофиа ё озодкунии кадом шач-
РЧО, дар чайати кадом чузъу томчо сачм гирифта буданд. Та-
вонистам таърихи барпошавй ва рочи чангии тамоми цисму
соединениячои дар хоки вилоят ва чумчуриамон ташкилёфта,
фаъолияти омузишгохдои чарбй, госпитальчо ва дигар муас-
сисачои Харбин дар ин 40 воцеъбударо равшан созам. Бахусус
равшан сохтани тачдири хеле сарбозону афсарони аз чанг бар-
нагашта кори сангин буд. Барои пайдо кардани хурдтарин маъ-
лумот ба чандин сурога муродиат кардан лозим меомад.
То огози чустучу^ои ман доири сздми точикон дар чарбу
зарбчои аввали чанг, мудофиаи Одессаю Севастополь, мудо-
фиаи К,алъаи Брест, кони зеризаминии Аджимушкай, мучори-
ба^ои Харькову Дон (1942), агба^ои чаторкучч°и Кавказ, му-
дофиаи Заполярье, мудофиаи Ленинград ва чанде дигар ама-
лиёти дангй мавод хеле кам ба назар мерасид. Ба мардум номи
Чариб ягон точикписаре, ки бар зидди душман ба сифати лёт-
чику бах,рнавард чангида бошад, маълум набуд. Хдмчунин шах-
сияти бисёр чачрамононеро, ки дар матбуоти давраи чанг зикр
ёфтаанду тачдирашон номаълум мемонд, аниц намудам. Ин
684
Соли 1981 мулокоти подполковники мустаъфй Олимхон Ализодаробо
аскарбачагони гарнизони Ленинобод дойр намудам. Накли мавсуф, ки
дар фронт ба мартабахои баланд - сардори умури химикии дивизия ва
корпуси тирандозй расида буд, ба сарбозони чавоп таассуроти амик
бахшид.
кофтукови ман баъди соли 1975 ба рузномаи но^иявии Хуцанд
ба кор омаданам боз ^ам вусъат гирифт. К,ариб рузе набуд, ки
ба ин цо маро муйсафедони бисере кофта наоянд. Дар редак-
ция х>ама одат карда буданд, ки х>ар ветеране дар остона пайдо
шавад, албатта, маро хо^ад пурсид, аз ин ру, ондоро рост ба
назди ман гирифта меоварданд. Аз руз^ои аввал барориши са-
х,ифаи ^арбй-ватандустии "Мардонагй" ба ман вогузор гашт.
Як цисми мавод^ои нав цамъовардаамро пешопеш дар он ва
рузнома^ои вилоятию цум^уриявй чоп мекунондам. Аллакай
^амон вацт ташкили нахустин вохурии ^амяроцон ба ман му-
яссар шуд: дар редакция мулоцоти собиц цанговарони полки
57-уми артиллериро, ки дар мудофиаи ца\рамононаи Одессаю
Севастополь истодагарии^айратовар нишон додааст, гузарон-
685
дам. Пас аз 35 сол дустони цанги ба дидори якдигар расиданд.
Минбаъд ^амин тацриба ба ман дар ташкили вохурщои сер-
шумори ветеран^ои цузъу томной гуногун бригадам 99-уми
ало^идаи тирандозии тоцик, полки 179-уми миномёта, отряди
ихтаёрии комсомолони Ленинобод, иштирокчиёни му^ори-
ба^ои назди Москва ва Сталинград хеле кумак расоцд.
Дар х,амин редакция банда ба омузиши мавзуи бароям бикр-
са\ми тоцикписарон дар ^аракати партизанй иштиёц пайдо
намудам. Сабаб он буд, ки он дам дар цум^урй ба тадщи^и кор-
намощои цанговарони армияи амалкунанда ба таври доимй
ба цуз ман Л.П.Сечкина, А.Н.Секретов, Р.Сафаров, М.Бозор-
боева, Э.Д.Шмуклер ва дигарон машгул буданд, ^ар сари чанд
вацт китобу мацола^ои эшон ба табъ мерасиданд. Аммо мавзуи
партизанке бинобар сахт за^матталаб буданаш аз назар^о дур
афтода буд. Фак,ат ягона А.Н.Секретов як муддат ба ин мавзуъ
таваццух, карду сипас аз ба\раш баромад. Аз ин ру, тасаввур
мекардам, ки ба чй гуна кори сангин азм карда истодаам. Бан-
да бархилофи Раймон Сафаров, ки афсари кадрй ва узви х>изб
буду дар пойтахт мезист, х>ар лах,за аз пуштибонии Ч,.Расулову
Р.Набиев барин сарони цум^урй ва мацомоти х,арбй бархур-
дор буд, ба ^ар архив ё идора ицозати бемалол даромадан дошт,
ба куцое хо^ад, аз ^исоби давлат сафархат гирифта ра^сипор
шуда метавонист, аз ^амаи ин имконият^о ма^рум будам.
Барзамми ин нотавонбищо якзайл таъбамро хира мекар-
данд. Чунин мух,ит маро хусусан аввал^ои корам дар "Х,ак;ик;ати
Ленинобод" (1978-1990) пеш омад. Барои таълифи мацолае дар
бораи ягон са^ифаи номаълуми цанг камаш панц сол мавод
цамъ меовардам, тафтиши дурустии асноди пайдошуда низ
вацги зиёдеро мегирифт. Аммо бадхо^он ин азоб^ои маро до-
нанд х,ам, чизи навиштаамро безарурат кугох, мекарданд ё
цаедан аз са^ифа гирифта мепартофтанд ё ба ощо назар ба
мацола^ои обшустаи исте^солй камтар ^ац мегузоштанд. Эшон
оцибат руирост масъала бардоштанд, ки "Чаро дар ин мавзуъ
фацат чиз^ои як худи Шарифов чоп мешавад? Чй, у тугдорад-
мй, бояд аз они дигарх,оро низ дарц намоем". Х,ол он ки ин си-
яхдилон хуб медонистанд: Шарифов дар навбати аввал на ма-
686
Бо собнкадорони Себзор. 9 май соли 2004.
к;олах,ои худ, балки навишта^ои муаллифони гайриштатиро ба
чоп омода месозад, аксаран ондоро батамом аз нав менависад,
нисфи умраш бо тапиру испори мактуб^ои бегонагон мегуза-
рад. Чун ин з^укми \айати та^ририяро ба ман эълон намуданд,
ма^зунона хандидам, "як дари бастаю сад дари кушода" гуён
ба газета^ои цум^уриявй руй овардам, ки ощо бе ин х,ам чи-
з^ои навиштаамро бо камоли майл чоп менамуданд. Якбора
шав^оварии рубриками "Х,ец кас ва чиз фаромуш нашуда-
аст", "Са^ифа^ои мардонагй", "Ч,устучу" ва амсоли ин гум шуд
ва он аз назари хонандаи зирак ноаён намонд. Мухлисони бан-
да ба худам ва ро^барияти редакция муроциат карда мепурси-
данд, ки чаро ман дар ин мавзуъ навиштанро бас кардаам. Ни-
фонт худи тавбафармоён ба забои омада илтимос карданд, ки
"бойкот"-ро бас кунам.
Чунин игво\о зуд-зуд такрор шуда меистоданд. Боре ба ман
расонданд, ки гуё мудири шуъбаи тарбияи ^арбй-ватандустй
ва варзиши рузномаи "Комсомоли Точикистон" Н.Латифов
687
гуфтааст: "Ба Шарифов гуетон, ба ман ин цадар бисёр нанави
сад". Як муддат худро гундошта, аснои сафари Душанбе ин
гапро аз худи Нарзулло пурсам: "Ин гапро худи ^амша^риёнат
бофта баровардаанд. Бо ман х,арчи бештар хдмкорй кунй, ма
тар ман хафа мешавам? Баръакс кош ту барин дан гноманавис^о
бештар мебуданду бори са^ифаи махсуси "Ватанпарвар"-ро
мекашиданд, он го^ ба ман фа^ат со^аи дустдоштаам-спорт
мемонду бас".
Бовар кунед, ма^з бо гуно^и бахилон банда ^амон вацт на-
тавонистам ба манотици дигари ^аракати партизанй К,рим ва
вилоят^ои Брянску Смоленск низ сафар\о анцом биди^ам, боз
чандин накдиаи эцодиамро амалй гардонам. Баъзан ба худ ме-
андешам: чаро мо, тоцикон, ин к;адар нисбати якдигар номех,-
рубону сангдарбагал растем? Охир, ман падару бобои худро
не (аз хонаводаи мо дар цанг танх,о як амакам ширкат длш-
танд), балки ацдоди тамоми ^амдиёронамро мецустам. Ва ин
завмагам на барои подош ё шу\ратёбй, \амту барои савоб ва
равшан кардани таърих буду бас. Вале ^атто ^амин ба бадхо-
^он намефорид, эшон то метавонистанд асабамро вайрон кар-
да, ба гад квотам халал мерасонданд...
688

ЗОРГЕИ ХУЦАНДИ
Корнамоии развсдкачии афсопавй Рихард Зорге, ки дар
кабои "дуст" ба лопай фашистов рох ёфз а, хайати фармон-
дсхии советиро бо махфитарип мавод таъмин менамуд, ба
хамагоп маълум аст. Чунин сарбозони фропти махфй аз
байни точиков низ буданд. Имруз мо дар бораи яке аз онхо-
Афандихон Бобоев хикоят карданием.
Бачамард номаш муциби базлаву шухй бошад хам, йигите
буд боандсша, камгап, тезхуш. Яъне дорой сифатхои барои
разведкачй заруртарин. Эхтимол хамин сифатхояшро хануз дар
Тоцикполк таги чашм карда будаанд, ки пас аз се соли итмоми
аскари уро дубора ба военкомат, ба сухбати махрамона хон-
данд. Дар он худи котиби якуми обком Михаил Владимирович
Киприянов ва сардори идораи амнияти вилоят Пётр Давыдо-
вич Вервес ширкат доштанд.
-Рафиц Бобоев, - муддаоро мух гасар баён сохт Михаил Вла-
димирович. Супориши мухими хукуматй гирифтем. Бояд на-
фаре аз мо хамчун разведкачй ба марзхои гарбии Хитой партоф-
та шавад. Ба ин кор обком Шуморо тавсия дод.
Афандихон аз ин таъиноти ногахонй лахзае даступо хурд.
Сипас ба худ омада, даст ба чакка бурд:
-Ба ицрои хамагуна супориши Ватан тайёрам!
Х,а, цавонони ватандусти солхои сиюм одати ду кардани
691
амри саронро надоштанд. Дарки
амик;и вазъият, хавфи афзудаисто-
даи цанг, ибрати наели пешин он\о-
ро матину ^авирух, гардонда бу-
данд. Вале ба хона баргашта анде-
шид: чаро цуръа мах;з ба номи у
афтод? Фикр карду ба одамшино-
сии "орган" щоил монд-аз куцее до-
нистаанд, ки Афаидихон илми кух,-
на ва забони узбекии цадимро му-
каммал медонад, дар баробари ин
коммуниста собитцадам аст, дар
Тоцикполк аз сарбозони пешца-
даму сиссатфах.м ба шумор мерафт,
овони хизмат аз аскари цаторй то
Афаидихон Бобоев старшинаи эскадрон сабзида буд.
Соли 1936 уро дар э^амон цо ба узвияти ВКП(б) цабул карда
буданд.
Афаидихон пеш аз он ки ба ицрои супориш пардозад, таи
чор мох; санъати цосусиро дар ша^р^ои Тошкацду Андицон ва
Сталинобод азбар намуд. Дар курси разведкаи Андицон бо ^ам-
шаэфиёнаш Абдулло Масаидов, Акрам Шарифов ва Алибоев
якцоя сабак; омухт. Онх1о низ ба адои супорише омодагй меги-
рифтанд.
Шабонга^иторики октябри соли 1940. Мошини боркашеуро
ба агбаи Иркештам расонд. Афаидихон аз сарх,ад мебоист ноа-
ён дар сурати гурезаи чакманпуше мегузашт. Агар касе пур-
сад, мегуфт, ки номаш Му^иддин, уйгур, савдогар аст. Хайри-
ят, ба ин х,оцат нашуд: рох,балад цавони диргиз Самеъ Бойциев
шахси бутуну боэътимоде будааст, шабонарузи сеюм уро аспакй
ба Кошгар овард. Афаидихон аспро ба со^ибаш баргардонда,
аз Кошгар ба махалли таъинот-шаэуэи Ёрканд рох; пеш гирифт.
Шах.ри цадимае шабех;и Хуцанди азизаш. Кучаву тангку-
чах;ои кацу килсб. Иморат^ои кулухдевор, бозори сермагал,
гунбазу манорах.0, гадову ^аландарони цандапуш... Гуё вацт
692
bin । сол а к, и б рафтаасту у аз нав Хуцанди тошщилобро меби-
ii.iи Гибци супориш Афандихон мебоист дар хламин цо дукон
кушода, ба амалиёт шуруъ мекард. Ба у фармуда буданд, ки
номи худро фаромуш карда, бо мардуми махалли омезад, аз
ои\<» «ан гирад, хонаву цо кунад. Барои Афандихони дар ма-
х.аппаи Гузари Охунд, пахдуи бозори Панцшанбе калоншуда
хупари бащцолй душворие надошт. Бо андак пул дуконро бо
i.iмоми молвой зарурй таъмин сохт. Вале аз зангириву хона-
купй худдорй кард, зеро зану фарзандони худро багоят дуст
мсдошт, он\оро ла^зае аз ёд намебаровард. Завцааш Файзини-
со Искандарова номдортарин стахановчии комбинати абре-
111 им, узви КИМ Тоцикистон ба шумор мерафт, барои шуцоати
ибратбахш аллакай хдмон солх,о бо ордени Байрами Сурхи
Ме\нат мукофотонида шуда буд. Ду писарчаи дуструяш-Са-
идмуроду Аскаралй, яке сесола ва дигаре якунимсола, нав за-
бои бароварда, рох,и падар мепоиданд... Афандихон худро ба
ёркандиён шахси гарибу бекас нишон дода, дар дукон мехус-
пид, намозу тоатро низ дар хдмон цо ба цо меовард.
Хуш, чй супорише ба у дода буданд? Мебоист даставвал бо
резиденти разведкаи советй дар Ёрканд вохурда бо у хдмкорй
мекард. Чун фах,мид, ки ин марди уйгур, собик; раиси комицро-
ияи яке аз наво\ии вилояти Уш, шахси бе^удаву бадахлоцсст,
худро аз у дур кашид, ба кори мустацилона пардохт. Ба бах-
таш, ин дам аз Тошканд радисти ваъдагиро фиристоданд. Вай
Мирзошариф ном цавонй хуцандй, аз махаллаи Х,азрати Бобо
будааст.
Дере нагузашта аз Марказ супориш шуд, ки ба самти К,арга-
лик ва Ёпчам рафта, мавзеъх;ои цойгирифтаи армияи чанкай-
шичиён, бо чй гуна ярок; мусаллах; будани он, оё дар ^айаташ
одамони Германияи фашиста х;астанд, муайян намояд, аснои
бозгашт бисанцад, ки оё оби дарёи Пскем нушида мешавад ё
не.
Супориши мазкур бесабаб набуд, албатта. Он рузх;о агенту-
раи Германияю Япония дар Синьцзян, бахусус мавзеъх;ои на-
здисар\адии СССР фаъолияти вайронкоронаро вусъат медо-
693
данд. Аз мушо^идоти зираконаи Афандихон аломат\ои он пи-
нтой намемонд: дар кучаву бозорро овоза\ои зиддисоветй па\н
карда мешуданд, нсмис^ои ба \айси мутахассисони ро^созу
купруксоз омадагй дар куцох,о сохтани аэродрому казарма\о-
ро мулцар мекарданд, муомилаи \арбиёну полисной хитой нис-
бати шах.рвандони дар командировкаи хизматй будаи советй
торафт бад мешуд. Бахусус му\оцирони бар асари туфони
инцилоб аз Ватан рондашуда бецарор буданд, дар интизории
"рузи щасос" каф ба \ам месовиданд. Бар зидди Иттифо^и
Советй шурондани он^о дар на^ша^ои душман мавзеи мух,им
дошт. Аз ин ру, Афандихон донистапй шуд, ки эшон бо развед-
ками немису янон чй равобите доранд.
Сараввал бо бойтарин миллионери Ёрканд Бобоцон-мцй Ро-
фиев унс гирифт. Ба бойбобо "Мух;иддин,,-и дидадаро хеле пи-
санд буд. Кош у медонист, ки ин цавонмарди порсои дар
рубаруяш нишастагй кист: писари ?^амша\рии хуцандиаш
Х/эцивалихон-бобо, додарзодаи Азаматхода Бузрукхоцаеви
урдарав, Дамоне, ки соли 1866 кафил шуда, хуцандиёнро аз
цатли оми цушуни рус на'(от дода буд. Худи Бобоцон-\оцй зо-
даи дех,аи Пули Чуцури Хуцанд, ба ин марз\о х,ануз пеш аз
инцилоб кучида омада, дар байни маъмурони хитой ва ах,ли
ша\р обруи багоят калон дошт, вале бо вуцуди сарватмандй
дар фироци зодго\ месухт. Х,ар го\ дар ме\монхонаи дуцаба-
тааш су^бат орояд, дар к,атори Му^иддин-махсуми мударрис
(аз мадаллаи К.упи^авзи Хуцанд) ва Алицон ном цавони
исфарагй "Мух>иддин"-и бекасукуй ва "тагаш бухорой"-ро низ
хабар мекард. Афандихон дар гушае бо та\аммул нишаста, ба
ганкой мусо^ибонаш гуш меандохт, он^о \ар го\ байни худ ба
тоцикй \арФ зананд, дилаш гум мезад, аммо сир бой намедод.
Тадрицан пай бурд, ки Алицон бо гуанчжо (умури махсуси чан-
кайшичиён) \амтаба^ асту як писари Бобоцон-\оцй низ дар
Урумчй дар вазифаи муовини вазири хукумати Синьцзян кор
мекунад. Бешак, дуяшон манбаи хуби маълумотгирй буда ме-
тавонанд, бояд бо реца^ояшон ошно шуд.
Вале багоят э\тиёткорона амал кардан лозим меомад. Х,ар
694
цядамашро пешакй хеле баркаш мекард. Барои мулощот бо
( амсь Кошгар рафтанй шавад, ба шиносщо мегуфт, ки молхарй
рифта истодааст. Шабщо хобаш намебурд, аз дил мегузароид,
ки шояд ба Батан зинда барнагардад, фащат эътищод ва щарзи
гарбозй ба у рущу тавон мебахшид.
Як руз аз разведкаи рощщои Тош щур гон баргашта буд, ки
фармон расид: аз агбаи баландкущи Кунцироб гузашта, ба Гил-
гит (болооби дарёи Х,инд) ва аз он цо ба Сринагар пойтахти
Кашмир меравй. Марказ бо ин чй мехост, Афаидихон намедо-
нист. Чигунагии супориши навро ба у мебоист дар цои таъи-
нот мегуфтанд.
Кущпоращои азим, щуллащои барфпуш... Афаидихон аз нисф
зиёди онщоро паси cap намуд. Малакаи альпинистии дар
Тоцикполк аз инструктор Арча Зокиров гирифтааш хуб мадад-
гор мешуд. Вале танщой кашид, аз кущи яхбастаи осмонбус ба
водй фуромада натавонист.
Ба Кошгар маъюсу дилшикаста баргашт. Хилофи чашмдошт
Тошканд уро барои ин на танщо кощиш накард, балки боз муд-
дате дар Синьцзян мопданашро салощ допист. Аз афташ, асно-
ди рощи мекардагии у щимати калон доштанд. Робитачй Бойциев
маълумоти руёндаи разведкачии тоцикро бетаъхир ба заста-
вай Иркештам мерасонд. Афсус, боре ба даст афтод. Аз паси у
Афандихонро низ даст мегиранд. Бобоев се мощро дар мащбаси
яккаса гузаронд. Ин дам аллакай цанги Гермон cap шуда буд.
Ба допросу азобщо мардона тоб овард. Контрразведкаи хитои-
ён аз у ran гирифта натавониста, делояшро ба як афсари узбек
гузаронд. Ин мард боре ващти допрос пои Афандихонро маъ-
нидорона зер кард. Бобоев аз чй бошад, дилаш об хурда ба вай
ищрор шуд: "Х,а, фиристодаи Москва щастам". Падарращмати
узбек одами худамон будааст, ба Маскав хабар дод, аз он цо
гуфтаи Бобоевро тасдиц карданд. Инак, нисфишаб Афандихон-
ро ба сараш цома пушонда, мошинсавор Иркештам мебаранд.
Х,оли табоще дошт у. Се мощ рушной надида рангаш защиру заъ-
фарон, ришу нохунщояш расида буданд. Уро дар заставай
сарщадй ба цои майори хушмуомилаи рус, щамоне ки дар
695
Андицон ба он\о таълим медоду соле пеш Афандихонро шах-
сан аз Иркештам ба Хитой гуселонда буд, як майори тотор пеш-
воз гирифт. Бобоев ин майори навро гоибона медонист. Тотор
тавассути Бойциев ба вай шифровка (номаи рамзй) фиристода
буд: "Вак,ти бозгаштанат ба ман як велосипеду як хурцини пат
биёр". Акнун чун дид, ки Афандихон бе савготй баргаштааст,
ба цои салому \олпурсй дилашро сиё\ кард: "Писарат мурда-
аст. Троцкий низ ^амчунин". Чаро тотор Троцкийро ном ги-
рифт, Афандихон нафа^мид, вале аз хабари марги писарчааш
дунё ба чашмонаш торик гашт. Чй хел ба Ленинобод расид,
надонист, омада бинад, завцааш ^ам сахт бемор. Боздид куто^
буд. Пас аз 10-15 руз уро аз нав ба Тошканд, ба шуъбаи развед-
каи САВО хонданд.
-Ба Афгопистон меравй, гуфтанд ба у.-Аз амалиёти неми-
с^о моро во^иф месозй.
ИНАК, мо^и феврали соли 1942 лейтенанта калон Афанди-
хон Бобоев бо номи бофтаи "Саидакбар" чору^пушу чакман
дар бар, сар^ади давлатиро аз Ишкошим убур карда, бо кумаки
робитачии наваш К,аландар (тоцики афгон) тавассути Баглон
ба Файзободи Бадахшоп меояд. Дари дукони вофуруширо ме-
кушод, ки савдогарони цаблан ба Ёрканд равуодоштаи афгон
уро шипохтанд. Хайрият, ак^ии расояш кор дод:
-Оре, ман Дамонам, ик;рор шуд у.-Хитой маро "ту афгон"
гуён бароварда пеш кард. Ху датой медонед, \оло дар Тош-
i^yproii тоцикон шуриш бардоштагй, аз тарси он хитоиён \оло
ба ягон ацнабй руз нишон намеди^анд.
Ин "далел"-аш ба афгонх;ои шипос чунон кора кард, ки ди-
гар ба у кордор нашуданд. Вале Бобоев цон ба руи каф гириф-
та мегашт. Зеро одамони ин цо тагкобу бадкин, ба мардумони
мех,рубони Синьцзян ^ец монанд набуданд.
К,аландар баъди ягон 40 руз ба назди у Мирзошарифи ради-
стро овард. Мулоцоти ду ^амшах.рй дар сорили дарёи Кукча
сурат гирифт. Мирзошариф ^унг-^унг мегирист. Либосаш пури
шабушк, ба ^олаш ра^ми кас меомад.
-Ако, ба цои ин азоб^о оё фронт равем бештар нест?-аз алам
^ик^ос мезад у.
696
()ром шав, ин цо \ам фронт,-то тавонист таскин дод Афан-
(ихоп. Ин корро ману ту накунем, кй мекунад?
Радиста ноком ду-се сводкаро ба Марказ расонду бедарак
шуд. Э\гимол уро афгон\о куштанд. Бачаи щобиле буд Мирзо-
ш |риф, сарпано^ надошт, мисли гадое, рация даруни хурцин
ц. ip ку\у дара\о руст шуда мегашт. Сводка^оро низ бо радио
11 болои кух, мерасонд...
Барои ицрои супориш\ои нав ба Бобоев дастёр лозим буд.
Аммо канй у? Як дафъа хост Диловар ном дузандаи файзобо-
диро ба х,амкорй цалб намояд, у таги гапро фа^мида, ба полис
хабар доданй шуд. Афандихон уро ого\онид: "Агар фурушй,
аз ман пештар \алок хо\й шуд". Раво-раво худ бо командири
полки афгон полковник Даллодхон, сардори бойгонии Файзо-
бод К,ориниёхон ва дигар ашхоси расмй ошной пайдо намуд.
Афгопистон низ дар нак.ша^ои Германияи гитлерй накопи
мух,им мебозид. Охири соли 1942 Марказ шунид, ки немис^о
дар Пули Хумрй заводи х,арбй сохтанианд. Санцидани ин ово-
заро вай ба Бобоев месупорад. Афандихон пои пиёда кух, ба
кух; ба он цо равон гашт. Се-чор руз ма\алро давр зада, боварй
\осил намуд, ки ин ran танх,о дар на^ша \асту бас. Х,амзамон
мебоист аник; месохт, ки армияи афгон аз фашистон чй гуна
силохдо мегирад...
Ба \амин минвол, к;ариб ду сол сипарй гашт. Охири соли
1943 Бобоевро аз Афгонистон ба сабаби вафоти занаш бозпас
мехонанд. У шабона дар Ишкошим дарёи Панцро шинокунон
гузашт ва 12 руз худро дар застава андаке ба эб оварда, омада-
ни самолётро интизор шуд. Мутаассифона, самолёта барояш
фиристодашуда дар К,алъаи Хум ба садама дучор мешавад, ^ам-
рох>и лётчик инчунин намояндаи разведкаи округ лейтенанта
калон Вихрев, ки махсус барои к;абули у меомад, \алок гашт.
Дар Тошканд сардори разведкаи САВО аз кори разведка-
чии тоцик изгори к,аноатмандй карда, ба у рутбаи капитан дод.
Аммо ба дили Афандихон \ец чиз намегунцид. Х,ушу ёдаш ба
хона, ба завцаи цавонмаргаш. Чун ба Ленинобод расид, дуд аз
димогаш баромад: андаке пештар писарчаи дуюмаш Аскаралй
низ вафот карда будааст.
697
Ope, шароити цанг бо фоциаи инсон коре надошт. Муддате
пас Марказ Бобоевро аз нав бозхонда, супориш дод, ки дафъа-
тан ба Афгонистон биравад. Ин бор Афаидихон саркашй кард,
х,атго аз тавдиди трибунал натарсид. Талаб кард, ки уро ба цанг
фиристонанд. Кор цариб ба таппончапарронй оид шуд. Нщо-
ят сарон дарк карданд, ки асаби Бобоев вайрон шудааст, уро
дар ин \ол ба супориши махфй рох,й кардан нашояд. Бинобар
ин бо дили нохо\ам уро аз хизмати \арбй озод менамоянд.
АФАИДИХОН мох,и январи соли 1944 ба Ленинобод бар-
гашта, якчанд муддат дар мансаб^ои раиси обкомсоюзи савдо,
сардори идораи ро^созии но^ияи Ленинобод ифои вазифа на-
муд. Аммо лати се соли пурта^лука беасар намонда буд. Аз ин
ру, соли 1951 бо изни худаш ба пешаи де^цонй руй овард. Х,ам-
чун агроном дар колхози ба номи Жданову боги ботаникй ва
обмон дар идораи обу ташноб за^мат кашид. Бо дастони худ
се боги нав сабзонд, ки х,оло бороваранд.
Зиндагии навро cap кардан осон набуд. Вале ме^рубони^ои
завцаи нав, паси \ам таваллуд шудани ча\ор писар дили озур-
даашро ба зиндагй гарм кунонд. Худ аз хизмати \арбй дур бо-
шад \ам, писаронашро дар ру^и ватандустй тарбия намуд,
шавк;и афсаршавиро дар дилашон цой кунонд. Х,оло якеи онх,о-
Х,усейн Афандихонов полковники Артиши Миллии Тоцикис-
тон, дигаре-Мух,аммад корманди милиция мебошанд.
Ин пирамарди нуронии хамида^омат ба бисёр хуцандиён
шинос буд. Су^баташро ^атто уламои номй орзу мекарданд.
Албатта, \ец кадоме аз он^о гумоп надоштанд, ки Афандихон-
амаки пурдон, бздраёб аз илми ниёгон ва дорой х,офизаи цавй
замонеразведкачии касбй буд. Агар тасодуф рух памедоду бан-
да низ аз сирраш воциф намегаштам, шояд у (29 марти соли
1994 дар синни 84-солагй вафот кард) чун тамоми сарбозони
фронти махфй саргузашти гароибашро бо худ мебурд. Охир,
мавсуф дар ягон эцуццате \атто "иштирокчии цанг" сабт пашу-
да...
698
АФСУНГАРИ Н АЕЛХОИ НУК РА ФОМ
Са^ми зиёиёни тоцик дар рушду инкишофи илм ва мадания-
ти цум^урии бародарии Узбекистон басо бузург аст. Бархе аз
ин нафарон ба амсоли С.Айнй, Хамза Х,акимзода, Абдурауф
Фитрат, Тошму^аммад К,орй Ниёзй, Комил Ёрматов, Мухтор
Ашрафй, Абдулло К,а^\ор, Султон Умарй, Мутаваккил Бурд-
онов, Му\аммадшариф Суфизода, Раззок; Хдмроевро метавон
поягузорони ин кохи азими фар^анг номид. Мутаассифона,
са^ифаи мазкури дустии халвдоямон то ^ол мавриди тадци^оти
ало^ида к;арор нагирифтааст. Тавре Н.Додхудоев-яке аз собик;
ро^барони цум^урии Тоцикистон дар цамъомади бонуфузе
бардак, хотиррасон намуд, ба Хуцанд \амшафат будани пой-
тахти Узбекистон солхои аввалини Х.окимияти Советй ба
цавонони хуцандй имкон медод дар донишкада^ои Тошканд
хонда, со^ибмаълумот гарданд ва баръакси ^амсол они дигари
тоцикистонии худ дар цодаи илм ном бароварда, аз цатори до-
нишмандони варзида цой гиранд. Дар ин зумра мацоми нахус-
тин бешак ба академик К,орй Ниёзй тааллук; дорад, ки мо соли
1997 100-солагии уро ботантана цашн гирифтем. Валемавсуф
дар ин радиф тан\о набуд. Боз хеле хуцандиёнро номбар кар-
дан мумкин аст, ки туфайли лаёцату заковат номбардорони
илми цум\урии бародар гардида буданд. Академию^ Зарифу
Солек; ва доцентон Дадову Латиф Рацабов^о, академик Сул-
тон Умарй, профессоров Мавлон Ва^\обов, Далол Бобоев,
699
-Махмудхон Мухаммадов, Махмуд Мусоев, докторони илмхои
техники, профессоров Абдурахмон Эшонходаев, Уктам Ман-
суров, доцентон Зохидбек Инъомдонов, Ахмад Очилов, Хамид
Юсуфдонов, Зиё Охунов ва дигарон дар Тошканд сабзишу пар-
вози баланд ёфтаанд.
Академик Акрам Дадобоев низ ба баландтарин мартабахои
илми расидааст. Афсус, номи у дар вилоятамон ба аксарият
шинос нест. Хатто роцими ин сатрхо то царибй намедонист
(агарчй номи олимро хануз чил сол пеш шунида буд), ки Ак-
рам Дадобоев бо у хамсоямахалла ва ба яке аз хамсинфонаш-
Мунаввара Дадобоева амаки руирост аст. Сабаб он ки щариб
тамоми зиндагиву фаъолияти мавсуф дар Узбекистан гузаш-
тааст. Имруз баъзан дар сухбатхо оиди "ватандуст набудан" ва
"барои миллати худ хизмат накардан"-и чунин арбобони илму
фарханг хар хел гапхои беандешона ба гуш мерасанд. Шахсе,
ки ин гуна мулохиза меронад, эхтимол фаромуш мекунад, ки
то харибй хамагон дар як мамлакати азими якпорча мезистему
тахсимоти "аз они ман"-у "аз они ту" вудуд надошт. Хар шахр-
ванди советй кудое фаъолият набарад, самараи захматаш ба
хазинаи умумй ворид мегашт. Дуюм ин ки барои К,орй Ниёзи-
ву Дадобоев барин ашхоси баландпарвоз давлонгохи калонта-
ре ба амсоли Тошканд лозим буд то ки гояхои худро дар амал
ба дадри кофй татбик, карда тавонанд. Хуб мебуд, боз як нук-
таро аз ёд набарорем: дар дои бегона назар дар кишвари худ
шухратёр шудан дучанд душвортар аст. Аммо К,орй Ниёзиву
Султон Умарй ва Акрам Дадобоев барин алломахо дар мулки
хамсоя далерона гаввосй карда, бар рагми дусту душман аз
ошёни иззат дой гирифтанд.
Хуш, Акрам Дадобоев кист, чй хизмате бахри илм кардааст,
ки тадлили дашнашро хукумати вилоят водиб донист? Зодаи
Худандй бостон аст ин бузургмард. 1 сентябри соли 1908 дар
махаллаи Таги Тути Калони шахр ба дунё омадааст. Падараш-
ро, ки дар хавлй дастгохи пиллакашй дошт, Дадобой-худаин
меномиданд. Модараш Зулайхо Машокирова низ аз оилаи ко-
сибони авлодй буд. Акрами наврас маълумоти ибтидоиро дар
700
Акрам Дадобоев
цорихонаи назди масциди Таги Ту-
ги Калон гирифта, синае дар Панц-
шанбе \амро^и почояш Абдурах,-
мон Искандаров собунгарй мекард.
Аммо аз ин шугл дилгир шуда, кор-
кобй ба станцияи Даргомир (Про-
лстари \озира) омад. Шабона хон-
ду рузона ба директори заводи пах-
та ошпазй намуд. Дар ^амин цо со-
ли 1925 узви комсомол шуд. Соле
пас аз падар рустй, аз почояш фо-
те\а гирифта, ба Самарканд хонда-
нй рафт. Дар Институти маориф
тах.сил намуд. Аъзои фаъоли ячей-
каи комсомолй ба шумор мерафт.
Бо супориши комитети округии
комсомолй Самарканд ба нох,иях,ои Булунгуру Митан рафта,
ба гузарондани интихоботи Шуровой ма^аллй ва конферен-
цияи батрак^о сарварй намуд. Шарикдарсопи хуцандиаш
Ра\имбердй Шукуров (оянда раиси комицроияи но\ияи Нов)
ва Мавлон^ул Алиматов (минбаъд раиси Госплани РСС Тоци-
кистон) аз сарсабзи^ои у меболиданд.
Баъди хатми Институти маориф мох,и марти соли 1930 бо
тавсияи комитети округии комсомол Дадобоев аз Самарканд
ба шуъбаи тайёрии Институти политехникии обёрии пахтай
Осиёи Миёна (САХИПИ) ба шах.ри Тошканд фиристода ме-
шавад. Мо\и сентябри \амон сол у ба факултаи селекция ва
тухмичигии ин доишкада (баъдтар вай Институти пахтай Осиёи
Миёна ном гирифт) цабул гардид. Дар цои нав низ Акрам дили
бецарор дошт, зуд комсомолй фаъол шинохта шуд. Соли 1934
вай институтро бо ихтисоси агроном-селеционер-тухмипарвар
хатм карда, барои кор ба Комиссариати халции зироати
Тоцикистон рох,хат мегирад. Акрам дар ин муассиса ба сифати
мутахассиси тухмичигй то охири \амон сол кор кард. Вале май-
лаш ба гадк,ик,оти илмй бештар буд. Инак, соли дигар ба аспи-
701
рантураи Института умумиттифощии пахтакорй (СоюзНИХИ)
дохил шуда, соли 1939 дар шах.ри Воронеж дар мавзуи "Хусу-
сият\ои биологии маводи гуногуни коллекционии пахта" ри-
солаи номзадй ^имоя намуд. Дере нагузашта у ба узвияти
ВКП(б) низ щабул карда мешавад. Баъди хатми аспирантура
Дадобоев дамчун селекционер дар шуъбаи тухмичигии Стан-
цияи марказии селекционии СоюзНИХИ нигох, медоранд. Ин
ду сабаб дошт: якум-олимони унвондор аз байни мардуми
мах,аллй цариб вуцуд надоштанд. Дуюм мавзуи интихобкар-
даи Акрам-омузиши ду навъи каммаълуми пахта ояндаи ка-
лон дошт. Диллу ца\ц натица^ои дилхох, бахшид: аз цониби у
навъх,ои нави С-7085, С-7059, С-7080 ва гайра ба вуцуд оварда
шуданд, ки нахашон аз руи хусусиятх;ои физикй-механикй аз
пашм монданй надоштанд.
Аз тарцимаи ^олаш бармеояд, ки хуцандиписар гайри
руёндани навъх,ои пав барои дар шароитх,ои гуногуни хоку
ицлимии Осиёи Миена- тамоми цаламрави Узбекистон ва на-
водни пахтакорй Тоцикистон, инчунин манотици цануби
РСФСР, К,рим, вилояти Херсони Украина, Молдавия санцида-
ни ин навъ\о коркой зиёд бурдааст. Натицах,ои санциши васеъ
имкон дод, ки ду навъи нав дар Бойсуну Косой ва Паркент ба-
рин нох,иях,ои камоб кишт карда шаванд. Ин дам бо як-ду
обмонй то 17-18 центнерй аз як гектар ва бе обмонй то 10 цент-
нерй х,осил гирифта шуд.
Вазъияти арафаи цанг водор мекард, ки нахи пахтай нав зуд-
тар ба истеъмолкунандагон расонда шавад. Дар ин кор ба Да-
добоев олимони институтом илмй-тадцицотии Маскав ва Ин-
ститута бофандагии Тошканд дасти мадад дароз карданд. Тад-
к,ик;оти якцоя собит сохт, ки нахи навъ\ои пашмин хусусиятх,ои
танх,о ба худи он хосро дороет. Аз нахи навъх,ои бавуцудовардаи
Дадобоев пахтай гигроскопии таббии (дар табобатговдои Мас-
каву Тошканд озмуда, ба\ои баландтарин гирифт) вельветон,
байка, бумазй, сачок,и х,аммом, даструймол, ватин, ватилин
барин маснуота баландсифат тайёр карда шуданд. Сифати онх,о
аз стандарта муцарраршуда хеле боло буд. Ватин, цдтилину
702
пахтай тиббии у бо чандирй, хосиятдои гарминигоддорй ва
пурдоштй ба маснуоти пашмин шабодат доштанд. Олим ба
димати идтисодии навъдои нав эътибори зиёд медод. У муайян
намуд, ки нахи пашмин хосиятдои худро баъди цомашуй ва сте-
рилизация низ нигод медорад.
Ин дар шароити цанги саршудаи зидди фашизм адамияти
багоят калон дошт. Кашфиёти Дадобоев боз аз он цидат му-
дим буд, ки нахи пашмин аз пахтай мадиннах хеле арзон буд,
дар давраи вегетация ин навъдо намагй як-ду дафъа обмониро
талаб мекарданд, барояшон коркарди байни датордо ва
поруандозй низ чандон лозим набуд. Ин навъдо ба задрдору
низ мутладо эдтиёц надоштанд, чунки ба ондо дашарот зарар
намерасонд. Тамоми досилро комбайни куракгундорй дар як
чиниш гундошта мегирифт: кураки ин навъдо нимпуш буду
дастй чида намешуд. (Ниг.: А.Д.Дадабаев. Ташкент, 1989).
Аз пахтай ихтироъкардаи Дадобоев чи фронт ва чи адибгод
манфиати зиёд диданд. Агар бародараш Инъомцон (баъдтар у
солдо раиси суди вилояти ва раиси коллегияи адвокатдои ви-
лояти Ленинобод буд) дамчун аскари савора доди фашистон-
ро бевосита дар хатти пеши цанг барорад, Акрам ба бунёди
тадкурсии моддии Ралаба садми босазо гузошт. Солдои цанг
олими нуктасанц баробари таддиди навъдои пахта ба омузиши
боз як зироат-марцумак (гречиха) низ таваццуд зодир мекард.
Ин барои пурра кардани захираи озудавории Осиёи Миёна за-
РУР буд. То таддидоти у дар адабиёти кишоварзй адидае дукм
меронд, ки гуё дадди нидоии падшпавии марцумак дарёи Вол-
га аст, аз вай цанубтар киштани ин зироат бефоида аст. Дадо-
боев бо таддидоти муттасил аллакай соли 1942 исбот намуд,
ки зироати мазкур ба сифати зироати такрорй дар шароити
идлими гарми Узбекистону Тоцикистон на тандо хуб нашъу-
намо мсёбад, балки росили фаровон низ ходад дод.Аснои дар
дадаи аввали август кишт кардан аз он то 20 центнер ва аз он
дам бештар досил гирифтан мумкин аст.
Вале мавзуи асосии таддидоти Дадобоев пахта ва навъдои
нави он мондан гирифт. Олим хусусиятдои биологии пахтаро
703
амиц омухта, назди худ вазифа гузошт, ки ма\сулнокии пино-
ли пах таро афзун созад. Ва аз соли 1945 cap карда, ба офарида-
ни навъ^ои сохти них,олашон нав азм намуд. Бо ин мацсад у
айвой пахгах.ои мамл а каткой гуногунро меомузад. Дар ин кор
ба вай завдааш номзади иямх,ои кишоварзй Сония Дадобосва
кумак мсрасонд. Соли 1953 аввалин навъи шакли них.олаш
гунча руёнда шуд. Минбаъд навъ\ои С-8230, С-8234, С-8257 ва
гайра офарида шуданд, ки аз цитата хрсилнокй, сифати нах ва
пешпазакй аз навъи маъмули 108-Ф х,сц ками не, балки афзали-
ят доштанд. Масалан, микдори нахи навъ\ои С-8263 ва С-8260
аз навъи номбурда 5-6 фоиз зиёд буд. Акрам Дадобоевич боба-
ти ба вуцуд овардани навъх,ои пешпазакй мах,иннах х,ам кор
мебурд ва дар ин рох, хеле муваффац х,ам гашт. Тарной интихо-
би фардй аз гибриди табий навъи С-8017-ро руёнд, ки дар пеш-
пазакй ба навъи 108-Ф цариб баробар меомад. Дар рафти кори
селекционй аз он навъ^ои нав, аз цумла С-8022 гирифта шуд.
Олимони со^а медонанд, ки руёндани навъи нави пахта чй цадар
кори пурмашаццату зах,матгалаб аст, вале Дадобоев сабру та-
х,аммул пеша карда, ба х,амаи мушкилот тоб овард ва бо каш-
фиёт^ои худ аз сафи он абармардоне цой гирифт, ки ба таври
воцей истикдо л ияти пахтай Иттифоци Советиро таъмин наму-
данд. Маводи нодири цамъовардааш имкон дод, соли 1954 ри-
солаи доктори илми биологияро дифоъ намояд.
Акрам Дадобоевич олимс буд зах,матписанд ва фидокор. Уро
аксаран даруни пахтазор, дар ^алцаи деэдонони оддй медиданд.
Вай бо аксари саркорону раисони машхури хоцаги^ои
Узбекистану Тоцикистон шахсан шиосой дошт. Дустию х,ам-
кории у бахусус бо раисони овозадори ленинободй дукарат
К,а\рамонони Мех,наги Социалиста С.Урунхоцаев ва А.Сама-
дов дерина буд. Олим дар х,ар мавриди цулай мекушид ба Ле-
нинобод омада равад. Борх,о дар хдйъати комиссиями тафти-
ши байни^амдигарй ташриф мсовард. Навъх,ои офаридаашро
дар колхозной "Москва"-и нох,ияи Хуцанд, "Украина" ва "50-
солагии СССР"-и нох,ияи Нов (Спитамен) корида буд. Хусусан
солхои 1956-1958, ки Дадобоев ба х,айси директор Станцияи
704
марказии сслекционии Узбекистонро сарварй мекард, давраи
н.тирофи у дамчун донишманди маъруфи сох,а гардид. Соли
1957 бо ташкилёбии Академияи фанзой ходагии цишлоци
Узбекистон Дадобоев аъзои х,ак;ицй (яъне академик) ва ноиби
президента ин академия интихоб мешавад ва дар ин вазифа то
соли 1961 фаъолият мебарад. Соли 1961 академик Дадобоев ба
Института тухмичигии пахта баргашта, сарварии шуъбаи се-
лекцияро ба зимма мегирад. Нагидах,ои кораш яксара назар-
рас буданд. Аз ин ру, соли 1966 вай ба узвияти вобастаи Акаде-
мияи улуми Узбекистон пазируфта мешавад. Худи \амон сол
уро муовини Вазири ходагии к;ишлок;и Узбекистон оид ба илм
гаъин мекунанд. Акрам Дадобоевич ба тайёр кардани кадр^ои
давон а^амияти бузург медод. Аз мар^амати у бисёр толибил-
мони тодикистонй низ ба^ра бардоштаанд. Чунончй, олими
имруз шинохтаи тодик академик Акбар Махсумовро шахсан
худи Дадобоев ба аспирантура дохил кунонда буд. Тахди рох;-
барии бевоситаи худаш 3 нафар рисолах.ои номзадй дифоъ на-
муданд.
Акрам Дадобоев аз думлаи арбобони варзидаи дамъиятии
Узбекистон ба х,исоб мсрафт. У узви хдйати мушовираи Вазо-
рати ходагии цишлощи Узбекистон, Шурои техникии Раёсати
зироатх,ои техникии Вазорати кишоварзии СССР, аъзои Шурои
илмии чандин институт, муовини директори Института дамъ-
иятии таърихи колхозу совхозной Узбекистон, узви х,айаги гах,-
ририя ва рох,бари бахши кишоварзии Энциклопедияи Советии
Узбек ва гайра буд. Соли 1963 вай депутата Совета Олии Узбе-
кистон интихоб мешавад. Хдмзамон депутата Шурои нох,ияи
Куйбышев ва Шурои ша\ри Тошканд х,исоб меёфт. Дар х,айа-
гх,ои х,укумагй ба Туркия, Миер, Бельгия, Х,индустон барин
мамлакат^о сафарх,о карда буд. Мавсуф баъди ба нафакд ба-
ромадан (1972) низ фаъолияти илмиро бас накард. Солхои
1972-1988 ба хдйси ходими калони илмй ва сипас мушовири
Института умумиттифок.ии селекция ва тухмичигии пахтай ба
номи Г.С.Зайцев пурсамар зах,мат кашид. Барои захьматх1ои
шоён дар тарацциёти пахтакорй ва комёбих,ои пурба^ои илмй
705
вай бо се ордени Байраци Сурхи Мех,наг, ду ордени «Нишони
Фахрй», чор медаль, се Ифтихорномаи Президиуми Советй
Олии Узбекистон, 5 медали тилло ва 2 медали нуцраи Намо-
ишгох,и у мумииггифоции кишоварзй ва НКХХ СССР мукофо-
тонида шудааст. Ба у соли 1953 унвони "Агрономи Хизматни-
шондодаи РСС Узбекистон" ва соли 1968 "Ходими Хизматни-
шондодаи илми РСС Узбекистон"-ро цоиз дониста буданд. Вай
муаллифи 72 рисолаву мак,олах,ои илмй ва илмй-оммавист.
К,а\рамони моро \амчун олими забардаст ва арбоби намоё-
ни цамъиятй ро^барони Узбекистон хеле ^урмату эъзоз мекар-
данд. У дар Маскав низ эътибори том дошт. Аз гуфти циянаш
А^мадцон Искандаров, бо А.Н.Косыгин х,ануз аз давраи пеш
аз цанг паймони рафоцат баста буд, ин улфатии он^о дар со-
лкой Раиси Совета Вазирони СССР будани Алексей Николае-
вич Косыгин низ муттасил идома ёфт. Аз байни дустонаш ба
Даббор Расулов, президента АФ Узбекистон Обид Содицов,
Султон Умарй, академик Мирзоалй Му^аммадцонов ихлоси
калон дошт.
-Бо вуцуди мартабаи баландашон тагоям одами багоят хок-
сор буданд,-мегуяд боз як циянаш, доцента ДДХ Мах,мудцон
Абдура\монов. -Ба кадом маъракае хабар накунем, \ама ко-
рашонро партофта меомаданд, мо Тошканд, ба дидорбинй ра-
вем, цои шинондан намеёфтанд. Дур аз диёр нишаста, ба нави-
гари^ои Ленинободу Тоцикистон сахт марок; зох,ир мекарданд,
мегуфтанд, ки барояшон аз Таги Тути Калон дида дилписанд-
тар цое нест. Ва х,ар гох,с ба мсх,монй биёянд, албатта, х,амаи
^ашт хопавода хешони онцой ва хо^арашон Хонзода-модари
моро, ки аз соли 1936 дар шахраки Нов мезистанд, зиёрат кар-
да мерафтанд.
ОРЕ, академик Дадобоев умри азиз ба ёди ёру диёр гуза-
ронд. Ва вацте дар синни 80-солагй аз олам чашм пушид (13
августа соли 1988) гарибиро х,ис накард: хешу таборони хуцан-
диаш то лахдаи охирин дар бараш буданд. Мавсуф аз худ каш-
фиётхри илмй ва се фарзандй солехро ёдгор гузошт (Ягона пи-
сараш-Муродцон инженери бинокор, соли 1984 барма^ал ва-
706
фот карда, доги цонсузе ба дили падар гашт). Духтари калони-
аш Гулистон Дадобоева \оло номзади илми ицтисод аст, \ам-
рох,и шав\араш, номзади илми ицтисод Рустам Олимов ва се
духтараш дар Маскав кору зиндагй дорад. Духтари дуюм-Неля
Акрамовна бошад, номзади илми тиб, дар Института тиббии
Тошканд бо шавх,араш мудири кафедра, доктори илми тиб,
профессор Нацибулло Мира^мадов даре мегуяд. Он\о со\иби
як духтару ду писар х,астанд, ки ^ардуяшон х,ам бо рох,и воли-
дайн рафта, рисола^ои номзади дифоъ кардаанд. Духтари хурдй
Раъно Дадобоева низ олимаи шинохта, номзади илми ицтисод,
мудири кафедраи Института хоцагии хал^и Тошканд асту якцоя
бо х,амсараш доктори илмх,ои техники, мудири бахши Итти-
\одияи илмй-исте^соли "Кибернетика" Тулцин Бекмуродов ду
духтарро хононда, ба камол расондаанд. Х,амаа1нон бо хешо-
ни хучандй дар тамосанд, байнашон омадурафт канда наме-
шавад.
707
АВВАЛИН ЛЁТЧИКИ ЛЕНИНОБОДИ
Дар кучое хонда будам, ки аз тоцикон аввалин шуда, \аво-
паймоиро Борон Сангмамадов ном цавонмарди помири псша
кардааст. Парвози нахустини мавсуф ба соли 1933 рост омада-
аст. Баъди мутолиаи ин мавод ба хаёл афтодам, ки якумин лёт-
чики ленинободй кй бошад? Цавоби суоли мазкур то даме ки
бо собиц дастпарвари аэроклуби Сталинобод Абдуцодир Ко-
милови ь;истакузй мусо^иб нашудам, муаммо мемонд.
Пирони шинос мегуфтанд, ки ленинободие аз у пештар на-
паридааст. Вале худи Абдуцодир-амак ин гапро рад карда, маро
ба цустучуи нав илцо сохт:
-Як одам х,аст аз ман \ам пештар паридагй. Номаш Ибро-
х,имов Х,одибой, аслаш нови, аммо х,оло дар Душанбе зиндагй
мекунад.
Имкон даст доду бегонии 31 августа соли 1976 аснои яке аз
сафар\оям ба пойтахти чум^урй х,амро\и чураам Неъмати
Оташ (\оло шоири шинохта, он дам дар курси панчуми До-
нишгох, мехонд) дар ёдам калимоти узбекиро зинда карда, ба
кучаи Хатлон, 30 во^еъ дар махаллам Южный, ба павлин ин
шахси номаълум цадам ранча намудам. Хайрият, ба узбекй ^арф
задан \04a r нашуд Х,одибой Ибро\имов аз нови\ои тагашон
хучандй, аслан аз Гузарчаи Замок будааст. (Дар арафаи чопи
ин китоб маълум гардид, ки мавсуф ба бои машхури хучандй
Рафури Пуфак чиян мешудааст. Маврид аст хотиррасон биша-
708
вем, ки яке аз аввалин мошину и мусофиркашонро ба Хуцанд
х,ануз соли 1914 у мин Рафур Юнусов оваронда буд. Онро пи-
сараш Му^иддин идора мекард).
Одамони куу а медонанд, пеш мардуми зиёде аз Хуцанд ба
Эцтсппаю К,азнов;, Сомгару Тагояк барин деути атрофи Нов
рафта, деуонй мекарданд. Х,ар руз аз Тангии Дермой хару хин-
гили бисёр ба умон цониб равона мешуд. Ин равуо ба дили
Иброу м-саркор заду ба таври доимй дар деу и Купанбош ман-
зил ихтиёр намуд. Фарзандонаш, аз цумла Х,одибой низ дар
у мин дсу ба дунё омаданд. Падар мекушид устухони онх,о аз
кудакй бо завмаги деуонй шах гардад. Аллакай пас аз хатми
синфи 6-ум Ходибой дар сауо у мкитфи у каланд мезад. Вале
замони нав дар угори бисёр у мсолонаш мацрои уёти писа-
ракро низ тагйир дод. Ьоре Х,одибой дар Хуцанд автомошин-
ро диду мацнунвор ба ишцаш афтод. "Шофёр мешавам, васса-
лом!"-андешид вай ва соли 1927 ба Тошканд рафта курси ро-
нандагиро хатм намуд. Инак, у ни су^батамон маълум гардид,
ки Ходибой Иброу мов на тану аввалин лётчик, балки яке аз
аввалин шофёру ва тракторчиёни вилоятамон низ усоб ме-
ёфтааст. Ошной бо механикуи рус ба у имкон дод рондани
мошинуи гуногунро ёд гирад. Он дам чунин кадру ба
хоцагиу и навташкил обу х,аво барин зарур буданд. Ронандаи
худй барои сокинони мауллй махлуу гароибу гайриоддй ме-
тофт, аз ин ру Х,одибой куцое наравад, издиуми бачагон аз
уфояш гала-гала шуда мегаштанд. Ватаге аз Хуцанд ба Нов
нахустин трактори "Фордзон"-ро ронда бурд, тамоми ауи
ноуя ба тамошояш баромаданд. Бо ин техника у янтоуору и
гуллии Деу ойро решакан ва дар шудгори замин ба деуонон
кумак менамуд. Азизи зцамагон гашт, саркорони хушнуд як
пиёла чойро бе у наменушиданд. Вале шавци омухтани меха-
низму тоцикписарро дар як цо урор намегузошт. Бинобар
ин Бекобод рафта, се-чор сол ба сифати ёрдамчии мошинист
дар заводи цементбарории Хилково кор кард.
Соли 1934 дубора ба Нов баргашта, дар комитета узбии
ноуя мошин ронд. Х,амон сол тавассути агбаи Анзоб роу
709
байни Сталинободу Хуцанд кушода мешавад. Х,одибой бо мо-
шинаш котиби райком ва раиси комицроияи Новро ба съезд,
ба пойтахти цум\урй овард. Рохбарон ба анцуман даромадан-
ду ронанда аз бекорй кучах,ои ша\ри навбунёдро чандбора давр
зада баромад. Сталинобод ба у хеле маъцул шуд. Мсдид, ки
х,амшах,риёни зиёдаш дар он цо машгули коранд, касе худро
гариб х;ис намекунад. Ба дилаш хусусан аэропорта ша\р гулгу-
ла андохт. Масти тамошои парвозу фурудоии самолёт^о, чй
гуна гузаштани рузро нафах,мида монд. Боз ду рузи дигарро
дар х,амин цо гузаронд. Он дам аэропорта Сталинобод дар хи-
сбони х,озираи Куйбышев, па\луи бинои Наркомзем (х,оло би-
нои Вазорати адлия) воцсъ буд. Х,одибой гирди фурудгох, мс-
гашту чашм аз лётчик^ои комбинезонпуш намеканд. Ни^оят
аз дил гузаронд, ки цои у низ \амин цост.
Инак, рох,баронро ба Нов бурда монду худ бо райком х,исобй
карда, ба Сталинобод баргашт. Цавонй бо техника шинос ва
дах, ангушташ х,унар ба маъмурияти отряди авиационй хуб пи-
санд афтод. Уро ба моториста цабул карданд. Хрдибой худро
андаруни либоси равганолуд ва анбори пур аз механизмов ам-
соли мох,ии даруни об х,ис мекард.
Х,амон соли 1935 аэропорта Сталинобод ба цои имрузааш
кучид, чои пиёларо ОУРТ кашида, ба нацлаш идома дод мусо-
оибамон. Мову Неъматцон ба х,икоягаш гушу \уш шуда бу-
дем.-Х,амагй 10-12 самолёта У-2 дошт. Ба опх;о мо, се нафар
мотористоо нигооубин мекардем. Дастонам андармони таъмир
буданду дилам дар хаёли парвоз. Бисёр мехостам, ки амсоли
уцобс дар осмони соф болу пар занам. Ба бахтамон бах,ори соли
1936 дар Сталинобод аэроклуб кушода шуд. Ба он аз фурудгох,
ману техник Гурьянов дохил шудем. Дар гурух,и таълимй аз
тоцикон 10-15 нафар ва Хосият Рах,матова ном духтари исфа-
рагй машц мекарданд. Омузиши асосх,ои ^авопаймой ба ман
ба осонй даст медод. Парвозх,оро дар аэродроми Шайнак ме-
гузаштсм. Нахустин аз замин канда шуданам х,сц аз ёдам на-
меравад. У-2 базур-базур аз цади дарахтон боло шуд. То ба-
ландии мулцаршуда-1400 метр баромадан хеле бардору зан
710
Ходибой Иброхимов
кард. Вале ман нахаросидам, зеро
мотор якнавохт кор мекард. Болои
зонаи парвоз (то Х,исор гул мека-
шид) дах карат чарх зада, якуним
соат самолёт рондам. Минбаъд ин-
структор Потехин маро ба паридан
бисёр ицозат медод. Машкдои "пст-
ля"-ю "штопор"-ро низ нотарсона
ицро мекардагй шудам. Боре худ-
ро аз тайёра ба Х,исор бо парашют
низ партофтам. Аммо \унари хаво-
паймой ба хама ба осонй таслим
намешуд. Дафъае курсант Хосият
Рахматова аснои нишондан само-
лётро идора карда натавониста, ба садама дучор шуд. Хайри-
ят, бахташ баландй карду чандон осеб надид. Солхои ч,аш ин
тоцикдухтари цаеур дар Ленингради мухосирашуда дамчун
лётчики авиацияи санитарй даххо парвозхои хахрамонона на-
муд.
Азбаски Хрдибой назар ба шариконаш малакаи бештар
дошт, ба у аллакай аввалхои соли 1937 рутбаи лётчики касбии
дарацаи 5-ум мсдих.анд.
- Якумин маршрута хавоиатон ба куцо буд? пурсидсм уро
аз нацлаш боздошта.
Ба Фархор. Ким-кадом хУЧЦатхои мухимро бояд дастрас
мекардам.
-Тафсилоти ин парвозро ёд доред?
Набошад-чй? Фазой нилгун... Дар поён-куху адирхо, сел-
рох,ах,ои хушкида, к,аргах,ои замин... У-2 лаппида-лаппида пар-
воз мекард. Ба цитъаи но\амвор бо азобе фуруд омадам.
-Баъд фаъолияти Шумо дамчун лётчики касбй шуруъ шуд,
\амин тавр не?
-Х,а, бори дуюм хамро^и шарикдарсам Зоя Ткаченко ба
Кулоб паридам. Минбаъд тани танхо гох ба Шахртуз парвоз
мскардаму гох ба Тавилдара. Асосан почта мскашондам. Лах-
711
зауи фалокатбор цариб ур дафъа пеш меомад. Парвоз дар
шароити курсор багоят душвор буд. Ба дон таваккалкунон ме-
рондам. Тайерау и онвацта узира барин набуданд. Бисёр вадт
маро аз улокат тану хуб донистани мотор ва дигар дисму и
самолёт над от медод. Таи се сол дариб тамоми роду и давоии
дануби думдуриро чандбора тай кардам.
Мутаассифона, дере нагузашта Ч,анги Бузурги Ватани cap
шуду аэропорта Сталинобод дисми зиёди самолётдояшро ба-
рои эдтиёдоти фронт сафарбар намуд. Аксар лётчику механи-
ку низ корзор рафтанд. Аммо родбари отряди авиационй
Н.Рыбалко (минбаъд К,адрамони Иттифоди Советй) Х,одибой
Ибродимовро давоб надод, зеро медонист, ки бе ин бачамарди
бадаступо сардисоби кораш гум мешавад. Дере нагузашта ху-
даш ум ба данг даъват шуд, вале ХДдибойро лозим омад та-
моми давраи дангро дар адибгод ба дайси механики аэропорт
паси cap намояд.
Солдои пасаздангй техника дигар шуд. Акнун савияи допи-
ши Ибродимов ба муоинаи он кифоят намекард. Аз ин ру, ба
касби пештарааш шофёрй баргашта, то худи ба нафада баро-
мадан (1966) раисисуди нодияи Роу Оданро кашонд...
Хулосаи мо аз ин сагрдо чист? Дар ибтидои сохтмони уёти
нав узорон фарзандони халу задматкаш ниёзмандии думду-
рии давонамонро эуос карда, бо амри дил ихтисосуи мурак-
кабро азбар мекарданд. Ба ин давонону духтарони аксаран
чаласаводу камдониш багоят душвор буд. Вале ону мсдонис-
танд, ки бо фидокории хеш фарорасии зиндагонии хушбахто-
наро наздик менамоянд. Х,оло низ вазъият шабеу он руздост.
Барои Тодикистони мустадил ум увопаймоёни худй хеле за-
руранд. Аз ин ру, хуб мешуд агар давонони дозира монеау ро
писанд накарда, дар пайравии падарон касби бошарафи лёт-
чикиро пеша мекарданд.
712
УМ РЕ БО ЁДИ ДУСТ
Ин муйсафеди цоматбаланди миёнаш андаке хамидаро ода-
тан руз^ои намози цумъа дар чойхонаи па^луи масциди Шайх
Масли^атдин дучор меомадам. Дар даст пиёлаи чой болои кат
андешаманд менишаст. Ниго^аш ба оби х,авз буд. Гуиё дар
оинаи шаффофи он навори рангини умрашро медид...
Гап аз ran баромаду кадоме гуфт, ки Мирпочо-амак ку^ната-
рин ронандаи ша^р аст, ^атто дар фронт даст аз чамбараки
руль наканда. Бо чунин шахси ^аётдида су^бат накардан ода-
ти ман набуд. Инак, ба Haiyiain гушу ^ушам. Маълум гардид,
ки Мирпочо-амак шофёри оддй не, мусо^иби хушзавц, шо^иди
бисер ^одиса^ои таърихй низ будааст. Аз руи вазифаи хизматй
ба у насиб афтодааст, ки бо бархе аз ро^барони олимартаба,
шахсият^ои мапп^ур шинухез намояд. Аммо бештарин хотиро-
ти у ба собиц котиби дуюми КМ Х,изби Коммуниста (болыпе-
викони) Тоцикистон Ибро^им Исмоилов марбут буданд.
Соли 1929, -мегуфт амак,-дар комицроияи Хуцанд богбон
будам. Идора яккаву ягона мошини сабукрав дошт, ки онро
русмардаки москвагй Косцобин меронд. Бо масли\ати раиси
комицроия Саид Носиров ба вай шогирд истода, шофёриро
омухтам ва баъди чанде ба цои у гузаштам...
Истед, ки боиси ба Сталинобод рафтаатон чй буд?
-Бисёр мсхостам пойтахти навамонро бо чашмони худ бу-
бинам. Якчанд цура^оям низ дар х,амон цо буданд. Чй мегуед,
713
Мирпочо Кобилов
ки талабот ба мо барин шофёрба-
ча^ои тоцик цудо калон будааст.
Маро дар горкомхоз бо цону дил
ронандаи автобуси Г АЗ таъин кар-
данд. Х,амро^и Чурабой ном хуцан-
дии худамон бо маршрута "Вокзал -
ina\p" одаммскашондем. Вале сари
^ар цадам истго^ доштанаш ба ди-
лам зад. Он вацт дар Сталинобод
ду чойхонаи маш\ур буд-якс дар
Путовский аз они Миршарифи ху-
цандй, дигаре дар Хонаи офицеров
аз они Абдусаттори Остин. У, pav
матй, аз К,истакуз буд. Рузе дар чой-
хонаи Миршариф коркуфтаю ди-
могсухта мснишастам, ки Абдура-
\им Муъминов ном мудири хоцагии Кумитаи Марказй вохур-
да гуфт: "Ба Цека намеой? Бароят кори хубе \асг". Рафтам.
Маро ба назди завгари арманй бурданд, ки Валентин ном дош-
та. У ба ман мошини мацак;шудаи амсрикоиро ишора карда,
фа^монд: "Ана ^аминро ба кор мсдарорй". Рузе онро таъмир
мекардам, ки панц мутахассиси москвагй омад. Ба Уялй меши-
тобидааст. Совнарком мошини нави амсрикой дошт, аммо ро-
нандаи он Х,асан ном бачаи ку^истонй аз душвории ро^ \apo-
сид. "Ро^ лой" барона кард у. Завгар дар хицолат монд. "Ман
равам-чй? гуфтам уро аз фолата нобоб бароварда,- бо чунин
мошин нарафтан гуно^". Валентин хеле хурсанд шуд. Х,асанро
х;ам хотирцамъ кунондам, ки аз сафар баргардам, мошинатро
бармегардонам. Аз агбаи Фахробод 12 километр он тарафаш
лой, то зону мезад. Аммо илоце карда мусофиронро ба манзил
бурда овардам.
Бо И бродим Исмоилов кай шинос шудед?
Аввали бах,ори соли 1934 Кумитаи Марказй мошини нави
ГАЗ-АА гирифт. Онро бо исрори Валентин ба ман доданд. Рузе
у гуфт: "Бсгох; бо мошинат дар остонаи Цека интизор ист. Рафик;
714
Исмоиловро бурда мемонй". Хуб гуфтам. Соат^ои 10-и шаб як
марди кители сафедпуши папка дар даст аз дари бино барома-
да ба мошин савор шуд: "Рафтем, бача". Азбаски масофа то
хонааш- хобго^и \укуматй он цадар дур набудааст, фурсати
гапзанону шиносой нашуд. Фацат ^алимона хайрухуш карда
гуфт: "IlaroXj соати 9 биё". Ин дафъа ба Варзоб рафтем. Х,ам-
ро^амон стенографистка э^ам буд (у мулоцоти Исмоиловро бо
сокинон навишта мегирифт). Дар рох; акай И бродим ба руям
синчакунон пурсид: "Ту куцой, бача?". "Аз Хуцанд"-цавоб до-
дам ман. "Пеш дар куцо^о кор кардай?". Якояк цой^ои кори
псштараамро номбар кардам. Дар че^рааш ^аноатмандй па-
дид омад. Сонй фах,мам, ба завгар фармудааст, ки "ба цои шо-
фери беморам К,обиловро таъин кун".
-Аз воцеа^ои он айём кадомх,ояш дар ёдатон мондааст?
-Баъди съезди нависандагон Исмоиловро ^амро^и як гурух;
адибон ба водии Вахш бурдам. Айнию Лохугй низ бо мо буданд.
Дар Дах>анакиик назди мошин барои хотира сурат гирондем.
Устод Лоцутй сонй як нусхаи онро ба ман аз Маскав фиристод.
Афсус, ягон сол пеш онро гум кардам. Боз ба куцо\о мерафтем?
Ба колхозной атрофи Сталинобод, Хьисор, Янгибозор. Як дафъа
ману Исмоилов бо Шотемуру Ра^имбоев К^ргонтеппа рафтем.
PoXj акнун анча соз шуда буд. То рафта расидан х;арсе базлагуию
аскияро бас намекарданд. Як;ин табъашон аз тамошои пахта-
зорону де^када^ои нав, каналх;ои "Вахшстрой" чок; буд.
-Исмоилов чй гуна хислат\о дошт?
-Одами ботамкину камгап ва чудо бамаънй буд. Кай нига-
ред авзояш циддй, наздаш дах,он кушодан цуръат намекардед.
Х,ама шаб то дер кор мекард. К^иёфаи багоят зебо, чашмони
пурцило дошт. К,аду басташ бо Шотемур баробар, х>арду
цура^ои цонй ва ёри х>азл буданд. Мегуфтанд, ки Исмоилов пеш
солдои дароз дар Тошканд зистааст. Аз ин ру, урфу одатх,ои
мо, хуцандиенро \ам хуб медонист. Маро додари худаш барин
дуст медошт, кай пул гуям, медод. Гуё узви як хонадон будем.
Х,амин, ки х;ар пагох1 хонааш рафтам, кудаконаш бо цию ч«в ба
гарданам х>алк,а мешуданд, завцаи мсзуэубони у-апаи Сурма-
715
хон ба цону ^олам намонда ба сари дастархон мебурд. Хатт0
руз^ои истиро^атро \амро^ мегузарондем. Тули як соли
^амнишинй Иброх,им-ака боре х,ам ба ман носазо нагуфтааст.
Дигар ронанда^о кайфияти маро дида ^авасашон меомад. Х,ар
гох> Ра^имбосн аз Исмоилов мепурсидааст, ки "хуцандии мо чй
тавр, зик; нашудааст?" Магар кас бо ин гуна одам зик, мешуд?..
Охири ^амон сол Ибродим Исмоиловро ба Тошканд, ба
Бюрои осиёимиёнагии КМ Х,К(б) Умумитти^од ба кор гуза-
ронданд. Шофёри содик; борзой уро ба вагон бор карда мегу-
селонад. Бо \ам чун додарони циёматй хайрухуш карданд. Ис-
моилов ба вай сахт зин^ор намуд, ки албатта Тошканд биёяд,
якцоя кор хох,;шд кард. Бе сарварй мушфик; дере нагузашта сари
калобаи Мирпочо гум шуд. Ва у рухсатй гирифта, Тошканд
меояд. Ибро\им-акааш аз дидори у чунон хурсанд шуд, ки мон-
дан гиред. Да^-дувозда^ руз уро ме^мондорй кард. Апаи Сур-
махон бошад, якзайл мсгуфт: "Мирпочои цон, дар ^амин цо
монй-чй?”. Аммо К,°билов, ки дар оилаи худ яккаписар буд, ба
Хуцанд баргашту дигар ба цое рафта натавонист. Модараш на-
гузошт...
АЗ БАЙН се сол гузашт. Мирночо, ки ин дам мисли пешта-
ра дар идора\ои ^избию шуравии Ленинобод мошин меронд,
ного^ мешунавад, ки додархонди азизашро "душмани халк,"
гуён ба ^абс гирифтаанд. Х,сц бовариаш наомад. Чй гуна ин
хел шахси фидокору х,ацталош аксулинцилобчй мешудааст?
Мирпочо тайёр буд сари худро ба гарав бимонад, ки ин
ту^мат^о бофтаанд. Исмоилов ^аргиз чунин бадзоту дуруя на-
буд, \амсша бо гами халцу \изб мезист. Аммо да^он кушою
цанд зан. Дар он руз^ои хуношом як сухани ноцоя сарро бар-
бод медод. Ч,авони ^аццу х>ам ночор забои газид.
-То худи фронтравй бисёр калон^о, аз цумла, котибони яку-
ми обком Киприянову Булановро мекашондам,- мсгуфт у,-
аммо ягонтои он^о дар одамгариву навозиши зсридаст ба Ис-
моилов баробар намсомаданд. Акаи Ибро\им ^ацицатан ин-
сони комил буд.
Тобистони соли 1942 Мирпочову 40 нафар ронандагони идо-
716
пипоятй ба пешхатти цанг рох,й мешаванд. Ин дам марг
и.ip < 'ылинград ошён дошт. Аскаои сурх К,обилов аввал ^ам-
чун । Упчй,сипасчун ронандадарамалиёт^ои пурхавф ширкат
мсклрд. Аснои яке аз он^о ^амро^и полковник ва сардори штаб
три бомбаборон монд. Мирпочои захминро аз таги хок базур
к.нпида мсбароранд. Он ду афсар бошанд, \амро^и мошини
"полуторка"-и у лахту пора шуда буданд.
Ба хона маслуц баргашту бо вуцуди инвалидй касби пешта-
раашро давом дод. Солхои тулонй дар промсовети шаэф,
комицроия ва шуъбаи молияи вилоят хизмат кард. Соли 1962,
ва«;гс ки ба нафаца мебароварданд, л озим омад, ки дар поли-
клиника аз муоинаи тиббй гузарад.
-Дасти чапатон тамоман ногиро-ку,-бо эцайрат нидо баро-
вард духтур.-Бо эцамин а^вол мошин мерондед?
-Х,а,-тасдиц намуд Мирпочо,-бист сол боз рулро якдаста
идора мекунам.
Аснои суэцбати мо-соли 1991 у давлати пирй меронд. Дар
махаллаи Кемачй шахси обруманду со^ибиззате буд. Мамнун
аз он буд, ки тавонист баъди беш аз панцо^ сол дараки оилаи
додархондашро пайдо намояд.
Вок;еа ин тавр шуд: соли 1985 Мирпочо-амак ^ини дамгирй
дар табобатго^и Оби Гарм аз марди помирие такдири Исмои-
ловро пурсон мешавад. Хабари марги уро шуниду ашк дар чаш-
монаш ^алца зад. Хайрият, оилааш ^аёт будааст. Аммо цустуцу
дар Душанбе натица над од. Фацат соли 1988 К,обилов донист,
ки духтари Исмоилов-Лола дар Донишкадаи тиббии ба номи
Абуалй Сипо кор мскунаду доктори илми биология аст. Тавас-
су ги у додараш Исмоилро х,ам пайдо намуд. Хурсандиаш э^адду
капор надошт. Аз \амон дам ришта^ои гусаста дубора пайвас-
ганд. Лола уро падар хонд ва инак \ар гох,с пирамард Душан-
бе равад, "дадацон" гуён гирдаш парвона мешавад. Мутаасси-
фона, модараш Сурмахон \амонсол вафот карда будааст. Соли
1990 Исмоили табиб ^ам нога^он аз олам даргузашт. Баъди
м ।pi и шав^араш профессор К,андил Цураев бошад, Лола худ-
ро гамоман бекасу куй ^ис намуд. Ягона муттакояш амаки Мир-
717
почо буд, пирамард цариб як х,афта дар па^луи у истодаю ма-
росими дафнро сарайном карда, Хуцанд баргашт. Лола аз лут-
фи такдир меболид, ки Худо ба у дар дами тан\ой чунин па-
дархонди мс^рубонро ато кард. Х,ушу ёди амаки Мирпочо ^ам
мудом ба духтархондаш буд, уро аз фарзандони худи кам на-
мешуморид, зуд-зуд аз мевацоти Хуцанд посылка карда, тавас-
сути телефон аз э^олаш хабар гирифта меистод...
718
ДОСТОНИ КОМИССАР
Роза Михайловна падарашро он цадар дар ёд надорад. Фа^ат
сурат^ои ма^фузмонда тасдиц менамоянд, ки у чеэуэаи кушоду
хуш^олона, чашмони пуртобиш ва абрувони зич дошт. Вакд и
фронтравии Михаил Владимирович Роза духтарчаи тамоман
хурдсол, додаракаш Алик кудаки ширхора буданд. Падараш
ба цанг рафту дигар барнагашт. Ба цуз ду-се нома аз у посухе
нашуд. Оилаи бссаробон дар Москва дучори сахти^о гашта,
бо масли\ати хешовандон аз нав ба Ленинобод баргашт. Та-
н^о дар ^амин цо модараш аз цисмати падар хабар ёфт. Саруп-
равленияи Сиёсии Армияи Сурх дар цавоби мактуби у аз 10
декабри соли 1944 ин тавр мснавишт: "Назар ба маълумоти
мавцуда, шав^аратон муовини сардори шуъбаи сиёсии армия,
комиссари калони батальонй Киприянов Михаил Владимиро-
вич дар яке аз цапг^ои соли 1941 бсдарак гум шудааст". Боз
номуайянй, боз шаблон пургудози фироц...
Сол^о гузаштанд. Духтарак цадрас ва со^ибмаълумот гар-
дид, китобдориро пеша кард. Ёди падари мс^рубон, ки дар мак-
туб^ояш "Фарзандони азизам Роза ва Алик, асло зиц нашавед.
Ба шумоён зуд-зуд хо^ам навишт. Х,амин ки Гитлери нобакор-
ро каллаю поча кардем, наздатон бо савготих,о бармегардам"
мсгуфт, уро ла^зас ором намегузошт. Маъхазс намонд, ки паи
дараки у муроциат накарда бошад. Ни^оят, тасодуф уро бо
чандс аз ^амяро^они вай рубару кард. К,иссаи фоцианок, вале
719
цах,рамононаи дами вопасини Михаил Владимировичро аз
накали этамин касон донист. Акнун шар^и ^оли падар баронш
муаммо нест, су^бати мову у \ам дар \амин хусус буд. Аз х,ико-
яти ^аяцоновари Роза Михайловна (у то дируз мудири шуъбаи
китобхонаи Асирй буд) псши назар образи цанговари матини
партия, комиссари донфидо падид меомад...
Калимаи да^шатноки "цанг!" х>ануз чашми руз накафида та-
моми хобго\ро ба по хезонд. Михаил Владимирович фа^мид,
ки лздзаи х>асгу мамот расид. Аммо аз паи ариза овора нашуд.
Зеро тамоми \айати мактаби партиявй 200 нафар шунаванда-
гонро аз руздои аввал ба фронт сафарбар карданд. Киприя-
новро дар перрон хо\ари москвагиаш Валентина гуселонид.
-Худро э\тиёткун, бозафарбаргард гусихайрбод кард.
Эшелон ру ба озмоиш^ои бемисл равен шуд. Михаил Вла-
димирович аз тиреза хаёломез менигарист. Баъди чанде беша-
зор ба парной беохир иваз шуд. Данилой фарохдомани каб-
кабуд ёдашро ба гузашта бурданд.
Алапаевск шах,ри на он ^адар калонест дар багали ку^ои
Урал. Овони наврасии Киприянов дар канори ^амин манзили
мсталлгудозони авлодй гузаштааст. Падараш, ки марди дах;
ангушташ \унар буд, Мишаро дастёр гирифта, о^ангарй мс-
кард. Аз устохонаи он^о мисли хламин са^ро^ои Смоленск ба
э\ар тараф сабзазорони шабнамзада тул мекашиданд. Дар
оплатой мс^натй бачагон одатан тез ба воя мерасанд. Михаи-
ли чорда^сола \ам дигар дастнигари падар мондан нахоста, ба
заводи металлургии посёлкаи Борончи шогирд дохил шуд. Си-
тораи бахташ аз нури Инцилоб тобон гашт ва коргари цавон
бе х,сц андеша цисматашро бо \аёти нав пайваст. Соли 1919
узви комсомол, баъди шаш соли дигар цангоми даъвати ленинй
аъзои партияи болыпевикон гардид. Аз котибии ячейкаи
комсомолй то мудири шуъбаи комитета партиявии нох,ия саб-
зид. Соли 1933 та^силро дар Университети коммунистии Ле-
нинград \ануз нисф накарда бо ро^хати КМ ВКП(б) ба яке аз
МТС-^ои навташкили Украина ба кори цонишини ро^бари
сиёсй фиристода мешавад.
720
М.В.Киприянов
Маршалам бештар мазмунноки
умраш бо Тоцикистони офтобруя
алоцаманд гашт. Сардори шуъбаи
сиёсии МТС-и Регар, котиби якуми
комитета партиявии х,амон но\ия,
мудири шуъбаи пропаганда ва аги-
гацияи КМ ПК(б) Тоцикистон...
Дар х,амаи ин вазифа^о лаёцат ва
истеъдоди ро^барии Михаил Вла-
димирович ба таври барцаста намо-
сп гардид. Ва 6 феврали соли 1938
вай котиби якуми комитета парти-
явии шаэуэи Ленинобод, бо ташки-
ли вилояти Ленинобод 21 май цамон
сол котиби якуми комитети вилоя-
тии партия интихоб шуда, дар ин
мартабаи масъулиятнок то охири
августа соли 1940, то дами ра^сипоршавй ба курской назди
Мактаби олии партиявии Москва бо камоли гайрат ме^нат
кард. Хамон сол зах,маткашони вилоят уро ба депутатии Сове-
та Олии СССР пешбарй намуданд. Дар дигаргунсозих,ои соци-
алистии Тоцикистони Шимолй саъю кушиши ибратбахш ни-
шон дод. Сардори бахши сиёсии \ашари умумихалцй Канали
Калони Фаргона буд. Инак, рузи охирини каналкобиро
фаромуш карда наметавонад: ^ашарчиён дар бари канал рост
истода, омадани обро тамошо мекарданд, оби х,аётбахши Но-
рин то Ленинобод расид. Тахди садои боталотум цорй шудани
об ва кафкуби^о Киприянов \амро^и сардори сохтмон Р.М.Глу-
хов ва саринжснср Н.Д.Свиридснко ба рапорта бинокорон имзо
гузошт. 28 апрели соли 1940 бари гиребонашро дар к;атори ор-
дсни "Нишони Фахрй", ки барои тарак;к;иёти пахтакорй гириф-
та буд, ордени Байрами Сурхи Мех;нат низ зиннат дод...
Поезд бо як маром рох, мепаймуд. Пеши назари хаёлманди
Киприянов майдон^ои беканори пахта, заводу фабрикате, зин-
дагии хурраму хушбахтонаи ленинободиён лентавор мегузашт.
721
Ного\ фикре мисли тег риштаи хаёлашро гусехт. "Магар х,амаи
инро ба душман медиком? Не. Хдргиз!" ангуштонаш ба кафи
даст хам хурда, як мушти \учарб шуданд. Х,амоно чашм аз ти-
реза намсканд: майса^ои ^адкашида, теппа^ои сарсабз. Он дам
на у ва на \азорон сокинони ша^ру доро ги рус, ки к;ад-цади рох,
бо белу занбар иншооти мудофиавй месохтанд, ба ин зебогии
табиат заррае марок; надоштанд. Фикру зикри ^ама боздош-
тани душман буд. Бо чунин азми к;авй Киприянов ба Вязьма
расид. Армияи 32-юм, ки Михаил Владимирович муовини сар-
дори шуъбаи сиёсии он таъин шуд, якцоя бо армиях,ои 16, 19 ва
24-ум дар цафои фронти амалкунандаи Нарбй гуру^банди нави
цушун-фронти Резервиро ба вуцуд оварда, мебоист дар осто-
на^ои дури Москва пеши душман садди иловагй мешуд. Ко-
миссар аз засоси худаш \укм намуд, ки таълими дарбии цисм-
х,оро ^арчи зуд бо тарбияи сиёсй пайвастан лозим. Инак, кало-
ми оташинаш ба дили аскарон зуд ро^ ёфт.
Руз\о пурхавотир мегузаштанд. Ахбори радио касро ба из-
тироб меовард. Мо);и октябри соли 1941 оташи цанг ба гирду
канори ша>;ри Вязьма к,ам панда зад. Танк^ои немис ба тимо-
лу шарь; тоб хурда, дар гарбтари шак,р бо урдуи дигари худ
пайвастанй ва якчанд армияи моро бо \алк;аи и^ота печонданй
шуданд. Дере нагузашта дар байни армия^ои 19 ва 32-юм
цудоии хавфноке ба амал омад. Аз бсша^о изди^оми душман
чун амвоци бало зада мебаромад. К,исм^ои мо номуташакки-
лона ациб менишастанд. Комиссар Киприянов яке аз даста^ои
ро\гумзадаро сардорй кард. Цанговаронро тасаллй медод, ки
дар му\осира \ам цангидан мумкин аст, \арчанд одамони
ру^афтодаро ба цатори сарбозони х,ак,ик,й баргардондан осон
набуд.
Патоки и ороми тирамок,. Нуги дарахтон аз нур^ои офтоб
^ануз аргувонй нашуда, аз цониби мавзеи Семлево буи бади
дуди мазут бархост. Паррандагон худро бо \авл ба ковок^о
заданд. Дил аз омадани хатар дарак медод. Чанде, пас дар
хандацбудагон гурришеро шуниданд, ки торафт баландтар
мешуд. Киприянов дурбин ба чашмони чукида гирифта, аз буни
722
купдас он суи киштзорро ох,иста зе\н монд. Душман муру ма-
лах барин бешумор. Аскаронаш аз паси танку мошинцои
nipcxjiyni фавц-фавц метохтанд. Хандак; ба мудофиа камар бает.
Сарбозони мо шиша\ои сузонандаро пеши бар чиданд. Аз ва-
цо^аташон пайдо буд, ки то рамами охирин хонанд цангид. Вале
бо чунин щувваи кам боздоштани сели мусаллах, осон не. Инро
комиссар хуб медонист, бо вуцуди ин на ба цафогардй, балки
ба устувор исто дан, илоцс карда гирифтани пеши рох,и гитлер-
чиён амр дод. Вай метавонист, дастаро бо ботлок,зорх,ои хил-
ват ба цои бехавф барорад, аммо вицдонаш ба ин рох; надод.
Эътибори комиссар дар цанг бах.снопазир аст, тан\о у метаво-
нист ва мебоист цанговаронро ба матоиат ва тобоварй илк,о
намояд. Дар ин дак,ик,ах,ои х;алкунанда бошад, мавзеъ аз даст
надодан ягона щарзи х,ар шахси ватандуст мах;суб мешуд. Чи-
гунагии шахе х,ам дар хламин гуна лах,зах,о аён мегардид: ин дам
Киприянов х,ануз намедонист, ки сардори бевоситааш - узви
Шурои х;арбии армияи 32-юм комиссари бригадавй Г.И.Жи-
ленков (дируза котиби якуми райкоми Ленингради ша^ри Мос-
ква) аллакай ихтиёран ба душман таслим шудаасту баъди чан-
де саридеологи армияи хоинони генерали ватанфуруш Власов
хох,ад шуд.
Бо истодагарй х,арбу зарби анцомаш номаълумро пешвоз ги-
рифтапд. Мошини пешаш дамида, ки дар болояш немиси би-
сёр савор буд, дар шасти \аракат ба мина бархурд ва аз тарки-
ши он лахт-лахт шуда ба х;аво парид. Аз ин х;одисаи ногах;онй
мацоли душман хушк ва саф\ояш рога шуданд. Вале зуд ба худ
омада, бо тамоми щуввааш ба пеш х,аракат кард. Михаил Вла-
димирович сандущи дилро ба хок дода, аз таппончааш фашис-
тонро ба нишон мегирифт. Паёпай омадани танкх;о низ иродаи
дастаи камшуморро шикаста натавонист, аскарони советй ба
сари истилогарон тамоми хашму газаби худро рехтанд. Аз моей
зудсузи шишах;о чандин танк оташ гирифт. Ин х,ол душманро,
ки аз Смоленск ин тараф чунин муцобилиятро дучор наомада
буд, сахт даргазаб сохт. Вай тут барин рехтани аскаронашро
писанд накарда, девонавор фишор меовард. Аммо даста гуё
723
вазни ку\ро гирифта бошад, умон аз цой намсцунбид Цан-
говарони гуруснаю ришу муйлабрасида ва олудаи дуду хок нагз
медонистанд, ки дар у фои он\о то худи Можайск дигар шушуне
нест, ки пеши роу ба Москва барандаро бигирад. Он дам утто
ягон соат боздоштани лашкари горатгар метавонист тау ири
Пойтахти азизро \ал намояд.
Hoi o\ тарафи немис хомуш гашт. Ин гуна сукунат одатан
дар худ ягон удисаи ногаунй дорад ва Киприянов яун ба
макре руй овардани душманро ус карда, умчун ро^бари сиёсй
дастаро фармуд, ки хандауоро чуцуртар канда, ба Цанги во-
пасин омода шавад. Дилаш гувоу медод, ки ин муу риба охи-
рин хоуд буд. Цуцуми ганку дигар такрор нашуд, пиёдау
низ дубора азми хазидан накарданд. Муддате нияти немис но-
равшан монд. Сонй болои майдони урб сслаи цуфт-цуфти са-
молёту пайдо шуд, бомбаи бисёр таркида шинаку ро хокпуш
кард. Самолёт болои ум меомад, душуни пиёда низ аз нав ба
цунбиш даромад, аммо ин дафъа бе доду арбада, базур-базур
пеш мехазид. Михаил Владимирович ба бомбаборон эътино
накарда, сиутмопдагонро ба найзацанг кашиданй шуд. "Ца-
сурро найза намегирад, ба пеш, рафиун!"-гуён аз дамгау за-
минкан таппончаро болои cap алвонц дод. Аммо пеши саф ба
у пайравикунон акнун аз цой бармехост, ки якбора бомбае чар-
хзанон омада таркид. Шинак ба чангу дуд гутид, руи Киприя-
нов дуд кард, хуни гарм ба цабинаш шорид. Донист, ки дигар
барнамехезад. Аммо аз фикри он ки умсафонаш, албатта, то
охир ба усам содик; мемонанд, худро тасаллй дод...
Оре, Михаил Владимирович ук; буд: дастаи ба хуну хок
гутида ва аз ро\бари оулу дилёб мау уммонда назди душма-
ни нобакор тори муе хам накард. Фаут бо фуромадани торикй
он якчанд каси маъюбу маслук; ва афсурдаул аз гитлерчиён
канда шуда, бо цойуи гулли и беша ру ба чониби офтоббаро
уфо гаштанд. Ону-аз иутаи пуразоб баромадагон, к;урбон-
шудагон, бидуни раъй асирафтодагон- хуллас ума урзи
мууддаси худро дар назди Ватан адо карданд-пеши уцум ба
Москва гирифта шуд.
724
Роза Михайловна нак^ашро ба охир расонид, хомуш монд.
Рухсора^ояш лолагун шуданд. Хотири падарашро кард. Он
надарро, ки ба касри цанги хонумонсуз дастонаш муи маргулаи
«миро сила накарданд ва у аз ме^ри бузурги надари ма\рум
монд. Дар чашмони мешии зан ашк х,алк,а зада ба руяш шорид.
' {или ман \ам аз гам лабрез гашт. Вай ба ёди падар оби дида
м ;рсхту дили ман ба ёди ^урбоншудагон мегирист...
725
УМРИ ДУБОРАИ ТЕМУР
Намедонам, солхои \аштоду се буд ё \аштодучор, дар
"Х,ак;ик,ати Ленинобод" мащолае дар бораи са\ми цанговарони
ленинободй дар галабаи Сталинград дарц кунондам. Рузи ди-
гараш котибаамон Раъноцон бо \аяцон пеши рохдмро гирифт:
-Шумо \амсояи мо Темурцон-амакро "дар цанг хдлок шу-
дагй" гуфта навиштаед, он кас зинда, духтарашон мацоларо
хонда хафа шуданд...
Наход? кдриб буд фарёд кунам.-Темур Шамсиев зинда?
Охир хдлокшавии уро ман аз военкомат гирифтам. Он касро
ба редакция таклиф карда метавонед?
-Духтарашон Мущаддамцон дар матбааи худамон бухгал-
тер шуда кор мекунанд. Гуед, ба дадошон мегуфтагистанд.
Баъди ин муколама лахдас гаранг мондам. Чй хел у зинда
мемондааст? Охир дар хати сиёх, хоно, дона-дона навиштаанд:
"Мухтарам Шамсй Дустматович! Писари Шумо Шамсиев Те-
мур, соли таваллудаш 1922, аскари сурх, пиёдамергани полки
1045-уми дивизияи 284-уми тирандозй 14 декабри соли 1942 дар
Сталинград ца^рамонона ба хдлокат расид. Цисмаш дар
К,ургони Мамай ба хок супурда шуд...".
Албатта, х.одиса^ои ба таври муъцизаосо зинда мондани ас-
карони "шах,ид" кам нестанд. Вале Темур Шамсиев дар руй-
хат^ои ман ягона ленинободие буд, ки дар он К,ургони маш-
х,ур гуронда шуданашро санади аник; тасдик; мекард. Кй медо-
726
„ад, шояд номи у то хол хамчун сарбози хурбошпуда дар руи
гахтасангхои азими К,урюни Мамай низ махфуз бошад...
Вохуриро бесаброна мунтазир шудам. Аммо аз Темур-амак
дарак набуд. Якчанд бор кас мондам, хар дафъа бо бахонаи
"мани бесавод чй хам мегуфтам?" аз сухбат cap метофт. Нихо-
яг 18 феврали соли 1985 ба дидори якдигар расидем.
Бовариам намеомад, ки дар рубаруям хамон Шамсиеви "фав-
тида", мухофизатгари шуцои Сталинград нишастааст. Ба 63-
сола буданаш нигох накарда хеле цавон метофт. Марде буда-
аст миёнацаду кулчару, бо дастони пахну коркуфта. Дар сэру
гарданаш осори зиёди захми тир. Шармгинонаю бо истихола
сухан мегуфт.
Ба Шумо чиро хикоя кунам?-малулона пурсид ва илова
намуд.-К,атори куп ба цанг рафтему омадем. Ягон кори ба
назар намоён накардаам. Аз мукофот як медали "Ветерани мех-
нат" дораму бас...
-Магар ин захми тирхо, як худи аз он дунё баргаштанатон
корнамой нестанд? рухашро бардоштам ман.-Охир Шумо дар
ким-куцои дигар не, балки дар Сталинград цангидаед, аз он
кам касон зинда баромадаанд.
Ду руст мегуед,-розй шуд у. Осиёби март буд он цо. Гушти
одамро цима мекард. Вахте аз заводи тракторсозй мавхеъ ме-
гирифтем, мурдахо кух шуда мехобид. Барф аз хуни бисёр
цигарранг метофт...
Хурсанд шудам, ки уро ба сухбат моил карда тавонистам.
Хиссаи саргузашташ хеле шавхангез будааст, ки имруз як шам-
маи онро ба шумоён, хонандагони мухтарам пешкаш менамо-
ям.
Темур аз модар барвахт ятим монд. Яккаписар, ки буд, па-
дараш Шамсии цувозкаши заргаронй уро бехад дуст медошт,
памехост лахзас аз худ дур созад. Бинобар ин ба мактабхонй
Хам нагузошт. Вале Темур эркаписар булан нахоста аз чор-
дахсолагй ба комбинати абрешим ба кор медароад. Баъди чор
сол, вахте каме китфу бозу пайдо кард, падар уро ба пахлуяш
гирифт. Х,арду то дами 12 декабри соли 1941 ба армия даъват
727
Темур Шамсиев
шудани Темур дар артели "Тоцики-
стони Сурх” (дар кучаи МОПР во-
цеъ буд) цувозкашй мекарданд.
Ба колхози "Коминтерн"-лаш-
карго^и бригадаи 99-уми ало\идаи
тирандози тоцик гули цавонони ма-
халл й сарцамъ омада буд. Темуру
\амма\алааш Иньомцон Икромов
дар ин цо бисёр шинос\оро вохур-
данд. Ба онхо хусусан марди ок,ил
Юлдош Цумъаеви захматободй,
ро^бари сиёсии рота писанд афтод.
Бахори соли 1942 Темур дар хатори
сссад нафар наваскарон аз Ленино-
бод ба Олмаато фиристода меша-
вад.
-Муддате дар к;исм ошпазй кардам, мегуфт у .-Сонй мо, 25
касро ба Самарканд, ба курси санитархо рохй карданд. Мудом
Хушу ёдам ба падарам буд. У бе ман чй кор мекарда бошад? Аз
а\волаш кй хабар мегирад? Вахте поезд ба Хавос расид, то^ат
карда натавониста, хамрохи аскари солхурдае барои дидани
падарам рустй ба Ленинобод омадам Аммо патруль моро зуд
дастгир карда, ба назди сардори милисаи шахр Бобо Содихов
овард. Х,арчанд фа\мондам, ки х,сц гуна майдонгурез ё дезер-
тир пестам, у то муайян кардани асли хол ду мох; цаба кунонд.
Аз ин сахтгириаш хафа нашудам, зеро цоидаи замони цанг чу-
нин буд. Мухимаш боз як бор падарамро дидам, дигар армо-
нам набуд...
-Истед, ки ба Сталинград чй гуна афтодед?-бссаброна ба
сари мацсад овардам уро.-Аввал хамон ходисаи К,ургони Ма-
майро нахл мекардед?
-Боз Олмаато фиристоданд, аз он цо мо\и ноябрь ба Актю-
бинск. Ин дам муХориба дар Сталинград ба айни авцаш раси-
да буд. Мо, аскарони хаторй хам хис мекардем, ки тацдири цанг
махз хамин цо хал мешавад. Инак, мохй декабри хамон сол
728
к,исми моро аз Актюбинск пиёда дониби Волга ронданд. Дар
t >а । »с дойкой дашт барф то миён меомад. Вале дар сарулибоси
। арм сармо ба бадан чандон таъсир намекард.
Ба он суи Волга шабона гузаштем. Яхпорахои калон кемаро
мисли бозичае мелаппонд. Аз худи со\ил якбора гуё ба даруни
аловхонаи азим дохил шудем. Шуълаи таркиш\о чашм мебурд.
А гроф руз барин равшан. "Шаби ма\шаращ хамин будагист"-
13 дил гузаронидам ман. Базур дар харобае шинак гирифтем.
Он тараф-теппа. "Мамаев Курган" мегуфтаанд онро. Аралаш
цанг мерафт. Руз-руз аз тирборон cap боло карда нашавад, аз
дон сер мешудаед. Хусусан як нухтаи оташфишони немис хатто
дунбидан намемонд. Шомпайт, вахте командир "хамон нук,таро
•есткунй кй меравад?"-гуён пурсид, \амрох,и се нафари дигар
ман хам ба ин кор азм намудам. Ба маВцеи душман бояд харчи
наздиктар рафта, сонй бо граната нобуд мекардем. Аммо чй
тавр? Ба шарикон гуфтам, ки биёед, аз паси ана он танки сухтаи
немис худро бо воронка-чухурии аз зарби бомба \осилшуда
партоем. Аз он до то пулемёти немис дамагй ягон 8 метр мео-
мад. Тан\о субхдам ба як рафицам муяссар шуд хазида худро
ба воронка гирад, аммо гратанаи хавододааш ба нишон нара-
сид. Пулемёт як дам лаб фуру басту боз тирпаррониро давом
дод. Дар гирду пешамон тири бисёр хок мехурд. Вале ман пар-
вое надоштам. Шуху беак^л, ки будам, мурдан хатто ба ёдам
намеомад. Них,оят нухтаи оташфишон боз як ла\зае хомуш шуд.
Аз афташ, немис тасмаи тир иваз мекард. Фурсатро цулай до-
ниста, гаваккашон наздик рафтаму чор-панд граната пар-
тофтам (ба хар кадомамон шаштогй граната дода буданд). Се
рафикам \ам аз хафоям расида омаданду якдоя дзоти немисро,
ки аз ду пулемёти калонмил иборат будааст, хоку туроб гар-
дондем. Аммо аснои бозгашт ба снайперони фашиста дучор
оем мешавад-мй? Онхо хамагй 20 метр дуртар, дар ёнаи теппа,
дар хафои дасади мурдагон рох« моро мепоидаанд. Бо тири
якуми душман тодикбачаи хампахлуям халок гашт. Аз хази-
дан бозистода, аз милтихи пандтира немиси тиркушодаро ни-
шон гирифтам. Тир ба китф ё сараш зад, ки руйнокй галтид.
729
Дуюмашро бахташ баландй кард: затворро кашам, гильзаи
холиро нагирифт. Башарам немисро баръало медидам. Бари
руяш холи калони сурх дошт. Мисли мо ба тан маскхалат
пушида буд. У бо шодии газабомез боз як рафицамро нобуд
сохт. Чун дид, ки милтицам кор намекунад: "Рус не шевелись,
рус не поднимай голову"-гуён суям хазидан гирифт. Х,амзамон
кори рафики сеюмамро низ бо тири разрывной тамом кард. Як
худам танх,о мондам. Атроф барф, мурдах,о тарам. Аз цой цун-
бида намешуд. Майна тез кор кард. Таъкиди командир ба ёдам
омад: "Дар х.олати ноилоцй худро \амрох,и душман нобуд ку-
нед". Гранатам охиронро ба даст гирифтам. Вале х,алк,аапгро
мекашидам, ки немис пешдастй кард-тири \адах,а паррондааш
поёни гарданамро сурох карда гузашт. Гусфанди cap задагй
барин хун аз дапону биниам фаввора зад. "Мурдам" гуфтам ба
худ. Як чашм кушоям, галбер барин цой хуну немис маро
мурдагй гумон карда, худро паси танки сухта мегирад. Дига-
рашро ёд надорам.
Як мах,ал ба худ омада бинам, гарданам докапеч. Духтуре
бо табассум наздам омада, ба тоцикй гуфт: "Умрат дароз буда-
аст, уко. Аз марги яцин мондй”. Аз ^аяцон хостам нимхез ша-
вам, цанг кард: "Гап заданат мумкин не! Дим хоб рав!". Э\ти-
мол аз \азёнам фа^мидааст, ки ман тоцик. Дигар ин тоцикдух-
тури ме^рубонро гум кардам. Фацат баъди цанг, соли 1952-юм
боре дар чойхонаи боги Хоца Камол оши \арифона мехурдем,
ки уро нохост дида мондам. Дартоз наздаш рафта ба ош так-
лиф кардам. Сари дастархон х,арчанд Сталинград, х,амон лаза-
рети сорили Волгаро ба ёдаш овардам, нашинохт. Ни\оят зах-
ми китфамро нишон ди\ам, "Ие,ту зинда будай-дия,-гуён бо
тааццуб аз цой бархост. Бо ин хел царро^й одам аз бист руз
зиёд намезист. Мехостам \амон дам ба оилаат хабар ди^ам, ки
мурдай, аммо адресатро намедонистам". Х,амшах1рии худамон,
майори хизмати тиббй Зиёбоев Домуллоцон будааст у...
Даруни заминкан дах, руз болои занбар хобидам. Сонй аз
Ленинск бо мошин ба станция оварда, шабона бо эшелони
санитарй ба Тошканд фиристоданд. Дар рох, а\волам разнин
730
гашт. Гардан варам карда, аз калла калон шуд. Х,ама умеда-
июнро аз ман канда, бо амри сардухтур дар станциям Кайсац-
каяи Сталинград аз вагон фароварданд. Бурон уллос мекашид.
Дар хаймае мо чор нафар мацру^они вазнин-як полковники бе
\арду пой, майори лётчик, аскарбачаи цазоц ва маро ду х,ам-
шираи шафщат ниго^убин мекарданд. Зимистон хунук, х.ама
цоро шабушк зер кардагй. Бо илоце маддаро гардонда, бо по-
езд ба шах,ри Вольск ва аз он цо ба Хвалынск (вилояти Сара-
тов) оварданд.
Мох,и январи соли 1953 хламин, ки андаке сих,ат шудам, зуд
ба Ленинобод, ба Самадов Тухташех ном цураам, ки дар кучаи
Войков мезист (у баъди чанде ба цанг даъват шуда ^алок гашт),
хабар додам, ки ман зинда, ба падарам маълум намо. Дар цавоб
навишт, ки дадот аз хабари мурданат гуссамарг шуданд, дар
хонаатон русх,ои му\оцир сокин шудагй.
Бо шунидани ин шумхабар аз бах,ри инвалидй баромада,
худро боз ба фронт нависондам. Духтар справка дод, ки бори
вазнин бардоштанаш мумкин нест. Бо вуцуди ин аз ягон ама-
лиёт худдорй намекардам. Комбат майор Орлов, ки афташ ба
Бобо Содицов сахт монанд буд, маро ба худ алоцачй гирифт.
То мох,и август дар се \уцуми калон иштирок кардам. Вацте
де\аи Высокая Сыроваткаи вилояти Сумыро озод мекардем,
бори дигар ярадор шудам. Ин дафъа аз пой...
Оре, Темур Шамсиеви цавон амсоли бах,одурс мецангид. Бе-
сабаб волидайн уро "Темур" ("Ох,ан") номгузорй накарда бу-
даанд. На аз мурдан метарсиду на аз маслук, шудан. Медонист,
ки пас аз марги падараш уро дар хона касе интизор нест. Х,алок
гардад х,ам, касе ба хцолаш нахохад сухт. Бинобар ин худро
бедарег ба обу оташ мезад. Дар х,амон мух,орибаи вилояти Сумы
бо вуцуди варами ной ба разведка рафта, шумораи немис\оро
аник; карда омад. Бори дигар дар зери тирборон пулемёта ху-
дамонро, ки со\ибонаш \алок шуда буданд, якцоя бо затво-
раш гирифта баромад. "Ту аз ягон гуру бало намстарсидай,-
офарин мсхонд майор Орлов, лекин захматро бояд муолица
кунй". Ва бо фармони у Темурро дафъатан ба госпиталь мефи-
731
риставд. Вале бачамард то^ати нишастан надошт. Мох;и де-
кабрь вай к;исми худро дар самти ша^ри Винница думболагирй
намуд. Боз цанг, хунрезй. Х,ар го^е гави симхорро бурида гу-
заштан лозим овд, уро пеш меандохтанд.
-Шаби 31 декабри соли 1943,-ба нацлаш идома дод Темур-
амак,-батальони мо аз пастхамие маршкунон мерафт. Ного\
аз баландй хомуширо садои тири снайпер рабуд. Дар цавоб пу-
лемётчии мо оташ кушод. Се нафар ба разведка рафта бинем,
мергани немис мурдагию онсутараш кулбае лицци одам. Аз паси
гарамх,ои беда о\иста наззора кардем: ягон 50 немис лати
цангро бароварда истиро\ат мекард. Якбора секаса "ура!"-гуён
бонг задем. Немис\ои хоболуду \айрон ба мошин^о савор шуда
гурехтанд. Дере нагузашта кори ман \ам омад накард: бо по-
раи тири миномёти шашмила аз даст сахт ярадор шудам...
Боз дар цабзаи маргу \аёт. Госпиталя, о иваз мешуданд.
Оцибат чор мо\и охир дар шах,ри Чита табобат ёфт. Дар руздои
Ралабаи Бузург дар станцияи Доросуни Шарци Дур \амчун
^аровул анбори \арбиро бонй мекард...
Декабри соли 1945 цавоб шуда омаду дуд аз димогаш баро-
мад. Х,авлиашон вайрои, чароги хона хомуш буд. Пусту пало-
сашро аммааш ва ким-кадом касон байни худ та^сим карда
гирифтаанд. Хуриаш омада, болои остона нишаст. Ба ёди на-
дари номуродаш зор-зор гирист. Х,амсоягон омада дилбардорй
карданд. Бех,уда нагуфта будаанд: "Аз хеши дур ^амсояи на-
здик бсх,тар". Х,ар гох, ба хонааш мех,мон ояд, Темури бенаво
x,aiTO пиёларо аз х,амсоягон мегирифт. Чанд муддат х,исоби
зиндагиро наёфта, сарсарй гашт. Них,оя г мо^и январи соли 1948
ба сифати таъмиргар ба артели "Труд" ба кор даромада, то дами
ба нафак;а баромадан (соли 1983) ба таъмири к;улфу велосипед,
самовору примусх,о машгул шуд. Тани тан\о оила, хонаву цой
кард, шаш фарзанду х,абдах, набераро ба воя расонд. Ба чунин
устуворию матонат фацат у-сарбози асили Цанги Бузурги
Ватанй цодир буц.
Ин марди хоксору ботамкинро баъди х,амон сух,батамон боз
чандин бор дар кучаю бозорх,о дучор омадам. Маро бинад,
732
мллсхона салому алейк мекарду хомуш гузашта мерафт. Боре
\.1м напурсид, ки канй он мацолаи ваъдагй? Сад афсус, хамон
iiaip ба касри серкорй натавонистам уро масрур созам. Тан^о
дируз цогаз^оямро варацзанон ногох чашмам ба хамин
^айдхоям бархурд. Ва дил гуфт, ки хама корро як тараф гузору
гаьлифи хамин очеркро пеш гир. Аммо худи щахрамонам оё
>ипда бошад? Охир аз байн 15сол гузаштааст. Инак, уро цустам.
Ок;ибат духтараш Муцаддам Икромова (\оло корманди идо-
раи молияи вилоят) маълум намуд, ки падари шуцоатмандаш,
марди ха^и^й Темур Шамсиев 19 декабри соли 1993 чашм аз
олам пушидааст...
Чунин буд циссаи яке аз аскарони далери Ватан, ки барои
мо, саодати наели имруз, цони хешро дарег надошта цангида-
анд. Бигузор номи чунин шермардон аерхои аср зиндаву цовид
бимонад.
733
ОРЗУХ.ОЯШРО БА ХОК БУРД
Мегуянд, ки Худо бандаашро сахт дуст дорад, уро дар ин
дунё бисёр азоб меди\ад. Ба назари баьзсх,о чунин дустдорй
хилофи мантик, метобад. Вале ман хаёл мекунам, ки барои са-
зовор шудан ба би^ишти цовидон аз озмоиш^ои заминй бо саб-
ру матонат гузаштан ба \ар бандаи порсо як чизи воциб аст.
Сари марди фариштаху доктори илми таърих, профессор Уктам
Пулодов (зинда мебуд, 20 августа соли 2006 ба синни 70 меда-
ромад) якумр аз завмагу ранц боло набуд. Дар кудакй х,амрох,и
бародараш Пулод Толис аз падар ятим монд, айёми навраси-
аш ба солдои пурмашаццати цанг ва давраи баъдицангй рост
омад. Такдир ацаллан ягона такяго^аш - бародари суханвару
ба цон баробарашро ба пешониаш нагунцонд.
Истеъдоди Уктам низ мисли акааш Толис фитрй буд. Пе-
шаи асосиаш бостоншиносй бошад \ам, туфайли ацли закй,
цуяндагй, мутолиаи зиёд, бархурдоршавй аз су^бати бузурго-
ни илму адаб мавсуф дониши бои гуногунсо^а дошт. Аз кадом
хусус ran накушоед, дар^ол ого^ии комил зо^ир мекард. Вале
\амкорон ва дустони сершумораш уро бештар барои одамия-
ти баланд, муомилаи хуш, ширингуфториву накукориаш дуст
медоштанд. Агар мухтасар карда гуем, цони одам буд Уктам-
ако. "Не" гуфтапй гапро намедонист, ба х,амагон некй мехост,
ба руяш но^ак; силй зананд \ам, нашурида, рухсори дигарашро
пешкаш мекард.
734
Уктам Пулодов
1н> пуцуди он ки у \атто муреро
• • н>|» н.1медод, буданд ашхосе, ки аз
pVh бухлу \асад ба вай кина мевар-
И1Ц.1НД, якзайл аз паи озораш мешу-
цлнд. Ма\з ба касри бадтинатон у
донишманди тавоно ацаллан да-
чи к и нияг\ояшро цомаи амал пу-
шоида натавониста, дилкашол аз
олам рафт. Банда таи умри панцо-
чушашсолаам бо бисёр одамони
м,пи\ур, аллома^ои муътабару за-
бардаст ^амнишин шудаам, вале
дар байни он\о ягон нафареро па-
ди даам, ки ба сат^и Уктам-ако ил-
маш ба одамгариаш ин к,адар к;оим
афтода бошад.
Шиносоии ману У.Пулодов бори нахуст соли 1969 дар Сар-
рсдакцияи Энциклопедияи Советии Тоцик (ЭСТ), ки \амагй як
сол пеш ташкил ёфта, дар ^авлии дарунии Академияи улум мас-
кан дошт, ба вуцуъ пайваст. Вай он дам мудири шуъбаи таъри-
хи ЭСТ буду ман донишцуи курси аввал. Ба ин даргох, ба ша-
рофати муаллимам, \амкори Пулодов - Абдусалом Валиев ро\
сфга будам. Уктам-ако чун фа\мид, ки бародарзодаи ^амсин-
фаш Икромбой Шарифов кастам, бо ман сахт унс гирифт, дере
нагузашта бо х,ам акою уко барин шудем. Ба Уктам-ако хусу-
сан касбй падараш - журналистикаро интихоб карданам пи-
сапд буд.
Хдсанбой, цаламро аз х^озир машц дих,сд, шабу руз нави-
ссд, бигузор чоп накунанд, му^имаш - навиштанро ёд гиред, -
дилсузона панд медод маро.
Дар кабинета дарозруяи равшан онх,о панц нафар менишас-
ганд: мудири шуъба У.Пулодов, коркунони илми А\мадцон
К,осимов (бародари Артисти Халции СССР Му^аммадцон
К,осимов, падари наттощи машхури телевизион Мунаввара Ус-
монова), Абду\афиз Муродов, Абдурасул Шарифов ва Абду-
735
салом Валиев. Рузе набуд, ки аз ин \уцра ^ангомае нахезад.
Садои аскияю ^аэдоси осмонкаф зуд-зуд аз тирезааш ба гуш
мерасид. "Боз Уктамцон ягонто навашро cap кардагй барин" -
ночор кафгир дар даст аз сари дег мешитобид мудири хоцагй
Абдусаттор-ака Самадов. У ошиазе буд бе\амто, аз налави
болаззате, ки вай менухт, ба шарофати Уктам-акою Абдуса-
лом-ако мани донишцу низ бор\о паси ба кардаам. Дар су^бати
ин одамони пурдону ца^ондида аз такаббуру бузургманишй
осоре набуд. Х,агго ду нафар аз *>ама калонсолтарапюн - иш-
тирокчии цанг Абдух,афиз Муродов ва марди солори сарсафсд
ва камгап А^мадцон-ака К,осимов - тарцумони варзидаи аса-
рх,ои В.И.Ленин - бо ман чун бо рафики бо худашон баробар
муносибат мекарданд. Х,амаашон аз комёби^оям шод, ци^ати
илмомузиам масли^ат^ои дустона медоданд.
Уктам-ако дар базлагуй \амто надошт. Одамонро ба у фацат
мулоиматию хушгуфториаш не, балки устоди нотакрори ^азлу
мутоиба буданаш низ цалб мекард. Дар як шишт камаш 20-30
латифа мегуфт, яке аз дигараш ацибтар. Кас аз ханда рудакан
мешуду тар\и руи худи гуянда тагйир намеёфт. Дар ЭСТ ^ама
- аз Фазлиддин Му^аммадиеву Му^иддин Фархат то Хабибул-
ло Файзуллову Ибро^им Ра^матов ва Нодир Шанбезода
ишцбози шунидани лутфи Уктам-ако буданд. Миадори лати-
фах,ояш аз х,азор хдм мегузашт, гуям бовар кунед. Вале боре у
х,ис кард, ки кулвораш ку\на шудааст, таклифи раиси местком-
ро дар бораи ро^хат ба курорти Сочи пазируфт. Х,ама бесаб-
рона аз Кавказ баргаштанашро интизор шудсм, гумон дош-
тем, ки вай аз он цо бо худ як вагон к,иссах,ои нави маргуб хо-
х,ад овард. Мутаассифона, косаи умедамон ба санг зад:
- Кони анекдот Тоцикистони худамон будааст, - хандид
Уктам-ако. - Аз он цо фацат як латифаи нав ёфтаму халос. Вале
^амин ки худи ман ба нацл cap мекардам, тамоми а\ли санато-
рия ба сарам фуру мешуд. Боре ба як коргари озарбойцонй
латифаеро ^икоят кунам, аз гояти ханда шикамашро дошта,
ба таги харак гелида рафт...
Уктам-ако овози ширадори гушнавоз дошт, забони русиро
736
|>а дцрацаи аъло медонист, латифа ё \одисаеро чун артиста
mu (»й бо майората том \икоят мекард. Баъзан уро барои ифо-
дапок хондани х,икоя ё к,иссае ба шуъбаи адабии радиои
цумхурй низ даъват мекарданд...
Ба ёдам меояд, соли 1970 ду мацолаи шогирдонаи дар мавзуи
цанг навиштаамро ба Уктам-ако бурдам. Гирифта монд. Чун
баъди сс-чор руз омадам, бо ме^рубонии зиёд камбуди\ояшро
фа^монда, зин\ор кард, ки ин мавзуъро х,ец напартоям, боз х,ам
навиштанро мапщ кунам, к,алам \ам аз корхурдашавй мисли
он ки циррасанг аз шусташавй ок,ибат суфта мегардад, суфта
хо\ад гашт. Туфайли у ман х,амон вак,т бо академик С.Рацабов,
олимону му^а^ицони шинохта Ч,.Азизк,улов, И.Муцаддас,
А.Нуров, А.Рацабов ва бисёр дигарон шиносой пайдо кардам.
Аз ^ама бештар аз Уктам-ако тах,аммул, покизакорй, ба
мацсад устувор буданро омухтам. У бароям идеали инсони
\ацицй \исоб меёфт, аз ягон гапаш cap печиданро ба худ эб
намедидам. Дар ёдам, соли 1977 макрлае навиштам ба рузномаи
"Маориф ва маданият". Дар он норасоих,ои экспозицияи нави
осорхонаи вилоятй сахт танцид карда мешуд. Аммо ба цои он
ки мацола чон шавад, аз Душанбе ба корго^ам-идораи "Х,аци-
цати Ленинобод” Уктам-ако омад. Х,амдигарро гарму цушон
ба огуш гирифтем.
-Укоцон, вакд атон бошад, дуямон ба бог бароем чй? - бо
ла^ни мулоими ба худаш хос таклиф намуд ба ман.
-Ба цону дил, - цавоб додам ман, - кащо боз су^бати Шу-
моро ёд кардаам.
Дар боги беодами Хоца Камол касе ба гуфтугузорамон ха-
лал намерасонд. Баъди каме сукут Уктам-ако шармгинона мад-
даи дил кафонд:
-Ба Душанбе мацола фиристода будаед, аз редакция ба ман
доданд, ки хонда фикрамро гуям. Ба мак,ола ran нест, \амааш
олицаноб. Фацат як чизаш..., - мусо^ибам ла^зае забои хоид: -
Укоцон, худатон медонед, директори он музей рафики ман аст,
агар мацола чон шавад, я^ин уро аз вазифа мегиранд. Ин ба-
рояш зарбаи сахт мешавад. Бе^тараш ман кафил шаваму вай
737
бе чопи матова х,ам тамоми он камбуди^оро ислох, кунад-чй?
Ба ин таклифи гайричашмдошт чй гуфтанамро надониста,
ла^зае ба хаёл рафтам. Ба завмагам дилам сухт. Вале аз руи
Уктам-ако гузашта наметавонистам. Вай барои нацот додани
цурааш аз худи Душанбе омадааст, ман чй тавр илтимоси дусти
арцмандамро ба замин мегузорам?!
- Х^мин як мацола сад к; а и саратон, ако, - гуфтам. - Шумо
ба хламин хурсанд бошед, худи паго^ ба Душанбе телефон кар-
да мегуям, ки онро чоп накунанд.
Уктам-ако хеле миннатдор бо ман хайрухуш карда рафт.
Аммо гапи хона ба куча рост наомад: чун рузи дигар ба идо-
раи "Маориф ва маданият" занг зада илтимос кардам, ки
мацоларо чоп накунанд, як кормандаш бо лах,цаи помири цанг
кард: "Ту худат чй хелй, бача? Мацола мефиристй, ки чоп ку-
нед, имруз мегуй, ки чопашро боздоред? Чй, ин цо бароят бо-
зори гусфанд-мй?".
У дигар бо ман ба\с кардан нахосту гушакро гузошт. Баъди
якчанд руз мацола чоп шуд. Аз тасаввури он ки акнун Уктам-
ако дар бораи ман чй фикр мекунад, хеле хицилу музтар шу-
дам. Луцмае аз гулуям намегузашт. Аммо баъди чанд муддат
бо х,ам вохурдему у гуё воцеае рух надода бошад, бо самимия-
ти афзун дастамро фишурд:
- Зик; нашавед, укоцон. Ман аз \амааш бохабар. Шумо Мар-
дона рафтор кардед.
* ♦ •
Соли 1995 вазъи пойтахт Уктам-акоро мацбур сохт, ки ба
зодгох,аш куч бандад. Кадоме ба у мегуяд, ки хонаатонро ба
комицроияи ша^ри Душанбе супореду справка гиред, дар
Худанд ба Шумо айнан х,амон хелашро меди^анд. Ва Уктам-
акои соддадилу зудбовари мо хонаи ободи чор кас медидаги-
ашро бо ду дасти адаб ба комицроия месупораду бо умеди он
ки ба у, олими варзида, бар ивазаш албатта хонае цудо хонанд
кард, Хуцанд меояд ва ду даст ба бинй мемонад. Каси дигари
сустасаб ба цои у шояд баробари шунидани цавоби калон\ои
шах,р: хонаи холй нест, хо\ед ба навбат мегузорем, гуссамарг
738
мешуд. ^амин тавр ин марди фарзона бехонаву 40 монд,
идоранишин шуд. Аммо ба касе шиква намекард. Х,айфо, ки аз
Худанд омаданаш хеле дер воциф шудам, вагарна чун корман-
ди газета ва вакили Шурои ша^рй масъалаашро беодибат на-
мегузоштам. Рузе Уктам-акоро тасодуфан дар истго^и "Ста-
дион" вохурдам.
- Як сол боз аз нав хучандй шудаам, - гуфт у. - Худо хайри
Сайдуллодона дих,ад, аз Донишгох, ба ман кор дод. Аз комид-
роия манзил ^ам ваъда карданд.
Ба чс^рааш нигарам, хеле ко^идагй. Аён буд, ки рузгори пе-
чидае ба cap дорад, вале сир бой намедод. Гуфтам: ^ар ^одате
дошта бошед, мар^амат, биёед, ба хизмат тайёрам.
Инак, тобистони соли 1996 аз "Х,ак,ик,ати Ленинобод" ба да-
стго^и Раиси вилоят ба кор гузаштаму аввалин амали неке, ки
дар ^ак,к,и дустам андом додам, дар сат^и баланд гузаронцда-
ни дашни 60-солагиаш гардид. Бо илтимоси ман уро Раиси ви-
лоят К,.Р.К,осимов ба \узур пазируфта, дсмаи фохира пушонд,
турфам супурд, дар шаънаш суханони пур^арорат гуфт. Газе-
тами вилоятй дар бораи Уктам-ако мадолЗДо дард намуданд.
Бо супориши ^укумат зодрузи у дар Донишгох, низ ба таври
васеъ тадлил карда шуд. Мо ин кормро барои он кардем, ки
ру^ашро каме бардорем, дилпур кунонем, ки у мло *>ам шахси
барои домеа гаронк,адр аст.
Дере нагузашта ^укумат бо хо^иши мо барои чопи ду кито-
би У. Пулодов - "Ицтоъ, суюргол, танхох, чист" ва "Маданияти
моддии халк,и тодик дар асри XI-аввали асри ХШ" (дуяш ба
забони руей) маблаг дудо карда, худашро бо х,айати вакилон
ба сафари Амрико фиристод. Масъалаи манзилашро низ мусбй
х,ал кардем: бо супориши Раиси вилоят ба Уктам-ако аз бинои
нави бисёрошёнаи ма^аллаи 12-ум як квартираи духонагй дудо
карда шуд. Барояш телефон мм гузаронда додам. Хурсандии
дустамро МДДУ канор набуд. Хушчак,чак,ии пештарааш баргаш-
та, зуд-зуд ба наздам омада мерафт.
Аз муваффадиятми ман, хусусан ба табъ раецдани китоби
"Тодикони бурунмарзй" низ меболид. Соли 1996 вак,те ки на-
739
шри аввали он ба чоп тайёр шуд (вай нахустин рисола дар бо-
раи ^аммиллатони хорициамон ба шумор мерафт), аз Уктам-
ако илтимос кардам, ки та^рири онро ба зимма тирад. Вай бо
вуцуди серкории бе^ад (аз та^рири рисолаи доктории ректор
ва китоб\ои у то навиштани х,ар гуна х,исоботи Донишго^у
факультет ба душаш буд) бо цону дил розй шуд. Сесад са^ифа-
ро дар бадали як \афта хонда овард. Чун гуфтам, ки номашро
ба китоб "мух,аррир" зикр мекунам, сахт эътироз кард: асар
худаш расо, ^амагй панц-шаш калимаю ибораашро исло\ кар-
дам ё не, дар^ол ба вай му\аррир мешавам-мй? Не, ин корро
накунед, уко.
- Набошад, "Та\ги назари доктори илми таърих У.Пулодов"
нависам, розй \астед?
- Х,амин \ам лозим набудагист, - аз шикастанафсиаш наме-
монд у ва ба профессор Актам Бобоев, ки дар су^батамон шир-
кат дошт, китобамро бисёр таъриф кард. Гуфт, ки барояш ху-
сусан аз сарчашма^ои зо\иран ба таърихи хал^амон дахлна-
дошта дар бораи тоцикон мавод ёфта тавонистанам багоят
писанд аст.
♦ ♦ ♦
Пайванди бародарии моро кори якцоя дар цараёни мурат-
табсозии Энциклопедияи "Хуцанд" боз \ам цавитар сохт. Соли
1998 таклифам ци^ати ба пешвози 1100-солагии Давлати Со-
мониён аз чоп баровардани цомуси мазкур аз тарафи ро^бари-
яти вилоят гарм пазируфта шуд. Мебоист дастнависи ин кито-
бро, ки *ашт сол боз дар Душанбе, дар Сарредаксияи ЭСТ на-
мак хурда мехобид, ба Хуцанд оваронда аз нав та^рир кардаву
сахт такмил дода, дар куто^тарин муддат - \амагй як сол ба
чоп омода менамудсм. Профессор С. Абдуллоев сарму^аррир,
ман муовини у ва \амзамон котиби масъули энциклопедия таъ-
ин шудам. Ба гурух,и корй бо тавсияи ман ^амчунин профессо-
рон У.Пулодов ва А.З.Дун шомил гардиданд. Аммо мардум Дун
(замин хабар набарад!), ^арчанд Абдуллоев барои он ки Алек-
сандр Зиновьевич ба мо фаъолонатар ёрдам ди^ад, нагрузкаи
дарсди^иашро кам карда, мо\онаашро ба муддати як сол ним
740
ставка бардоштанд, "цух,удбозй” пеша карда, тамоми ин муд-
дат х,агто сояашро нишон надод. Вак,те ки матни к;омусро \ам-
рох,и Уктам-ако бо азобе тахт карда, аз Дун илтимос кардем,
ки дамчун филологи варзидаи русзабон чизи тайёрро ацаллан
аз ци^ати имло як хонда барояд, дастнависро чор мох, дар хо-
нааш ниго^ дошту ба ягон цояш ^атто цаламе назада ба мо
баргардонд. Аз ин рафтораш ба шигифт монда, амр кардам,
ки номашро аз руйхати ^айати та^ририя бароварда аз русза-
бонх,о сардори Архиви давлатии вилоят Н.М.Морозовро до-
хил кунанд. Мухтарам Александр Зиновьевич барои ин то дами
вопасинаш ба ман назари нек надошт...
Имруз х,ар гох, \амон "х,ашар"-и энциклопедияро ба ёд биё-
рам, дилам ба ларза меояд. Бо Уктам-ако дукаса аввал тамоми
мацола\ои аз Душанбе овардашударо ба шояму ношоям цудо
кардем. Азбаски бок,имондах,ояш \ам охири солхои 80-ум ба
чоп омода гардида буданд, та^риру такмили циддй металаби-
данд. "Оши шариконаро саг нахурдааст" - гуфтаанд, рост бу-
дааст: ба кадоме аз муаллифон бигуй, ки ако ё муаллим, ^амин
маводи ку^нашудаи мак,олах,оятонро иваз карда медодед, "хуб"
мегуфту ё дар ващташ намсовард ё батамом гайб мезад. Ноилоц
худамон илова мекардем ё покиза аз нав менавиштем. Х,амон
вацт ба дуямон ищтидору допиши аксар "устодон" оина барин
равшан гашт.
- Хдсанбой, ин фалонй чй гуна олим? - ба воситаи телефон
фигон мекашид Уктам-ако. - Наход кас ацаллан якто тарцумаи
х,олро дуруст навишта натавонад?
- Гардонед, агар аз ухдааш набарояд, худатон аз нав нави-
седу ба зераш ду имзо гузоред, - бо цах,л цавоб мегардондам
ман.
Ба таэфири маводхри тайёр сарму^аррир С. Абдуллоев ба цои
худ ману У.Пулодовро вобаста карда буданд. Серкорй ва
нотобй ба худашон х,ец имкон намедод ба цомус наздикй ку-
нанд. Фацат баъзан занг зада рафти корро пурсон мешуданду
халос. Инак, тамоми вазни кор ба ману Уктам-ако афтод. Аз-
баски дар мух,лати кутох, ба чоп омода сохтани "Хуцанд"-ро ба
741
Раиси вилоят ваъда дода будем, хапу дим, ба алимтарин азо-
б\о тоб оварда кор мекардсм.
Хамон як адад компютерро ^ам ки Сайдулло Абдуллоевич
аз шуъбаи илми Донишго\ бароямон чудо карда буданд, дере
нагузашта со^ибаш кашида гирифт. Чй бояд кард? Уктам-ако
сахт таданг мешуд. Барои он ки зищциро аз дилаш барорам,
хох,иш мекардам, ки ягон латифа гуяд. Хануз у лаб ба сухан
накушода, давони компютерчй Аъзамхон А^роров аз ханда шах
мешуд. Бо та^айюр мегуфт, ки дар умраш ин хел одами адибро
вонахурдааст... Хайрият, илоди корро ёфтам: шунидам, ки
\амон руз^о Облстат аз Душанбе барои х,исобу китоби Баруй-
хатгирии умумии а^олй 17 адад компютери нав гирифтааст.
Аз сардораш профессор Тухтабой Данилов илтимос кардам,
ки яктои онро муваццатан ба ихтиёри мо ди^анд, устод "не"
нагуфтанд. К,исми зиёди цомус дар ана ^амин компютср чида
шуд.
Уктам-ако нагз медонист, ки бори души ман аз у дучанд ваз-
нинтар аст. Мебоист ба дуз та^риру такмили мацолах,ои
мавдуда худам боз садх,о мак,олах,ои нав менавиштам (дар охир
шумораи умумии опх,о ба 928 адад расид). Зеро дастнависи
Душанбе багоят нотису тздрирталаб буд, ба он мураттибони
пештара дохил кардани хеле маф^ум^о ва шахсият^ои шинох-
таи худандй ё ба Худанд муносибатдоштаро фаромуш карда
буданд. Гузашта аз ин, дар дах, соли охир сохти дамъиятй ва
муносибат^ои ицтисодию идтимой дигар шуданд, маф^ум\ои
наве чун биржа, корхонах,ои муштарак, бонк^ои тидоратй, гум-
рук, полней андоз, дамъият^ои саздомй, ^амчунин боз бисёр
идораву мацомо гх.ои нав, арбобони нави давлативу дамъиятй
арзи \астй намуданд. Дар бораи ^амаи ин ба таври фаврй ма-
вод дамъ кардану навиштан лозим меомад. Дар цомус бояд мав-
зуъ^ои му^име ба амсоли Идлосияи 16-уми Шурои Олй, вазъи-
яти дамъиятию сиёсии шахр дар аввали солхои 90-ум, инкишо-
фи он дар замони Истикрюлият низ васеъ инъикос меёфтанд.
Ягона мусахде^и китоб низ худам будам. Дар мар^илаи хоти-
мавй маводи домусро бо компютер ду йигити бофа^му сер-
742
гайрат, вале начандон русидони узбек мечиданд, ки боиси ро^
ёфтани баъзе галат^ои забони мегардид... Бар замми ин аз
идрои вазифаи хизматиам - котиби матбуоти Раиси вилоят низ
сарфи назар карда наметавонистам.
Аз ин ру, Уктам-ако дам ба дам занг зада, аз саломатиам
пурсон мешуд, бародарвор насих,ат мекард, ки домани корро
бисёр васеь нагирам, худро пеш аз мухдат нобуд насозам. Аммо
хислати дуямон ин буд, ки дар сухан якдигарро аз зарари кори
миёншикан огох, мекардсму амалан худро аз фидокорй боздош-
та намставонистем. Мсхостем, ки китоби ба мардум манзур
мекардагиамон хдмадониба пухтаю саре^ ва комил бошад.
Алцисса, ин цомус \ам ман ва \ам Уктам-акоро батамом абгор
кард. Аввали бах,ор у сахт бемор шуд, дилаш ба завмаги пур-
машаедат тоб наовард. Мо\и май ба ман охирин маводи тах,-
риркардаашро оварда супурда чун дид, ки болои мизи кориам
когаз тарам аст, гуфт:
- Биёед, уко, акнун нуцта гузорсм, бе ин х,ам энциклопедияи
мо аз щомуси Маскав х;ам гафстар шудааст...
Аммо дили одаткарда балои дон. Ба гапаш "хуб" гуфтаму
х,амин ки рафт, боз дари х,у(раи кориамро цулф карда, мошин-
каи чопкуниро пеши бар гирифтам. Руз-руз тиц-тици он бас
намешуд, аксаран х,атто хуроки нисфирузиро фаромуш мекар-
дам. Мацола^ои тайёршударо шогирдони Донишгох, аз х,уку-
мат рост ба цехи компютерй мсбурданд. Як мах,ал бинам, дар
охири китоб лугати ихтисорах,оро додан л озим. Онро аз х,ама
хубтар фацат Уктам-ако тартиб дода метавонист. Ноилоц ба
одами бемор занг задам. Ах,нол пурсам, шиква кард:
- Хонаам сугурдон барин гарм, ауаллан як бодкунак надо-
рам. Дилам бехуд мешавад... Майлаш, ман лугатро сохта ме-
фиристам, вале зинх,ор укоцон, Шумо х,ам кора бас кунед. "Шу-
дагиаш шуд" гуеду зудтар ба чоп супоред, вагарна ин китоб
Шуморо х;ам аз пой мегалтонад.
Кош одати кори саркардаро нимкола гузоштан медоштам!
Боз цариб ду х^афта cap аз таълифи мацола\о набардошта, баъд
х,амрох,и Сармух,аррири ЭСТ Алибой К,урбонов, ки аз Душан-
743
бе омада буд, дар цехи компютерй ба са^ифабандй шуруъ на-
мудем. Гап дар он ки бояд цомус дар худи Хуцанд баста шуда,
сипае дар матбааи Маскав чоп мегардид. Чунон хаставу шал-
пар шудаам, ки як са^ар С. Абдуллоев аз Душанбе баргашта ба
цех медароянд, ки мани афсурда бо ранги заъфарон болои кур-
сив хобам бурдааст. Ра^машон омада бедор карданду бо худ
ба кабинета кориашон бурда ца^ваи гарм нушонданд ва сарза-
ниш карданд, ки одам ин хел ба кор мурдаашро намепартояд,
бояд зуд ба хона рафта дамамро гирам.
Ни^оят 17 июли соли 1999 энциклопедияро ба чоп имзо кар-
дему 3 августа ^амон сол хабари марги Уктам-ако расид... Ана
бо чунин азоб^ои ногуфтанй нахустин цомуси Хуцандша^рро
ба чоп омода сохтем. Акнун дируз дар китоби як тан бахилу
бадхо^е нигарам, у барцасд М.Диноршоев барин нафаронеро,
ки мо помпой отцоро ба ^айаги та\ририяи энциклопедия фацат
ба хотири э^тиромашон дохил карда будем, муаллифон ва му-
раттибони асосии цомуси мазкур эълон карда, номи маро дар
ин радиф аз ^ама охирин зикр кардааст. Хайр, бало ба пасаш,
ин ноинсофро, хизмати ^ар киро бигузор Худо худаш донад.
Табиатан чунинам, ки баъзан ^атто дар марги наздиктарин
хешу ацрабоям гиряам намеояд ё ки зур зада аз гиря худдорй
мекунам. Аммо дар маросими дафни Уктам-ако худро дошта
натавонистам. Ба цаноза вацте рафта расидам, ки изди^ом то-
бутро дар пеш^авлии масциди Болтухон гузошта, маътали ома-
дани имом меистод. Уктам-акои азизу мудом зиндадилро
цолаби бецон тасаввур карда, чунон зор гиристам, ки дили
^амаи ^озирон об шуд. Бегонагон шояд гумон карданд, ки ман
ягон каси наздики майит кастам.
Роста ran, тан^о ^амин дам дарк намудам, ки Уктам-ако
бароям чй шахси ноёбе будааст. Ин ^оламро дида як нафар аз
^озирон, ки дар вацташ ба мардум номс^рубони^ои зиёде кар-
да буд, ба наздам омада хеле таскин дод, гаштаву баргашта
мегуфт, ки Уктамцон худаш саломатии хуб надошт, дер боз
касал буд, ^оло ки рузаш буд шуд, ин цадар барояш сухтан на-
шояд. Ба гапаш чизе нагуфтам, фацат оби дидагонам мешори-
744
ду мешорид. У ин ла^за хуб медонист, ки яке аз сабабгорони
б лрмах,ал аз дунё рафтани ин марди бих,иштй худаш аст. Барои
он ки сабзидан ва сох,ибунвон шудани Уктам-акоро рох, нади-
\анд, уву чанд тан аз нотавонбин^ои пойтахт мар^умро багоят
сахт азоб доданд. Ба дарадас, ки дар арафаи дифои рисолаи
докторй у ду маротиба сактаи дил шуд. Як ба^онаи ёфтаашон
ин буд, ки вай гуё ягон монографияи казой надорад. Дар асл
нагз медонистанд, ки Пулодов чй гуна донишманд асту
щтидораш дар кадом поя. Агар шароити рузгораш даст ме-
дод, вай кайх,о як не, дах монография менавишт. Алцисса, ба у
руз нишон надоданд. Нагузоштанд, ки одамвор зиста, орзую
ормон^ояшро амалй созад. Акнун нафаре аз ин касон магар аз
азоби вицдон бошад, ба ман нулпоккунй мекард, бовар
кунонданй мешуд, ки Уктам Пулодов на аз таъцибу озорёби^о,
балки бо ацали худаш мурдааст. То хол намефахмам, ки чаро у
худро махз ба ман сафед карданй шуд. Шояд гумон дошт, ки
ман аз он дасисахои оцо якояк бохабарам ва зимнан ба марги
Уктам-ако махз аз хамин касон домангир кастам... Оре, мо
тоцикон умре ба дарди бедаво - бахилию ба якдигар чох кан-
дан гирифторем, намехохем ягон хампахлуямон ба мо хамсан-
гу баробар шавад, сафи ашхоси мисли мо унвондору сохибобру
зиёд гардад, гуё ки бо комёб шудани о1цо ризцамон кам меша-
ваду нонамон - уштурча. Бесабаб Лоици зиндаёд "Дар замоне,
ки ба Мах, бояд рафт, бах,ри х,амдигарамон чах, наканем", - на-
мегуфту х,асрат намекард:
Ин су нигарам: душмани каттоле хает,
Он су нигарам: качдили баттоле хает,
Боло нигарам: Худо хамуш асту хамуш,
Пойин нигарам: коми сияхчоле хает.
* * * •
Ох, ох, аз зотхое, ки басо
Аз сафои руз махрумат кунанд.
Худ хама гумгаштагони зиндагй,
Суи гумпомй ба рах чохат кананд.
745
Кош мух,раи Уктам Пулодовро барма^ал намешикастанду
садди ро^аш намешуданд: баъди докторшавй у худро комилан
ба кори эчодй ва ташкили экспедиция^ои илмй бастанй буд.
Мехост акнун дониши якумр гундоштаашро дар шакли кито-
бу рисола^ои пурарзиш ба мардум пешкаш намояд... Мо^ои
охирини умраш у сахт мушавваш буд. Метарсид, рузаш кам
мондаасту орзуи деринааш - ёфтани цабри Темурмаликро ба
хок хох,ад бурд:
- Хдсанбой, укоцон, агар ^укумати вилоят бароям харитаи
топографии ^арбй, автомошини ^арцогард ва як адад минако-
бак ёфта медод, дар куцо воцеъ гардидани ин цабрро ман дар
бадали як ^афта муайян мекардам. Малалли чойгиршавиаш
аник; - атрофи Консой. Дар ин бобат хеле мавод цамъ оварда-
ам. Фацат як кушиши охирин лозим...
Хамин ки ин илтимоси Уктам-акоро ба Раиси вилоят расон-
дам, К,Р-КОСИМОВ гуфтанд: ин кор х,ед мушкилй надорад, мар-
х,амат, муаллим кай хо^анд, чиз\ои хостаашонро фавран му-
к.айс мекунем. Хай^от, торафт бадшавии саломатй ва оцибаг
марги бармах;ал ба Уктам Пулодов имкон надоданд ауаллан
^амин нияташро руи об барорад.
Бузургон хар кучо овора миранд,
Батадбирапду худ бечора миранд.
Цавонмарганд мардони хунарманд,
Валскип покасон садсола миранд.
746
ХУЛОСА
Хуцандшацри мо умре дидааст басо тулонй ва пурошуб.
Агарчи бист сол цабл мо 2500-солагии онро цайд намудем, касе
аник; намедонад, ки ин шацр дар асл чандсола аст. Олими ха-
ритасоз Т.Турдиев мегуяд, ки уву олимони москвагй Хуцандро
тавассути радифони маснуи Замин суратгирй карда, ба хуло-
сае омаданд, ки дар зери шацр боз як шацри цадимтар мацфуз
аст. Алцисса, шацрамон аз марказцои бостонии халци тоцик
ба цисоб рафта, дар сарнавишти ин халц нацши муцими таърихй
бозидааст. Номи Хуцанд дар асрцои миёна аз Магриб то
Матриц маълуму машцур буд, дидани онро сайёцону тоцирони
кишварцои гуногун орзу мекарданд. Ба онцое, ки ин бахт му-
яссар шуд, аз зебоиву вусъаташ мацви цайрат гардида, онро
"аруси дунё" номиданд.
Аммо муцимтарин марцилаи таърихи ин шацр 300 соли охи-
ринаш аст. Дар ин давра Хуцанд на танцо захмцои аз цуцуми
хуношоми мугулон гирифтаашро ба пуррагй муолица кард,
мацому мартабаи пештараашро барцарор намуд, балки дар
таърихи беш аз 2500-солаи худ бори нахуст ба баландтарин
цуллацои тарацциёт расид. Мацоми ин давра дар таърихи шацр
бецад бузург аст: мацз цамин вацт Хуцанд баъди чандин асри
таназзул ва поймолшавицо бори нахуст гирди худ девору дар-
возацои мазбут бино кард, дубора ба сохтмони обидацои
муцташам, эцёи сохтори шацрдорй, шабакаи роцу системацои
747
обёрй руй овард, ба таври водей маркази маъмурии вилояти
калони пурсарват гардид.
Замони мазкур дар мадмуъ яке аз тиратарин даврадои таъ-
рихи халдамон буд. Он вадт аз дабри мугулнажодон хеле дав-
задои азалии тоцикнишин аз байн рафтанд. Вале мардуми пок-
гавдари Хубанд бар рагми адувон тавонист забои ва фарданги
ацдодии худро нигод дорад. Шадри мо аз цумлаи шадрдои ка-
лони водии Фаргона ва давзаи Сирдарё яккаву ягона худаш
тоцикзабон бодй монд. Ин зафармандй онро бар ивази истода-
гариву матонати дави муяссар гашт.
Дар ин давра ду маротиба мурги думо дариб буд ба китфаш
нишинад: фадат тасодуф нагузошт, ки вай дар адди Одбутабек
ба чои КЗ'данд пойтахти хонигарии Фаргона ва баъди пайваст-
шавй ба Россия маркази маъмурии кишвари Туркистон гардад
- як дисми дукуматдорони рус мавзеи чойгиршавии Хучанд,
фаровонии боготу обдояшро афзал дониста таклиф пеш овар-
да буданд, ки ба чои Тошканд дамин шадр маркази кишвар
дарор дода шавад. Х,арчанд бахташ натофт, Хучанд минбаъд
низ шадри мухами минтада мондан гирифт. К,атъ гардидани
Чангдои байнихудии феодалону тохтутоздои харобиовари эло-
тия, ба туфайли истилои Россия подшодй фарорасии замони
осоишта дуввадои истедсолкунандаи диёрро дудрату тавони
тоза бахшид ва адли дунари Худанд санъати волои худро ба
тамоми нафосаташ ба зудур оварда тавонист. Дар намоиш-
годдои сатди мадаллй, кишварй ва умумироссиягй бадои ба-
ланд гирифтани эъдози дастони ондо далели равшани ин аст.
Ба Давлати рус дамрод карда шудани Худанд дарчанд бо
зуриву хунрезидои шадид сурат гирифт, бешак адамияти бу-
зурги прогрессией дошт, инро фадат ашхоси тангназару ноин-
соф инкор карда метавонанд. Ба шарофати ин забткорй шадри
мо ба димояту пуштибонии Империяи тавоно афтод, ба худ
Чидатдои европой гирифт, мардумонаш, ки то ин дам дар
чорчубаи рузгори асримиёнагй шах монда буданд, бо тамад-
дуни ношиноси пешрафтае ошно ва аз хайру баракати он бад-
равар гардиданд. Албатта, сиёсате, ки маъмурияти рус дар
748
Осиёи Миёна пеш меронд, сиёсати сирф мустамликавй буд, а\ли
>ащмат дар он дар банди шиканцаи дутарафа монд - синфи до-
рои махалли дарщол ба хизмати царизм содищона камар баста,
беш аз пеш дар щацщи ^амшащриёни бенавояш зулм мекардагй
шуд.
Вале пайдоиши бозори ягонаи ищтисодй, аз хатар эмин ёфта-
ни рощщои тицорат, цорй шудани муносибатщои нави исте^солй
ба пешрафти ша^р хуб мусоидат намуданд. Бевосита ба щайа-
ти Россия дохил шудани уезди Хуцанд имкон дод, ки дар ин цо
назар ба навощии цанубию марказии Тоцикистони имруза ун-
сурщои капитализм дар ищтисодиёт барващттар ва босуръаттар
цон гиранд, ро^щои ощан, корхонащои саноатй, конщо, синфи
коргари мащаллй пайдо шаванд, нахустин мащфилщои социал-
демократй арзи вуцуд намоянд.
Харгиз бесабаб нест, ки Хркимияти Советй бори нахуст дар
сарзамини тоцикон мащз дар щамин шащр галаба намуд: хуцан-
диён ливои озодихощиро щануз щабл аз Инщилоби Октябрь соли
1916 барафрохта буданд. Ин шащр аз руздои аввал барои сохти
нав щалъаи шикастнопазире гардид, вай дар водии Фаргона
ягона шащре буд, ки ба он пои аксулинщилоб нарасида. Х,оки-
мияти коргару дещщон барои кулли хуцандиён дари бахту сао-
датро кушод. Х,а, дар ин маънй щец муболигае нест: аввалин
маротиба мащз дар замони шуравй табащаи бенавои шащр
шикамсерй нон хурд, сощиби манзилу замини худй гашт, фар-
зандонашро одамвор туй дод, ба кишварщои дур сафар кард,
одаму оламро дид, дар мактабу донишгощщо тащеил карда, со-
щиби илму дониш ва ихтисосщои гароиб гардид. Хркимияти
Шуро бахусус занону духтарони дар гузашта мазлумаро ба авци
иззат бардошт. Онщо на танщо аз чордевори якумра нацот
ёфтанд, балки щущущ пайдо карданд бо руи кушод гашта дар
щатори мардон дар щаёти цамъиятй фаъолона ширкат намоянд.
Ним асри бо цоми "Ленинобод" зистанаш ба шащри мо ба
цуз хайру манфиат дигар чизе насвард. Мащз дар щамин давра
Хуцанди щадима гуё аз нав таваллуд ва тозацавон шуд, ба дую-
мин марказй калони саноатй ва шащри шукущманди Тоцикистон
749
табдил ёфт. Дар он мактабк.ои олй, техникуму театру китоб-
хона^о, клубу хонодои маданият, дигар муассиса^ои фар^ангй
пайдо шуданд. Таравдиёти пуравци идтисодист ба торафт боло
рафтани шароити зиндагй ва сат\и фар^ангии хуцандиён за-
мина мегардид. Ленинобод бо неруи цисмонию ацлониаш дар
бунёди социализм дар сарзамини тоцикон надши азим бозид.
Бо завмаги фидокоронаи мардумонаш Хуцанд дар андак муд-
дат ба дулладос расид, ки онро ниёгонамон дало дар хоби
шабашон дам орзу карда наметавонистанд. Аз ин ру, адолии
миннатпазири Худанд дар дамаи мардиладои рушди Давлати
Советй ба партия ва дукумати худ содик; буд, бо тамоми ода-
мони советй якхела нафас мегирифт, худро цузъи цудонаша-
вандаи Ватани ягона медисобид.
Ленинобод дар саросари Мамлакати Советдо машдур буд,
онро на фа дат худи ленинободиён, балки шадрвандони тамо-
ми Иттидод дуст медоштанд, бо он фахр мекарданд. Чунончи,
кучаи калоне дар нохияи Дарницаи шадри Киев номи "Лени-
нобод"-ро дошт, кучадое бо чунин ном дамчунин дар Душан-
бею Тошканд, Самарканду Бухоро, Ушу К,уданд ва дигар шад-
рдои хурду калони мамлакат низ вудуд доштанд. Совхозе дар
нохияи Зафаробод ва 13 деду цамоат ва шадрак дар Узбекистони
дамсоя дам "Ленинобод" номида мешуданд. Ин номро яке аз
киштидои калони тицоратии флоти Балтика низ ба худ гириф-
та буд, экипажи вай доимо бо ленинободиён дар тамос шуда
меистод. Вожаи "Ленинобод" то дол дар дофизаи мардуми мо
мафдумдои "нашъунамо" ва "зиндагии хушбахтона"-ро бедор
месозад.
Хайфо, ки Давлати Совстй умри дароз надид, ба бадходони
худию ацнабй муяссар шуд тарной макру диял онро аз дохил
тарконанд. Ба цои СССР-и пошхурда понздад давлати соди-
бихтиёр арзи вуцуд намуд, ки Тоцикистони мо низ аз цумлаи
ондо буд. Мутаассифона, чашидани шадди истидлол ба марду-
ми мо муяссар нашуд: зумрае худход бо дастгирии хоцадои бе-
рунаашон дере нагузашта халди сарзаминро ба вартди цанги
бародаркуш кашиданд. Тирамоди соли 1992 дар руздои даёту
750
мамоте, ки такдири цум^урии тозаистицлоламон \ал мешуд,
боз Хуцанд рисолати худро дамчун ша\ри бофар^ангу мута-
маддин ицро намуд - тараф^ои даргирро ба Ицлосияи шонзда-
х,уми таърихи ба К,асри Арбоб гирд оваронд, ба э^ёи ^окимия-
ти в;онунии кишвар шароит фаро^ам сохт. Ма^з дар ^амин цо
фарзанди фарзонаи халц Эмомали Раймон ба ^айси сиёсатма-
дори тавоно ба арса омад ва ба сарцамъ сохтани диёри цангзада,
гадкими давлатдории навини тоцикон шуруъ намуд.
Дар солхои истицлол ша^ри Хуцанд монанди тамоми
цум^урии Тоцикистон руз^ои душвору нурта\лукаро аз cap
гузаронд. Ашхоси \арису худбин аз вазъи танги кишвар ва
бех,окимиягй истифода бурда, сарвати тули 74 соли Х,окимия-
ти Советй бо нуги сузан гункардаи халцро бо панцшохаи
бедодгарй барбод медоданд. Хушбахтона, ин горату ягмо дер
давом накард: ^укумат баъди созиши миллй даст ёфт цилави
тороцгаронро бикашад. Инак, да^ сол аст, ки Хуцанд низ мис-
ли тамоми сарзамини тоцикон аз х,авои созандагй нафас меги-
рад, бо завмаги а\лона ба та\курсии Истикдолият хишт^ои
устувор мегузорад. Мардумонаш ба ояндаи неки кишвар бова-
рии цавй доранд, дилпуранд, ки сарварй озмудаашон - Прези-
дент Эмомалй Раймон ондоро албатта ба руз^ои пурсаодат
хо^ад расонд.
751
МУНДАРИЦА
Мукаддима............................................3
Бидод замена туро пардози дигар.....................13
Окбутабск-зхёгари Хучанд............................15
Сахифаи дурахшони матова г..........................47
Табааи империям бузург..............................65
Таъсири забони узбекй..............................109
Тулуи хаёти нав....................................125
Тар хам месухту хушк хам...........................164
Дар чанг ва баъди чанг.............................179
Ду рохбари хирадманд...............................224
Оилаи ягонаи бисёрмиллат...........................253
Гамхорй дар хакки саломатй.........................281
Чй гуна дилхушихо доштем?..........................295
Куллаи рушду нумуъ.................................314
Сабабгор "бозсозй" буд ёношукрии худамон?..........349
Заводи Хокимияти Советй............................380
Рузхои пурхавогир..................................396
«Дидем, ки гада шуд...»............................413
Хотимаи бехокимия । й..............................429
Ру ба истикболхои пав..............................437
Баъзе суппатхои ачдодии хучапдиён..................445
Макони одамони сохибхунар..........................470
Таърихи Себзор.....................................481
Як чузъи Хучандй бостон............................483
Махаллоти хамшафат.................................490
Чорчироку Киркон...................................490
Гузари Маддохон....................................499
Дехиав.............................................511
752
Т аги Тути Калон..................................517
Черебек...........................................525
Дар цои Себзори хозира чй буд?....................529
Сохтмони махаллаи нав кай cap шуд?................557
Хотирахо аз дабистон..............................587
Зиндагй ва маънавиёти себзориён...................609
Одамони галатй................................... 622
Таърихи зиндаи сохаи савдо........................644
Хикоёти Абдучаббор-амак...........................658
Шугли нисандидаи ман..............................669
Мардони накуном...................................689
Зоргеи хучандй....................................691
Афсунгари нагахои нукрафом........................699
Аввалин лётчики ленинободй........................708
Умрс бо ёди дуст..................................713
Достони комиссар..................................719
Умри дубораи Темур................................726
Орзухоишро ба хок бурд............................734
Хулоса............................................14Л
753
Хдсанбой ШАРИФОВ
МАНЗИЛ И АЧДОДИ МО
Мухаррир:	Ахмадчони Рахматзод
Мусаххех:	М.Солиева
Мухаррири техники:	И.Исобоев
Хуруфчинон:	М.Неъмагул лоева, Д.Солибоева
Саххоф:	А.Самадов
Чопгар:	М.Орифов
(с) Хасанбой ШАРИФОВ. 2007.
Ба матбаа 05.11.2007 супорида шуд. Ба чопаш 08.11.2007 имзо шуд.
Андозаи 60х84,/|6. Когази сафед. Чопи офсетй. Хуруфаш Times New
Roman TAJIK. Ч.ш.ч. 29,8. Ч-н.ч. 28. Супориши №366.
Теъдод 1000. Нархаш шартномавй.
Вазорати фарханги Цумхурии Точикистон
Нашриёти «Ношир»
Матбааи «Ношир», ш.Хучанд, кучаи С.Сейтвелиев, 2.
Барои кайдх,о
Тасвд
Са^.	Чоп шудааст	Хонда шавад
10 50(абз.2),55 194 251 286 295 317 332 402 655, 702 717		Борис Александрович дарвозаи К^укднд асли дастонаш 1931-35 афсуни муъцизот асони цидду дастгир шикоят мекард Дадобоев парвона мешавад	Ростислав Борисович дарвозаи К,озй наели дастонатро 1931-45 афсуну муъдизот аснои цидду да\ди дастгирй шикоят мекарданд Дадобоевро парвона мешуд