ГУЫРДЗЫСТОНЫ ЖУРНАЛИСТТЫ ЦÆДИСЫ
ХУСОАР ИРЫСТОНЫ ХАЙАД
>(УЫС Т -
ЦАРДÆН
ФÆРÆЗ
ХУССАР ЙРЫСТОНЫ ПАДДЗАХАДОН РАУАГЪДАД
ЦХИНВАЛ-1062

РАЗНЫХАС
Нæ цард æгасæй дæр у хъæбатырдзинад. Хъæ-
«батырдзинад та гуыры каыд тохы быдыры пæ,
«фæлæ сабырадон куысты алы ран дæр, фабрик-
ты, заводты, колхозон быдырты, гаахтты. Рæстæг
рæстæджы ивгæ цард кæны рæсугъддæр. Рæс-
тæджимæ ивынц адæм дæр. Гуырынц диссаджы
здæймæгтæ, сæ зонд æмæ сæ намысджын куыс-
тæй алæмæттаджы хъуыддæгтæ чи аразы, царды
хъæзныгдæр æмæ рæсугъддæр чи кæны.
Уыцы диссаджы адæймæгтыл фыст сты ацы
чиныджы очерктæ. Очеркты хъайтартæ сты нæ
областы раззагондæр адæймæгтæ, се ’рдхæрæй-
наджы куыстæй сæхицæн кад æмæ намыс чи
<жодта, коммунизмы райсомы- æрыввахсы тыххæй
-цæстуарзонæй фæллой чи кæны, уыдон.
- ГГæ областы раззагон адæймæгтыл аивадон
очеркты чиныг дыккаг, хатт цæуы мыхуырæй.
Кæд æмæ фыццаг чиныг нырма уыд фыццаг къах-
дзæф.нæ журналистты къордæн, кæд æмæдвдæ-
нæй рахизæг сабийы къахдзæфау æнæарæхст
уыд, уæддæр ныфс лæвæрдта, йæ дыккаг къах-
дзæфныфсджыидæр æмæ барджг^ндæр . кæй уы-
3

даид, уымæй. Æмæ уый æцæгæйдæр афтæ ра-
уад. Нæ журналисттæн сæ дыккаг чиныг бæрæг-
бæлвырдæй хицæн кæны фыццаг чиныджимæ*
абаргæйæ йæ аивадон тых æмæ фыссæджы дæс-
ныйадæй.
Ацы чиныджы автортæ арфдæр æмæ уæндон-
дæрæй бацыдысты цардмæ, сæ аивадон ахорæн-
тæ ирддæр æмæ ахадæндæр сты.
Кæд се ’ппæтæй уый зæгъæн нæй, уæддæр чи-
ныджы автортæн сæ фылдæр сфæлдыстой, нæ об*
ласты фæллойады хъайтарты кадæн атскаг чи у,.
_ахæм аивадон фидар уацмыстæ.
Банысан хъæуы курдиатджын очеркисттæ Бес~
тауты Г., Гелашвили Л., Букуылты А., Тедеты Г.,
Хацырты С, Дзугаты Г., Харебаты Л. æмæ æн-
дæрты очеркты аивадон ахадындзинад,
Кæй зæгъын æй хъæуы, чияыджы цы очерктæ^
ис, уыдон сæ дæсныйад æмæ аивадон тыхæй
ыугъуызон фыст не ’ сты. Бирæтæ дзы æгæр уæ-
лæнгай æмæ охематикон рауадысты. Фæлæ уæл-
дæр куыд загътон, афтæмæй нырма фыццаг къах-
дзæфтæ сты нæ областы æвзонг журналистты;
къордæн.
Чиныджы хорздзинæдтыл нæ дзурдзынæн. Мæн
фæнды ацы очеркты æмбырдгонды иумæйаг цух-
дзинæдтыл цалдæр ныхаеы зæгъын.
Рчерк аивадон радзырдæй хицæн кæны йæ кон-
4

кретондзинадæй. Очеркты хъайтартæ вæййыыц
удæгас адæймæгтæ сæхи бæрæг бæлвырд биог-
рафитимæ, фæлæ хатт нæ журналисттæ сæ хъай-
тарты фæлгæндзтæ аразгæйæ афыссыпц хъайта-
рæн йе’ттаг хуыз, фылдæр дзурынц хус цифрæ-
тыл, фæлæ нæ ныккæсынц хъайтары миддунемæ,
нæ раргои кæнынц уый зæрдæйы ахаст куыстмæ.
Иудзырдæй, хус цифрæты бын фæкæнынц хъай-
:тарты зæрдæйы ’нкъарæнтæ’ æмæ уый ахаст цард-
мæ, æхсæнадон хъуыддагмæ. Нæ журналисттæй
иуæй-иутæ нæма иртасынц газетон уац аивадон
-чэчеркæй, уæлдайдæр та очеркты аивадон æвзаг
•бынтон схæццæ кæнынц газетон æвзапшæ. Ацы
очеркты æмбырдгонды цы очерктæ мыхуыр ис,
уыдонæй бирæты ис диссаджы хорз æрдзы иыв-
тæ, фæлæ уый хыгъд та уæлæигай æмæ схема-
тиконсты, цы адæймæгтыл фыст стьт, уыцы адæй-
мæгтæ. Æрдзы рæсугъд^нывты, куысты процесс
■æмæ цифрæты бын фæлурсæй зынынц, цард рæ-
•сугъд ч^и кæиы, уыцы адæймæгты фæлгондзтæ.
Очерктæй иуæй-иуты ахъаззагдæр’ цухдзинад
&а уый у, æмæ нæ журыалисттæй бирæтæ бæлц-
цоны цæстæнгасæй кæй кæсынц цардмæ, ома не
<зты, цы цаутыл фыссынц, уыцы цауты активон
архайджытæ сæ хъайтартимæ иумæ.
Очерктæй бирæтæ фыст сты иу трафаретон
<!хемæйыл, ома очеркы автор æрцæуы колхоз-
5

мæ, 110 та заводмæ, кæнæ фиййæуттæм/ фены, ба-
фæрсы æмæ хъуыддаг арф нæ сахуыркæны, аф-
тæмæЯ искæй ныхæстæй равдисыхъуыдцагæн $е-
’ттаг хуыз.
Очеркты ахъхъаззагдæр цухдзинæдтыл афтæ
бындуронæй уымæн не ’рдзырдтон, æмæ, мий-
йаг уымæй очеркты хорздзиыад ныллæг кæнын?'
Нæ. Ацы æмбырдгонды чиныгкæсæг кæуыл ба-
цинкæна æмæ разыйæ кæмæй баззайа, ахæм очерк-
тæ бирæ ис, фæлæ æмбырдгонды цы нæ фаг кæ-
ны æмæ журналисттæ сæ дарддæры сфæлдыета-
доп куысты сæ хъус тынгдæр цæмæ хъуамæ
æрдарой, уыцы цухдзинæдтæн та æргомæй æнæ-
зæгъгæ гæиæн нæ уыди.
Ныртæккæ нæ бæстæйы алы ран дæр райтынг-
ие украинаг номдзыд цæгдар Н. Г. Загладайы
патриотикон куысты хорз ииициативæ. Загладайы
фыстæг „Аргъ кæнут хоркуыстгæнæджы намы-
сæн", зæгъгæ, советон адæмы раз æвæры пад-
дзахадон ахсджиаг фарст. Нæ журналисттæ се
’ефæлдыстадон куыстæй хъуамæ аккаг дзуапп
радтой украинаг зынгæ хоркуыстгæнæджы æр-
сидтæн.
Гаглойты Вл.
6

Бестауты Гпуæрги
ТАУРÆГЪ БÆЛЛИЦТЫ ЧИНЫГÆЙ
Горæт чысыл у, фæлæ рæзы тагъд. Электрь*
рухс не ’ййафы ног аразгæ уынгты.
Горæты сæйраг хай æгас æхсæв цæхæр каль*
судзгæ цырагъау, фæлæ ф æрссаг уыцгты нырма
у талынг.
Горæт æхсæвæй-боыæй кæны æмызмæлд.'
Æхсæвы тары дыууæрдæм кæнынц бæрзонд
силуэттæ, мазутахуырст, сау, æрттивгæ къух-
тæй рухс кæнынц æхсæв.
Горæты бирæ заводтæ нæма ис, фæлæ хæрдмæ
йæ фæздæг скъæры иудадзыг сæрыстырæй,
ныфсджынæй... -
Горæты еæйраг хай æгас æхсæв цæхæр калы
судзгæ цырагъау...
Уынджы дыууæ фарс, къæмдзæстыг ног чынг
дзытау, сæ сæртæ æркъул кодтой гуырвидыц
нæзытæ. - ’
Æмыр, æдзæмæй лæууынц сæхицæн, цыдæр
сусæг рухс сагъæсты ныгъуылынц.
7.

— Так-тук-так-тук!-рог къæхты хъæрмæ сæ-
химид базмæлынц, сæ цæсты зулæй акæсынц
нарæгастæу чызгмæ.
Уый рацæуьт, йæ рæсугъд гуыр уæзданæмыз-
мæлд кæны. Уаз цырæгътæ судзы йе стыр сау
цæстыты.
Æхсæв фæцæуы, йæ къухы цырагъау фæхæс-
сы мæйы.
Дард, Леуахигомы рæбын, пахуымпар зæронд
лæгтау, урссæр, урсзачъе хæхтæ бахудæнбыл
сты. Мидбылхудтимæ иумæ уыдон горæтæн æр-
витынц саё сатæг, æхцон комулæфт.
Стæй арвы цæсгом бынтон ныррухс æмæ, уæ-
лæ, чидæр хохæй коммæ, арвæй зæхмæ рабаста
сауцæст чызджы уарзон сыгъзæрин тæгтæ. .
Нæ, ма зæгъут,—хуры дзыккутæ сты, уыдон
сауцæст чызджы уарзон сыгъзæрин тæгтæ æрт-
тивынц аедвон тынгæрзтыл. Гъе-гъей! Куыд бæр-
зонд сты, куыд цырд змæлынц!..
...-Ррру, РРРУ» РРРУ’-гуыр-гуыр кæнынц
тæрхытæ, цыма уæрæх тыгъдæтты тæхынц уад-
æмдых хæдтæхджытæ.
Æмæ сыгъзæрин тæгтæ згъорынц лыстæг
цæлхытыл, алæсынц æнæнымæц хуынчъыты æмæ
æрхгæндты, чысыл бæрцытау рæгъ-рæгъысагъд
æфсæн хæтæлты схизынц сæрæмбæрзт бæлæгъ-
8

тæм, уьш ц^даъуыз эмалы сæхи æвдулынц æмæ
тындзынц хæрдмæ сургæнæн пецтæм.
Афтæ иудадзыг уайынц хæрдмæ æмæ здæхынц
фæотæмæ, сæхи æвдулынц ’æмæ сур кæнынц,
<ггæй зынгæрттывдгæнгæ згъорынц æмæ зилгæ
къæбæлтыл тыхсынц.
Æмæ арæгъ вæййынц сырх æмæ бур къæ-
бæлтæ...
-РРРУ, РРРУ> ррру! - гуыр-гуыр кæнынц
тæрхытæ, цымæ æгæрон тыгъдæдтимæ сæ тых
'♦æвзарынц æндонбазыр хæдтæхджытæ, æмæ дыу-
уæрдæм ратæх-батæх кæнынц урсраздарæн чыз-
.джытæ, урсбазыр бæлæгтау, пæр-пæр кæнынц
тæрхыты алварс.
Æфеæн тынгæрзтыл тыгъд æрхуы телтыл
фæндыры тæгтау згъорынц рæсугъд, даргъæл-
вæст æнгуылдзтæ...
Ма баиу уæнт, ма стыхсæнт...
Стæм хатт тел аскъуыйы, уый чызджытæн
-ифтæ хъыг вæййы, цыма сæ зæрдæйы таг ас-
къуыйы.
— Схиз-ма уæлæмæ, Светæ!—дзуры, йæ фале
тæрхыл кусæг чызгмæ Васютина Любæ æмæ
скъуыд телы кæрон йæ къухыл тухы... Бæрзонд
асинтыл рог фæуайы бурдзалыг чызг Цхуырба-
ты Светланæ.
’— Сырæзт,—йе ’рвгъуыз цæстыты цины рухс
9

ферттывта-Ваеютинæйæн. Сменæйъг хистæр фæс~
тæмæ фездæхт. ',...•
Цæуы тæрхæй-тæрхмæ. Алы къæбæл,. алы
тагмæ афтæ лæмбынæг кæсы, цыма сæ фыццаг
хатт туыны.
Йæ сатæг-сау дзыккутæ йæ фæскъæбут .рæ:-
сугъд тымбыл тыхт скодта. Дзыккуйы чыеыл
хивæнд быыдзыг фæхицæн иннæтæй, зæрватыч-
чы базырау æрытыгъд чызджы гæзæмæ мил-
ахуЫрст урс уадулыл æмæ йæ цæсгом афтæ-
зыны, цыма сусæг рухс сагъæсты ныгъуылы..-
Дард кæдæмдæр кæсынц сау, фæллад цæетытæ*
— Къæбæлыл тел фæуд кæны, Дуня, раивæм
æй!—тыхстæй дзуры Дыгъуызты чызгæн ног
эмалгæнæг—ныллæг, къæсхуыртæ конд лæппу,.
асиитыл разгъор-базгъорæй йæ хид цъыкк-цъыкк-
кæны.
— Тагъд ма кæн, нырма нæ .фæудкæны.—Дзу-
ры сменæйы хистæр æмæ телæлхъивæн . цехы.
дуар кæны.
— Чык-чык, чык-чык, чык-чык!— дуарæй æр-
баивылд тæрхыты гуыр-гуыр.
— Уæ хуыцау уæ ууыл куы сбарид æмæ уын
телтæ цæттæ куынæ уаиккой, кæддæра уыл цы,
бон акæнид! — æртхъирæнгæнгæ бахызт чызг
лæппуты цехмæ.
-гЕе! Зæгъгæ ацы чызг æхсыры бæсты сæн,
10

нуазы, уад^йæ йæ сыкъатыл сисид!—дзуры 6æ?
зæрхыг лæппу Гуыбеты Дауыт æмæ лæлпутæ-
бæзджын хъæлæсæй худынц.
— Директормæ хъуамæ бахатон æмæ уыц-иу
æхсыримæ иумæ сывæдæгтæ дæр рарвита, æн-
дæра уын цымын нырма зын куы уа, —Тæрхимæ
архайгæ, худгæ дзуры бæрзонд саулагъз лæппу,
йæ дæндæгтæ æрттивынц.
— Дзпдзидай куынæ уаис, уæд уый бæрц еим-
сым кæнис тæрхыл, бакæн ыл’ фильертæ. æм&
фæци!—фæцырд æм ис чызг.
— Фен-ма, Алекси, уым заказы джипиы номер,
ай нæ æвыдæй нал ныууадздзаён.—Йæ ахуыр-
гæнинагæн чысыл фæйнæгмæ амоны Къæбулы
фырт. Алекси йын нымæц зæгъы æмæ Зауыр чы-
сыл фæрссагæй джиппы уадзæн фильерты ха-
йады чызджытæм хъæр кæны:
— Цы фестут, къулбадджытæ,1 фильертæ мын-
радæдтут! Коммунистон куысты номыл тохгæ-
нæг коллектив бафыстат уæ дуарыл æмæ афтæ-
мæй та уæлгоммæ сфæлдæхтыстут!..
Уысммæ сæ зилынæй фæлæууыдысты чыеыл’
тæрхытæ æмæ фæрсаггæрои балæууыд саулагъз,
тымбылдзæсгом чызг Тедеты Аьшнæт.
— Цымæмадыл æвзаг куынæ уаид, уа?д дæ
афоимæ мыстытæ чердæм аластаиккой! Ды иетæ-
мæ сарæхе, уый йедтæмæ фильер цухфæуынæй
11

ма тæрс. Мах уын ма уаиккам, уæд уæ феник-
кой лæппутæ, куыд æххæст кæкиккат уæ куыс-
ты нывæзт уæлдайджынтæй.
Аминæт къулыл гæххæттмæ кæсы æмæ йæ
фарсмæ худæндзает чызг Назирæтæн амоны
фæрссагæй адæдтинаг фильерты номертæ...
Ног та ныззылдысты чысыл тæрхытæ.
— Дæуæндæр æртынфæндзæм у, нæ, Назирæт?
— Афон дæр мын у! Знон ацафон мын нывæз-
тæй уæддай дыууæ уыд арæзт!
— Абон дæр ма нын бантысдзæн фæйнæ фои-
дзы. Нырма раджы у.
— Раивут мын æй, къулбадджытæ!—ног та
æрбагуылф кодта фæрссагæй Зауыры хъæлæс.
— Окъуыны йæ?—фæрсы Аминæт æмæ Зауы-
ры къухæй исы чысыл уæдæртты хуызæн æф-
сæйнаг, йæ бæстыастæу, судзины стæвдæн
хуынкъ кæмæн ис, ахæм фидар згъæрæй æх-
сыст тымбылæг. Чызг лæмбынæг кæсы джиппы
номермæ, стæй дзы чысылæрхуы тел тыхæлвæст
кæны æмæ йæ микрометрæй бары.—Раст, чиныг
куыд амоны, афтæ арæзт у.
— Æмæ нæ зоныс, тел куыд хивæнд у, чиныг-
мæ дыы алхатт фехъусы? Æрио мын чысыл
ставддæр. Æмæ Зауыр ног джиппимæ фездæхт
йæ тæрхмæ.
— Йызг, цы мæ уæлхъус лæууыс тæфæрфæс-
12

гæнæгау,' уæртæ дзы куы ис телтæ, цæуылнæ
сæ ахæссыс?!
-^-Нырма цзы бæргæ ис, фæлæ дын уымæй»
хъауджыдæр дæ тæрх срæвдзкæнын куынæ бак-
тыса, уæд нын æцæгдæр æрттæдæлармæй лæу-,
уыныйедтæмæ ницыуал баззаидзæн. Айхъус- мд,,
тæрхытæ дæм цы дзурынц: „цырд-цырд, цырд-
цырд, цырд-цырд!.."
—• Иууылдæр дæ аххос у, æвзæр къах æрба-
хастай. Цу, Алекси, аххуыс ын кæн, телтæ
ахæсса, æндæра цалынмæ ам ис, уæдмæ тæрхæн-
скусæн нæй...
— Тел фæуд кæны, ^Цуня!—цехмæ нæма ба-
хæццæ; афтæ лæнк-лæнкгæнгæ йæ размæ фæци
асинтыл æнæхъуаджы разгъор-базгъорæй фæл-
лад ног эмалгæн&гг лæппу.
— Тагъд ма кæн, рахæсс тел æмæ йыл æй;
бакæнæм.
Лæппу æрбатылдта стыр æфсæн’ къæбæлыл-
тыхт тел. арæхстгай йæ фидар кæнынц тæрхы,
зилгæ гæмæныл, стæй Дуня цырд ласы тельк,
кæрон тæрхы нуквæдты æфсæн тын»æрзты. лыс-
тæг хуынчьыты æмæ та иннæ тæгты фарсмæ
уæлæмæ-дæлæмæ кæны ног таг.
Цехы æнтæф у. Чызджы ф’æнды æрбада, æру-
лæфа, фæлæ æвиппайды фæкомкоммæ Сиетла-
нæйы къухы пыхцыл телтæм
13

'г„Цьшæ йыл цы цæуы афæстаг рæстæджы?" —
Хъуыды кæны Дуня æмæ цæрдæг фæуайы аси-
ныл хæрдмæ. Кæрæдзийыл тыхст телты хицæн
кæны, алкæй дзы йæхи нуквæды уадзы.
• — Се скъуыддзæгтæ сын’ атух.—дзуры бынмæ
Цхуырбаты чызгмæ. Светланæ æрмæстдæр йеныр
ауыдта Дуняйы. Фергъуыйаугонд, йæ уадултыл
æфсармысырх тын ахъазыд. Цырд тухы йæ къу-(
хыл скъуыдтæ тæгтæ. Æвиппайды йæ уæхскыл
Дуняйы къух банкъардта. Къухы æхцон хъарм
уæхскæй зæрдæмæ ацыд. Йæ сæрыл хæрдмæ
схæцыд, комкоммæ бакаст Дунямæ, фæлæ дзы
тагъд йæ цæстытæ фæиппæрд кодта. Афтæ
диссаджы сыгъдæг æмæ раст никуы фæкастыс-
тьгДуняйы- цæстытæ Светланæмæ. „Нæ, нæй
комкоммæ ь&зсæн уыцыцæстытæм, уыдонау сыгъ-
дяег æмæ æнæазым куынæ уай, уæд... æз та...
•æгас смснæйы æктыстытыл-аууои дарын..." —Йæ
къухы лыс^гæг тслы скъуыддзæгтау пыхцыл
æмхæццæ кæнынц хъуыдытæ Светланæйы сæры
дæр...
— РРРУ* РРРУ> ррру!.. — æгæрон тыгъдæдты
’йшыгътимæ тыхæвзарæн кæнынц æндонбазыр
хæдтæхджытæ... ве ’нцайы тæрхыты гуыр-гуыр
æмæ асыччыты зыйгæрттывд кæнынц эмалæв-
дылд телы къæбæлтæ, стæй рарæгъ в’æййынц
æмæ райдайы хъысмæтскъуыддзаггæнæн фæл-
•*Г4 -

варæн. Фæлварæн уаты алæмæты „пахуымпар"
мащинæйы цур бады онгджын рухсдзæсгом чызг.
Уый фыццаг. æттийæ æркæстытæ кæны телы
къæбæлтæм, сбары сын сæ телы диаметр мйгкро-
метрæй, стæй сæ иугай æвæры машинæйыл æмæ
кæд телмæ исты фау ис, уæд алæмæттаг экра-
ньтл уайтагъд ссудзы иу дзырд: „фау".
— Цæй, цы гæнæн дзы ис, Заирæйæн йæ ма-
шинæ йæхийау рæстдзинад уарзы,—фæзæгъынц
-ямалгæнджытæ, сæ куысты фау куы разыны,
уæд.
, — Уæхи бафæлварын дæр мæ бон афтæ куы
цæуид.— Дзуры Плиты Заирæ æмæ йæ цæсгом
æ.гасæй дæр æмхуызон худы.
— Дæуæн уæддæр хорз къух ис, иннæтæ куы
фæкусыиц, уæд бынтон сырра вæййы экран.
I г- Уыдæттæй мын нæ балхæндзынæ мæ зæрдæ,
ацырдæм æрбалас дæ асыччытæ!..
г ... Фæлварæнты цы сыгъзæрин тæгтæ фес-
гуыхынц, уыдон гæххæтты тыхт цæуынц æмæ
тæхкнц фæйнæрдæм: Мæскуымæ, Кишиневмæ,
Уфамæ, Вильнюсмæ, Туламæ, Пензамæ... Цæвит-
тон:ам, Кавказы хæхты хæдрæбын* Цхинвалы
эмалæвдылдтслгæнæн заводы ссыгъд æвдрхъау
дт&рхур’æмæ иудадзыг фæйиæрдæм>æрв(п:ы. йæ
сыгъз&рин тынт.æ...
15

Æхсæв. Уаты алчи бафынæй. Нæ фынæй швы
æрмæстдæр Дуня. Сом’ дыууадæс сахатыл рай-
дайдзæн йе сменæ.
Чиныг кæсынæй схъыг æмæ рухс ахуыссыа
кодта.
Дуняйæн ис æндæр чиныг—рухсбæллицтычи-
ныг, дунейы иууыл растдæр æмæ поэтикондæр
чиныг.
Дуня уыцы чиныг фæкæсы æрмæстдæр зшба-
рæй, хъыгдарæг æй куы ничи вæййы, уæд.
Ныр дæр иунæг у æмæ йæ фæлдахы арæхстгай,
чъызгæйæ...
„Скъолайы бонты зарæг",—афтæ хуыйны чи-
ныджы иу сæр.
Хъæлдзæг, сыгъзæрии зæрватыччыты хуызæи
сты уыцы дард бонтæ. Мæнæ чиныджы сыфтæй
стахтысты æмæ цины цъыбар-цъыбургæнгæ лæр-;
пæр кæнынц Дуняйы зæрдæйы. Цас рухс, цас
хъæлдзæг, худт хæссынц сæ базыртыл ацы сыгъ-
зæрин зæрватыччытæ...
Сентябры дымгæ уынгты уигъы бæрзонд бæ-
лæстæ, æмæ сатæгæхцон уæлдæфы зæлданг*
кæны скъолайы дзæнгæрæг, цыма дард„.кæм-^
цæр дэæнхъа къæдзæхыл бæрзондæй æвэист
фæрдгуытæ згъæлы. Мæнæ, гъе, скъолайы .бæс-
тыхай дæр, йæ разыл рæсугъд дамгъæтæй фыст:
16

„Цхинвалы æртыккаг аетæуккаг скъола". Куыд
хъарм, куыд зонгæ сты йæ бæрзонд къултæ.
Уæртæ асиныл æрхизынц чысыл урсраздарæн-
джын дыууæ чызджы, сæ къухты хызынтæ. Цæ-
уылдæр быцæуныхас кæнынц, куы худгæ кæ-
нынц, куы тæргай. Сæ ну ыи йе ’взонджы ныв
цæрмæстыгъд бакодта. Фæлæ иннæ чи уа? Гъа,
уый Любæ куы у, Васютинæ. -Йæ къæл-къæл
худтæй базыдта Дуня йе ’мгары. Любæйы хъæ-
лæсы зæллавг кодтой æвзист хъуытæзтæ. Хъæ-
рæй дзураг уыдис, йæ хъæлæс-иу куыд фæ-
бæрзонддæр кодта, афтæ-иу йæ цæстытæ дæр
ссыгъдысты. Сывæллон уæвгæ ныфсхаст æмæ
ныхджын уыдис. Йæ чысыл æрвгъуыз цæстытæ,
цыма дзырдтой: „Искæмæй фæстæ цæмæн хъуа-
мæ фæлæууон!.."
Йæ зæрдыл æрлæууыд, иу хатт уыкджы цæ-
уылдæр дзургæ фæцæйцыдысты, ну лæг сæ
хъæлæбамæ фæлæууыд æмæ джихæй афарста:
„Чи бацамыдта ацы уырыссаг чызгæн афтæ хорз
иронау, уый къæр-къæраг куы фестад?"
— Ау, Ирыстоны нæ цæрын?—йæ был асчъил-
гæнгæ æлхынцъæрфыгæй загъта Любæ æмæ ма
лæм цыма йæ цæстæнгас дæр бафтыдта: „Искæ-
мæй фæстæ цæмæн хъуамæ фæлæууон!.."
Цадæг фæлдахынц хъуыдытæ бæллицты чи-
ныг.
2*
Д7

Дуня æмæ Любæ ныр сабнтæ нал сты. Сæ
къухты - аотæуккаг скъ’олайы аттестаттæ, сæ ра-
зы - царды уæрæх, фæлæ нырма æбæрæг фæн-
дæгтæ... Нæ, уæд мæ зæрдæ ахуырмæ æхсайдта.
Цæмæн мæ хъæуы мæнг ныхас зæгъон, заводмæ
бадæуыпы фæнд мæм нæма уыдис. Уæд ма æв-
зощшы сæнтты базыртыл тахтæн. Фæлæ стæй...
стæй мын цард йæхæдæг бацамыдта фæндаг...
0, мæ зæрдыл ма лæууы, хъуыдыйыл мæ фæкод-
та иу хъуыддаг. Мæ карæнтæй мæхицæй хуыз-
дæр чи ахуыр кодта, уыдонæй дæр бирæтæ
бацыдысты куыстуæттæм. Уый мæм сæвзæрын
кодта фарст: ау, цымæ уыдон мæнæй уæлдай цы
хæсджын сты, æз дæр уыдонау куы дарын да-
рæс, уыдонау куы хæрын æмæ ’нуазын? Мæ
зæрдæ мыл цыма худти.
Стæй нанайы дæр нæ фæндыд, æндæр искуы-
дæм ацыдаин, уый...
Нæ, уæд заводы куыст дæр æндæргъуызон
æнхъæлдтон. Афтæ’мæм каст, цыма уыцы ма-
зутахуырст фæсивæд гуырымыхъ æмæ дæрзæг-
зæрдæ сты. Ныр та... сæ разы мæхи аххосджы-
ныл нымайын, афтæ-иу кæй хъуыды кодтон, уый
тыххæй. Æцæг иу бакастæй лæгмæ тызмæг
фæзынынц, нæ уарзынц зæрдæхæццæгæнæг
адджын’ ныхæстæ, хатт дын ахæм ныхас зæгъ-
дзысты æмæ сæ, зæгъгæ, нæ зоныс, уæд дс
18

уæнгты уазал дон ацæудзæн. Фæлæдын сæ зæр-
дæйы барынц дæ алы къахдзæф, дæ алыфезмæлд.
Хæрзиуæг сæ иикуы рох кæны.
0, тызмæг, уазалзæрдæ дæм фæкæедзысты иу
бакастæй, фæлæ æмхуызон куыд сызмæлыдысты
айразмæ, Дзуццаты чызгæн йæ къух тæрхы
цæлхыты æхсæн куы фæфидар, уæд; æгас завод
хъен слæууыд. Æмæ уагæр цы ’рцыд: чызгæн
йæ къух чысыл фæрыст, сæтгæ дзы ницы акод-
- та, туг"'дзы нæ рацыд.
. Нæ, нæ, хатт уæлдæйттæ дæр зонынц. Уæдæ
мæ, цæй, цы скандидат кодтой айразмæ æмбыр-
лы. Цæй депутатаг дæы æз, уый дæр областы
Советмæ! Фыццаг мæм афтæ фæкаст, зæгъын,
кæд мæ хынджылæг кæнынц. Исдуг рамæсты
дæн, уый цы хуызæн хъазт у, зæгъын. Стæй
яефсæрмæй мæ цæсгом ссыгъд. Гъм, дыууын
дыууæ аздзыд дзидзидай депутат! Намæ цы са-
рæзтон ахæмæй, сменæ нывæзтытæ уæлдайджын-
тæй æххæст кæны æмæ мæн та буц кæнынц?
Цалынмæ эмалгæнæгæй куыстон, уæдмæ куыс-
тыты иывæзт сæдæ дыууын, сæдæ дыууын æх-
сæз процентæй кæй æххæст кодтон, уый кæд
хъайтардзинад уыд, уæд Любæ дæр • афтæ куы
кусы! Мæн цы уæлдай равзæрстой областы Со-
ветмæ æмæ уый та горæты Советмæ! Смеиæйы
хиетæр дæп æмæ цы, Иры бикъ куынæ дæн!
19

Равзæрстой мæ, директорау, цыма æз дæр æгае
заводы хъуыддæгтæ аразын! Цызæрдæ, цы хъа-
ру хъуамæ уа лæгмæ, цæмæй дзы заводы æгас-
коллектив, директорæй куыд бузныг сты, афтæ
бузныг уой! Куыд днссаджы лæг у. Цымæ алы
директор афтæ ауды кусдяштыл? Стæй мын цас
дзырдта бадæтт, зæгъгæ, дæ документтæ инсти-
тутмæ фæсаууонмæ. Нæ, ныртæккæ студент кæй
дæн, уый директоры фæрцы дæр у... Алкæй
хъæбулы рæвдыд кæны. Райсомæй изæрмæ цех-.
ты ис. Истæмæй йæ куы бафæрсай, уæд дыл
фыццаг йæ цæот ахæсдзæн, цыма дæ цæстæн-
гас&й бары, уыйау æмæ дыы стæй ратдзæн уæз-
бын дзуапп. Иудадзыг хъуыды кæны цæуылдæр.
Цыдæр ныфс, цыдæр стыр тых зыны йæ цæстæн-
гасы. Куыд дзырдта айразмæ... „Нæ куыст,
зæрæстон зæхх куы сæттай, уыйау у. Ахæм
дырыс куыст дæсгай азты фæлтæрд домы. Дыу-
уадæс—æртындæс мæйы цы у. Уымæ гæсгæ нæ
куысты нырма лаз арæх куы фæзына, уæддæр
ма хъуамæ фæныхкъуырд уæм. Кæмæн нæ цы
йæ бон у, уый аразæд æмæ æппæт дæр йæ гач-
чы сбаддзæн. Мæнæ рæхджы нæхæдæг райдай-
дзыстæм æрдæгфабрикаттæ уадзын æмæ ма
кæсут, цас фæкъаддæр уа продукцийы хиаргъ!
Заводæн хорз фидæн ис, авдазоны кæрон уадз-
дзæн ацы азæй дæс хатты фылдæр продукци*
20

Хуымæтæджы хъуыддаг миййаг нæу афæдз фондз
мин тоннæйы эмалы æвдылдтол! Уæдмæ мæнæ
чзæйраг коргтус арæзт фæуыдзæп. Алы эмалгæ-
нæг иудадзыг кусдзæн ну джиппы тел эмалкæ-
ныныл..." 0. уæд кæуылты стыр уыдзæн на&
завод! Цас фæсивæд дзы уыдзæн! Æвæдза уæд-
мæ горæты иинæ заводтæ дæр сырæздзысты,
фæзыпдзæн дзы ноджы пог куыстуæттæ. Цал
æмæ цал фæцыд кусынмæ ме ’мгæрттæй, мæ зон-
гæтæй, нæ фæсивæдæй фæйнæрдæм: Рустаумæ,
Гурмæ; Калакмæ, Уырысмæ! Куыд хорз уаид,
уыдон дæр ам куы уаиккой, уæд... 0, хæдæгай, но-
джы ма цы загъта, цы, директор авдазоны фæстæ
та, дам, нæ завод уадздзæн цыппæрдæс мин тон-
иæйы продукци. А.хх, кæуылты уыдзæн уæд, кæ!..
Дуняйы цæстытыл уайынц заводы бæрзокд урс-
цагъд корпустæ. Уæд Дуняйæн фæуд уыдзæн
Мæскуыйы электроэнергетикон инетитут... Ныр
уый инженер у. Бады æгъуыссæг æхсæвты стъолы
фарсмæ, йæ цæстытæ нæ иппæрд кæны гæххæт-
тытæй. Стæй мæнæ иу райсом æрбацыд завод-
мæ, йемæ æрбахаста ног эмаль, ауадзын,
æй кодта æфсæн бæлæгъты. Скуыстой тæрхытæ
сзылдысты цæлхытæ, тынгæрзтыл дыууæрдæм
згъоры æмæ стæй къæбæлтыл тыхсы нырау фидар,
лæууæн изоляци кæмæн ис, ахæм зынггъуыз тел.
Уыимæ йæ эмаль æппындæр нал у зианхæссæг,
21

эмалгæнджыты дэы нал хъæуы сæхи бахизыньг
еæр... Фенæм, кæддæра ма уæддæр фидис кæ-
никкой ацы къулбадæг лæппутæ нæ чызджытæн,.
зæгъгæ, дам, уын нырма æхсыр дарынц,,дзидзи-
дæйттæ стут! Уæд сæ фыдæнæн мах дæр æхсы--
ры бæсты сæн хъуамæ нуазæм...
Æхеæв йæ къухы мæйдзырагъ хæсгæ цæуы йе
’нусон «фæндагыл.
Дуня арæхстгай фæлдахы йæ бæллнцты чи~,
ныг...
Уатмæ рудзынгæй кæсы дард арвы тарцъæх
уаццаг. Уарзондзинады рæсугъд зæд йæ *шд-
былты уæздан худы, сыгъдæг арвыл бæрæгæй
зынынц йæ даргъ, æвзист цæсты хаутæ. Кæмдæр
æм дун-дунейы тымыгъвæдджи тыгъдады æх-
ситтгæнгæ фæтæхы æрттивгæ ракетæ; йæ иыхыл
сæрыстырæй фæхæссы советон вимпел. Фæтæ-
хы адæймагады æнусон бæллиц æмæ чизоны
йæ зæрдæиы тæгты ис Дуняйы къухты фæллой
дæр. Ракетæйы мидмеханизмты электры тых уа-
дзæнтк кæм ыæ . хъæудзæн, Дуня æмæ йе
’мбæлттæ кæп аразыыц, ахæм фидар изолиацигонд
дырыс эмалæвдылд телтæ.
Нана та мын, завод фенынмæ йæ куы - бакод-
тон, уæд дзырдта: адон нæхирдыгои тынгæрзтæ
куы сты, хъæбул!
, Ехх, наиа, иана! Уæхирдыгон тынгæрзтæ хохы
22

уæ ныллæг хæдзары цармæ дæр тыхæй æххæс-
тысты; адон та зæххæй арвмæ, мæй æмæ стъалы-
тæм æххæссынц! Уæ тынгæрзтыл фыдбонтæй цы
тын уæфтай, уый дада æмæ бабайы буар дæр
тыхæй æмбæрзта, ацы тынгæрзтыл аразгæ сыгъ-
зæрин тæгтæ та тыхджын моторты, зæрдæйы
тугдадзинтау, адæттынц электры тых æмæ æгæ-
рон тыгъдæдты гуыр-гуыргæнг’æ тæхынц дуне-
йы хæдтæхджытæ; ацы сыгъзæриы тæгтæ уæн-
джы тых бауадзынц хохыйас науты зæрдæйы
æмæ сæрыстырæй лæгæрдынц æхсидгæ дендлшз-
ты знæт улæнты. Ацы сыгъзæрин тæгтæ мæлгъ-
æвзæгтæ фестынц миллнонгай радиотæк æмæ
хъæрæй дзурынц æнæнцой, алæмæттаг æнусы
царциаты диссæгтæ... Ацы сыгъзæрин тæгтæ...
ацы сыгъзæрин... тæгтæ... ррру, ррру, РРРу!—
гуыр-гуыр кæнынц æ\сыргъуыз фæлмигъты тæр-
хытæ æмæ кæмдæр тымыгътимæ тыхæвзарæн
кашынц æцдонбазыр хæдтæхджытæ... Рæуфынты
рæсугъд фæливæнтимæ сæмхæццæ сты рухс
бæллицтæ, рæдзæ-мæдзæ кæнынц сау цæстытæ
æмæ æмбисфæлдæхтæй зайы бæллицты чиныг,
нырма кæроимæ æнæфыст чиныг...
Æхсæв йæ къухы мæйдзырагъ хæсгæ цæуы
йе ’нусон фæндагыл æмæ дард арвы тарцъæх
уаццагыл йæ мидбыл уæздак худы уарзондзи-
нады рухсдзæсгом зæд.
23

■к-
— Врр, брр, бррр!.. — цæст нæ хæцы "чысыл
тæрхыты зылдыл. Къаннæг фæрссагæн фæфа-
лейæ вæййынц тымбыл джиппыуадзæн фильертæ.
Уыдонæй нырма иууыл ставддæры, стæй лыс-
тæгдæры, стæй та уымæй лыстæгдæры æмæ
афтæ дарддæр бæзæрхыг лæппутæ тыхласт кæ-
нынц æрхуы тел, фнльерты фидар кæнынц тæр-
хы хуылфы сæрмагонд æфсæн угæрдты, стæй
телы лыстæг кæрон разæй сæмæныл тухынц æмæ
„чык-чык,'чык-чык, чык-чык"—тæрхытæ ивазынц
æмæ, заказ куыд амоны, афтæ лыстæгæй æлва-
сынц æрхуы телтæ.,. „Ррру, ррру, ррру!.."—
гуыр-гуыр кæнынц тæрхытæ. Тынгæрзтыл эма-
лы æвдылдæй хæрдмæ тындзынц сыгъзæрин тæг-
тæ, сур кæиынц æмæ фæстæмæ здæхынц, æвды-
лынц, тындзынц, сур кæнынц æмæ фæстæмæ здæ-
хынц. Стæй сырх æмæ бур къæбæлтæ згъорынц
алæмæттаг экранмæ æмæ уырдыгæй хуры тынтау
зынгæрттывдгæнгæ тæхынц алырдæм... æмæ æгæ-
рон тыгъдæдты гуыр-гуыр кæнынц уадæмдых
хæдтæхджытæ, фыцгæ денджызты лæгæрдынц
хохыйас наутæ, сæ хъæлæсы дзаг хъæр кæнынц
æнæиымæц радиотæ... Горæты сæйраг хай æгас
æхсæв цæхæр калы судзгæ цырагъау. Фæрсаг
уынгты нырма у талынг, æмæ дыууæрдæм кæ-
24

ншщ бæрзонд силусттæ. Мазутахуырст, сау,
^рттивгæ къухтæй рухс кæнынц æхсæв.
Горæты бирæ заводтæ нæма ис, фæлæ хæрдмæ
йæ фæздæг скъæры иудадзыг сæрыстырæй,
н^фсджынæй...

Лзугаты Геор1и
ДЫУУÆ САРÆЙЫ
Цадæггай, уыцы иугъæдон зилы æмæ зилы
æиæхъæн заводы территорийы кæрæтты æмæ ас-
тæутыл агурихæссæн конвсйер. Уып йæ чысыл
цæлхытæй æнæрынцойæ тулы æмраст æвæрд
рельсытыл, скъæры йæ электроны тых.
Гъе, æмæ Цхинвалы фыццаг агуриараэæи
заводмæ куы бафтай, уæд конвейеры æмдзу кæн
æмæ дæ уый æрзилын кæндзæн ацы рагон куыст-
уаты æппæт къуымты дæр. Фендзынæ кусджы-
ты, фендзынæ] машинæты, хомыс æмæ фых агу-
рийы амæдтæ.
Цырддзæст æмæ æнкъарæг зæрдæйы хицау
куы уай, уæд æгæрыстæмæй рахатдзынæ заводы
сырæзты æмæ куысты историйæ дæр бирæ цы-
дæртæ. Æгомыг æвдисæнтæ дын сæ дзурдзысты
сæхæдæг, æрмæст сæм кæс лæмбынæг, ахс сын
сæ алы уыид, сæ алы миниуæг.
Мæнæ, гъе, нæ рагондæр агури завод куы
сыряозт, уæд æлыг лæгдыхæй кæм змæстой,
26

уыцы бьшат, уæртæ йæ джиппы цы хъæдыш
фæлгæттæй уагътой, уыдон фæдтæ дæр ма зы-,
нынц/"
Заводы нстори фыст нæу æмæ уæртæ уыцы
эæронд, згæхæрд цæлхытæ æнкъардæй цы дзыхъ-
хъæй кæсынц, кæд сæ сывæрдтой æмæ дзы цас
фæкуыстой, уымæн чи цы зоны! Æрмæст чыеыл
лæнкауы æнкъардæй, æнæзмæлгæ фæлгæсы,
йæ рæзты куыстхуызæй æнæрынцой цы конвейер
зилы, уымæ, стæй чысыл фалдæр æлыг сыджыт
зæйау æдзух цы хъомысджыи машииæйы хъæ-
лæсмæ. кæлы, уымæ дæр.
Ацы æлыгзмæнтæн машинæйы бын æфсæн
фæлгæты мидæг лæгъз, авджы хуызæн дживпы
уагъдæй цæуы тар игæрхуыз æлыгызмæст. Уы-
цы æнæасгсъуыйгæ джиппуагъд тынæй автоматон
æгъдауæй, иу чысыл æрдыны хуызæн тел лыг
кæны рæсугъд, дæргъæлвæс цыппæрднгъон
агуритæ. Цалдæр кусæджы сæ чысыл вагæт-
тыл æвæрынц æмæ сæ ласынц хускæнæн ранмæ.;
Цæуын дарддæр конвейеры фæрсты. Вахæццæ
дæн æгас заводы зæрдæ — агурнсудзæн пецы
размæ. Конвенерьг рæхысыл рæгъ-рæгъы цы ды--
вазыг тъæиæн асины къæхты хуызæттае ис, уы-
дон сед’заг сты хомыс-агуритæй.
Пецы раз лæууы цалдæр кусæджы æмæ козь
вейерæй тагъд-тагъд исыпц хомыс, судэинаг
27*

агуритæ. Уæлдай* рæвдздæр æвналынц дыууæ
æвзонг сылгоймаджы æмæ сæ амайыц, сæ фарс-
мæ цы тачкæтæ ис, уыдоныл. Кæмæй сæ цы
загъдæуа: сæ яуæй сеннæ—цæрдæгдæр, сæ
иуæй сеннæ—æвзыгъддæр,.
Æз конвейеримæ дарддæр нал ацыдтæн.,. Ацы
сы^гоймæгтæм кæсыныл фæдæн. Уайтагъд сæ
та^кæты цъуипамад акæнынц æмæ сæ цæсты
фæныкъуылдмæ стыр иецы дуарæй фæмидæгæй
казнынц, стæй та цалдæр минутмæ фездæхынц
конвейсры размæ.
— Дæ хорзæхæй, ацы сæрæн сылгоймæгтæ чи
сты?—афарстон агурисудзæн цехы хистæр, мæ
зонгæ Тыбылты Владимиры.
Уый мæм: йæхæдæг дæр фæрсæджы каст æр-
бакодта:
— Ды, æвæццæгæн, нæ заводы фыццаг хатт
дæ, æндæра дыууæ Сарæйы кой ма фехъуыста-
ис, уый гæнæн нæй. Уыдон ам чи нæ зоны,
ахæм нæй.
Раст загъта Тыбылы фырт. Иу цалдæр хатты мын
сæ хорзы, сæ куыстуарзоны кой ракодта заводы
директор Басаты Хазби, стæйчысыл раздæр, уæр-
тæ æлыджы змæст джиппы чи уадзы, уыцы чыз-
джытæй дæр фехъуысток сæ кой.—Дыууæ Са-
рæйы, дыууæ Сарæйы!—арæх фехъусдзынæ ам.
0, æмæ сын уый сæ кой фехъуыстон, фæлæ
-28

сæ хуызæй нæма зыдтон, зонгæ нæ уыдтæн се«
мæ. Ныр мæ Тыбылы фырт бæстон базонгæ код-
та, радзырдта мын сæ хабæрттæ.
Уæртæ фаллаг тачкæ чи дзаг кæны, уый Иосе-
башвили Сарæ у. Саулагъз, тымбылдзæогом,
асæй рæстæмбис чызг, чысыл * æфсæрмдзæсшг,
мадзурагонд. Ныр иуæндæс азы кусы ацы заво-
ды. Тынг бауарзта йæ дæсныйад, кондад. Йæ хорз
куысты тыххæй къорд хæттыты райста лæвæрт-
тæ, стæй бузныджы ныхæстæ дæр.
Æз æввахсдæр балæууыдтæн Иосебашвилимæ:
— Сарæ, ды æдзух дæр тачкæйыл фæкусыс?
Уый конвейерæй хомыс, судзинаг агуритæ
’скъæфы, афтæмæй мын дзуапп радта:
— 0, ныр тачкæйыл!
’ Æмæ раздæр та?
— Ардæм куыстмæ куы ’рбацыдтæн, уæд фъщ-
цаг æртæ азы уыдтæн агуридæттæг.
— Кусгæ тынг тагъд кæныс, кæд де ’нтыстытæ
дæр афтæ сты, уæд.
Чызгæн ныр йæ тачкæ йæ тæккæ дзаг баци. Фев-
нæлдта йæм, бамбулийау æй фелвæста, фескъæры
йæ лецмæ æмæ ма цæугæ-цæуын афтæ бакодта:
— Æнтыстытæ? Æмæ гъа!
— Ахæм рæстæг никуы ма уыд, æмæ Сарæ
Пæ пълан уæлдайджынтæй ма сæххæст каша,—
сдзырдта цехы хнсзæр.
Æэ дæр ныр иецмæ* фæраст дæн. Бахызтæв,
29

’чысыл раздæр Иосебашвили йæ тачкæ цы нарæг
æфсæйнаджы лыггæгтыл атнлдта; ууылты, ис-
дугмæ фæджихау дæн! Пец йæ ном у, фæлæ
цæй пец у. Уый у æнæхъæн тоннель. Иу 45
метры бæрц у йæ дæргъ, 7 метры—йæ уæрх,
цалдæр лæгбæрцы йæ бæрзонд. Гъе, уый дын
нец, гъе! Уылæнтæ дзы кæны, хъарм, чысыл дур-
азвзалыйн тæф чи кæны, ахæм уæлдæф.
- Пецы Леуахийы ’рдыгæй æрдæджы сыгъзæрины
рæдзæгъдтау зыны пог сыгъд, нырма хъарм чи
дары, ахæм агури. Цалдæр лæджы йæ æттæмæ
гæвдæлоп кæпынц. Сæ къухтæй сырх агуритæ
тæмæнтæ калгæ уæлдæфы иæррæстытæ систой.
Стæм Яатт дзы æгæр чи басыгъд, ахæм æфсæн-
сыгъд, саубын агури куы фæзыны, уæд кус-
джытæ ее’рфгуытæ фелхынцъ кæнынц æмæ йæ
æнæбары æндæрьтрдæм бапиарынц.
Æз, цæттæ агуритæ чи калдта, уыдонмæ кæ-
сыныл фæдæн æмæ мæ исдугмæ Сарæтæ æрбай-
рох сты. Разылдтæн иецы йннæ кæронмæ. Мæиæ
йæ тачкæ æрбаскъæрдта иннæ—Паписмедова Са-
рæ дæр. Уый дæр асæй у иинæ Сарæйы хуы-
зæн, чысыл дæргъдзæсгом, хъæлдзæгдæр, ху-
•дæндзаст. Посебашвили Сарæ нырма йæ мад æмæ
йæ фыдимæ цæры. Цæстуарзонæй сын фиды сæ
бирæ лæггæдтæ. Паписмедова Сарæ.та у чындзы-
дзцд. Ис æй бинонты, хæдзары æфсæрм.
ле

— 0, æмæ куыд тагъд кусынц сæ дыууæ дæр,- -
«едзырдтон, мæ фалейæ агуриты рæдзагъдимæ
чи архайдта, уыцы лæгтæм бакæсгæйæ.
Зæрояд кусæг Дудайты Георги сæм хæлар
фыды цæстæнгас бадардта æмæ афтæ:
— Адонæй хуыздæр ам ничи кусы. Æз дæр ацы
заводы кусын иу 14 азы бæрц, хорз сæ зонын
се’рбацыдæй нырмæ. Тачкæтыл фыццаг кусын
куы райдыдтой, уæд сыл амадтой æрмæст дыгай
рæгътæ, Ныр ма сæм бакæс! Цæйас мæсгуытæ
■сыл амайынц! Иу ластæн уыцы уæззау хомыс
агуиритæй æрбакæнынц 80 бæрц.
Уæдмæ та æрбаселф кодта æд тачкæ Папис-
мсдова Оарæ. Йæ бынаты йæ куы æрæвæрдта, уæд
•æз бауадтæн, схæцыдтæн тачкæйы къухтыл. Фæ-
разгæ йæ бæргæ скодтон, фæлæ мын иуырдæм
фæуæз кодта æмæ агуритæ пецы зæхбынмæ
рагæргæр кодтой. Кусджытæ иыххудтысты, уæл-
дай тынгдæр та’ Сарæ йæхæдæг. Æз фефсæрмы
дæн. Фæлæ сæмуæдмæСарæ февнæлдта æмæ сæ
тагъд-тагъд дæттын райдыдта, йæ фарсмæ хо-
мыс-агуритæ басудзын æввоиг чи амадта, уы-
цы лæппутæм.
Цæст нæ хæцы Сарæйы февнæлдыл. Уыимæ
хъæлдзæг, худæндзаст.
— Уæззау у, æвæдза/ Сарæ, ацы куыст, дæ
хуызæн сылгоймагæн,—сдзырдтон æз, цæмæй
31

мын тачкæ кæй афæлдæхт, уый исчердæм ай-
рохкæнын кодтаид. Сарæ иу чысыл ахъу&ды
кодта, стæй ныллæг хъæлæсæй афтæ:
— 0, рæуæг нæу. Фæлæ горæты уынгты куы
фæцæйцæуай, æмæ дæ арæзт агуритæй бæр-
зонд хæдзæртты сырх къултыл сæууон хуры
тыитæ тæмæнтæ куы екалынц, уæд уый зæрдæ-
йæн цас циндзинад дæтты, уый та? Науæд йе ’рмт-
тæй цы агуритæ рацыд, уыдоыæй амад райдзаст
скъолайы дзæнгæрæджы хъæр куы азæлы, еа-
битæ хъæлдзæг хъæлæбагæигæ дуармæ куы ра-
гæргæр кæнынц, уæд уымæй дæр агуриара-
зæг банкъары цыдæр цин, цыдæр сæрыстырдзи-
над,— эагъта Сарæ æмæ та афтид тачкæимæ пе-
цы дуарæй фетте.
Æэ йæ фæдыл исдугмæ лыстæггай кæсгæ баз-
задтæн, стæй Тыбылы фырты афарстоп:
— Фæлæу-ма, дæ хорзæхæй! Бон цалгай агу-
ритæ æрбаласынц пецмæ Сарæитæ?
Шр’мæ у æртæ мын агуирийы, фæлæ йæ Дыу-
уæ Скрæйы фæндзгай минтæм схæццæ кæнынц.
— Уый тынг бирæ у, ахæм уæззау, æнæсыгъд
агуритæй,—дисгæнгæйæ загътон æз.
— Бирæ у, бирæ! Сарæтæ ныр фæйнæ иуæн-
дæсгай азтæ кусынц ам. Банымай ма, кæддæра
уыцы рæстæджы дæргъы сæ къухтæй цы сæ-
да^ай мин агуыритæ рацыд, уыдонæй иугай хæ-
32

дзæрттæ нæ, фæлæ æнæхъæн цалдæргай уæла-
дзыг зæринфаро галуаытæ нæ сырæзт.
Уыимæ Сарæтæ ерыс дæр кæнынц сæ кæрæ-
дзиимæ. Политахуырмæ дæр цæуыпц иумæ. Мызд
дæр стæмхатт йедтæмæисынц æмхуызон. Кæрæ-
дзи уарзынц дыууæ хойау,- æцæг иннæ кусджы-
тимæ дæр афтæ сты, уæвгæ,—йæ ныхас балхынцъ
кодта Тыбылы фырт.
• ■— Æвæццæгæн сæкуыст афтæ схæлар кодта,—
коивейеры цурмæ Сарæтæм бакæсгæйæ сдзырдтон
æз.
— Канд Сарæты нæ, фæлæ фæллой кæнын æн-
гом кæны æппæт кусджыты коллективы дæр. Нæ
заводы кусы алы адæмы мыггæгтæй: ирæттæ,
гуырдзиæгтæ, уырыссæгтæ, дзуттæгтæ, тæтæй-
рæгтæ æмæ æндæртæ. Гъе, æмæ иуылдæр сты
хæлар иу бинонтау,—загъта цехы гæс.
Ацы аз фыццаг кварталы пълан цал процен-
тæй сыххæст кодта уæ завод?
— Фарон дæр нæ завод пъланæй уæлдай рад-
та бирæ агури. Фæлæ ацы аа фыццаг кварта-
лы пълан еыххæет кодтам 21 февралмææмæ нæ-
химæ райсгæ хæсæй уæлдай рауагътам 380 мкн
хæрзгъæд агурийы. Уый зымæгон сезоны, фæ-
лæ та ныр сæрдырдæм нæ базыртæ уæрæхдæр
айтындздзыстæм, — загъта Владимир æмæ рацы-
дыстæм.
3*
33

Æгас заводыл зилæг конвейер та зилы æмæ зи-
лы. Æвæллайгæйæ хæссы агурийы чырæгтæ,—
коммунизм аразæг адæмæн ног райдзаст галуан-
тæ аразынæн. Æмæ ам алы агурийыл дæр ис
хуымæтæг, хæларзæрдæ, куыстуарзон сылгой-
мæгтæ Оарæты къухты æрмдзæф, сæ зæрдæты
хъармы æндæвд...
34

Тедеты Гиви
УРС ÆХСÆВТÆ
Сгуыхтдзинад адæмæй никуы рох’кæны, зынг
фæнычы куы бануæрдай, уыйау æй бадарынц сæ
зæрдæйы. Фæнык куы размæнтай, уæд зынг
ферттивдзæн æмæ та ногæй ссудзын кæндзæн
арт. Гъе, афтæ февзæрынц цæстыты раз сгуыхт
адæймæгты фæлгæндзтæ, сæ кой куы ’рхауы,
уæд. Мæиæн дæр нæ хъæбатыр фиййæутты мæ
зæрдыл æрлæууын кодта партийы Ленингоры
райкомы фыццаг секретарь Задишвили Нодар.
Уый тæккæ уыцы бон æрхæццæ Хъызларæй.
1. Мысинæгтæ райдайынц сæрæй
— Цæргæстæ сты, цæргæстæ, нæхи Уасилы
æмбæлттæ. Алы сæдæ мадæл фысæй дæр 97 уæ-
рыччы схъомыл кодтой! Æмæ сæ фæллой дзæ-
гъæлы нæу~знон райстой ГФЛКЦ ЦК æмæ
Гуырдзыстоны хъæууон хæдзарады министрады
зилгæ Сырх Тырыса!
35

Æз Уасилæн загътон:
— Тынг цымыдис кæнын уæ фиййæутты
сгуыхтдзинæдтæм æмæ мæ фæнды демæ æф-
цæгмæ ацæуын.
5 Уын бацин кодта, æхсызгон ын уыд мæ хъуы-
ды, æмæ уыцы бон арастыстæм нæ фæндагыл.
Уайтагъд фæстейæ фæуагътам Ленингоры
æмæ дарддæр машинæ тахти хæхты ’рдæм.
- Уасил райгонд у йе ’мбæлттæй. Уыдон сты:
Миделашвили Резо, Гарозашвили Уасил, Къо-
раты Бæтæ, Миделашвили Шалва æмæ иннæтæ.
— Ацы тырыса мах никæмæн ратдзыстæм. Нæ
бригадæйы уæнгтæ сæ сæрмæ уый нæ бахæс-
дзысты, — фидарæй дзуры Уасил. — Ныртæккæ
фос æлвьшдзыстæм дыккаг хатт. Алы фысæй
’дæр пъланæй уæлдай ралвындзыстæм æрдæг
•килограммы къуымбил. Мæнмæ гæсгæ уый хорз
лæвар уыдзæн партийы ХХПсъездæн.
Хур йæ боны куыст бакодта, фæстаг хатт ма
хæхты ахъæбыс кодта æмæ нал фæзынд.
— Мæнæ, гъе, нæ хъæу,—загъта Уасил æмæ
’цырд æргæпп кодта машинæйы гуыффæйæ.
Нæ размæ цингæнгæйæ рауад йæ мад.
— Афтæ, мæ хъæбул, афтæ, алы хатт дæр-иу
мæм де ’мгæрттимæ цу, цæмæ дæм фæдзырдтой
1райоимæ та?
> — Цæма1, мæм фæдзырдтой? Мæнæ, гъе!—загъ-
36

та цæхæрцæст лæппу æмæ зынджы хуызæн хъæ-
дабæ тырыса райтыгльта йæ мады раз.
— Мæ хъæбул... Мады зæрдæ ахæмтæн барухс-
вæййы. Фарны ист фæуæд уæ тырыса,—загъта
Уасилы мад æмæ йæ кæлмæрзæиы къабузæй
асæрфта цины цæстыеыгтæ.
...Сæумæрайсом сыстадыстæм, бæхтыл абад-
тыстæм æмæ æфцæджы ’рдæм арастыстæм. Мæ
саулохаг хуыррытт кæны æмæ йæ къæхтæ цæр-
дæг размæ исы. Хæххон рог уæлдæфæй айдзаг
вæййынц рæуджытæ. Сæууон уддзæф рæвдауы
адæймаджы цæсгом.
— 0, куыд цин кæндзысда лæппутæ! Балхъа-
наты Илойæн уал дзы йæ зæрдæ аскъуыйдзæн.
— Балхъанаты Ило та чи у? — бафарстон Уа-
€илы. . . .
— Уый дæр пæ фермæны бригадир у, ме ’мбал.
Кæрæдзимæ соцерысæй фæсидтыстæм. Хорз лæи-
пу у> фæлæ йыл исчи фæуæлахиз уа, уый ыæ
быхсы. Уымæй фылдæр уæрыччытæ райстам,
зæгъгæ, уый куы базыдта, уæд ын хъыг уыд,
иу цалдæр боны нал фæхудт. Стæй нын Уасил
Паулейы фырт Мжаванадзе Хъызлары нæ .бри-„
гадæйы фос куы федта æмæ пæ куы раппæлыд,
уæд ын уый дæр, цыма, хъыг уыд. Уый фæстæ
йæм, æвæццæгæн, æгад æрзынд, йæ бригадæйы
уæнгтæм фæсидт æмæ сын загъта: „Цыфæнды
37

зын нын куы уа, уæддæр Уасилы бригадæйыл
хъуамæ фæуæлахиз уæм." Æцæгæйдæр хорз ба-
зылдысты сæ фосмæ. Фæлæ сыл цоты райстæй
уæддæр мах фæтыхыстæм.
— Цал азы дыл цæуы, Уасил?—афарстон æй æз.
— Базæронд дæн, базæронд — æртын азы мыл
сæххæст... Кæсыс, мæ сæры урсытæ дæр фæ-
зынд,—хъазгæмхасæн загъта Уасил æмæ йæ
мидбылты бахудт. Фиййауы цард фыдæбæттæй
йедзаг у. 12 азы фиййау цæуын. Мæ фыд дæр
фиййау уыд, ме ’фсымæртæ дæр ацы куыст кæ-
нынц. Чысылæй дæр тынг уарзтон фосы уасын,
цъæх нæууытыл сæрибарæй ратул-батул кæнын,
фиййауы уадындзæй уасын, сæрд хæдзармæ нæ
цыдтæн. Астæуккаг скъола каст куы фæдæи, уæд
ма мæ цы хæйрæг баурæдтаид! Райстон мæ фы-
ды лæдзæг æмæ фермæмæ бацыдтæн кусынмаз.
Фосмæ зилыны хъуыддаджы уый агъоммæ
фæлтæрд уыдтæы æмæ фыццаг аз нæ фосы дзуг-
тæ дывæрæй куы рыскъæрдтам, уæд мын саргъ
кодтой. Иу азы фæстæ мæ хисдæр фиййауæй
баурæдтой, уый фæстæ та—бригадирæй. Дыууын
цыппар адæймаджы куысты тыххæй, дам, ды
хъуамæ дæдтай дзуапп. „Нæ" зæгъæн дзы нæ
уыд. Хъуыддаджы дыл куы баууæндой, уæд
дæхи ма хъуамæ фегад кæнай.
1 Уалынмæ хур нæ фæсонтæм æрындæвта.
38

Цалынмæ Сангалы хохмæ хæццæ кодтам, уæдмæ
фос сæхи хорз федтой æртæх кæрдæгæй.
...Куыйтæ ныл сæхи бирæгътау ныццавтой.
Стыр урс куыдз мæ, цыма, бæхæй рисынмæ хъа-
выд, уыйау мæм хæрдмæ гæпп -теодта. Фæлæ
Уасилы хъæлæс куы фехъуыста, уæд йæ къæ-
дзил батылдта æмæ басабыр.
2. Фембæлд
Цыма фронтæИ æрыздæхтыетæм, уыйау ныл
амбырдысты фиййæуттæ.
— Цы ног хабæрттæ ис быдыры? Цæмæ дæм
дзырдтой, Уасил?
— Фæуæлахизыстæм! Зилгæ тырыса дæр рай-
етам,—загъта Уасил æмæ тырыса райтыгъта.
Цины нысæнттæ фæзындысты еегасы цæсгæмт-
тыл дæр.
Ацыдыстæм Хъелы цады ’рдæм. Цъæх-цъæ-
хид гауызау фæйлауæнтæ кæны цад. Хæхты
бæрзонд цъуппытæн сæ ныв зыны йæ арф хъæ-
бысæй. Цыкурайы фæрдыгау æрбынат кодта цад
хæхты ’хсæн.
■—Уæртæ, гъе, нæ уæрыччытæ дæр, Гароза-
швили Уасо æмæ Миделашвили Резо кæмæ зи-
лынц, уыдон, —загъта бригадир æмæ уыдоны
’рдæм фæрастыстæм.
39

Æз ын йæ цæстытæм бакастæн. Бамбæрста,
цы зæгъынмæ йын хъавыдтæн, уый æмæ мæм
йæхæдæг фæраздæр:
— Адон раггуырд уæрыччытæ сты. Далыстæй
сæ уымæн не ’взары æвæлтæрд цæст.
Æризæр. Фиййæуттæ фос иу раымæ æртымбыл
кодтой. Лæппутæ арт скодтой. Ихсьтд æхсырфы
хунзæн мæй æрбайсæфт. Æрмæст ма стъалытæ
тыбар-тыбур кæнынц, талынджы бæрæг дарынц
фиййæутты арт æмæ фысты æрттиваг цæстытæ.
Зæронд фиййау Хъида йе ’мбæлттыл йæ цæ.ст
ахаста æмæ райдыдта дзурын.
3. Уыдон тыххæй дзырдта дада Хъида...
— Мæ царды хабæрттæ та цы дзуринаг сты...
Æз, мæ хъæбул, нскæйонæй хъомыл дарн. Цар-
ды уæз чысылæй банкъардтон. Уыцы бонтæ куы
рымысын, уæд мæ зæрдæ ныккæрзы. Хъи-
зæмарæй нæ мардтой хъæзныджытæ. Нымæт,
куыд æууæрдынц, афтæ нæ æууæрстой сæ къæдо,
ты бын. Фæлæ сын Советон хицауад кæронскод-
та... Колхозтæ сарæзтам, нæ фос баиу кодтам,
æниу иæм цас фос уыд, фæлæ нæм иу цъус
цыдæртæ æрбамбырд, райдыдтам сæм • зилын.,
Ныр нæ колхозы фосы дзугтæ зæххыл уæз кæ-
нынц... Æрдæбон мын доæнæ Гиглайы фыр’т аф-
40

тæ загъта, баулæфын, дам, дæ кæндзыстæм.
Улæфт та цы у? Ахæм дуг цы зæронд риййа-
фа, уый куыд хъуамæ баулæфа? Цы цæсгомæй
бацæуон коммунизммæ, æз уый тыххæй куы ни:
цы саразон, уæд?..
Уый фæстæ фысты куыд базонын хъæуы,
ууыл бацайдагъ дзырд.
—|Лцы хъуыддаджы нæ бригадирæн æмбал
лæй. Æз фысты фæдыл базæронд дæи,, фæлæ
фысты уый куыд базоны, афтæ æз нæ. Æрдз
алкæмæн нæ балæвар кæиы ахæм æвзыгъддзи-
над. Сæдæ фиййауæи чи зоны иу разына ахæм.
Уасо фысмæ иу каст куы акæны, уæд æвиппай-
ды базоны, йæ уæрыкк кæцы у, уый. Дзуджы
’хсæн бирæ хатт мин фысы вæййы зæттæгта*.
Хатт сæдæ мадæл фысы иу бон дæр ныззайынц.
Уæд уæрыччытæн сæ мадæлтæ фæнвддзæгтæ
вæййынц. Ахæм рæстæджы фиййау хъуамæ ба-
зона уæрыччытæн сæ мæдты æмæ сæ алкæй
дæр бадара йæхи мадыл. Науæд ноггуырд уæ-
рыкк ю бонмæ йæ мады нæ базоны æмæ уæд
гæнæн ис æмæ уæрыкк мæлгæ дæр акæна.
— Куыд хъуамæ базындæуа уæрыччыты, мæ
фыды хай, уыдон сегас дæр æмхуызон куы вæй-
йынц, уæд?
— Цытæ дзурыс, мæ хъæбул, куыд иугъуы:
-зон сты? Уыдонæй алчи дæр йæхирдыгонау рæ-
41

сугъд вæййы. Сæ бырынчъытæ, сæ хъустæ, сæ*
тгьæхтæ, сæ фæхсынтæ æмхуызон нæ вæййынц.
Фиййæуттæ алцыппæт дæр сæ фыдæлтæй базо-
нынц. Уасил дæр ахæм æвзыгъд лæлпу у æмæ
йæ фыдæй базыдта æппæт дæр. Мæнæ йе
’мном, Гарозаты лæппуйы хуызæн уæлыгæс та
æ’гас колхозы дæр нæй. Уæрыччытæ сты йæ
циндзинад, йæ хъомылгонд’ уæрыччытæ куы
сдалыстæ вæййынц, уæд сæ ныббуц вæййы.
Иу бон мын зондджыи лæджы ныхас ракодта:.
Уæрыкк, дам, сывæллонæй хъауджыдæр нæу.
Мазллæг сывæллонæн, дам, æндæр æмæ æн-
дæргъуы^он хæринæгтæ куы дæдтай, уæд стых-
джын вæййьт. Афтæ у уæрыкк дæр.
Цæхх дæр сын æнæзивæг дæдты. Уæрыччы-
тæм, зæгъы, цæхх дарыны рæстæджы тыпг хъус
дарын хъæуы. Фыс уæлдай цæхх куы асдæра*.
уæддæр ын ницы ракæндзæн. Уæрыкк афтæ нæу.
Уый сывæллонау йе ’фсис нæ зоны. Зыд кæны
æмæ йын уæлдай цæхх йæ игæртæ басудзы.
„Уæрыкк ногдзыд кæрдæг уарзы,"—афтæ фæ-
зæгъы алы хатт,—æмæ*кæмдæриддæр ахæм кæр-
дæг вæййы, иуыл уырдæм фескъæры йæ уæрыч-
чы’гы хизынмæ. Гарозаты лæпнуйы фæзмынц
иннæтæ дæр. Ибон мæнæ Миделанты Шаликъо
мачи фæраздæр уа, зæгъгæ, дзæбæх кæрдæгмæ,
æмаЬ йæ уæрыччытæ сæумæрайсом аскъæрдта
42

хизынмæ. Æртæх кæрдæгыл зыдæй хызтысты
’нахъомтæ æмæ сæ былтæ схæлмагысты. Аккаг
ын фæци уый тыххæй бригадир.
Зæронд фиййау сабыргай дарддæр кодта йæ
ныхас. Фæлæдзыйæ фосдæр рохнæ уыдысты—
йæ хъус сæм дардта.
Æмбисæхсæвæй ахызт. Иу мигъы къæм дæр
никуы уал ис арвыл. Мах нымæтты нæхи етых-
там æмæ арты фарсмæ æрулæфыдыстæм.
Бон дзир-дзур кодта. Мигъы къуымбил ныл-
лæууыд нæ сæрмæ. Чысыл фæстæдæр арвы нæ-
рын райхъуыст æмæ тæрккъæвда ныкгсалдта.
Фиййæуттæ дзуджы алыварс æрхъула кодтой,
фыстæ куы фæтæрсой, зæгъгæ, æмæ куы нып-
лырх ой.
Фæлдд къæвда бирæ нæ ахаста. Чысыл фæстæ-
дæр хур дæр ракаст æмæ фос лыстæг хуырдур-
тау анырхысты æртæх кæрдæгыл. Æнусон дъи-
титæ рарттывтой. Æртхæрæн у ам æрдзы рæ-
сугъддзииад: Хъелы цады цур бæрзонд хæхтыл
мит æрхæцыд, бынæй сæ хъæбысы та фосы урс
-дзугтæ бамбæрзтой æмæ’сой кæрдæг зæрдиагæй
мерс кæныни.
Хæрзбон загътон æвзыгъд фиййæуттæн æмæ
мæ фæндаг уырдыджы дæлæмæ скодтон, фæлæ
ма у&ддæр мæ хъустыл уади фысты уа-
сын.
43

4. Уалдзыгон æхсæв
Хъызлары тыгъд быдыры дымгæ къуыззитт
кæны, хæдзарон æфсинау мæрзы мит æмæ йаз’
кæдæмдæр йæ разæй скъæфы. Мигъ æрбадт æгæ-
рон быдыртыл, Æфсæддонау фидар къахдзæфтæ
кæны Уасил Ногъайы тыгъд быдырты æмæ
хъуыды кæны йæ райгуырæн хæхтыл... Йæ цæс-
тытыл уайы йæ мад, афонмæ та бады рудзын-
джы’фарсмæ, æхсайдзæнис йæ зæрдæ. Фæлæ
тагъд фæуыдзæн зымæг, фос атæрдзысты сæхи-
мæ æмæ та йæ ниййарæг мад йæ фырты размæ
мидбылхудгæ рауайдзæн.
Цыма бафæллад, уыйау дард кæмдæр „зæххы’
кæрон" айсæфт хур... Дымгæ йæ кæион нæ уагъ-
та...
— Цу-ма, Бобриа, фысты раздах, — бардзырд
дæдтæгау загъта Уасил йæ куыдзæн. Куыдз ын’,
цыма æцæг йæ ныхæстæ бамбæрста, уыйау йæ
къæдзил батылдта æмæ фосы дзуджы ’рдæм аз-
гъордта.
Йæ фосыл рахъæр кодта Уасил.
* *
Хуыссынц, улæфынц Уасил æмæ дада Хъида,
фæлæ сæ хуыссæг нæ ахсы. Фос зайып райдыд-
той 1 æмæ сæм хъусдарын хъæуы.
44

Чысыл йæ цæст фæсайдта Уасил æмæ сыстад.
Хъида хуыссæджы цъынд нæ федта.
— Худинаг уæм. нæ кæеы, ныр цал ног уæ-
рыччы райгуырд æмæ махæн ницы загътат!—
загъта Уасил радгæс фиийæуттæн, зæттаг фыс-
тæ кæм уыдысты, уырдæм куы бацыд, уæд.
— Кæс ма адонмæ, фыстыл исты куы ’рцы-
даид, уæд ма нæм цы цæсгомæй сдзырдтаиккат,
цы ми кæнут?—хъыггæнгæ загъта Хъида.—Æви
уæ мæ сæр ницæмæн уал хъæуы? Зæронд гал,
дам, йæ сыкъатæй хуым кæны, никуы фехъуы-
’стат?
Бурдзалыг лæппу ныссырх, фæлæ уæддæр
’дзуапп радтын бафæрæзта:
—’Мах иуылдæр дæуыл куы сахуыр стæм, да-
да Хъида... Нæ фердæхт, нæ арæхстдзинад рав-
дисын нæ фæндыд.
Хъида разыйæ йæ мидбылты бахудт. „Хорз
фæдонтæ нын хъомыл кæны," — ахъуыды кодта
æмæ йæхæдæг дæр ноггуырд уæрыккмæ ныг-
гуыбыр кодта.
1 — Уый дæр афтæ, уый дæр афтæ... кæс ма цы
рæсугъд хъустæ йын ис, цы уæздан былтæ...
Алæма дæ уæрджытæ та куыд сты? Мæнæ дис-
саджы уæрыкк!—цин кодта дада Хъида.
— Иу, дыууæ, æртæ, дæс, дыууын, цыппор...
иуылдæр æнæниз.
45,

Æхсазв бонырдæм фæфæлдæхт. Уасилдеи йæ
дæотытæ ныггыццылтæ сты, иннæтæн дæр аф-
тæ, кæ бафсæстысты хуыссæгæй.
Фосы уæлхъус æрлæууыдысты бригадæйы
иннæ уæнгтæ. Уасил бафынæй. Хъида йæ сур-
дымæн æррæвдз кодта, артыл сугтæ баппæрста.
„Хорз у иу æхсæв цыппор уæрыччы",—хъуыды
кодта зæронд фиййау.
— Баулæф, дада, уæрыччыты мах бадардзыс-
,таж,—загъта æвзонг лæппу зæронд ла^гæн,
— Нæ, мæ хъæбул, нæ, мæхи бар мэе уадз!
Æцæг уæрыччытимæ хорз рæхсыс, фæлæ ,мæ
къухы чи райгуырд, уыдон дын фæхæццæ уы>
дзысты, сæхи мæдты не ’ссардзысты æмæ тæри-
гъæд сты. Сымах мадæл фысты аскъæрут хи-
зынмæ.
Милдзых уæрыкк хъæр кæны йæ мадмæ, мад
агуры йæ уæрыччы, сæдæгæйттæй уасынц. Уадз
æмæ ноджы фылдæр кæной!..
Уæрыччытæ афсæстысты хъарм æхсырэей, уай-
тагъд фæхицæн сты сæ мадæлтæй,
Цъæх мигътæ рафт-бафт кæнынц Ногъайи
тыгъд быдырты сæрмæ.
— Хорз у, мигъ кæй бады, уый, фос сæхи аф-
саддзысты æртæх кæрдæгыл. Цы хорз зыма?г
скодта, уæвгæ! Аца’л-ауалазы цæуын Хъызлармæ
æмæ дзы ахæм зымæг никуы-ма федтон. Кæрдæ^
46

яæхиуыл схæцыд, ацы цæугæдон дæр нал ба-
сур,—-афтæ хъуыды кæны дада Хъида æмæ мид-
<5ыл худгæйæ фæлгæсы Ногъайы быдыртыл. Уым
ис фарн, уым ис бæркад, уым хъайтар фиййæут-
тæ æрвитынц урс æхсæвтæ...
47

Плиты Илъя
БУЗНЫГ, ПЕТРО!
Цхинвалы арæзтадон Управленшш канторамæ
куы бацæуай æмæ кæй фæнды дæр куы бафæр-
сай, хуыздæр сисамайæгыл уæм нымад чи цæ-
уы, зæгъгæ, уæд æнæмæнгæй фехъусдзынæ:
— Хорз сисамайджытæ нæм бирæ ис, фæлæ се
’ппæтæй фæлтæрддæр æмæ арæхстджындæр Ти-
тов Петро у.
Раст зæгъын хорз у, мæиæы æхсызгон уыди,
мæ зонгæ лæгæй мын афтæ кæй раипæлыдыс-
ты, уый. Бацин кодтон, уæдæ цы? — раззагон
адæймагыл фембæлын мæиæ нæй!
Æз Петройы баййæфтоп йæ куысты уæлхъус.
Уый лæууыди фæйнæджытыл æмæ сис амадта.
Æфсæйнаг хафæнæй ведрайæ цырд иста змæст,
æркалдта-иу æй дуртыл, алæгъз-иу æй кодта,
æмæ та-иу ног агуиридур иумæйаг рæнхъы йæ
джиппы абадт. Петро афтæ зæрдиагæй архайдта,
дур дурылафтæ дзæбæх æмæ арæхстгай æвæрд-
’та^, хафæнæй-иу змæст афтæ дæсны сæрст ра-
кодта æмæ йæм лæг кæсынæй не ’фсæсти. •
48

Йæ рæгъ куы баххæст кодта Петро, уæд къух-
ыæрзæнæй йæ ныхи хид асæрфта, ноджы дæр ма
еисыл иу кæронæй иннæ кæронмæ йæ цæст ахас-
та, стæй ме ’рдæм раздæхти, ауыдта мæ æмæ мæ
афарста:
— Ды ам цы ми кæныс, мæ хæлар? Æгас цу!—
Петро мæм йæ цонг æрбадардта, мæ къухтæ
чъизи сты, зæгъгæ. Æз дæр ын дæ бон хорз
загътоп æмæ йыи йæ фидар, ставд цонг дыууæ
къухæй зæрдиагæй нылхъывтон.
— Цæй куыд цæуы дæ куыст, Петро, дæпълан-
тæ иетыгар æххæст кæныс?
Пстро ницы сдзырдта, фæлæ мæм йæ фарсмæ-
лæууæг сисамайæг æрбадзырдта:
— Петро дын йæхи тыххæй ницы зæгъдзæн.
Мæнæ тагъд снхоры улæфт уыдзæн æмæ дын мах
æппæт дæр радзурдзыстæм.
Цалынмæ арæзтадыл мæ цæст хастон æмæ араз-
джыты куыстмæ ракæс-бакæс кодтон/ уæдмæ бо-
ны фыццаг сахат дæр сси. Радиойæ Мæскуыйы
Кремлы курантты сигнал райхъуысти. Ныууа-
сыди гуымæг дæр.
Пстро тагъд-тагъд йæ раздарæны баст ай-
хæлдта, сисыл æй æрывæрдта, стæй йæ къухтæ
ахсадта краны донæй, нæ цæсгомыл дæр дзы
скæлдтытæ кодта æмæ мæнмæ ’рбакæсгæйæ афтæ
бакодта:
4*
49

— Бахатыр кæн, æз сихор хæрынмæ хæдзармæ
ныууайон.
Хуыдта мæн дæр сæхимæ, фæлæ йын æз не
сразы дæн æмæ уæд йæхæдæг фæцæуæгис.
Кусджытæй чидæртæ нæ ацыдысты хæдзæрт-
тæм. Иу цалдæрæй фæкъорд сты иу ранмæ.
Мæнæ Дзигойты Гиуæрги—сисамайджыты бри-
гадæйы бригадир, йе ’мбæлттимæ бæласы аууон
æрбадтысты æмæ сæ хæринæгтæ газсттыл ра-
вæрдтой.
— Нæ сихормæ дæ хонæм,—-бахатыд мæм Гиуæр-
ги, фæлæ сын куы загътон, хæрдцжын кæй дæн,
уый, уæд мæ ныууагътой æмæ сæ фарсмæ бæ-
ласы бын иæууыл мæхи æруагътон æз дæр.
— Титов Петро мæнæн мæ ахуыргæнæг у,—рай-
дыдта дзурын Гиуæрги,—сисамайын мæ уый са-
хуыр кодта. Мæнæй хуыздæр æй ничи зоны. Аст
азы бæрц ацы арæзтадон Управленийы кусы,
æмæ уымæй дæр цавæр кусæг у. Цæсгомджын
куыст кæны. Уыимæ ныр цалдæр азы парторга-
низацийы бюройы секретарь у. Иетро алы хъуыд-
дагмæ дæр æвзыгъд у. Æмæ 31æ кусджытæ куыд
бирæ уарзынц, уый куы зонис! Фарон æй Управ-
ленийы кусджыты коллсктнв раразмæ кодтой го-
рæты Советмæ денутаттæм кандидатæй. Остров-
скийы æвзарæн окруджы ’æвзарджытæ та йын
сæдæ процептæй сæ хъæлæотæ радтой æмæ æв-
50

зæрст æрцьгдц депутатæй. Петро цæргæ дæр Ост-
ровскпйы уынджы кæны. Ады уынджы цы 24
фатерон хæдзар фæлгæсы, уым бирæ тых, бирæ
хъару бахардз кодта Петро йæ уарзои æмбæлт-
тимæ. Æмæ куыд рæсугъд арæзт у! Пикуы йæм
скастæ?
-—Куыннæ, рæсугъд арæзт у,—дзуапп радтон
зез дæр.
— Уыцы цæрæн хæдзары рæзты чи фæцæйцæ-
уы, уый йæм æнæбакæсгæ нæ фæвæййы! Петро
пæхæдæг дæр арæх фæцæуы ууылты æмæ йæм
кæсынæй нæ фефсæды, æхсызгон ын вæййы йæ
арæзт хæдзармæ кæоын. Уыцы хæдзары цæрджы-
тæй чидæртæ Петройы хонгæ дæр фæкодтой.сæ
■фынгмæ æмæ йын цас фæарфæтæ кодтой. Оæр-
магонд гаджидау рауагътой йæ цæрæнбонты тых-
хæй. Цал æхмæ цал адæймаджы фæарфæтæ кæны
Летройæи, уыдон чи фæнымайдзæн!
Арæх фехъусы Петро ахæм ныхæстæ:
— Ды хорз лæг дæ, нæ горæты цæрджытæ^ дæ
«сæхи ’фсымæрау уарзыпц, хорз зæрдæ дæм> да-
Æмæ сын уæд Петро дæр дзуапп фæдæтты:
— Мæ бон цы у, уымæй архайын, мæ тых æмæ
мæ хъаруйыл нæ ауæрдын, фæлæ мæ куыд.æп-
пæлут, ахæм диссагæй ницы сарæзтон. Мæнæи
мæхицæи дæр æхсызгон вæййы, хæдзар-. арæзт
51.

куы фæвæййы æмæ дзы дæрынмæ куы бацæуынц^
уæд. Уадз æмæ мæ арæзт хæдзæртты нæ адæм
аенæнизæй æмæ амондджынæй цæрæнт! Рæсугъд
хæдзæрттæ аразын та мæ бар уадзут, горæт ахæм-
тæй фидауы*
Петро кæддæриддæр уыиджы куы фæцæйцæ-
уы, æмæ куы фæкомкоммæ вæййы йæхи арæзт
хæдзæртты рудзгуытæм, уæд æм афтæ фæкæсы,
цыма йæм алы ранæй дæр æрдзырдæуы: „Стыр
бузныг, Петро, дæ сыгъзæрин къухтæ фæрнæй
фæдар1"
Æмæ уæд Петройæн йæ зæрдæ куыд барухс
вæййы, уый куы зоннс, йæ къахайст фæцырд-
дæр кæпы, атындзы йæ куыстмæ, æрлæууы æмæ
уæд ноджы хъæлдзæгдæрæй райдайы снсты ама-
йын.
*
* •*
Пстро йæ бинонтимæ цæры Островскийы уын-
джы æттийæ-мидæгæ’й уарднгъуыз ахорæнæй
сæрст дыууæуæладзыг бæстыхайы. Мидæмæ куы
бацæуай, уæд дæ цæстытæ райвæз-байвæз кæн-
дзысты уæтты къуымты, мæнæ цæйау акæныпц:
дзуарбадæны хуызæн сты, алгъуызон рæсугъд
æмæ зынаргъ дзаумæттæй се ’мыдзаг. Æмæ аф-
яæ ’нхъæл дæ, йæ хæдзæрттæ аразынмæ искæй
52

къух бахæццæ! Нæ. Иууылдæр Петройæн йæхи
къухæй арæзт сты, аиайгæ дæр сæ йæхæдæг
•скодта, еæрдгæ дæр, æгæрстæмæй сæ пъол дæр
йæхæдæг скодта. Æмæ йæ адæм сыгъзæрии къух-
ты хицау дæр, йе, уын тыххæй хонынц!
Æмæ йын куыд хорз бинонтæ ис! Йæ ус Настя,
хæларзæрдæ, хæдзардзин адæймаг, Петройæн
балæвар кодта иу лæппу æмæ дыууæ чызджы.
Йæ лæппу Уасил нырма фарон æрыздæхт Сове-
топ Æфсады рæнхъытæй. Уый дæр Петро, са-
хуыр кодта сисамайын æмæ иумæ фæкусынц. Йæ
хистæр чызг Валя чындзы ацыд Кутаисмæ, йæ
кæстæр чызг Лида дæр астæуккаг скъола каст
фæци æмæ ныр кусгæ кæны.
Петройæн цымыдисаг у йæхи царды фæндаг.
Куы йæ фæрсай, цы ’гъдауæй æрбафтыдтæ Цхин-
валмæ, зæгъгæ, уæд дзуапп фæдæтты:
— Уый уыди Фыдыбæстæйон хæсты рæстæ-
джы. Уæд æз фронты фæцæф дæи æмæ хуыс-
сыдтæн Ленинаканы æфсæддон госпиталы. Уыр-
дыгæй мæ куы рафыстой, уæд мыи мæ зонгæ
ирои æмбæлттæ дзырдтой Цхинвалы тыххæй
хорз горæт у, махмæ рацу, зæгъгæ. Æмæ гæды
ныхас нæ загътой, мæ зæрдæмæ тынг фæцыдис
Цхинвал. Уымæ гæсгæ мæ райгуырæн бæстæ Ук-
раинамæ нал ацыдтæн æмæ баззадтæи, мæхицæн
хæдзар сарæзтон, сывæллæттæ нын рацыд. Уæ-
53

Дæй -фæстæмæ ам цæрын, сыхæгтæ мын хорз-ис^
хæлæрттæ дæр афтæ, мæ куыст уарзын, мæ зæр-
дæдзы райы, адæм мын аргъ кæнынц.
Æиæ раст зæгъы Истро. Адæм ын йæ куые-
тæн стыр аргъ кæиынц. Раззагон адæймагыл ны-
мад цæуы. Уæртæ ма, Къостайы фæзуаты раз-
мæ’цы’алейæ нс, уырдæм бацу, уым фантанты
фаремæ рæсугъд ран хъæдабæйы уæлæ кады
фæйнæгыл сты’нæ областы раззагон адæймæгты
иывтæ. Уыдошшæ ис Тнтов Петройы иыв дæр.
Æмæ уый та стыр кады нысан у.
Петро йæ дæсныйадыл бирæ хорз ахуыргæни*
нæгты’схъомыл кодта. Мæнæ Дзигойты Гнуæр-
ги, раздæр дуртæ хаста лæггуыфы, чъыр æмæ
эмис дæр змæста, арматургæнджытимæ дæр куыс-
та, къултæ сæрдын дæр хорз зоны. Йæ уарзои
ахуыргæнæгау цалдæр дæсныйадыл сахуыр.
Ныр йæхæдæг бригадир у.
• Уæртае уый та Виктор у — сæрдæг, уый дæр
уарзы Петро йс ’взыгъддзинад æмæ йæ хорз куыс-
ты тыххæй. Уый хæдзары къултæ афтæ байсæр-
ды æмæ авджы хуызæн ныллæгъз вæййынц, аф-
тææнгом æмæ хъæддых сæрст вæййынц æмæ
сæчзæгæл дæр нæ ахиздзæнис. Æмæ цасн уын
хушæи кусджытæ, сæ иуæй сениæ дъаруджын-
дæ|).Чи дзыслсамайæгу, чп сæрдæг, чи та арма-
тургæнæг, омæ сæ куыст куыд хорз цæуы, куыд!
54

Цæвиттон, сисамайджытæ фыццаг уæладзыг амад
фесты, зæгъгæ, уæд ыл арматургæнджытæ кæ-
рæй-кæронмæ æфсæйнаг рон абæттынц, стæн йæ
арматур скæнынц. Виктор æмæ йе ’мбæлттæ та
хæдзары къултæ райдайынц сæрдын, æмæ аф-
тæмæй куыст куыд рæвдз цæуы! Хæдзар тагъд
ацæттæ вæййы, æмæ та уæд æндæр ран райда-
йынц кусыи, аразыи.
— Адæм райгонд хъуамæ уой нæ куыстæй.
Аразын хъæуы хорз, аслам æмæ тагъд!—афтæ у
Петройы фæдзæхст æмæ йæ ныхас æххæст дæр
кæны хъуыддагæй.
55

Екатеране Хоцуашвила
А Б Р И А
Хъæдгæроны сæрвæты сæрмæ бадæг фиййау
йæ уисæй тыхджын цавта цъæх-цъæхид кæр-
дæг, Афтæ зынд, цыма йæ тых цæуыл бахардз
кæна, уый нæ зыдта. Хъанчеулайы коммæ кæс-
гæйæ, арф хъуыдыты аныгъуылд фиййау. Цыма
йæ разы хъуынтъызæй лæууы колхозы сæрдар,
къарандашæй хойы фыссæн стъол. æмæ дзуры:
— Цы ма дæ хъæуы, Абриа, хъæу дын дæ
дæлбар бакодта колхозы рæгъау æмæ ды та,
æвзонг адæймаг уæвгæйæ, зивæг кæныс. Хур
цалынмæ æмбисбоимæ ссæуы, уæдмæ хъуццыты
сæрвæтмæ нæ ауадзыс. Худинаг дæм нæ кæсы?
Дарддæр дын кæй нал ныббардзыстæм, уый
зон...
Ацы рæстæджы къаиторæмæ æрбацыд фер-
мæйы гæс Кесаури Шакро. Мæсты хуыз фий-
паумæ куы бакаст, уæд бамбæрста, хъуыддаг
цæй мидæг уыд, уый. Сæрдярмæ йæ цæст фæ-
ныкъуылдта æмæ фиййауы ’рдæм балæууыд.
56

—Байрай, Абриа, цы дæ сæр æруагътай свдæл-
лонау, истæуьтл мæсты кæныс, миййаг?
—Æндæр æй ницы мæт ис, гье, маст кæныны
йедтæмæ,--сæрдар йæхифæхæццæ кодта ныхасы.
Æмæ зивæггæнджытæ дæр маст кæнын . зо-
нкнц?
— Зивæггæнаг?~бадис кодта Кесаури, хæйрæ-
гау та йæ цæст фæныкъуылдта сæрдармæ æмæ
-сдзырдта: — Абриа æмæ зивæггæпаг?! Баланашви-
ли, чи дын загъта, уый? Абриа æндæр фиййзеут-
тæй фæстæ кæй нæ лæууы, уый гуырысхойаг
куы никæмæн у.
Лбриа зулмæ бакастис Косауримæ, йæ цæагом
нодкы фæсырхис, æвиипайды фæзылд дуары
чрдæм æмæ тагъд къахдзæфтæй рацыд хатæнæй.
Æппæт уыдон уыдысты колхозы къанторæйы уый
размæ бон изæры. Абриайæн æрынцой нал уыд.
Æксæв ыл хуыссæг нал хæцыд. Райсом нæма
зербабон, афтæ фермæйы хъуццыты Зебахъуры
’сæрвæттæм аскъæрдта.—-Йеныр æй куы феннд
сæрдар,—хъуыды кодта уый.
Абриа бады хъæдгæрон* сæрвæты сæр æмæ
зсъуыды кæны: Уæддæр мыл знон цæуыл . худ-
тис фермæгæс? Æнæзивæг æмæ раззагон куы
; 57

уаин, уæдмæм афтæ дæр нæ.хыл кодтапд сæрдар.
Фæлæ афтæ магусайæ дæр мæ зæрдæ мæхимæ-
да*'хсайы. Алцьгдæр. Абрийайы аххос цæмæп
нæпыпц: Æхсырæрдыгъдæй фæсте% зайæм æмæ,.
дам, уын фиййауы аххос _у., Фæстæзаддзина-
ды æцæг аххосæгты тыххæй цæмæннæ дзуры
сæрдар. Фермæйы 78 хъугæн дуцгæтæ . 58* йед-
тæмæ куьгнæ ис, уæд уый тыххæй цæуылнæ
дэуры?
гаГАцы хъуццытæй абоны онг æрдыгъдэ?уыд
фæйпæ 450 литъыры, æхсыр. Бынæттон мыг-
гаг хъуццытæй уый иæ дæр афтæ цъус .у. Фæ-
лæ æхсыр кæныпы сезон 78 нæ, фæлæ æрмæст
58 хъуджы кæй дуцæм, уый дæр Абриайы. ах-
хое у? Хъуццыты техникон æгъдауæй базди-
нагкæныны нункт æмæ йæ, гæс (зоотехник
Оирана Тъатт>унашвили) æвзæр кæй кусынц,
уый дæр Абриайы аххос у? Науæд ныр .та?'Мæ-
ша афæдзы æмбис фæцис æиæ 32 хъугæй, иыр-
м& базаинагчындæуыд æрмæст 29. Хъуццытæй
та ацы аз дæр хуыскъ бирæ баззайдзæи, уæдæ-
цы уыдзæн.
•л
* •**
’ Цахæмдæр; уынæр æй хъуыдытæн фæицпæрд.
кодта Абриайы. Уалыимæ ауыдта, хъæдæй цьь
58

дыууæ лæджы æрбазынд, уыдон. Саз иу уыд йге-
нвæг, йн’нæ та—бригадир Арчил’ Тъатъунаигви-
ли. -’
Ног æрбацæуджытæ фæдзырдтой Абриамæ
дæлæмæ аууонмæ рацу, зæгъгæ. Уыцы рæстæ-
джы Абрианы фæндыд æрмæетдæр иупæгæй
уæвын, некæимæ ныхас кæнын æм бынтондæр нæ
цыд. Фæлæ уæддæр сыстад æмæ сындæггай
ныццыд фæзмæ æрбацæуджытæм.
— Нæ хъуццытæ алы бон дæр афтæкуыхизик-
кой, æнæ хъазгæйæ зæгъын, уæд æхсырæрдыгъд
зынгæ фæфылдæр уаид,—сæ гуыбынтæ лалымты
.Чуйзæн кæмæн сты, уыцы хъуццытæм кæсгæ-
йæ загъта бригадир. ’
— Уыдон афтæ хиздзысты, кæй зæгъын æй
хъæуы, уæдæ цы ми кæндзысты, æрдзы тых би-
рæ у, кæрдæг та—парахат. Ды ууыл. куы
ахъуыды кæнис, цæмæй та зымæджы сæ фæре-
тæ æххбрмагæй ма бахауой, уæд уый хуыздæр
уаид,—загъта Абрна.
—Æмæ уый та цæмæн афтæ зæгъыс, Абриа,—
быцæугæнæджы фарст æм акодта йе ’мбал фий^
йау..
-^Уымæн æмæ холлагæй нфтонг нæ вæййаш.
Сæфды хорз схæсгæ хъуццыты тых декабрмæ
фаг дæр н& вæййы.
Брнгадпр хорз æмбæрета, Абриа кæм дзырд~
59

та, уый. Х’оллагцухыл сæи < зьшæг дæр бирæ
хæттыты уыд ныхас.. Лцы хъуыддадяш фий-
йæуттæ бригадирты кæй азымджын кодтой, уый
^хатыд Тъатъунащвили æмæ уæндонæй загъта:
— Фиййау дæ æмæ .зымæджы фæсауæрцтæ
хъуамæ зонай.
— Ау, æмæ сьшах та аууæтты бадат, фынæй
кæнат, нæ?—мæстыгъуызæй загъта фиййау. Мæ-
нæ сæрд фæцæуы æмæ сымах та нырма уæ сп-
л.осы уæрмытæ уынгæ дæр пæ -фæкодтат, иу
Зындзыг хос дæр нæма сцæттæ кодтат. Æфсæнт-
тæ арут, хус рæстæг басыгъта кæрдæг, лæгъ-
гæ. Раст не стут. Хосцæттæйы пълан цæмæй
сæххæст уа, уый бæрц ма дзы уæддæр баззад.
’Фæлæ уæ нæ фæнды. Æрбалæудзæн зымæг’æмæ
та хъæуи-хъæу райдайдзыстут зилын хъæбæр-
холлæгтæ агурæг.
- Бригадир хатыдис, Абряа хъазгæ кæй нал
кæ&ы, раот кæй дзуры, уый, æмæ йын рæвдауæн
хъæлæсæй загъта:
г-.Кæй зæгъын.æй -хъæуы, фермæйы æппæт
’хъуыддæгтæ иунæгæй ды нæ сараздзынæ, æнæ-
уый куы зæгъæм, уæд ды æлхынцъ ныхас зо-
цыс. .Сæрдар дæ бамæстджын кодта æмæ ды та
дæ .мæстытæ ’мæнæй исыимæ хъавыс. .Ныр мæм
•байхъус: знон правленины а.скъуыддзаг кодтам
хъуццыты фермæйæн 60') тошш нартхоры силос
*80

ыывæрын, фоеы быпæтты цур'217 тонны зыгуым
æмæ цалайы цъынатæ- сæвæрыи, зымæгон. сæр-
вæтты 557-тонны хосы фæсауæрц саразын, алы
хъугæн дæр 200 центнеры нæмыгон холлæгтæ
рахицæн кæнын æмæ æндæр ахæмтæ. ’Уый мæн-
мæ гæсгæ фаг у фосы нормалон зымæгиуат кæ-
нын æмæ æхсырæрдыгъды рæзт сифтонг кæны-
нæн.
Абриа ницы сдзырдта, хъуыста сабырæй. Стæй
йæ цæстытæ дардыл ахаста,: хохрæбын цы
хъæу айтынгис, ууыл. Бригадир ын йæ цæсгом
рахатыдие, ома ахæм хæс сæххæст кæндзыстæм,
уый ныфс æй нæй.
— Ныр та, Абрна, зоныс цæмæ дæм æрбацыд-
тæн? Радтой нын 20 стур снард кæныны пълан.
Правлени та зæгъы, цæмæй снард кæнæм 20 нæ;
фæлæ 25 стуры. Уый фадат махæн ис. Афæдзы
фыццаг æмбисы паддзахадæн ауæй кодтам.18
тонны дзидза. Мах хæсджын стæм, цæмæй дзиг
дза ауæй кæныны афæдзы пълан сæххæст кæнæм
сентябрмæ. ’ . • .
— Æмæ уæд æз та цы хъуамæ аразов?—
афарста Абриа.
— Цы куы зæгъай, уæд фос нард кæндзыс-
ты Колоты æфцæгыл.- Уырдæм фиййауæй æр-
витыиы фæнд кæнæм Хынцæгты Пидойы. Уый та
мах хъæуы фысты фермæйы кусынæн. Чизоны
61

фос нард кæныны хъуыддаг дæр ды райсай дæ-
химæ. .Хъуццытимæ дьш Илья Хуцишвили æмаз
Оофрон Габитъащвили дæр æххуыс кæндзысты,
æртæйæ уын кæд зын нæ уаид.
Абриа истугмæ бахъуыр-хъуыр кодта, стæй
нæ фарсмæ бадæг Илья Хуцшпвилимæ бакаст,
ай бæрц куыстытыл куыд фæтых уыдзыстæм,
зæгъгæ.
Хур æфцджытыл айтыгъта йæ фæстаг тынтæ.
Абриа та йæ фос раскъæрдта хъæуы ’рдæм æмæ
-сæ кæрты бакодта. Дуцджытæ дæр сæ хъуццы-
тæ дуцыныл фесты. Сбарстой æхсыр. Изæры
.донхъ рауад 270 литры, райсомы та — 135 литры.
Мæгуыраунæу. Фæлæ уымæп хуыздæр та у
Абриайы æмкъай, хъугдуцæг Маро Тъатъуна-
швилийы куыст, 12хъугæй уый æрвыл бон дæр
æрдуцы фæйнæ 4,5—5 литры æхсыр. Афтæу
Тъатунашвили Тамарайы куыст дæр. Фæлæ фий-
йæуттæй хъаст кæиы Тъатъунашвили Аничкæ.
— Цавæр у, дæ мæрдтыстæн, Абриа, мæ хъуц-
цытæ æхсыр куынæуал кæнынц, уæд уый цæй
аххос у?~хылгæнæджы фарст акодта Аничкæ.
— Сæрвæттæн цы хъаст кæныс, Аыичкæ. Ба-
кæс ма дæ хъуццытæм, се ’рæгътæ куунæуал
зынынц фыр . æфсæстæй. Ды уый зæгъай, 12
хъугæй дын цыппар хъуджы хуыскъ цæмæн
баззад, дыууæ та дзы æрæджиау цæмæн ныззад?
-62

Рахъаст кæн хъуццыты техннкон æгъдауæй заи-
наг кæныны иункты кусæг Тъатъунашвили
Скранæйæ, Уый рæстмæ куы куыстаид, уæд нир
.дæ 12 хъуджы иууылдæр уыдаиккой дуцгæ.
Абриа тагъд кæны хæдзары <рдæм. Райсомы
маст дзы ферохис. Хъуыды кæны йæ сомбоныл,
цахæмдæр разæигарддзинад æм равзæрднс-хуыз-
дæр гсуыстмæ. „Куыд зыны, афтæмæй йæ артелы
разамнндгæнджытæ пайдайы лæгыл нымайынц,
хорз ныфс дзы æвæрынци,-~йæхиньыæрыдзырд-
та Абриа.
Уæдæ уадз æмæ сæхкæст уæд йæ хъуыдытæ
нæ хæххон фиййау Абриайæн. Уый тыххæй
нæ бахæлæг кæндзæн нæ дæр йæ тых, нæ дæр
<йæ фæлтæрддзинад.
63

Ладо Гелаш&пли
ХÆХТÆ ÆМÆ АДÆЙМÆГТÆ
Кавказы цæрæгмæ хæхты рæсугъддзинад дис-
саг нæ фæкæсдзæн. Уый сабийæ фæстæмæ са~
хуыр æдзух, харæ мигъты сæ урсурсид цъуп-
иытæ тыхт кæмæн вæййынц, уыцы диссаджы
хæхты рæсугъд уындмæ кæсыныл. Иу бакастæй
афтæ зыны, цыма хæхтæ сты æрмæстдæр хæх-
тæ, æндæр ницы, фæлæ сæм æввахсдæр куы ба-
цæуай, уæд цахæмдæр æнахуыр цинæй дæ зæр-
дæ байдзаг уыдзæи, де ’нцойдзинад фесæфдзæн..
Цыдæр æнахуыр тæгтæй баст сты хæхтæ
адæймаджы зæрдæмæ, афтæ зыны, цыма уыдон
дæр цыдæр æмбарынц, цыма дын æнкъарынц
дæ зæрдæйы сагъæстæ, де стыр цинтæ. Сæй~
раджыдæр диссаг уый у, æмæ сæ уынд, сæ рæ-
сугъддзинадмæ кæсыпæй зæрдæ нæ хъыгкæны.
*
Рæстæгæй-рæстæгмæ хъус ахсы кæмдæр гæ-
рæхтæ, афтæ зьшы, цыма æнусои уæйгуытæ-
64

бынуæзæй ныххуыфынц. Ахæм хуыфт æцæгæ-
лон нæу хæхтæн. Фæлæ уæддæр къæртайæ ка-
лæгау къæвда куы фæуары, арвыл цæхæр ехсы
тæлмытæ бæрæгæй куы баззаЯьшц, уæд хæхты
нæрд диссагдæр вæййы. Уыцы рæстæджы æрв-
нæрдæн хæхтæ сæхæдæг дæр фæхъырпыиц, йæ
хъæр ын бæрзонддæр снсынц, сыхаг хæхтæм æй
адæттынц.
Фæлæ ныртæккæ уый арв нæ нæры. Хохы
сæрмæ кæмдæрты фæзы’пы урс мигъы хуызæи
цыдæр, Фæлæ нæ, арвыл иуиæг мигъы бьшдзыг.
дæр пикуыцæй зыны. Уый’æрмæстдæр хох пырх
кæиынц æмæ уый рыг у. Ацы бынæтты раздæр
дæр цыдысты адæм, фæлæ æрмæстдæр нарæг
къахвæндагыл, бæхтыл. Фæстагмæ куыддæрты-
сырæзт уæрдонвæндаг дæр, фæлæ иугæр Къуы-
дары къæдзæхты зынаргъ хæзнатæ куы рабæ-
рæг сты, уæд фæндаг дæр йæ уæхсджытыл
фæцнæрдæм ахæцыд.
Куаисайы æрзæткъахæн управленийы ’рдæи
цыдыстæм. Фæидаджы былыл бульдозер, ныр-
•тæккæ кæй ныппырх кодтой, уыцы хохы згъæ-
лæнтæ уæхскуæзæй хафта æмæ сæ’ сæрсæфæн
къæдзæхæй калдта уырдыгмæ. Бульдозер скъæ-
рæг Цхуырбаты Граф махы ’рдæм кæсгæ дæр
нæ кодта. Йæ домбай къухтæй рул куы >иуы
’рдæм, куы нннæ ’рдæм зылдта æмæ йæ хид йæ
5*
65'

цардæфсæст дæсгомыл кæй лæдæрст, уый хъуы-
ды дæр .нæ кодта.
Мах æм дæрддзæфæй дзæвгар кастыстæм,
стæй йæм къухæй ацамонгæйæ нæхимæ фæсид-
тыстæм. Уы’й нын цыдæр дзуапп радта, фæлæ
пын йæ ныхас машинæты гуыр-гуырæй нæ фе-
-хъуыстам. Йæ ныхас ын кæй нæ фехъуыстам,
уый йæхæдæг дæр фæхатыд æмæ йæ сæр разы-
йы нысанæн батылдта. Граф ма фæстаг хатт
фæндаг бараст кодта æмæ бульдозер иуырдæм
базылдта.
Куысты алы фадыджы дæр фендæуыдзæн
куыстуарзаг хъæбатыр адæймæгты. Оæ иуыл
хуыздæр миниуæг уый у, æмæ сæ куыст, сæ
архайды тыххæй нæ уарзынц уæлдай ныхас,.
кæддæриддæр фæдзурынц чъызгæйæ. Йе уы-
донæй у Цхуырбаты Граф дæр. Уый у бæзæр-
хыг, фынддæс æмæ ссæдз аздзыд лæппулæг.
Граф раздæр куыста Шихантурайы хъæдцæт-
тæгæнæн объекты, куыста фæндаджы арæзтады
дæр. Уæдæй фæстæмæ алы куысты дæр сфæл-
тæрдта.
Æрæджы дæр ма ацы айнæг къæдзæхтæ сæ
„бартæй" пайда кодтой, „дæлдæр фæкæн" сын
ничи загътапд. Нарæг фæндагыл-иу машинæ
хæлд. Ныр та, уæрæх, асфальт фæндагмæ кæс-
г^нйæ, адæймаджы зæрдæ райы. Фæндаг та або-
66

нæй соммæйы хъуыддаг миййаг нæу, ууыл нæ
сомы байзæттаг цæудзысты æмæ кæддæриддæр
кæндзысты, йæ арæзтадыл- чи фыдæбон кодта,
уый кады кой.
Хъемултайы хъæуæй ахызтыстæм. Сæрзилын-
гæнæн фæндагыл уæлæмæ-уæлæмæ цыдыстæм
яемæ Ерцъойы æрлæууыдыстæм. Хуссар-ныгуы-
лæны ’рдыгæй хæрдмæ фæцыд бæрзонд хох, йæ
астæуты ронау цæуы, кæй алыг кодтой,. уыцы
фæндаг. .Фæндаг хицæн.кæны, Куаисамæ чи цæ-
уы, уыцы сæйраг фæндагæй.
Ма уæ уырнæд ацы хæхты æгуыппæгдзинад.
€æ зæрдæйы цыдæр сусæгдзинад ис æмбæхст.
Геологон къорд æдзухæй дæр архайы, цæмæй
райгом кæна хæхты æмбæрзæн æмæ бæстонæй
ныккæса хæхты зæрдæтæм.
Ныр та, сæ номалкæмæн зындгонд кæмæннæу,
уыцы адæймæгты тыххæй æрдзурæм. Мæп.фæн-
ды ирон хæххон чызджытæ Чызнал æмæ Заре-
тæйы тыххæй цалдæр ныхасы зæгъын. Уыдони-
мæ мах Ерцъойы геологон-сгарæн къорды элек-
тростанцы базонгæ стэем.
Чызнал æмæ Заретæ куыддæр астæуккагскъо-
ла.каст фесты, афтæ хохыл æрзæт агурæг гео-
логты къордмæ бахатыдысты:
67,

— Исты куыет ньш куы радтиккат.
Цъоны тагъд электростанц сарæзтой. Механшс
Константин Феофанов дыууæ чызджы дæр-райс-
та кусынмæ.
— Æз тынг райгонд дæн ацы чызджытæй. Сæ
дыууæ дæр цыбыр рæстæджы сахуыр кодтой
электромеханизм æмæ кусынцæнæкъуылымпыйæ.
Чызджытимæ куы иыхас кодтам, уæд чидæр
хъазгæйæ загъта:
— Бафæрсут ма йæ, Чызналæп цæмæнхонынц»
уымæй.
Чызнал къæмдзæстыг худт фæкодта йæ мид-
былты, нæ йæ фæндыди уый тыххæй дзурын;
фæлæ йæ нал ныууагътой.
— Мæ агъоммæ мæ мадæн уыд æртæ чызджы,
цыппæрæм та—уыдон фæстæ мæхæдæг фæзынд-
тæн а-дунемæ. Мæ мад æмæ мæ фыдæн уый æх-
сызгон кæм уыд æмæ мыл сæвæрдтой Чызнал,
ома чызг нæ нал хъæуы. Уым диссагæй цы ис?
Иууылдæр бахудтысты.
— Уый хыгъд бирæ лæппутæй сæрæндæр у,—
Чызналæй раппæлыд геологон къорды хисдæр.
Æризæр. Æгуыппæг хæхтæ ныррухс сты. Дæл-
дæр лæнкгонды æрттывтытæ кодта хæххон дон
Хъвирилайы гуырæн. Хъвирила гуырдзиагау
хъæргæнæг нысан кæны, фæлæ дон ам нырма у
сабыр, цæуы уæззаугай, фæлæ йæ фенут чысыл
68

дæлдæр, кæддæра йе ’рдлаг, йæ сарæй бæстæ
нæ сæрыл куыд исы.
■зс*
Цыфæнды зындзинæдтæ дыл куы æмбæла, уæд-
дæр лæгмæ цинау кæсы балцы цæуын хæхты.
Уæдæ цæуæм нæ райгуырæи хæхты ноджыдæр
дарддæр.
Кавказы хæхты даргъ цæджы Мамысоны æф-
цæджы фарсмæ бæрзонд фæцыдис æмæ сæрыс-
тырæй фæлгæсы Чъанчъахы хохы цъупп.’Ацы
хох денджызы æмвæзадæй у цыппар километр
азмæ æрдæджы бæрц. Хохы, сабырдзинад хъыг-
^арынц йæ фæхсты æнусон цъуппытæй гуырæг
«ахатæ. Уыдон сты хохы хъæлдзæггæнæг, йæ
ныфс, иæ фидыц.
Лæг æнхъæлы, цыма Чъаичъахы хох алы хатт
дæр афтæ сабыр у,.афтæ тæмæнтæ калы. Мете-
орологон станцæйы кусджытæ нын куыд ра-
дзырдтой, афтæмæй ацы хох уалдзæг тæссаг
вæййы. Иугæр хуры тынтæм мит куы осæлюф
вæййы, тайын куы райдайы, уæд зæйтæ амыты-
уымытыфеггуырсынцæмæ уæд Чъанчъахы кæмт-
ты гыбар-гыбур арвмæ хъуысы, афтæ зыны
цыма хох бындзарæй нызмæлы æмæ иыртæккæ
инккæлдзæн. Афæдз иу цалдæркъуырийæ дард-
69

дæр хох æдзух æмбæрзт вæййы мягътæй. Тынг
фæбæллы хуры тынтæм, фæлæ хурæй хохы
’хсæн мигътæ ныббадынц, кæрæдзи уыныны фа-
дат сыи нæ фæдæттынц.
Мамысоны метеорологои станцæйы сæрдæй-зы-
мæгæй кусы цыппар æрыгон лæппулæджы. Уы-
дон ардыгæй сæ хъус дарынц боныгъæды тем-
пёратурæмæ, мигътæм, дымгæйы гъæдмæ æмæ
æрдзы æндæр ахæм фæзындтæм. Сæрмагонд ра-
диоапааратурæйы руаджы алы бон дæр Тбилие-
мæ цалдæр хатты адæттынц боны гъæды ног
зонæнтæ.
Метеорологон сганцæйы хисдæр Тимофсй
Шабановимæ базонгæ стæм. Уый уыдис крас-
нодайраг, уырыссаг лæппу, цыдис ыл фараст
æмæ ссæдз азы. Дыууæ азы размæ каст фæци
Ростовы гидрометтехникум * æмæ:йæ комкоммæ-
Мамысоны æфцæгмæ рарвыстойкусынмæ. Тимо-
фейы бинонтæ Цæгат Ирыстоны Орджоникидзе-
йы горæты цæрыиц. Уалдзæджы Тимофеймæ уа-
зæгуат уыдысты йæ ус æмæ. йе ’ртæ аздзыд
фырт Игорь.
— Мæ бинойнагæн бафæдзæхстоп, цæмæй нæм
ардæм ма ’рцыдаид, фæлæ мæм нæ байхъуыста^
саби мæ мысыд, кæмдæр, æмæ йæ уый дæр ар-
дæм æркодта,—дзырдта нын Тимофей.
Ставцæ ие Мамысокы æфцæджы ахизæны фæн-
70"

дагмæ æввахс. Денджызы æмвæзадæй у 2.850
мстры. Йæ алфæмблай бæрзонд хæхтæЧъанчъах
æмæ Дзуархохмæ кæсгæйæ, станцæ кæм нс,
уыцы бынат лæгмæ бæрзонд нал фæкæсы. ’-
Тцмофей Шабанов нын куыд радзырдта, уымæ
гæсгæ дыууæ азы размæ зымæджы тыхДымгæ
станцæйы агъуыст стыдта æмæ йæ дард коммæ
ныззыввытт кодта. Стыр тасы бахаудысты лæл-
путæ. Æнцон фæразæн миййаг нæу ахæм фыд
хъызты гом арвы бын баазайын.
— Хох карзу,—дзырдтаТимофей,—фыд хъызт
æмæ фыд дымгæ хæхты йæ ныхтæ ныссадзц,
фæлæ ирон лæппутæ куыд фæзæгъынц, афтæ-
мæй фыдбон æмæ фыдлæг- бирæ нæ хæссынц.
Уайтагъд та æппæт дæр æрсабыр.
Царды алы ран дæр тынг диссаг æмæ бæлли-
Тимофейæи ис иузæрдыг æмбæлттæ. Уыдонæй
сæ иу у фондз æма? ссæдз аздзыд, б&рзонд, къæ-
бæлдзыгсæр лæппулæг Гайты Ззуырбег, кусы
хистæр радистæй.
Зауырбеджимæ иу рæстæдйсы ардæм кусынмæ
æрбацыдяс украинаг æвэонг лæппу Александр
Страшнерко.
Стачцæйы цынпæрæм кусæг Айларты Федыры
уым нæ баййæфтам. Уый у Дзауы районы Хъæ-
дысæры хъæуккаг. Цыдæр зæрдиаг хъуыддад;кы
71'

лгыххæй сæ хъæумæ ацыд. Йе ’мбæлттæ цæст-
уарзонæй æппæлыдысты Айлары фырты -хорз
мшшуджытæй.
Куьгст бирæ ис ’ радисттæн, ’ æмæ сæ рæстæ-
гæй дæр, куьтд æмбæлы, афтæ пайда кæнынц. Ам,
кæй зæгъын æй хъæуы, футболæй нæ ахъаз-
дзынæ, фæлæ уый хыгъд шахмæттæй арæх рй-
сидынц ерыс. Уыцы ерысы куы чи фæуæлахиз
вæййы, куы чн. Хисдæр радист Гайы фырт
шахмæттæй ахсы фыццаг бынат.
Мæнæ чысыл библиотекæ дæр. Къухы фыццаг
цы чиныг бафтыд, уый уыдис Ф. Панферовы
роман „Тох фидыдады тыххæй", зæпьгæ.
— Диепут дæр дзы сарæзтам ацы чииыгæй,—
загъта Гайы фырт.—-Æцæг фидыдадмæ тырнæг,
лæджы фыст у.
— Фидыдад, фидыдад,~сдзырдта Зауырбег.—
Кæсут нæ хæхтæм, ныр дæр ма бæрæгæй зынынц
акъонты бынæттæ. Фронт ацы хæхты онг не
’рхæццæ, фæлæ ауылты цыдис хъахъхъæдады
дыккаг хахх.
...Акъоптæ, акъоитæ! Хохы уæды хъæдгæмтты
бынæтты ныр кæрдæг сзад æмæ йæ рæвдаугæ-
йæ узы хæххон дымгæ.
... Акъоптæ, акъоптæ! Уыдон Кавказы хæхты
алыран дæр бæрæгæй зынынц, ивгъуыд рæстæ-
джы тасы нысан, нæ адæмы хъæбатырдзинады
нысан.
72

...Лкъоптæ, акъоптæ!.. Уæлæ станцæйы ском-
коммæ уый цы хъуамæ уа уæрмыты хуызаш
цыдæр?.
— Уым мах кусæм, агуырæм згъæр. Абон дæр
ам уыдис нæ геологон къорды хисдæр,--мæ фарс-
тæп лын дзуапп радта* Гиорги Туташвили. Цы-
дæр ныфсджын худт кодта йæ мидбнлты. Аи
æлутон хæзнатæ кæй ис, уый æнæуи дæр бæ*
рæг у.
. Мамысоны æфцджытыл акъоптæ миййаг . иæ
къахыкц. Уый рацъои Гиорги Туташвили у. Нæ
бæстæйы хъомысады æмæ фæрпыгады тыххæй.
æрзæт агуры хохы-хъæбысы. . ’
Но ’мбæлццон, кæддæр акъои кæм уыд, уыр-
дыгæй иу дидинæг ратыдта... Дзæвгар æм фæ-
кастыстæм æмæ сабырдзинады цинæй радыстæм,
стæй хæрзбои загътам нæ фысымтæп æмæ иæ
фæндаг дарддæр* ходтам.
Мамысоиы æфцæгæй ахизæн фæндæгтæ раиæй:
рæтты тæссаг уыдысты, Мах батагъд кодтам,
цæмæй рухсæй Хъæдысæры опг ныххæццæ
уыдаиккам.
Автомашииæ къæдз-мæдзы.фæндагыл сабыргай
тылдис уырдыгмæ.
Иу чысыл куы рауадыстæм, уæд бæрзонд хо-
гхыл иу цалдæр раны фæзынд машинæ æмæ ар-
иы тъæиæнмæ кæсæгау кастыстæм Хъæдысæры
73

^ъ&ум&.’Стыр фендтаг у ам æрдзы рæсугъддзи-
иад1 ’Хъæумæ иу цалдæр километры дæрддзæ-
гæн, августы тæвд боны, хæххон къадатæн æву-
сон дзидзи дарынц;’ цæрæнбонты чн никуы сау
кæйы, уыцы цъититæ: •
Æцæгдæр; хъæды сæрмæ ис Хъæдысæры хъæу,.
нæ фаёрæдыд йæ номæвæрæг. 11æ дæллаг фæрс-
ты’ æрДзы фидауыи’ кæны ’ нæзыджын хъæд,.
фæлæ куыд уæлæмæ бæлас æссарæн нал ис
Уйм ’æлдариуæг кæны уазал æмæ цъититы пад-
дзахад. ’’ ; • • ’
'Хъæдысæры хъæуы иу:хæдзары бишштау цæ-
рынц Айлартæ. Колхозы сæрдар Айларты Симо-
ны бынаты баййæфтам. Симонæн йæ - дæсшлйад.
зоотех’йик у.
Куыс’туйрзаг адæймæггæ:ис'ацы хъæуы. Уы-
донæй’ сæ иу у Айларты’ Хаджумар; ’ •
Айлары фыртчнæ йæ цæхæрадонмæ бакодта:
Хаеххон карз æрдзон уавæрты уый æрйайыи
коДта* хъ&дындз, хъыцъытæ, фосы цæхæ’ра,'
булкъ." Картофы та фæрсын дæр нæ ’хъæуы.
— Дзидза, царв кæнæ цыхт цух не стæм,—
загъта нын Хаджумар,—фæлæ уæддæр хæдзары
цæхæрадоны халсæрттæ куынæ уой, уæд хæри-
наг дзыхы ’нæ ад кæны. Фыццаг алчидæр’ афтæ-
æйхъæлдта, зæгъгæ, цæхæрадоны халсæрттæ ак
н^’рзайДзысты, фæлæ уынут уæхæдæг...
74

Колхозы сæрдар нæ акодта фермæмæ.-; • «
Фермæйы раззагон хъугдуцæг Айларты .Като-
мæ фидаргонд цы хъуццытæ ис, уыдонæй • алы
хъугæй дæр бон дуцы 8—10 литры æхсыр. Уы-
ймæ ардыгон æхсыры продукттæ сты тынг хæрзад.
Колхозы сомбоны фæрныгады фæрæатыл , уыд
йæ ныхас нæуæдз аздзыд зæронд лæг Айларты
Ивакæн. Уый у Фе/цыр, зæгъгæ, уæлдæр цы
радисты кой кодтам, уый фыд. Уый йæ галиу
æрфыгыл* хæрдмæ схæцыд æмæ гæзæмæ цъынд
цæстæй акастис райгуьфæн хæхты ’рдæм.
Ивак кæд тынг зæронд уыдис, уæддæр йæ фер^
дæхт нырма уыдис рог. . ••;
— Лæдзæг æнæуый афтæ фæтчыгъæдæн хæс-
сы, æндæра Ивак нырма афтæ тынг йæхи вæ
ауадздзæн,—хъазгæйæ фæдзурыиц Хъæдысæры
хъæуккæгтæ: .-,••-
йвакæн дæр ахæм хъазæн ньгхæстæм йæ зæр^
дæ^ бахъæлдзæг вæййы, йæ мидбылты бахуды.
Йе ’мхъæуккæгтæ Ивакæй домдтой, цæмæй
сын ивгъуыд цардæй радзура зæрдылдаридаг
цау. Хъæдысæрæгтæ хорз зонынц, дада Ивак цæ-?
уыл дзурдзæн, иуыл уарзондæр цаутæ йын. цы
сты, уый\ Иу æмæ дыууæ хатты йæм куыиæ-
хъуыстой миййаг.
Дада Ивак аргъæуттæ миййаг нæ фæкæны.
Фæдзуры, æрмæстдæр йæхи цæстæй цы федта^
73

царды цы банкъардта, уыдæттыл. Йæ ныхасы
~сæр вæййынц, 1,921 азы зымæджы ацы хæхты цы
цаутæ фсдта, уыдон. Сæрмагондæй Октябры
революцййы дымгæ Гуырдзыстонмæ Мамысоны
æфцæгыл кæй радымдта, уый.
Адæм хъусынмæ сæхи.æрæввонг кодтой. Зæ-
роид лæг райдыдта:
< — Нæ хæхтыл бярæ мит æруарын диссаг ни-
кæмæ ;фæкæсдзæн, фæлæ иу æмæ æссæдзæм
азы зымæджы цы мит ’æруарыд, ахæм . никуы-
ма фендæуыд. Растдæр лæдяш æмбæрц. мит
•æруарыд. Фæлæ нæ тынгдæр та уый тыхсын
кодта æмæ хъæуы дæлейæ фæндаджы был уы-
дис моньшевикты штаб. Уыдонæи телефонæй
бастдзинад уыдис, Оны районы Саглолойы хъ’æ-
уы цы меаылевиктæ бадт, уыдонпмæ. Моньше-
викты штабы хатыдысты, абонæй сомæй цæгаты
’рдыгæй сырхæфсæддонтæ кæй фæзыидаиккой,
уый. Фæлæ стыр мит кæй ныууарыд, уымæй сæ
зæрдæ æнцой уыдис.
Лæгйл æрцæуинаг цы вæйпы, уый хатт йæ
з&рдæ фæзоны æмæ мæнæ пу сæлгæ æхсæв
куыйтæ сæ рæйынæй æгас хъæу сæ сæрыл сис-
той. Уайтагъд фехъал дæн- æмæ дуэдмæ рауад-
тæн. Хæдзары фарсмæ сау æндæрджы суыдтон.
Цвдæр æмбæхст адæм кæй уыдысты, уый ,бæ-
рæ(г уыд.
76

— Цы хабар у?—мæхæдæг мæхи афарстон æмæ
сыл фæхъæр кодтон.
— Уый мæ чи стут, кæдæм цæут?!—дзуапп нæ/
райстон. Иогæй та сæм фæхъæр кодтон. Æмæ,
уæд къордæй иу* лæг фæхицæн æмæ мæм ныл-
лæг хъæлæсæй радзырдта:
— Сабыр, хъæр ма кæп, мах уæхиуæттæ стæм.
Æппæт дæр "бамбардзынæ. Ныр уал хъæлæба ма
кæн,
Æнахуыр лæг йæ къорды аййæфта æмæ-
къуылдымы аууон фесты.
Хæдзарæй мæм мæ бииойнаджы ыыхас рай- •
хъуыст:—Мидæмæ рацу, чемæ дзурыс, уазалы
дæхи цæуыл марыс.
— Цыдæр стыр хабæрттæ цæуы дунейыл,—
загътон мæ бинойыагæк. Уый дæр йæ хуыссæ-
нæй растадис, къонайы цæхæртæ ракъахта, суг-
тæ дзы бандзæрста, мах дæр йæ разы бабадтыс--
тæм.
— Цы хабар -у, баба?—фарстой мæ сабитæ,
иугæр æнафоны куы бадтыстæм, уæд.
— Ницы, цы хабар хъуамæ уа.-— æрсабыр сæ
кодтам æмæ та ногæй бафынæй сты.
— Уæддæр чи хъуамæ уыдаиккой, ацы æна-
фоны кæдæм хъуамæ цыдаиккой? Кæнæ мыи
сæхи ц&мæннæ базопын кодтой?
Ногæй та æрбайхъуыст куыйты рæйын. Ног ■
77

’т-а рахызтæн æттæмæ. Цыма миты бынæй • сбы-
рыд, уыйау мæ разы æрлæууыд, йæ сæр басы-
лыхъы тыхт кæмæн уыдис, ахæм кæрцджьш
лæг, Унй иæм лронау сдзырдта. Уайтагъд ба-
зыдтон, чысыл раздæр мыл чи -фембæлд, уыцы
лæг кæй уыдис, уый..
— Мамысоны æфцæгыл рахызтысты Кировы
дивизийы салдæттæ.
...Дада Ивак ныхъхъус, цыма йæм дзуринаг
ницыуал уыдис. Фæлæ нæ. Ныртæккæ уымæи
йæ цæстытыл уади цæхæрзæрдæ трибуи Сергей
Мироны фырт Кировы фæлгондз.
Кировыл чи фембæлд, йемæ зæрдæбын иыхас
чи фæкодта, Хъæдысæры ахæмтæ бирæ ис, фæ-
^æ Ноак уæддæр уыдонæй амондджьшдæрыл
нымайы йæхи. Ныртæккæ кæм цæры, уыцы хæ-
дзары йæм Киров дыууæ къуырийы бæрц фæци
^емæ йæ лæггадæй стыр райгондæй баззад,
— Нæ зонын, фынæй та ма кæд кодта,— мысы
зæронд лæг, —æдзух кусгæ кодта, лæвæрдта
бардзырдтæ, амыдта æфсæддонтæн.
•к-
Зæронд лæджы ных&стæм хъусгæйæ, адæйма-
дхш фæндыд, цæмæй кæрон ма уа йæ дзырдтæн,
йæ.мысинæгтæн. Уыцы æпусон уалдзæг ;Киров
78

æрхаста нæ бæстæм, уырыссаг салдæтты комы
тæф бадон кодта уыцы аз ахæм стыр мит.
Иыртæккæ ацы хæхты æртхæрæны æхсæр-
дзæнтæ Кировыл, сæрибар хæссæг уырыссаг
салдæттыл кæнынц цины зарджытæ, сæ уынæр
зæрдæйыл дæр уымæн æфтауы ахæхс æхцондзи-
над.
1962 аз.
79

Бестауты Гпуæрги
ÆНДОНГЪУЫЗ ТЫРЫСАТÆ
Горæты уыпгтæ æрхъула кодтой урсцагъд кор-
пустыл. Корпусты сæрмæ тырысайы хъæдау
хæрдмæ фæцыд бæрзонд трубæ, хъуысы тæрхы-
тыритмигсон гуыр-гуыр, трубæйæуæлæмæ гуылф
кæны къæбæлдзыг цъæх фæздæг, разæй йыл,
рæстæджы уддзæфау, ныдзæвы дымгæ æмæ сæ-
рыстырæП фæйлауы фæллойы æндонгъуыз -ты-
рыса.
Цыма нау у, стыр нау, мæ райгуырæн бæс-
тæ,—уæрæх денджызы тындзгæ цыд фæкæны
алæмæты наулæууæнмæ.
...Фæйлауы, фæйлауы æндонгъуыз тырыса
æмæ хъуыдыты дард, гæзæмæ зæрдыл лæууæн
æрфæнтæй йæхимæ хоны йæ рагон халдихы... ■
Цыма æрвгъуыз фæлмау ныффæлурс фæздæг,
мæ цæстыты раз цадæг ивы, ивы... Æппынфæс-
таг бæллицы хуызы бацыд...
Лæууын дыууынæм æнусы цæхæркалгæ бæр-
зæндыл æмæ, „Ту — 104" рудзынгæй кæсæ-
80

гау, къухаууонæй фæлгæсыц нсторицы НЧГЪ-
æмбæрзт тыгъдæдтæм... далæ, гъе, тнрысайы
хъæдау хæрдмæ сдаргъ мæ дард алайнаг фыдæльг
хæцъæфæндыгъд рахиз цонг æмæ æндонгъуыз
тырысайау æрттивы болатком фæринк кард...
„Цагъардзинад цы у, нæ зыдтой уый... Куью-
той, хуыцаумæ кувæгау, сæ кæрдтæн..." — Ам-
миан Марцелины дзыхæй дзуры истрри æмæ,
тæрхыты симфонийау, мæ хъусты зæлы æнурты
уынæр.
Уæртæ,'атагъайы уадтымыгъау, рацæуы алайнаг
хæстон къорд. Сæрибары сæраппоид йæ *шх уарн-
донæй сарæзта мæлæтмæ, йæ сæрмæ, æндонгъу^з
тырысайау, тæмæнтæ калы æнусæлвæст брлат
фæрикк, тæмæнтæ калы лæгдзинад æмæ намысы
нысанау.
...Зæйы скъуыдау раца^уынц фæйнæрдыг^й
дыууæ хæстон къорды, кæрæдзийыл сæхи ныц-
цæвынц. Фæтты къуьгззитт... бæхты знæт мыр-
мыр... згъæр -хæдоныл болат карды уæззау
цъыччытæ æмæ судзгæ стъæлфæнтæ...- зонгæ
стъæлфæнтæ... Кæм сæ федтон фæстæдæр, кæм,
кæм?..
Уæззау цæфæй æрдыдагъи фæстаг хæстон,
фæлæ тырыса-кардæн дæлæмæ ’руадзæн нæй,
дæлæмæ ’руадзæн нæй... æмæ алайнаг сахъгуырд,
йæ дзыхы хъæзы хæтæл акæнгæ, йæхи фехсы
о*
/Н

фурды знæт æхсидæнмæ; дæлæ фæленккæны туг-
хъулон фæдгæнгæ æмæ йæ къухы фæхæссы æл-
вæст фæринк, цæмæй та уый.ноджы тызмæгдæ-
рæй ныццæхæркапа стæй... Æмæ тæрхыты сим-
фонийау мæ хъусты зæлланг кæны æнусты уы-
нæр... хæлбурцъ хъомпал кæнынц млазон сау
мигътæ, тынгæй-тынгдæр нæры арв æмæ сой-
дзыхъ атагъатæй гомгæрцц къæдзæхтæм тындзы
удаистæй алайнаг фæринк, Сæрибар хæхты агу-
ры сæрхъуызой... бон дзир-дзур кæнынцæнусты
малусæггъуыз сæуæхсидтæ, мæрдонвæлурс цъи-
титыл ризынц дыдзы хуры тыытæ... Ирыстоны
сæрмæ фидар хæцъæфæндыгъд къухы æндон-
гъуыз тырыс&йау тæмæнтæ калы болат фæринк
æмæ йæ рухсмæ саудалынг сæдæазты фæидаг
агуры мæ дард фыдæл... Хæхтæй ракæсынц æну-
сты малусæггъуыз сæуæхсидтæ, æмæ та цъи-
титыл ризгæ ахуыссынц дыдзы хуры фæлахс
тынтæ... Стæй цыма сырх зынг сси тырыса-кард
æмæ цæхæркалгæ стулы сæрибары хур...
...Лæууын дыууыыæм æнусы цæхæр^алгæ
бæрзæндыл æмæ, „Ту—Ю4- рудзынгæй кæсæгау,
къухаууонæй фæлгæсын историйы æрвгъуыз
мигъæмбæрзт тыгъдæдтæм... Мæ цæст хæссын
мæ дард фыдæлты тугвæдыл, ухдй, тырыса—карды
рухсмæ цæф сæгуытау, тындзы сæрибармæ,,.
* ...Болат фæринк мæ цæстыты раз тайы^ адард
*82

цадæггай йæ халдихæй, тындзы фæстæмæ хъуы-
дыйы гæзæмæ зæрдыл лæууæн сусæг æрфæн-
тæм æмæ мæнæ мæ разы æрттивынц урсцагъд
корпустæ. Сæ сæрмæ тырысайы хъæдау хæрдмæ
фæцыд бæрзонд трубæ. Хъуысы тæрхыты уынæр,
трубæйы уæлæ гуылф кæны къæбæлдзыг цъæх
•фæздæг, разæй йыл, рæстæджы уддзæфау, ны-
дзæвы дымгæ.æмæ сæрыстырæй фæйлауы, фæй-
лауы фæллойы æндонгъуыз тырыса...
*
Корпус у уæрæх, бæрзонд æмæ райдзаст. Къул-
гæрæтты ныррæхысысты алыгъуызон тæрхытæ.
Æндæр æмæ æндæр у уыдонæн сæ гуыр-гуыр.
Алкæмæн оæ йæхи хъæлæс ис. Уыцы хъæлæс-
тæ иу кæнынц æмæ залы нæры , фæллойы тых-
джын симфони. Тæрхыты алыварс зилынц сау,
дæрзæгкъух лæппутæ. Се.’ртты фидар нылхъыв-
тгой тæрхыты хæцæнтæ æмæ цырддзастæй кæ-
-сынц чи бырæуы зылдмæ, чи деталь лæгъзгæ-
иæи æссыргонды змæлдмæ. Зазгъгæ, тæрхытæй
ну дæр фæлæууыд, уæд симфони хæлы, ритм
къуыхцы кæны.
. -Дзæнгæрæджы зæлланг фæцыд æмæ цыма„цар
уыцы иугуырæй фенкъуыст, ’уыйау залы иу кæ-
^онæй-тæрхыты сæрмæ рацыд æфсæн уæлæнгуы-
83

тьш хидæвæрд кран, цæргæсау хæрдмæ- еиста
стыр цæнгæт деталь, æмæ йæ рахæссы.
. —Фæстæдæр! Дæ сæр дын ма акъуырæд, лæп-
пу!—райхъуыст кæйдæр хъазæнæмхасæн дзырд.
— Оæр ыл куы уаид, уæд йæ разы нæ лæууид!—
дзуапп ын радта æндæр кæйдæр хъæлæс æмæ
тæрхыты гуыр-гуыримæ сæмхæццæ ис сæртæг
кæл-кæл.
Ног кусæг фергъуыйау ис, йæ цæсгом хъусты
уонг асырх, афтæмæй фæрсмæ балæууыд...
„Афтæ сырх кодтон æз дæр",— хъуыды кæны
къæсхуыртæ конд лæппу Гаглойты Гаврил æмæ
йæ былтыл мидбылхудт хъазы, „Куыд зын базо-
нæн мæм каст æппæт... Куыд-иу тыхстæн, фæ-
лæ нæнгæй нæ акæнынц, лæг, дам, лæгæй лæг
у, оæгъгæ..." Гаврил бузныджы цæстæй акаст
залы рæбынмæ...
„Æвæдза мæхæдæг дæр-иу афтæ куы сæр-
гъуыйау дæн",—йæ мидзæрдæйы йæхицæн уай-
дзæф кæны къæбæлдзыгсæр лæ’ппу ’ Джиоты
Анатъоли, йæ цæсгомыл нырма сывæллоны цæс-
тæнгас. „Афтæ фæлдыст фæци, гъе, адæймаг",—
ас лæджы хъуыдытæ кæиы йæхинымæры. — Ца-
лынмæ ахуыр фæкæнæм, уæдмæ нæм хъыг фæ-
^кæсы, иннæтæ ныл кæй фæхудынц, уый. Фæлæ
стæй сахуыр, сдæсны вæййæм æмæ нæхæдæг дæр
æхсызгон худт фæкæнæм ног кусджыты * æна-
84

рæхстыл". Йæ ныхы тæнæг цъар сыгщъылдтытæ’
кодта> йæ чысыл сау) цæстытæ гæзæмæ æрны-
къулæгау кодта æмæ цыма уымæй дæсныдæр
æфсæнлæгъзгæнæг иали, уый каст кæны бырæ-
уы зылдмæ. Вырæу зилгæ цыд кæны овалон хах-
хыл 8емæ> фæлмæн цыхтау, æнцонæй амайы фидар
цъæх æндон. Анатоли уысммæ йæ цæстытæ фæ-
цавта залы рæбын: „мастер та ныр дæр нæ ху-
.№..." .
„Æхуыргæнинаджы хал ахæм у, мæ хæлар. Йæ
рæстæджы æз дæр бафыстон уыцы хæс",—хъуы-
ды кæны йæхинымæры Уалыты Григол æмæ йæ
худæндзаст цæсгом ноджыдæр ныррухс. „Мастер
куынæ уыдаид, уæд æвæццæгæн дыккаг бон
алыгъдаин заводæй". Григол йæ хæлар цъæх
цæстйтæй бузныджы каст акодта залы рæбын
бригадирмæ...
—„Цымæ йыл цы худынц..." — Мæсты хъуыр-
хьуыр кæны Уанеты Зауыр. Зауыр нырма
хæрз æрæджы, фондз мæйы размæ йæхæдæг
ахуыргæнинаг уыд. Нæма дзы ферох, фæтыдс-
гæйæ-иу ыл исчи куы бахудт, уæд-иу æм куыд
хъыг фæкаст, уый. „Е, йæ цæрæнбон бирæ нæ
мастер&н, æндæра йæ чи зоны, цас ма фæуы-
даин ахуыркæнинагæй"...
„Мæныл дæр-иу афтæ худтглсты",—хъуыды кæ-
1гы м’адзура лæппу Джиоты Уасил. Йæ бæзæр-
85

хыг уæпгтыл—уынгæгдзæф ын чи у, ахæм сле-
цофкæ, йæ сæрыл æнæкепкæ, ранæй-рæтты мазут-
чъиллæттæ худ. Цæргæсы бырынкъы хуызæн
фындз ын ис, хæлар æмæ иудадзыг хъуыдытьь
ныгъуылд цæстытæ. Ныхасгæнгæйæ йын йе
’мгæрттæ йæ дзыхæй дзырдтæ, аркъауæй æлва-
сæгау, фелвасынц. Йæ иу къухы" амонæн æн-
гуылдз цыбыр у Уасилæн. Сæ мастер рафæрс*
бафæрсгæнаг нæу, фæлæ иу хатт уый ■ дæр>
бацымыдис кодта Уасилы цыбыр æнгуылдз-
мæ.<
— Де ’нгуылдзæн йе ’рдæг цы фæкодтай?—
хъазгæмхасæн бафарста йæ ахуыргæнинаджы.
■ — Кæддæр фиййауæй мын дзы хъæстæ сында
фæныхст, ныррæсыд æмæ дзы дохтыртæ стæг
систой.—Ууыл фæци Уасил йæ дзуапп. Æндæр,
зевæццæгæн, æнæхъæн сахат фæдзæнгæдацагъ-
таид> фæлæ Уасилæй уыцы дыууæ ныхасы йед-
тæмæ хъыпп-сыпп дæр не сирвæзт. Суанг сæрæй.
лæппутæ цыдæр хæлар цæстæй кастысты Уасил-
мæ, фæлæ-иу уæддæр исты зыгъуыммæ куы са-.
рæзта, уæд-иу сæ худæг нæ баурæдтой. Уасил
уæзбын лæппу у, æнцæнтты чи асырх вæййы,.
ахæмтæй нæу. Фæлæ бæрæг уыд, лæппуты ху~
дын дæр-иу йæ зæрдæйыл, азвдадзы хосау, нæ ан-
дæгъд.
I „Æммыст, цымæ мастерыл дæр худтаиккой ис-
т

куы?—цьша исты стыр хъуыддаг раргом кодта,
уыйау ахъуыды кодта Уасил.
;,Нæ, мастер никуы фæрæдыдаид",—залы рæ-
бынмæ агсæсгæйæ йæхи фарстæн йæхæдæг дзуапп
радта Уасил. , .
Залы рæбын рудзынггæрон егъау тæрхыуæл-
хъус лæууы, бæрзондгомау, саулагъз лæппу ~
Кокойты Мурман. Радгай æвналы тæрхы хæцæн-
тæм; дыууæрдæм кзенынц æфсæн стъолыл рæгът
рæгъы фндаргонд деталтæ, уæле сыл ныдзæвы
æмæ сæ лæгъз кæны фвдар æзгъæрæй æхеыст
сарты ком. Лæппу йæ цæстытæ уысмы бæрц нæ
иппæрд кæны деталтæй. Тæрхыты симфони æхцон
зæлланг кæны йæ хъусты. Ацы симфонийы Мур-
ман æвзары йæ бригады алы тæрхы зæл. Тæр-
’хытæй чи фæлæууы, уый уайтагъд рахаты æмæ
йæ уæлхъус балæууы. Цыма йæ къухы аргъæут-
ты нымæтынехс ис,—куыддæр тæрхмæ бавналы,
афтæ та йæ гуыр-гуыр ссæуы. Ног та ныццæгъ-
ды ’фæллойы симфони æмæ та дирижер йæ бына-
ты. слæууы.
Цал æмæ цал хатты æрцыди мæ хъустыл ацы
лæппуты хорзы кой. Ныр мæнæ мæ разы лæууъг,
кæсын æмæ йæм диссагæй ницы уынын. - Йæ
къæмдзæстыг цæстæнгас йæ" уагахастæй бæрæг
у, хъæуы кæй схъомыл. Уый февдисынц хат-
тæй-’хатт, сагъæстыкуы апыгъуылынц, уæд йæ
87

с&у цæстытæ дæр. Ахйем рæстæджы цымй, йæ
цæстыты хуыз раивы — тар игæргъуыз фэбкæ-
сыац лæгмæ. Хæларзæрдæ, хуымæтæджы хъæу-
уон ирон лæппу. Йæхицæй райгонд адæймаджы
сæрыстыр цæстæнгас дæм-никуы равдисдзæн.
—Фæрнæй кусай, Мурман!—бадзырдтон æмхæс-
тæг бацæугæ. Уый йæ мидбылты хæлар бахудг
азмæ мæм йæ цонджы хъул авæрдта, стæй йæ
мазутæйдзаг къухтæм æркаст, ома хатыр бакæн.
— Нæ машинæты нын федтаис? — фæрсы мæ
Мурман. — Кæсыс, мæнæ афтæ равзæрынц, гъе!
Уæртæ, лæппутæ цы деталтæ лæгъз кæнынц,
уыдонæй нæм кæй æрвитгæ æркæнынц, кæй та
дзы ам, нæхи куырдадзы рауадзæм джиппы. Гъе,
стйй райдайынц цоппай кæнын цехæй-цехмæ
аемæ фæстагмæ бафтынц æмбырдгæнæн залмæ."
Уым кусы нæ заводы коммунистон куысты дык-
каг бри’гадæ. Уыдон сæ уд бауадзынц, цардæгас
организмтæ сæ рафæлдисынц.
— Хæдæгай, куыд кусы, куы, Бигъуылаты Рус-
ланы бригадæ?—фæрсын Мурманы.
— Мæнмæ гæсгæ сæ æвзæр зæгъæн нæй, абр-
мæст...—йæ ныхас кæронмæ нал фæци Мурман.—
Фендзынæ сæ, дæхйдæг базоидзынæ æпйæт
дæр...
I Нæ ’зон’ын цæмæн, фæлæ мын цыдæр æхсыз-
гои у, Мурман йæ коллегæтæй кæй æппæлы, уый.
88

Миа& кæ укй ноджы цымыдисы æппары,--цæмæн
фескъуьгдтй ,йа& ныхас, цы ’мбæхсы?
— Дæлæппутæ Кæд нæ зивæг кæнынц? — йы-
хас æйдæрырдæм аздæхтон æз.
— Зй#зёг кæнæнт, йæд сæ цæсгом хъæцы, уæд.—
за!гъта Мурмай æмæ йæ дзуапп æнæрхъуыдыйæ
гæзæйзе Дæрзæг куы рауад, уаэд æй хæлар мйд-
был<5аХудтæй фæфæлмæн кодта. — Зæгъ-йй, со
’пнæт дæр æмхуызон рæвдз сты дын куы загъ*
таин, уæд Яшл баууæндыдаис? Фæлæ сæм, зæгъ-
гæ, Дæ хъус лæмбынæг дарыс, уæд дæ бауыри-
дзæй, аф^æ кæй у, уый. Кæрæдзийæн æцæгæлон
адæймæгтæ афтæ сæмуд æмæ схæлар уыдзысты,
уый мæ никуы бауырныдтанд.
Раздæр дæр æз уыдтæн оæ хистæр ацы лаш-
путæн.Растдæр зæгъгæйæ сын ацы дæсный&д æз
бацакыдтон. Сæ фылдæр комкоммæ скъолайæ æр-
бацыдысты заводмæ. Зын уыдис фыццаг> кæй
зæгъын йей Зсъæуы, æвæлтæрд лæппутæн. Мæн
д&# Фйнг къуылымпм кйдтой, алн хуымæтæг
хъуйддагæй мæ мин хатты хъуамæ бафаротаик-
кдй, фёеАæ Аæгæн ^ыдæр æхсызгон вæййы, йæ
зошнад, йæ сæр искæй куы фæхъæуыпц, уæ&
Гъе, æмæ сын хъуыддаг бацамыдтОн, сахуыр
сæ кбдтб’н. Иу цалдæр Лæппуйы дзы уый фæбтæ
æфсадмæ акодтой. Ныртæккæ ам чи кусы> уыдо-
и&& сё фондзæн дæр ис профессионалон ра&$йд-
8$

тæ.’-Иугæр хнцæнтæй кусынхъом куы фесты^
уæд сæ заводы дирекци бригадæ сарæзта. Ври-
гадирæй та сык снысан кодта мæн.
Раст зæгъгæйæ,лæппутæй рахъастгæна^н.нæй..
Ое/пцæт - дæр зæрдиагæй райдыдтой кусын. Сæ
куысты нывæзтытæ уæлдайджынтæй æххæст код-
той,.? Фæлæ цы,ма бригадæ цыдæр хъуаг уы-
ди. Кæмæн сæ цас йæ бон уыд, уый бæрц нæ
куыата.
- — Афтæкусгæйæ нын нæу, лæппутæ, — загъ-
тон сын иу бон æз. Мах, зæгъын, нæ дæр æдых
стæм; нæ дæр хъуыддаг.æнæзонгæ’ æмæ цæуыл-
нæ- хъуамæ кусæм хунздæр. . ,
Лæппутæ мæ нæ фембæрстой.
- — Ома куыд хуыздæр?
—’Куыд куы, мæнæ иннæ заводты куыд рай-
дыдтой, афтæ, коммунистон æгъдауыл,—Цæхгæр-
сын загъ.тон æз. Иуæй-иутæ дзы . бакатай крд-,
той миййаг куы фæхудинаг уæм, зæгъгæ, ,
• Æз сæ иугай бафарстон, зæгъын, алкæмæи дæр
уæ йæхитыххæй дзуапп дæттын йæ бон бауы-
дзæн,. æви нæ. Бауыдзæн, дам,—дзуаппмынрад-
той æмхуызон. Æмæ дзы уæдæ, зæгъын, тæрсын:
ницæмæн хъæуы...
Гъе, афтæ систæм коммунистон куысты номыл
тохгæнæг бригада. .• .
Бирæ хæстæ райстам нæхимæ, фæлæ сæйраг
90

хорз хъуыддаг уæддæр афтæ’ сырæзт земæ й#-
зонгæ дæр нæ бакодтам: раст иу мады хъæбуу^
тау систæм кæрæдзийæн, Кæсыц æмæ лæппутæ
бынтон æндæр цæстæй райдыдтой кæсын кæрæ-
дзимæ. Исчи дзы чысыл фæкъуыхцы, уæ;| æтых-
сы, йæхицæн цы акæна, уый нал фæзон^ иннæ-
тæм аххосджыны каст фæкæны. Хицæна^й кусгæ^
йæ куы фæкъуыхцы уыдаид, уæд дай, чизоиы,
ницæмæ æрдардтаид, фæлæ ныр #æ аххосæй
къуыхцы кæны æгас бригадæйы иумæйаг хъуыд-
даг æмæ’ йæм уый æгад кæсы.’Ам хъуыддаг на-
мысыл у, æмбарыс, лæджы намысыл! А’лчи ар-
хайы ууыл, цæмæй иннæты раз йæ цæегом кæд-
дæриддæр уа сыгъдæг. Исчи дзы чысыл рæгмæ
куьгфæцæуы куыстмæ, уæд æмхуызон стых-
сынц. Зонынц æнæхъуаджы се ’мгарнæ байрæ-.
дясы кодтаид æмæ бакатай ’кæнынц/.исш бæл-
лæх, дам, ыл ма сæмбæла. Иу дзырдæй, брига-
дæ иу æнæхъæн удæгас организмы хуызæн сси.:
Удæгас организмы хъуыддаг та, дæхæд&г æй
зоныс, афтæ у, æмæ йе уæнгтæй исты куы рис-
са, уæд æй æгас буар æнкъары.
Мурман æй йæхæдæг дæр нæ фæфиипайдта;
ныхас ын куыд ацайдагъ. Дзуры бынтон хуымæ-
тæгæй, фæлæ цыдæр мидрæстдзинад æмæ зæр-
дæйы хъарм æндавы йæ ныхæстæй. ’ • ’
„Хъуыддаг сын бацамыдтон, сахуыр’ сæ код-
91

тсСи", зæгъгæ> ацы ныхæстæ æндæрæй æппæлы-
нау райхъуыстаиккой, Мурман та сæ хатыркурæ-?
дясы хъæлæсы уагæй дзуры.
— Дæхи та дын чи сахуыр кодта, Мурман?--
щшыдисæй йæ афарстон æз.
— Цард.—Дзуапп мын радта Мурман æмæ мын
цыма мæ хъуыды рахатынмæ хъавыд, уыйау мæм
лæмбынæг «ымдзаст.—Æцæг дын зæгъын, цард
мæ сахуыр кодта, Хъуыды-ма йæ кæндзынæ, цы
у*шæр ,уыд фæсхæст. Æмбисонд афтæ у, „Лæ-
гæн, дам, йæ уат куыд у, йæ къæхтæ афтæ хъуа-
ит адаргъ кæна". Мæ фыд хæстæй ^инвалидæй
азрыздæхт. Хæдзармæ фæкæсын мæнмæ каст, мæ
кад æмæ мæ фыдæн сæ хистæр зæнæг æз уыд-
ь таэ-й. Йннæ сывæллæттæ сын нырма æнахъомтæ
угедысш. Ахуыр кодтоп нæхимæ—■Тъбеты скъо-
лайы æмæ уыймæ иумæ куыстон колхозы. Фæлæ
афтæмæй хæдзар дарын фæзын. Аст къласы куы
фæдæк, уæд мæхи Цхинналы *рдæм райстов.
Раст ’мæнæ ацы корпусы бынаты уæд уыдис ме-
ханикон завод æмæ дзы кусын райдыдтон. Цал
æмæ цалгъуызон куыстытæ кодтон, хæйрæг дæр,
’саз нæ банымайдзæн. Уалынмæ мæм æфеадмæ
дæр фæсидтысты. Ныгуылæн, Украцнæйыл æр-
зылдтæн. Æртæ азы фæстæ фæстæмæ æрызддас-
тæн. Тæккæ уыцы .рæстæджы парти фæсивæдмæ
æ^еедт., цæмæй куыстуæттæм кусыпмæ бацыдаик-
Ш

кой. Мæ къухы фæскомцæдисы нутевкæ, ’афтæ-
-мæй ЭДæскуыйы иу заводы балæууыдтæн æз дæр.
Уым базыдтон ацы дæсныйад дæр. Днууæаш
дзы фæкуыстон, стæй мæ зæрдæ нал ныллæууыд,
нæхимæ хæхты ’рдæм рахсайдта. Дæхæдæг æй
зоныс, лæгæн уæддæр йæ райгуырæн къуымæн-
дæр ад кæны.
:.Уый уыдис 1958 азы. Уæд ам, мехадикоц заво-
ды бындурыл сырæзт Вибромашивдетæ араззен
завод. Уæдæй нырмæ та кусын ам.
Зъæуъ-ма, афон нæ уыд цардæн уый <}æр,ц рæе-
тæджы дæргъы мын ис;ш дæсныйад бацадоыд-
тдит? И<? мын автослесары VI разряд, æмæ .а&ф-
сæнлæзгæнæджы (строгалищикы) V разряд,
.'Нæ лæппутæ фесгуыхтысты. ФæдварæвГхорз
сфæрæзтой æмæ райстам коммунистон куцс;щ
бригадæйы ном.
Мурман йæ хъæлæс фæсабырдæр кодта æмæ
мын цыма стыр сусæг хабар хъусын кæны, уы-
йау мæ хъусы дзуры:—Фæнд нæм ис, нырма уал
Цехты, стæй та æгас заводы дæр коммунистон
куыстмæ рахизæм. Æмбарыс цы уаид уый, комму-
йистон куысты завод! Мурманы цæстыты стъæд-
фæнтæ ферттывта. Фæфиппайдтон сæ, æмæ мæ
^æрдæ куыддæр фæкъæпп кодта. „Фыды фарн,
дам, мæрдтæм нæ цæуы". Уый кæд миййаг алай-
йаг сахъгуырды æхсаргарды стъæлфæнтæ- æрт-
тивынц йæ дард байзæттаджы цæстыты-1
93

- ..,Æнусты уынæрау мæ хъусхы зэдлланг кæны
тæрхыты симфоии. Залты дзæнгæрæг цæгъдгæ
дыууæрдæм кæнынц бæрзонд уæлæнгуытыл хи-
дæвæрд уæзисæн крантæ, мингай деталтаз хизынц
къухæй-къухмæ, тæрхæй-тæрхмæ, цехæй-цехмæ
^змæ фæстагмæ чысыл хæдтулгæтыл амадæй цых-
цыр ыыллæууынц дардылзылд корпусмæ. Уым сæ
фарнхæссæг къухтæ бауадзынц уд, уым судæгас
вæййынц алæмæты кибернетикон организмтау...
Уæртæ къæйттæ-къæйттæ ныххалысты Бигъ-
уылайы фырты бригадæйы лæппутæ: Уæзбын,
зæндджындзаст Руслан æмæ бæзæрхыг Гаг-
лойты Хъазбег; ныллæггомау, саулагъз Гогинов
Зангезур æмæ къуыбыррихи, бурхил лæппу Джер-
гаты Олавик; ныллæг, мазутахуырст л&ппу Ла-
йыты Эдуард æмæ бæрзонд, тæнтъихæг Бекъой-
ты Гурам—йæ уæлæ хуызивд æфсæддоны хæдон,
Оанахъоты Шалва—йæ коцора рæсугъд фаст æмæ
Сиукъаты къæсхуыр Иооиф.
Иутæ дзы телферæй машинæйы кронштеин, гъе
та корпус æрбахæссынц, иннæтæ реосортæ æвæ-
рыныл сты, аннæтæ машинæ æмбырдгонд фесты
■æмæ-ма’йын ыыр фидар кæнынц йæ лæсгæртæ.
Бекъойы фырт та тагъд-тагъд бауай-бауай кæны .
электроцехмæ æмæ æфсæддон бардзырд дæттæ-
гау цырд кæны машинæйы змæлынгæнæг хæйт-
тæ цæттæгæнæг лæппуты:

—- Афтæ у, гъе, куы иу деталь нæма.у.цæтт^,
куы йннæ^ куы аннæ æмæ стæй ацу æмæ-гра-
фик фехалыны тыххæй дзуапп ды дæтт! ,, . >#
—-Æмæ нывæзт не ’ххæст кæнут, цы,?!У, нх
— Гъм, нывæзт!.. Æниу æй дæс-фынддæс -дро-
центæй нæ фæуæлдай кæнæм. Фæлæ график кум
фехалай, уæд нывæзт цы давы! Ферох дæ, айр$#-
мæйы хабар?.. ’ ’. . - ,
Æз фæфиппайдтон, æхсызгон кæй нæ уыд ,йæ
<5ацыд Русланьг бригадæйы лæппутæн. < ; -. / ;
’ ~Цы, уый зоныс,-—йæ иу æрфыгыл <х;æрдмæ
схæцгæ мын дзуры Бигъуылайы фырт- щи'æ<аар-
хайы йæ- хъæлæс гуымир ма рауайа,—к&Д .дæм
исты ныффыссыны фæнд ис, уæд хуызда?^;уаид,
уæртæ Кокойты .Мурманы бригадæйы кукстимæ
куы базонгæ уаис. . <
— Æмæ дæбригадæ фæсте ’рзад, цы^! -
— Ныртæккæ нæ, фæлæ... Мах дын ницы 1^ъух
ратдзыс’тæм...
Уый. размæ Мурманимæ куы ныхас кодтон,
уæддæр мæм цыдæр дызæрдыг сывзæрын кодта
ацы бригады хабар. Ныр мæ цымыдис фæдывæр.
Лæмбынæг æрывнæлдтон æбæрæг æЛхындъ рай-
халынмæ. Лæппутæм бакæс æмæ сæ Лæджы зæр-
дæ рухс кæны, цæвиттон сæ исчи барæй равзæрс-
та, Æнæниз, цæрдхъом фæсивæд, сæ туг се уæнг-
ты хъазы. Кæмдæр, сæ фылдæр скъола дæр-лумæ
95

фесты едст. Дыууæ лæппуйы дзы рыртдедра? ДФ]>
иумæ ахуыр кæны фæсаууонмæ Омсш йвтдфæв-
дæгты институты. Кæрæдзи уарзынц, цæ ддвр
тыхцух сты, нæ дæр æнæгъдау, Коммудистон
куысты бригадæйы номрайсыны фæ#варфц ^ефæ-
разыц сыл хорз бантыст. Ныртæккæ дæр нызæзт
уæлдайджынтæй æххæст кæнынц. Ау, уæдде-щ,
зæгъын, цы хабар уа? Æмæ мæнæ.мæ дт>ух фæ~
хæст цъындайы хæлæн тæбыны кæролыл.
Куыд рабæрæг, афтæмæй иу райсом лæцпутæ
заводмæ куы ’рбацыдысты, уæд кæсынц æмда за-
воды гсæрты къулын газеты фæйнæджы раз адæм
нымÆырд сты æмæ сæ худынæй бæстæ хæ^сынц,
— уЕмæ куыд æнхъæлыс, цæуыл худынц,—йæ
зæрдæ рыздæхгæ мæм дзуры Руслан,— зазрды
„Кæфхъуындары" дын кæд сныв кодтой мах,
Кæсут, зæгъгæ, мæнæ уын, газетты арвмæ кæй
систой, уыцы коммунистон куысты бригадæ гра-
фик фехæлдта! Дæхæдæг ахъуыды кæн, куыд
фæуыдаиккой лæппутæ. — Абрнæй фæстæ^æ ма,
дам, ам корреспоидент федтам, уæд, дам, нæхæ-
дæг зонæм,*—сæ риу мæсты хост бакодтой. Цæ-
мæи, дам, нæ хъæуы се ’ппæлд, кæд æмæ, да^,
нын æй къулын газет нæ цæстмæ æхсидавау
дардзæн, уæд. Уый адыл дæм хъыг ма кæеæд,
дæ фарстытæн дын буцтæгæнæджы дзуадпытæ
кæй фæдæдтынц, уый... Уыцы мæйы райдиады
96

график кæй фехæлд, уымæй мах, кæй зæгъын
азй хъæуы, цасдæр б^рцæй азым кæхимæ исæм,
дæхæдæг æй уыны’с, корпусы арт . нæма цæуы
æмæ иын уыцы уазæлтты æфсæйнæгтимæ арха-
иын чысыл фæзын, фæлæ графикы фехæлды
сæйраг аххос уæддæр уый у æмæ нын уыцы за-
манц иуæй-иу деталтæ нæ флг кодта. Бар-æнæ-
бары дæр-иу хатт æгуыстæй бадтыстæм. Лæп-
путæм хъыг уый фæкаст æмæ хъуьтддаг „Кæф-
хъуындармæ" кæй ахæццæ. Иуæй уыЯ, г æмæ
иыл ахæм хабар фыццаг хатт æрцыд, иннæмæй
та... лæджы æндæргъуызы бафхæрæн куынпæ
ис... Уым та, йæхæдæг зæххæй спсинаг чи нæ у,
заводы иууыл лодырдæр чи у, уый дæр махыл
худт.
Иыр „Кæфхъуындары" нæхимæ зулмæ æрба-
к&сын дæр ыал бауадздзыстæм, фæлæ-ма исчи
газеты нæ хорзы кой кæна, уын дæр нæ нæ фæн-
ды. Ды дæр мацы ныффысс,—йæ ныхас балхынцъ
кодта Руслан.
Æз’ бацыдтæн заводы нарторг Бражникмæ; Ба-
фарстон æй, цьт зæгъдзынæ, зæгъын, Бигъуыла-
ты Русланы бригадæйы лæппутæй. Уый мын би-
рæ, бирæ хсрз цыдæртæ фæдзырдта сæ уагахаст,
сæ куысты тыххæй, фæлæ Русланæй фæдзæхст
кæй дæн, уый адыл сæ нæ фыссын...
97

*
Йстори дзуры, зæгъгæ, 439 азы Цæгат Афри-
кæйы былгæрон балæууыдысты æгъатыр хъыс-
мæты фæндæй цоппайыл æфтыд алайнаг адæмы
къорд. Сæ сæрмæ æндонгъуыз тырысатау æрт-
тывтой болат кæрдтæ. Хъысмæтæфхæрд адæм сæ
маст ныккалдтой бынæттон цæрджытыл. Аф>ри-
кæмæ карды комыл бахастой мæлæт. Бæстæ сæ-
хи бакодтой æмæ дзы сарæзтой Вандало-аланон
паддзахад... Вон дзир-дзур крдтой æнусты малу-
сæггъуыз сæуæхсидтæ æмæ изæрмилты ризгæ та-
дысты дыдзы хуры фæлурс тынтæ... Оудзгæ ацыд
йæ амонд йæ разæй Африкæмæ аланы мыггаджы
къордæн. Æгъатыр рæстæг æй мæлæты амæттаг
фæкодта...
...Рацыд фынддæс æнусы. Египеты арвæмбæрц
лирамидæты цур та разынд æндонгъуыз тырыса.
Уæрæх денджызæй Каирмæ æввахсæй-æввахсдæр
кодта советон нау. Науы сæрмæ бæрзонд трубæ-
йæ хæр,дмæ гуылф кодта къæбæлдзыг цъæх фæз-
дæг, разæй йыл дымгæ ныдзæвд æмæ фæйлыдта
æндонгъуыз тырыса.
Цы зыдтой бæрзонд пирамидæтæ — дугты, за-
манты ацы æгомыг æвдисæнтæ,—уый кæддæрсæ
цурмæ йæ карды комыл мæлæт чи бахаста, уы-
цы алайнаджы дард фæдон ныр Африкæйæн цæ^
рæнбон кæй æрвыста...
98

Уый уыдис 1961 азы декабры. Ооветон нау дард
Кпшеты зæхмæ фæлаета ам, Ирыстоны Кокой-
ты Мурман, Бигъуылаты Руслан æмæ се ’мбæлт-
тæ кæй аразынц, уыцы виброшшшнæтæй цал-
;дæр...
Æмæ кæм пæ феыдзæн лæг уыцы алæмæттаг
машинæты, Советон Цæдисы алы къуымты зæ-
гъай„ æви æфсымæрон демократон Болгарийы
шахтты æмæ фабрикты.
Лæууынц уыдон мартены пецты хæлиу хъæ-
лæсты раз, алыгъуызои æрзæтсыгъдæггæнæн
фабрикты æвирхъау стыр куырæйтты дзыхмæ,
алектры тых æхсидгæ тугау уайы се уæнгты
æмæ уыцы иудадзыг ризынц, гæв-гæв кæнынц
<вмæ мингай, миллионгай тониæтæ яерзæт, гъе,
дурæвзалы æмхуызои бæрцæй калынц...
Ирыстоиы сæрмæ та бæрзонд фæцыдысты фæл-
лойы æндонгъуыз тырысатæ æмæ сæрыотырæй
фæйлауынц. Цыма у стыр нау мæ райгуьгрæн
<1æстæ,—уæрæх денджызы тындзгæ цыд фæкæны
алæмæты наулæууæнмæ.
99

Хацырты Сергей
САУЛАГЪЗ ЧЫЗГ
Рæстæмбис, саулагъз, къæсхыргомау чызг бадт
автобусы астæуккаг бадæнтæй иуыл рудзынджы
’рдыгæй æмæ арф хъуыдыты аныгъуылд. Хъуы-
дытæ йыл, денджызы улæнтау, куы рбафсæрынц,
уæд сæ, цьша, фæцæй хуыдуг кæны, уыйау
фестъæлфы. Уысмы бæрц сæ куы фæцух вæййы,
уæд та æхсызгонæй сулæфы æмæ цавæрдæр
стыр циндзинад ахъазы йæ цæсгомыл, йæ цæс-
тытæй фæхауы циндзинады стъæлфæнтæ. Йæ
рахиз къухæй зæрдæсæрмæ февналы æмæ, цыма,
дунейы хæзнатыл йæ къух аныдзæвы, уьтйау
æхсызгондзйнады æнкъарæнтæй баризы йæ буар.
Автобусы цы адæм бадынц, уыдон кæнынц
хъæлдзæг ныхас... Мыдыбындзытау хъуысы сæ
гуыв-гуыв, фæлæ уый чызджы циндзинад нæ
хъыгдары. Уый нæ, фæлæ йæ кæй нæ хъуыды
кæнынц, уый ма йын æхсызгон дæр у... Зæгъ-
гæ йын ныртæккæ исчи йæ сусæгдзинад фем-
бæрста æмæ йæм комкоммæ бакаст, уæд йæ
100

цæогом фырæфсæрмæй фæсырх уаид. Ныр та?
Хъуыды дæр æй ничи кæиы æмæ арф сагъæсты
аиыгъуылд. Сагъæстæ, сагъæстæ, сырх^азыр
сагъæстæ...
Æвæдза стыр маст куыд зын уромæн у, афтæ
зын уромæн у стыр цин дæр. Стыр масты рæс-
тæджы цæстысыгтæ сæхигъæдæй цæппузыртæй
фæлæсынц рустыл. Стыр цины та адæймаг рæс-
тæгæй-рæстæгмæбахуды æмæ кæд стыр маст æн-
цои бамбарæн вæййыфæрсырдыгæй кæсгæйæ, уæд
уый хыгъд стыр цин та вæййы зындæр æмбарæн.
Уæхæдæг ма ахъуыды кæнут, æцæгæйдæр.
Адæймаг бады иунæгæй. Никæимæ ныхас кæны,
никæйы ныхасмæ хъусы, афтæмæй рæстæгæй-
рæстæгмæ иæ цæсгом ныррухс вæййы цавæрдæр
оусæг цинæй æмæ æхсызгонæй йæ мидбыл ба-
худы. Дардæй кæсæг ыл дызæрдыг дæр фæуы-
дзæн, чизоны ахъуыды кæяа, зæгъгæ, сæнтдзæф
худт цы кæны. ~ Фæлæ цæй тынг фæрæдийы
ахæм рæстæджы фæрсырдыгæй кæсæг!
Уый цæмæй фæзоны, адæймаджы зæрдæйы,
^æлутоны хосау, цы цардамонды цин фæабузы
æмæ йæ бæрзонд арвы сатæг тыгъдадмæ, цæ-*'
хæрцæст уарийау, цы рæсугъд сæнттæ сисынц,
уыдон йæ зонд, йæ зæрдæ, йе ’ппæт тугдадзин-
ты дæр магнитау кæй ахъарынц æмæ йæ цин
куы нæ уал фæфæразы бауромын, уæд йæ мид-
101

был кæй бахуды... Ахæм уавæры ис ныртæккæ
саулагъз чызг дæр,
Гъев джиди, цæй тынг æк фæнды ныхъхъæр’
кæнын: „Хорз адæм, мæ зынаргъ уарзон адазм,
ныртæккæ мæнæй амондджындæр нæй дунейыл!'*
Фæлæ нæ ныхъхъæр кодта чызг, ирон . æф-
сарм ын уый бар нæ дæтты æмæ быхсы йе стир
цин, йæ риуы йæ æмбæхеы... Æрмæст рæстæ-
гæй-рæстæгмæ рахиз къух, рæвдауæгау, зæрдæ-
йы сæрмæ куы руадзы, уæд та фырцинæй йæ
мидбыл бахуды.
Гъеыырæй тынгдæр æй никуы фæидыд, йæ
ныййарджытæ йæм куы ’рбакæсиккой, куы фе-
никкой сæ уарзон чызджы стыр амонд, куы йæ
ахъæбыс кæниккой æмæ йын куы зæгъиккой:
„Де стыр амонд мах дæр рæвдауы рагуалдзæ-
длсы хуры хъарм тынтау."
Фæлæ кæм ис уый гæнæн. Йæ мад Катуша
амард 1948 дзы. Уæззау рынчынтæ хаСта йæ фыд
дæр. Рыпчын фыд æмæ кæсдæр сывæллæтты
мæт иууылдæр æрынцадысты йæ уæхсджытыл.
Уæд ыл цыдис æрмæстдæр дыууадæс азы. Уæв-
гæ уый карæнæй ахæм удфидар адæймаг...
фæллад нæ зыдта, быхста æппæт зындзинæдтæи,
афтæмæй хæдзары куыстытæй цæуыл æххæст,
уыдон иууылдæр кодта. Фыд кæд уæззау рын-
чыр уыд, уæддæр æнахъом сабитæн ныфсы мæ~
102

сыг уыд. Фæлæ ну хъуынтъыз бсш. уый дæр
æнусмæ æрæхгæдта йæ низæй æфхæрд цæс,-
ты\æ.
Б^ззадыеты дыууадæс аздзыд чызджы æвджид
æрт& каеетæры. Бинонты мæт ныр нууылдæр
æрха(удта йæхимæ.
Хош хъæубæстæ тыхсты сахат кæрæдзийæы
ныфсы мæсыг сты. Йæ зæрдыл æрбалæууыдыс-
ты, сæ хъæуы авдазоы скъола каст фæуды
фæста^! аст километры æттæдæр сыхаг хъæумæ
астæурсаг скъоламæ ахуыркæнынмæ куы цыдис,
уыцы уæззау азтæ. Зæгъгæ, хъæубæстæ нæ уы-
дысты, уæд цæй астæуккаг скъола фæуыдаид
каст. Фæлæ сæ цæрæнбон бирæ, сидзæрты фæ-
кæсынхъуагæй чи нæ ныууагъта, ныййарджытау
сæ чи барæвдыдта, сæ къух сыы чи фæрогдæр
кодта. Уыцы уæззау азты хъæубæсты сылгой:
мæгтæй сидзæрты уæлхъус чи нæ балæууыд,
ахæм стæм разындаид.
Скъолайы фæстæ колхозон уæрæх быдырты
кодта æнувыд фæллой. Гауызæвæрд, дæргъæй-
дæргъмæ мæнæуы хуымты дзаг æфснртыл-ву
сæрд уддзæф хъазгæ куы расирдта, уæд-иу,
сыгъзæрин денджызы улæнтау, хуымтæ куы
иуырдæм акъул сты, куы иннæ ’рдæм. Æфсиртæ
йын-ну йæ хъусы цыдæр басыбар-сыбур кодтой,
æмæ та-иу уый фæстæ ныхъхъусысты.
203

„Кад æмæ лæджыгъæд зæххы сты: æргуыбы/
сæм кæн æмæ сæ сис"~йæ зæрдыл æрбалæу-
уыдысты йæ фыды ныхæстæ. Уый сæ колхозы
хуыздæр мехаппзаторыл нымад уыд. Æмæ !бæд
Йæ фыды ныхæстæ’кæддæр афтæ арф ые ’мбæрс-
та, уæд сæ ныр, быдыры, счъилдысæй куспейæ,
уæлдай хуыздæр æмбары. г
Хъæубæстæ райгопд уыдысты чызджы /куыс-
тæй. Фæлæ ’нахъом кæстæртæм цæст (дарын
кæй хъуыд, уымæ гæсгæ йын пу бои крлхозы
разамынд бауынаффæ кодта, зæгъгæ, дыш хуыз-
дæр уаид, колхозы фермæмæ куы раивис,
уа*д.
Чызгæн йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ уарзон
мад, тыххæй ма баурæдта йæ цæстысыгтæ. Уын
уыд колхозы хуыздæр хъугдуцæг. Иу æмæ дыу-
уæ хатты миййаг нæ уыд чызг йæ мадимæ
хъуццыты фермæйы. Йæхи цæстæй федта, йæ
мад-пу хъуджы фæддясытыл куыд æрхæцыд æмæ-
ИУ УРС • цыхцырджытæй бедрамæ æхсыр куыд
сæхсæх кодта, бедрайы сæр урс фынчытæ-
кæнгæ..
Уæлдай шщыуал загъта колхозы разамынды
уынаффæйыл æмæ райдыдта фермæйы кусын
хъугдуцæгæй.
Райдианы йыл хъуццытæ ахуыр нæ уыдысты.
Цалдæр хатты йын акалдтой 1\е ’хсыр. Мæсты
104

каот-йу бакодта галиу хъугмæ, æндæр, ый цы
йæ бои уыдис, æгомыг фосы нæмгæ миййаг* иæ
фæкоДтаи&.
Гйе, æмæ тй йу ахæмы æнкъардæй куы лæу-
уйд, у&д æм бацыдис, йæ мад кæддæр кæямæ
ку’ыста, уыцы фæлтæрд хъугдуцæг Натъо, йæ
уæхскыл Ун йæ къух æрæвæрдтаæмæ йæмрæв-
даугæ сдзырдта:
— Мах куысты, мæ чызг, мæсты нæ хъæуы.
Лбон д&н х!>уг д’е ’хсыр куыд акалдта, йæ бон
у æмæ Йæ райсом дæр афтæ акала. .Æий дын
цæмйй &хæк кæстытæ ма кæной, уый тыххæй
дæ • сахуыр хъæуы "дæ бæрныгонд хъуцци-ш
минйудйьытæ. Дыууæ æмхуызон адæймаджы куыд
нæй, афтай фосы ’хсæи Дæр не ссардзынæ æм-
хуызæттæ. Чи сæ кæстыгæр у, йæ цурты куы
фæцæйцæуай, уæд дæ, йæ бон у æмæ разæвæт
гсæна, гъе, дæсыкъайæ сцæва, чи та~сабыр. Иу-
ты куы барæвдауай, дæ арм сыл куы æруадзай,
уæд æрсабыр вæййынц, аннæтæ ахæм заман
знæт кæныпц. Галиудæрты барæвдауын хъæуы
дйæбæх, хæрзад хæринагæй.
Дзæгъæлы нзй фесты Натъойы ныхæстæ. Зæр-
дафгъæйд Чькзг сæ йæ зæрдыл бадардта. Хорз
сахуыр кодта Йæ Дыууадæс хъуджы миниуджы-.
тæ„ афонйл сæ фаг рæвдыдта. Галиу хъуццытæ
ййЛт фæ’стагмæ афтæ фæцахуыр сты æмæ-яу
105

сæ’м чысыл куы байрæджы кодта, уæд-иу уасыв
райдыдтой...
Ныр, галиу хъуццыты фæдджытыл æрхæцгæ-
йæ, нал тарст æхсыры бедрайæн акæлынæй...
Уый нæ, фæлæ-иу зæрдæрухсæй хъуыста, фосы
сыпæр цъагъд æмæ æхсыр цыхцырджытæй куыд
калд бедрамæ æмæ-иу куыд сæр-сæр кодта,
уымæ.
• Куыстуарзаг чызг йæ риуы æмбæрц цыдис
размæ, ахуыр кодта номдзыд хъугдуиджытæ-
Мери Квачаитирадзе, Додо Китуашвили æмæ æн~
дæрты фæлтæрддзииадыл... Цадæггай йе ’нтыс-
ты^æ.фылдæрæй-фылдæр райдыдтой. Уый дзы
бауагъта ноджы стырдæр ныфс. Æмæ мæнæ æн-
тысты аз: цы дыууадæс бынæттон хъуджы йæм
уыдис фидаргонд, уыдонæй алкæмæй дæр æхсыр
æрдыгъта фæйнæ 1500 литры, пъланы 1160 литры
бæсты. Нæхимæ хохаг хъуццытæй, ацы хъæуы
колхоз куы сырæзт, уæдæй нырмæ ахæм. æхсыр-
æрдыгъд ничима зыдта. Уæдæ уый сгуыхтдзинад
иæу! У, æиæмæнг у!
Æмæ уыцы стыр сгуыхтдзинадимæ сæ хæ-
дзармæ æрбацыд стыр цин дæр. Сæ хъæуы кол-
хоз æй раразмæ кодта Хуссар Ирыстоны фæл-
лойгæнджыты депутатты областон Советы депу-
татмæ кандидатæй. Уыцы хабар куы фехъуыст^
чыэг, уæд фергъуыйау. „Уый бæрц цы сарæзтов
- 106

æмæ мыл адæм афтæ тынг баууæндой?"~йæхи-
нымæры йæм дзырдта йæ зæрдæ. Йæ хъустыл
уадысты йæ уарзон æмгæртты зæрдæбын ныхæс-
тæ: „Хуымæтæг, сыгъдæгзæрдæ, куыстуарзаг,,
нæ фермæйы тæккæ хуыздæр хъугдуцæг у.
Уый у аккаг кандидат областон Советмæ..."
Тынг æй фæндыд уæд æмбырды фæстæ сæхи-
мæ ацæуын æмæ дзæбæхдæр ахъуыды кæнын.
Фæлæ: „Мæ хъуццытæмæм æнхъæлмæ кæсынц",.
зæгъгæ, атагъд кодта фермæмæ. Йæ цæст сыл
ахаета, æркаст сын сæ бынтæм, бабæрæг сын
кодта сæ кæвдæстæ. Отæй „Бури* кæй хуыдта,,
уыцы сабыр хъугмæ бацыд æмæ йын йæ къу-
балыл ныттыхст: „Бури, мæхи Бури, ды нæ зо-
ныс, ныртæккæ мæ зæрдæйы цас ции ис,
уыйа.
Уыд зымæгон хъарм, мæйрухс æхсæв. Фермæ-
йы раз дæргъæй-дæргъмæ доны нучы цур æр-
бадт. Нучы доны фæлурсæй тыбар-тыбур кодтой
стъалытæ æмæ былкъахыр кæрдзыны хуы’зæн
мæй. Йæ цæстытыл уадысты йæ цыбыр царды
нывтæ æмæ йæм фæкастысты/ нучы милийæ иы
цыхцырæг згъордта, уыйау рæсугъд.
Уæдмæ фæзынд дымгæ, атыхст чызгыл æмæ<
йын йæ хъуыдытæ фескъуыдта. Уæлæрдыгæй
æрыхъуыстис ирон фæндыры æхсызгон зæлтæ
æмæ рæсугъд зарæджы мелоди:
10?

Арф^кæмтты Леуахи зары,
Улæнтæй хъазы фæрнæй.
Йе ’взист фæлурс тынтæ луары
Уæлæ бæрзонд хæхтыл мæй.
Уарзон зарæджы зæ’лтæ сыстын кодтой чыз-
джы йæ бынатæй æмæ араст сæхи ’рдæм. Фæн-
дыры зæлтæ тынгæй-тынгдæр йæ хъустыл
уадысты.., Зарæджы зæлты раивта къæрццæм-
дзæгъд кафт. Сæ хæдзары цурмæ куы бахæццæ,
уæд не ’ууæндыдис йæ цæстытыл: йæ уаты
рудзынгæй калдис Ильичы цырагъы рухс æмæ
дзæбæх зынд, фæсивæд сæ хæдзары хъазт кæй
сарæзтой, уый.
„Уарзон хъæубæсты фæсивæд. Мæ цинæй дæр
яжæ мæ хъыгæй дæрæдзух дæр хайджып сты."
Цæвиттон, æмбырды фæстæ колхозы фæсивæд
клубы хъуамæ сарæзтаиккой хъазт, Фæлæ цин
кæуыл кодтой, ууыл сæ цæст куы нæ ’рхæцыд,
уæд’ æд фæндыр бамидæг сты чызджы хæдзар-
мæ æмæ дзы хъазт сарæзтой.
. .Тулы автобус дарддæр. Шоссæ фæндаджы
дыууæ фарс адаргъ сты колхозон быдыртæ, Бирæ.
рæтты дзы фæзынд сау дæргъытæ. Уый тракто-
ристтæ уалдзæджы фыццаг бонты райдыдтой
хуымкæнын.
...Тулы автобус, тæхы. Фæлæ тагъддæр тæ-<
108

хынц оаулагъа чызджы хъуыдытæ,.. Уый рав-
зæрстой областон Советмæ деиутатæй. Уыд
Мæскуыйы фæскомцæдисы ЦК Пленумы нæ рес-
нубликæйы раззагон фæсивæды номæй. Уый
байхъуыста бæстæйыраззагдæрадæймæгты куыс-
ты фæлтæрддзииады тыххæй раныхæстæм... Уый
фæстæ сæ хъæумæ куы ’рцыд, уæд йе ’мкуыст-
гæнæг хъугдуцджытæн радзырдта, цы хорздзи-
нæдтæ федта æмæ фехъуыста, уыдон.
„Мæнмæ афтæ кæсы æмæ махæн дæр: нæ бон
у не ’нтыстытæ фæфылдæр кæнын",—йæ хъус-
ты азæлыдысты, уæд йе ’мбал чызджытæн ци
ныхæстæ кодта, уыдон.
. Раст фæкастысты йæ ныхæстæ йе ’мбал чызг
Дусямæ æмæ дыууæ хæлары хъæппæрисæй
арæзт æрцыд фæскомцæдисон æмбырд. Уыцы
æмбырды Дусяимæ кæрæдзимæ фæсидтысты еры--
сæй. Райстой сæхимæ стырдæр хæстæ. Партв-
йы Централон Комитеты январы Плепумы уы-
наффæтæй разæнгард уæвгæйæ, тох кодтой
фылдæр æхсыр æрдуцыныл, цæмæй нæ уарзон
партийы XXII съездыл сæмбæлдаиккой куыстзд
стыр лæвæрттимæ.
Дыууæ æмгары сидт бафæзмыдтой иннæ фæс-
комцæдисон хъугдуцджытæ Елойты Фрося, Дриа-
ты Сиранæ, уьтдон дæр сæхимæ райстойс тыр-
дæр хæстæ.
*09

• *,.Тулы автобус дарддæр. Хæрдгæбыдау чыз-
джы сæры кæрæдзи ивынц рæсугъд хъуы-
дытæ.
Æрбалæууыд та карз зымæджы фæстæ фарны
уалдзæг. Ды нæ зоныс, куыд рæсугъд у хæх-
бæсты уалдзæг! Хъызт зьшæджы цы залты мит
ныууары, уымæ ныккæсы зынг хуры цæст. Бæр-
зонд хæхты урс дарæсыл уайтагъд фæзыны сау
æмпъузæнтæ. Гæрæм хъулон фæци бæстæ, фе-
мæхсынц митдæттæ адгуыты æмæ кæмтты. Зы-
мæг хæххон куырæйтты фаг дæр чи нал вæййы,
уыцы кæмтты дæттæ раивылынц æмæ змæстæй,
гыбар-гыбургæнгæ, сæ былгæрæттæ фаркгай
рæдувгæ, фезгъорынц хæхтæй фæтæн быдыртæм.
Хъарм бæстæй æртæхынц мæргътæ æмæ кæмт-
тæ байдзаг вæййынц сæ цъыбар-цъыбурæй. Зæх-
хæй ныццæвы кæрдæг, хъæды къуыбыр райхæлы
-æмæ .бæстæ цъæх-цъæхид фееты. Кæмттæ,
фæхстæ байдзаг вæййынц, цæст кæсынæй кæмæ
нæ фефсæды, ахæм æхсызгондзипад дæттæг
алыгъуызон дидинджыты тæфæй.
Бæрзонд сæрвæттыл фæзыньшц колхозты рæ-
гъæуттæ, зæллангæй фехъуысы амондджын фий-,
йæутты зард.
Мæиæ Дзортийы æфцæджы бын, хъæды раз
дардмæ тар æвзист æрттывд кæны шиферæй æм-
<5æрзт бæстыхай, йæ тыргъы—сепаратор. .Бæсты-
Пй

:хайы рахизырдыгæй фосæн кæрт ар^зт... Фер-
мæйы фæстæ хæххон рæсуг суадон. Уæртæ
хæрз „æввахс—цæхæрадон. Трлд дзы ис алгъуызон
-халсæрттæ. Фермæмæ дзæбæх зыны Алеуы къæ-
дзæх. Боныгъæд бæрæггæнæн компасæй уæлдай
нæу ацы къæдзæх. Райсомæй йæм бакæс æмаё
кæд йæ цъуппыл мигътæ бада, уæд къæвдамее
яенхъæлмæ кæс, кæд нæ, уæд та æнæмæнг уы-
дзæн хурбон.
Цдма ныр дæр уыцы хæхтæм комкоммæ кæсы
еаулагъз чызг æмæ уыны сæрвæтыл хизæг кол-
хозы хъуццыты. 91 дуцгæ хъуджы хизынц
Дзортийы æфцæгыл æмæ мерс кæнынц сойгæр-
дæг. Сихорафон хъомгæс фæскомцæдисонтæ
Дриаты Павлик, Данел æмæ ацæргæ лæг,—фæл-
тæрд хъомгæс Наууаты Баграт сæ фосы базда-
хынц комы цæугæдоны ’рдæм. Фос баиазынцдон
^емæ ривæд кæнынмæ фæвæййынц. Оихор скæ-
нынц фиййæуттæ сæхæдæг дæр.
Фæссихор фиййæуттæ сæрвæттæм сыздахынц
сæ фос æмæ сæ суанг изæрмæ фæхизынц сой-
гæрдæгыл... Изæррухсæй хъомгæстæ куы рыс-
къæрынц фос, уæд сæ бакæнынц кæрты. Фосы
æрдуцынмæ фенхъæлмæ кæсынц фæскомцæдисон
хъугдуцджытæ Елойты Фрося, Дриаты Оиранæ,
Кокойты Елена, Евзо æмæ ацæргæ сылгоймаг
Болататы Оля. Уыдон фыдуагдæр хъуццыты
111

бпбæттынц, цæмæй нннæты сыкъайер т цшвой.
Кæрты алы рæттæй фæхъуысы æхсыры суы*-
суых, ч
Æхсæвæры фæстæ фæхъуысы цардæфсазст
фæсивæды хъæлдзæг ныхас, фæдзурынц æмби-
сæндтæ, фæкæнынц уциу-уциутæ. Иуæй~иу хатт
фæсивæд&й исчи ныццæлхъ кæны Сау хдхы
фиййауы зарæг, бахъырнынц ын иннæтæ дæр.
Æгуыппæг æхсæвы хæхты хъæбьтсы уæлдай
тынгдæр фæнæрьтнц зарæджы зæлтæ. Куыстуар-
заг фæсивæды буцæй фæрæвдауы хæххон сцгъ-
дæг уддзæф. Алеуы къæдзæхы фæсчъылдьтмæй
слæсы былкъахыр мæй, артзæй сæм æрттщшиц
æиæнымæц стъалытæ.
— Хорз фынтæ фенут, мæ хуртæ, — сдзуры
сæм сæ хистæр Баграт æмæ йæ хуысеæнмæ
йæхи айсы. Баграты фæстæ сьтстынц фæсивæд
дæр, фосыл сæ цæст ахæссынц æмæ æппæт дæр
уаг æмæ нывыл куы вæййы, уæд уыдон дæр сæ
^уыесæнтыл сæхи æруадзынц.
Ныхъуе вæййы бæстæ, æрмæст ма иуæй-иу
хатт фæхъуысы стурфосæй искæйы сьшæр-
цæгъдын.
Фæрнæй æрбалæууы дыккаг бон йае рады.,..
Райсомы æрдыгъды фæстæ чызджытæ фæкæньцщ
сæ куыстытæ æмæ куы фæвæййынц, уæд, рад-
гæс хæринаггæнæгæй фæстæмæ, иннæтæн фæ-
112

вæййы фадат зæрдæйы фæндиаг рæстæг арвиты-
нæй. Иутæ хохырдæм сæхи айсынц. Уым зайы
сау нæмыг, сырхфарс æрыскъæф, цъоза, саджы
къах, гæнгæлы, мæнтæг, æмæ дзы уæвгæ та цы
нæ зайы? Иннæтæ ’та ирон фæндырæй цæгъдын
сæхи ахуыркæнынц. Фæндыры диссаджы мыртыл
хæхбæсты бафты цавæрдæр тыхджыыгæнæг зæл
æмæ, цыма, иунæг фæндыр нæ фæцæгъды, фæлæ
æнæхъæи хæхты симфони. Фæндырæй цæгъдын
дæ нæ фæнды, уæд, табуафси, хъаз шашкитæй,
гъё ^а райс зæрдæ зæгъгæ чпныг, æрбад бæласы
бын цтзæх нæууыл æмæ йын зыдæй ныхъхъуыр
дæ Ь,æстæнгасæй йæ лыстæг сау рæнхъытæ.
Фæлæ фæсивæды ’хеæн ис ахæмтæ дæр æмæ
астæуккаг скъола фæуыны фæстæ институтмæ
фæлййрæнтæ радтын чи сфæнд кодта. Уыдон та<
сæрибар рæстæг сæ ахуыргæнæи чингуытæ фæ-
кæсынц. Уыдонæй ну у нæ саулагъз чызг дæр,
Æмæ та йæ цæстытыл ауад, фарон Хуссар Прыс-
тонй паддзахадон педагогон институтмæ фæлва-
рæнтæ куыд лæвæрдта, уый. Конкурс дзы уыд
æмæ нæ бахаудта. Фæлæ ницы кæны, бон цæуы
&йæ фари йемæ хæссы. Мах фидарæп уырны,
æмæ æнæмæнг ацы хатт кæй бахаудзæн, уымæн
æмæ йыл цард ныссагъта æндои базыртæ, йæ
риуы йын нывæрдта ленинон æнæбаеæтгæ фæс-
комцæдисоны фидар зæрдæ æмæ ахæм адæймаг
8*
г
113

цыфæнды цæлхдурты сæрты дæр ахизын бафæ-
раздзæн; цы сфæнд кæна, уый сæххæст кæн-
дзæн.
Кæд институтмæ иæ бахауд, уæддæр фидар
ныфеимæ цыд фæстæмæ хохмæ, Дзортийы æф-
цæгмæ. Хохмæ, йе ’мбæлттæм куы баздæхт, уæд
сыл цыма хур ракаст, афтæ æхсызгон сын уы-
дис йæ фенд. Уарзынц æй, аргъ ын кæнынц,
Æмæ канд уый нæ, фæлæ афтæ бирæ уарзынц
сæ кæрæдзийы дæр. Чызджытæ æмæ лæппуты
æхсæн ис хо æмæ æфсымæры ахастытæ. Ахæм
æвæджиау ахастыты нал бæззы нрон æмбисонд:
„Хоиы зæрдæ æфсымæрмæ, æфсымæры зæрдæ—
хъæдмæ." Уыцы æби^онды раивта, æнгом хæлар-
дзинад æвдисæг рæсугъд фидæн кæмæн ис,
ахæм æмбисонд. Уый та у коммунизм аразджыты
цæрдхъом æмбиоонд: „Иу æппæты тыххæй, æп-
нæт иуы тыххæй".
...Тулы автобус. Тыннывæндæгау, рæсугъд
хъуыдытæ згъорынц чызджы сæры: йæ уарзон
æмбæлттимæ слæууыд Советон Цæдисы Комму-
нистон партийы XXII съезды цытæн куыстадон
вахтæйы. Æмæ дын мæнæ йæ хорз æнтыст*
Афæдзмæ йæ бæрныгонд алы хъугæй дæр æр-
дыгъта- 1725 килограммы æхсыр. Зæгъгæ, исчи
хъæубæсты зæронддæр цæрджытæй искæмæн иу
цалдæр азы размæ ракодта ахæм æхсырердыгъ-
114

ды хабар, уæд ыл былысчъилæй бахудтаид, нæ
йыл баууæндыдаид. Фæлæ ныр уый аргъау нæу,
■язцæгдзинад у.
Йæ æнувыд, нузæрдиоы куыстæй хуымæтæг
чызг хъæубæстæн йæхи бауарзын кодта удыйас
язмæ йæм иууылдæр кæсынц хи хъæбулы цæстæй,
фæнды сæ уымæн хорз амонд.
Гъе æмæ сын мæнæ æрцыд уьгцы диссаджы
•фадат, Уыдон хъуамæ раразмæ кæной ССР Цæ-
дисы Сæйраг Советы Нациты Советмæ депу-
татмæ кандидатæй иу адæймаджы. Уайтагъддæр
жзмзæрдæйæ саулагъз чызгæй загътой:
— Уый у-тæккæ аккагдæр кандидат.
ЙæУ цæсгомджын куысты тыххæй’ ’ссардта
хъæубæсты уарзондзинад æмæ йæ .уыцы стыр
уарзондзинад систа амонды базыртыл, царды
бæрзоиддæр къæпхæимæ.
0, уыцы бæрзонды цур Дзортийы æфцæг дыч-
чыйы ас йедтæмæ нæ зыны. Ай, ай, нæ зыиы!
18-æм мартъийы, райгуырæн бæстæйы зынгæ
хъæбултимæ, саулагъз чызг дæр æвзæрст æр-
цыдис ССР Цæдисы сæйраг Советы Нациты Со-
ветмæ депутатæй.
Æмæ ныр мæнæ стыр амондджынæй горæтæй
хъæумæ цæуы автобусы, рæстæгæй-рæстæгмæ
йæ зæрдæсæрмæ, депутаты нысанмæ, æхоызго-
нæй февналы. Фæлæ йын æхсызгон цæй бæрц у
115

уый ас ыл бæрндзинад дæр кæй нс, уый хаты
хъугдуцæг депутат æмæ хъуыдыты малы иы-
гъуылы. „Æз дæн,—загъта йæхицæн фидарæй,—
нæ вазыгджын царды стыр механнзмы чысыл
лæсгеер... Æмæ нырæй фæстæмæ ноджы тынг-
дæр архайдзынæн нæ бæллицаг фндæн—комму-
низм тагъддæр саразыны сæраппонд фыл’дæр
хæрзйуæгон куыст бакæныныл."
Автббус иу ран фæлæууыд. Саулагъз чызг ра-
хызт æмæ араст, быдыры цы фæндаг цыд, ууыл
хъа&уйрдæм. Цæмæй зыдтой автобусы б^дæг
бæлццæттæ, æмæ уыцы саулагъз чызг кæй уы-
дис ССР Цæднеы Сæйраг Советы депутат, ррчъо-
сайнаг хъугдуцæг Меладзе Нора.
116

Лзущаты Хадзы-Мурагп
ЧЕСЕЛТГОМ
Оыгъдты хъæумæ бацыдыстæм изæрырдæм.
Нæ фысым Къæбысты Меркъоз Цъа’маты хъæуы
колхозы скъæт æмбæрзта, нырма ныртæккæ æр-
бахæццæ. Мах—фæлладгъуыз, уый та цыма бон-
изæрмæ йæ фæллад уагъта. Иуран æнцад аба-
дын йæ бон нæу. Иугæидзон кæны змæлгæ.
Къухтæ æмæ цæстытæн быцæу. бацайдагэ. Ды-
ма сæ фæстийæ зайын нпкæйы фæнды, уыйау
алырдæм лæбурынц, првæзынц, æвналынц, сæ
хнцау дзургæ куы кæны, у#д. Искæмæ куы
хъусы, уæд се ’змæлд фæсабырдæр вæййы, фæ-
лæ æрнымæг уа, уый гæнæн пæй. Афтæ хъуамæ
уа номхæссæн богал кæиæ боксгæнæг. Æниу
богалæй кæнæ боксгæнæгæй* къаддæр тасдзцна-
ды быцæуты нæ бахауд! Мсркъоз у цуанон. Уай-
тагъд фæгæпп ласта нæ цур&й æмæ цæстыфæ-
ныкъуылдмæ тыргъæй æрбадавта арц—арсмарæн.
— Арсмæ дзыхæвæрд куы нæ фæуай, уæд дæм
лæ лæууы. г ,
Меркъоз дзы фæсфæд не ’мбæхст, йæ ^азмæ
117.

йæхи æппæрста. Æмæ дзы пу арс* дæр ннкуьг
аирвæзт, Топпы гæрах, хъамайы Цæф, арцы ри-
уыгъд-аре-иу, мæгуыр, зонгæ дæр нæ бакодта,.
’ куыд-иу ыл аныдзæвд сæ иу кæнæ ее’ннæ.
Хуымæтæг зæроид лæг 60 азы бæрц хъæдты^
дæтты, уыгæрдæнты арвыста йæ цард. Æрдзы
лæг, æрдзы минæвар. Алцы дæр зоны. Алцы
дæр дыы радзурдзæн. Æмæ канд дзургæ нæ,—
алцы дæр дын сараздзæн ацы уысм æнæфæс-
тиатæй. Ныууад Сыгъдты бынмæ цъæх цагъд
тæлтæг донмæ, сахаты фæстæ кæсæм æмæ суа-
йы фæстæмæ. Бедрайы хæлбурцъ кæнынц кæ-
сæгтæ, сырх æмæ сау тæппытæ.
— Фалертæ! Фалертæ!—чысыл сабитау ецин-
кодтам.
— Ис дзы? Куыд сæ æрцахстан?
— Ахсгæ—æнгуырæй. Уæдæ сæ алы хъылма-
йæ куы цæгъдин, уæд азз цæй кæсагахсæг дæнГ
—-Меркъоз фыццаг хатг æрсабыр, æрвæрттывд
æмæ арт сæхи æруагътой. Цавæр уа? Йæ ныхас
фæуæзбындæр.-—Ам-иу цас кæсаг уыд, уый зо~
нут? Æртыгай бедратæ-иу рацахстон сахатмæ.
Хæргæ дæр-иу сæ ми кодта, хæргæ. Гъе уæд
мæм куы ’рбафтыдаиккат, уфф! — æваст та еыз-
мæлыд æрвæрттывд ’æмæ арт, йæ рахис къух
хæрдмæ схауæгау кодта. — Æнæхъæн сæрд уæ-
нæ ауагътанн, кæсаджы фыдæй уæ цъелфгæнаг
118

%1гæсæгтæ фестын кодтаин! Ныр дзы нал ис. Пс,
фæлæ"'цъус.--Йæ цæсгом æлгъгæнæг мæсты
къухау æрбатымбыл. — Сарæх сты хæрз мæгуы-
рау адæм. Æхсæв æрбацæуынц, ’доны хлор кык-
калыиц æмæ рансом раджы мард’ кæсæгтæ æруи-
дзынц. Æмæ æрмæст махмæ куы уаиккой,—ин-
нæ кæмтты сын бынтон арт æмæ фæнык нал ис,
Дæттыл мæгуырдзинад бафтыдтой, фесæфтой
сæ. Чъырæн, чхъорийæн, цъенгойæн ма ницы у,
фæлæ—хлор, хлор! Дæттæ ссымаг вæййынц,
бамбийынц. Фондз-авд азмæ дзы кæсаг йæ’къ’у-
ди дæр нал атилы. Эх, мæ уды бонтæй, уыдой
уырды над фæкæн.
Меркъоз „хæрз мæгуырау адæм" кæИ хоны,
уыдон æхсæнад хъуамæ карздæрæп æфхæрид,
æрдзы ’знæггæ—адæмы знæгтæм хæлар цæстæй
кæсæн нæй. Фæлæ сæ Меркъоз цæм’æй хъазы
бафхæрынмæ, уый уагæр цы уыдзæн? Ирон ны-
хасы й’рæх æмбæлы „уырды над". Цæмæн афтæ
дзурæм? ; . - -
— Уырд доны "цæры, — бамбарын нын кодта
Меркъоз.—Дыууæ-æртæ’лæппыны ары æмæ се-
мæ цæуы, кæсæгтæ æмæ’ хæфсытæ хæры. Иу
хатт æй федтон: миты уæлæ калм сæпиæрста,
фæлæ йæ нæ бахордта, ныууагъта йæ æмæ
ацнд. Ахæм диссаджы цæрæгой нæй: тонп ыл
иыццавтай—туг дзы нæ рацæудзæн, йæ астæу
1)9

,ын асастай—не сцъæх уыдзæн, цæфы нысан ыл
нæ баззайдзæн. Гъе, уымæн фæбæллыс де ’зна-'
джы уырды над фæкæнынмæ.
Æхсæвæрафон мах хъуамæ нæ хызынтæ бакæ-
яæм, хъуамæ сисæм консервтæ, кæрдзынтæ...
Фæлæ... Фынгыл—фæлмæн дыхтæй хæбиздцшн-
тæ, фалертæ доны фых æмæ тебæйы фых, арахъ-
хъы авг...11рон адæм бынтон гæвзыкк æмæ тæ-
ригъæддаг куы уой, уæддæр сæм уазæг æр-
хауд, уæд æй хъуамæ æнæмæнг сбуц кæной.
Зяххыл бынтон куы ницы уал уа, уæддæр дзы
уазæгæн хъуамæ разына. Цыма фысымтæн бæ-
рæгбон у. Сæ къуымтæ дзæбæхдæр бафснайыцц,
нæлгонмаг скæны йæ райстбавæрд дарæс, сыл-
гоймаг (уæлдайдæр æрыгон куы уа, уæд) йæ
дзыккутæ ныллæгъз кæндзæн, скæндзæн сыгъ-
дæг дарæс. Ирон хæдзары эстетикæ мæ цæстц
стыр кады аккаг у.
Ироп фыпг —зæрдæргомгæнæн, зонд зонæн. Ра-
гон хабæрттæ, абоны цард — алцæйы тыххæй
дæр дзы æрæфты дзырд, алцы дæр дзы у уы-
наффæйы сæр. Ирон фыпг у ирон академи. Уы-
мæп йæ пнтсрестæ хæдзары къонайæ рацæуыцц
хъæубæстæм, хъæубæстæй Ирыстонмæ, Ирыс-
тонæй—æгас дунемæ. Меркъо.з дын æрымысдзæн,
раджы замаиы зæххы гæппæлы фæдыл туджы
пыохæнтæ куыд цыд мыггæгты астæу, куыд тох
120

кодтой адæмтæ, царды философи куцд æвд^ста
яембисонд: „А.лчи йæхи гуылы бын æцдзары".
Æрымысдзæн æмæ зæгъдзæн:
— Дунейы зонды баиуыл, дунейы царды Заи-
уыл чи кусы, уыцы лæг бирæ цæрæд!
Дæ дзыхмæ цъыртт дæр куынæ исай, уæддæр
дæ бон нæу, ахæм гаджидауы тыххæй црон
дыууæ уагъд арахъхъæй агуывзæ ма фæдэедæмæ
кæнай.
. Фысым алы рæгъ дæр баназы, фæлæ хæрдыл
зæрдийæ нæу, Æрмæст йæ уазджытæм хаш,—
мачи сæ йæхи хъуаг ныууадза æфсæрмæй. Зары
#>мæ сæ зарын кæиы. Кафы æмæ сæ кафын кæны.
Арвæрттывдау. Артау. Нс ’мбæлццон чызджытæ
йæм кæсгæйæ баззайынц. Чи йæ зоны, сæхшш-
мæр сæм цы хъуыдытæ ис. Æрмæст сæ щу
фæстæдæр йæхимæ ныффысдзæн: „Стæм экзом-
пляр. Рагон нæртон адæмæй чи .баззад, ахæм.
Зх, цы зæгъон, мæ рæстæджы ахæмтæ нал ис."
Меркъоз бирæ уарзы Сыгъдтæ, йæ хъæд, иæ
дон, йæ зæхх. Кæддæр, дам, ам цыдæртæ уцц.
Хуымты арæх ссардзынæ æфсæйнаджы æхси-
дæнтæ. Кæд дзы ницы арæзтой, кæд дзы метал-
лургтæ нæ куыста... Æниу — дард кæдæм цæ-
уæм—дæлæ Раройы хæсты агъоммæ, бæрæг куыд
у, афгæмæй къахтой æрхуы. Сыгъзæрин дæрдзы
уыд дæс процснты онг. Фæлæ йæ уый фæстæ^
121

фсрох кодтой, æмæ куыст дæр ныхъхъус. Ацъб
зæхх сгаринаг у, афтид нæу* • ,
— Мæнæ ма ардæм рауайут, — Меркъоз иæ ба-
кодта хæдзары фæскъулмæ. Егъау æрхуы аг—
цæдждяШнаг, дыууадæс путы йæ уæз. —: Ком-
гуывд, кæнæ хæрнæг-иу куы кодтой, уæд-иу дзы
дыууиссæдз . путы хоры зад аскъæрдтой æмæ^.
æйда-а—бæгæны! Æрхуы дæр ам уыд æмæ сæ-
аразгæ . дæр ам кодтон: Уæртæ сæ Къуыдары
Хуыгатæ арæзтой. Махмæ дзы цыппар уыд, фæ-
лæ нын дзы æртæ лыгъды дуджы меньшевнктæ.
аластой.
Искуы кæрæдзн æрымысынæн нæ фысымимæ
нæ ныв систам. Æз æм кæсын æмæ мæ мид-
былхудт нæ уромын. Меркъоз—дыууæ чызджы
астæу: Бухар худ ныккодта, • йæ сæр бæрзонд^
нæ уæхсджытæ систа, йæ къухтæ (галиу къух
разырдæм, рахиз—фæстæрдæм къæдзгонд) йæ си-
иы сæрмæ ронбастыл сæвæрдта. Мæнæ цым<%
хæххоы цæргæс нæ базыртыл хæрдмæ схæцыд.
Дыууæ чызджы нæ фарсмæ — урс уæрыччыты.
хуызæн.
Фæндæгтæ, фæндæгтæ. Машинæ сыл нæ цæ-
уы, фæлæ сыл фнстæгæй цæуып у бæллицаг.
У^й бæрц уæлдæф, уый бæрц рæсугъддзннад
122

дæ фыиы дæр нæ фендзынæ. Цæгатварс, Зикъа--
райы донæн галиуырдыгæй, суанг рагъæй ком-
мæ сатæг-сауæй æрытыдæуыд бæзджын æмæ
хъуынджын гауыз—хъæд. Тарбын назтæ, науы
пæлæзтау. Æвзистгъуыз соцъитæ, импресснони-
стон ахорæнтау. Урсбын гæдытæ, чындздзоны«
кæлмæрзæнтау. Зикъарайы донмæ чыртæ-чыртæй
базгъордтой фæрвытæ æмæ йæм сæхи æркъул*
кодтой, урс шампайнаг фыцгæ сæнæй, цыма,
срасыг стьГ, уыйау сæ йæ цурæй ацæуын нал*
фæнды. Алгъуызон кæрдæджытæ. Зæгъин сæ:
духиты тæф кæнынц, фæлæ уый æгæр æнæаив у
сæ фарсмæ. Фæндаг дæ докы былæй баскъæфы
æрдузмæ, æрдузæй—хъæды тармæ. Арвы ден-
джыз чысылтæ хъары сыфтæрты зыхъхъыртæй
æмæ рухс тæппытæ аразы фæндагыл. Жвзист
æмæ сыгъзæрин суаритæй арæзт, чызджы рон.
Лйхъус, хъыпп-сыпп дæр никуыцæй хъуысьг.
Æрмæст иу цъиу кæмдæр бауасьг, стæй йæм
дыккаг йæ хъæлæс бахсы, йæ фæстæ ноджы æр-
тыккаг æмæ дзы рауайы, оперæйы æртыгæйттæй--
цыпиæргæйттæй . куыд фæзарынц, раст ахæм.
къордои ари. Ме ’мбæлццон чызджытæи иу йæ>
быиаты сагъдау’ аци æмæ дзуры цыма йæхицæн:
—Бæлæстæ дыл æмбæлынц, кæрдæджытæ дын
сæ тæф æрвитынц, цъиутæ дын зарынц æмæ сæ
нæ зоныс сæ номæй.
123

0, зонын сæ хъæуы! Чи дæ рæвдауы, чд дыл
уза?лы, царды хос дын де’уæнгты чи уэдзы,
уыцы æрдзы раз махыл стыр хæс ис.
Ацы зæхх, ацы ком абон фыццаг хатт нæ рав-
зæрд мнййаг. Иæ нвгъуыд дугтæ дзы цæрыдц
$,бонау.
Дæуæм Хъоламæ. Иугай хæдзæрттæ къуыл-
дымтæй сæ кæрæдзимæ хъахъхъæнджытау дæ-
сынц. Раздæр, дам, дзы бирæ хæдзæрттæ уцд,
д,^уупссæдзгæиттæ, фæлæ Цæгат Ируæ ацыдыс-
ты. Дурамад систæ сæ цыргъ ныхтæ радарынц
нæ размæ,—æгомыг æвдисæнтæ, ам кæддæр кæй
цардысты æмæ систæ адæймаджы комы тæфæи
кæд хъарм кодтой, кæй сæм хъуыст адæймаджы
х>æлæс.
11оцтæй кæйфæндыдæр бафæрс Бегайæ, æнæ-
мæнг дын зæгъдзæн, йæ байзæттаджы байзазуш’
кæц у. Афтæ у хъайтары кад—алы адæймаджы
дæр фæнды, хайджын дзы куы уаид. Чеселты
хъæусоветы цур ныы иу æрыгон бурдзалыг рæп-
пу дзырдта, кæй у комкоммæ дæр Бегайы а^он-
м$з æрцæугæ портрет, Бегайы туг æмæ стæг-
Гогаты сыхы нын фенып кодтой мус: ай, дам,
Бег.айы мус у, ам, дам, най кодта æмæ ардыга^й
адыд тохмæ иаддзахы æфсады ныхмæ. Гогатаг
зæронд ус Тедеон иын Бегайæп йæ ном дæр #æ
^зырдта—нырма йæм уайсадгæ кæпы. Фæлæ
124

дзург’æ кæм кодта æмæ йын йæ ном æнæзæгъгæ-
кæй нæ уыд, уым-иу загъта:
— Бсга.... йæ дæидæгтæй сæкæр хæра...
Вёз^айы ном адæмы æвиднгæ зæрдæйы, адæшд
легенда&ты уацапраг баци. Йæ зонд, йæ яъару
сын фæзмииаг у.
— Дыууæ фырты, дам," уыд Бегайæн, — дзырд-
та’Т’^дсон.—Æмæ йын иу хатт тынг фæхыл сты.
Уæд сын Бсга иу уат бакодта æмæ сын иу кгу-
сы хæринаг радта. Цы æнæбафидаугæ с’ын уйд
ды’у’уæ æфсымæрæи! Афтæ зæндджын уыд, г*ье,
мæ хуртæ, уыцы сгуыхт лæг.
Хъолайы хъæуы Бегайы мæсыгы хæдуæлвæд
ис Коцты Дауыты хæдзар. Мах бадæм балкъоны
æмæ фысымимæ ныхæстæ кэенæм. Мæсыгæй ма
цы баззйд? Йæ фæстаг къулæй ма ис иу метры
бæрц. Дæ цæстытæ æрцъынд кæн æмæ фендзь*-
нæ: бæрзонд мæсыг, цъæх æндон къултæ. Яра-
лы æфеад хъæдæй хæссынц цъыхырытæ æмæ
сæ амайынц мæсыгы алыварс. Тынг уæлейау сæ
куы сцагъд кодтой, уæд сыл арт бандзæрстой.
Мæсыджы тæккæ сæр уыд хъæдæй чысыл агъ-
уыст, æттæмæ пæ зыпд, уым дардтой хæцæй-
гæрзтæ æмæ тошшхос. Арты даргъ æмæ цыргъ
къухтæ куы фæлæбурдтой мæсыгы сæрмæ, уÆд
чидæр æфсады астæуæй ныхъхъæр кодта:
— Бега, дæ худ аппар!
125

. Хъæргæнæг ын амыдта, зæгъгæ, хъæдын хæ-
-дзар æд топпыхос раппар, кæшюд æм зыиг баир-
•вæздзæн æмæ мæсыг ныггуыпп ласдзæн, фе-
-хæлдзæн. Бега йæ нæ бамбæрста æмæ йæм йаз
тых йæ бонæй ныхъхъæр кодта уырдыгмæ’:
. — Нæ, Бега йæ худ никуы аппæрстач!
. Æмæ йæхи дæлæмæ тиграу рауагъта. Йæ
къухты фыдтæ зынг дуртыл гæппæлтæй базза-
дысты. Фæцъортт ласта йе ’хсаргард æмæ дзы.
йæ размæ чи æрбазгъордта, уыцы салдæттыл
фалæууыд цъыкк-цъыкк. Авды дзы æдзæм мард
фæкодта. Йæхи кау æмбонды сæрмæ бахста,
-хъуамæ "алидза, фæлæ йæ къоходзийы бос михыл
фæхæцыд, ахауд ’дæлгоммæ æмæ йыл уырдæм
нæмгуытæ ихуарæгау ныккодтой.
Æндæр вариант ма дзы ис—адæмы нæ фæнды
æмæ сæ уарзон хъайтар амæла знаджы къухæй.
Бега, дам, алыгъд, схызти Зикъарайы бæрзонд
къæдзæхмæ æмæ уырдыгæй дæлæмæ дуртæ фæ-
калдта Ялары æфсадыл.
Æз кæсыи Дауытмæ— бæрзонд, саулагъз нæл-
гоймаг. Алцы дæр дзы у егъау барæнæй барст:
-æрфгуытæ, цæстытæ, фындз, былтæ... Рæмбын-
къæдзтæм тылд сау хæдоны дыстæй рабырыды-
^ты ставд, нуарджын къухтæ. Æз ахъуыды код-
тон Бегайы къухтыл.
Ацы къуыппмæ Бегайы мæсыгæп дур ластой
»
126

далæ цъалайæ. Ласгæ та йæ кодтой зымæг.
Æхсæвы йæ ныссыфц кæн, фаджысы мпдæг ны-
мæт бакæн æмæ йын йæ кæрæттæ дурмæ æр-
дыхас, райсоммæ тьтыг пыхъхъæбæр , уыдзæн
чсмæ йæ дзодайыл слас. Куыд фидар амад у!
Ломæй нæ комы æппарын йæ дур. Цахæмдæр
чъырызмæст ыл кодтой, цы йыл ис хæццæ—ни-
чи йæ зоны.
• "Хъола бæрзонд ран ис. Зæххы мæт, уымæн
дæр, иннæ ирон хъæутау, зонгæ у. Дурбын
зæхх. Уæле йæ цъар—нæуу. Раздæр-иу исчи.
амард, уæд æй кæм баныгæдтаис, уый нæ уыд.
43æхх ын æвгъау кодтой. Ныр зæхх хорæн нал
•кусынц. Ссад сыи ласы хицауад.. Æрмæст ма
дарынц фос, тауынц картоф. , ,
Райсомæй ирд уыд, фæлæ сихормæ кæдæйд’æр
яæхты фале æрбабырыдысты мигътæ æмæ бай-
дыдта уарын. Ставд, æвзист æртæхтæ .разгъæл-
дысты хæдзæрттыл. Арв — хæстæг, къæвда ио-
джы хæстæгдæр. Нæхимæ горæты та, йæм нæ
цæстытæ ныуурсвæййынц. Уыкæй дæр — куы
æрцæуы, куы нæ.
— Махмæ къæвда арæх у, — дзуры Дауыт. —
.Æнхъæл ын нæ вæййыс, мæнæ абоиау, афтæ
дыл ныккалдзæн. Стæй та нæ бон у æмæ æрбай-
оæфа. Пайдайы къæвда у уыгæрдæнтæн дæр æмæ
картофæн дæр.
127

ТаГъд хъуамæ байдайа хосгæрдæн, Дауыт —
Хъ&лй æмæ Майрæмы хъæуты брйгаднр — хæх~
хон зæхкусæг лæджы æмбудæнтæй æнкъары,
кафдæг ацы къæвдайæ тынгдæр кæй сирвæздзæн
хæрдмæ, йæ къабæзты зæххы сой тынгдæр кæй
ахъардзæн, æмæ-иу ыл цæвæг куы раеæрфа,
уæд ый йæ хæрздæф куыд цырын кæндзæн йæ
тур. Дауытхъаст нæ кæны сæ зæххæй.
— Хорз зæхх у, фæлæ йæ’ хорз нал кусæм,.
най ыл узæлæм. Зæхх, сылгоймагау, лæгæй уар-
зондзинад домы. Куы йæ уарзай, уæд дидннæг
калы, æмбал нæй йæ бæркадæн. Куы нæ йæ уар-
зай, уæд—цауд, фыдхъуын.
Къæвда чысыл фенцад. Ацæуæм куыд загъ-
там, афтæ та ногæй ныккалдта. Дауыт мæм йæ
план* рахаста. Чеселтгомы, дам, æй кæм фæнды
ныууадз, кæмæ фæнды йæ радт, — мæнмæ йæ
хæццæ кæндзæн.—Ахæм зынгæ плащ.у!
ÆрбакОдтон æй ме уæхеджытыл æмæ суанг
мæ, фадхъуйтæм æрыххæст. Дауытæн йæхицæн
йаз уæрджытæм дæр не ’ххæссы, æвæццæгæн.
Кæуылты лæг у!
Д&абиты къуылдымæй кæсæм Чеселтгомы иу-
уыл мидæгдæр хъæумæ. Куыд хорз ном ып ис!
„Дыууæ доны астæу." Ме ’мбал йæхи нал бау-
128

рæдта æмæ йæ тыхджын хъæлæс сабыр уæлдæф
айгæрста.
Дыууæ доны — рахизæрдыгæй Зикъарайы дон,
галиуырдыгæй Тхелы дон — хъæуы хъæдрæбын
атыхсынц кæрæдзийыл æмæ иумæ згъорынц дæ-
лæмæ ком-ком. Ахсæв хъуамæ Дыууæ доны ас-
тæу баззайæм. Æвæдза, ахæм хъæуы де ’хсæв
арвит! Фынæй кæиыс, дæ иу фарс—Зикъара, до
’ннæ фарс — Бурхох. Дæ уæлхъус лæууынц
æмæ дын дæ фын хъахъхъæнынц.
Ахуыргæнæг Коцты Сарди йæхæдæг федта
2о-æм азты æнамонддзинад. Фийиау уыд Зикъа-
райыл, Тæдзæнты бынмæ, Ус мæлы, йæ дыууæ
сабййы амардысты, æртыккаг йæ риумæ сбырыд
æмæ кæуы...
Зын у уæды царды нывтæ мысын. Ирон адæ-
мы зæрдæскъуынæн трагеди ауылты схызт пæ
иуыл бæрзонддæр кульминацимæ — Зикъарайы
æфцæгмæ. 0, Зикъара уыд ирон адæмы сынт,
хæхтæ дæ дыууæ фарс балæууыдысты æиæ дæ
хæссынц æнустæм.
Чеселтгомæй цæугæйæ, нæхи æруагътам фæн-
даджы былгæрон суары цур. Бынæй æнхъизы,
Хъæндæлы хæтæл ракодтон, нытъыстон æй суа-
ры æмæ дзы нуазын. Ирон алæмæт нуæзт. Мæ
цæргæ-цæрæнбонты æз нырма хуыздæр ницы ба-
нызтон. Мæ мады æхсыры ад нæ хъуыды кæнын.
9*
129

Бынæттон цæрæг ус мæм æрбадзырдта:
— Кæд ыл ахуыр нæ дæ, уæд хъæндæлæй ма
иуаз,
— Цæмæннæ?
— Йæ мидæг цыдæр марг ис æмæ дзы буар
стæппал вæййы.
А-а, ныр базыдтон юморнстонæй цæмæн фæ-
дзурынц амæлæгæй: „ныхъæндæл", „схъæндæл"
æмæ „иытæппæлæг", „фæтæппæлæг." Синонпмтæ.
Афтæ нæу?
— Куыд цæуы нæ бæстæ уæ зæрдæмæ? — ба-
фарста нæ ус.
Мах ын дзы æпиæлæм: —Тынг хорз! Тынг хорз!
Хъæд, дои, суæрттæ, хизæнтæ, фос...—усæн æх-
сызгон уыдысты нæ ныхæстæ, фæлæ уæддæр:
— Бæстæ бæргæ хорз у, машинæ фæндаг ма
цæм куы уаит, уæд нæ цард мыды къусау уаит.
0, фæндаг хъæуы, машинæвæндаг. Æпæ фæн-
даг хъæу горæтмæ дард у.
130

Отар Есиашвили
ÆРМДÆСНЫ
Æрмдæсны, зæгъгæ, ацы ныхас æнцоиæй зæ-
лы адæймаджы хъусты. Армæй дæсны адæйма-
джы бон бирæ у царды, уæлдайдæр ныртæккæ
армæй дæсны чи у, ахæм адæймæгтæ хъæуы
, коммунистон арæзтады. Фæлæ уæддæр ацы дæс-
ныйадыл дзургæйæ, мæ цæсты раз сыстыпц мæ
райгуырæн хъæуы нывтæ.
. Нæ хъæуы кæрон иу чысыл, ныллæггомау хæ-
дзары кæрты æнгуз бæлас йæ къалиутæ, дардыл
кæм айтыгъта, уым уыдис чысыл тæрхгонд
арæзт. Райсомæй суангдæр æрталынгтæм уыцы
раи куыста пъæнæз, фæрæт æмæ лæгъзгæнæ-
иæй æрмдæсны. Æдзух дзы хъуыстис пъæнæ-
зы лыстæг æхситт, кæнæ та фæрæты къуырцц-
къуырцц.
Тæрхы уæлхъус кæддæриддæр лæууыдисбæр-
зонд æмæ фæтæнуæхск æрмдæсны Димитр.
Арæзта уæрдоны гуыффæ. Лæг-иу рæстæгæй-
рæстæгмæ йæ кусын фæуагъта æмæ-иу бæстон
131

нæ цæст ахаста æрдæг арæзг гуыффæйыл. Дн-
митр фæзæронд, йæ сæр сурси, йæ цæстытæ-
фæкъуырфдæр еты, йæ цæегомы æнцъылдтытæ
фæарæхдæр æмæ фæарфдæр сты. Лæппуйæ стыр
уæпыг лæг кæй уыданд, уый бæрæг уыд.
Мах, еабитæ-иу арæхцыдыстæм йæ цурмææмæ-
иу æм стыр цымыдисæй кастыстæм. Бирæ хæт-
тыты-иу тæхуды кодтам Димитры дæсныйадмæ^
Куы-ну нæ ауыдта, уæд-иу нæм йæхæдæг фæ-
сидтис, æмæ-иу ныи йæ дæрзæг къухтæй 1 нæ^
сæры хъуыптæ æрлæгъзытæ кодта.
Колхозонтæп-иу бнрæ хæттыты хъуыстам да-
да Димитрæй æппæлæп ныхæстæ: „Уый бæрц.
куыд фæразы, фæллайæн ын цæмæннæ ис",
зæгъгæ. Махæн-ну кæддæриддæр æхсызгон уы&
ахæм дзырдтæм хъусын/ Сахуыр ыл стæм, стæй
ныл нæхæдæг дæр зæрдийæ уыдис æмæ йе
’фхæрыны кой исчи куы скодтаид, уæд æй æвæц-
цæгæн нæ бабыхстаиккам.
Уый раджы уыд. Уæдæй иырмæ бирæ дæттæ
аивгъуыдта.
Æмæ мæнæ, фыццаг хатт Цхинвалы хъæд-
куысты комбииатмæ куы бацыдтæн, уæд æвасг
мæ зæрдыл æрлæууыд дада Димитр.
Уæртæ-иу скъапыл дуар кæны уæнгты кои-
дæй ныллæг æмæ къæсхуыр лæппу. Иуцаедæр
ра^стæджы фæстæ бацыд лæгъзгæнæн тæрхмæ»
Ш

Ныр та æндæр дуары хæйттæ райдыдта æмбырд-
кæнын æмæ кæрæдзиуыл хуыйын. Уый уыд Ди-
митры .лæппу Лавренти.
. — Базонгæ у нæ цсхы раззагон æрмдæсны
Къобаладзе Лаврентшшæ, — загъта мын ц^хы
.сæргълæууæг ацы чысыл лæпнуйæ. Æз сæм
джихæй бакастæн. „Куыд, раззагон"—мæхи .ми-
дæг ахъуыды кодтон, кæм дада Димитр æмæ
т^æм ацы чысыл лæппу. Асæй ацы дыууæ адæй-
маджы куыд хицæн кодтоп, афтæ хицæн кодтой
.Димитры чысыл æрмадз æмæ Лаврснтийы меха-
тшкон тæрх.
Куыд мын радзырдтой, афтæмæй комбинаты
кусджыты ’хсæн Лавренти раззагон кусæгыл
лымад у. Йе ’рмдзæф цы екъаптыл ис, уыдон
<<5æрæг хуыздæр æмæ зæрдæмæдзæугæдæр сты.
Æцæг Лаврснтинæн дада Димитры ас ,æмæ
домбай цæнгтæ нæй, фæлæ йæм уый хыгъд та
ис стыр арæхстдзинад æмæ сæйраг дæр уый
.у. Ам фæрæтæй тых цæф, кæнæ стыр хъаздтыл
тых æнцад нæ хъæуы. Хъæуы дзы æвзыгъддзи-
над æмæ куыстмæ уарзоидзинад.
Лавренти Къобаладзе æртæ азы размæ æрба-
’цыд хъæдкуысты комбинатмæ. Мад йæ фырты
æнтыстытæ æнæ бабæрæг пæ фæвæййы . æмæ
йс ’ппæлыны кой куы фехъусы, уæд йæ зæрдæ
барухс вæййы. Фырцииæй йæ цæссыгтæ æркæ-
-133

лкнц. Лаврснти у йæ ныфс, йæ зæрдæлæууæгв
æнафоны идæдз-рыст зæрдæ мадæп.
Лавр#енти нæ хъуыды кæны йæ фыды.
"Нæ бæстæмæ немыцаг фагаистоц тыхгæндиш-
тæ куы ’рбабырстой, уæд Лавренти дзидзийьш
уыдис. Мадæн йе ’нахъом саби йæ хъæбысы уыд>
афтæмæй фронтмæ афæндараст кодта йæ лæджы..
Димитр ацыдис хæстмæ, фæлæ фæстæмæ нал
йрыздæхт йæ райгуырæн уæзæгмæ.
Уæдæй нырмæ бирæ рæстæг рацыд, фырт кæд.
йав’фыды нæ хъуыды кæны, уæддæр йæ зæрдæ-
йæ нæ хицæн кæны йæ уарзон фыды фæлгондз.
* —Æммыст мын йæ фыдау куыстуарзон уæд-
дæр куы рацæуид,—мæтгæнгæйæ-иу дзырдта йа>
мад Къатъо йæ чысыл фыртæн. Рæстæг æфсур-
.гъау уади размæ, хъомыл кодта Лавренти, слæг._
Æцæгæйдæр диссаджы зæрдæргъæвд æмæ куыст-
уарзон рацыди Лаврентп.
„Æгайтма зæрдæрыст идæдзæн ахæм лæипу
хъомыл кæны",— дзырдтой-иу хъæубæстæ.
Лавренти Къобаладзе йæ царды иуыл æхсыз-
гондæр цаутыл нымайы, Дхинвалы хъæдкуысты
комбинатмæ йæ кусынмæ куы айстой, æмæ йыл
сæрмагонд тæрхыл кусынмæ куы баууæндысты,.
уыцы бонтæ.
1 — Мæ куыст ипнæты куыстæй бæрæг ницæ-
м’æй хицæн кæны, нæ цехы мæнæн цы æнтыс-
134

тытæ ис, ахæм æнтыетытæ нс ме ’мбæлттæй
алкæмæн дæр,—зæгъы Лавренти.
Ныртæккæ нæ сæйраг хæс у продукцийы гъæд
сбæрзонд кæнын æмæ уыимæ уый хиаргъ фæ-
къаддæр кæнын.æмæ уый дæр фæстагмæ нæ
къухы æфты. Рæхджы аразын райдайдзыстæм
чингуыты ног хуыз скъапта. Иырыовг кæй
арæзтам, уыдонæй уыдзысты рæсугъддæр, фн-
дыцджындæр, æрвитдзыстæм сæ нæ бæст&йы
æндæр æмæ æндæр республикæтæм. Чиныгуар*
заг ахуыргæндты хæдзæрттæ сфидаудзысты
цхинвайлаг скъаптæй,—разыйæ дзырдта Лав-
ренти.
Аразын, кусын—йе уый домы нæ рæстæг, æр*
мæстдæр нæ фæсивæды æнув’ыд- куыстæй æр-
цæудзæн рухс сомбои—коммунизм æмæ Лавренти
дæр йе уыцьг куыстуарзаг фæеивæдæй у. Фæн-
ды нæ йæ дарддæры куысты фылдæр æнтыстытæ,
135

Букуылты Алыксы
ХÆМЫ ХЪÆБУЛ
Хæхты бæрæг астæу, Джоджорайы æнусон
фæндаг кæм фæуæрæхдæр, уым, цæугæдонæи
йæ галиу фарс хъæды рæбын æрбынат кодта
Шеубаны хъæу. Йæ акомкоммæ бæрзонд фæцыд
Кæритауы цъупп, æмæ йæм нæ уадзы ныгуы-
лæйнаг уддзæф; Часавалы хох æмæ йæ Сычъи-
ласæн та хъахъхъæнынц цæгаттаг дымгæтæй.
ПГеубан... Хуымæтæджы хæххон хъæу. Хæх-
ты раигуырд æмæ хæхты ’хоæн пынныгъуылд.
Æнусты дæргъы йæ "сæрмæ тыхстысты тар
мпгътæ, нæ йын >ыдис фæндаг æдтæ дунемæ æмæ
Джоджорагомæй дарддæр никуы уыд йæ .кон,
ничи йæ зыдта.
Хъæу... Æрмæст цалдæр хæдзары, фæлæ хъæ-
уыл нымад уыд уæддæр...
Рагæй фæстæмæ ам цардысты куыстуарзаг
хæххон ирæттæ. Ам фыдæбæттæ æмæ хъизæ-
мæрттимæ йæ царды фылдæр хай арвыста Хуы-
гаты Хъайтыхъо дæр. Зæгъынц, зæгъгæ, дам,
13(3

кусынмæ уый хуызæн гуырд нæ уыд. Тыхæй,
дам, нæ ныхмæ уæиг дæр нæ фæлæууыдаид.
Цæхх, дам, хаста Чъыребайæ, кæнæ Кутаисæй,
дыгай путтæ йе ’ккой. Уый йедтæмæ цас быхс-
та уыцы лæг,—æмбисондæн баззад абоны уонг
дæр æгас Джоджорагомы. .
Цæвиттон, Хъайтыхъопы фæндыд бирæ хæр-
-зиуджытæ куы ныууагътаид йæ байзæттдгæн
уæлæуыл, фæлæ йын ахæмтæй ницы бантыст.
.Æрмæст дзы йæ фырт Алиханæн баззад куыст-
мæ уарзондзинад^ æрдзон тых, æндон . хъару...
Фæлæ Алиханы нал бахъуыд цъеритæ амайыны
сæр, ууй нæ хæссы цæхх æккойæ—хызт у ахæм
хъизæмарæй. Уыи йæхæдæг рæсугъц фæндаг
айгæрзта цардмæ.
Раивта дуг, раивтой адæм, фсндæр ис хъæу
дæр; æвдадзы хос аныхъуырдта, цард дзы цæдж-
джинагау рафыхт, нæрсын æмæ рæзынмæ фæци,
йæхи ивазын райдыдта Хурыскæсæны ’рдæм,
Къуаиеайы поселокмæ...
Йæ рустыл хъуын кæмæн нæма рахæцыд, йæ
■фындзы бын æрæджы гæзæмæ кæмæн фæмил,
ахæм къæсхуыр лæипу æрлæууыд Къуайсайы
æраæткъахæн управлснийы хистæры раз æмæ
.137

йыы бамбарын кодта йæ фæидон. Хистæр æм ба-
кастис, æвæццæгæн, лæппуйы уæнгты кондæй
йæ зæрдæ нæ барухс, загъта:
'-*- Дæ бон бауыдзæн? Махмæ зæххы бын эын
куыст’-у...
— Бафæлваргæйæ нæу. — æфсæрмдзæстыгæп
загъта лæппу.
• — Хорз, уæдæ бафæлвар,—дзуапп ын радта
•хистæр. 5 . '■
- 'Æмæ Алихан фыццаг хатт бахауд „зæххы бын>
зунемæ". 1914 азы уыд уый. Йе*'мбæлттæй бирæ-
та&ч^æ ныфс нæ’ хастой шахты куыстмæ. Фæлæ-
•Алихаи тæссагæй ницæуал фсмбæлд ам.# Уымæ
афтæ касту цыма ныххызт хуымæтæджы зæххы
бын лæгæтмæ. Ахæм лæгæты кОи-иу арæх:
хъуыста хистæртæй. Фæстæдæр . фиййау куы
цыд, уаед йæхæдæг дæр федта ахæм талынг лæ-
г&ттæ, æрзылд-иу сæ мидæг дæр, фæлæ дзы
шнеуы ницæмæй фæтарст. Уыи нæ, фæлæ ма.
нæм æгæр цымыдисаг дæр. кастысты. Лæгæты
талынг сабырдзииады кæддæрпддæр æнхъæлдта
цыдæр сусæгдзинад æмæ Дæ уый йæхимæ ’лвæ-
ста. Гъе, æмæ, мæнæ раргом ныр уыцы сусæг-
дэннад... уый у стыр хæзна. Фæцырд æм у æмæ-
паз фелвас хæхты дзыхæй.
-Алихан зивæг;нæ кодта. Куыста зæххы Сын.
Фыццаг бонты йæ куыстæн йæ зæрдæ цицы уа-
138

диссаг рухс кодта, ныффæллад-иу- æмæ-иу
. куыетмæ рацæуинаг нал уыд. Фæлæ-иу куы ба-
улæфыд, уæд та-иу æй йæ къæхтæ ’ рогæй
скъæфтой шахтмæ. Уый бауарзта зæххы’бын
куыстытæ, хъæппæрисæй ахуыр кодта буркæны-
ны хъуыддаг. Йæ уд, йæ дзæцц’ уыд перфера-
торыл ныххæцын æмæ уый дыздызгæнгæ къæ-~
дзæхы базилын. Фæстæдæр йæ цинæн кæрон
ыал уыд, фадыджы хистæр ын ахæм бæрнон
хъуыддаг йæ бар куы бакодта, уæд. Æцæг дæр^
тагъд фæбæрæг йе ’взыгъдзинад: уый бур кæ-
нын базыдта хорз æмæ йæ амыдта ие ’мбæлттæн*
Иу хатт Алихан æрлæууыд æвзонг бурæгæнæ-
джыцур æмæ йын афтæ зæгъы:
— Дæ перфератор æгæр зулмæ ауагътаи. Аф*
тæмæй къæдзæх куы спырхкæнæм, уæд зпьæ-
римæ растдзæи хохдуры мыггаг дæр.; Æрыгои
бургæнæг æм нæ байхъуыста. Хъуыддаг ра-
уад, Алихан куыд дзырдта, афтæ: Забой хох-
дуры мыггагæй байдзаг æмæ уый адыл, ныф--
фæетиат фыццаг нæ, фæлæ дыггаг сменæ дæр.
Уый.фæстæ райдыдтой йæ арæхстдзинады кой
бригадæйы, фадыджы кусджыты ’хеæн, стæй
уæд æмбырдты, айхъуысти пæ хорз куысты кон
æгас мадантыл.
- Уæд дын æм иу хатт маданты хнсдæр мæхикæ
фæсндт.
139

— Кæмдæр ма фембæлдыстæм мах, æихъæл
дæн,—загъта хистæр.
— II у цалдæр азы размæ мæнæ ам, дæ каби-
неты!—дзуапп радта Алихан..
— А-а-а, уæдæ ды нухатты æнæуæндаг лæпну
дæ? Кæс ма, дæ хорзæхæй, уый быитон куы
слæг дæ...—хъæрæй загъта хистæр. Æмæ йæхи-
нымæры йæ хъуыды адарддæр кодта: „Куыст
æй слæг кодта, куыст"...
Алиханмæ бирæ хъуыдытæ уыд хпстæры ка-
•бикетмæ цæугæйæ, æхсызгон ын уыд, кæй йæ
æрхъуыды кодта, уый. Æнæуи дæр дзы бирæ
хæрзтæ дардта йæ зæрдыл æмæ йын бузныг
хъуамæ загътаид, фæлæ куыддæр нал фæца-.
рæхст æмæ лæугæйæ баззад. Фæлæ та хистæр
йæхæдæг райдыдта:
— Бадгæ окæн! Цæ^æ дæм фæсидтæн, уый
дын зæгъон.
Ды размæгæрдд жыты бригадæйы куыстай. Хорз
зоныс ацы дæсныйад. Куыд уаид бригадирæй
.дæ куы бауромнккам, уæд?
Алихан исдуг ницы сдзырдта, фделæ йæм хи-
стæр дзуагшмæ æнхъæлмæ кæсы, уый куы фæ-
хатыд; уæд йæ сæрыл уæлæмæ^ схæцыд æмæ
дзуапп радта:
— Нæ зонын, куынæ сырæхсон...
. Хистæр æм хæстæг бацыд, Гге уæхск ын æр-
хрста æмæ йын хъæлдзæгæй загъта:
140

—Æплæт дæр бафæлваргæйæ у, мæ хæлар.
'Фыццаг хатт шахтмæ кусынмæ куы ’рбацыдтæ,.
уæд дæхæдæг куы.дзырдтай, хъуыды ма хæ-
ныс? Бафæлвар та ам дæр...
„Куыд бадардта мæ ныхæстæ йæ зæрдыл",—
хпнымæры ахъуыды кодта Алихан.-
— Шахты æнцон бафæлварæн уыд, фæлæ бри-
гадирæй... Уый бæрц ахуырдзинад мæм нæй.
_ — Ахуырдзинад ам ницы давы, мæ хæлар. Дæу-
мæ ис фæлтæрддзииад. Хорз базыдтай хæххон.
хъуыддаг æмæ ныр ды цыфæнды инженерæй
дæр хуыздæр зоныс шахты сусæгдзннæдтæ.
лли’хапæи æхсызгон уыд, хисдæр" ын ахæм
аргь кæй кæны, уый, фæлæ йæ лнженеры.æм-
рæнхъ кæй æвæрдта, уый тыххæй куыддæр феф-
са^рмы.
— Инженеры зонд та мæнæн цы хуыцау
дæтты!
— Нæ, нæ, мæ хæлар,—рæвдаугæ хъæлæсæй
загъта хисгæр,—дæхи сæгъы сыкъайы ма тъысе,
уæдæ дын хицауад куысты сгуыхтдзинады май-
дйн цæмæн радта?
Алихан ницы уал загъта. „Куыеты сгуыхт-
дзн’нады" майдан æцæг райста æрæджы, æмæ
уый, æнæуый/куысты рæхсы, фæлæ бригадирæй?
„Нæ, нæ нæ бауыдзæя мæ бон"...-~цæхгæр ас-
къуыддзаг кодта Алихан. Фæлæ хистæры дæр
141

куыд фæхъыг кæна, йæ дзырдыл ын „нæ" ...куыд
хъуамæ зæгъа?
Хъуыддаг æцæг ахсджиаг уыд: Згъæры ног
гуырæнтæм зæххы бынты фæндаг айгæрдьш
хъуыд æхсæз сæдæ метры бæр’ц. Уыцы фæндаг
радтанд згъæры скъахт цалдæр хатты.фæфыл-
дæр кæныны фадат. Маданты хисдæр бирæ фæ-
хъуыды кодта, ацы ахсджиаг хæс кæй бæрны
бакæна, ууыл. Æмæ иыр мæнæ Алихан бады
йæ разы, дызæрдыг кæны, æвæццæгæн, не ’ууæн-
ды йæ тыхтыл...
— Хорз,—загъта хистæр,—ахъуыды уал кæн,
райсом та дæм фæдзурдзынæн. .Ног згъæры гуы-
рæнтæмгфæндаг гæрдын райдайдзыстæм шшæ-
бон.
Арф хъуыдытимæ рахызт Алихан хистæрьх
кабинетæй...
Бæрзондгомау, къæсхуыр, фæлæ фидæрттæ
конд лæппулæг асфалт уынгыл дзæвгар суад,
рахизы ’рдæм фæзылд æмæ йæ ных кулдуары
’рдæм сарæзта. Æрфгуытæ кæрæдзи ныхмæ уæ-
рæх фæцыдысты, цæстытæ худтысты, афтæ
зынди, цыма йæ зæрдæйы дуæрттæ дæр бай-
гом сты ацы адæймагæн... Бæрæг уыд, цыдæр
яерсс.ызгон цины малы кæй ленк кодта, уый.
142

Фæззыгон хур æм ныллæг йæхи æруагъта, цы-
ма уый дæр уыцы зæрдиаг балцы йемæ тахти,
уыйау.
Кулдуары цур чысыл калиткæ бакодта, хъæз-
дыггæнæн фабрикæйы иуфæрсты суади æмæ
уæлæмæ, хæххон цехы ’рдæм, фæхæрд кодта.
Уæлæ, гъс, Къуаиса, хохы хъæбысы иынны-
гъуылд хæххон цех’.
Фидар, æндон телыл разгъоры чысыл вагоцет-
кæ, фсввахс кæны бункермæ... Йæ ’зæрдæ но-
джы тынгдæр барухс. Ахъуыды кодта:
„Уæвгæ хъæздыг æрзæт хоиынц нæ инжрнор-
тæ уыцы ног бынаты. Æмæ пæ бирæ нал хъæуы,
мах тагъд рарвитдзыстæм уæлæ ахæм вагонет-
кæтæ уырдыгæй. Фæстæ чи фæлæууа, ахæм
нæй нæ бригадæйы уæнгтæй. „Æвзаргæ лæппу-
ты дыи ратдзынæн,—йæ хъустыл ауад хисдæры
хъæлæс. Æмæ йын æцæг дæр ахæмты рахицæн
кодта. Тынг хъусынц Алиханмæ, уыдонимае хо-
хæн дæр рафæлдахæн ис.
Уыцы хъуыдытимæ.дыккаг фадыгмæ кæуылты
-сыввахс, уый зонгæ дæр иæ бакодта.
—- Алихан, Алихан ссæуы!—æрыхъуыст - ,æм
уæлийæ. ^
Куыстмæ бацæуыны афоы иæма уыд,- фæлæ
Алиханы бригадæйы уæнгтæ иуылдæр æрымбырд
<зты раздæр, æнхъæлмæ кастысты сæ: хæлармæ.
143

Куыддæр сæм баввахс, афтæ йыл атыгуыр сты,.
цыма йæ рагæн нал федтон, уыйау ын радыгай
истой йæ къух, арфæ йын кодтой. Аянхан нæма
æмбæрста хъуыддаг.
Сменæйы хистæр ын йе ’уæхск æрхоста æмæ
хъазгæмхаеæн райдыдта:
— Дæ бон у æмæ дæ бригадæимæ фæулæфай.
суанг мæйы кæронмæ!
Алихан фæрсæджы каст кодта пе ’мбæлттæм.
—Иицы мазоныс?—хъæлдэæгæй дарддæр кодта
йæ иыхас сменæйы хистæр.—Знон ерысы фæс-
тиуджытæ нымадтой. Дæ бригадæ мæйон пълая.
ахицæн кодта æрдæг мæймæ.
Иуылдæр цин кодтои се ’нтыстытыл.
* #
Ныллæг асиныл балкъонмæ схызт Алихан„
фæлладуадзæн уатмæ хъуамæ фездæхтаид, фæлæ
уайтагъд йæ хъустыл ауад сывæллоны хъæлæ-
ба æмæ уыцы ’рдæм фæраст. Дуар бакодта.
Мндæгæй цыппæрдигъон æфсæйнаг пецы фарсмæ
ныллæг бандоныл бадти Алнханы æмкъай Æл-
борон. Йæ’ хъæбысы йæ кæстæр лæплу—Алик,
хъæрæй цæуылдæр худти. Саби куыддæр йæ
фыды ауыдта, афтæ йæ размæ разгъордта.
-т-Баппа, баппа!—дзырдта уый æмæ йæ чысыл
къухтæ хæрдмæ ивæзта.
144

Айих&н æй рог фелвæста йæ хъæбысмæ. Сабн
цип кодта йæ фыдыл.
Уæрæх рудзынджы раз стъолы цур бадынц
дыууæ æнахъом чызджы.
Фыд йæ сывæллæттыл йæ цæст ахаста, стæй
йе ’мкъаПмæ йæ мидбылты бахудт. Уайтагъд йæ
цæс’гатйл ауад æрыгон, хæрзконд, хæрис Оæ-
ласау ’рæхснæг, хæххон еæгуытау цæрдæг,
хъæлдзæгчызг—Æлборты рæсугъд. Фыццаг фен-
дæй фæстæмæ зæрдæйы ныххауд, фыццаг феп-
дæй фæртæмæ сбаста æрыгон лæппу йæ царды
бæллицтæ Шурæимæ. Уыцы помимæ-иу ныХ-
хызт Щахтмæ. Уыцы номимæ-иу схызт фæе-
тæмзе. Йæ хæлар, йæ аудгæ цæстæнгас ыы но-
джы йу ахæм æфтыдта йæ хъаруйыл, æмæ фæл-
лад цау, уый нæ зыдта лæппу. Фæскуыст та-
иу ф&ра*зт Надарвазмæ. .Æхсызгон-иу уыд , Шу-
райæй йæ фенд, буц—йе ’цтыстытæй... Алихан
ын й&хæдæг ахæмтæй, ницы дзырдта, фæлæ
чызгмæ хъуыстысты йæ хабæрттæ... Кæрон нæ
уыдйс й’рЦгæтты б&ллицтæн, цард сæм худти
йæ мЗДбылты, Джоджора-дон сын йæ мæлгъæв-
загæй зарджытæ кодта, æнусон, æгомыг Къуа-
иса-хох /еын æнæвгъау байгом кодта дуæрттæ
йæ хæрзнуджытæм...
Æй& ма сын царды гуылфæнты иумæ аленк-
кæн&йæй дарддæр цы баззад! Фæлæ уæддæр
ю*
145

æрыгон зæрдæ æнцой нæ зоны—чызг-иу хатт
арфхъуыдыты ацыд æмæ йын, цыма, нымд кодта,
уыйау-иу загъта лæппуйæн: ’
— Дæхи хъахъхъæн æрмæст...
0, уыцы аудгæ фæлмæн хъæлæс!
Алихан æ§ бахъуыды кодта цæрæнбонтæм...
Уый йæ базырджын маргъау кæддæриддæр ас-
къæфы хæхты сæрты зæрдæ æхцон мысинæгты
уæрæх.денджызмæ, аздахы йæ æнæлаз, æнæхин
æвзонджы бонтæм.
Æмæ та ныр дæр ивгъуыд нывтæ йæ цæс-
тытыл уымæн ауадысты. Æлбороны аудгæ хъæ-
лæс æй хæхты æмбæрц систа æмæ Алихан ра-
фæлгæсы бæрзондæй.
Кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ хъуыдцæгтæ ис
Алиханæн. Ахсджиаг хъуыддæгтæ. Цалдæр мæ-
йы фæстæ райдайдзæн партийы ХХЛ оъезд...
Сæмбæлын ыл хъæуы кадджынæй... Хъæуы на-
мыс æмæ хъæппæрисдзинад равдисын. Алиханы
бригадæ та ацы ерысы дæр хъуамæ фыццаг.бы-
нат бацахса, хорз фæстиуджытимæ хъуамæ сæм-
бæлæм съездыл.
Æппæт уыцы хъуыдытæ здлдух кодтой сæры
æмæ сæ хъуамæ бамбарын. кодтаид йе ’мкъайæн,
фæлæ куыд райдыдтаид, уый нæ зыдта. Ахæм
<;тыр хъуыддæгтыл дзурынæн; йвд,'] ’нуарджын
æвзаг хъæуы. * •?••:.< .•'*• г*^*-.
Æлборон æвæццæгæн æнкъардта* йе^’мкъайы
зæрдæйы уаг, фæндыд æйг уьшæнг • исты а^рдæ
лæууæн ныхас зæгъын, фæлæ уыцы.ра^тæджы
146

дуар æрбайгом æмæ мидæмæ æрбахызт Алиха-
ны хисдæр фырт Толик.
Лæппуйæн йæ къухы газет, фыр цинæй
худтис йæ цæсгом. Лæгшу газ^ет йæ мады æрт-
ты фæсагъта. Мад æркаст газетмæ. Дæлæ, гъе,
Алиханы дыууæ цæсты йæм зынгæрттывд .кæ-
нынц: сæр — бæрзæндты ’лвыд, бецыкк зулмæ
чфаст. Иттæг хорз зоны Æлборон уыцы æууæлтæ,
зынаргъ ын сты. Хæстæг бацыд, газет йæ къухмæ
€иста æмæ дзы бакаст:
’ „Хуызджын металлургийы рæзты къухты бафт-~
гæ ’æнтыстыты тыххæй ССР Цæдисы сæйраг
•Ооветы Президиум 1961 азы 9 июны Указмæ гæс-
»гæ Фæллойады Сырх Тырысайы орденæй схор-
•зæхджын кодта Хуыгаты .Хъайтыхъойы фырт
Алиханы,—•Къуаисайы æрзæткъахæн управлени-
йы комплексон бригадæйы бригадиры".
- Алиханы хорз куысты тыххæй Æлборон бирæ
хæттыты бакаст газеты, йæ нывдæр-иу дзы уыд,
фæлæ суанг ССР Цæдисьт Сæйраг, Советы уонг
ахæццæ уыдзæн хъуыддаг, уый йæ фæсонæр-
хæджы дæр никуы уыди... Нымдзаст Алиханы
цæсгоммæ, цыма йæ рагæй нал федта, уыйау.
Афтæ йæм каст, цыма æххæст нæ зыдта ацы
лдæймаджы ныры уонг, йæ бирæ хорз-миниу-
джытæй ма йын цыдæр аирвæзт æнæзыпд, æмæ
йæ ныр сахуыр кæнынмæ хъавы. ÆрæджЪйау
147

æм фæкомкоммæ Алихан дæр, йе ’мкъайы цæс-
гомыл бакаст иунæг фарст:
„Ау, куы ницы мын загътай ныры уонг? Дæ
зæрдæ та куыд. фæлæууыд? Де ’сгуыхт, дс
’нтысындзинад мæнæн хъыг у, æви?"
Алихан æмбæрста уыцы цæстæнгас, фæлæ йыи
дзуапп радтын йæ бон нæ баци. Хабар фехъуые-
та уый размæ, арфæ йын кодтой йе ’мбæлттæ,.
фæлæ рагæй дæр йæхи тыххæй дзурын нæ уарз-
та Алихан. Ус æмбæрста йæ лæджы зæрдæйы
уаг æмæ йын уайдзæф миййаг нæ кодта. Уый
разы уыд йæ сæры хицауæй æмæ йæ иыр нал
фæндыд Алиханы æрттиваг цæстытæй йæ цæс-
тæнг&е фæнппæрд кæнын. Уыдон æм каетысты
æнусон цырæгъты хуызæн, уыдон мидæг æм
ныртйккæ зындис царды æнæхъæн фыцгæ ден-
джыэ-æмæ йæмафтæ каст, цыма, уæлæ Илъичы
ламйæйæ нывæндгæ цы сыгъзæрин æндæхтæ
цæуынц, уыдон æй æнустæм бæттынц уыцы бæл-
лицаг донджызимæ...
Усы фæпдыд йæ хъæлæсыдзаг ныхъхъæр кæ-
нын æгае дунейыл йæ амонды тыххæй. Фæлæ
Алйхан ахæмтæй ницы фиппайдта. Уæвгæ нæ дæр
æй æвдæлди, сывæллæттæ йæ фарстыты бын
фæкодтой.
... Æрæджийау, сабитæ куы бафынæй сты, уæд
Алиханæн фæцис Æлбороны раз йæхи Сраст
^æныны фадат. Загъта:
148

— Бауырнæд дæ, Шурæ, ницы зæгъын хъуыд
ам: зоныс мæ, цы дын æпаæлыдани мæхицæй.
Мæ фыд Хъайтыхъо цæрæнбонты йæ туг калдта,
-фæлæ-йæ куыстæй никунницы разынд. Цыфæнды
куыстаид, уæддæр—æгад, бузныг ын нпкуыничи
загъта. Кусыц æз дæр æмæ’кæсыс...
Вирæ хъуыдытæ ма уыд цоджы дæр Али-
ханмæ, фæлæ сæ æвзаг куыддæр, нæ ахста,—
ныфс базырджын æфсургъ фсстад æмæ йæ ног
бæллицты дунемæ скъæфта.
-X-
Бынтон аргъæутты куыд вæййы, афтæ: Сме-
иæйы мастер, рæстæмбис, тымбылдзæсгом лаш-
пуЛæг Æлборты Юрд дæргъæццон чыргъæдмæ
<5ахызт æмæ уайтагъд „фæдæлзæх". Зæххы’ та-
лынг хъæлæсы дзæвгар куы пыууад, уæд æм
кæцæндæр уазал уæлдæф æрбалæбурдта, стæй
Ильичы цырæгътæ ферттывтой. Уым къуаисайаг
богалтæ тæссармæ айгæрстой фæкдаг, æмæ дзы
æхсцды куыст: уырдыгæп Райгуырæн бæстæ исы
^ерзæт.
„Фыццаг горнзонт,—ахъуыды кодта Юри. Чы-
сыл фæстæдæрта йæм ноддеы ферттывтои ’Илыг-
чы цырæгътæ æмæ дарддæр иымадта уыЯ дæр:
^Дыккаг, æртыккаг", æмæ, æппынфæстаг, чыр-
149

гъæдгонд цыпиæрæм горизонтмæ куы ныххæц-
цæ, уæд æрлæууыд.
Сменæйы мастер рахызт æмæ араст зæххы бын
„лæгæты". Ам кусы Алихан йæ бригадæимæ. Ацьг
„лæгæт" уыдон айгæрзтой. Æмæ ноджы дæр цæ-
уынц размæ. Уæвгæ бирæ дæр сæ нал<хъæуыг
æгасæй æртæ сæдæ—фондз сæдæ метры, Нæ фæ-
лæ съезды агъоммæ ерысы дæр хорз фесгуыхт
Алихан. „Цом æмæ йын ног хабæрттæ фехъу-
сын кæнон, йæ зæрдæ барухс уыдзæн..."
Юри уыцы хъуыдытæ куы кодта, уæд йæ-
хтзустыл ауад цæйдæр гуыпп-гуыпп. Уæртæ,
гъе, æртæ шахтеры тымбыл хъæдтæ сындадзынц.
„лæгæты царыл" æмæ сæ бынæй ставд цæджын-
дзтæй бафидар кæнынц.
— Кæм ис Алихан?—афарета сæ Юрп.
— Æппæты ’сæрæй...—размæ* йын ацамадтои
уыдон.
Юри дарддæр ацыд. Ныр та бафтыд æвгæн-
джыты къордмæ.
Дарддæр Ильичы цырæгътæ нæма ссыгъдысты
æмæ Юри йæхи лампæ ссыгъта. Цæуы... „Кæй^
онг ахæццæ сты, афтæмæй сæ фæстæ хъæдæр-
мæгæй фидаргонд пæу сæ фæндаг..." —ахъуыды
кодта Юри æмæ йæ хъустыл ауад цæйдæр
иæрыи, гыбар-гыбур. Уый перфератор у, Бæр-
зондгомау адæймаг æй йæ тых йæ бонæй ныл-
150

х’ьывта къæдзæхмæ æмæ уый дæр нæтгæ æмæ
чъызгæйæ дæуы размæ,—хуынкъ кæиы хохдуры
мыггаг.
Юри куеæджы уæхск æрхоста, фæлæ йæм
уый фæстæмæ нæ ракаст. Мастер ын æмбæрста
йæ хъуыды: уый цалынмæ йæ перфератор бы-
натмæ базила, уæдмæ йæм нс сдзурдзæн. Æмæ
йæм банхъæлмæ каст.
— Алиханы агурын, нæ йæ федтай?-бафарста
Юри/ шахтер йæ перфератор куы æрурæдта, абмæ
йæ хид куы асæрфта, уæд.'
— Ыыры уонг мæн хуыдтой Алихан!—хъазгæ-
мхасæн бакодта шахтер æмæ лампæйы рухсмæ
йæ "дæндæгтæ* ферттывтой. Юри дæр бахудт.
Загъта: ’ ’
— Нал дæ базыдтон. Уæвгæ ды куысты уæл-
х1>ус'дæхи хуызæн нæ вæййыс. Цы ми кæныс
уый, Алихан, цасдæр размæ куы рацыдтæ æмæ
йæ’ куы нæма бафидар кодтай?
— Тагъд кæнæм, кæй æвдæлы уымæ? Тас ын
нæу, сыгъдæг къæдзæх у, скæс ма йæм: æркæ-
лы# фæнд æм нæп, дзырд дьгн дæттын.
— Нæй, нæй, æркæлдзæн; не ’ркæлдзæн, уый
бæрæг нæу. Æгæр æрбаирвæзтæ æмæ^йæ бафидар
кæнын хъа&уьг.
’Алихан хорз зоны хохдуры миниуджытæ æмæ
ЙШ1 æрйæлнпæй нæ тæрсы, фæлæ уæддæр сразы
15Г

мастеры хъуыдыйыл. Æмæ ныхас æндæры ’рдæи
аздæхта:
— „Уæлæуыл" цы хабæрттæ нс?
< — Иттæг хорз хабæрттæ, Алихан, арфæ дын
кæнын!—йæ къух æм бадаргъ кодта.
— Цы ракодтон?— йæ хъазæн н.ыхас нæ уа^ъ-
та, уый,
— Фесгуыхтæ та, æндæр цы ракодтай! Мæйон
пълан сæххæст кодтаи съезды бонмæ, съезды
агъонмæ ерысы фæуæдахнз дæ æмæ дæ бригадæ
райста коммунистон куысты бригадæйы ном1
Вригадæ рагæц тох кодта уыцы ном; райсы-
ныл. Æгайтма! Æхсызгон уыдзæн лæппутæн.
Ахæм хъуыдытимæ Алихан азылди йæ брнгадæ-
йыл, загъта сын ног хабар. Куыннæ цин код-
таиккой се ’нтыстытыл! Гъе, афтæ алы ’ хатт
дæр: Алиханимæ цæуынц ну æнтыстæй нннæмæ.
Æмæ сæм ныр дæр æвзæры ног хъуыддæ^тæ,
ног фæндæттæ. Юри ацыд. Ногæй та рай-
хъуыст хъæды гуыпп-гуыпн, белтц хыбар-хы-
йур. Ныннæрыд та перфератор дæр.
Уым, Къуаиса-хохы зæрдæмæ æввахс æхецсти
куыст...
. Мит хъыс-хъыс кодта Алиханы къæхты бын.
Къуаисаиы поселокæн ахызт æмæ Шеубаны /рдарм
152

’Скодта йæ фæндаг. Уæвгæ, дард цæуын æй нæ
хъувд, фæлæ тагъд кодта... Æнафон у нцр,
æнхъæлмæ йæм кæсдзысты хæдзары, .сæ зæр-
дæ йæм æхсайдзæн... Пннæмæи та йæ хæдзар-
мæ йæ къах дæр нæ хаста. Цыдæр æбæрæг
.хъуыдытæ сæры схæццæ, схылы-мылы сты
♦æмæ хицæнæй æнцондæр æмбарæи уаиккой æвæц-
дæгæн... Оæрæй рауадафтæ: Алиханмææмбырд-
мæ фæсидтысты. Æмæ канд Алиханмæ? Залы
къух бакæцæн нæ уыд—æгас Къуаисайы дгах-
тертæ æрьшбырц сты пуылдæр.
Æмбырд... Æмбырды бирæ хæттыты уыд Али-
хан, фæлæ ай иннæ æмбырдты хуызæн нæ уыд:
Къултыл конд нлакаттæ, лозунгтæ, иортреттæ
цыдæр бæрæгбопы хуыз æвдыстой, адæмæц сæ
дæсгæмттыл зынд цины æнгас. „Æвзæрстыты
агъанмæ æмбырд",—чпдæр загъта Алиханæн.
Гъæй, гъæй, къуаисайаг шахтертæ дæр хъуа-
.мæ аæпьой сæ ныхас, хпцауадмæ æрвитдзыоты
сæ хуыздæр миаæвары... Æипæт уыдæттæ æм-
бæрста Алихан æмæ лæмбынæг хъуыста ныхас-
гæнджытæм.
Уалынмæ трибунæмæ схызт саулагъз, онгджын
лæпнулæг. Уын уыд хæххоп цехы хисдæр цн-
женер Мхитарян Георги.
— Æмбæлттæ,—загъта уып,—иæ абоны зем-
<5ырды нысаниуæг æмбæрстгоид у алкæмæп дæр
153

æмæ йыл æз нал дзурын. Ныртæккæ æппæт* со-
ветрн адæм сæ хуыздæрты хуыздæрты æвзарынц.
хицауады скондмæ. Мах дæр хъуамæ раразмæ-
кæнæм æцæг аккаг кандидаты, Æз афтæ æн-
хъæл дæн æмæ нæ фæрæдидзыяæн, ССР Цæди-
сы Сæйраг Советы Нациты Советы депутаттæм
капдидатæй зынгæ шахтер, æмбал Хуыгаты Али-
ханы раразмæ кæныны тыххæй мæ хъуыды куы
эæгъон, уæд.
Адæм нымдзæгъд кодтой.
— Ныфс мæ ис, æпиæт нæ шахтертæ, ннжене-
рон-техыикон кусджытæ æмæ службæгæнджытæ-
æмхъæлæсæй мæ фæндоны фарс кæй -рахæц-
дзысты, уымæй!
Адæм та ногæй иымдзæгъд кодтой. *-
Уæртæ ноджы ’дæр чидæр рахызт трибунæмæ..
Уый райдыдта:
—Æмбал Хуыгаты Алихан ныр 17 азы дæр-
гъы кусы Къуаисайы шахтæйы,. Хорз шахтер^.
хорз æмбал, намысджын, хæдæфсæрм адæй-.
маг, æппæт йæ тыхтæ хъары Райгуырæн. бæс-
тæйæн фылдæр згъæр радтыныл. Уый у йæ-
адæмы уарзон хъæбул æмæ йыл не ’ууæнк куы
бафтауæм, уæд нæ фыдæнхъæл нæ фæкæндзæн!..
Вирæ чидæртæ ма рапыхас кодтой æмбырды,
инжепертæ, службæгæнджытæ, Алиханæн йæхн ш
æмбæлттæ. Иуылдæр разы уыдысты Мхнтаряньг
фæндоыыл. Разы йыл уьтдысты æмбырды’ уæв-
джытæ дæр.
•154 *

Фæлæ Алихан уыдæттæ нæ хъуыды кодта.
Мхитаряны фæстæ ма чи дзырдта, уы,дон ны-
хæстæй мур дæр ницы бамбæрста. „Цытæ дзу-
рынц уый? Куыд ис уый гæнæн, иннæтæй уæл-
дай æз кæм фесгуыхтæн!.." Уыцы хъуыды сæрæй
цух нæ уыд æмæ йæ æргом куы загътаид, ны-
хасгæнджыты. куы ныццауæзтаид, уый дæр æй
бафæндыд, фæлæ дзурын нал баци’йæ бон.
Цалынмæ Алихан хъуыдыты малы тыхст, уæд-
мæ æмбырд æмхъæлæсæй фæндон рахаста, цæ-
мæй ОСР Цæдисы Сæйраг Советы Нациты Сове-
ты депутаттæм кандидатæй Дзауы 033-æм æвза-
рæн окруджы раразмæ æрцæуа Хуыгаты Алихак
Хъайтыхъойы фырт. *
Алиханмæ зын каст адæмы стыр бæрны бацæ-
уын æмæ æмбырды фæстæ йæ хъуыдытæ рар-
гом кодта йе ’мгæрттæн,
— Депутат у адæмы лæгкадгæнæг. Æмæ дæу~
нæ фæнды адæмæн лæгкадкæнын?—загътой йын
уыдон.
0, куыннæ фæнды Алиханы адæмæн лæгкад--
кæнын! Табуафси, æгайтма йæ сæр искæй
хъæуы, фæлæ ’идæр истæмæй,—йæ бон цæмæй
у, уымæй. Депутат æгæр бæрнон хæс у æмæ
куы.фегад кæна, йе ’ууæнк ыл чи бафтыдта, уы-
доь\ .
.,Иæ, æз уым не сырæхсдзынæн... Æз зоиын
153

’шахты куыст æмæ ма бригадæйыл дзырд ,куы
цæуид, уæд æндæр хъуыддаг у, фæдæ хис-
дæртимæ стыр æибырды рабад..."
Цæвиттон, Алихан стыр æмбырды дæр уыди.
Уый Гуырдзыстоны Компартийы XXI съездкæ
делогатæй , æрвыст уыд. Æмæ ,уæд афтæ нæ
тыхст, фæлæ ныр сæйраг Советмæ... „Нæ бауы-
дзæн мæ бон".
- Йæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд Алиханæн,
искуы йæм ахæм бæрндзинад æрхаудзæн, уый.
Йæ цардыл бæстон ахъуыды кодта æмæ ивгъуыд
бонтæ февзæрдысты йæ цæстыты раз. *
... Мæнæ бæгъæввадæй фезгъоры чысыл лæп-
пу фосът фæдыл. Уый уарзта цъæх нæууытыд
г^ррийæ хъазын, къæбыртыл, къуылдымтыл гæп-
пытæ, разгъор-базгъор... Афтæ æнахъомæй рай-
дыдта фиййау цæуын. Фæстæдæр куы рахъомыл.
уæд хуымкæнын, хоскæрдынмæ уьшæй рæвдз-
дæр чи уыд! Цæвиттон, йæ фыд раджы амард
•æмæ хæдзары Алиханы педтæмæ иæлгоймаг нæ
уыд. Уалынмæ шахтмæ бацыд. Ам дæр фæллой,
æпувыд фæллой æмæ кæс кæйонг æй скста йæ
базыртыл!
Æпиæт уыдæттæ бæргæ æмбæрста Алихан,
фæлæ Йæм уæддæр зып каст ахæм бæриоц хæсы
бацæуын... Куыд уыдзæн, цы уыдзæн, уыдæттыл
ахгьуыды кæныны бон æй нал фæцис, бахæццæ
156

сæхМмæ, Куыддæр балкъонмæ схызт, афтæ Æл».
борон йæ размæ рауад.
— Кæм уыдтæ ацафонмæ, дæ хорзæхæй, ауы
нйцы зæгъгæ кодтой, куы ницы æндæр. Цышвтæ
ахъууды кодтон...
Алихан йæ мидбылты бахудт:
— Сыйæллæттæ бафыиæй сты?
—• Фенхъæлмæ дæм кастысты. Истыхабар æр-
цыд, æгæр фæлладгъуыз мæм кæсыс?
.Алйхан йæхи бандоныл æруагъта.
— Æрцыд, Шурæ, æрцыд!...
Ллихан æмæ йс ’мкъай бирæ фæбадтысты уыця
æхсæв. Ллихан ын кодта йæ сагъæстæ, йæ баел-
лицтæ... дзырдта цардыл, æмбырды цы фехъуьзс-
та, уидæтгыл, шахты куыстыл.
Фæстагмæ йæ бафарста.
— Зæххы бып, шахтæйы бæргæ архайдзыиæн
æз, фæлæ а-депутатæй цы бакæндзынæн, æгæр
бæрнон хæс у?..
.,Бон Ц&уы æмæ фарн емæ хæссы". Баулæф
уал, райсом æрхъуыды кæндзыетæм нсты.
Нæ, Ляихаиы хуыссæг нæ ахста. Уый фæн-
дыд кусыи, аразын, цæрын... Уый рагæй хъуы-
ды кодта, йæ фыд Хъайтыхъонæн царды цы нæ
бантыст, уыдæттыл. Ныр-сæ хъуамæ баххæст
кæна йæхæдæг. Хъайтыхъо нæ ныууагъта йæ
сывæлдасттæн, æгæрстæмæй, хæдзар дæр. Фæлæ
157

Алихан фенын кæндзæнис йæ байзæттагæн бирæ
.хæрзиуджытæ, сараздзæн сын рæсугъд цард,
рухсмæ, ахуырмæ фæндаг. 0, уыдон цæрдзысты
■коммукизмы! Æмæ уыцы стыр рухс фидæны
арæзтадмæ АЛихан дæр б^хæедзæн цæстуарзон
хай.
Фæлæ. канд йæ бинонты раз у хæсджын?
Нæ, адæмы раз дæр, адæмы;.. уыдон ыл се ’ууæкк
бафтыдтой æмæ сын ныр хъуамæ лæгкад кæна
ноджы тынгдæр, ноджы хуыздæр!—ноджы ма
’бирæ ахæм хъуыдытæ уыд сæры, фæлæ йцл
æрæдж.иау хуыссæг фæтых...
Улæфы ирон богал,— хæхтыхъæбул. Улæфынц
йæ чысыл бинонтæ, иог цард, ног амонд, ног
хæрзиуджытæ сæм æихъæлмæ кæсыиц райсом...
’ Сычъиласæны тæккæ сæрмæ сæуæхсид цæхæртæ
«дкалдта, йæ зæрин уырзтæй, фæлтæрд дохтырау,
хохæн йæ „урс худ" асгæрста, стæй куыд уæ-
лæмæ „бырсын" райдыдта. Гъе, афтæ æрвыл
райсом æрзилы уый хæхтæ, бæстыл, уалдзæджы
комулæфт—æвдадзы хос хæсеы æрдзæн. Кæс ма—
Хуссæрттæн куыд фелвæста сæ уазал кæрц,
цъæх-цъæхид цыллæ дарийæ сæ сфæлындзып-
мæ, хъавы. Æчæ та райдыдта Джоджора дæр,
15&

йæ. хъæлдзæг зарджытæ, систа арф комы цины
1;æппытæ.
. Алихан раджы сыстад- уыцы бон. Фынæй са-
’битыл ма-г пæ цæст’ иу хаст акодта, дуар сабыр
рахгæдта æмæ ныллæг асшшл кæртмæ æрхызт.
Оæууон уддзæф фындзы хуынчъытæ ныццавта
•земæ . мидæмæ рæуджытæм бабырста сыгъдæг
хæххон • уæлдæф... Уæигтæ рог, зæрдæ цавæр-
лæр æбæрæг цшш æнкъарæнтæй йе ’мыдзаг...
■æдтæмæ рæдувынц, фæлæ сæ цы хъæуы, цы до-
мынц? Дæлæ Джоджора, афтæ абухы уый ’дæр.
йæ бæттæнтæ тоны, йæ былтæ æхсыны, афтæ
-зыны,.цыма йе ’нусон фæыдагæй иуфарс ’агæпц,
яæнынмæ хъавы, Алиханмæ сиды.
Длихан ын бирæ фæкаст йе знæт уылæнтæм,
■фæлр сæ.дзуапп нæ райста йæ фарстытæн...'
Нæг нæ хæхты хъæбулæн æндæр у йæ фæн-
даг—•араст донбылтыл уæлæмæ, Хурскæсæнн
’рдæм сарæзта йæ ных. Разæй—Джоджора кæм
чгбухс^ уыцы арф ком, йæ алфæмблай—хæхтæ.
Уадае* йæм худæвæрдау зыны Сычъиласæн. ’Цы-
ма^; й^е. цæмæн афтæ хонынц? Чизоны йæ фæтæн-
ты сычъитæ кæй фæсимынц, уый тыххæй.' Нæ,
*фæлæ йæм ацы хатт рæсугъддæр фæкаст ’ ацы
бæрзо.нд хох, Бафæидыд æй уымæ хæстæг’ ба-
цæуын,.. уый йæ хъæбысы ныккæнын, хæрдмæ
Лæ сæрмæ суайын.
159

Чыеылæй дæр бпрæ уарзта бæрзопдæй фæлгæ-
сын æмæ та мæиæ фæуайы тигътыл, тæссæртты^
уæлæмæ-уæлæмæ, хуры хъарм тынтæ йæ екъæ-
фынц сæхнмæ. Афтæмæ’й хохы цъуппæЯ куыд
рафæлгæсыд, уый зоигæ дæр нæ бакодта.
0, дуне, чи дæ скодта афтæ рæсугъд!
Ирыстоны хæхтæ, халамæрзæны дæидæггау,.
зыхъхъыртæи февзæрдысты йæ разы, арф кæмт-
ты фæтæн дæлвæзтæ.
Уым дидин æфтауынц бæлæстæ, æрцыд сын
уалдзæджы бæрæгбон.
* Уæвгæ, бæрæгбон у адæмæп дæр. Дин æмæ
хъæлдзæгдзинадæй семыдзаг сты кæмттæ, хъуы-
сы зарын, музикæ, алчи кафы.
Дæлæ Дзауы ком. Цас адæм ’змæлы абои уым
дæр. Цæуынц æвзонгæй, зæрондæй, уæртæ рай-
онмæ, тæрхон-уынаффæ кæнынц æмæ сæ тæрхон,
сæ уынаффæ хицауадæп зæгъынц:
— Æрвитæм дæм нæ минæвары.
Минæвар! Цæмæн æрхауд ахæм кад Алнханмæ?
Цæстытыл уайынц нвгъуыд бонтæ, рауайгæ
фæндаг, хъуыдытæ азгъорынц размæ, фидæны
къæеæрæй бакæсынц.
Фидæн... Йæ бæллицаг рухсы тынтæ уæлæ
дард цæгатæй сæхимæ ’лваеынц адæймаджы.
Кæс ма, мæнæ Уырысы тьтгъд быдыртæ. Кæ-
уылты сты, цæст сыл не ’ххæеы. Поезд згъоры
160

æхсæвæй-бонæн, нал хæццæ кæны еæ кæронмæ.
Æмæ ма уæдæ Мæскуы та кæм ис, Мæскуы!
Зæгъынц,- уым Цæгатмæ хæстæг... Стыр горæт...
Рæсугъд галуантæ. Адæм æмæзмæлд кæнынц,
цард æхсиды, фыцы... Ракæсут, байхъусут, хæх-
ты хъæбул æрцыд Ирыстонæй, йæ фæллой, йæ
куысты тыххæй уын дзурдзæн, уый...
Алихан фыццаг хатт уыд ацы стыр горæ^ы,
фæлæ йæм адæм сегас дæр кæсыннц рæвдаугæ,
хæлар цæстæй, алчи дæр æй зопы, алчи дæр
æй уарзы... Дард бæлццон, дæ фæллад суадз,
дард бæлццон, æыкъард ма кæн, — зæгъынц
ын.
„Æнкъард нæ дæн, фæллад уадзынмæ не ’рцыд-
тæн, мæн адæм æрырвыстой..."
„Æмбарæм, æмбарæм адæмы æууæнк!"
„Æууæнк, æууæнк!"-Сфæлхатт кодта хнны-
мæры Алихан. Раст уыцы рæстæджы райхъуыст
хъæздыггæнæн фабрикæйы уынæр у-у-у?— æмæ
Алихан йæ дард балцæй æрыздæхт.
„Æууæнк, æууæнк...-У-у-у!.." Хъуысы Али-
ханмæ. Хъуыдытæ аивылдысты æндæр фæндагыл,
уæлæмæ фездæхт. Къуаиса-хох æм æнхъæлмæ
кæсы. Йæ хæрзиуджытæ йын æпæвгъау лæвар
кæны. Æмæ та дзы ахсджиаг хай æрхаудзæн
Алиханмæ: тагъддæр айгæрдын хъæуы фæндаг,
згъæры ног гуырæнмæ, згъæры райет куыд фæ-
П*
161

дывæруа... Фондз мæймæ- нæ, фæлæ дыууæ
мæймæ фæуыы хъæуы уыцы куыст. .
„У-у-у4\..— снды хъæздыггæнæнфабрикæ. Уьш
домы фылдæр æрзæт. Æнæфсис сты йæ куы-
рæйттæ. Æмæ Алихан атындзыдта.
„Уыдзæн дæуæы фылдæр æрзæт!"—загъта ш-
нымæры æмæ хæххои цсхы ’рдæм фæхæрд кодта...
162

Гайты Евген
ЗÆРДÆ КУЫ ФÆРАЙЫ
Æрдзы комулæфт адæймаджы зæрдæйæн уæл-
дай æхцондæр уалдзæджы вæййы.
Рагуалдзæджы фыццаг бонты æз цæуаг дæн
хъæумæ. Окъæфæгау мæ фæкæны йæхимæ уал-
дзыгон æрдз, æмæ йæм цас фьтлдæр фæкæсын,
уый бæрц кæньг рæсугъддæр, зæрдæмæдзæугæ-
дæр.
Тæккæ хъæумæ хæстæг æз æрхнзын автобу-
сæй. Уайтагъд мыл-уалдзæджы комулæфт æр-
багуылфæн кодта, ныттыхст мыл, ахъардта буа-
ры, тугдадзинты куыст фæрогдæр, цтшæй мæ
оæрдæ йæхицæн бынат нал ары риуы.
Пæ дарæг, нæ уромæг зæхх йæ рапстба-
вæрд дарæс кæныныл куы схæцы, уæд ма уы-
мæй дйæбæхдæр цæмæ агсастæуа! Бынтон диссаг
та йыл фæллойгæнæг лæджы дæрзæг армы
узæлд у..; Цытæ йын фæкæиы, цытæ, фыр-ци-
\\№\ * > •.•••'
Дыууæ азы размæ банкъардтон ацы циндзи-
над.. : ^
163

Уыцы уалдзыгон райсом сæлæф мнгъ бадтие
Хъорнисы хъæды къæбæлдзыг уæхсджытыл.
Хур куыд уæлæмæ цыд, афтæ хъæды сæрмæ
тæнæг -уРс мигъты пырдтой хуры тынтæ. Мигъ.
тæ фæдызгъуыдтæ сты æмæ амыты-уымыты
хъæдабæгъуыз сæрвæттæм хур фæныкъуылдта
йæ цæст.
Уалынджы хъæдрæбыиæп. спæр-пæр кодтой
мæргътæ азмæ сæ цъæх’снаг цъыбар-цъыбур
баиу ис хъæл-хъæлгæнгæ, рæудзаст суадæтты
уынæримæ.
Ныййазæлыд хъæд, йæ пыхцыл къабæзтæй
йæхи сивæзта арвы хъæбысмæ. Йæ дæлфæдтæм
колхозон хъæу райхъал ис йæ амондджын фы-
нæйæ. Колхозы стурфосы фермæтæ æмæ колхо-
зонты хæдзæртты кæртытæй хъуыстис фосы
уасын. Сæ „хъи-хъи-хъо" æмæ „хъи-хъу-хъу"
арвыл æмбæлдис уасджытæн, гогызтæн, хъаз-
тæн.—Хъæу рабадт, Алчи архайдта йæ райсомы
куыстытыл, хъæдрæбын хуымтæй хъуыстис
тракторы гуыр-гуыр æмæ йæ уынæр иу кодта
хъомвос æмæ мæргъты хъæлæстимæ. *|
— Чи у уыцы хуымгæнæг?—бадис кодтон мæ-
хи нымæры... Исдугмæ мæ хъуыдыйы уыдис ис-
кæй афæрсыны фæнд, фæлæ йæ уайтагъд фæив-
тон, алцæй тыххæй фæрсын аив нæу, зæ-
гъын.
164

’ Цалдæр минуты фæстæ бахæццæ дæн хъæд-
рæбыны хуымтæм. Æмæ куыд æнхъæл стут!
Æфсæйнаг бæх „ДТ—54" йе ’ндон^ ссыртæй
гæрста æлыгхæццæ, хъомнад уæлвæз. Йæ трубæ-
йæ, зæронд лæджы лулæйау/ кæрæдзи фæдыл
уагъта тымбыл цæгтæ, афтæмæн лæстис æмæ
йæ фæдвдл, кæрæдзн сурæг денджызы улæнтау,
уагъта хуымзæххы уæззау бурхæццæ гæрзы-
тæ.
Ирыстопы быдырты та куыннæ федтои трак-
тортæ æмæ дæргъæццон ’ауæдзтæ, фæлæ трак-.
тор æнæ скъæрæгæй хуымкæнгæ никуы ма фед-
тон. Æмæ иыр дисы бахаудтæп. „ДТ--54" скъæ-
рæг, фæлтæрд механизатор Хъæцмæзты ИльяГш
аходæн хæргæ баййæфтон. Йс ’фсæн уæйыг та
фарны куыст кодта.
Хъæцмæзы фыртимæ ма бадтысты дыууæ
колхозоны. Уыдон ын æрбахастон аходæн дæр
æмæ йæ хглпщдтой. Оæ иу—-колхозы хъомгæс—
æрвгъуызцæст, сырхуадул, мæллæджытæ арæзт
Тедеты Григол уыд. Дыккаг та — бæзæрхыгтæ,
саулагъз, дæрзæгкъух Къораты Местъор. ^риго-
•лæн йе уæхсджытыл уыдис цыбыр хъармдарæн
къандзол, Йæ хачас сæры хъуынтæ-иу ын уал-
дзыгон рæудымгæ æрбафæйлыдта. Местъорыл
уыд, йæ цырыхъхъыты зæвæтты онг йæ фæч-
165

читæ. кæмæн хæццæ кодтой, ахæм æфсæддоп
цинел.
— Немæ аходæиыл баввæрс, —бахатыдысты мæм.
Æз сьш бузныг загътон æмæ æрбадтæн сæ дæл-
лаг фарс дурыл. *
Кæрæдзи хабæрттæй афарстам. Уæддæр, мæ
сæры зилахар кодта æнæнцой фарста, зæгъын,
уыцы тракторы кабинкæйæ адæймаг зынæг куы
нæ и, уæд æй чи скъæры.
Æртæ лæджы, æвæццæгæн, фæхатыдтой, æз
цæуыл дис кæнын, уый, æмæ сæ кæрæдзимæ
кæсгæйæ, мидбылты худтысты.
— Уæ фарны .стæи, уыцы трактор хуым кæ-
ны, уыи хатын,— иал оаурæдтон мæхи, — фæлæ
йæ чи скъæры? Кабинæйæ адæймаг’куы нæ зы-
ны, уæд цы хабар у, уый мын бамбарын кæнут?
— бахатыдтæн Хъæцмæзы фыртмæ. — Кæд ног
техникæ æрымысыдтæ?
• — Сæрæй къæхтæм техникæ нæу, уæдæ цы у!
Æццæй нæ, Местъор? — загъта Григол. — Ныхы
сæры йас лæппуйы сахуыр кодта тракторскъæ-
рын..:
Уый, дæ фарн бирæ уæд, нæ лæппу у. Мæ
къух мын фæрæуæг кæньт,—дзуапп радта зæ-
ронд механизатор Хъæцмæзы фырт.
Цалдæр мииуты фæстæ хуымгæнды кæрон,
ауæдзыл, æрлæууыди æндон бæх, йæ уы’нæр æр-
166

сабыр æмæ йæ кабиикæйæ æргæпп кодта, ,;ныхы
еæры’ йас" кæй фæхопынц, ахæм лæппу.
Мах æм хæстæг бацыдыстæм.
Уый арауай-бауай кодта тракторы алывæрсты.
Фæмидæг ис гутæтты ’хсæн æмæ сæ йæ къух-
тæй æрысгæрстытæ кодта, æркастис сæм æмæ,
сæгуыты лæппынау, сгæпп ласта тракторы ка-
бинкæмæ. Æриста дзы гайкæ здухæн дæгъæлтæ
æмæ гутоны ^дзыргъа. Тагъд-тагъд æрзылдта
гутæттæ уæлæмæ исæн мехапизм. Гоги гутоны
фарсмæ æрхуыссыд, фæхицæн кодта гутоны таст
дзыргъа æмæ йыл пог бафидар кодта. Ныр гу-
тæттæ æруагъта дæлæмæ æмæ а-ныр тракторы
кабинкæмæ схиза, зæгъгæ, афтæ Иæ æз фæурæд-
тон:
—- Гоги, цал азы дыл цæуы?
— .Æртындæс,—æфсæрмгъуызæи дзуапп радта
лæппу.
— Скъолайы ахуыр кæныс?
— 0, æвдæм къласы.
Зын равзарæн уыдысты, æртындæсаздзыд лæп-
пуйы сæры цы бæллицтæ равзæрдысты, уыдон.
Фæлæ ам иу хъуыддаг бæлвырд уыд: Яæ арæхст-
дзипадæй йæ зæрдæ рухс кодта. Йæ сау цæс-
тытæ цæхæртæ калдтой, йæ уадултыл хъазы-
дысты цины нысæнттæ.
— Тагъддæр, тагъддæр!—зæгъгæ, йæм дзырд-
167

та й’æ зæрдæ. Æмæ, йæ мазутæйдзаг къухты
цы гæрз уыд, уый атыхта маторы цалхыл. Æр-
зылдта йæ ну хатт, дыккаг, æртыккаг хатт æмæ
трактор ныггуыр-гуыр кодта. Йæ хъæлæсæй та
сæппæрста цъæх фæздæджы къуыбылæйттæ.
Гоги сгæпп кодта тракторы кабинкæмæ, Йæ
чысыл къухтæй арæхстгай разылдта йæ коммæ-
гæс æндон бæхы æмæ йæ сарæзта дæргъæццон
ауæдзыл.
— Куыд хорз арæхсы,--бацин кодтон.'
Æз æмæ зæронд механизатор аззадыстæм трак-
торы чъылдьшмæ. Илья æдзынæг каст йæ хъæ-
булы фæдыл æмæ мæм афтæ фæкастис, цыма
цæуылдæр сагъæсты афардæг. Йæ тæнтъихæг
буар кæд æмбæрзт уыди мазутæйдзаг кусæн
уæлæдарæсæГг, уæддæр бæрæг уыд йæ зæрдæйы
цавд, йæ тугдадзинты змæлын. Хаттæй-хатт-иу
къæсхуыр уадулты хæцъæфтæ базмæлыдысты,
йæ хъуыры нуæрттæ-иу анæрстысты.
Дыууæ мпнутæй фылдæр нæ алæууыдыстæм
æнæдзургæйæ, фæлæ уыцы дыууæ мпнуты мæн-
мæ фæкастысты æнæхъæн бонау. Фæндыдис мæ
Илья мын куы радзырдтаид йæ царды хабæрттæ.
Фæлæ уый æнцонтæн нæ рауад. Хæдæфсæрм,
куыстуарзаг адæймаг æгæр чъынды разынди
ныхасмæ. Уæддæр æй æз чысылгай-чысылгай
фæлгъуыдтон.
168

— Ацы’куыст рагæй кæныо?
— Колхозтæ нæм куы сарæзтой, уæдæй нырмæ»
■— Æмæ уьщы рæстæджы кæм базыдтай ацы
дæсныйад?
— Уалыты Гари мæ сахуыр кодта. Райдианы
куыстон Знауыры районьт, стæй та ацыдтæн Су-
раммæ, мехагшзаторты курсытæм. — Хъæцмæзы
фыртæн цыма иæ. хурхы сæртæ ахгæдтой, уы-
йау йæ бон сдзурын нал баци, стæй арф ныу-
улæфыд æмæ та райдыдта:
— Хæст мæ ныггæныстои кодта. Фехæлдта
"мын мæ царды уынаффæтæ... Хæсты раНдианæй
æз дæр ацыдтæн фронтмæ. Йæ фыццаг бонæй
дзы йæ фæудмæ фæдæн... Бахæццæ дæн суанг
Берлины онг. Ныр та, мæнæ, дæхæдæг уыцыс...
Мæнæй нæ айрох, цыдæр екон кæнинаг кæй
уыд, уый æмæ та йæ афарстон:
— Цыд-æр уыпаффæтæ дæм уыдис, куы загъ-
тай?
— Ех, бæргæ мæ фæндыдис инженер-мехашь
затор суæвын, фæлæ ма ныр цы. Азтæ адымдтой,
ньф мæнæ кæд Гоги баххæст кæнпд мæ бæллиц.
СкъолаПы хорз ахуыр кæны, пæ ахуыргæнджы-
тæ дзы райгонд сты. Тракторыл та мæнæй æв-
зæрдæр нæ арæхсы...
Мах цалынмæ ныхæстæ кодтам, уæдмæ Илья-
мыхорз фæдон Гоги йе ’фсæн бæхæй фæлдæх-
169

та зæхх. Æз цымыдисæй фæлгæсыдтæн тракто-
ры фæдыл æмæ хъуыды кодтон, чи йæ скъæрд-
та, уыцы лæппуйы фидæныл.
— Амондджын фидæн ис дæ фыртæн,—бадзырд-
тон Ильямæ. Уымæ кæсгæйæ мæ зæрдæйы рай-
гуырдис уалдзыгон быдырты цииы зарæг.
...Бынтон æрæджы та фембæлдтæи мæ дзырды
сæр Гогийыл. Нал æй базыдтон, фæлæ мæм йæ-
хæдæг ныхасмæ фæрæвдз:
— Дæ фæыдаг раст.
— Дæ хъуыддаг раст. — Раарфæ йын кодтон
æз дæр, стæй йæ сæрæй къæхты бынмæ мæ пæс-
тытæй абарстон.
Æвзонг тулдзбæлаеау мæ разы лæууыди рæз-
гæ домбай адæймаг. ’Йæ уæхсджытæ .фæйнæрдæм,
йæ цæсгомыл ыал зындис кæддæры къæмдзæс-
тыгдзинад, йæ къæхты бынмæ исты агурæгау
пал каст, фæлæ, лæгау, комкоммæ мæ цæсты-
тæм. Йæ фындзы бын æмæ йæ рустæ фæмилтæ
сты, фæлæ сæрдасæндзæф кæй нæма уыдысты,
уый мын цы рахатын хъуыд.
— Гъы, куыдтæ цæрыс? — афарстон ме ’взоиг
хæлары.
— Куыд зоныс, афтæ, —ну хаттау та йæ мид-
былты æфсæрмы худт бакодта Гоги.
— Де ’екъолайы хъуыддæгтæ куыд цæуынц?
( — Ницы сыи у. 9-æм кълас каст фæдæн, ннр
!
170

та мæ улæфты рæстæджы колхозæн аххуыс кæ-.
ион.
— Тракторæй?
— 0, ныр мæ фыдимæ хицæн тракторыл ку-
сæм,—:æвзонг лæпиу уыцы ныхæстæ афтæ сæ-
рыстырæй загъта æмæ бæрæг уыд, йæ зæрдæ
мидæгæй ццны денджызы кæй ленк кодта, уый.
Æхсызгон унд мæыæн дæр. Колхозы быдырты
фæзынд ногхицау, фыды фарсмæ æрбалæууыд
аккаг фæдон. Стыр æмæ намысджын у Гогийн
фидæя.
171

Тедиашвили Иван
ГОРÆТÆЙ ХЪÆУМÆ
Уыд уалдзыгон мнгъ бон. Цъоныкæмттм, цы-
гса арвы гуыбын фæкъæртт, уыйау уарыд æмæ
уарыд. Кавказы бæрзонд хæхты тигътыл уазал
ирдгæ йæхи басæрфы, бавиалы йæ уазал къух-
тæй малусæджы тæнбазыртæм.
Хъæугæрон иу стыр дурыл æрынцад æвзонг
рæсугъд чызг, йæ чемодан йæ фарсмæ æрывæрд-
та. Чызгыл зынаргъ дзаумæттæ нæ уыд, фæлæ
йæ хæрзконд уæнгтыл афтæ дзæбæх фидыдта йæ
джиштæйфыст къаба æмæ усгур лæпиуйæн йæ
иу фенд дæр йæ зæрдæйы кæрон æиæ бацæвгæ
нæ фæуыдаид.
Чн уыдзæн ацы чызг? Ардыгон уа, æмæ æгæр
-æцæгæлон дары йæхи, зыны йыл кæдæм бацæ-
уа, уый кæй нæ зоны. Цæуылдæр, цыма, сагъæс
кæны... Кæд миййаг йæ ныййарджыты хъарм хæ-
дзар йæ цæстытыл уайы, кæд миййаг фæсмон кæ-
ны. йæхнмæ хæцы, цæмæн цыдис ацы æвирхъау
хæхтæм. Чи йæ дзы барæвдаудзæн мадау, чи йæ
■172

дзы сбуц кæндзæн фыдау. Ничи! Нæ, уый ан
барæвдаудзæн Ирыстон, Ирыстоны уарзондзииад.
Фæлæ чызг цы бакæна, нырма никæй зоны, кæ-
дæм бацæуа, бæлцæтты фæрсгæ æрбахæццæ Цъо-
ны хъæуы бынмæ, уым уыдзæн йæ цæрæн, йæ
кусæн бынат.
Ахæм хъуыдытæ цалынмæ кодта, уæдмæ йæ
хъустыл ауад цъойнаг чызджыты хъазын семæ
худын. Уыдон „сидзæргъуызæй" бадæг чшгмæ
сæ фæндаг бакодтой æмæ йæ алы фарс амбырд
сты.
— Салам! — сдзырдтой чызджытæ.
Уазæг чызг дæр сын салам радта.
— Ацы уаргæйы кæмæ кæсыс?
Уазæг йде цæстытæ уæздан ахаста чызджыллл-
æмæ сын стæй радзырдта:
~-Æз Тбилисæй цæуын. Айонг мæ машище
æрбакодта, фæлæ мæ ам æрыргъæвта, Цъопы
хъæумæ> дам, маишнæйы фæндæгтæ нæ бгеэзынц
æмæ шофер дарддæр йæ ныфс иал бахаста.
Колхозон чызджытæ тынг бацин кодтой уазæ-
гыл æмæ йæ стæй семæ ракодтой.
Цъопы хъæумæ æрцæуæг уазæг уыд тбилисаг
чызг Гудиты Ксеня. Ксеня 1956 азы каст фаз-
цис Тбилисы зооветеринарон институт æмæ иыр
ветдохтыры дипломимæ цыд Дзауы районы Цъо-
ны æмæ Теделеты хъæутæм кусынмæ.
•173

’. —Нæ уын æн басусæг кæндзынæн,—фæзæгъьг
Ксеня, — бирæ уæззау бонтæ арвыстон, ардæм
куы æрбацыдтæн, уæд. Æз æдзухдæр мысыдтæн
Тбилисы, студентон цинæй æфсæст ахуыры аз-
тæ, зонгæты, хæлар æмбæлтты. Фæлæ-иу æз уæд
-алы хатт дæр тырныдтон, цæмæй мын мæ тыхст-
дзинад мачн бафшшайдтаид. Хорз у Тбилисы,
•цардæфсæст горæт у, фæлæ æпнæтæй хуыздæр
та у кусын. Цы хорз у, цард дæхи къухтæй куы
* -аразай, æмæ йын куы цпн кæнай иæ алы
къахдзæфыл дæр, уæд. ;
Фыццаг бойты мæм ацы бæрзонд хæхтæ афтæ
зындысты, цыма хуылыдз халæттæ сты, уыдон-
мæ кæстæйæ-иу мæ зæрдæ цыдæргъуызоп нытта-
лынг, фæлæ сыл тагъд фæцайдагъ дæн. Æруарз-
тон хæххон цард, фæцыд мæ зæрдæмæ хæххон
хъæлдзæгдзпнад: ирон "зард, ирон кафт, йрон
-чындзæхсæв.
•Тудиты Ксеня дыууæ хæххон хъæуы Цъон
æмæ Теделеты кусы ,фосы дохтырæй. Дыууæ
хъæуы ’хсæн цы фæндаг нс, ууыл цæуæп уыд
æрмæстдæр къахæй, кæнæ та бæхыл, Горæттаг
чызг нæ арæхст бæхыл бадынмæ, стæй чызг
æфсæрмы дæр кодта.
Колхозонты-иу тагъды сæр куы бахъуыд, уæд-
иу.Ксеня къахæй бираз бафæстиат. Уымæ гæс-
гæ-иу колхозонтæ æмæ канд колхозоитæ нæ, фæ-
лæ |сæрдæрттæ дæр хъуыр-хъуыр кодтой/
174

• —- Ветиунктæн хорз бæх ис, æмæ бæхыл цæ-
уылнæ цæуы?—Фæлæ уыцы хъуыддагмæ Цъоцы
колхозы сæрдар 'Джиоты.В. æндæр цæстæй ка,с-
тис, уый дзырдта: . , »
— Фыццаг дугты м<% ,æз афтæ дæр хъуыды
•кодтон æма* нæ дохтыр ам нæ бафæраздзæнис.
Акæс, Тбилисы хъомыл, буцхаст чызг, армы тъæ-
пæнау лæгъзвæндæгтыл ахуыр, афæлмæцдзæнис
-æмæ афардæг уыдзæнис, ахæм цаутæ цъус мий-
йаг нæ уыд.
Фæлæ уыцы дзырдтæ бынтондæр разындысты
æнæ бындур. Колхозонтæ æмæ сæрдæрттæн Ксеня
йæ хорз куысты фæрцц йæхи бауарзын кодта,
бонæй-бонмæ æрыгон чызг афуарзта хæхбæсты
куыст, хæхбæсты цард.
Ницæй тыххæй фæстæ нæ фæлæудзынæн, —
дзырдта Ксеня,—зындзниæдтимæ хъæуы тох.æмæ
тох, æрмæстдæр куысты фæрцы ис кады бæр-
зæндтæм схизынæн.
Бирæ цинæфтауæг хъуыддæгтæ цæуы хъæу-
ты, Цъон æмæ Теделеты хъæуты æппынæдзух
фылдæр кæныфосы нымæц,—рæзы иродуктты ра-
йст. Фæлæ къухты цы бафты, Цъон æмæ тедс-
леттаг колхозтæ ууыл не ’рлæууынц, сæхимæ
исынц зын, фæлæ саразæн кæмæн ис, ахæм
хазстæ.
*Бгщайдагт> тох фос снард, æмæ паддзахздæн
175

дзидза ауæй кæпыныл. Æнтысгæйæ фылдæр кæ~
нынц* æхсырæрдыгъд.
Ксеняйы куысты цæвиттон фæзмынц йе ’мцахъ-
хъæн чызджытæ æмæ лæппутæ.
— Фос рынчын кæныны хъуыддаг æнæмæнг
хъæуы скуынæг кæнын,—фæзæгъы Ксеня,—тох
кæнын хъæуы, цæмæй хъуццытæ хуыскъ ма
зайой. Уыцы фарст куьшæ алыгкæнæм^уæд фосы
нымæц нæ фæфылдæр кæндзыстæм. Цъошд ист-
нункты фендзыстут Гудиты Ксекяйы фыесæн
стъоя. Лцы стъолыл фенæн ис фосдард райтынг
кæинны фæдыл алыгъуызон брошюрæтæ. Ксвня
хорз еахуыр кодтаСоветоы Цæдисы Коммунистон
нартийы XXII съезды æрмæджытæ æмæ сæ
арæхстджынæй биноныг кæны хæххон колхозон
царды/
— Профилактикæ æмæ фосы низтимæ тох кæ-
ныны ацы дыууæ хъуыддаджы стыæнæфæхицæн-
гæнгæ. Фæлæ уый фаг нæу, цæмæй райсай дзи-
дза æмæ æхсырæй бæрзонд иродукттæ, уый тых-
хæй -фоеæн хъæуы сыгъдæг, хъарм æмæ райдзаст
скъæттæ, фаг холлаг.
Фæстаг рæстæджы бирæ хорз уавæртæ ар#зт
æрцыд фермæты фосæн, колхозтæ Ксеняйы ба-
цамындмæ гæсгæ сарæзтой уæрæх, райдзаст
скъæттæ.
^етдохтыры арæх фендæуыдзæн фермæйы раз-
176

загон хъугдуцджытæ Джиоты Маруса æмæ Шу-
раимæ ныхасгæнгæ.
Æвзонг спецналист уыдонæн фæамоны фосмæ
яилыны æгъдæуттæ. Æвзонг чызджытæ дæр æм
алы хатт фехъусынц лæмбынæгæй, йæ алы баца-
мынд ын æххæст кæнынц.
Ксеня канд фосы дохтыр нæу, фæлæ ма у ит-
тæг хорз агитатор дæр. Ксеняйы фенæн ис кæд-
дæриддæр колхозонты ’хсæн. Хайад фæисы кол-
хозы правленнйы рабадтыты, феххуыс сын кæйы
фосдард райтынгкæныны тыххæй иълантæ аразы-
пы—се ’сыххæст’кæныньт.
Куыддæр æризæр вæйиы, афтæ Ксеняйы æр-
цагурынц колхозонтæ, бахъæуы сæ сæ уарзон
адæймаджы æххуыс. Уый дæр кæддæриддæр
вæййы цæттæ.
Адæм бирæ уарзынц Ксеняйы æмæ уыцы уар-
зондзинад æвБисгæ дæр ракодтой. Ксеняйы рав-
зæрстой Хуссар Ирыстоны- автономон областы
Советмæ депутатæй.
Кусы æвзонг чызг хæхбæсты æмæ уыцы зæр-
дæмæдзæугæ куысты ис йæ амонд, йæ фидæн!
1 2*
177.

Годжьщаты Ясон
ФИЙЙАУЫ БÆЛЛИЦТÆ
Хур йæ зæрин тынтæй ныккаст æнусон* цък-
титæм. Врман æмæ Брытъаты хохрæбынты цъи-
титæй тæлтæг цæугæдæттæ тындзынц, пуртитаз
калгæ згъорынц размæ, цæмæй тагъддæр фе-
хъусын кæной сæ хисдæр хо—Леуахийæн хæх-
хон номдзыд фиййæутты æнтыстытæ. Уæвгæй,
куыннæ тагъд кæна тæлтæг дон, куыниæ зара
лрон номдзыд фиййæутты сгуыхтдзинæдтыл!
Уыдон сæрдæй-зымæгæй, къæвдайæ-хурæй лæу-
уынц цæугæ хæзнапы уæлхъус.
Цæугæ хæзна, науæд та адæм куыд фæзæ-
гъынц—лыстæг фос. Скæс ма сæм, уæлæ,-цас
•сты, Ерман æмæ Брытъаты фæтæнтæ бамбæрзтой,
дардмæ афтæ зынынц, цыма сыл фыццаг мит
рауарыд.
• Баздæхтысты фос, сæумæрансом æртæх кæр-
дæг мерс кæнынц. Сæ алфæмблай зилы æвзыгъд
фийй&у, йæ уадындз æрцæгъды, арф кæмтты
лнæры йæ зарæг, хъæдæй йын мæргътæ бахъыр-
’нынц.
178

Уæлæ, гъе, рараст „хохæн йæ рæбынæй" фи-
дæрттæ конд, мызыхъ лæппу-лæг. Нæ, уый
быдырмæ хор хæссьшмæ нæ цæуы, уый хызт у
.ахæм зындзинæдтæй, кæддæр-иу йæ фыд цыди
ацы фæндагыл æд дзæкъул...
Уый нал бахъуыд дзæкъулы сæр, иыр æфсæст
у царды цинæй, буц у йæ райгуырæи хæхтæй,
сæрыстыр—колхозон дзугтæй... Уæвгæ, цас та
<зын фæфылдæр сты ацы аз дæр! Хъызлары хорз
хизæнтæ уыд ацы зымæг. Сæ фос æнæзиаяæй
азрыскъæрдтой сæрдыгон хизæнуæттæм, алы ма-
дæл фыс дæр дзы йемæ æркодта иу уæрыкк,
нуæй-иутæ та дыгæйттæ дæр—иу минæй фыл-
дæр бафтыд сæ фосыл... Афтæ куы ацæуа хъуыд-
даг, уæд иу цалдæр азмæ дæс минмæ схиздзы-
сты колхозы фос. Уый у йæ бæллиц Едысы
колхозы раззагон фиййау Сланты Сардионæн.
<1>æстаг азты иуылдæр ууыл хъуыды кæны, фос
бирæ уарзы, ауды сыл, йæ куыст кæд зын у,
уæддæр ыл уæлæхох нæу... Гъе, уымæн æй бар-
выстоГг едысаг колхозонтæ дæр фысдарды фер-
мæмæ.
— Сланты Сарди у коммунист, хъаруджын æмæ
махæн уымæй хуыздæр ничибакусдзæн. Нæ фе-
гад кодта колхозонты æууæцк. Нæ фос азæй-аз
фылдæр кæнынц.
Хисдæр фиййау æнкъары бæрндзинад... фосæн
.173

зымæгмæ хос æрцæттæ хъæуы, фиййæуттæмг дæр
х’&ус дарын хъæуы, кæмæн ацамонын, кæй та* ба-
рæвдауын... хисдæртæм дæр рæвдаугæ фзёдзуры,
цьтма фыдæлты зæронд у, ахæм ’хорз мйяну-
джытæ ис Оардионмæ.
Æмæ та мæнæ ныр дæр фæцæуы Сарди Едыеы
хъæумæ.' Колхозы сæрдаримæ баныхас кæна
фиййуттæн хæрииаг, дарæсы . тыххæй... Стæй
ма йыи иу фиййау кæд радтид, науæд нал æх~
хæссынц-фос сбирæ сты... 0, стæй йæ Ерманы
дæр хъуыддаг куы ис.
Йæ бирæ хъуыдытимæ Сардион Урманмæ кæ-
уылты схæццæ, уый зонгæ дæр нæ бакодта.
Фыццаг уал фездæхт кæсæндонмæ. Уым баййæф-
та иу лæппу-лæджьт, уый дæр фидæрттæ конд,.
йæхййау, йæ сæрыл хъуынджын фысдзарм худ,
нæ къухы стыр къадзони лæдзæг.' Уый ньтхас
кодтакæсæндовы гæсимæ.
— Бахатыр мын кæн, мæ хоны хай, нæхи кол-
хозмæ дард стæм, нæ фос хизæм уæлæ уе ’фцæ-
гыл, газеттэе нæм рæстмæ нæ хæццæ кæнынц
азмæ ныр цасдæр рæстæджы нæ зонæм, нæ бæс-
тæйы, кæнæ дунейы цы хабæрттæ цæуы, уый,
газеттæ мын куы авæрис...
Кæсæидопы гæс Абайты Софья ну каст фий-
Ггаумæ бакæны, иу та газетмæ, йæ сæр банкъуш,
, хъуыдыты ацыд: „Ай уый уа?" Стæй йæхй нал
1 баурæдта æмæ фиййауы афарста:
180

— Цымæ дын фаззон æфсымæр ис?
Мæнæн фаззон æфсым«рер пæй. Ды цы нцвдæ
кæсыс, уый мæхæдæг дæн.
Софдя ма йæм иу каст бакодта, стæй йьш
алгъуызон газеттæ йæ #ъухты фæса,гъта. Ф#й-'
иау ын бузныг загъта æь;æ фæстæмæ ацæ-
уыны фæнд куы скодта, раст уыцы у^мс^ вде-
еæндонмæ æрбахызт Сардион д^ер. ФщШæуттæ
кæрæдзийæн салам радтой, стæй сын .вддх&с
ацайдагъ. Ног газеттæ агурæг уыд, Лецингоры
районы Укъанамхарейы колхозы номдзыд ф.цй-
йау Башарули Георги кæмæн разамынд (кæны,
уыцы бригадæйы фиййæуттæи иу—Читишрили
.Д&ВИД.
— Нæ хеолхозы фосы дзуг^æ, æрзыл сæрд дæр
фазхизынц Хъелы цадмæ æввахс хæхтцд,—дзу-
ры Давид,—нæ бригадæпы цы цыппар мин фысы
ис, уыдон та хизынц уæлæ уæ хæхтыл, Нæ зо-
нæ,м, нæ постхæссæгыл цы хабар сæмбæлд, дыр
нæм иу къуырийы бæрц газеттæ нал схаста æмш
нæ бригадир дæумæ рарвыста ног газеттæ схæс-
сынмæ.
Дыууæ фиййауы ныхас кодтой сæ куыстыл.
— Фарон фæз?æг мах Хъызлармæ ныскъæрд-
там ю.бОо фысы,—загъта Давид,—уырдыгшй та
рыскъæрдтам 12.2Д0 фысы. —Алы сæдæ мадæл
фыеæй райстам 93 уæрыччы, кæнæ æДыппæт
181

3873 уæрыччы. Уыдон иуылдæр схъомыл кодаам
æнæзианæй æмæ сæ ныр хизæм уæлæ уыцы
æфцджытыл.
— Уæдæ та къуымбил дæр куыннæ ралвыд-
’таиккат?—афарста йæ Сардион.
— Уалдзæджы уал алы фысæй дæр ралвыдхам
дыууæ килограммæй фылдæр къуымбил. Афæ-
дзы пълан сæххæст кæнынмæ ма нæ бахъуыд алы
фысæй 700 граммы. Дыккаг æлвыдæн, кæй зæгъъш
æй хъæуы, уæлдайджынтæй сæххæст кæндаы-
стæмпаддзахадæнкъуымбил ауæй кæныны пълан.
Давид дзырдта се ’нтыстытыл æмæ йæм Сар-
дион та тæхуды кодта. Уымæ æвзæрди ног
хъуыдытæ, сног сты йæ бæллицтæ: „Кæд уыдзæн
дæс мин фысы нæ-колхозæн та?44~хъуыды кодта
уый æмæ дзуапп лæвæрдта йæхицæн: „Тагъд,
тагъд уыдзæн".
Бирæ номдзыд фиййæуттæ ис Укъанамхаре-
йы колхозы. Нæ областы нæ, фæлæ ма ррспуб-
ликæйы фиййæуттæй дæр стæм разындзæн, ба-
шарули Георгийы чи нæ зоны, ахæм. Георгийыл
цæуы 60 азæй фылдæр. Уыцы рæстæгæй цыппор
æртæ азы кæны фиййауы куыст. Йæ хъæбатыр
куыстæй уый цæвиттойнаг у иннæ фиййæуттæн.
Сардион бирæ фехъуыста укъанамхарейаг фий-
йæутты сгуыхтдзинæдты тыххæй æмæ "йæ нал
(фæндыд Давидæй ахицæн. Сардион йæхи хуы-
182

эæн куыстуарзаг адæймæгты бирæ уарзы æмæ
’Читъишвилийыл дæр æфсымæрау уымæн бау-
еæлыд. Нал æй ауагъта, йемæ Яæ акодта сæхимæ.
Фæндагыл Оардион фарста Давиды, сæ фермæ- ’
йы иу бригадæ коммунистон куысты ном куыд
;>айста, уымæй.
— Фиййæутты æмзæрдæ æмæ хъаруджын куы-
сты фæрцы,—дзуапп радта Давид.
Вахæццæ сты хæдзармæ. Уым дыууæ фиййауы
иумсТ басихор кодтой. Сæ изæр хъæлдзæгæй
аряыстой, кино дæр ма дзы федтой.
Фиййæуттимæ кинонывмæ кæсæг зæронд лæг
эагъта киноæвдисджытæн.
—.Мæудуæ фæхъхъау мæнæн ма мæ удæга-
сæй нæ хæххон хъæуы мащинæ æмæ киноныв чи
"фснын кодта!
Давид цымыдис кодта зæронд лæджы ныхæс-
тæм æмæ йын сæ куы бамбарын кодтой, уæд
загъта:
— Уый цы диссаг у, мæ фыдыхап, иæ адæм
уæлæ стъалытæм куы тæхыпц.
— Сымахмæ диссаг ницыуал кæсы, мæ хуртæ,
сымах машинæтæ æрыййæфтат æмæ афтæ æн-
хъæлут раджы дæр афтæ уыдысты... Уый ба-
хъуыды кæн, базармæ цæуын-иу нæ куы бахъуыд,
уæд-иу дыгай-æртыгай бонтæ фæндагыл базза-
дыстæм...
183

— Фæндаг, дада, ныр мæймæ дæр тагъд уы-
дзаен,—загъта ^Сарднои.—Æрмæст дзы æгæрон
сæрвæттæ, сойджын кæрдæг куы разшшд, уæд
мæнæй раздæр йæ фос уырдæмничн аскъæрид!.-
Цы зæгъдзынæ, Давнд?.. Æвæдза, нæ уын ауа- /
дзин уæ фермæйы фос мæ разæй..., /
Уымæ æвзæрд диссаджы хорз хъуыды’гæ. Сой/
джын кæрдæг, хорз сæрвæттæ кæмдæриддæр
уа, уырдæм фескъæрдзæп йæ фос Сардной, зын-
дзпнæдтæй нæ фæтæрсдзæн...
Давиды ма бæргæ фæндыд уыцы бон сæ уæ-
тæрмæ рагацау сыздæхын, фæлæ йæ Сардиоц
æхсæвы кæм ауагъта.
Сæрдыгон мнгъ нæ хъæбысы сныуæрста ’Иры-
стоны хæхты. Дымгæ басабыр, бамыр, цыма
хæхты æнцойад фехалынæп тарст.- Уæлæ бæр-
зоид хохы рæбын, Брытъаты цæугæдОн ’кæм
райдаиы, уым, дарæны ривæд кæны Едысед код-
хозы фосы дзуг. .Афтæ зынди, цыма а-бæстыл
змæлæг нал ис. Фæлæ хатт кæмдæр фий’нПуы
куыдз срæйы æмæ йып уайтагъд ’хсидтæн дзуапп
радтынц фиййæуттæ дæр. Нæ, ам æдзæрæг бæс-
тæ нæу. Уым цырддзаст æмæ къæрццхъус фий-
йæуттæ хъахъхъæнынц колхозы фосы дзугты.
Уæлæ, гъс, æхсæвы тар гуыбынæй растад .
уæйлаг нымæт... Нæ, уый æхсæвидар нæу, ’уый
колхозы хуыздæр фиййæуттæй сæ иу~Сланты
184

Кифор у. Тæлтæг фиййау у Кифор, Сард&он ,æй
бирæ уарзы. Кæщæриддæр æй сæвæ^а,, $æ
куыст æххæст кæны цæсгомдзкынæй. Фоо цумцаг
сты æмæ сæ, цæсты гагуыйау хъахъхъадын
хъæуы. Ууыл уыд йæ мæт, йæ сагъæс... Дыр
дæр та фехъал Милайы I æйынмæ. Фосы ада^рс
æрзылд, æхсидтытæ кодта æмæ фæстæм*© уæ-
тæрмæбаздæхт. Фиййæуттæй фынæф ннчиуад
кодта, алкæмæ дæр уыд фæдисы фæуайьцш хъуы-
ды. Фæлæ сæ Кифор басабыр кодта. ., ,
• — Æрсытæ не ’рцыд, уыдон Цъолды уæтфры
куыйты уылæрмæ рæйдтой.
Уым ма чысыл уæлдæр, хохы нннæ гшгъы
бын оæ фос дарынц Цъолды колхозы фий$æут-
тæ. 0, ныртæккæ сæрдыгон уæтæрты цард æх-
сиды алы ран дæр. Ленингор æмæ Дзауы рай-
онты фяййæуттæ тынкывæндæгау кæнынц ушс,
Æмæ мæпæ æхсæв иу куыдз срæйдта, зæгъгæ,
уæд иуылдæр сæмбу кæнынц фæйнæрдыгæй,
А.цы хатт фæдис райдыдта цъолдаг фиййæут-
ты уёетæры, фæлæ фиййæуттæ куы базыдтой
тæссагæй дзы ницы ис, уæд фæсидтысш куый-
тæм æмæ уыдон дæр ныссабыр сты,
Сæ фос æртæ хицæнæй æфсæстæй ривæдгæнгæ
сынаёр цæгъдынц. Фиййæуттæ улæфынц, хъахъг
хъæнджыты йедтæмæ...
Афтæ аивгъуыдта иу æхсæк, дыккаг, æртык-
183

каг...'*,Æ^æ цал æгъуыссæг æхсæвы арвиты фшй~
йау, цйл хаттьт бафæлмæцы, фæлæ нæ ныууадзы
йæ куыст—дывæр кæпы йæ фос...
Ахæм хъæбатыр фиййæуттæ ныртæккæ Ручъы
æмæ Сыбайы хæхтыл дæр бирæ ис, уыдон сæ
хъæбатыр куыстæй кад кæнынц сæхицæн, .сæ
адæмæн.' Ницæмæ дарынц сæ фæллад æмæ
æгъуыссæг æхсæвтæ. Вирæ æхсæвты фæхуыс-
сæгхъæлдзæг Сардион дæр, фæлæ ацы хатт хорз
баулæфыд. Райсом, сæумæцъæхæй, хур Вдысы
æфцæгйл нæма рахъазыд, йæ тынтæ арф .кæмт-
ты нæма æрсимдтой, афтæ Сардион, йæ уазæ-
джймæ фæхæрд кодтой дарæны ’рдæм, сæ дыу-
уæ дæр тагъд кодтой. . , -
Азæй-аз фылдæр куы кæниккой йæ фцсы дзуг-
тæ; :уый йæ фæндыд æмæ^цыхъæуы уый тыххæй?'
Намысдясын куыст. Фиййау хъуамæ цырд кæса, йэе
фосмæ, хуыздæр кæна йæ дæсныйад... Æмæ Сар-
дионæн дæр ис хорз фиййæуттæ. Уыдонæй йæ яыфс
ис. ’ Ахуыр кæнын хъæуы раззагон фæлтæрддзи-
над/Укъанамхареимæ ноджы дæр схæлар.уæ-
вы’я;.". „Æнæмæнг сæм соцерысæй хъуамæ фæ-
сидæм",—хъуыды кодта Сардион. Зынæй , дзы
цы’ ис? ’Адæймагæн йæ зæрдæ цы куыст, цы
хъуыддагмæ райа, уый йын куыпнæ хъуамæ
бантыса? •
Æниу сардион йæхæдæг фермæмæ куы ’рба-
186

цыд, уæд сæм цал фысы уыд? Иу мин дæр сый<
нæма уыд. Фæлæ ныр, табуафси, цынпар ммны
бæрц æрыскъæрдтой ацы аз Хъызларæй. •
Æмæ уый куыд бафтыд сæ къухты? Фыццаг
азы сыи уый бæрц фадæттæ дæр нæма уыд;
Ныр сæ колхоз фæтыхджындæр. Хуыздæр хъ^с-
дард сæм уыдзæн æмæ цæмæннæ хъуамæ ’ фæ-
сидой соцерысæй укъанамхарейæгтæм? .,Æнæ-
мæиг, куыддæр ссæуон уæтæрмæ, афтай мæ фий-
йæуттæн хъуамæ фехъусын казнон мæ фæндон.
Куыннæ хъуамæ сразы уой ахæм хæрзиуæгон
фæндоныл.
Ацы аз паддзахадæи цы къуымбилауæйкодтам,
уымæй бауафгæ хъуымæцтæй, чи зоны, мæхæдæг
дæр балхæнон мæхицæн; науæд та æндæр фий-
йæуттæ кæй ауæй кодтой, уыцы къуымбилæй
бауафгæ хъуымæцтæ...
Махæй алчи дæр афтæ куынæ тырна, уæд нæ
фабриктæн нæ уыдзæн фаг хомыс. Æмæ мах
лæппутæй уый алчи дæр хъуамæ бамбара. Фа-
роны æнтыстытæ нын ацы аз фаг нал сты, ацы
азы æнтыстытæ нын фидæнмæ цъус уыдзысты,
афтæ рывæрын хъæуы фарст. Æцæгдæр, фаро-
.нæй ацы аз фылдæр къуымбил ралвыдтам алы
фысæй дæр, фæлæ ууыл ныллæууæм? Нæ. Ацы
аз бирæ уæлдайджынтæй хъуамæ сæххæст кæ-
нæм наддзахадæн къуымбил ауæй кæнынæй нæ~
187

хæс аж# фндæнмæ та хъуамæ ауæД кæиæм
нодэды фылдæр! Афтæ мæ хъуамæ бамбарой нæ
фиййæуттæ.
4фта? хъухддытæ гæнгæ схæццæ Сардиои сæ
у^т^æрмæ, Хур йæ рæдау цæстæй афæлгæсыд
фдаæдхул, ,сæууон æртæх тыбар-тыбур кодта
щцшйи цъæх кæрдæгыл, фос зыд^й дерс
кæ.н.ынц сойдяшн кæрдæг.
С|фдцоцæд йæ зæрдæ барухс: „Уыдзæ^н æртæ-
цыщт&р азмæ нæ фермæйæн дæс мин ф;ысы!"
Уый у йæ бæллиц.
188

Мамиствалов АЪрим
ЦАРДЫ АСИНТЫЛ
Сæххæст фондз сахаты æмæ заводы гу&мæг
азæлыд. &уыст фæцис. Лвдазоны æхсидгæ бон-
тæй тй иу йæ бæркад’ не стыр бæетæйй йумæ-
йаг дзаджджын къæбнцмæ бахаста.
Кусд:йы?æ чыртæй-чыртæй, хЬæлдзазгæй цы-
дыстЫ зайоды цехтæй.
— Ма дæ-иу ферох уæд, хорз кино у æмæ .йæ
азнæмæнг фенæм,- зæгъы саулагъп æвзонг лæгг-
пу мыдгъуыздзыкку чызгæн.
— Рас/ авд сахатылуым уыдэынæн, —мидбигл-
худгæ загъта чызг.
Уыцы бон уыд хурбон æмæ, цыма хур дæр
фæллайгæ бакодта, уыЯау йæхи ауырдыг код’га
æмæ йаб Тъбеты рагъыл æрбадынмæ бирæ йал
хъуыд.
Кусджытæй иутæ сæ хæдзæрттæм цыдысЫ,
иннæ*æ' *а хæдзæрттæй куыстмæ,
ЧыбШгфæстæдæр 1га куыст сцырын. Цёхы та
айхъуыс^тбкарон æмæфрезерон станокты уыназр’.
189

Лз фæуд кæны æмæ заводы коллектив йæ тых
æмæ йæ хъару радта йæ куысты хуыздæр фæс-
тнуджытæ равдисынмæ, социалистон ерысы йæ-
химæ ды стыр хæстæ райста, уыдон намысджы-
"нæй æххæст кæнынмæ. Алы кусæг дæр архайд-
та фылдæр æмæ хуыздæр вибрадион машинæтæ
рауадзыныл, Советон Цæдисы Коммунистон пар-
тийы XXII съсзды уынаффæтæ сæххæсткæ-
нъшыл.
Сцырын куыст. Кусджытæй алчидæр. йæхи
æшеъардта хорз, тындзыдтой вибрацион магаинæ-
ты хæйттæ аразыныл.
— Дцы бонты уæлдай стыр æмæ бæрнон куыст
ис токартæ æмæ фрезеровщиктæн. Мах нæхимæ
.райстам афæдзы кæронмæ пъланæй уæлдай
уашинæтæ рауадзыны хæс æмæ йыл ныр кусæм
хъазуатонæй, нæ дзырд хъуамæ сæххæст кæ-
нæм,—загъта æвзонг лæппу Санахъоты Шалва.
Шалвайы тыххæй заводы кусджытæй кæй фæн-
,ды бафæрс, ратдзæн дын дзуапп: , .
.,— Нæ заводы Оанахъоты Шалвайы алчи дæр
;зоны. Дзырд раззагондæр кусджытыл куы æр-
хауы, уæд æппæты фыццаг токарь Шалвайы
кой скæнынц. ,.
Щалва у Цхинвалы „Электровибромишинæйы*
з.аводы раззагон токарь, Æрмæст уæ.рагацау
федзæксын, мах цы Шалвайы кой кæцæм, уый
1?р ^

ма фæхæццæ кæиут фрезеровщик Шалвацмæ,
уый дæр у Оанахъотæй, уымæн дæр йæ фыд
Уаснл хуындис. Заводы кусджытæ дæр сæ кæрæ-
дзийæ хицæн кæнынц сæ дæсныйадмæ гæргæ:
токарь Шалва кæнæ фрезеровщик Шалва,
•зæгъгæ. . *
Уæдæ афтæ, ам нæ очеркы дзырд цæуы то-
карь Шалвайы тыххæй. :. • ,.
Шалва нырма лæууы йæ дарды стыр -фæнда-
джы райдианы, цæуы йыл дыууын цыппар азы,
рæстæмбис, оыгджын лæппу лæг. У куыстуар-
заг æмæ арæхстджын, кæдæм фæнды йын.зæгъ,
цы фæнды куыст ын бахæс кæн—нæ фæзивæг
кæдзæн. Зоиы, кæм цы æмбæлы, уый, ис ; æм
царды фæлтæрддзинад. . -, .
Шалва цыппар азы службæ кодта советон æф-
оады. Æфсады бирæ хорз цæуылдæрты сахуыр.
Токары дæсныйад дæр æфсады базыдта.
Шалва лæууы станокы уæлхъус. Станок кусы
æмæ йæ уынæрæй хъустæ къуырма кæнынц. Цæт-
тæ кæны дыууæкиловаттон вибромашинæйы чы-
сыл хæйттæ. Иу хай иннæ хайы фæдыл ..гæшх
кæны станокæй. Уыдон иууылдæр стыхорз, нæй-
сæм фау æрхæссæн. ...
- Ахæм чысыл хæйттæ аразыны рæстæджы то:
чаарæй домдæуы стыр арæхстдзинад. Мæнæ
чысыл фæлыстæгдæр, кæнæ -ставддæрæй аззад,
191

уæд дын сæ нæ райсдзысты, бафаудзысты ед>
æиæ куыст дæр æмæ ’згъæр дæр дзæгъæли
фесæфыпц.
Рдадæр ын ахæм хæйттæ аразын куы ба^æс
кодтй*, уæд се ’мбисы бæрц нс ’сбæззыд. Æщ®
уæд Шалва бамбæрста, дарддæр æй ахуыр кæнын
кæй хъæуы, уый. Куысты фæстæ-иу иннæ кус-
джытæ сæ хæдзæрттæм куы ацыдысты, уæд-иу
Шалва баззад цехы æмæ-иу бирæ рæстæджы
дæргш кастис, фæлтæрд кусджытæ куыд ку-
сшц, уымæ.
— Цымæ æз дæр дæуау искуы кусдзыиæд?—
Иу Х&тт бафарста Шалва дæсны кусæг Абула-
дзейы.
Абуладзе йæм лæмбынæг бакаст, цыма йæ с#-
рæй къæхтæм бæрæг кодта, уыйау æмæ йын
афтæ:
— Лæдлш цы бафæнда æмæ цы нæ сараздзæн*
Дæу дæр кæд зæрдиагæй фæнды дæсны куеæг
суæвын, уæд æнæмæнг æсуыдзынæ.
Иу хатт æвзонг кусæг Виктор фæд-фæдыл щ-
тæ боиы куыстмæ бафæстиат кодта. Цехы хис-
тæр ын куы бауайдзæф кодта, уæд ын уый рад-
таахæм дзуапп:
■—- Дæлæмæ дæр æмæ уæлæмæ дæр фондз мв-
нуш ныффæстиат кодтон æмæ, уымæй бæстæ
фёсæфтис.
192

— Бæстæ дзы нæ фесæфтнс, фæлæ ды уыи зо-
ные, æмæ советон сæудæджерад иу минутмæ
дал автомашинæ, трактор æмæ бирæ æндæр маши-
нæтæ аразы? Вирæ, тынг бирæ!
Гъе, æмæ ма ахъуыды кæн, Советон Цæдисы
цыдæриддæр кусджытæ ис, уыдонæй алчн дæр
иу минут/ куы фæстиат кæна, уæд уый цæй
бæрц стыр зиап у.
Ацы ныхæстæм хъусгæйæ Шалва йæхинымæр
загъта: „Æз дæр цалдæр хатты ныффæстиат код-
тон, фæлæ мын никуы бауайдзæф кодтой. Амæй
фæстæмæ фæстиатгæпæн нæй".
Æмæ æцæгдæр Шалва йæ куыстмæ алы хатт
дæр æрбацæуы дæс-фынддæс минуты раз-
дæр.
Кусынц станоктæ, сæ уынæрæд ницы хъуысы.
Мæнæ зарджыты къорды хицæн адæймæгты хъæ-
лæс куыд хицæн кæны, афæтæ ам дæр. Алы
станокæн дæр ис йæхи хъæлæс æмæ уыдон иу-
мæ куы фæкусынц, уæд сæ уынæр æсиу вæййы
æмæ æиæрынцойæ зæльг. Уый у не стыр авда-
зоны зарæджы æхцон симфони.
Азæй-азмæ фылдæр станоктæ кусы нæ^ завод-
ты, нæ бæстæйы. Цæй бæрц уыдон фылдæр уой,
уый бæрц фылдæр машинæтæ, кусæнгæрзтæ
æмæ товартæ уагъдæуы, Æмæ мæнæ’ чысыл сы-
вæллон азæй-азмæ куыд рæзы æмæ йæ домæнтæ
13*
193

куыд рæзынц, афтæ советон адæм дæр рæзынц
æмæ сæ домæнтæ фылдæр кæнынц.
Бнрæ, бирæ товартæ домынц советон адæм.
Æмæ цæмæй уыцы домынад сæххæст уа, уый
тыххæй хъуамæ куоой станоктæ, бирæ ста-
ноктæ.
Внбрацион машииæтæ тынг хъæуынц нæ сæу-
дæджерады. Ыæ бæстæйы алы кæрæттæй æмæ
ма суанг адæмон демократийы бæстæтæй дæр
цхинвалы заводмæ æрвишнц фыстæджытæ, тед-
тæ, курннц электровнбромашинæтæ.
Шалва æмæ йо ’мбæлттæ буц сты сæ арæзт
машинæтæй. Уыдонæй найдакæнынц Урал æмаз
Казахстаны, Донбасс æмæ Карагандайы, Чъиа-
тура æмæ Куансайы...
Куысты рæст’æг фæуынмæ бирæ нал уыд.
Шалва та абон дæр ^хорз бакуыста, йæ зæрдæ
йæхнуыл нæ худы. Йе станокы цур амад сты,
абон цы хæйттæ сарæзта, уыдон. Нымайгæ сæ
нæма бакодта, фæ^æ зоны, уыдон нормæйæ дыу-
уæ хатты фылдæр кæй уыдзысты, уый. Эдуард
дæр дзы фæстийæ нæ баззад. Уый дæр абон
дзæбæх бакуыста, йæ авд сахатæй спайда кодта
æххæстæй.
Куыст фæуынмæ бирæ пал ис, уæртæ, Гье, чн-
дæртæ се станокгы баурæдтой. Шалва йæ нæ
уромы, уымæ кæсы йæ хæлар Эдуард дæр.
194

— Зрр../зррр... грр... грр.;.—Хъуысы станокты
уыиæр.
Уалынмæ гуымæг дæр ныууасыд. Фæцис
куысты бон. Уæртæ сæ инженер дæр æрбацæ-
уы, йæ кæсæн цæстытæ йæ уæлæ, афтæмæй.
— Исты уьш бантыст?—фæрсы Шалва æмæ
•Эдуарды.
— Нымайгæйæ’нæу,—дзуапп ын радта Шалва.
Инженер фыццаг банымадта Шалвайы арæзт
хæйттæ, стæй та Эдуарды уæттæ æмæ йæ зæр-
дæ барухси.
— Арфæ уын кæнын, авдазоыы богæлттæ, хорз
бакуыстат, фæрнæй хæссут коммунистон куысты
хъазуатонты’ кадджын ном, ноджы уын фылдæр
<5антысæд!
— Хъæлдзæгæй рахызтысты Шалва æ&æ Эду-
<грд заводы кæртæй. Зымæгон уæлдæф æмæ рог
дымгæ сын сæ фæллад уæнгтæ фæрогдæр код-
та. Иушкины уынгмæ куы рахызтысты, уæд кæ-
рæдзийæн хæрзæхсæвтæ, зæгъгæ, загътой æмæ
<зæ алчи дæр араст йæ фæндагыл.
Шалва цæры Исахъы уынгыл. Хæдзары йæм
<тнхъæлмæ кæсынц йæ ныййарджытæ, йе ’мкъай.
Арвыл стъалытæ тыбар-тыбур кæнынц, мæй
иыгуылæны ’рдæм фæленк кæны.
„Уæвгæй дер, нæ дуне куыд рæсугъд дæ,
куы! Уæлæ арвыл уыцы стъалытæ куьтд сыгъ-
195

дæг æмæ рæсугъд сты, афтæ зæххыл сыгъдæг
æмæ рæсугъд хъуамæ уа алы адæймаджы цард
дæр^—хъуыды кæны Шалва, афтæмæй балæу-
уыд сæ хæдзары къæсæрыл.
— Йæ хатæнæй ма рухс калд, æвæццæгæн, йс
’мкъай Мери чиныг кæсы. Сындæггай дуар ба-
хоста, бахызт. Зæрдæрухсæй йыл амбæлд Мери.
Хæрз æхсæвтæ у, Шалва. Къахдзæф-къахдзæ-
фн фæдыл уæлæмæ хизыс царды асинтыл æмæ
дьга бантысæд йæ цъупмæ схизын.
196

Харебаты Леонид
АДÆМЫ УАРЗОН
Уый уыдис 1950 азы. Уæд ма студент уыд-
тæл. Цы ис хуыздæр студентæй, сæрды мæйты
зерыздæхы йæ райгуырæн хъæумæ æмæ фæкæсы
йæ кыййарджытæм сæрдыгон куыстыты. Уæл-
дайдæр та махмæ, Къахеты, уæд райдайынц
хуымкæрдын, сæндæттæм зилын, нартхæртты
донхæр кæнын, таиако æфсиайын. Раст иу ахæм
афопы æз куыстон Къахеты, иæ фарсмæ цы тæ-
тæйраг хъæу ис, уым.
Тынг хорз адæм сты нæ сыхæгтæ. Стæй ’кæ-
рæдзиимæ дæр адджынæй цæрæя. Арæх ваеййы
<емæ ныхасы изæрæй иумæ дæр абадæм. Уыдон
æрымбырд вæййынц ныхасмæ æмæ фæдзурынц,
бонæй чи цы бакуыста, чи цы /цтссаг федта, æп-
нæт уыдæттыл. Иу ахæм ныхасы æз дæр фæ-
дæн. Уæд дзырд цæуыл цыдис, уый æххæст нæ-
ма æмбæрстон, æрмæст мæ нæ рох кæны иу ахæм
цау: изæры ныхасЕл бадтысты. Кодтой хъæлдзæг
хабæрттæ. Æвиппайды цыдæр кæрæдзимидæг
197

ахъус-хъус кодтой æмæ сæ цæстытæ ныццавтш!
къахвæндагмæ.
— Заман кыш гæльды, Заиан кыш гæльднЛ—
мæ хъустыл уадысты сæ ныхæстæ æмæ лæпшу-
йæ суанг зæрондмæ æрбацæуæгæн уырдыг слæу-
уыдысты.
■— Чи у, ахæм цыт кæмæн кæнут, уыцы цола
зæронд лæг?—ныллæг хъæлæсæй бафарстон иу
æрыгон лæппулæджы. Уый мын цыбыртæй бам>
барын кодта: уый у, хъæуы фарн кæй фæхопынц,
ахæм лæг. Ды ма йæ хынц фарст кодтаин. Бам-
бæретон адæм ахæм цыт æнæхъуадяш никæмæн
фæкæнынц.
Уæдæй фæстæмæ рацыд цалдæр азы. Æ’з касг
фæдæнинститутæмæ иыркæнын ахуыргæиæджы
куыст. Хорз профссси уахуыргæнæджы куыст^
Зын у, фæлæ]аху ыргæнæг дæр дыргъдонгæсы хуы-
зæн у. Дыргъдонмæ зилæгæн куыд ис уалдзæг
æмæ фæззæг, афтæ ахуыргæнæгæн дæр. Кæй зæ~
гъын æй хъæуы, æппæтæй хуыздæр дзаджджын
фæззæг у, фæлæ уын дæр уалдзæгыл йæ фæпдаг
куынæ ракæньт, уæд йæ фæччийы ницы рахæссы.
Æхсызгон вæййы, лæг йæ уалдзæджы куыстмæ
фæззæгкуыакæсы, йæ зæрдæкуыбарухс вæййы...
Уый афтæ фод, тæтæры хъæу дæр фæрнæй цæрæд
йæ сыхаг иры хъæуимæ. Фæлæ мæн ’æндæр цы-
дæр фæнды зæгт>ын.
I Зæролд заман æрбацæуы...
198

\ Цæвиттон, дыууæ зæры астæу колхозонтæ уын-
Лжы фæхсбандæттыл бадтысты æмæ цæуылдæр
шхас кодтой. Фæндагыл рацæйцыд, иу 4^ азы
кæуыл цæуы,4 ахæм ныллæг, К7>æсхуыр лæг. Кол-
Дозонтæ уый ауынгæйæ цыдæр цннгъуыз баис-
( ты, æмæ кæрæдзи хъусты цыдæр бадзырдтой:
— Ахуыргæнæг æрбацæуы, ахуыргæнæг!
Æмш уыцы ныхасыл уырдыг слæууыдысты.
Æз бацамыдис кодтон, уæлдапдæр та уымæн, æыæ
ахзем ныв, ахæм цауыл æмбæлын ныр дыккаг
хатт. Æмæ кæд иуæй иннæйы æхсæп бирæ рæс-
тог рац?агд, кæд фыццаг ныв тæтæпрæгтæм фед-
т<ш, дыккаг та ирæттæм, уæддæр дзы цыдæр иу-
дзинад уыдис, фæлæ хицæн та уымæй кодтой,
яемæ тæтæйрæгтæ сыстадысты ас, хистæрлæгæн,
ам дменисæгтæ та уырдыг слæууыдысты рæстæм-
био кар лæгæн. Цы хабар у? Цæмæн ын сыста-
дысты йæхицæй бирæ хистæртæ? 7* азы кæуыл
цæуы, уыцы Никъа дæр растад æмæ цыт дæт-
та 48, аздзыд лæгæн.
Дхуыргæнæг бадгæ не ’ркодта. Колхозонтæп
„уе зæртæ хррз уæд" загъта, йæ сæрæй сын ньтл-
леег акуывта æмæ ацыд. Зæронд лæгтæ йып уыр-
дыг кæй слзеууыдысты, уымæй цыма тынг ныф-
соедад!, $Фтæ мэрм фæкаст.
— Сыгъзæрин лæг у Шалва,—ахуыргæнæг куы
адард, уæд райдыдтой дзурын.
199

— Нæхъæумæ зæд æрбафтыд, зæд!~ дзырдтой
дарддæр зæрæдтæ. Оæ ныхасы сæр ссис уыць*
ахуыргæнæг, Шалва кæй рахуыдтой, уый. 1
„Сыгъзæрин лæг у Шалва"—ацы дзырдтæ дме-\
нисаг колхозонтæй алкæмæй дæр фехъуыстон.
„Шалва", дзырдтоа-иу мæхимидæг, цыдæр мын
æй бафтыдта мæ хъуыдыйы. Цыдæр мын æй мы-
сын кодта æнæйскъуыйгæйæ. Æвæццæгæн, мæм
дис кастис, æгас хъæу ацы хуымæтæг лæджы
куыд бирæ бауарзтой, уый. Уымæй дæр ма дме-
нисæгтæн сæхи хъæуккаг куы уаид, фæлæ кæм-
дæр Тъбеты сæрмæ, хибар ран Гърумбелайы хъæу
хонынц. Уым райгуырдис зæхкусæг лæгæн фырт.
Уым байрæзт, уым слæууыд йæ къахыл, уым фед-
та мад, фыды рæвдыд. Уый уыцы хурджын хъæ-
уы фыццагхаттйæ къухмæ райста мадæлон æв-
заджы чиныг. Уым базыдта „а- б- е"-тæ, уым
ныллæууыд хæххон лæджы рухс фæндагыл. Хъуа-
мæ, дам, сахуыр кæнон, бауарзта дзæнæты бади-
нагКъостайыæнæамæлгæ æмдзæвгæтæ, райдыдта
сæ ахуыр кæнын. Стæй иу боя „Рухсмæ æнæзи-
вæг, цомут æнгомæй!" базарыди Иры лæппутимæ
æмæ арастысты Ростовмæ ахуыргæнджыты инсти-
тумæ. Цас зындзинæдтæ бавзæрста Шалва уæд,
цал æххормаг æхсæвы сбон кодта, уыдон ныр
ничиуал бавзардзæн, фæлæ сæуæд æвзæрстой
æ^зонг советон хицауады цардбæллон фæлтæр.
200

Бæстæ, ноггуырд сабийау, уæд райдыдта йæ
къæхтыл лæууын. Адæм æвзæрстой зындзипæд-
тæ. Нæ сæ фæцух Шалва дæр, уый дæр сæ
бавз&рята, • фæлæ нæ фæтасыд йæ зæрдæиы
ахаст, йæ хъару. Къостайы загъдау: „Йæ къах
нæ фæллад, йæ зард иæ фенад". Æрымысыд-иу
Къостайы дзырдтæ: „Рухсмæ æнæзивæг!" æмæ
та-иу ног тыхтимæ бавнæлдта ахуыркæнынмæ.
Радта паддзахадон экзаментæ, каст фæцис инс-
титут, иоездыл сбадт æмæ йæ уый дæр, маргъау,
скъæфта Ирыстонмæ,йæрадтæг, йæ уарзон Ирыс-
тонмæ. Хъуамæ йæ зоныиад, йæ хъару нывон-
дæн æрхæсса йæ радтæг адæмæн.
...Мæнæ æрлæууыд Хуссар Ирыстрны адæмон
рухсады комиссар Хъуьтлаты Созырыхъойы раз.
Йæ диплом йæ къухы. Æфсæрмы кæны, куыд-
дæр йæхимидæг ныкъкъæмдзæстыг.
Оозырыхъойы ном æрвнæрдау хъуыст Ирысто-
ны къуымты: йæ зарджытæ йын хосдзæуттæ,
фиййуттæ, усгуртæ, чыпдздзон чызджытæ зары>
дыеты, йæ радзырдтæ йын адæм хæлæфæй кас-
тысты. Шалва йæхæдæг дæр уый уацмыстыл
хъомыл кодта. Æмæ ныр æрлæууыд уыцы ном-
дзыд лæджы раз. Радта йæм йæ диплом. Созы-
рыхъойы цæстытæ цины æрттывд фæкодтой.
—Æгайтма, Гаглойы фырт, ахуыргæнæджы инс:_
иитут фæдæ, дæ хуызæтты мах цырагъы рухсæй
201

агурæм. Кæм дæ фæнды кусын? Дй дын Щцс-
тоны картæ, дæ къух кæм æрывæрай, уьщ дын
бынат. Кæддæры рæхысбаст Ирыстон йецыр-
ивазы йе уæнгтæ, йеныр архайы йæ къæхтыл
слæууынмæ, мах æм быцæу фæлæууæм, райха-
лæм ьш йæ дæстыты баст, райхъал æй кæнæм
æмæ йæ иæ удыгасæй фынæй кæнын мауа# ба-
уадзæм. Акæс ма паддзахад нын ды хора фадæт-
тæ аразы, фæлæ нын ахуыргонд фæсивæд яэо
фаг кæиы.
— Кæм уæ хъæуьш, кæм уын сбæздаыиаен,.
уырдæм мæ арвитут, æз цæттæ дæн. Мæн #х^о-
мыл кодта ленинон парти æмæ йæ кæм хъæуыи;
уырдæм „нæ" нæ зæгъдзынæн.
Æхсызон уыдысты Созырыхъоиæк Гаглойы
фырты дзырдтæ. Фестад йæ бынатæй æмæ йæ-
хи хъæбулау фслвæста йæ хъæбысмæ. „Æз
уæд фсдтон; Созырыхъойы цæстытæ доны куыд.
рязылдысты, уый",—арæх фæмысы Шалва.
— Пъланмæ гæсгæ Тъбеты авдазон скъолахъуа-
мæ бакæнæм. Директорæй дæ хъуамæ арвнтæм.
Цы зæгъдзынæ?—афарста та йæ Созырыхър.
— Мæ дзуапн мын зонут,—бафиппайдта Шалва.
Уыцы бон Созырыхъойы дзырдмæ гæсгæ Щал-
на нысангонд æрцыд Тъбеты скъоламæ дирек-
торæй.
Хабар уайтагъд айхъуыст хъæубæстыл. Æх-
202

сыагои уыдис тъбетæгтæн се ’мзæххон лæпиу
сæм’ директорæй кæй кусдзæние, уый. Шалва
арæх фæзæгъы: „Цард чингуыты куыд ледъз
фысту, иууылафтæ лæгъз нæу". Бирæ зывдзи-
нæдтæ æмбæлд Шалвайыл дæр йæ куысты.. Фа>-
лæ советон ахуыргæнæг нæ фæтарст зындзинæд:-
тæй. Директоры тыххæй бардзырд бæргаз райс-
та,; фæлæ скъолайæн агъуыст дæр нæй. Хъуыд
стыр куыст бакæнын. Районы рухсады хайад дæр
цыдæр фæрæзтæй баныфс æвæрдта, фæлæ уы-
дон скъолайы ног агъуыст саразыны фаг нæ уы-
дысты. Хъуыд æндæр фæрæзтæ самалкæяын. Уы-
цы фæрæзтæ та уыдысты адæммæ, тъбеттæгтæм.
Хъæу сæхæдæг сæхи тыхæй хъуамæ еаразой
екъолайы агъуыет, фæлæ адæмæй кæй сфæндыд,.
кæй нæ. Кулак скусын кодта йæ хъæстæ ’взаг
азмæ фæйнæрдæм марг тыдта. Шалвайы бахъуыд
кулакæн йе ’цæг цæсгом раргом кæнын. Хъæу-
бæстæ бамбæрстой се ’знæгты æмæ уайтагъд ны-
лæууыдысты Шалвайы фæндагыл. Сарæзтой
скъолайы агъуыст...
Уæдæй нырмæ рацыд 25 азы. Уæдæй ардæм,
хæххон донау, æнæаскъуыйгæйæ, Шалва кæпы
ахуыргæнæджы куыст, ахуыргæнæг у чсаадет.
Сæр кæм бахъæуа, уымхъуамæ уараззаг хаххыл..
Шадва дæр райгуырæн бæстæйы раз æххæст кæ-
ны „йе ’феæддон" хæс. Тъбеты иу фондз аьы
2-03

тсуы акуыста, уæд æй ракодтой Дменисы хъæу-
мæ. Ацы хъæуы дæр Шалвайы агъоммæ скъола
нæма уыдис. Шалва æгас хъæуæн ссис фыццаг
рухстауæг, фыццаг зæрватыкк. Ныр 20 азы дæр-
гъы кусы ацы куыстуарзаг адæмы ’хсæн ах-
уыргæяæгæй æмæ сын йæ • зонынад рæдауæй*
дæтты.
Фыдыбæстæйы хæсты рæстæг Шалва, куыд ин-
валид, афтæ баззад фæсчъылдым. Фæлæ æнцад
нæ бадт, кодта йæ ахуыргæнæджы куыст, хъо-
мыл кодта хæстонты сывæллæтты. Фæцис-иу йæ
уроктæ æмæ-иу стæй ацыд быдырмæ. Уым-иу
колхозонтæн радзырда фæстаг хабæрттæ, ’бакаст
сьш-иу газеттæ, стæй-иу райдыдта семæ кусык.
Шалва, куыд ахуыргæнæг, афтæ нæ бон уый
фæдыл бирæ дзурын у, фæлæ мах фæнды иу
-цалдæр бафæзминаг цæвитток æрхæесьш, кæцы-
тæй Шалва йæхи бауарзын кодта æмæ ссардта
фæллойгæнджыты зæрдæтæ. Уыдон та сты ахазм
миниуджытæ:
Иухатт уынджы иу чысыл лæппуйы федта
сугтаз сæтгæ, сабийы къæхтæ гом, баргъæвст уа-
-залæй. Фæлæ саби уæддæр йæ куыст нæ уадзы.
Шалва йæм бацыд, райста йын йæ фæрæт, ныс-
раста сугтæ, бахастой сæ хæдзармæ. Хæдзары
уазал дымгæ’зилдух кодта. Оывæллæтты мад
куыроймæ йæ хоры къæрмæг ахаста, æгæр рæг-
304

мæ здæхт. Шалва сывфллæттæн арт скодта. Хæ-
дзары рудзыиг цъæл, уазал дымгæ дзы мидæмаз
митфæлдзæгъдæн хаста. Шалва сæхимæ рацдд,
ав.г бахаста,^ бакодта йæ рудзынгыл. Хæдзар
схъармис, схъарм сты сывæллæттæ дæр. Шалва
сæ нæ уадзы æнкъард кæнын. Аргъæуттæ сын
дзуры. Уый фæстæ сывæллæтты фæдзæхсы: ,Уæ
мады коммæ-иу кæсут", æмæ рацыд. Мад æрбаэ-
дæхт куыройæ, сывæллæттæ мадæн цингæнгæ
дзурынц, сæ ахуыргæнæг сын суг куыд ныссаста,
арт сын куыд скодта, сæ цъæл рудзынг сыи куыд
сарæзта, уыдæттæ. Сывæллæтты мадæй йæ тыхст;
йæ фæллад æрбайрох.
...Мит ныууарыд. Сывæллæттæ æрцыдысты
скъоламæ, фæлæ къласы хуыздæр ахуыргæни^
наг Инал не ’рцыд. „Цæмæн бафæстиаткод-
таид?"—ахуыргæнæг йæхимидæг стыхст. Инал
æнæхъуаджы никуы бафæстиат скъоламæ. Урок-
гæ фесты æмæ Иналы бæрæггæнæг ацыд. Ииал
уазал пецы фарсмæ бæгъæмвадæй бадт. Ахуыр-
гæнæджы куы ауыдта, уæд фестад, йæ сæр йæ
риу’ыл æруагъта. Ахуыргæнæг бамбæрста, Инал
цæуылнæ уыдис скъолайы, уый. Раздæхт фæс-
тæмæ æмæ йын къоходзитæ барæхсадта. Дык-
каг бон Инал скъоламæ æрбацыд.
Мæнæ ноджы дæр.
— Райсом-иу æхца æрхæссут, чингуытæ æмæ
2'<Й>

уый тетрæдтæ балхæнон,~урокты фæстæ Шалва
фаедз&хсы йæ ахуыргæнинæгты. Дыккаг бон сы-
вæй&æттæ æхца æрхастой, фæлæ ма мæнæ, -раз-
заг хгартæйыл цы ахуыргæнинаг бады, уый’ницы
дзуры, йæ сæр йæ риуыл уырдыгмæ æруагът
æмæ !рæстæгæй-рæстæгмæ æхца чи .фæдæтты,
уыцы æмбæлттæм æнкъардæй хæлæджы каст ба-
кæны. Ахуыргæнæг фæрсы сабийы: „Ды цæуыл-
нæ æрхастай æхца?" æмæ йын йæ сæр рæвдау-
гæ æрлæгьз кодта. Сабийы ма æуый хъуыд, йæ
зæрдæ суынгæг æмæ йæ цæссыгтæ æркалдыс-
ты.Ахуыргæнæг фергъуыйау. Ахуыргæнииæгты
’рдæм фæрсæджы каст бакодта.
— Ахуыргæнæг, уымæн нæдæр мад ис, нæ дæр
фыд,—зæгъы иу ахуыргæнинаг. Шалвайæн йæ
зæрдæ суынгæг, ахуыргæнинæгтæ йæ куыднæ
бафиппайдтаиккой, афтæ рудзынджы ’рдæм азылд
æмæкъухмæрзæаæй йæ цæссыгтæ асæрфта.
’Æртыккаг бон сидзæр сабийæн иннæ ахуьср-
гаэнинæгтимæ радта ног чннгуытæ æмæ тот-
рæдтæ.
— Ахуыргæнæг, æмæ æз æхца куынæ ’рхас-
тон,—къæмдзæстыгæй зæгъы ахуыргæнинаг.
./.Фæстаг дзæнгæрæг уыд æмæ ахуыргæни-
нæгтæ сæ хæдзæрттæм ацыдысты. Шалва даер
сæ фæдыл ацыд. Уый сæ бæрæг кæны, цы мк
фæ^æиынц урокты фæстæ. Амоны сын ахуыр-
206

гæнмкаг йæхи куыд хъуамæ дара скъолайы,
уьшджы, хæдзары. Бацæуы сын сæ хæдзæрттæм,
фæбæрджытæ сын кæны сæ кусæн къуымтæ,
куыд æфснайд сты, уыдæттæ. Фены сын азгæр-
стæмæй сæ хуыссæнты дæр.
..;Шалва бады хæдзары æмæ газет кæсы. Чй-
дæр чъызгæ дуар æрбахоста. „Рахиз мидæмæ"—
радзырдта йæм. Ахуыргæнинаг ныкъæмдзæстыг,
йæ арифметикæйы чиныг йæ къухы, афтæм&й
чсрбахызт.
— Ахуыргшнæг, мæнæ уый нæ бамбæрстон. —
Шалва йæ æрбадын кодта йæ фарсмæ æмæ йын
райдыдта лæмбынæг амонын. Уый фæстæ йæм
радта аразынмæ ног рард.
— Ацы рард мæ цуры ракæи, кæм дæ хъæуа
мс ’ххуыс, уым-иу мын зæгъ. Ахуыргæнинаг
язрывнæлдта æмæ йæ ахуыргæиæджы æххуыс
нал бахъуыдис, афтæмæй йæ рард сарæзта æмæ
ципгæнгæ рацыдис,
..,Æрдз ныссабыр, хъæу æрфынæй, фæлæ-ма
мæнæ иу рудзынгæй рухс кæлы. Бады Шалва
æмæ Советон Цæдисы Коммунистон партийы ХХН
съезды æрмæджытыл кусы, йæхи цæттæ кæны.
Райеом хъуамæ доклад сараза колхозонтæн. Фы-
пафонæй ахызт, уый уæддæр бады, 15æ докладыл
ма йæ цæст ахаста, цыдæр быиæттæ та дзы йæ
зæрдæмæ нал фæцыд, ахæххытæ сæ кодта æмæ
207

та сæ ногæй бафыста. Уасджытæ ныууасидысты»
фыццаг хатт, дыккаг хатт. Æрмæстдæр яыр<
банкъардта фæлладдзинад, уат æй йæхимæ æл-
вæста.
Колхозы клубы къух бакæнæн нал уыдис адæ-
мæй, мыдыбындзытау гуыз-гуыз .кæыынц. Фæлæ
мæнæ Шалва æрбахызт æмæ зал пыссабыр, Уы-
дон хъуыстой Шалвайы ныхасмæ. Уый дзуры.
хуымæтæг, алкæмæн дæр æнцонæмбарæн æвза-
гыл, йæ хъуыдытæ рæсуг, лæгын йæдзыхы ны-
хасмæ хъусынæй не ’фсæды. Йæ ныхасы кæрон
уый загъта:.
— Сымах-иу мæ арæх фарстат: „Ахуыргæиæг,
коммунизм кæд уыдзæн?" Куыд æмбæлд, ахæм
конкретон дзуапп уын никуы радтоп. Ныр уын
зæгъын, коммунизм уыдзæни дыууын азы фæс-
тæ. Фæлæ Никита Сергейы фыртсъезды комком-
мæ загъта: лодыртæ, магусатæ афтæ ма ’нхъæ-
лæнт, æмæ коммунизм у цæттæ, хæринæгты уæ~
зæй зæхмæ чи тасы, ахæм бæркадджын фыпг
æмæ дзы, уыдон хъуыдымæ гæсгæ, ницыуал
хъæудзæн, кард æмæ вилкæ самал кæнынæй дард-
дæр. Афтæ хъуыдыгæндяеытæ, кæй зæгъын æй
хъæуы, фæсайды уыдзысты. Цæмæй коммунизм
сырæза, уый тыххæй парти адæмы раз цы егъау
хæстæ æрывæрдта, уыдон хъуамæ æххæст æр-
цæуой. Сæ сыххæст кæныны тыххæй та хъæуы
кусын, æрмæстдæр кусын.
208

...Шалвайы ахуыргæнинæгтæй иутæ канд
ахуыргæнджыгтæ не систы, фæлæ дзы 6ирæта>
æнтысгæйæ кæнынц яонадон куыст дæр. Пс дзы
инженертæ, дохтыртæ, хæдтæхæгскъæрджытæ,
агрономтæ æмæ сæ чи фæнымайдзæнис. 25 азы
куыст Шалвайæн уæгъды нæ фæци. Шалвайæн
йæхи фырт дæр ахуыр кæны Цæгат Ирыстопы
хуызджын металлургон институты æмæ нымад
цæуьт тынг хорз студентыл.
. Нæ ферохис паддзахадæй Шалвайы хорз куыст.
Фыдыбæстæйы раз ын лæггæдтæ кæй ис, уый
тыххæй хорзæхджын æрцыд „Фæллойады сгуыхт-
дзинады" медалæй æмæ цалдæр кады гæххæт-
тæй. Ацы аз сæххæст, Шалва ахуыргæнæджы
куыст куы райдыдта, ууыл 25 азы. Шалва ацы-
дис, ахызтис пенеимæ, фæлæ уæддæр нæ уадзы
ахуыргæнæджы куыст.
— Æз хъуамæ уок мæ ахуыргæнинæгтимæ, æз
хъуамæ уон мæ адæмимæ, — фæзæгъы Гаглойты
Шалва, Ирыстоны рухсадьтл а-уал азы æнувы-
дæй аудæг.
14*
209

Голоты Владимир
АВРЕУАГЛÆППУ .
Нзæры уыд Абреуы колхозы активы æмбырд.
Ныхас кодтой нартхор æмæ æндæр культурæтæй
хъæздыг тыллæг райсыныл.
Колхозонтæ куы фехъуыстой, зæгъгæ, ксуи-
саг чызг Насхъидагавили Гульнара дзырд дæт-
тьт гектарæп ?оо центнеры нартхор райсыны
тыххæй, уæд базмæлыдысты æмæ алыхуызон пы-
хæстæ райхъуыст:
— Йæ хуымьт дуртæ дæр куы банымайа, уæд
чизоны .. •
— Дзырд радтын -хорз у, фæлæ хъуыддаг Яæ
сæххæст кæнын у,
— Карчы цъиутæ фæззæг ньшайынц...
Габеты Нодар лæмбынæг хъуыста, чи дзырдта,
уымæ. Рает куы зæгъæм, уæд уый дæр дызæр-
дыг кодта гектарæй уый бæрц нартхор райсы-
иыл. Уалынмæ колхозы сæрдар Иосиф йæ къу-
хæй Нодары ’рдæм ацамыдта æмæ загъта:
• ^— Цымæ Нодар та цы зæгъдзæн?
210

Лæпду сыстад, адæмыл йæ цæст ахаста:
— Лæг цы сфæнд кæна, æмæ цы нæ сараз-
дзæн! Гек1гарæй дыууæ сæдæ центнеры нартхор
райсын æнцоц хъуыддаг нæу. Фæлæ афтæ зæ-
гъæм, ома уый гæнæн нæй, уый дæр раст нæ
уыдзæн. Уырысы æмæ Украинæйы бирæ ис, уы-
мæй фылдæр тыллæг чи исы, ахæмтæ. Махмæ
иырма уый бæрц тыллæг райсын никæмæн бан-
# тыст æмæ кæд иыр исчи райса, уæд йæ иæрæн-
’бон бирæ. Мах дæр ын бузныг зæгъдзыстæм.
— Ксуиеы чи цы аразы, уымæн фæрнæй бан-
тысæд, фæлæ ма зæгъ, Нодар, ды механизатор
дæ æмæдæхимæ цы хæс исыс?—райхъуыст кол-
хозрнты æхеæнæй сылгоймаджы хъæлæс.
— Занæ, æз дæр фæстийæ нæ баззайдзынæн,
— Уæддæр цас? ч
— Кæд дæ уый базонын фæнды, уæд дын æй
зæгъдзынæн: Ды æрдæг гектар бакусыны хæс
райстай дæхимæ, æз та хъæздыг тыллæг райе-
дзынæн дæуæй дыууæ сæдæ хатты стырдæр фа\-
зуатыл.
. — Фарон дæр’ афтæ дзырдтат ды Дæр æмæ
иннæ. механизатортæ дæр, фæлæ уæ ныхæстæй
уыйибæрц ницы рауад,
.-^Фарон, Зинæ, фарон уыд, ныр та ныхас< цæ-
уыуацы азыл. Кæд исчи йæ дзырд нæ сæххæст
гсæна\ уый м.æнмæ нæ хауы, фæлæ æз дзырд
211

куы радтон, уæд дæ уырнæд, сæххæст æй кæи-
дзынæн.
■ — Нæ, Нодар, иу хъуыддагæй раст нæ зæ-
гъыс,— загъта сæрдар, йæ куыст, йæ хæс чи
куыд æххæст кæны, уый хауы алкæмæ дæр, Мах
иууылдæр кусæм иу хъуыддагыл.
Уыцы æмбырды колхозонтæ сæхимæ райстой
нартхоры хъæздыг тыллæг æрзайын кæныни
хæс. Сцырын социалистон ерыс, алчи архайдта
фылдæр тыллæг райсыныл. Нодарыл хуыссæг
яал хæцыд.
— Адæймаг хъуамæ аргъ кæна йæ намысæн,—
дзырдта Нодар йе ’мбæлттæн. — Федтат Зинæ
жын куыд бауайдзæф кодта. Фарон дæр, дам,
афтæ дзырдтат, фæлæ, дам, уын уæ ныхæстæ
дымгæ ахаста. Зинæ раст у, иу хатт йæ дзырд
чи фæмæнг кæна, йе ’ууæнк чи басæтта, ууыл
дыккаг хатт адæм нал феууæндынц. Мæнмæ
гæсгæ, зæххы цъарыл адæймагæн уымæй æгад-
дæр ницы ис, æмæ йыл адæм куы иæ æууæн-
дой. Йе ’ууæнк чи фесафы, уый фесафы йæ
цæсгом, йæнамыс дæр. Куыд н’ын рауадис фа-
рон? Уалдзæджы нæхимæ стыр хæстæ райстам,
•фæлæ сæ уый фæстæ ферох кодтам. Тауæн ма-
янинæтæ рæвдз нæ уыдысты æмæ квадраттæй
#æр ницы рауад. Квадраттæ раст куынæ уой,
уæд афтæмæй нартхорæн культиваторæй баку-
212

сæн нæй. Колхозонтæ куынæ фæцырд уыдаик-
кой, уæд нæ нартхæрттæ хæмпæлгæрдæджы бын
фæуыдаиккой æмæ сæ ницы æрзадаит.
— Æмæ æрмæст махыл æрцыд ахæм ми? Ин-
нæтæ дæр афтæ кæнынц. Бирæтæ афæдзы райдиа-
иы райсынц стыр хæстæ, сæхицæй феппæлынц уый
бæрц, дам, æхсыр æрдуцдзыстæм, уый бæрц,
дзидза райсдзыстæм, газетты сæхи ныффыссыв
кæиынц, фæлæ уый фæстæ æрбайрох кæнынц,
оæхимæ цы хæстæ райсынц, уыдон, — загъта
ГригОл.
— Коммунизм аразæджы моралон кодекс та цы
дзуры? Адæймаг хъуамæ уа намысджын, йæ
тых, йæ зонд æмæ куы бахъæуа, уæд йæ цард
дæр ма хъуамæ бахæлæг кæна иумиаг хъуыд-
дагæи,— дзуапи ын радта Нодар.
Нартхор тауынæн колхоз цы зæххытæ рахи-
цæн кодта, уыдон, стæмты йедтæмæ, конд уы-
дысты фæззæджы. Тауыны агъоммæ Нодар йае-
агрегат сцæттæ кодта, куыд кусы] уый бафæл-
нæрдта æмæ дзы йæ зæрдæ барухс. Раздæр-иу
иартхоры нæмгуытæ сæ хауæнты ацæнд сты
земæ-иу иуæй-иу квадратты тауинаг не ’рхауд.
Иыр уыцы цухдзинад аиуварс кбдта, алы квад-
^аты дæр æмбæлон бæрц нæмгуытæ хаудис.
Никита Сергейы • фырт Хрущев фырбуцæе
лартхоры „Быдырты хсип" хуымæтæджы миййаг
213

нс ’схуыдта* æдзух ын уæздап, зæрдæбии лæг-
гад кæнын хъæуы. Хорз æм куы зилай, уæд даз-
уый дæр нæ фæхъыг кæндзæн, йæ бæркадæй дæ
схайджын кæндзæн, йæ сыгъзæрин æфсиртæй
дын дæ хордон срæсугъд кæндзæн.
Абреуаг колхозонтæ хорз зонынц „Быдырты
æхсины" зæрдæйы ахаст æмæ йæ нæ хъыг кæ-
1ШНЦ.
Ацы хатт дæр та афтæ: схай йын кодтой са>
быдырты хуыздæр æмæ хъæздыгдæр зæххытæ^
развæлгъау сæм бирæ хъацæнтæ баластой.
Нартхоры æвзартæ хорз сæвзæрдысты æмæ сæ
уалдзыгон хъарм къæвдаты фæстæ зæрдæ рухс
кодта. Фæлæ цырд рæзтис нартхоры знаг хæм-
цæлгæрдæг дæр. Нодар тракторыл бабаста куль-
тиватор æмæ йæ .аскъæрдта нартхоры хуымты
фыццаг иуырдæм, стæй—иннæрдæм. Дыккаг бон
нартхоры æвзартæ сæхиуыл бæрзонд схæцыдыс-
ты, хъæлдзæгæй кастысты æрдæгмард кæрдæ-
джытæм. Фæлæ хæмпæлгæрдæг æнцонæй иа>
сшдты. Дæс бонмæ та нартхоры æвзарты хсæ-
нæй йæ сæр сдардта, хордта->нартхоры хæринаг,.
рæзын æй нæ уагъта. Хорз схъацæнгонд æма>
хæмпус мæры цырд рæзтис. Уæд та Нодар йæ
трактор æмæ йæ культиваторимæ балæууыд „Бы~
дырты æхсины" раз.
„Тагьд, тагъд баххуыс нын кæп, нæ хæринаг
214

ныа хæры, рæзын нæ нæ уадзы", — цьша йæ^
нартхоры æвзартæ дзырдтой, уыйау йæ хъус-.
тыл ауаднс Нодарæы.
Дзыхъхъынногæй та ныггуыпи кодтоО нартхо-
ры быдыртæ. Ацы хатт хæмпæлгæрдæг йæ сæ.-
рылиал схæцыд.
Æрбалæууыд фæззæг—карчы цьиутæ нымайы-
ны рæстæг. Даргъ æмæ ставд æфсиртæ зæу-зæу
кодтой, зæхмæ æрзæбул сты.
Цодар æмæ Иосиф зылдысты нарткæртты
хуымты. Иу стæмты йедтæмæ алы зæнгыл дæр
уыд дыгай-æртыгай æфсиртæ.
— Йеныр ма йæ æнæзиаиæй бафснай, Нодар,
æндæр дæ ницыуал домыи,—загъта йыи сæрдар
ямæ йын йæ уæхск пæ къухæй æртъæпп кодпь
Иу ^атт Нодар æмæ .Зинæ хæрхæмбæлд фес-
ты хъæуы бын. Нодар „Белорусы’ цырд ецæй-
скъæрдта, Зинæ та дæлæмæ фæцæйцыд. Нодар
трактор æрурæдта æмæ йын хъæлдзæгæй загъта:
— Рохгæнаг зæрдæ дьш кæд нæй, миййаг,
Зииæ?..
— Æмæ уымæй цы зæгъынмæ хъавыс, Нодар,
дæхи иунæг æюсъæлые, мах, чызджытæ, дæуæй
кхаддæр нартхор æрзайын кодтам?
215

• — Кæд дæ, зæгъын, миййаг ферох, уалдзæджы
цы дзырдтай, уый.
— Нæ, Нодар, нæ мæ ферох. Ды æцæгдæр ра-
зындтæ дæ дзырды хицау. Уый тыххæй дæ адæм
бузныг сты. Адæймагæн та уымæй æхсызгон-
дæр цы хъуамæ уа, адæм дзы бузныг куы-уой,
уæд. Нæ фыдæлтæн-иу сæ фæдзæхст, сæ арфæ
хуымæтæджы миййаг нæ уыд: адæмы фари&й
.хайджын у, зæгъгæ. 0>
— Вузныг, Зинæ, ахæм хорз ныхæсты тыххæй,
ч^æлæ иырма махæн, адæм куыд фæзæгъынц,
нæ дзул лæвæрд нæма у. Продуктты парахат-
дзинад саразыны тыххæй дæу дæр æмæ мæн
дæр нырма бирæ бакусын хъæуы.
Нзæрыгæтты Нодары арæх фендæуыдзæн чин-
гуытæ, газеттæ æмæ журналтæ кæсгæ. Йæ зæр-
дæмæ тынг арф бахъардтой украинаг номдзыд
еылгоймаг Надежда Григолы чызг Загладайы
уацы ныхæстæ, аргъ кæ’нут хоркуыстгæнæджы
намысæн, ныр æнæ намысæй, æнæ куыстæй цæ-
рæн нæй, зæгъгæ.
„Алы адæймаг дæр йæ тых, йæ хъарумæ гæс-
гæ куы кусит,—хъуыды кодта Нодар Загладайы
уац бакæсыны фæстæ,—уæд нæ бæстæ „уаид но-
джы ^съæздыгдæр æмæ тыхджындæр. Тынг раст
дзуры Иадежда Грнголы чызг Заглада: иуæй-иу
к<|)лхозонтæ нæ аргъ кæнынц сæ намысæн,- йу-
216

миаг’ хъуыддагæй сæхи сæрмагонд интерестæ
^вæрынц уæлдæр.. Ахæм адæймæгтæ колхозй
быдыртæм куы рацæуынц, уæд фæкусынц æв-
зæр, цыма ’сæ къухтæ сæхицæй не оти,уиШу,
азппын æдзух сæ каст’вæййы хурмæ, зæгъгæ,
кæд акъул уыдзæн æмæ хæдзармæ кæд ацæу-
дзыстæгм. Фæлæ сæ хæдзаргæрои фадгуыты уы-
дон хæйрæг фсстынц. Карзæй æрдзурын хъæуы,
йæ намыс колхозон гектартæм чи лæ хæссы,
фæлæ йæ йæхи цæхæрадоны чи шлууадзы, уыдо’-
нимæ: 'Зæхх сæ къæхты бын куыд судза, афтæ
сын’бакæнын хъæуы"...
Æ^сæв йæ йымæт æрьшбæрзта быдыртыл. Аб-
реуæгтæ улæфынц. Æхсæвы сабырдзинады ха-
лынц трактористтæ. Нодар æмæ йе ’мбæлттæ
хуым кæнынц. Сæ фæззыгон куыстытæ бакæн-
гæйæ, уыдон ныр хъуыды кæнынц фидæны тыл-
лæгыл, „быдырты æхсинæн" цæттæ кæпынц мæр.
Райсом раджы трактористтæм æрбацыд сæрдар
æмæ сын бузныг загъта:
— Уæ, фæрнæй кусат æмæ иын бирæ цæрат,
æнæхъæн быдыртæ сфæлдæхтат!
— Нæ куыст уый у æмæ йæ æххæст кæнæм,—
дзуанп радта Нодар.
— Фæрнæй кусут, фæрнæй, адæймагæн йæ
<ном кадджын кæны йæ куыст æмæ йæ хæрзиу-
дмштæй.
217

-т.Уæртæ уым байтаудзыстæм „ВИР-12" нарт-
зсо.рц . мыккаг, уый умæлад афтæ бирæ вæ до-
мц; —хъæуы бакомкоммæ хъугæмттæм амонгæ-
йде,.дзырдта Нрдар.
» — Тулдз хъæды къохы цур та?
-г- Уым та краснодайраг мыккаг.
Цартхоры тыллæджы хъысмæт бындуронæй’
^ъу^мæ скъуыддзаг кæной механиз^тортæ. 11о.
дар дæр сфæнд кодта комилексон мехадшзацийы
фæрцы фидæнмæ фылдæр зæхх бакусыв. Æмæ
мæ уырны, йæ разы æрæвæргæ хæс кади^æ кæй
сæххæст кæндзæн, уый. Йæхи загъдау „лæг цы
г’фæнд кæна æмæ йын цынæ бантысдзæн". фыц-
цаг цуаны тæрхъус чи амара, уымæй дæ ныфс
ущ арс амарыиæй дæр.
1962 аэ.
2^

Гайты Евген
АРФÆЙАГ
фæззæг йæ дондзæст- сьтгтæ нал уроми.. Хъор-
ниры кæмтты дæр сæ æнæвгъауæй ’згъалы. Оæрд-
дон-сæрддæргъы дзæгæрæг хуры тынтæй дæвдæг
мæр ныр йæ дойны сæтты. Донмондаг адгуыты та
фæзындысты къæвдатæй чырчыргæнаг къадатæ
æмæ цъаламæ хъылдымгæпгæ сæ ных сарæзтой.
Комы хъæбысæй суанг хъæды фæхсытæм сал-
фынæг мигъ йæхи æруагъта æмæ дзедзрой фы-_
нæйыл схæцыд. Хъæд æй узы йæ пыхцыл къа-
бæзтæй æмæ йыи ныййарæг мадау сусæг сыбар-
сыбур кæны—-уый хъæды фæззыгон зарæг у.
Æрдз йæ зымæгон уатмæ йæхи ивазы, йæ
хъусты къæрмæджытæ тъыссæгау æгуыппæгæй^
æгуыппæгдæр кæны. Бæрзæндтыл арæх нал
хъуысынц мæргъты хъæлæстæ. " -
Цалдæр азы размæ,. 1059 азы, иу уалдзыгон
бон æз фембæлдтæн, ныртæккæ мæ дзырды е«ер
чи у, уыцы арфæйаг адæймагыл. Арв йшхи заех-
хыл хоста, цыхцырджытæй уарыд къæвдд æмæ
2,19

уьшгты азмæлæнтæ нал уьгднс цъыфæй, зæххы
уæлцъар æнхъизæгау кодта.
Горæтæй рагацау ацыдтæн, къæвда мæ æрдæг
фæндашл æриййæфта, автобусьГ галиу фæрсæг-
тæй нæм лæбурæгау кодта. Хъорнисы автостан-
цы æрхызтæн машинæйæ æмæ цалынмæ хгьæуы
астæумæ хæццæ кодтрн, уæдмæ мæ дарæсæй иу
æнгуылдзы бæрц дæр хус иал уыдис. Колхозы
•канторæйы баййæфтон иу цалдæр колхозоны,
къæвйа сæ ардыгæй ацæуын нал уагъта æмæ
жнхъæлмæ кастысты йæ фæсабырмæ.
Канторæйы иу дыууæ минуты дæр нæма абад-
тæн, афтæ мæ хъустыл ауади колхозы хыпцæ-
джы ныхас:
— Уыцы лæипу йæхи „морцхъа" кæны, адзу-
/рæт æм исчи æмæ уал æй ныууадза!
Чысыл фæстæдæр дуарæй æрбахызт бæрзонд-
гомау, бæзæрхыгтæ лæппу-лæг. Йæ уæлæдарæ-
сæй дон лæдæрсæн кодта пъолмæ. Къæвда йæ
уарынæй не ’нцади æмæ махæн дæр ныхас кæ-
«ын ацайдагъ. Нæ папирозты фæздæг хатæны
ныббадтис, мигъы фæлмау, æмæ кæрæдзийы
цæсгæмттæ рæстмæ нал æвзæрстам. Чи цы
дзырдта, чи та цы, фæлæ уынгæй æрбахизæг
лæппу-лæджы хъуыдытæ, талынг арвыл ирдгæ
сг*тян куыд æрттюга, афтæ уыдысты. Дзургæ-
дзурын-иу йæ сау гагуы цæстытæ судзæгау
220

скодтой æмæ-иу, цима уыдоны цæхæрæй фæ-
тарстысты йе ’рфгуытæ,— йæ фæтæн ныхыл-иу
хæрдмæ сæхиуыл схæцыдысты æмæ-иу куы
хъандзалтау айтынгысты, куы-иу æрдынтау æр--
тасыдысты сæ кæрæттæ æмæ-иу аууон ацарæэ-
той цæсты гагуытæи.
Хорз хъуы’ды кæнын, не ’хсæн .цы ныхас ра-
уад,. уый.
— Днссаджы бæстæ у Хъорнис, фæндаг ма
йæм куы уаид, уæд,—уайдзæфгæнæгау загътон
æз, æвæццæгæн къæвдайы цъыф фæндагыл кæй
ныффæлладтæн, уымæ гæсгæ.
— Цы хъал ныхæстæ кæкыс, æфсымæр,— æрба-
дзырдта мæм, донластау мæ хуызæн чи уыд, уы-
цы лæппу-лæг. Фæндаг фарны фæд у. Адæй-
магæн къæхтæ куыд сты, хъæуæн та фæндаг
афтæ у. Фæлæ... гъеныр, уæлæ уыцы къуыл-
дымтыл Ильичы цырæгътæ куы ныццæхæр калик-
кой, уæд æвзæр уаид?— йæ рахиз къухæй аца-
мыдта Хъорнисы Ахæйтты ’рдæм. — Мæ зæронд
фыдæы йæ цæстыты рухс бæргæ фæфылдæр
уаид.
— Æмæ уæ чи нæ уадзы, саразут элоктры
станцæ.
— Станцæ дзы бæргæ ис, уæртæ Цъорбисы
хъæдрæбын, фæлæ йæ рухс ардæм алхатт нæ
хæццæ кæны. Телы хъæдтæ дам, нæй. Æмæ ууыл
* . 221

цыдзурэзм: Лæгцух фесты Хъорнис, лæ’гцух...
Æкиу куыд æнхъæл дæ, мæнæн ахæм бон мæ
уд уæлдайаг у? Худинаг мæм кæсы фадат уæв-
гæй æвадаты цард кæнын. Хъорнисы хъæуы
кунрайы фаг дон никуы цæуы, адæмæн та æнæ-
кæрдзын цæрæн нæй. Гъемæ фæкæс æмæ та
колхозонтæ дæлæ Цъорбисы ’рдæм/Пронейы до-
ныл Джеджойы куыроймæ чыртæ-чыртæй. се
есинæгтæ фæхæссынц. Æмæ уыцы чысыл куы-
рой дæр æнæбары доитæ цы кæны;.æндæр йæ бон
ницы у. Миййаг волцовкæ куырой куынæ у. Ин-
нæ ахæм дунейы хабæрттæй нæ хъæуы хъус-
тыл. æпиын шщы цæуы. Радио æгæрыетæмæй
Памиры хæхтыл дæр йæ хъæлæсыдзаг азæлы
азмæам та?!
Бирæ ныхæстæ фæкодтам, уымæй дæр æргом
ныхæстæ, куыд рабæрæг, афтæмæй мемæ ны-
хасгæнæг ардæм, йæ райгуырæн хъæумæ æрыз-
дæхтис „Чъиатурмарганецы" куыстуатæй йæ
колхо’зы фæсидтмæ гæсгх\
-. — Æз нæ республикæйы стыр куыстуæттæй
бирæты акуыстоп,—загъта мын нæ ныхас фæуд-
Гхенгæйæ мæ ныхаегæиæг Дзуццаты Самул.—
Уымыты дын æвзæр куынæ цардтæн миййаг.
Фæлæ мæ уæддæр мæ зæрдæ фæстæмæ скъæф-
та мæ райгуырæн хъæубæстæм. Вирæ хзёттыты-
яу ^агътон мæхицæн, зæгъын, тæхудъ*’æмæ дæ
222

зæрДæйы фæндиаг дæ хъæубæстæн истæм&й
хорзы бацу. Ахæм сагъæсты-иу куы ныххау^-
тæн, уæд-иу мæ ме ’мбæлттæ уайдзæфты хай
фæкодтой цы, дам, дæ былтæ рыппæрстай. Зæ-
гъын, нанайы гукку адджын.у æмæ та йæ æры-
•мысыдтæн. Уæдæ-иу сын æндæр цы загътайн.
•Фæлæ мæ уыдон хорз æмбæрстой, зыдтой, кæй
ницы хъуаг уыдтæи, уый, æмæ-иу мæ сæхицæи
хъазæнхъул скодтой. Иу цалдæр хатты -куыр-
диат балæвæрдтон нæ куыстуаты хисдæртæм
дæр, зæгъын, ссæрибар мæ кæиут мæ куыстæй,
фæлæ-иу мын уыдон алхатт дæр бадиссæгтæ
кодт’Ой. Кæдæм, дам, цæуыс, мах, дам, нæ къу*>
тæм æмхасæнтæ куы кæнæм. Гъе, афтæмæй-йу
иу ран куыст куы фестæм, уæд та-иу нæ æндазр
ран амидæг кодтой. Монтажгæнæджы- куыст н&-
.уыл. службæгæнæджы цардæй хъауджыдæр нæу
— кæцы ран нæ февзæрдзынæ!..
Къæвда чысыл йæ лæдæрсыиæй фенцад æкæ
Самул ратындзыдта канторæйæ.
— Райсоммæ сын баныфс æвæрдтон колхозон-
тæн æмæ йæ æххæст фæуон, — хатыркурæгау
ма загъта æмæ * асинтыл тагъд-тагъд æрхызти.
— Маторыл куырой аразы, — уый растгæнæгау
•бакодта колхозы хынцæг.
— Сыгъзæрин къухтæ йын ис.— Хынцæджы ны-
:хас дарддæргæнæгау загъ’та канторæйы "хъахъ-
223

хъæнæг æмæ йын йæ ннхас . иннæ колхоз^нтæ;
айстой:
— Арæхстджын къухтæ йын ис.
. г- Æхсынкъыл дæр дæфхæдтæ нысеадздзадйс.
— Бирæгъы цæстытæ дæр сараздзæнис. — Аф-
тæ æппæлæн ныхæстæ кодтой Самулæй. , ,
Мæ зæрдæмæ уæлдай тынгдæр бахъардтой
колхозы канторæйыхъахъхъæнæг Иликъойы ны-
хæстæ, Уый йын æрымысыд йæ сабийы бонтæй
мæнæ иу ахæм цау: Иу изæр нæ фосы муртæ.
хизæнæй не ’рыздæхтысты æмæ уыдон агурæг
ацыдтæн. Раст Ахæйтты ’рдæм "куы ахæрд код-
тон, уæд мæ хъустыл ауад сывæллоны кæуын^
стæй та Дзуццаты Къошайы~тыхст ныхао:, ,Дæ-
уыл æргæвдыс сывæллоны, дæ хисты къæбæртæ.
дын ахæра!"
• Сывæллоны кæуьашæ зæрдæ йæхи фæрæхуыс-
та, фæлæ иугæр Къошайы ныхас мæ хъустыл
куы ауад, уæд фембæрстон хъуыддаг. Æз зыд-
тон чысыл Самул-иу æфсæйнаджы зæрæдтыл йæ-
хи кæй хъардта æмæ йæ уый тыххæй йæ ныййа-
рæг мад хæдзарахæсты кæй кодта, уый„. Иу
цалдæр хатты мын йæ мад Нукка рахъаст кодта
йæ сабийæ/ æнæсæттон, дам, у, Уæлæдарæс,.
дам, ын къуыри фаг нæ комы, æфсæйнадяш
хæррæгътыл, дам, сæ ныскъуыдтæ кæны.
Афтæ хъомыл кодта Дзуццаты дзырдарæхст
224

Къошайы фырт Самул. Сывæллон лæппуйы цас
иуварсдæр кодтой йæ уарзон хъæзтытæй, уый
бæрц сæм уый та цымыднсдæр кодта. Сусæгæй-
æргомæй нæ уагъта йæ „æпæуаг" митæ. Скъола-
йæ уæгъдибар рæстæджы-иу зилахар сцета сæ
колхозы тракторы алыварс. Кæд-иу ын амал
фæци, уæд-иу æй сгаргæ дæр æркодта. Куыд
фæстагмæ хъæуы Самулы къухахаст бирæ кæ-
мæндæрты фæпайда: кæмæн-иу йæ хæдзары гуы-
дыр ацалцæг кодта, кæмæн йæ патефои, кæнæ
хуыйæн машивæ æмæ йæ арæхстдзинады кий
айхъуысти æнæхъæн колхозыл. Ныр æм йæ
ныййарæг мад дæр нал хыл кодта, фæлæ дзы
йæ цæстыдзаг ракасти. Искæмæн-иу исты дзау-
ма йæ гаччы куы абадын кодта, уæд-иу ын зæр-
дæбын арфæтыл схæцыдысты. Уыцы арфæйы
иыхæстæ базыртæ уыдысты Самулæн æмæ йæ
разæнгард дæр кодтой.
Лфтæ арфæйагæй Дзуццаты Самул ахуыр код*
та Хъорнисы хъæуы астæуккаг скъолайы фарас-
тæм къласы онг, стæй йæ иæ тырнындзинæдтæ
рахизын кодтой царды стыр фæндагмæ — бацыд
хъæууон механизацийы скъоламæ Цæгат Ирыс-
тоны. Уым, кæй зæгъын æй хъæуы, канд чин-
гуыты æвджид нæ уыд, фæлæ хъæууон механи-
зацийы алгъуызон техникæ йæ разы уыдысты.
Цины æнкъарæнтæй байдзаг уæд Самулы зæр-
15*
225

дæ, чысылæй фæстæмæ цы сусæгдзинæдтæм
Зæллыдис базоныимæ, ундон йæ цæстыты раз
бонæй-бонмæ æргомдæр кодтой.
Иттæг хорз бæрæггæнæнтыл каст фæцн меха-
низацийы скъола. Уым райста тракторист æмæ
комбайнеры дæсныйæдтæ. Уым сси хъæууон хæ-
дзарадон техникæйы дæсны — слесарь-механик
дæр. Тынг йæ зæрдæмæ фæцыд фæллойадон
цард. Уыцы фæндаг æй ахаста Цæгат Ирыстоны
колхозон уæрæх быдыртыл тракторист æмæ ком-
баинерæй кусгæйæ, ацыд Рустауы металлургион
заводы арæзтадмæ слесар-монтажникæй, Куаиса-
йы æрзæткъахæнтæм; Чъиатурмарганецы куыс-
туатмæ..
Алы ран дæр-иу уайтагъд йæ хорз куыстн
кой айхъуыст, алы ран дæр йæ кад æмæ йæ на-
мыс йæ разæй цыдысты Самулæн. Бнрæ хæтты-
ты йыы лæвæрд- æрцыд кады грамотæтæ æмæ
æхцайы лæвæрттæ дæр. Фæлæ Дзуццаты Саму-
лæи уæддæр йæ цæхæр зæрдæйы бæллицтæ
здæхт уыдысты йæ райгуырæн хъæу Хъор-
нисмæ:
— Нæ разагъды фыдæлтæ революцийы сæрыл
сæхи нывондæн æр’хастой æмæ мæ хуызæн лæи-
путæн сæ хæс у уыдон уæзæгыл исты хорздзи-
нæдтæ саразын. Хъæумæ, хъæумæ! Партийы
сидт дæр афтæ у. Уым æз ссардзынæи мæхи
226

акгсаг куыст.—Ахæм хъуыдытимæ Самул æрыз-
дæхт йæ хъæумæ 19*9 азы.
Æхсæвæй-бонæй, къæвдайæ-хурæй, куыстуар*
заг-лæппуйы цæнгтæ æрынцой нæ зыдтой."Йа&
цыргъзонд æмæ йæ зæрдæйы бæллицтæ баиу
<зты æмæ кодтой адæмæн арфæйаг куыст.
Колхозон хъæуы сырæзтысты электры хыр-
хæйфадæн станок, электры ’куырой, радио...
Æмæ циндзинад æрхастой хъæуы колхозонтæц
•æмæ сæ аразæгæн дæр. Самулмæ афтæ кпсти,
цыма йæ тугдадзинты змæлд тыхджындæр кодта.
уыдоны уынæрмæ хъусгæйæ æмæ адæймаджы
зæрдæйы куыст лæджы. уæпгтæм царды хос
куыд хæссы, афтæ йæ* æрмдзæфæй райгуырæг
хырхæйфадæн, куырой æмæ радиоæлхынцъ цæрд-
гт^уыз кодтой колхозон хъæуы. Йæ къухахаст цы-.
•быр рæстæгмæ фæзынд колхозон хъæуыл: хыр-
хæй фадæны пайдайаг хъыллист зæлыди Хъор-
нисы комы дымæгæй Рустауы хъæуы рæбынмæ,
-электрокуыройы .рог зарæг хаста рæудымгæ...
Колхоз атындзыдта йæ фосы фермæтæ аразыыыл
æмæ хордæттæ цалцæг кæныныл. Колхозонтæ,
дæр цин кодтой сæ иумиаг циндзинадыл.
Хæрзарæхст Самулы къухахаст зыдтой сыхаг
хъæуты колхозтæ дæр æмæ йæм æрхатыдыеты:
—Ма нын бахæлæг кæн дæ зонындзинад.
— Уæ хорзæхæй, æгайтма уæ мæ сæр ба-
227

хъуыд,—сразы Самул. Афтæмæй Бехъмарн хъæ-
уы астæу Самулы къухтæ æрцарæзтой дизел
электростанц, хæдзæрттæм бауагътой рухсытæ,
стæй сæвæрдта хырхæйфадæн станбк... Æмæ та
ам дæр февнæлдтой артелы хæдзарады пайдайаг
куыстытæм—скъæттæ аразынмæ, хордæттæ цал-
цæг кæнынмæ.
Дзæвгар рæстæг аивгъуыдта уæдæй нырмæ.
Æмæ кæд Пронейы дон йæ цæуынæй æрынцад,
уæд Дзуццаты Самул дæр æрулæфыдис сæ кол-
хозы куыстытæй. Нæ, уый улæфынмæ не ’вдæ-
лы, авдазоны размæбырсты рæстæджы колхозои
техникæ йæ бæрны сты. Уый сæ йæхи æнгуылдз-
тау зоны, цæсты гагуыйау сын хъахъхъæны се
/нæннздзинад. Колхозон фæсивæд ахуыр кæны
йæ дæсныдзпнæдтыл. Гъе, уыдонимæ уалдзæг
колхоаон быдыртæ фæлдахы, сæрд сæ хырыа
кæыы, фæззæг сын сæ тыллæг фефснайы!
Хуымæтæджы йæ нæ хонынц арфæйаг адæй-
маг йæ уарзон хъæубæстæ. Трактористæн сын
тракторист у, комбайнерæн— комбайнер, механи-
кæн—механик. Йæхи армы тъæпæнау зоны хъæу-
уонхæдзарадон техннкæ. Уас арфæйаг уа йæ
цард Самулæн. >
228

Кьудухты Люргй
ЗÆРДÆЙЫ ФÆНДИАГ
Хъæугæрон, шоссæ фæидаджы дæлвæндаг,
огъау скъæты раз, колхозы сæрдары олыварс
æрбамбырдысты хъугдуцджытæ.
— Гудисмæ уæ сæрдыгон хизæнуæттæм чи
ацæудзæн?—йæ ныхы хид аеæрфгæйæ, бафарста
сæрдар. Алчи дæр æй бæргæ фехъуыста, фæлæ
сæхи æнæдзурæг скодтой. Æрæдяшау иу сыл-
гоймаг, йæ кæлмæрзæн бараст кодта æмæ сæр-
дармæ комкоммæ бакæсгæнæ, загъта:
— Æз ацæудзынæн.
Уый уыд Оабапты Бабале. Сабантæ ног æрли-
дзгæ уыдысты. Иу азы йедтæмæ нæма цардысты
Ереды хъæуы æмæ правленийы уæпгтæ хорз нæма
зыдтой Бабалейы. Бирæтæн æхсызгон уыднс Ба-
<3але афтæ разæнгардæй кæй цæуы сæрдыгон хи-
<зæнуæттæм хъугдуцæгæй, фæлæ иуæй-иутæ та
дызæрдыг кодтой. Æмæ разæнгарддзннад дæр
хорз у, цæуылнæ, фæлæ сæйраг дæр арæхсгæ
куыд скæндзæнис. Колхоз зымæг дæр архайдта
229

хъуццытæй фылдæр æхсыр æрдуцыныл, фæлæ
сæрдьг, бæрзонд хæхты фæрстыл сойджын кæр-
дæгыл хизгæйæ, фос æхсыр фылдæр дæттынц.
Гъе, æмæ ахæм рæстæджы та хъугдуцæг хъуамæ,.
фæллад нæ зоигæйæ, тох кæна фылдæр æхсыр
æрдуцыныл. Æмæ ахæм бæрнон хæс Бабалейы
бон сæххæсткæньш бауыдзæн, ууыл правленнйы
уæнгтæй бнрæтæ не ’ууæндыдысты.
— Бабале хохы схъомылнс, Сабантæ фосджын
адæм уыдысты, æмæ кæй сарæхсдзæн, уый ды-
зæрдыггаг нæу,—загъта фермæгæс.
Уыцы фæндоныл сразы сты правлснийы уæнг-
тæ дæр.
<.— Æз дæр ацæудзынæи Папаимæ,— размæ ра-
лæугæйæ, загъта рæстæмбис, сауцæст, сауазр-
фыг чызг.
— Уый Бабадейы фырт Александры чызг Та-
марæ у,—ацамыдта йæм фермæгæс—Арæх нæм
фермæмæ дæр æрбацæуы, феххуыс. нын кæиы
фосмæ зилын æмæ æхсыр дуцыпы куыстыты.
Бæрæг у ацы куыст кæй уарзы.
— Хорз, мæ чысыл хур, ацу ды дæр, кæд дæ
1Шфс хæссыс, уæд,—фндарæй йын загъта кол-
хбзь* сæрдар. Тамарæйы цæсгом цинæй ныррухе,
йæ мидбылты бахудт æмæ æфсæрздзæстыгам!
афтæ:
’— Бауырнæт уæ, нæ уæ фегад кæндзынæн!..
230

Уæлхох* бæстæ у Гудис. Дардыл ныззылдыс-
ты йæ гауызæвæрд цъæхцъæхид еæрвæттæ. Зы-
мæджй дæргъы уым цы бирæ мит ныууары,
уымæ уалдзæг зынг хуры цæст куы ныккæсы,
уæд фемæхсьшц митдæттаз, кæмттæм арф мйты
хъæпæнты бынты сæхицæн фæндаг айгæрдынц.
Рæгътæ сæ цъæх дарæс куы скæнынц, уæддæр
ма кæмтты цæндтæ-цæндтæй фæзынынц мить*
хъæпæнтаз, сæ бынтæ та сын дон афтæ тынг
бахæры æмæ сæ кæм фегом кæньг, уыцы бынæт-
тэё дардмæ зынынц афтæ, цыма кæф йæ -дзых
байгом кодта, уыйау.
Рæсугъд у, тынг рæсугъд Гудисы сæрд. Бæр-
аонд фæхстæй арф коммæ урс фынк кэлгæ фæ-
хауь* æхсæрдзæн. Сатæг арвыл цæргæстæ, сæ
базыртæ фæйнæрдæм ныппака кæнгæйæ, дымгæмæ
сæхи фæдарынц. Хæхты фæхстыл дзугтæ дзуг-
тæй фæхизынц колхозон рæгъæуттæ. Фехъуысы
цардæфсæст фиййæутты хъæлдзæг зарджытæ.
Гъай-гъай, рæсугъд у ам сæрд. Йæ диссаджы
уазал суадæттæ æлутон хос сты адæймагæн.-
0, фæлæ сæрд кæд быдыры вæййы æнуд æмæ
æнтæф’, уæддæр ам—Гудисы уæлвæзы, фиййæут-
тæ изæрыгон æрцагурынц сæ хъарм дарæе.Гъе,
æмæ ацы æвæджиауы ранмæ фæзындис Бабале
231

йæ фырты чызг Тамарæнмæ. Раст, цьгма сæхи
хохбæстæм ногæй фæзындысты, афтæ æхсыз-
гон сын уыди Гудисы рæгъты фенд. Ам, Ереды,
колхозæн цы иог фермæ уыд, уый æххæст иф-
тонг нæма уыд æхсыры къæртатæ æмæ æидæр
мигæнæнтæй. Цыхтахсæнæй дæр хъугдуцджытьг
зæрдæтæ уадиссаг нæ рухс кодтой.
Боны цъæхæй æхсæвæрафонмæ æнæзивæгæй
цæрдæг архайдта Тамарæ, дыгъта æхсыр, фэер-
сыгъта йæ, цыхт ахста, иоггуырд родтæм зыл-
ди æмæ ма-иу Бабалейæн дæр æххуыс кодта.
Чысыл фермæйы куыст æхсысти цæджджина-
гау.. Колхозы сæрдар æмæ-иу сæ фермæйы гæс
дæр арæх абæрæг кодтой, Бабале æмæ Тамарæ-
йы куыстæй алы хатт дæр уыдысты райгонд.
„Хæххон сæгуытæй цæрдæгдæр у дæ чызг",—-
дзырдтой-иу гудисæгтæ Бабалейæа,—-тæхудьг
уый кæй чындз бауыдзæн..."
Иу хатт Бабалейы Ерсдмæ цæуын бахъуыд.
Цæвиттон, фиййæуттæй чидæр хъæуы уыд æмæ
хабар схаста, зæгъгæ, Тамарæйы фыд Александр
рынчын у. Бабале йæхицæн фырмæтæй бы-
нат нал ардта. Йæ зæрдæ хæдзармæ тынг æхсайд-
та, фæлæ мæт кодта Тамарæйы иунæгæй куыд
ныууадзон, зæгъгæ, ууыл дæр. Александр хъæр-
згæ кæй у, уый Бабале Тамарæиæн не ’схъæр
кодта.
232

— Дæ нывонд æрбауа нана, —тыхстæй сдзырд-
та фыды мад чызгмæ,—дысои æвзæр фынтæ фед-
тон æмæ мæ зæрдæ хæдзармæ ахсайдта,—Æнæ
-абæрæг кæнгæ мæхицæн бынат нæ арын,
— Æмæ иæхимæ ацу, нана, æз ам нæ дæн,
Бабале чызгмæ дызæрдыг каст бакодта, ома-
æнæ мæн исты бакæндзæн. Тамарæ, цъша, Баба-
*лейы сусæг хъуыдытæ бамбæрста, уыйау æм
мидбылхудгæ сдзырдта:
•—Цу, цу, гыцци, ам мæ бар уадз.
Бабале ацыд Ередмæ.
Уыцы бон хъомгæстæ хъуццытæ хизыимæ ас-
къæрдтой дард фæсрагъмæ æмæ изæры æрæгмæ
;шндысты дарæнмæ. Хъуццытæ дуцын, æхсыр
фæрсудзын æмæ изæры иннæ зылдтытæ кæрæ-
дзи æрæйнæфтой. Фсрмæйы хуыздæр хъуг „Зо-
зяйы" род дæр æрбарынчын раст уыцы бон., „Сæр
мæ бахъуыд, фсрдæхыны сæр", афтæ хъуыды кæн-
гæйæ, æвзонг хъугдуцæг зырнау зылдис. Æмæ
йæ куыстытæ бæргæ бакодта, фæлæ стыр адясы
дзаг урс-урсид æхсыр схивæнд, нал ахсы.
Рæстæг йæхион кодта. Фæсахсæвæр..* Æрдз
-æрулæфыд, фæлæ нæ бафынæй бынтон. Стъалы-
тæ цæст ныкъулгæ кастысты уæларвæй.,. Ие
’рсабыр фермæйы сæрмæ къæдзæхæй арф коммæ
:хауæг æхсæрдзæны уынæр. Цæгаты ’рдыг^й ма
хьуыстис уыджы æнкъард уасын æмæ уæлхъæу
233

сæ фос чц дардта, уыцы фиййæутты куыйты
рæйын. Фæлæ æхсыр уæддæр нæма бацахст.
„Цй хабар у, афтæ æрæгмæ куы нику бацахст*
не ’хсыр, уæд ыл ацы хатт цы ’рцыд?"—æхсы-
ры агмæ кæсгæйæ, сагъæс кодта Тамара?. Атæп-
яæт æхсыр куынæ бацахса, куы фесæфа, уæд
æнæхъæн Ооиы фыдæоон доны къусы сæфт фæ-
уыдзæнис. Æрæджиау Тамарæйы æрфгуыты æл-
хынцъ æрбайхæлд, фæрухсдæр йæ цæсгом.
— „Гъæй, мæрды рох мыл куыд бафтыд, ах-
сæн ыл куынæ ныккодтои, уæд æй куыд ахсын
кæнын".
'Гамарæ къуымæй цæрдæг рахаста ахсæнæй
йёДзаг йъæрта æмæ дзы æхсырыл æркодта, ну-
дз&вгар æй азмæста, хъарм æй æрæмбæрзта.
Гудисы хæхты æвæджиау у æхсæв. Фæ-
срагъæй арвы астæумæ стылдис цæлхыдзаг мæй
æмæ Ы ’взист тынтæ айтыгъта хæхты цъуниы-
тыл. Æхсæв уыд æгуыппæг. æрмæст уыцы иу-
гæ’ндзонæй хъуыст æхсæрдзæны сæр-сæр, стæм
хатт-иу сыхаг уæтæртæй æрбайхъуыстфиййæут-
ты куыйты мæстыгæр рæйд. Æвæццæгæн, уæ-
тæрй’æ æрбалæбурын чи иæ уæнды, уыцы би-
рæгъты тæф сæм дымгæ æрбаскъæфы.
.Ф&Царæ байгом кодта адясы сæр, æхсыр ба-
цахст. Куыройы фыдыйас цыхт бацахста хъуг-
Д#цæг.
234

Уыд æнафон. Куьтддæр хуыссæяыл йæхи æр-
уагъта Тамарæ, афтæ афынæй. Райсом хуры
рухс тЬштæ сæмбæлдысты рудзгуытыл. Æрыгон
чызг кæд фаг нæ афынæй кодта, уæддæр æна>-
эйвæр фсстад æмæ цæрдæг райдыдта райсо-
мы з^лдтыгæ. Уæдмæ хъæуæй сыздæхт Вабале
дæр.
— Нана, нæхнмæ дзæбæх сты?—афарста чшг
нæ фыды мады.
Дзæ<5æх сты, дæ нывонд фæуон, дæ фыд чы-
сыл хъæрзгæ уыд, фæлæ йын ниДыуал у, еыс-
тад.
Сæрды æртæ мæйы Тамараз артелы æфт’ауц-
донмæ бахаста, уый_ размæ æрдæг азьх Дæргъы
дыууæ дуцæджы цас æхсыр æрдыгътой, уг^м&й
фылдæр.
Рæстæг цыдис æмæ азтæ кæрæдзи ивтой. Фер*
мæйы хъуццытыл æрвылаз дæр æфтыд; фæфыл-
дæрйсты хъугдуццждтæ дæр, фæлæ дзы Сабап-
ты чызг йæ разæй никуы ийкæй ауагъта. Йæ
арæхст, йæ фезмæлд æмæ ахастмæ алчи дæ|) код-
та тæхуды. Афтæмæй уый хохы арвыста авД
сæрды.
Уыцы рæстæджы ма Гудисы йæ фос дардта
Къостайы хъæуы колхоз дæр. Сæ хуЫздæр фйй-
йау Тараты Алекси Тамарæйы фыццаг хат^ к^ы
федта, уæд ыл æхсæв бон нал кодта, бент’Айзæр.
235

■Æиæ йæм канд Алекси тæхуды кодта?!
— Мæ уд йæ мидæг баззадис. Уый мæ амоид
куыкæ фæуа, уæд мын мæ цард нал сад кæн-
-доæн,—дзырдта-иу Алекси йæ хæлар æмгæрттæн.
1^43 аз. Фæззæг. Уыцы сшчьзæрин фæззæджы,
Сабантæ æмæ Таратæ буц кæмæй уыдысты, уы-
цы дыууæ æвзонг адæймаджы—Тамарæ æмæ
Алокси сæ цард баиу кодтой. Кады чыпдзæхсæв-
тæ уыд дыууæ мыккагмæ дæр. Алексийы мад
Таликъойы куыст бирæ фæрогдæр ис. Æфсин
а>й нæ базоны, афтæ чындз акæиы хæдзары зылд-
тытæ, ’
„Цæмæ бæллыдтæн, уый мæ хай фæцис",—
арæх дзырдта Таликъо. Ахæм хъуыды уыд Але-
ксимæ дæр.
Фæлæ Тамарæ, цыма, йæ амондæй æххæст
разы нæу, арæх-иу ахæм цæстæнгас æвдыста.
Æфсин æмæ фырт сагъæс кодтой:-—цæмæн æн-
къард кæны, кæд миййаг нæ цард йæ зæрдæ-
мæ нæ цæуы, гъе, та йæ ныййарджыты мысы?..
Колхозы правленийы ныхас цыдис хъуццыты
ч|>ермæйы куыстыл.
— Нæ хъуццытæм бафтыд æртып сæры фыццаг
зæдтæгтæ æмæ ма нæ хъæуы дыууæ дуцæджы,—
з&гъта фермæгæс Хуыбиаты Сосо.—•Таликъойы
ког чыпдз—Оабанон Ереды колхозы дæр разза-
гон хъугдуцæг уыдис.
236

— Соео, уый хорз уаид, фæлæ йæхæдæг та цы
зæгъдзæн?—загъта сæрдар.
Иу боп Тамарæмæ басидтысты колхозы нрав-
ленимæ. Сæрдар арæхстгай райдыдта дэурыв,
æрымысыд та Тамарæйы ивгъуыд хъуыддæгтæ^
стæй йып фæстагмæ афтæ:
— Бауырнæд дæ, ахæм фæлтæрд кусæг уæв-
гæйæ, æвгъау дæ хæдзары бадынæн.
— Æвæццæгæн, уæ колхозы уадиссаг æхсыз-
гон нæ хъæуы мæ сæр, æндæра нæ бадин,—■
уайдзæфгæнæгау загъта Тамарæ.
— Ох, Тамарæ, куы зонис, нæ къухтæм æм-
хасæнтæ кæй кæнæм, уый. Гъе, æмæ дæм дзургæ
дæр уый тыххæй фæкодтам,—фергомдæр кодта
колхозы сæрдар йæ ныхас...
Тамарæ сæхнмæ баздæхти хъæлдзæгæй. Тара-
тæ базыдтой, чындзы зæрдæ нырмæ цы мæт
хордта, уый.
Сабанон райсомæй фесты иннæ дуцджытæй
раздæр, фосæн авæры холлæгтæ, ныссæрфы сын
сæ бынтæ, ныссыгъдæг сын кæны сæ буар. Алы
бон дæр сæ уыцы иу афон дуцы.
Фæци хæдзарадон аз. Хъæубæстыл айхъуыст,
Тараты чындз æхсырæрдыгъдæй ерысы кæй фæ-
разæй, уыцы хабар. Лзтæ цыдысты æмæ та-иу
Тамарæ йе ’мбæлттимæ æмхуызон уавæрты кус-
гæйæ, алы аз дæр æрдыгъта фылдæр æхсыр.
237

I 198Л азы Сабанон афæдзы дæргъы алы хъу-
гæй æрдыгъта 1700 килограммы—уцйразмда аз-
тæй бирæ фылдæр.
Таратæ буц сты сæ чындзæй, канд колхозы
раззагон кæй у, уймæй нæ, фæлæ ма сын дыу-
уæ лæшгу æмæ цыппар чызджы дæр кæй радта,
уымæй дæр. Тамарæйы зæнæг ахуырмæ сты
диссаг... Зæнæджы хисдæр, Замирæ кодхозы
куысты дæр йе ’мбæлттæй йæ разæй никæй уа-
дзы, Арæх æрбауайы фсрмæмæ æмæ йæ мадæц
дæр ах^хуыс кæны. /
1961 аз. Зымæг нырма ис нæ тыхы. Къортайы
хъæуккæгтæ хъуыды кодтоы авдазоны æртыккаг
аз х;уыздæр æнтыстытæ къухты бафтын кæны-
ныл. Уый тыххæй барвæндонæй баиуысты Тама-
ращены урсаг-цæхæрадоныхатсæртты совхозмæ.
Алы хъугæй Ю00 килограммы. Ахæм уыд Тд-
марашены совхозы 1901 азы æхсырæрдыгъды
афæдзоп иълан.
. -т-Уый ,цъус у, æз мæ бæрны 15 хъугарй; ал-
кæмæй дæр ацы аз æрдуцдзынæн ?ооо кидограм-
мы,—совхозы фосдарды куыстгæнджыты æмбыр-
ды дзырд радта Тамарæ. Сядып пæ совхозы
хг^угдуцджытæм иълаиазй уæлдай æхсыр æрду-
цынмæ..,,
—.Дæ; цыфс нын бирæ уæд, Тамарæ,—йæ къух
раисгæйæ,. йын загъта совхозы директор.,
Ц3.8

Рлнарахат.куыст—совхозы хъугдуцджыты еры-
•сы куист. Фæтынгдæр сæ домындзинад дæр дц-
рекцимæ хъуццытæн фидар холлагон .базæ са-
разыиы тыххæй. Тамарæ раздæрау уыд хъуг-
дуцджыты разæнгардгæиæг.
Цыдысты бонтæ... СЦКП XXII съезды цыуæн
оовхозы хъугдуцджыты ’хсæн тынгдæр рапарахат
-социалистон ерыс. Тамарæ сфæнд кодта æхсыр-
æрдыгъды хиадерайсгæ хæс 17 октябрмæ сæххæст
кæнын.
1й октябры хъугдуцджыты æмбырды дзырдтой
Ъ мæй æмæ æрдæджы дæргъы æхсырæрдыгъды
фæстиуджытыл.
— Тараты чындз та йæ разæйкæй ауадздзæи,—
загъта хъугдуцæг Мæлдзыгон.
—Тамарæ алы хъугæй дыууæ мин литрæй
фылдæр æрдыгъта,—загъта фермæгæс.
-- Æцæг хæйрæг фостади Сабаион, æндæра
йæ хъуццытæ мах хъуццытæй цæмæй хуызæр
<зты,—дзырдта Сасинкъа дæр.
Фæцис авдазояы æртыккаг аз. Пыхас та цыд
æхсырæрдыгъды афæдзон фæстиуджытыл. Тама-
рæ се ’ппæтæй фылдæр æхсыр кæй æрдыгъта—
алы хъугæй дæр 2аоо килограммы... уЕлй куы
фехъуыстой хъугдуцджытæ, уæд æрыгон хъуг-
дуцджытæй бирæтæ мидбылхудгæ бакастысты
Тамарæмæ. Сæ цæст уарзта зæрдæхæлар Тама-
239

рæйæн ноджы хуыздæр æнтыстытæ. Æмæ сæ-
уырнгæ дæр кодта, Тамарæйæн фидæны ноджы
стырдæр æнтыстытæ кæй уыдзæн, уый. Æнусы
цыпшерæм хай Тамарæ, фæллад нæ зонгæйæ,.
æрвылу аз дæр тох кодта фылдæр æхсыр æрду-
цыныл. Базыдта йæ куысты „сусæгдзинæдтæ"
æмæ йæ фæлтæрддзииад æвгъау иæ кæны кæс-
тæр хъугдуцджытæн дæр.
Æмбырд фæци. Мæйрухс æхсæв. Цæуы фер-
мæйы ’рдæм Тамарæ, цæуы æмæ хъуыды кæны:
алы хъугæй дæр дыууæ мин æмæ æртæ сæдæ-
килограммы æхсыр. Цымæ уымæй фылдæр
æрдуцæн нæн? Ис. Æнæмæнг ис. Æрмæст._
Æрмæст æппæт уавæртæй сиайда хъæуы...
æмæ йæ фарсмæ йæ аууонмæ фæкомкоммæ,.
æвиппайды фестъæлфæгау кодта, стæй йæ мид-
былтц бахудт æмæ атындзыдта фермæмæ. Цал-
дæр хатты ма сфæлхатт кодта:—Ис. Ис.Æпæ-
мæлг ис.
240

Бестауты Гауæрги
ХÆХТÆ ДИС КÆНЫНЦ-КУЫД БÆРЗОНД У!..
— У-у-у-у!—Аргъæутты зэлнаг калмау къуыз-
зиттгæнгæ фæмидæг комы нарæджы уадтымыгъ,
фатхъæд, тæрс æмæ назы бæлæсты йе ’ндон ба-
зырты бын аныуæрдæгау кодта. Кæриауы цъуп-
лыл йæхи асæрфта æмæ йæ барц уигъгæ Къуы-
даргомы хъæлæсы атахт. Æваст йæ размæ фæ-
ци Сычъиласæны бæрзæнд, хæхты хъæбысы
хъуырдухæнгæнгæ ныззилахар кодта, къæдзæх-
тыл йæ тых а^æлвæрдта, стæй фатау хæрдмæ фæ-
рает, арвыл митрыджы уылæн стъæппласта æмæ
мигъты ’хсæн цырагъау ауыгъд мæй ныдздзортт-
дзортт кодта.
Уысмы бæрц æдзæм æгуыппæг аци бæстæ.
Зæххæй фæхицæн, уадтымыгъ цы миты рыг Сыс-
тыи нодта, уый æмæ мæйрухсы доны галиу фарс
разындысты Къуаисайы рæсугъд бæстыхæйттæ-
Зымæюн æхсæв. Рæдзæ-мæдзæ кæны æрзæт-
къахджыты чысыл горæт.
Куыствæллад лæппутæ хъуыдыты ныгъуы-
лынц. „Уæдæ, æрзæт фæуд кæны... Ног дзы ни-
1С*
241

цы арынц... Дзæгъæлы буц уыдыстæм нæхицæй.
Нырма 16 азы йедтæмæ куынæ рацыд 44 азæй.
Ау, афтæ тагъд рафтыдысты ацы хæхты’ хæр-
зиуджытæ? Уæдæ цæмæн фæлгæсынц афтæ сæ-
рыстырæй?.. Нæ, пæ! Фенæм уал, кæддæра цы
зæгъид уыцы ног лæг, геологты сгарæг’ парти-
йы ног хисдæр. Хæхты „Зæрдæйы дæсны" йæ
хонынц, фенæм..."
Æхсæв бонмæ рафт-бафт кæиынц æрзæткъах-
длсытæ.
Знæт абухт кæнынц хæхты ’хсæн уадтымыгъ-
тæ, донæн фаллаг фарс зæххы онг тасынц бæр-
зонд бæлæстæ, рудзынгæй ныфсау æрттивгæ ра-
тæхы рухсы тын æмæ бæлæсты къалиутимæ иу-
мæ ратас-батас кæны. Уат рухс кæнынц элект- ^
ры цырагъ æмæ лæджы бæллиц... „Хæхтæ, о,
хæхтæ, мæ зæрдæ уыл дарын. Сабийæ абонмæ
иумæ стæм... Хæхтæ, уæ сæрибар хъахъхъæд-
тон кардæй, калдтон къæйтыл цæссыгхæццæ
туг... Хæхтæ, уæ зæрдæйы дуæрттæ мын бакæ-
нут, ма ут æгъатыр, тызмæг..."
Хæхты цæсгæмттььл æнæввæрсон мцдбылхудт
хъазы.
• Æнцæйтты не ’ссардзынæ хæхты зæрдæ:
„Схъомыл дæ нæ риуыл, æмæ цы?.. Нæ бар-
’тыл тох фæкодтай, æмæ цы? Кæд дæ аккаг, кæд
дæм зæрдæдых ис, уæд агур æмæ ссардзынæ

хæрзиуæг... Фæлæ цы у, хæххон дзигло, дæ
<5он!?." Æмæ æхсæрдзæнтæй худынц, кæл-кæд
кæнынц бæрзонд хæхтæ. •
• „Лæджы бон æппæт дæр у!"—Гиуæргийы зæр-
дыл æрлæууыдысты цæхæрцæст комиссары ны-
хæстæ... „Нæ, хæхтæ, лæгæн бирæ боы ис! — йæ
мид-зæрдæйы æртхъирæнгæнæгау дзуры кæд-
•дæры революцнйы салдат æмæ мысинæгты æрв-
гъуыз фæлмæй йæ цæстыты раз цадæггай судз-
гæ сыстад 1П2П аз. Цъæхартуадзгæ аз... Мень-
щевикты сармадзанты богъ-богъ, иæмыгзгъалты
тардзæгъдæн.. Хуссарæй Цæгатмæ хъæд-хъæд
цæугæ партизантæ, æмæ Созетон хицауады алы-
гъуызон знæгты ныхмæ удуæлдай тохтæ. Уым
«фембæлд фыццаг хатт Гиуæрги Дзадтиаты Алык-
яандрыл, — хæстонтæ ард кæй номæй хордтой,
уыцы зынгзæрдæ революциоперыл. Æнусмæ
баззад Гиуæргийы зæрдæйы Алыксандры рухс
фæлгондз, йæ цæсгомы тыхджын æууæлтæ, йе
стыр сау цæстытæ — зæрдæйы хъамайау иннæ
’рдæм чи хызт... æмæ уæлдайдæр та йæ ныхæс-
тæ—лæдясы бон бирæ у, зæгъгæ, бафæндыд æй,
уæд, гæнæн цæмæн нæй, уый дæр бакæндзæн!
. Мæргъиты Гиуæршйыл уæд цыдис æрмæст-
дæр æвддæс азы. Æдзыиæг нымдзаст хъæбатыр
раздзоджы дзыхиæ æмæ йын зыдæй хъуыста йæ
иыхæстæм: „Фæуæлахизы ныфс дæ нс, уæд иу-
243

нæг уысм дæр ма фæлæу фæстæ!.. „Ацы ны-
хæстæ иудадзыг размæ сидтысты фидæны гео-
логмæ. Уыдон æй разæнгард кодтой революцийы
цæхæры. Уыдон ын рухс кодтой йæ развæд, Но-
вочеркасскы институт каст куы фæцис, уый
фæстæ дæр: Ларсы, зæгъай, æви Тъхъибулы,
Тхъварчелы æви Зугдиды—кæмдæриддæр куыс-
та; уырныдта йæ сæ рæстдзинад æмæ йæ никуы
фæсайдтой.
„Уæд ма æвзонг уыдтæн, зæрдæ æмæ хъуы-
дыйæ тыхджын. Ныр азтæ сæ кæнон бакодтой,
уæд та мæ фæсайдта мæ зæрдæ. зæры боны мæ
худинаг куы ныхъхъæр уа. Æхсайаздзыд лæг,
дам, сабийы рæдыд фæкодта. Стæй дзы куыд
бирæ хардз цæуы. Мæнæ, гъе, Скъæтты ком, иу-
уыл стырдæр ныфс чи дæтты, уыцы, бынат,
кæс-ма кæцæй кæдæм лæгæт айгæрдын дзы
хъæуы. Мæ агъоммæ йæм йæ ныфс ничи бахас-
та. Ныр уæд та... Фæлæ цы „уæд та!" Мæнæ не
стыр хахнывтæ, бæрæггæнæнтæ, зонæнтæ?" Æмæ
Гиуæрги, чи йæ зоны, цалæм хатт рабар-бабар
кæны йæ хъуыдытæ, ногæй фæлвары йæ хац-
цæгты.
„Нæ! Фæстæ лæууæн дзы нæй! Мæнæ ам хъуа-
мæ агурæм æрзæты ныгуылæн контур, уæртæ
Надарбазы та—йæ хурскæсæн контур! Хохы бын
нæ арф айгæрдын бахъæудзæн, фæлæ дзы нæй
244

гæнæн. Уый хыгъд æй афтæ сараздзыстæм æмæ
туннелъ æрзæт ссарыны фæстæ эксплоатацийæн
дæр куыд сбæзза!.. Нæ! Æз зопып, зонын, кæм
æмбæхст дæ алæмæты зынрафæлгъаугæ химе-
рæйау, зонын, кæм рухс кæныс бурбып-æрв-
гъуыз æрттывдæй зæххы талынг счъилтæ, зо-
нын æмæ дæм фæцæуын..."
Марты тьшыгъджын æхсæвы рæдзæ-мæдзæ кæ-
ны æрзæткъахджыты чысыл горæт...
Хæхты ’хсæн комы нарæджы ниуынц уадты-
мыгътæ, бæрзонд бæлæсты зæххы онг æртасын
кæнынц æмæ йæ развæндаг æхгæнынц, рудзын-
гæй ныфсау æрттивгæ чи ратæхы, уыцы рухсы
тынæн. Æмæ æхсæрдзæнтæй худьшц, былысчъи-
<лы кæл-кæл кæнынц сæрыстыр хæхтæ...
Фæлæ къæдзæхрæбыиты уазалы гæв-гæв ба-
хæцыд зымæг хъарм суадæттыл æмæ хъазуат
тохмæ йæхи цæттæ кæны уалдзæг. Рæхджы фæ-
цъортт ласдзæн йæ ихгсæрццæмæй Джоджорайы
дзæнгæлтæгæнæг кардау.
Хæхтæ цæуылдæр тыхсыпц. Ныр къуыри дæр-
гъы арв æмæ ’зæхх кæрæдзи хойынц. Фæскъæвда
умæл аæхмæ хур #æ зынг цæст ныддары. Кæмт-
тæ æмæ хæхты лæбырд фæрстæй зивæггæнгæ
245

сысты тæнæг фæлм, фæтæнты схъуынтъыз вæй-
йы, базыртæ йыл базайы, хæрдмæ цæугæ сты~
рæй-стырдæр кæпы, цадæггай сау афæлдæхы
æмæ фæстагмæ хохы ныхыл æлхынцъ æрфгуы-
тау тызмæгæй разыны. Æваст сæ цæстытæй цæ-
хæртæ акалынц хæхтæ, Кæриауы цъуппыл арч*
сæртæг къæр-къæр ныккæны æмæ уæларв æвнп-
пайды авгын тасау дардыл афæстытæ вæййы.
Арвы нæрд гыбар-гыбур гæнгæ рацæуы Къуаи-
сайы хохы сæрты æмæ Сычъиласæнæй нæма фæ-
фале вæййы, афтæ фæсте нодяш тынгдæр ныкъ-
къæр-къæр ласы, арвæрттывды тæгтæ хæлбурцъ-
гæнгæ кæлмытау, кæрæдзи æрбаййафынц æмæ
бæстæ зьшг фесты æгасæй дæр... Раст цыма ар-
зы фыдæнæн, ноджы тынгдæр сгуыр-гуыркæ-
нынц комы абухæг хохы йас булдозертæ, зæх-
хы бын ныуардяшн цæнгтæ æфсæн аркъаутау
ноджы тынгдæр нылхъивынц зилгæ бырæуты.
Мигътæ дæр къæртайæ калæгау райдайынц æмæ
дардæй ракæсгæйæ арв æмæ зæхх фæзынынц
хъæрахст æмæ цæхæры æхсидгæ денджызы хуы-
зæн...
Мæсты кæнынцбæрзонд, сæрыстыр хæхтæ. Æнæ-
аскъуыйгæ æрвитынц зæхмæ сæ мигъæфсæд-
тæ. Фæлæ нæ чъил кæнынц уырзынас адæймæг-
тæ, Лйгæрстои сын сæ риу, ныххызтысты йæм
æмæ дзы æхсæвæй-бонæй зилыиц, зилынц бы-
246

рæутæ, агурынц еын сæ зæрдæмæ фæндаг; схыл*
дысты хохыйас æфсæн булдозертыл æмæ арв æмæ
хæхты фыдæнæн кæдæм бафтынц, уым армы
тъæпæнау æмвæз кæнынц къуыппытæ æмæ дзы-
хъытæ... Арв нæры æмæ иудадзыг хъусы гæ-
рæХтæ,—адæм фæндаджы алывæрсты æмæ тун-
нелты къæдзæхтæ халынц амоналæй... Туннел-
ты цар æмæ къултæй сæх-сæхгæнгæ уайы дон,
цыма къæвда дæсгай метртæ ныхъхъардта зæххы.
Ацы дон дæр хæхты цæссыг у. Афтæ дæр
вæййы, лæгæн йæ цæссыг фæуайы канд йæ уа-
дултыл нæ, фæлæмидæгæй—зæрдæйы дæр.
Цымæ цæуыл кæуынц хæхтæ, цæмæн сты
мæстæлгъæд?
Ацы хæхты равзæрд æпахуыр диссаджы ар-
гъау, алæмæты, бæсты рæсугъды аргъау. Уыцы
бæсты рæсугъд, дам, йæ курджыты йæхæдæг
фæлвæрдта дзырдарæхст æмæ лæгæй-лæгмæ то-
хы. Цал æмæ цал хъæбатыр лæппуйы, дам, аз-
дæхта, зæгъынц, сæргуыбыр æмæ уæнтæ хъи-
лæй, цалынмæ йæхицæй зæндджындæр æмæ тых-
джындæрыл сымбæлд, уæдмæ. Æрмæстдæр,
дам, ыл чи фæуæлахиз, уымæн балæвар кодта
йæ зæрдæ рæсугъд демон. Кæд миййаг уыцы
алæмæты бæсты рæсугъды дурдзавд сихтæ сты
ацы хæхтæ!
Æгъатыр, æнæфæтасгæ закъон ис хæхты. Сæ
247

зæрдæмæ сын фæндаг ссардзынæ æрмæстдæр
удуæлдай тохы фæрцы. Æлкæмæн нæ бакæндзы-
сты сæ зæрдæйы дуар. # /
Уый зоны Гиуæрги æмæ райсомæй изæршх^
кæм нæ ферттивдзæн йæ урс нымæт худ —Скъæт-
ты комы зæгъай, æви Къуаисайы, Лæздарæны
æвй Донджйны, Æхсæрджыны æви Надарвазы.
• Геологтæ æмæ æрзæткъахджытæм афтæ кæсы,
цыма Гпуæргийæн уыцы иу рæстæджы йæ бон
у æмæ уа куысты алы фадыджы дæр. Ныртæк-
кæ йæ, зæгъгæ, Лæздарæны уыныс, чысыл фæс-
тæдæр Скъæтты комы туннелы къæсæрыл ферт-
. тивдзæн йæ урс худ.
— Расыгъдæг кодтат, дысон дзы цы æрыхæлд-
. тат, уый?
— 0, расыгъдæг æй кодтам. Цæджындзтæ дæр
æм бавæрдтам, ныр та дзы дарддæр зилынц бы-
рæутæ.—Дырд-цырд дзуапп цæтты Гиуæргийæн
фадыджы хисдæр Бæззаты Валодя.
Гиуæрги йæ зыдта, уый æцæг афтæ кæй уы-
даид. „Хорз лæппу у Валодя/'—хъуыды кæны
Гиуæрги, фæлæ дзургæ ницы кæны, нæ уарзы
лæгæй тагъд-тагъд æппæлын, кæнæ æнæхъуа-
джы йæ афхæрын. Иу æлгъин ныхас зæгъдзæн
æмæ дзы стæй цасдæры бæрц сыбыртт нал фе-
хъусдзынæ.
— Мидæмæ цæуæм, — дзуры Гиуæрги æмæ йæ
сæрыл танхъа кæны.
248

< Танхъайы ныхыл фидаргонд чысыл прожектор-
-тæ сыи рухс кæнйнц сæ развæндаг.
Туннелы мидæмæ згъоры нарæг æфсæнвæндаг
æмæ йæ фæдыл уайынц.
Ранæй-ран доны сæх-сæх фæтынгдæр вæййы.
Гиуæрги йæ цæст хæссы лæгæты цæрттыл.
„Хорз лæппу у Валодя, ам дæр бавæрдта дои-
мæ толь. Къанау дæр хорз. арф систа." Гиуæргн
йæ резинæ цырыхъхъытæй доыдзæуæи къанауы
^хæгæрды. „А.монын ын нæ хъæуы. Йæхæдæг ха-
ты кæм цы у ахсджиаг. Æмбаргæ лæппу у..."
, — Æфсады цас фæдæ?
— Æртæмæ ’ввахс—Валодя нæ бамбæрста, ^æ-
мæн æй бафарста, уый.
„АГгъа, ам дæр раивта æмбыд цæджындзтæ."
Гяуæрги рухс дары фæзилæны туннелы къулмæ.
— Дыг-дыг, дыг-дыг!..—Лæгæты хуылфæй ра-
тулы вагонеткæты хал æмæ æцæг иоездыгыбздр-
гыбур кæны релсытыл. Гнуæрги æиæ Валодя
къулыл батъæпæн сты, Сыджыт æмæ , къæдзæхы
фæзгъæртæй семыдзаг вагонеткæтæ са? рæзты
асыффытт кодтой. Сæ цæлхыты бынæй цыдæр
тоиныхосы тæфы хуызæп скалд.
Лæгæт саджилтæ кæны фæрсырдæмты æмæ
лæг .хаты зæххы быиы сатæг æхцон улæфт. :
— Æрзæтæй ма фæиппæрд уæм, Гиуæрги,
.куыд арф байгæрстам æмæ нырма нæ зыны, йæ
240

цæстытæ гæзæмæ хинцъынд æркæнгæ хъавгæ*
фæрсы хисдæры Валодя.
„Ай дæр дызæрдыг кæпы",—хъуыды кæны Ги-
уæрги. „Куыд хæйрæг у, фæрсгæ мæ æрзæтæй
ма фæиппæрд уæм, зæгъгæ, кæны, афтæмæй йæ-
хъуыды та æндæр у, ома кæд дзы æрзæт нæ-
дæр ис. Ехх, ахæмтæ нæ уыдысты Шакро æмæ
Иуане. Уыдонмæ ахуыр æппындæр нæ уыд, фæ-
лæ сæ зæрдæйы цæстæй уыдтой æппæт дæр,
хатыдысты, æрзæт кæм уыдис, уын. -Хуыгаты
Иуаие фенын кодта иууыл раздæр ленинградаг
геологтæн æрзæт. Гъе, зæронд къуыдайраг*
ахуырмæ баирвæзтаис дæ афоныл, нæ дæ рауа-
даид, нæ, геолог! Уæд-иу райсом боныцъæхæй
сыстадаиккой æмæ куыстой суанг нзæрдалынг-
тæм. .Æхсæз сахаты кусгæ боныл хъуыды дæр*
пи.кодта. Æниу ацы лæииуты дæр чи бадар-
дзæн истæмæп азымы? Валодяйыл цы дзурын^
мæхæдæг куы фæдызæрдыг вæййын хатт, Фæла>
пæ, ныр æз хатын, æнкъарын æй ам æввахс æр-
эазт кæй ис..."
„Цымæ цæуыл хъуыды кæиы",- дзуры йæхнны-
мæры Валодя æмæ æнхъæлмæ кæсы дзуаимæ.
-— Цæугæ раст кæнæм æмæ æрзæт дæр тагъд
равындзæн.—Валодяйы уырнынц Гиуæргийы ны-
хæстæ.
Æввахсдæр сæм кæны бырæуты гуыр-гуыр.
250

Уæлийæ тæдзы, танхъайыл æмбæлы æмæ цъыкк-
цъыкк кæны сахатауг’ Ранæй-ран дон сæх-сæх-
гæнгæ уайы уырдыгмæ æмæ йæм æвæрд ис толь.
Æввахсæй-æввахсдæр кæны бырæуты гуым-:
гуым. Лæгæты рæбьш рыг бады æмæ змæсты
хуызæн зыны прожекторы урс-бурбын рухс,
Цонджы хъулы стæвдæн резипæ шлангтæ кæл-
мытау стыхстытæ кæнынц, сæ кæрæттыл конд
æндон бырæутыл фи’дар хæцынц лæппутæ. Сæ
дзыхтыл чысыл резинæ уæлдæф фæрсудзæнтæ,
сæ цæстытыл уæрæх кæсæнцæстытæ. Сæ ку-
сæн дарæсыл бурбын рыг сбадт. Ефимæн быцæ-
уыл æвæрд у йæ бырæу, Чермен та йыл æнæ-
быцæуæй фидар хæцы йæ дыууæ къухæй, гæ-
зæмæ æрдзуццæгау кодта, йæ гуыр размæ акъул
æмæ кæсы, бырæу куыд зилы, уымæ. Æлхъывд
уæлдæф шлангæй цæвы, цырд зилын кæны бы-
рæу, уæйыг лæппу йыл йæ гуыры уæзæй размæ
æвцайы æмæ хохы фидар риуы гæрды.
„Тыхджын лæппу у Хъоцыйы фырт. Цал хат-
ты йын загътон, быцæу æм дар, зæгъын, уæд-
дæр та бырæу йæ хъæбысы дары. 0, куыд мын
загъта ай размæ,—афтæ, дам, мыи æхсызгондæр
вæййы. Гьм, æхсызгон! Цы дæ, цы, æвзонджы
тых! Æвидигæ дæ æмæ ’дын зæрдæ фæуьшæй
дæр нæ фæтæрсы"...
— Ноджы та дын æм быцæу æвæрд нæй?
251

Хисдæры хъæлæс фехъусгæйæ* бырæузил-
дксытæ шланг æрæхгæнæн сампалтыл сæхирдæм
хæцынц æмæ сæ дзыхтæй уæлдæф фæроудзæнтæ
&фтауынц. Чермен сывæллонау къæмдзæбты-
гæй йй> фæтæн риуыл æруагъта йæ сæр, Зассе-
йы фырт 11æ мидбылты худгæ сæрфы йæ цæс-
гомы хид. Стæй Чермен дæр худы йæ мидбыл-
ты. Дыууæ дæр рыгæй амæзт сты æмæ мидбыл-
худт сæ цæсгæмттыл, уалдзæг хохы >лæбырд
факсыл рæсугъд зæрингъуыз дидинæг гсуы
снæртт кæна, раст уый хуызæн зыны. .
- — х\гъа... — бырæузылды хуыпчъытæ пымад
фщи Гиуæрги.—Бирæ уын дзы куыпæ уал ис.
• -^ТагтэД фæуыдзæн æмæ та йæ æрыхалдзыс-
тзж.—- дзуашт ьш дæтты Валодя.
’— Уæлæ уЕдцы къæдзæх тæссаг зыны.
— Фаст никуы у, æрхауыиæй тас , ын аæу.
Ацы иу нырх "ма скæнæм æмæ йæм стæй цæ-
джьшдзтæ бавæрдзыстæм.
— Быцæу дæр, быцæу, чесслттаг, æндæра ьсæ
кап гмшæ куы ацæуай, уæд мæ æрхъуыды кæндзы-
нæ. — Фæстæмæ дзуры Гиуæрги Черменмæ æмæ
та зыррытт кæнынц бырæутæ.
’ Къанауы дон згъоры æмæ йæ фæдыл уайынц
Гиуæрги æмæ Валодя. Дардæй разынд вагонст-
кат* хал. Æфсæнвæидаг рахизырдæм аздæхт
æм:?^ вагоисткæты хал дæр къæдз-мæдзытæгæнгæ
алест фæрсырдæм лæгæты.
252

— Алчта куыд у &абар?~йæ ’сæрæй фйерсцр-*
давм амоны Валодяйæн Гиуæрги.
— Вирæ раласинаг сци дзы нал ис.
Вагонеткæты фæдыл цæуынц. Къуындæг ла?-
гæтгонды рæбын танхъаджын лæппутæ хохфæз-
гъæртæ æвгæнынц вагонеткæтæм.
— Хорз ыл фæтых стут. — Оæ куыстæй сыи
æппæлы Валодя.
Лæппутæ ницы дзурынц. Гиуæрги таæнæдэур-
гæ йæ цæст хæссы алфæмблан.
„Ныр тагъд хъуамæ раэыва æрзæт. Хорз б1лр-
сынц лæппутæ",
— Алæма дæ фиййаг мын фенын кæн, лæд-
пу. Жажиты Алихан фиййаг дæтты хисдæр^æ
æмæ йæ хид сæрфгæ фæстæ лæууы.
— Йæ хъæд дыц нæ бæззы, зыкъуыртæ у, дæ
къухтæ дын фæриссын кæидзæн.
— Фиййаджы сæр дзы уый бæрц нæ дæр, хъæ-
уы,~дзуапп дæтты Алшйшы бæсты Габуты Хав-
дзкери. Фидаркъæдзæх у, стыр фæзгъæртæ сш,
фылдæр сæ армæй фæисæм вагонеткæтæм.
— Дæрынчын та куыд у, лæппу?—фæрсы Г.а-
уæрги бæрзонд, саулагъз лæипулæджы.
— Бузныг, кæд ын ницы уал уаид, „Кæца^й
зоны, мæ фырт рынчын кæй уыд, уый та?" —дис-
гæнгæ. хъуыды кæны.
Куы иу ран, куы иннæ ран ферттивы Мæргъа-
253

ты Гиуæргийы урс нымæт худ æмæ сусæг су-
су-бусуйыл æфтауы адæмы. Гиуæрги уæддæр йæ
цыд кæны æмæ кусджытæ раздæрау æнхъæлынц,
ома уыцы иу рæстæджы алы ран æмхуызоп ис
Мæргъийы фырт.
Хисдæр нæ чъил кæны. Адæм та сусу-бусу-
йыл бафтыдысты, зæгъгæ, дам, дунейы фæллой
уæгъды бабын кодта ацы туннелты.
* — Нæ, хъуыстай иу бон Петросянмæ — хисдæ-
ры ныфс, дам, дзæгъæлы нæу.
’ —Петросян, лæг кæуыл баууæнда, ахæм у.
Фæлтæрд геолог у, ныр æхсæз азы ам кусы, стæй
дзы Гиуæрги дæр тынг райгонд у.
— Цымæ.. хисдæртæ та цы зæгъынц, хисдæр-
тæ? Хъуыды кæныс, айразмæ куы ахъæр, завод,
дам, æхгæд хъуамæ æрцæуа, дарддæр,- дам, æр-
зæт нал зыпы,
- — Хисдæртæ бæргæ æууæндынц Гиуæргийыл,
фæлæ нæ зоиыс, дзырд хъуыддагæй куынæ бах-
хæст уа, уæд дызæрдыггаг кæны.
— Уæртæ Гугешашвили ацырдæм рацæуы, ба-
фæрсæм*ма йæ, уый Гиуæргииы рахиз цонг у
æмæ зондзæн, хабар куыд у, уый.
~ Байрйат, лæппутæ!
— Хуыцауы салам дæ уа, Акъакъи!
— Фехъуыетат ног хабар, Скъæтты комы разынд
æрз&т& ныгуылæн контур, æниу Гиуæрги афтæ,
254

зæгъгæ, дам, уый кæрон дæр ма хъуамæ уа. Ныр
дызæрдыггаг нал у, йæ хурскæсæйнаг контур На-
дарвазыл кæй ахызт, уый. Къуапсайы Джоджо-
райы рахиз фарс кæм скъахтам, уым дæр ных-
хæццæ сты æрзæтмæ, стæй куыд диссаджы хъæз-
ныг æрзæт у! Джоджорайы бын дунейы хæзна-
тæ ис...
Хæхтæ сæ гæрзтæ æркалдтой, зымæг басаст,
тарст халонау фæтахт риуæй дызæрдыгдзинад
«æмæ уалдзæг уæлахизы нысанæн сыгъзæрин ты-
рысатау æрсагъта рындзытыл дидинвæлыст цым
♦бæлæстæ.
Ныр æртæ азы лæгæй-лæгмæ удуæлдай тохы
«бацыдысты дызæрдыгдзинад æмæ ныфс, хæхтæ
•æмæ адæймаг...
Ныр æртæ азы æнцой нал зоны бæстæ. Нæры
*арв, нæры зæхх уæлийæ, нæры зæхх Оынæй.
Куы мæсты кæнынц, куы та сабыр вæййынц
хæхтæ.
Уырзыйас лæгтæ сын зилынц, зилынц сæ зæр-
дæйы бырæутæ æмæ уæддæр нæ хæццæ кæнынц
бæллицаджы талынг дыдæгътæм. Лæгæтты тæ-
дзынæг æмбæлы танхъайыл, цъыгск-цъыкк кæны
рæстæгхынцæг .сахатау æмæ. æрбалæууыд æр-
тыкгсаг уалдзæг. ’ *'
255

Уый уыдис 1900 азы уалдзæджы, Къуанеамш
Мфррьиты Гяуæрги куеынмæ куы ’рцыд, уый æр-
тыккаг уалдзæг. Гпуæрги сбæлвырд кодта, Къуа-
исайы хæхты щшк æмæ здыйы иттæг стыр мадан
кæй ис, уый. Геологон сгарæгпарти есардта æр-
зæта хурскæсæн æмæ хурныгуылæв хæйттш
æмæ сбæлвырд кодта, зæгъгæ, æрзæты фæдтæр
цæуы ноджы дарддæр. Геологон парти йæ куыст
кæны дарддæр. Æмæ уыцы иартийæн разамьшзд
кæны уресæр, фæлæ нырма тыхджын зæрдæ гео-.
лог Мæргъиты Гиуæрги. Иу бакастæй хæхтау
тызмæггоид зыны ацы къæсхуыр лæг. Фæлæ
пын ныккæсут йæ зæрдæмæ æмæ дзы фендзыс-
тут дунейы хæрзиудяштæ, бæллицтæ æмæ рухс
фæндтæ.
Зæгъынц, зæгъгæ, д*м, Гиуæрги зоны хæхты
æцзаг. Арæх семæ ныхас кæны сæхи æвзагыл.
Цыдæр тых æй ласта суанг сабийæ фæстæмæ
хæхтæм. Алы хатт дис кодта, зæгъгæ, куыд бæр-
зонд сты. Уæлыгæс ма куы уыдис, уæд дæр
арæх каст, сæ ныхтыл куыд тыхстысты мигътæ
æмæ йæ мид-зæрдæйй бæллыд:
Уæлæ мæй, дæуæй куы уаин,-
Хæхты сæрмæ схизыс,
Уæлæ мигъ, дæуæй куы фестив,
Цъититæм ысхизыс...
256

Дис кодта хæхтыл, Тбплисы гимназы ма куы
ахуыр кодта, уæд æмæ уымæн бацыд уый фæс-
тæ Новочеркасскы институтмæ. Уæдæн фæстæмæ
Гиуæрги хæхтæй.нæ хицæн кæны. Хæхтæ йын
худтысты йæ бæллицтыл, се ’хсæрдзæцты хъæлæ-
сæй йыл æнæввæрсон къæл-къæл кодтой. Фæлæ
Гиуæргипæн сусæг тохмæ спдтау иудадзыг нæ
хъусы зæлланг кодтой зынгзæрдæ комиссары
ныхæстæ: „Лæджы куы бафæнда, уæд гæиæн
цæмæн нæй, уый дæр бакæпдзæн!"
. Æмæ мæнæ иу боп дисы бахаудтой хæхтæ-
уырзыйас лæг куыд сбæрзокд ис, зæгъгæ! Уый’
сын айгæрста сæ риу, ныххызт дзы æмæ дзы
ссардта зынаргъ хæзна. Цас арфдæр хизы бын-
мæ гезенгæ!ш, уый бæрц бæрзондæй-бæрзондæр
кæны сæ цæсты, дыдзы хуры тын æфсæрмы сыр-
хау хъазы хæхты цæсгомыл æмæ „уырзыиас лæ-
джы44 раз сæргуыбырæй лæууынц алæмæты бæс-
ты рæсугъды дурдзавд снхтæ.
17*
25Т

СÆИРÆГ Т Æ
Бестауты Г.—Таурæгъ бæллицты чипыгæй
Дзугаты Г.—Дыууæ СарæГш. ...:....
Тедеты Г.—Урс æхсæвтæ
Плиты И.—Бузныг, Петро
Хоцуашвили Е.—Абриа (ХаребатыБл. тæлмац)
Гелашвили Л.—-Хæхтææмæ адæймæгтæ
(ПартыхтыМ. тæлиац)
Бестауты Г.—Æндонгъуыз тырысатæ • • • •
Хацырты С—Саулагъз чызг- •
Дзудцатьт X.—Чеселтгом
Æснанпшли 0.—Æрмдæсны (Нартыхты М.
тæлмац)
Букуылты А.—Хæхты хъæбул
ГайтыЕ. —Зæрдæ куы фæраны • ♦ .
Тедиашвили И.—-Горæтæй хъæумæ
(Харебаты Л. тæлмац)
Годжыцаты Я.—Финйауы бæллицтæ
Мамиствалов А,—Царды асинтыл
Харебаты Л.—Адæмы уарзон -...*.'
Голоты Вл.~Абреуаг лæппу
Гайты Е.—Арфæйаг • •
Къудухты Г.—Зæрдæйы фæндиаг . . . .
Бестауты Г.—Хæхтæ дис кæнынц—куыд
бæрзонд у

.Юго-Осетинское отделение сошха
журналистов Грузии
ТРУД-ИСТОЧНИК ЖИЗНИ
ОЧЕРКИ
(на осетинском языке)
Госиздат Юго-Осетии
Пхинвали—1962
ЬОЗЬбЭШ СОЬОШПЬ Зд63(П<30С?Э&;>
^Л(П36--(ЗЬ(П360&ОЬ ШШ6
бб^сЗЗОЗОЬО
ЬэЗЬбодог) ооЬдотоЬ ЬЬаедаЭо
(ЗЬобзоеро—1902
Редактор Вл. М. Гаглоев
Худижиик А, Д. Ванеев
Техредактор Н. С. Сиукаев
Корректор А. И. Техов
Сдано б набор 17. X. 1962 г. Подписано к печати
9. XI. 1962 г. Заказ №1013. Формат бумаги 70x103 »/31 см
II <д. листов 7,6. Печатных листов 9. ЭТ 00820.
Тираж 1000 экз. Цена В8 коп.
Цхинвальская типография Грузглавйздата,
г. Цхинвали, ул. Исака, >« 2.