БУТУНИТТИФОҚ КОММУНИСТ (большевик) ЛАР ПАРТИЯСИ МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ ҚАРОРИГА МУВОФИҚ БОСИЛДИ


Пролетарии всех стран, соединяйтесь?
ИНСТИТУТ МАРҚСА — ЭНГЕЛЬСА — ЛЕНИНА
при ЦК ВҚП(б)
И.В.СТАЛИН
СОЧИНЕНИЯ
огиз
ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ПОЛИТИЧЕСҚОИ ЛИТЕРАТУРЬУ
Моск в a • 1947


Бутун дун’ё пролетарлари, бирлаишнгиз/ вКП(б) МАРҚАЗИЙ ҚОМИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
МАРҚС —ЭНГЕЛЬС —ЛЕНИН ИНСТИТУТИ
УЗБЕҚИСТОН ФИЛИАЛИ
И.В.СТАЛИН
АСАРЛАР
УЗБЕКИСТОН ССР ДАВЛАТ НАШРИЕТИ Toшкен m .1949


И.В.СТАЛИН
TOM
7
192 5


Таржимани
ЎзК(б)П Марказий Комитети тасдиқлаган


VII
СУЗБОШИ
И. В. Сталин Асарларининг еттинчи томига 1925 йилда ёзилган асарлар кирган.
Бу даврда ишчилар синфи блан деҳқонлар боль- шевиклар партиясининг раҳбарлиги остида халқ хўжа- лигини тиклаш ишини тугалламоқда эдилар. Советлар мамлакати социалистик индустрлаш даврига кўчмоқда эди, большевиклар партиясининг XIV с’езди мамла- катни социалистик индустрлаш шиори остида ўтди. Мамлакатамиз тараққиётининг характери, истиқболи тўғрисидаги, Совет Иттифоқида социализмнинг тақ- дири тўғрисидаги масала бу вақтда партия олдида амалий масала бўлиб турар эди.
«РКП(б) XIV конференцияси ишларининг якунига доир», «Савол ва жавоблар», «Октябрь, Ленин ва тараққиётимизнинг истиқболи», «ВҚП(б) XIV с’езди- га Марказий Қомитетнинг сиёсий ҳис-оби» ва бошқа асарларида И. В. Сталин большевиклар партиясининг капиталистик қуршов шароитида СССРда социализм ғалабаси сари тутган бош йўлини ҳартомонлама асос- лаб беради ва капитализм реставраторлари бўлмиш троцкийчи ва зиновьевчиларнинг таслимчилик йўлини фош қилади.


VIII
СУЗБОШИ
Ишчилар синфининг деҳқонлар блан иттифоқини мустаҳкамлаш, меҳнаткашлар оммасини ва ёшларни тарбиялаш ҳамда уларни социалистик жамият қуриш ишларига актив қатнаштириш тўғрисидаги масалалар «Димовка тўғрисида», «Пролетариат ва деҳқонлар тўғ- рисидаги масалага доир», «Қишлоқдаги комсомол акти- ви тўғрисида», «Қомсомолнинг вазифалари тўғрисида», «Бутуниттифоц пролетар студентлар биринчи конфе- ренциясига», «Шарқ халқлари Университетининг сиё- сий вазифалари тўғрисида», 1925 йил 14 октябрьда агитпроплар кенгашининг қатнашчилари блан ўтка- зилган суҳбатда ва бошқа асарларда ойдинлаштири- лади.
Еттинчи томга капитализмнинг жуз’ий стабилиза- цияси шароитида чет мамлакатлардаги коммунистлар партияларининг аҳволи ва вазифаларига «бағишлан- ган, чунончи: «Қомпартияларнинг халқаро аҳволи ва вазифаларига доир», «Чехословакия компартияси тўғ- рисида», «Югославиядаги миллий масалага доир», «Германия компартиясининг истиқболи ҳақида ва большевиклаштириш тўғрисида» ва «Уртоқ Me—ртга хат» деган мақола ва нутқлар кирди.
РКП(б) Марказий Комитетининг 1925 йил 19 яьғ варьдаги пленумида сўзланган нутқ, 1925 йил 14 ок- тябрьда агитпроплар кенгашининг қатнашчилари блан ўтказилган суҳбат, «Қомсомольокая Правда» редак- цияси а’золарига хат ва Д—ов, Me—рт ҳамда Ерма- ковский ўртоқларга ёзилган хатлар биринчи марта э’лон қилинади.
ВКП(б) МК ҳузуридаги Маркс — Энгелъс — Ленин, институти


192 5


з
ИШЧИ ВА ДЕҲҚОН ХОТИН-ҚИЗЛАР, ИЛЬИЧ ВАСИЯТЛАРИНИ ЁДИНГИЗДА ТУТИНГ ВА БАЖАРИНГ!
Меҳнаткашларнинг буюк доҳиси ва устози, биз- нинг Ленинимиз бир йил бурун орамиздан кетатуриб, бизга васиятлар қолдирди, коммунизмнинг узил-кесил ғалабаси сари борадиган йўлларимизни кўрсатиб бер- ди. Ишчи ва деҳқон хотин-қизлар, Ильичнинг бу ва- сиятларини бажаринг! Болаларингизни ана шу васи- ятлар руҳида тарбияланг!
Уртоқ Ленин ишчилар блан деҳқонлар иттифоқини бор кучимиз блан мустаҳкамлашни бизга васият қи- либ қолдирди. Ишчи ва деҳқон хотин-қизлар, ана шу иттифоқни мустаҳкамлангиз!
Уртоқ Ленин меҳнаткашларни ишчилар синфининг ички ва ташқи буржуазияга қарши курашида унга ёрдам беришга ўргатди. Ишчи ва деҳқон хотин-қиз- лар, бу васиятни ёдингизда тутинг! Янги ҳаёт қура- ётган ишчилар синфи ҳокимиятини қўллаб-қўлтиқ- ланг!


4
И. В. С Т А Л И Н
юксак туташга ўргатди. Ишчи ва деҳқон хотин-қиз- лар, бу партия атрофида маҳкам бирлашинг, у сиз- нинг партиянгиздир!
Ильичнинг вафотига бир йил тўлган кунда партия, партия блан биргаликда янги ҳаёт қураётган ишчи ва деҳқон хотин-қизларга кенг йўл берилсин, деган ши- орни майдонга ташлади.
И. Сталин
1925 йил 5 январьда ёзалган.
„Работница” журналининг
1925 йил январь ойида чиққан
1-нчи сонида босилган


5
ЎҚИТУЧИЛАР С ЕЗДИГА1
Халқ ўқитучилари лашкари социализм асосида янги ҳаёт қураётган мамлакатимиз меҳнаткашлари буюк армиясининг энг зарур қисмларидан бирини таш- кил этади.
Қўп миллионли меҳнаткаш деҳқонлар оммаси иш- чилар синфи блан ёнма-ён қадам ташлаб социализм сари боргандагина, ишчилар синфи меҳнаткашлар оммасига муттасил раҳбарлик қилиб тургандагина, ишчилар синфининг социализм сари бораёттан йўли ғолибона йўл бўлади.
Бундай раҳбарлик бўлмаганда, пролетариат дик- татураси бўлиши мумкин эмаслигини, бундай дикта- тура бўлмаганда эса, мамлакатимиз озод ва муста-қил бўлаолмаслигини қишлоқ ўқитучиси билиши лозим.
Қишлоқ ўқитучиси ўз халқига, ўз халқининг озод ва мустақил бўлишига ҳақиҳатан ҳам хизмат қилмоқ- чи бўлса, деҳқонлар оммасини ишчилар синфи блан боғловчи воситалардан бири бўлиб қолмоғи лозим — қишлоқ ўқитучисининг асосий вазифаси ана шу.-
И. Сталин
1925 йил 6 январь.
„Учйтельская Газета“ № 2,
1925 йил 10 январъ


6
„КРАСНАЯ МОЛОДЕЖЬ" журналининг ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА2
Уртоқ Сталин редакция а’золари блан суҳбатда журналнинг вазифаларига тўхталиб, бундай деди:
Партиясиз пролетар студентларни Совет ҳокими- ятининг ва коммунистлар партиясининг ишига жалб қилишни журнал ўзига асосий вазифа қилиб олиши керак. Журнал амалда совет студентларининг ҳақиқий журнали бўлгандагина, бу мақсадга эришаолади. Олий ўқув юртлари, Маориф халқ комиссарлиги органлари ва шу кабиларнинг ишларида, албатта, ҳали бирқанча камчиликлар бор. Ишимизни умумий куч блан яхшила- шимиз учун, бу камчиликларни бошқаларга қараганда яхшироқ биладиган студентлар уларни ҳамавақт очиб туриши, танқид қилиши ва бу камчиликларни кўрсатиб бериши лозим. Шу сабабли партиясиз пролетар сту- дентлар орасидаги энг яхши кишиларни журналга кўпроқ қатнаштириш керак. Бу журнал студентлар- нинг ўз журнали эканини, уларнинг ишлашига ва ўсишига ёрдам берадиган журнал эканини студентлар билмоқлари керак.
Ўртоқ Сталин журналдаги айрим бўлимларнинг вазифасига тўхталиб, қуйидагиларни айтди:


«КРАСНАЯ МОЛОДЁЖЬ» ЖУРНАЛИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТУҒРИСИДА 7
Журналнинг сиёсий бўлимида партия ва Совет ҳокимияти олиб бораётган ишнинг асосий масалала- ринигина ёритмоқ зарур. Бошқа журналларнинг мақо- лаларини бунда такрорлашнинг ҳожати йўқ. Иттифо- қимиздаги ҳарбир матбуот органининг умумий ишда тутган муайян ўрни бўлиши керак. «Студентлар ҳаё- ти», «Адабиёт», «Фан ва техника» бўлимлари жуда кенгайти'р!или11ги лозим. Студентлар хусусан шу бўлим- ларда фаол қатнашаоладилар ва ўзларини кўрсата- оладилар. «Олий мактаб реформаси» бўлимида айрим масалаларни муҳокама қилишда ўқитучи ва профес- сорлар блан бир қаторда студентларни ҳам тортмоқ зарур.
Журнал «Студентларга яқинроқ бўлмоқ керак» деган шиорни амалга ошириш блан ўз вазифасини яхшироқ бажаради ва ҳақиқатан ҳам совет студент- ларининг ўз органи бўлади.
„Красная Молодёжь" журнали
№ 1 (5), 1925 йил январъ


8
РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ ВА МАРКАЗИЙ КОНТРОЛЬ КОМИССИЯСИ ПЛЕНУМИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ3
1925 йил 17 январь
Уртоқлар! Марказий Қомитет Секретариатининг топшириғига биноан, мен мунозарага доир ишлар ҳа- қида ва мунозара блан боғлиқ резолюциялар ҳақида <ба’зи зарур ахборотни билдирмоқчиман. Афсуски, Троц- кийнинг хуружи тўғрисидаги масалани ўзининг ишти- рокисиз муҳокама қилишга мажбурмиз, чунки, бугун «беришган хабарга қараганда, у бетоб бўлиб қолгани учун пленумга келаолмас эмиш.
Уртоқлар, сизларга ма’лумки, бу мунозара Троц- кийнинг хуружидан, унинг «Октябрь сабоқлари»дан бошланди.
Мунозарани Троцкий бошлади. Партия мунозарага мажбур қилинди.
Партия Троцкийнинг хуружига жавобан, унга асо- сан икки айб қўйди. Биринчидан — Троцкий ленинизм- ни ревизия қилмоқчи бўлади; иккинчидан — Троцкий партия раҳбарлигини тубдан ўзгартирмоқчи бўлади.
Троцкий партия томонидан қўйилган бу айблар тўғрисида ўзини оқлаш учун ҳечнима демади.


РКП(б) МҚ BA МКК ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
9
-(
кий бетоб бўлиб долди, бинобарин ўзини оқлаш учун бирон нарса айтаолмади, деган гапдан иборат бўлади. Аммо бунга партия айбдор эмас, албатта. Троцкий партияга .қилган ҳар галги ҳужумидан кейин иситма- лайверар экан, бунга партия айбдор эмас.
Бугун Марказий Комитет Троцкийнинг аризасини (Марказий Қомитетга 15 январьда ёзган аризасини) олди. Троцкий бу аризасида, мунозарани чуқурлашти- риб юборишни ва масалани кеокинлаштириб юборишни истамаганим сабабли майдонга чиқмадим ва ўзимни оқламоқ учун ҳечгап айтмадим, дейди. Бундай важ- нинг қанчалик тўғрилигига ишонса ҳам, ишонмаса ҳам бўлади, албатта. Шахсан мен бунга ишонмайман. Би- ринчидан, Троцкийнинг партияга қарши чиқишлари муносабатни кескинлаштиришига қачондан бери унинг фаҳми етадигаи бўлиб қолибди? Троцкий бу ҳаҳиқатни қачон фаҳмлаб олибди? Ахир, Троцкий биринчи марта партияга қарши чиқаётгани йўқ-ку, унянг партияга қарши чиқишлари муносабатни кескинлаштиришига у биринчи марта ҳайрон бўлаётгани ёки афсусланаётгани йўқ-'ку. Иккинчидан, Троцкий партиядапи муносабат- лар ёмонлашмасин деб, ҳақиқатан ҳам ғам еса, нима учун партиянинг раҳбар ядросига қарши ёзилган ва муносабатларни ёмонлаштирадиган, кескинлаштиради- ган «Октябрь сабоқлари»ни бостириб чиқарди? Шу- нинг учун ҳам мен, Троцкийнинг бу важлариии бу- тунлай асоссиз, деб ҳисоблайман.
Троцкийнинг 15 январьда Марказий Қомитетга берган аризаси тўғрисида бир-икки оғиз сўз. Бу ариза туғрисида боя айтиб ўтган эдим, бу ариза Марказий Комитет ва Марказий Контроль Қомиссиясининг а’зо- лаРига тарқатилган. Аввало Троцкийнинг, партия 2 pj


10
И. В. С Т А Л И Н
кўрсатишига мувофиқ, ҳарқандай вазифани эгаллашга тайёр эканлиги, ran Троцкийнинг бундан кейин ҳам хуруж қилиши мумкинлиги устида боргани учун, унинг ўз устидан ҳарқандай назоратни қабул қилишга тайёр эканлиги, ва иш манфаатини кўзлаб, ўзининг тезлик- да Реввоенсовет раислиги вазифасидан олинишини мутлақо зарур деб ҳисоблаётгани ҳақидаги гапларини қайд қилиб ўтмақ ва ма’лумотга олиб қўймоқ лозим.
Албатта, бу гапларнинг ҳаммасини ма’лумотга олиб қўймоҳ лозим.


РКП(б) МК ВА МҚҚ ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
11
ҳужжатлар илгариги вақтда партия учун раҳбарлик аҳамиятига эга эди ва ҳозир ҳам шундай аҳамиятга эга бўлиб турипти. Унда яна шундай ҳужжатлар хам борки, бу ҳужжатлар бутунлай салбий характерда бўлиб, салбий аҳамиятга эгадир, ва партия бундай ҳужжатлар блан келишаолмайди. Троцкий ўзининг «перманент революция» назариясини қайси хил ҳуж- жатлар қаторага қўшади? Ижобий ҳужжатлар қато- ригами ёки салбий ҳужжатлар қаторигами? Троцкий ўз аризасида бу тўғрида ҳечнима демаган. У, маса- ладан бош тортган. У, масалани четлаб ўтган. Шунинг учун ҳам Троцкийни ленинизмни ревизия қилишда айблаш ўз кучида қолади.
Сўнгра Троцкий, XIII с’ездда ҳал бўлган масала- лар юзасидан Марказий Комитетда ҳам, Меҳнат ва Мудофаа Кенгашида ҳам ва айниқса мамлакат ол- дида ҳам бу ҳал қилинган масалаларни бевосита ва билвосита қўзғайдиган бирор таклиф блан чиқма- ганман, дейди. Бу ran нотўғри. Троцкий XIII с’ездда нималар деган эди? У, кадрлар ярамайди ва партия раҳбарлигини тубдан ўзгартиш зарур, деган эди. У энди «Октябрь сабоқлари»да нималар демоқда? У, партия ядроси ярамайди ва уни олмаштириш зарур, де- моқда. «Октябрь сабоқлари»дан чиқадиган хулоса шу. «Октябрь сабоқлари» шу хулосани асослаш учун нашр қилинган. «Октябрь сабақлари»нинг мақсади ҳам шу. Шунинг учун ҳам Троцкийни партия раҳбарлигмни туб- дан ўзгартишга урунишда айблаш ўз кучида қолади.
• Шунга кўра, Троцкийнинг аризаси бошдан-оёқ чин ма’нодаги узр бўлмай, балки дипломатик найранглар йиғиндисидан ва партия аллақачон ҳал қилган эски жаижалларни қўзғашдан иборатдир.
2*


12
И. В. С Т А Л И Н
Партия Троцкийдан бунақа ҳужжат талаб қилма- ган эди.
Партия ўэийинг илгариги ёки ҳозирги лидерлари- дан дипломатик найрангларни эмас, балки ўз хато- ларини виждонан э’тироф қилишни талаб этишини, афтидаи, Троцкий тушунмаган, ва буни бирор вақт тушунишига ҳам шубҳам бор. Уз хатоларини очиқ- дан-очиқ э’тироф қилишга Троцкийнинг юраги дов бермагаига ўхшайди. Партиянинг ўз куч-қуввати ва қадр-қимматини сезиш ҳисси ўсганяни, партия ўзини хўжайин деб ҳис қилаётганини ва партия биздан ва- зият тақозо .қилгаида унинг олдида бош эга билиши- миэни талаб этишини Троцкйй тушунмаган. Троцкий ана шуни тушунмаган.
Троцкийнинг хуружига бизнинг ташкилотлари- миз қаидай баҳо беришди? Маҳаллий ташкилотлари- мизнинг бу масалада кўпгина резолюциялари борлиги сизга ма’лум. Бу резолюциялар «Правда»да босилган. Уларни уч категорияга бўлиш мумкин. Бу резолю- цияларнинг бир катвгорияси Троцкийни партиядан чиқаришни талаб қилади. Иккинчи категорияси Троц- кийии Рев1военсоветдан олиб ташлашии ва Сиёсий бюродан чиқаришни талаб қилади. Резолюцияларнинг учинчи категорияси Троцкийни Реввоенсоветдан олиб ташлаб, Сиёсий бюрода шарт блан қолдиришни талаб қилади. Москва, Ленинград, Урол, Украина- даги ўртоқларнинг бугун Марказий Қомитетга юбор- ган резолюция лойиҳаси ҳам учинчи категорияга ки- ради.
Троцкийнинг хуружи ҳақидаги масала юзасидан тақдим этилган резолюцияларнинг учта асосий гуруҳи ана шулар.


РКП(в) МҚ BA МКК ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 13
Марказий Комитет ва Марказий Қонтроль Қомис- сияси бу резолюциялардан бирини танлаб олиши ке- рак.
Мунозарага доир ишлар тўғрисида сизга беради- ган ахборотим ана шулардан иборат.
И. Сталин. Троцказм тўғрисида.
AL, 1925


14
РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ
ПЛЕНУМИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1925 йил 19 январь
Мен ўртоқ Фрунзенинг таклифини ҳартарафлама қувватлаш учун сўз олдим. Менинг фикримча, биз бу ер- да уч нарса тўғрисида қарор қабул қилишимиз керак.
Биринчидан, ўртоқ Фрунзенинг яна беш миллион сўм ва ҳаммаси бўлиб 405 миллион сўм маблағ чиқа- риш тўғрисидаги таклифини қабул қилмоқ керак.
Иккинчидан, ўртоқ Фрунзени Реввоенсовет раиси қилиб тасдиқлаш тўғрисида қарор қабул қилмоқ ке- рак.
Учинчидан, янги Реввоенсоветга ҳарқанча бўлса ҳам одам бериб ёрдам кўрсатишни партияга вазифа қилиб юкламоқ керак.


РҚП(б) МҚ ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
15
армияси тўғрисида, армияни ҳарбий хавф-хатарларга шайланиб тураолмайдиган оддий милицияга айланти- риш тўғрисида бормоқда.
Мен қат’ий қилиб шуни айтишим керакки, бундай тугатучилик кайфиятини қат’ий суратда тугатмоқ ке- рак.
Нима учун? Шунинг учунки, кейянги ваҳтда халқ- аро ваэият тубдан ўзгарабошлади. Янги шарт-шароит. лар етилиб, улар бизга янги хавф-хатарлардан дарак бермоқда ва биз бу хавф-хатарларга қарши шайла- ниб туришимиз лозим. Интервенция масаласи яна актуал масала бўлмоқда.
Хўш, .қандай фактлар бор?
Биринчидан, Шарқда мустамлакалар ҳаракати ва умуман озодлик ҳаракати кучаймоқда. Ҳиндистон, Хитой, Миср, Судон империализм учун энг муҳим ба- залардир; Унда мустамлакалар ҳаракати ўсмоқда ва тобора ўсади. Бу ҳол улуғ давлатлардаги ҳукмрон та- ба-қаларни бизга қарши, Советларга қарши қўзғотмас- дан қўймайди, чунки улар Шарқдаги аиа шу унумдор ерга тушган уруғларнинг етилишини ва униб чиқиши- ни биладилар. Бу уруғлар албатта униб чиқади.


16
И. В. С Т А Л И Н
Англия блан Франция бир-бирининг кетидан қувиб, Австрия-Венгриянинг емирилиши натижасида Болқон- да барпо бўлган янги давлатларда ўз т.а’сирини ку- чайтиришга ҳаракат қилаётгани,— ана шуларнинг ҳам- маси ўтган уруш тарихидан бизга ма’лум воқиаларни эслатади, ўтган уруш олдидан бўлиб ўтган воқиалар- ни эслатади. Албаниядаги аҳвол тасодифий бир ҳодиса эмас5, ана шу бир парча ерда ўз та’сирини мустаҳ- камлаш учун «буюк давлатлар орасида кураш бормоқ- да. Ана пгуларнинг ҳаммаси Узоқ Шарқда вазиятнинг оғирлашгани муносабати блан ва Шимолий Африкада янги истиқболлар очилаётгани муносабати блан бутун Европада кучлар тайёрланаётганидан ва бу кучлар қайтадан тўпланаётганидан дарак беради. Ана шулар- нинг ^аммаси янги урушнинг шарт-шароитларидир. Янги уруш эса бизнинг мамлакатимизга та’сир қил- масдан қолмайди.
Учинчи факт: Англия ишчилари орасида револю- цион кайфият кучаймоқда. Бу — жуда муҳим факт- дир. Англия — Европада ҳукмрон мамлакатдир. Ан- глия касаба союзлари Генерал кенгаши блан Ишчи партияси орасида бошланган ихтилоф, Англйядаги Ишчи партияси ичида бошланган ва авж олаётган ноиттифоқлик — буларнинг ҳаммаси Англияда қандай- дир революцион, қандайдир янги бир нарса ўсиб бо- раётганидан хабар беради. Бу ҳол Англиядаги ҳукм- рон табақаларни тапивишга солмоқда. Бу ҳол уларни Совет Россиясига қарши ғазаблантирмай қолмайди, чунки Айглиядаги ҳаракат Россия блан дўсглик бай- роғи остида жонланмоқда.


РҚП(б) МҚ ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
17
етилаётгани муносабати блан ва, албатта, эрта-индин эмас, балки бирнеча йилдан кейин муқаррар уруш чиқиши муносабати блан, уруш Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам ички тангликни, революцион кризисни кескинлаш- тирмай қолмаслиги муносабати блан,— ана шу муно- сабат блан бизнинг олдимизда ҳарқандай тасодифга тайёр туриш масаласи кўндаланг бўлиб туради. Me- нинг фикримча, Ғарбдаги революцион ҳаракат кучла- ри кўпроқдир, бу кучлар ўсмоқда ва янада ўсади, бу кучлар ба’зи жойларда буржуазияни ағдариб ташлай олади. Бу турган ran. Аммо бу кучларнинг саҳланиб- қолиши жуда қийин бўлади. Лимитрофлар, масалая Эстония, Латвиядаги мисоллар пгуни яққол кўроатади. Атрофимиздати мамлакатларда вазият оғирлашганда армиямиз ҳақидаги, унинг куч-қуввати ҳаҳидаги^ унинг тайёргарлиги ҳақидаги масала бизнинг олди- мизда албатта энг муҳим масала бўлиб туради.
Бундан, биз бундай вазиятда бирор мамлакатга қарши албатта актив ҳужум қилишимиз лозим, деган. ма’но чиқмайди. Бундай ма’но чиқарилса, нотўғри бў- лади. Башарти бирор кишининг миясига шундай фикр келса, хато бўлади. Бизнинг байроғимиз илгаригидек тинчлик байроғи бўлиб қолаберади. Лекин уруш бошлангундай бўлса, биз қўл қовуштириб ўтираолмай- миз,— урушга киришимиз, лекин шунда ҳам энг кейин киришимиз лозим бўлади. Ушанда ҳам биз тарози палласига ҳал қилучи тош қўймоқ учун, тарози палла- сини бир томонга босиб кетадиган тош қўймоқ учун киришамиз.


18 И. В. С ТА л ин
ўргатиигимиз, техникани яхшилашимиз, химияни, авиа- цияни яхшилашимиз ва умуман Қизил Армнямизни юқори даражага кўтаришимиз лозим. Халқаро вазият биздан шуни талаб қилаётир.
Мана шунинг учун ҳам, ҳарбий идоранинг талаб- ларини албатга ва ҳат’иян қувватлашимиз лозим, деб ўйлайман.
£иринчи марта босилди


19
„РАБОЧАЯ ГАЗЕТА‘ТА6
Устозимиз, йўлбошчимиз Ильични ёдингизда ту- тинг, оевинг, ўрганинг.
Ички ва ташқи душманларга қарши Ильич син- гари курашинг ва уларни енгинг.
Ильич сингари янги турмуш, янги ҳаёт, янги мада- ният қуринг.
Майда-чуйда ишлардан ҳечқачон бош тортманг, чунки майдадан йирик пайдо бўлади,— Ильичнинг энг муҳим васиятларидан бири ана шу.
И. Сталин
„Рабочая Газета” № 17,
1925 йил 21 январь


20
ЎРТОҚ Д—ОВГА ХАТ
Ўртоқ Д—ов!
Қечикиб жавоб қайтараётирман: фурсат камлиги- дан вақтида жавоб бераолмадим.
1) Менимча, Сиз мақолани яхши ўқимагансиз7, йўқса, у-ндан «бир мамлакатда ооциализмнинг ғалаба- си тўғрисида» Ильич мақоласидан келтирилган цита- тани топар эдингиз.
2) Агар мақолани диққат блан ўқиб чиқсангиз, ун- да социализмнинг тўла ғалабаси тўғрисида ran бор- май, балки умуман социализм ғалабаси тўғрисида, я’ни капиталистларни ва помешчикларни ҳайдаш, ҳокими- ятни 'Қўлга олиш, империализм атакаларини қайтариш ва социалистик хўжалик 'қура-бошлаш тўғрисида ran бораётганини англаб олар-сиз,— ана шуларшинг ҳамма- сини бир мамлакатдаги пролетаршат уддалай олади, аммо «бирқанча мамлакат пролетарлари биргалашиб ҳаракат қилганла-ри» тақдирдагина реставрациядан батамом қутилиш мумкин бўлади.


УРТОҚ Д—ОВГА ХАГ
21
«консерватив Европага қарши бардош бераолмайди» деган ишонч блан Россияда Октябрь революциясини бошлаш тентаклик бўлур эди. Буни сийқаси чиқҳан одатдаги оппортунизм, троцкизм ва ҳарнарса дейиш мумкин-у, аммо марксизм деб бўлмайди. Башарти Троцкий назарияси тўғри бўлганда эди, нэп Россияси- ни социалистик Россияга айлантирамиз, «тўла социа- листик жамият қуриш учун ҳамма имкониятимиз» бор, деб тасдиқловчи Ильич ноҳақ бўлур эди. («Қоопера- ция тўғрисида»8 дег-а-н мақолага қаралсин).
3) Босилиб чиққан мақола «Сўзбоши»нинг бир қис- ми эканига э’тибор қилмаган бўлсангиз керак. Агар Сиз шу нарсага э’тибор берганингизда эди, менимча, «Сўзбоши»ни мукаммал ҳолда олиб ўқиш лозимлигини англаган бўлур эдингиз.
4) Ғалаба қозонган пролетар мамлакатини пассив бир нарса деб, бошқа мамлакатларнинг ғалаба қозон- ган пролетарлари ёрдам кўрсатмагунча бир жойда депсиниб турадиган бир нарса деб қараш — сиёсий тажрибамизда энг хавфли нарсадир. Россияда совет тузуми барпо бўлгандан кейин 5—10 йил ичида Ғарб- да революция бўлмайди, деб фараз қилайлик; бу даврда республик.амиз нэп шароитида социалистик экономика қураётган Совет Республикаси сифатида яшайди*, деб фараз қилайлик,— хўш, Сиз бу беш-ўн йил мобайнида бизнинг мамлакатимиз социалистик хў- жалик қуриш ўрнига, сув туйиш блан овора бўлади деб ўйлайсизми? Бир мамлакатда социализм ғалабасини * Бу иккинчи фаразни тўла асос блан айтаётирман, чунки Республикамизнинг куч-қуввати ошади ва ошгусидир, Ғарбдаги Уртоқларимизнинг ёрдами кўпаяди ва кўпайгусидир.


22
И. В. С Т А Л И Н
инкор қилиш назариясининг хавфли назария эканини англамоқ учун шу саволни бериш кифоядир.
Бундан, бу ғалаба тўла ва узил-кесил ғалаба бў- лади, деган ма’но чиқадими? Йўқ, бундай ма’но чиқ- майди (менинг «Сўзбошим»га ^аранг), чунки капи- талистик қуршов мавжуд бўлар экан, ҳамиша ҳарбий интервенция хавфи бўлади. Аммо шунга қарамай, бу мағлубият эмас, балки социализм ғалабасидир, буни ҳарким ҳам билади. Шу блан бирга, бу ғалаба бошқа мамлакатларда ҳам революциянинг ғалаба қозониши учун асосий шартдир,— бунга шубҳаланмаса ҳам бў- лади.
Менинг назаримда, масалан, Англия ва Америка- га ниобатан капиталистик жиҳатдан кам тараққий қилган мамлакатларда лролетар революцияси қилишга замин йўқ, деган эски ооциал-демократик назариядан ба’зи ўртоҳлар ҳали ҳам қутилмаганга ўхшайдилар.
5) 	Ильичнинг «Оқимга қарши»9 тўпламидаги ба’зи мақолаларини, унинг «Пролетар революцияси»10 тўғ- рисидага ва «Болалик касали» 11 номли брошюралари- ни ва шунингдек унинг «Кооперация тўғрисида» деган мақоласини такрор ўқиб чиқишингизни маслаҳат кў- раман.
Қоммунистлик саломи блан
И. Сталин
1925 йил 25 январь.
Биринчи марта босилди


„ДИМОВКА“ ТЎҒРИСИДА
РКП(б) Марказий Комитети Ташкилот бюросининг мажлисида сўзланган нутц 12 1925 йил 26 январъ
Гарчи марказий масала бўлмаса ҳам, аввало Сос- новский тўғрисидаги масалага тўхталаман. Гўё у қай- си бир матбуотда, бутун совет аппарати, ҳатто систе- маси чириб кетган, деб айтган эмиш,— уни ана шу жиҳатдан айбламоқдалар. Мен бундай гапларни ўқи- ганим йўқ, Сосновскийнинг бу тўғрида қаерда ёзга- нини ҳечким менга кўрсатгани йўқ. Агар Сосновский бирор жойда, Советлар системаси чириб кетган, деб ёзган бўлса, у контрреволюционер бўлур эди.
Мана, унинг китоби. Бу ерда бундай дейилган: «Ук- раин қишлоғини етарли даражада яхши билмайтуриб,. Димовканинг ҳамма украин қишлоқлари учун қанча- лик мисол бўлаолиши тўғрисида ҳукм юрпизаолмай- ман. Бу тўғрида Совет Украинасининг кучлироқ би- лимдонлари ҳукм юргизсинлар. Аммо мен, Димовка воқиаси яккаю-ягона воқиа эмас, деб айтаоламан. Маҳаллий матбуотда ўқиганларимдан, хизматчилар блан қилган суҳбатларимдан, деҳқонлар блан учра- шУвларимдан, қўлимг-а тушган баЪи ҳужжатлардан «димовкачилик» элементлари бошқа қишлоқларга ҳам ёйилганлигини пайқадим».


24
И. В. С Т А Л И Н
Бу жуда юмшоқ айтилган ran, ва бу ерда совет системасининг ёки бутун совет аппаратининг бузилган- лиги тўғрисида ҳечқандай ran ҳам йўқ. Шунинг учун ҳам, камиссия ёки айрим ўртоқлар томонидан Сосно- вскийга қарши қўйилган айблар нотўғри. Бувдай айбни губком қўядими, окружкомми, комиссиями ёки айрим кишмларми, — барибир, бу айб ҳечнима блан тасдиқ- ланмаган, бунга ҳужжат йўқ.
Аксинча, бу ерда Сосновокийнинг хизмати бор, деб айтмоқчиман. Бу тўғрида ҳечким ҳечнарса демади. «Правда» хизматини, Сосновский хизматини, Демьян Бедний хизматани,— уларнинг жонли турмушдаги бир нуқсонни олиб, бутун мамлакатга кўрсатиш учун мард- лик ^илтанларини,— бундай хизматни албатта қайд қилиб ўтмоқ керак. Уларнинг ҳаддан ошганликлари тўғрисида эмас, балки ана шу хизматлари тўғрисида гапирмоқ лозим.
Сосновский ҳаддан ошиб кетди, дейишади. |Ҳамма расмиятчиликка томон мойил бўлг.ан, ваҳоланки ҳам- ма иллат 'бошқа ёқда бўлиб, бутун ишни бузаётган бундай ҳолларда ҳаддан ошмоқ ҳам керак. Албатта шундай ■қилиш керак бўлади. Бу муқаррар. Бунда наф’дан бошқа ҳечнарса бўлмайди. Албатта, ба’зи кишиларни ранжитишга тўғри келади, аммо бунинг ишга фойдаои тегади. Айрим кишиларни бироз ран- житмай туриб, ишимизни яхшилай олмаймиз.


«ДИМОВКА» ТУҒРИСИДА
25
га назар ташлайдилар, деҳқонларга юз ўгиришни ис- тамайдилар, Москва блаи иттифоқ бўлишнинг ўзи ки- фоя қилмаслигини, деҳқонлар блан ҳам иттифоқ бўла билиш лозимлигини онгламайдилар. Асосий хато, қиш- лоқдаги ишимизнинг асосий хавфи-хатари ана шунда.
Кўпгина ходимларнинг айтишича, бизнинг марказ- да қишлоқ тўғрисида янги-янги нутқлар сўзлаш гўё бир расм бўлиб, бу— ташқи дун’ё учун дипломатия эмиш, гўё бизда 'қишлоқдаги сиёсатимизни яхшилаш учун жиддий ва мустаҳкам хоҳиш йўқ эмиш. Мана шуни мен энг хавфли деб биламан. Агар жойлардаги ўртоқларимиз ходимларимизни қишлоққа, деҳқонларга нисбатан янгича муомалада бўлишга ўргатиш учун жиддий киришганимизга ишонишни истамас эканлар, агар улар буни пайқамас ва бу ишга ишонишни иста- мас эканлар,— бу жуда жиддий хавфдир. Бизнинг қишлоққа ниобатан тутган сиёсатимизга жиддий, мут- лақо зарур бир нарса деб қарасинлар учун маҳаллий ходимлардаги бу кайфмятни йўқ қилмоқ, йўлни бошқа томонга кёскин буриб юбормоқ лозим,— ҳозир биз шундай қилишимиз керак.
Бизнинг учта иттифоқчимиз бор: революци-я қилиш- га шошилмаётган халқаро пролетариат; жуда секин- лик блан қўзғолаётган мустамлакалар, ва деҳқонлар. Тўртинчи иттифоқчи тўғри-сида, я’н'И душманларимиз лагеридаги ихтилофлар тўғрисида мен ҳозир гапир- майман. Халқарэ революциянинг қачон бошланиши тўғрисида бирнарса дейиш қийин, аммо бу революция бошланиб кетса, ҳал қилучи масала бўлади. Муста-м- лакаларнинг қачон қўзғолиши тўғрисида ҳам бирнарса дейиш қийин, бу жуда жиддий ва қийин масала бў- либ, аниқ бир фикр айтиб бўлмайди. Ҳозир эса биз


26
И. В. С Т А Л И Н
деҳқонлар блан ишламоқдамиз. Деҳқонлар бизнинг учинчи иттифоқчимиз, шу блан бирга шундай иттифоқ- чимизки, улар ҳозирдаёқ бизга ёрдам бермоқда, армия, ғалла ва бошқа нарсаларни бермоқда. Бу итти- фоқчи блан, я’ни деҳқонлар блан биргалашиб ишла- моқдамиз, биз улар блан биргаликда социализм қурмоқдамиз, яхшими, ёмонми, ҳарҳолда қурмоқдамиз ва биз худди ҳозир, айниқса ҳозир, бу иттифоқчимизни қадрлай билишимиз керак.
Ана шунинг учун ҳам ҳозир биз деҳқонлар тўғри- сидаги масалани ишимизда биринчи ўринга қўймоқ- дамиз.


«ДИМОВҚА» ТУҒРИСИДА
27
дан, балки ўзлари хизмат қилаётган деҳқонларга юз ўгиришга ўргансинлар, иллатларни яширмасдан, бал- ки, аксинча, хатоларимизни топишга, уларни тугатиш- га ва ишни ҳозирда партия белгилаб берган йўлдан слиб боришда бизга ёрдам берсинлар.
Иккидан бири (бу тўғрида бирнеча бор гапирган эдим): ё биз ишимизни яхптилаш учун, партиясиз деҳ- қонлар блан, жойлардаги совет ва партия ходимлари- миз блан биргаликда ўз-ўзимизни танқид қиламиз, ё бўлмаса, деҳқонларнинг норозилиги ошиб кетиб қўз- голон тусига кириб кетади. Ёдингизда тутингки, -янги шароитлар негиз1ида, нэп даврида Тамбов ёки Крон- штадт 13 ҳодисалари. янгидан ҳеч такрорланмайди, деб бўлмайди. Закавказье, Грузия қўзғолони14 бизни жу- да огоҳлантириб қўйди. Агар биз ўзимиздаги иллат- ларни йўқотишни, уларни очиб ташлашни ўрганмасак, агар ташқи томондан ялтироқ бўлиб кўринишга урин- сак, келгусада бундай қўзғолонлар бўлиши мумкин.
Шунинг учун ҳам мен, ишимиздаги камчиликларни кўрсатиб беручи айрим ёзучиларнинг нуқсонлари ва бўртдириб кўрсатганликлари тўғрисида гапирмай, бал- ки уларнинг кўрсатган хизматлари тўғрисида гапир- моқ лозим, деб ўйлайман.


28
И. В. С Т А Л И Н
яхшилайбошлашимиз лозимлиги менга равшандир. Кўпчилиги сертаассурот, ҳақиқат учқунини сочиб тура- диган, ҳарқандай йўл блан бўлса ҳам камчиликлари- мизни очи»б ташлашн-и ва уни тузатишни истайдиган, ўқдан ҳа-м қўрқмайдиган бу кишилар, ана шу киши- лар, менимча, камчиликларимизни очиб ташлаш ва маҳалларда партия ва совет қурилиши соҳасидаги ишларимизни тузатишда асосий воситалардан бири бўлишлари керак.
Мана шунинг учун ҳам, матбуот ходимларимизни ёмонламасдан, балки бу ўртоқларнинг сўзларига қу- лоқ солм-оқ керак. Қурилиш ишлари-миздаги камчилик- ларимизни бевосита кўрсатиб беручи бир қадар баро- метр бўлган -бу ходимлар орқали биз жуда кўп кам- чиликларни очиб, тузатабиламиз.
Марказий Контроль Комиссиясига келганда, ўйлай- манки, Марказий Қонтроль Қомиссияси умуман тўғри резолюция қабул қилган,— эҳтимол, ба’зи жойларини тузатмоқ, қайтадан таҳрир қилмоқ лозим бўлар.
Матбуотда Димовка масаласини шундай кўрсатиш керакки, бундаги воқиалар қаёқдан пайдо бўлганини ўртоқларимиз англаб, тушуниб олсиплар. Масала қиш- лоқ мухбирининг ўлдирилишада эмас ва айниқса округ комитети ёки губком с-екретар-ини ранжигмасликда эмасдир, балки қишлоқдаги социалистик қурилиш иш- ларимизпи яхшилашни изга солиб олишдадир. Асосий масала ана шу. Гап ана шу тўғрида бораётир.
И. Сталин. Деҳқонлар масаласи. М.— Л., 1925


29
ПРОЛЕТАРИАТ ВА ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИГА ДОИР
РКП(б) Москва ташкилотининг XIII губерна конференциясида сўзланган нутқ16 1925 йил 27 январь
Ўртоқлар! Ҳозирг.и кунда партиянинг деҳқонларга нисбатан тутган сиёсатининг асослари тўғрисида бир- неча оғиз сўз айтмоқчиман. Ҳозирги вақтда деҳқонлар масаласининг жуда муҳим аҳамиятга эга эканлиги тўғ- рисида шубҳа бўлиши мумкин эмас. Қўп кишилар ҳатто бу масалага жуда бер*или»б кетиб, янги давр — деҳ- қонлар даври бошланди, демоқдалар. Ба’зилар «қиш- лоққа юзингни ўгир» шиорини, шаҳардан юз ўгирмоқ керак деган ма’нода тушинабошладилар. Ба’зилар ҳат- то сиёсий нэп деган гапгача бориб етдилар. Булар бекорчи гаплар, албатта. Бу гапларнинг ҳаммаси бўрт- дириб юборишдан иборат, албатта. Бундай бўртдириш- ларни бир четга йиғиштириб қўйсак, бир нарса қолади, у ҳам бўлса: ҳозирги пайтда, хусусан ҳозир, жуда му- ҳим аҳамиятга эга бўлган деҳқонлар масаласидир.
Нега? Бунга -сабаб нима?
Бунга иккита сабаб бор. Мен асосий сабаблар тўғрисида гапираётирман.


30
И. В. С Т А Л И Н
иттифоқчиларидан (менимча, бундай иттифоҳчилар тўртта)бири бўлган деҳқонлар ҳозироқ революциямиз- га -бевосита ёрдам кўрсатаоладиган бирдан-бир итти- фоқчидир. Гап ҳоз<ирнинг ўзида, ҳозирги пайтда бево- сита кўрсатиладиган ёрдам тўғрисида бораётир. Бошқа иттифоқчилар, гарчи уларнинг истиқболи порлоқ ва революциямизнинг катта резерви бўлсалар ҳам, афсус- ки, улар ҳозир ҳокимиятимизга, давлатимизга бевосита ёрдам кўрсатаолмайдилар.
Бу иттифоқчилар кимлар?
Биринчи иттифоқчимиз, асосий иттифоқчимиз та- раққий топган мамлакатлардаги пролетариатдир. Илғор пролетариат, Ғарб пролетариати — энг катта куч бўлиб, революциямизнинг ва ҳокимиятимизнинг энг содиқ, энг муҳим иттифоқчисидир. Лекин таассуфки, ҳозирги вази-ятга кўра, тараққий топган капиталистик мамла- катлардаги революцион ҳаракатнинг ҳозирги аҳволига кўра, Ғарб пролетариати ҳозирги 'пайтда бизга бевосита ва ҳал >қилучи ёрдам кўрсатишга қодир эмас. У, бизга билвосита, ма’навий ёрдам кўрсатади, бу ёрдамга ҳат- то баҳо қўйиб бўлмайди, >бу ёрдам бебаҳо ёрдамдир, бу жуда қимматли ва муҳим ёрдамдир, Шундай бўлса ҳам, бу ёрдам ҳозирги пайтда биз учун зарур бўлган тўғридан-тўғри ва бевосита ёрдам эмас.


ПРОЛЕТАРИАТ ВА ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИГА ДОИР
31
ҳам бу иттифоқчимиз ҳозирги пайтда социалистик қурилишимизга, ҳокимиятни мустаҳкамлаш ишига, социалистик экономикани қуриш ишига тўғридан-тўғ- ри ёрдам бераолмайди.


32
И. В. С Т А Л И Н
ривожланаётгани йўқ. Бу — капитал учун фойдали бў- либ, биз учун зарарладир. Броқ бу процесснинг бошқа, тескари томони ҳа.м бор. Бу процессиинг тескари томо- ни шундан иборатки, капиталнинг ҳозирча яратаолган нисбий барқар-орлигига қарамай, ўзаро муносабатлар- нинг бошқа томондаги зиддиятлари, эксплуатация қи- лучи илғор мамлакатлар блан эксплуатация қилинаёт- ган қолоқ мамлакатлар — мустамлакалар ва қарам мамлакатлар орасидаги зиддиятлар борган сари кўп- роқ кескинлашиб ва чуқурлашиб, капитал «ишини» янги томондан, «кутилмаган» томондан ўпир-иш хав- фини туғдирмоқда. Миср ва Судондаги кризислар,— бу тўғрида газеталардан ўқиган бўлсангиз керак,— сўнгра Хитойдаги ҳозирги иттифоқчиларни жанжалга солаоладиган ва капитал қудратини емираоладиган бирқанча -ишкал зиддиятлар, Шимолий Африкада янги- дан .пайдо бўлган бирқанча ишкал зиддият тугунлари (унда Испания Марокашни қўлдан бериб қўймоқда, унга Франция қўл чўзмоқда-ю, аммо қўлга ололмайди, чунки Англи-я Франциянинг Гибралтарни ўз контро- лига олишига йўл қўймайди),—буларнинг ҳаммаси шундай фактларки, булар кўп жиҳатдан урушдан ол- динги даврни эслатади ва халқаро капиталнинг «қури- лиш ишлари»га хавф туғдир-масдан қолмайди.
Қучайиб бораётган зиддиятларнинг умумий балан- сидаги фойдал-и ва зарарли томонлар ана шулардан иборат. Броқ капиталнинг бу соҳадаги фойдали томон- лари зарарли томонларига қараганда қўпроқ бўлгани- дан ва капиталистлар орасида бугун-эрта ҳарбий тўқи- нишлар бўлади деб умид қилиб бўлмаслигидан, учинчи иттифоқчимизнинг ҳозирча биз истаган ҳолга етмаган- лиги равшандир.


ПРОЛЕТАРИЛТ ВА ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИГА ДОИР
33
Тўртинчи иттифоқчимиз — деҳқонлар қолади. Улар биз блан ёнма-ён бўлиб, биз улар блан бирга яшамоқ- дамиз, улар блан биргаликда янги ҳаёт қурмоқдамиз, ёмонми, яхшими, ҳарҳолда улар блан бирга қурмоқ- дамиз. Ўзингиз биласизки, бу иттифоқчимиз унчалик мустаҳкам иттифоқчи эмас, деҳқонлар, капиталистик жиҳатдан тараққий топган мамлакатлардаги пролета- риатдек, унчалик иш-ончли иттифоқчи эма-с. Лекин шун- дай бўлса ҳам, у ҳарҳолда бизга иттифо.қчидир, ҳамма мавжуд иттифоқчиларимиз орасида ҳозирдаёқ бизга бевосита ёрдам кўрсатаётган ва бевосита ёрдам кўрса- таоладиган, бунинг эвазига биздан ёрдам олаёт-ган бирдан-бир иттифоқчидир.
Шунинг учун ҳам ҳозирги пайтда, революцион кри- зислар ва бошқа ҳарқандай кризисларнинг бориши бирмунча сустлашган бир пайтда, деҳқонлар масаласи энг муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.
Деҳқонлар масаласининг энг муҳим аҳамияти бор- лигининг биринчи сабаби ана шу.


34
И. В. С Т А Л И Н
тортиб олиш имкониятига эга бўлишимиз гумондир. Шарқдаги бозорларга келганда, улар блан муносаба- тимиз ёмон деб бўлмайди, ва -бу муносабатлар янада яхшиланади,— бунда биз кўпроқ қулай шароитга эга бўламиз. Шубҳасизки, капиталистлар блан рақобат қи- либ, Шарқни та’минлашимизда тўқимачилик маҳсуло- ти, мудофаа буюмлари, машиналар ва бошқалар асосий маҳсулот бўлади. Броқ бу, саноатимизнинг келгусидаги ишига оиддир. Ҳозирги пайтда эса биз ҳатто ўз деҳқон бозоримизнинг учдан бир қисмини ҳам қўлга олаолма- ган эканмиз, демак, ҳозирги пайтда бизнинг олдимизда асосий масала бўлиб, ички бозор масаласи ва, дастав- вал, деҳқонлар бозори масаласи туради. Шунинг учун ҳам, ҳозирги пайтда деҳқонлар бозори саноатимизнинг аоосий базасидир, худди шунинг учун ҳам биз, ҳоки- мият сифатида ва'пролетариат сифатида, деҳқон хўжа- лиг.и аҳволини ҳартомонлама яхшилашга, деҳқон- ларнинг моддий аҳволини яхшилашга, деҳқонларнинг харид қувватини кўтаришга, пролетариат блан деҳқон. лар орасидаги муносабатни яхшилашга, Ленин айтган, аммо биз ҳанузгача лозим даражада йўлга қўёлмагаи ҳамжиҳатликни яхшилашга кўпроқ аҳам-ият берамиз.
Биз, партия сифатида, ҳозирги пайтда деҳқонлар масаласини биринчи ўринга қўйишимиз лозимлиги- нинг, деҳқонларга нисбатан алоҳида э’ти<бор ва ало- ҳида ғамхўрлик қилишимиз лозимлигининг иккинчи сабаби ана шундан келиб чиқади.
Партиямизнинг деҳқонлар масаласидагй сиёсати- нинг зарур шартлари ана шулардир.
|Ҳамма бало шундаки, ўртоқлар, бу масаланинг нечоғлик муҳимлигини кўп ўртоқларимиз тушунмай- дилар ёки тушунгулари келмайди.


ПРОЛЕТЛРИАТ ВА ДЕҲҚОНЛЛР МАСАЛАСИГА ДОИР
35
Кўпинча бундай дейишади: Москвадаги лидер- ларимизда деҳқонлар тўғрисида гапириш бир расм бўлиб қолди. Бу жиддий ran бўлмаса керак. Бу — дипломатия. Бу гаплар Москвага ташқи дун’ё учун керак. Биз бўлсак, эски сиёсатимизни давом этдирабе- рамиз. Ба’зилар аиа шундай дейишади. Бошқа биров- лар бўлса, деҳқонлар тўғрисидаги гаплар — қуруқ ran дейдилар. Москвалилар идорада ўтирмай, жойларга келганларида эди, деҳқонларнинг ким эканини ва солиқ тўплаш нима эканини ўшанда билар эдилар. Ана шун- дай гапларни эшитишга тўғри келмоқда. Менимча, ўр- тоқлар, маҳаллий ходимларимизнинг олдимизда турган вазифаларни тушунмаслиқлари олдимизда турган ҳам- ма хавфлардан кўра энг жиддий хавфдир.
Иккидан бири:
Е жойлардаги ўртоқларимиз деҳқонлар масаласи жиддий масала эканини тушуниб оладилар,— у ваҳт- да улар деҳқонларни қурилиш ишларимизга тортиш учун, деҳқон хўжалигини яхшилаш ва ҳамжиҳатлик- ни мустаҳкамлаш учун чинакамига ҳаракат қилади- лар; ё бўлмаеа, бу масалани ўртоқларимиз тушунмай- дилар,— ва у вақтда, Совет ҳокимиятининг бутун ишлари чиппакка чиқиб кетиши мумкин.
Мен бировни қўрқитмоқчи эмасман, ўртоқларимиз бундай деб ўйламасинлар. Йўқ, ўртоқлар, қўрқитади- ган жойи ҳам йўқ, қўрқитишнинг ҳожати ҳам йўқ. Масала ниҳоятда жиддий ва бу масалага жиддий кишилардек қарамоқ керак.


36
И. В. СТ Л Л И II
жойида бўлишидан ба’зан кўнгил айнийди. Ҳолбуки, ишларимизнинг жойида эмаслиги ва жойида бўлаол- маслиги равшандир. Камчиликлар борлиги, танқиддан қўрқмай бу камчиликларни очи-б ташлаш ва сўнгра уларни бартараф қилиш лозимлиги равшан кўриниб турипти. Масала эса мана бу тахлитда туради: ё биз, бутун партия, партиясиз деҳқонлар ва ишчиларга ўзи- мизни танқид қилишга йўл берамиз, ё бўлмаса, улар қўзғолон кўтариш йўли блан бизни танқид қилишга отланадилар. Грузия қўзғолони — танқид эди. Тамбов қўзғолони, бу ҳам танқид эди. Кронштадтдаги қўзғо- лон танқид эма-смиди, ахир? Иккидан бири: ё биз тў- раларча хотиржамликдан, .ишга тўраларча қарашдан воз кечамиз, танқиддан қўрқмаймиз ва партиясиз иш- чи ва деҳқонларнинг бизни танқид қилишларига йўл берамиз, чунки улар биз цилган хатоларнинг ма- шаққатини тортмоқдалар; ёки, агар биз бу ишларни қилмасак, норозилик кўпаяди, ортади ва у ҳолда қўз- ғолон кўтариш йўли блан танқид бошланади.
Ҳозир энг катта хавф шундан иборатки, кўп ўртоқ- ларимиз ҳозирги пайтдаги аҳволнинг бу хусусиятини тушунмайдилар. Бу масаланинг — деҳқонлар масала- сининг — троцкизм масаласи блан, бу ерда сиз муҳо- кама қилган масала блан бирон боғланиши борми? Албатта, бор.
Троцкизм нима?


ПРОЛЕТАРИАТ ВА ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИГА ДОИР
37
туриб, бу вазифани бажариш мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Ишчи ва деҳқонлар иттифоқига ишонмаслик назариясини, я’ни троцкизм назариясини тор-мор қил- масдан туриб, бу иттифоҳни, бу ҳамжиҳатликни амал- га ошириш .мумкинми? Йўқ, му-мкин эмас. Хулоса равшан: нэпдан ғолиб бўлиб чиқмоқчи бўлган киши ғоявий оқим бўлган троцкизмн-и гўрга тиқмоғи керак.
Октябрь революцияси олдидан Ильич кўпинча бун- дай деяр эди: ғоявий душманлардан энг хавфлиси меньшевиклар.Д1ир, чунки улар Октябрьнинг ғалабаси- га ишончсизлик туғдиришга ҳаракат қиладилар. Шу- нинг учун,— деган эди у,— меньшевизмни тор-мор қилмайтуриб, Октябрь ғалабасига эришиб бўлмайди. Менимча, ўша вақтдаги, Октябрь давридаги меньше- визм блан ҳозирги, нэп давридаги троцкизм орасида бирмунча ўхшашлик бор. Менимча, коммунизмдаги ғоявий оқимларнинг ҳаммасидан ҳозирги пайтда, Ок- тябрь ғалабасидан кейин, ҳозирги нэп шароитида, троц- кизмни энг хавфли деб ҳисобламоқ керак, чунки у революциямизнинг кучларига ишонмасликни, ишчи ва деҳқонлар иттифо.қига ишонмасликни, нэп Россияси- ни социалистик Россияга айлантиришга ишонмаслик- ии туғдиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам троцкизмни тор-мор ^қилмайтуриб, нэп шароитида ғалабага эришиб бўлмайди, ҳозирги Россияни социа- листик Россияга айлантиришга эришиб бўлмайди.
Деҳқонларга нисбатан партиямиз тутган сиёсат блан троцкизм орасидаги боғланиш ана шундай.
"Правда" J\i> 24,
йил ЗЭ январъ


38
ГЕРМАНИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА ВА БОЛЬШЕВИКЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА
ГКП а9зоси Герцог блан суҳбат
1-нчи савол (Герцог). Германиянинг демократик- капиталистик республикасидаги сиёсий ва хўжалик муносабатларга Gh3, ишчилар синфи кўпми ёкн озга чўзиладиган яқин келажак давомида ҳокимият учун кураш олиб бориши лозим бўлади, деб қарайсизми?
Жавоб (Сталин). Arap ran тенденция устида эмас, балки муддат устида борар экан, бу саволга қат’ий суратда ан.иқ жавоб бериш қийин бўлади. Ҳозирги ва- зият, хоҳ халқаро шароит жиҳатидан бўлсин, хоҳ ички шароит жиҳатидан бўлсин, 1923 йилги вазиятдан туб- дан фарқ қшгишини исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати йўқдир. Броқ, бу ҳол ташқи шароитда жиддий ўзга- ришлар юз бериши эҳтимол бўлганидан, вазиятнинг яқин вақт ичида революция фойдасига кескин суратда ўзгариб кетишини истисно қилмайди. Халқар-о вази- ятнинг беқарорлиги бу фаразнинг ҳақиқатга айланиши жуда эҳтамол бўлишига кафилдир.


ГКП ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА ВА БОЛЬШЕВИҚЛАШТИРИШ ТУҒРИСИДА 39
лабни Ленин барча мамлакатларнинг компартиялари олдига сиёсий ҳокимиятни қўлга олишдан илгариги муҳим вазифа деб қўйган эди) бизга узоқроқ тайёр- гарлик кўриш керак бўлармикан?
Жавоб. Сўз иқтисодий аҳвол устида бораётганли- гидан, мен аҳволга фақат қўлимда бўлган умумий ма’лумотлар нуқтаи назаридангина баҳо бераоламан, холос. Дауэс плани16 аҳволни бирмунча барқарор қилган ба’зи натижаларни аллақачон бериб қўйди, деб ўйлайман. Америка капиталининг Германия саноатига киргизилиши, валютанинг стабилланиши, немис сано- атидаги бирқанча энг муҳим тармоқларнинг яхшилан- ганлиги,— бу ҳол Германия экономикасининг тубдан тузалганлигини асло билдирмайди,— ниҳоят, ишчилар синфи моддий аҳволининг бирмунча яхшиланганли- ги,— ана шуларнинг ҳаммаси Германиядаги буржуа- зиянинг мавқиини ма’лум даражада мустаҳкамламас- дан қолмайди. Бу, айтайлик, Дауэс планининг «ижо- бий» томонидир.


40
И. В. С Т А Л И Н
хизматчилар ва интеллигенци-янинг аҳволини муқаррар суратда. ёмонлаштирабо;ради ва натижада тўполон кў- тарилишига, пролетариатнинг ҳокимиятни қўлга олиш учун тўғридан-тўғри кураш бошлашига олиб бормас- дан қолмайди.
Лекин бу ҳолни, гермап революциясининг бирдан- бир қулай шароити деб қарамаслик керак. Бу рево- люциянинг ғалаба қозониши учун, бундан ташқари, компартия ишчилар синфининг кўпчилипидан иборат бўлиши ва, •шундай қилиб, у ишчилар синфи мчида ҳал қилучи куч бўлиб олмоғи лозим. Социал-демократияни фош ҳилиш ва тор-мор қилиб ташлаш, уни ишчилар синфи ичида жуда ҳам арзимаган озчилик даражасига тушириб қўйиш зарур. Шундай қилмасдан туриб, про- летариат диктатураси тўғрисида ўйлаб ҳам бўлмайди. Ишчиларнинг ғалаба қ-озонмоғи учун уларни ягона бир ирода ғайратлантириши керак, уларга ишчилар синфи кўпчилигининг шак-шубҳасиз ишончини қозон- ган бир партия етакчилик қилиши керак. Агар ишчи- лар синфи ичида кучи баравар бўлган икки рақобат- чи партия бўлар экан, у вақтда ҳатто ташҳи шароит қулай бўлган тақдирда ҳам, мустаҳкам ғалаба бўли- ши мумкин эмас. Октябрь революциясидан илгариги даврда шу фикрда айниқса қаттиқ туриб олган ва уни пролетариат ғалабасининг энг зарур шарти деб, даст- лаб уқдирган киши Ленин эди.
Германияда ички 'кризиснинг рўй бериши ҳамда компартия кучларининг қат’ий суратда ўсиши Герма- ниянинг таш.қи душманлари лагерида вазиятнинг жид- дий оғирлашуви блан бир вақтга тўғри келганида эди, у вақтда бу вазиятни революция учун энг қулай вазият деб ҳисобламоқ мумкин эди.


ГКП ИСТИКБОЛИ ҲАҚИДА ВА БОЛЬШЕВИКЛАШТИРИШ ТҒҒРИСИДА 41
Менинг фикримча, 1923 йилги революцион даврда ана шу сўнгги вазият бўлмаганлигининг ишга ёмон касри урган эди.
3-нчи савол. Сиз, ГКП ишчиларнинг кўпчилигини ўзига эргаштириб олиши лозим, дедингиз. Ҳозиргача бу ишга жуда кам э’тибор берилиб келинди. ГКПни одамлар танлаб олиш кучи тўхтовсиз ўсиб бораётган ғайратли партияга айлантириш учун, Сизнинг фикри- нгизча, нима қилмоқ керак?
Жавоб. Ба’зи ўртоқлар, партияни мустаҳкамлаш ва уни большевиклаштириш — бошқача фикр қилучи кишиларнинг ҳаммаоини партиядан чиқариб ташлаш демакдир, деб ўйлайдилар. Бу нотўғри, албатта. Иш- чилар синфининг конкрет эҳтиёжлари учун кундалик олиб бориладиган кураш давомидагина социал-демо- кратияни фош қилиб ташлаш ва уни ишчилар синфи ичида жуда ҳам арзимайдиган озчилик даражасига тушириб қўйиш мумкин. Социал-демократияни ҳавойи масалалар асосида эмас, балки ишчилар оинфининг ўз моддий ва сиёсий аҳволини яхшилаш учун кун сайин олиб борадиган кураши асосида шармандаю- шармисор қилмоқ керак, бунда иш ҳақи, иш куни, уй-жой шароити, суғурта, солиқ, ишсизлик, қиммат- чилик ва бошқа масалалар ҳал қилучи роль ўйнама- ганда ҳам, энг жиддий роль ўйнамоғи ке.рак. Вазифа шуки, ана шу масалалар асосида социал-демократлар- ни кун сайин савалаб, уларнинг хоинлигини фош қи- либ турмоқ керак.
Лекин агарда кундалик амалий иш масалалари Германиянинг халқаро ва ички аҳволига доир туб ма- ^алалар блан боғланмаганда ва агарда бу кундалик ишларнинг ҳаммаои партиянинг ҳ’амма. ишларида


42
II. В. С Т А Л И Н
революция нуқтаи назаридан ва пролетариатнинг ҳоки- миятни қўлга олиши нуқтаи назаридан акс этдирилма- ганда, бу вазифа тўлиқ суратда амалга оширилмаган бўлар эди.
Аммо лекин тепасида ўз партиясини кучайтириш учун социал-демократиянинг ҳамма ва ҳарқандай ха- толаридан фойдаланишда етарли тажрибаси бўлган ва жуз’ий муваффақиятларга учиб, революцион тарақ- қиётнинг истиқболидан маҳрум *бўлиб қолмаслик учун назарий жиҳатдан етарлм тайёргарлиги бўлган раҳ- бар кадрлар турган партиягина бундай сиёсатни юр- гизишга қодирдир.
Умуман компартиялардаги, шу жумладан Герма- ния компартиясидаги раҳбар кадрлар масаласи боль- шевиклаштириш ишининг энг муҳчм масалаларидан б.ири эканининг асосий сабаби ҳа^м шудир.
Большевиклаштиришни амалга оширмоқ учун ло- ақал ба’зи шарт-шароитларни юзага чиқармоқ зарур, бу шарт-шароитларни юзага чиҳармасдан туриб, ком- партияларни большевиклаштириш умуман мумкин эмас.
1) 	Партия ўзига парламент сайлов механизмининг қўшимча бир бўлаги деб қарамасдан (социал-демо- кратия аслда ўзига шундай деб қарайди) ва -касаба союзларининг текин қўшимчаси деб царамасдан (<ба’- зи анархо-синдикалист элементлар гоҳо шундай деб да’во қиладилар), балки пролетариат синфий 'бирлаш- масининг юқори формаси деб қараши керак ва ўз вазифасини касаба союзларидан бошлаб то парламент фракциясигача, пролетариатнинг ҳамма хилдаги бош- қа ташкилот формаларига раҳбарлик қилишдан ибо- рат, деб билиши керак.


гқП ИСТИҚБОЛИ ҲАК.ИДА ВА БОЛЬШЕВИҚЛЛШТИРИШ ТУҒРИСИДЛ 43
2) Партия, хусусан унинг раҳбар элементлари марксизмнинг революцион амалиёт блан чамбарчас боғлиқ бўлган революцион назариясини мукаммал су- ратда билиб ол-ишлари зарур.
3) Партия шиорлар ва йўл-йўриқларни ёдлаб олин- ган формулалар ва тарихий параллеллар асосида туз- масдан, балки революцион ҳаракатнинг ички ва халқ- аро шароитларини пухта анализ қилиш натижасида ва барча мамлакатлардаги революцияларнинг тажри- баларини албатта ҳисобга олиш асосида тузмоғи за- РУР-
4) Партия бу шиорлар ва йўл-йўриқларнинг тўғ- рилигини омманинг революцион кураши ўтида синаб кўрмоғи зарур.
5) Партия ҳамма ишларини, хусусан унинг ишла- рида социал-демократик урфу-одатлар ҳали йўқолма- ган бўлса, янги, революцион тарзда қайтадан қурмоғи зарур ва, буни шундай бир мўлжал блан қурмоғи ло- зимки, натижада партиянинг ҳарбир қадами ва ҳар- бир сўзи табиий суратда оммани |революционлаштира- лиган бўлсин, ишчилар синфининг кенг оммасини революцион руҳда тайёрлайдиган ва тарбиялайдиган бўлсин.
6) Партия ўз ишларида юқори даражада принципли бўлишини (сектантликблан аралаштирилмасин!) омма блан энг кўп даражада алоқа боғлаш ва муносабатда •бўлиш блан (думчилик блан аралашгирилмаоин!) Қўшиб олиб борабилмоғи зарур. Шундай килмаган- Аа, партиянинг оммани ўргатиши уёқда турсин, балки ^ммадан ўрганиши ҳам мумкин бўлмайди, оммани бошлаб бориши ва уни партиянинг сав-ияси даража- СИга кўтариши уёқда турсин, балки омманинг сўзига 4*


44
И. В. С Т А Л И Н
қулоқ солиши ва унинг энг муҳим эҳтиёжларини пай- қаб олиши ҳам мумкин бўлмайди.
7) Партия ўз ишларида муросасиз революцион- ликни (|революцион авантюризм блан аралаштирилма- син!) энг кўп даражада эпчиллик ва жуда моҳирлик блан (шароитга мослашиш блан аралаштирилмасин!) қўшиб олиб борабилмоғи зарур. Шундай қилмаганда, партиян.инг кураш ва уюштиришнинг барча формала- рини эгаллаши, пролетариатнинг кундалик манфаат- ларини пролетар революциясининг туб манфааглари блан боғлаши ва ўз ишларида ошкора курашни яши- рин кураш блан ҳўшиб олиб бориши мумкин бўлмайди.
8) Партия ўз хатоларини яширмаслиги керак, у танқиддан қўрқмаслиги керак, у ўз кадрларининг ха- толарини кўрсатиб бериш йўли блан уларни пухта кадрлар қилабилиши ва уларга тарбия берабилиши за- рур.
9) Партия революцион пролетариатнинг майл ва интилишларининг ҳақиқий намояндалари бўлиш учун етарли даражада содиқ бўлган, пролетар революция- сининг ҳақиқий йўлбошчилари бўлиш учун етарлитаж- рибаси бўлган, ленинизмнинг тактика ва стратегияси- ни татбиқ қилаоладиган илғор курашчилар орасидан энг яхши кишиларни асосий раҳбар группага танлаб олабилмоғи зарур.
10) Партия ўз ташкилотларининг ижтимоий соста- вйни доимий суратда яхшилаб бормоғи ва, жуда мус- таҳкам бирликка эришиш мақсадини кўзда тутиб, ай- ниётган оппортунист элементлардан ўзини тозалаб турмоғи зарур.
11) Партия ғоявий аҳиллик, ҳаракат мақсадлари- нинг равшаплиги, амалий ишларттияг бирлиги ва кенг


ГКЛ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА ВА БОЛЬШЕВИҚЛАШТИРИШ ТУҒРИСИДА 45 партия оммасининг партия вазифаларига онгли сурат- ча қараши негизида етишган пролетарча темир инти- зом яратмоғи зарур.
12) 	Партия ўз қарорлари ва йўл-йўриқларининг ижросини доимий суратда текшириб бормоғи зарур. Шундай қилмаганда, бу қарор ва йўл-йўриқларнинг қуруқ ва’даларга айланиб кетиш хавфи туғилади ва бу ҚУРУК ва’далар эса кенг пролетар. оммасининг пар- тияга ишонч кўзи блан қарашига путур етказади, хо- лос.
Бу ва бунга ўхшаш шарт-ша;роитлар бўлмаса, боль- шевиклаштириш қуруқ сўздан иборат бўлиб қолади.
4-нчи савол. Сиз Дауэс планининг салбий томон- лари блан бир қаторда ГҚП томонидан ҳокими-ятни қўлга олишнинг иккинчи шарти — социал-демократик партиянинг омма олдида тамоман фош қилинган бў- лиши ва ишчилар синфи орасида бу партиянинг жид- дий куч бўлмай қолишидир, дедингиз. Ҳа.қиқий факт- ларни кўзда тутганда, бунга бориб етгунча яна узоқ йўл бор. Партиянинг ҳозирги иш методларининг кам- чилик ва бўшлиги бунда яққол кўриниб тури-бди. Бу камчилик ва бўшликни қай тарзда бартараф қилиш мумкин? Сиз 1924 йилги декабрь сайловлари натижа- ларига қандай баҳо берасиз, чунки бу сайловлар вақ- тида социал-демократия,— тамоман сотилган ва ириб- чириб кетган бу партия,— ҳечнарса йўқотмадигина эмас, балки икки миллионга яқин овозга эга бўлди?
Жавоб. Бунда ran Германия компартиясининг иш- лар.идаги камчиликларда эмасдир. Бунда ran аввало шундаки, Америка берган қарз пуллар ва Америка Капиталининг киргизилиши, бунинг устига валюта- НИнг стабиллашганлиги аҳволни бирмунча яхшилаб,


46
II. В. С Т А Л И II
Германиянинг вазиятига боғлиқ бўлган ички ва ташқи зиддиятларнинг таг-туби блан тугатилиши мумкинлиги ҳақидаги хомхаёлни туғдирди. Германия социал-демо- кратияси ана шу хомхаёлга учиб, шоҳона бир вази- ятда ҳозирги рейхстагга кирди. Сайловларда ғалаба қилгани учун Вельс ҳозир гердайиб юрибди. Лекин у афтидан, бировларнинг ғалабасини ўзиники қилиб олганини тушунмаётганга ўхшайди. Германия социал- демократияси эмас, балки Морган группаси ғалаба қилди. Вельс фақат Морганнинг малайларидан бири эди ва шундай бўлиб қолди, холос.
„Правда" ЛЪ 27, 1925 йил 3 февралъ


47
ЎРТОҚ ME—РТГА ХАТ
Ҳурматли ўртоқ Me — рт!
Сизнинг 20 февральда ёзган хатингизни олдим. Аввало саломимни қабул қилгайсиз. Энди масалага кўчаман.
1) 	Герцог блан қилган мусоҳабамни * Сиз (ёлғиз Сизгина эмас) жуда муболағалаштириб юборибсиз. Мен уни кўкрагидан итариб, ҳайдаб чиқараолмас эдим ва бундай қилмайман ҳам, чунки у бир ёқдан партия а’зоси, яна бир ёқдан у менга ўртоқ Гешке хати блан. келди. Бу хатида у мендан Герцог блан мусоҳаба қи- лишимни қаттиқ илтимос қилган эди. Мен бу хатнинг копиясини Сизга юбораман. Хатнинг немисча асл нус- ҳасини мен ГҚП Марказий Комитетига юборганман. Уртоқ Гешке ёзиб илтимос қилганидан кейин Герцог блан қилинган мусоҳаба фактининг ёлғиз бир ўзидан, РКП(б) Марказий Комитети Брандлерга томон бурил- ди ёки бурилмоқчи деган хулоса чидариш,— пашшани эмас, ҳатто йўқ нарсани филдай қилиб кўрсатиш де- макдир ва, бинобарин, ҳавойй бир ran гапиришдир.
* Шу томнипг 38—46 бетларига қаралсин. Ред.


48
И. В. С Т А Л И Н
Агар РКП(б) МК Сизнинг ёки ГКП МК бошқа а’зо- ларининг, РҚП(б) МҚ Брандлер— Тальгеймерга17 яхши қарар экан ва сўллардан қайтиб ўнгларга томон бурилибди, деб гумонсираётганингизни билса, қотиб- қотиб кулар эди.


УРТОҚ ME — РТГА ХАТ
49
Тальгеймерларни саҳнадан четга суриш ва чиқариб ташлашга муяссар бўлганлиги факти,— ёлғмз шу факт- нинг бир ўзиёқ, ГКП ўсаётганлигини» илгари қараб бораётганлигини, камолатга етганлигини кўрсатади. Мен ГКПнинг ҳеч шак-шубҳасиз муваффақиятла,ри тўғрисида гапириб ўтирмайман, Сизнинг бу муваффа- қиятлар тўғрисида ўз хатингизда ёзган гапларингиз жуда тўғри. Энди келиб, РҚП(б) МҚда Германия компартиясининг тараққиёт ғилдирагини орқага қараб буриб юбориш ниятида бўлган кишилар бор экан, деб ўйлаш,— РКП (б) МК тўғрисида жуда ҳам ёмон ўйга бориш демак бўлади. Уйлаброқ гапирмоқ керак, ўртоқ Me — рт ...


50
If. В. СТА Л И Н
бундай деб да’во қил-иб бўлмайди. Агар биз бир-бири- миз блан учрашганимизда, айтайлик, Қом.интерн Ижр-окомида бир-биримиз блан учрашганимизда, ҳар- қайсимиз ўз партиямизнинг ишидаги айрим хатолар- дан кўз юмсак, «тўла бирдамлик» ва «хотиржамлик» парадбозлиги блан овора бўлиб кетсак ва бир-бири- мизга нимайики десак шуни ма’қул топаберадиган бўлсак, партияларимизнинг аҳволи нима кечади? Мен бундай партиялар ҳечқачон революцион партия бўла- олмас эди, деб ўйлайман. Бундай партиялар қотган мурда бўлар эди, аммо революцион партиялар бўлмас эди. Фикримча, неми-с ўртоқлардан ба’зибирлари гоҳо биздан ГКП Марказий Комитети нимайики деса хўб деяберишимизн.и талаб қилишдан қайтмайдиган кўри- надилар, зотан уларнинг ўзлари ҳамРҚП(б) Марказий Қомитети иимайики деса хўб дейишга ҳамиша тайёр турадилар. Мен бу тариқа бир-бирига хўб деяберишга қат’ияя қаршиман. Хатингизнинг мазмунига қараган- да, Оиз ҳам қаршига ўхшайсиз. Бу ГҚП учун яна ҳам яхши.


УРТОҚ ME — РТГА ХЛТ
51


52
И. В. С Т А Л И Н
тескари бўлган оқимларга қарши курашда ўсди ва у фақат шу курашда мустаҳкамланди, чинакам кадрлар тарбиялаб ўстирди. ГКП олдида ҳам шун- дай зиддиятлар блан ўсиш йўли, коммунистликка зид бўлган оқимларга, айниқса социал-демократчилик традицияларига, брандлерчилик ва ҳоказоларга қар- ши чинакам, жиддий ва узоқ кураш олиб бориш воси- таси блан ўсиш йўли туради. Лекин бундай кураш учун ёлғиз жазо чораларининг бир ўзигина кифоя қилмайди. Мана шунинг учун ҳам ГКП МҚнинг пар- тия ичида юритадиган -сиёсатини анча ихчамлаштир- моқ керак, деб ўйлайман. Мен ГҚПиинг бу соҳадаги нуқсонларни тузатаолишига шубҳа қилмайман.


ГРТОҚ ME — РТГА ХАТ
53
деб ҳисоблайдилар, ҳолбуки улар партияни, гарчи зарур бўлса-да, лекин қандайдир бир ёрдамчи ва ик- кинчи даражали бир нарса деб биладилар, бу яхшими ёки ёмонми, аммо фактдир. «Утасўллар» томонидан ҳозирги касаба союзларига қарши ташқаридан туриб олиб борилаётган ошкора курашни ишчилар кенг оммаси ўзларининг асосий қал’аларига қарши, улар неча ўн йиллар давомида тузган ва эндиликда «ком- мунистлар» бузиб ташламоқчи бўлаётга1Н шу қал’ала- рига қарши олиб борилаётган кураш деб ҳисоблаёт- ганликлари ҳам ҳалиги сабабдандир. Бу хусусиятни ҳисобга олмаслик — Ғарбдаги бутун коммунистик ҳаракат иптиви ҳалок қилиш демакдир- Лекин бундан иккита хулоса келиб чиқади:
биринчидан, Ғарбда касаба союзларини қўлга ки- ритмай туриб, ишчилар синфи миллионлаб оммасини қўлга киритиб бўлмайди,
ва, иккинчидан, бу касаба союзлари ичига кириб ишламай ва унда ўз та’сирини мустаҳкамламай туриб, касаба союзларини қўлга киритиб бўлмайди.
Лна шунинг учун ҳам ўртоқларимиз касаба союз- ларидаги ишларга алоҳида э’тибор бермоқлари керак.
Ҳозирча ran шу. Очиқ ва қаттиқ гапларим учун мендан койимангиз.
И. Сталин
28.11.25 йил.
Бирццчи марта босилди


54
ХАЛҚАРО ХОТИН-ҚИЗЛАР КУНИ МУНОСАБАТИ БЛАН
Мазлумларнинг улуғ ҳаракатларидан биронтаси ҳа.м инсоният тарихида меҳнаткаш хотин-қизлар иш- тирокисиз ўтмаган. Барча мазлумлардан энг мазлуми бўлган меҳнаткаш хотин-қизлар озодлик ҳаракатининг катта йўлидан ҳечқачон четда қолган эмаслар ва қо- лаолмас ҳам эдилар. Қулларнинг озодлик ҳаракати, ма’лумки, юз ва минглаб улуғ фидокор ва қаҳрамон хотин-қизларни майдонга чиқарди. Крепостнойларни озодликка чиқариш учун олиб борилган курашда ўн минглаб меҳнаткаш хотин-қизлар сафда туриб кураш- дилар. Ишчилар синфининг революцион ҳаракати, мазлумлар оммасининг ҳамма озодлик ҳаракатлари- дан энг қудратлиси бўлган бу революцион ҳаракат, миллионлаб меҳнаткаш хотин-кмзларни ўз байроғи остига тўплаганлиги ҳечбир ажабланурлик эмас.
Халқаро хотин-қизлар куни ишчилар синфи озод- лик ҳаракатининг енгилмаслигини кўрсатиб туради ва бу озодлик ҳаракатининг истиқболи порлоқ эканидан дарак бериб туради.


ХЛЛҚАРО ХОТИН-ҚИЗЛАР КУНИ МУНОСАБАТИ БЛАН
55
лар. Бу резерв аҳолининг тенг ярмини ташкил қила- ди. Хотии-қизлар резерви ишчилар синфи томонида бўладими ёки унга қарши бўладими,— 'Пролетар ҳара- катининг тақдири, пролетар революциясининг енгиши ёки енгилиши, пролетар ҳокимиятининг енгиши ёки енгилиши ана шунга боғлиқ, Шунинг учун пролета- риатнинг ва унинг илғор отряди бўлган коммунистлар партиясининг энг биринчи вазифаси хотин-қизларни, ишчи ва деҳқон хотин-қизларни «буржуазия та’сиридан қутилтириб олиш учун, ишчи ва деҳқон хотин-қизлар- га сиёоий ма’р.ифат бериш ва уларни пролетариат бай- роғи остида уюштириш учун қат’ий кураш оли-б 'бо- ришдан иборатдир.
Халқаро хотинчқизлар куни меҳнаткаш хотин-қиз- лар резервини пролетариат томонига қаратиб олиш воситасидир.
Лекин меҳнаткаш хотин-қизлар ёлғиз резервгина эмас, улар — ишчилар синфи тўғри сиёсат юритса — ишчилар синфининг буржуазияга қарши курашучи чинакам армияси бўлаоладилар ва бўлмоқлари лозим. Меҳнаткаш хотин-цизлар резервини улуғ пролетар армияси <блан ёнма-ён туриб курашадиган ишчи ва деҳқон хотин-қизлар арм.ияси қилиб етиштириш,— иш- чилар синфининг иккинчи ва ҳал қилучи вазифасидир.
Халқаро хотин-^излар куни ишчи ва деҳқон хотин- қизларни ишчилар синфининг резервилигидан проле- тариат озодлик ҳа(ракатининг курашучи армиясига ай- лантириш воситаси бўлмоғи лозим.
Яшасин Халқаро хотин-қизлар куни!
-Нравда- № 56, ^925 йил 8 март
И. Сталим


56
РКП(б) МКдан - ГОМИНДАН МАРКАЗИЙ ИЖРОИЯ КОМИТЕТИГА
Россия Қоммунистлар Партияси Марказий Қомитети Гоминданнинг 19 йўлбошчиси ва хитой халқининг озод- лиги ва мустақиллиги учун, хитой давлатининг бир- лиги ва мустақиллиги учун Хитой ишчи >ва деҳқонлари миллий-озодлик курашининг ташкилотчиси бўлган ки- шидан айрилиб, бошингизга тушган мусибатга сиз блан биргаликда қайғиради-
Россия Қоммунистлар Партияси Марказий Қомитети ҳечбир шубҳа қилмайдики, Сун Ят-сен вафот қилган бўлса ҳам унинг иши ўлмайди, Сун Ят-сен иши хитой халқининг душманларини даҳшатга солиб, хитой иш- чи ва деҳқонлари қалбида яшайди.
Россия Қоммунистлар Партияси Марказий Қомите- ти, Гоминдан империализмдан қутилиш учун олиб борилаётган буюк курашда Сун Ят-оен байроғини ба- ланд кўтариб боради, Гоминдан империализм устидан ва унинг Хитойдаги агентлари устидан тўла ғалабага эришгунча бу 'байроқни шараф блан олиб боришга мўйЬЬар WJtaajm, дН5 итжйтвди.


РКП(б) МКдан — ГОМИНДАН МАРҚАЗИИ ИЖРОИЯ КОМИТЕТИГА 57
Сун Ят-сен вафот қилди,— яшасин Сун Ят-сен иши, бор бўлсин ва мустаҳкамлансин Сун Ят-сен ва- сиятлари!
Россия Коммунистлар Партияси Марказий Қомитетининг секретари
И. Сталин
1925 йил 13 март.
„Правда* № 60, 1925 йил 14 март
И. В. с
т а л и II, тем 7
5


58
ХАЛҚАРО АҲВОЛ ВА КОМПАРТИЯЛАРНИНГ ВАЗИФАЛАРИГА ДОИР
Халқаро аҳвол соҳасида ҳал (қилучи аҳамиятга эга бўлган бирқанча ҳодисалардан қуйидаги асосий факт- ларни қайд қилиб ўтмоқ лозим:
1. Шубҳа йўқки, капитал урушдан кейинги кризис ботқоқлигидан тармашиб-чирмашиб аранг чиқаолди. Бирқанча капиталистик мамлакатларда валютанинг стабилланиши, жаҳон савдосининг ўсиши ва айрим мам- лакатларда ишлабчиқаришнинг кенгайиши, Европа ва Осиё мамлакатларига ■капиталнинг, айниқса Англия- Америка капиталининг чиқарилиши ва жойланиши,— буларнинг ҳаммаси капиталнинг «қурилиш ишлари- нинг» муваффақиятларини кўрсатади. Бу «иш», ма’- лумки, Англия-Америка блоки бошчилигида содир бўлмоқда. Германияни «дауэслаштириш» деб аталган нарсани, я’ни Германияни ҳарбий йўл блан интервен- ция қилиш методидан молия йўли блан интервенция қилиш методига, молия йўли блан қул қилиб олиш методига ўтилганлигини ҳалиги «ишнинг» муҳим нати- жаларидан бири деб ҳисобламоқ керак.
2. Яна буниси ҳам шубҳасизки, Европа маркази- да, Германияда, революция юксалган давр энди тамом


ХАЛҚАРО аҳвол ва компартияларнинг вазифаларига доир 59
бўлди. Ҳаракат қайнаб ва авжга чиҳадиган, ошиб- тошиб кетадиган революция юксалиш даври, омма ўзбошича янги ҳуҳуқ ижод ^илиб, қонун йўл қўйган чегараларини бузадиган ва эски тузумни штурм қила- диган вақтда партия шиорлари ҳаракатдан орқада қолиб кетадиган революция юксалиш даври эса Гер- манияда энди ўтиб кетди. Германияда ишчилар ҳара- кати штурм давридан ўтиб, куч тўплаш даврига, про- летариат армиясини коммунизм байроғи остада тузиш ва ўргатиш даврига кирди- Бу ҳолнинг жиддий аҳа- миятга эга эканини исбот қилиб ўтириш лозим бўл- маса керак. Янги 'Шароитни дарров яхши пайқаб олиб ва революцияни янгича тайёрлаш ишини бошлаб юбор- моқ учун бу ҳолни жуда қат’ий қилиб айтмоқ хусусан зарурдир.
Буржуазия учун ижобий аҳамиятга эга бўлган фактлар ана шундай, чунки бу фактлар капиталнинг ҳозирги пайтдаги кучи ва муваффақиятларидан да-. лолат беради.
Лекин бу фактлар блан бир қаторда капитализм учун салбий аҳамиятга эга бўлган яна бирцанча факт- лар ҳам бор.
1. 	Ҳеч шубҳасизки, капитализмнинг кучайиши блан бир қаторда капиталистик пруппалар ўртасида зид- дият ҳам ўсмоқда, капитализмни кучсизлантирадиган ва чиритадиган кучлар ҳам ўсмоқда. Англия блан Америка ўртасида нефть учун, Қанада учун, савдо- сотиқ бозорлари ва ҳоказолар учун бўлаётган кураш; Англия-Америка блоки блан Япония ўртасида Шарқ- Даги бозорлар учун бўлаётган кураш; Англия блан Франция ўртасида Европада та’сир кўрсатиш учун бў- лаётгэи кураш; ниҳоят, қул қилинган Германия блан


60
И. В. С Т А Л И Н
ҳукмрон Антанта ўртасидаги кураш,— буларнинг бар- часи ҳаммага ма’лум фактлар 'бўлиб, бу фактлар ка- питализмнинг муваффақиятлари мустаҳкам эмаслиги- ни, капитализмнинг «соғайиш» процесси замирида уни ичдан заифлаштирадиган ва чиритадиган зарур шарт- лар борлигини кўрсатади.
2. Ҳиндистонда, Хитойда, Мисрда, Индон-езияда, Шимолий Африкада ва бошқаларда миллий-озодлик ҳаракати ўсмоқда ва мустаҳкамланмоқда, <бу ҳаракат капитализмнинг орқа томонини қўпормоқда. Модомики империализмнинг «соғайиши» мустамлакалар блан қа- рам мамлакатларда та’сир доирасининг кенгайтири- лишини тақозо қилар, бу мамлакатларнинг империа- лизмга қарши кураши эса ҳеч шубҳасиз куча-яр экан, бас бундан равшанки, империализмнинг «бу соҳадаги муваффақиятлари барқарор бўлаолмайди.
3. Европада касабачилик ҳаракатининг бирлиги учун кураш ва Амстердам бирлашмасининг20 кризиси. Англия касаба союзларининг касабачилик ҳаракатида •бирлик бўлиши учун кураши, совет касаба союзлари- нинг бу курашга мадад бериши, касабачилик ҳарака- тининг бирлиги учун олиб борилаётган бу кура-шнинг касаба союзлар орасини бузиш йўлини тутаётган Амстердамнинг контрреволюцион корчолонларига (Удегест, Зассенбах, Жуо ва бошқаларга)қарши ку- рашга айланиши,— бу фактлар ҳаммаси Амстердам бирлашмасининг жуда чуқур кризисга тушиб қолган- лигини кўрсатади. Амстердамнинг кризиси нима демак? Бу буржуазия ҳокимиятининг мустаҳкам эмаслиги демакдир, чунки Амстердам касаба союз бюрократи- яси шу ҳокимиятнинг бир бўлаги ва унинг таян- чидир.


ХАЛҚЛРО АҲВОЛ ВА КОМПАРТИЯЛАРНИНГ ВЛЗИФАЛАРИГА ДОИР 61


62
И. В. С Т А Л И Н
қаноат ҳосил қилсалар,— улар бунда ўзларининг, Ғарб ишчиларининг ҳам энди ўз мамлакатларида иш- чилар давлати қурмоққа киришмоҳлари кераклигини англаб оладилар. Совет давлатининг яшаб туриши- нинг ёлғиз бир ўзиёқ импе|риализм учун ўлим даража- сида даҳшатли хавф эканлигининг сабаби ҳам мана шундадир. Дун’ёда Совет давлати яшар ва тараққий қилиб борар экан, империалиэмнинг ҳечқандай муваф- фақиятлари мустаҳкам муваффақият бўлаолмаслиги- нинг сабаби ҳам мана шундадир.
Буржуазия учун салбий аҳамиятга эга бўлган фактлар ана шулар, чунки бу фактлар революцион ҳаракатнинг кучи ва яқин келажакда эришмоғи ҳақи- қатга жуда я-қин бўлган муваффақиятларидан далолат беради.
Бу бир-бирига қарама-қарши тенденцияларнинг, салбий тенденциялар блан ижобий тенденцияларнинг кураши ҳозирги халқаро аҳволнинг асосини ва мазму- нини ташкил этади.
Пацифизм деб юритиладиган нарса қарама-қарши- ликларнинг шу курашида ўсиб чиқди ва ўсиб чиқибоқ ҳазон ҳам бўлди, шунда ҳам гул очмай турибоқ ҳазон бўлди, у на «эра», на «эпоха», на «давр» бўлиб олол- мади- У муросачиларнинг ҳам умидини пучга чиқарди, контрреволюционерларнинг ҳам ташвишини бекорга чиқарди.
Пуанкаре ва Юз, Макдональд ва Эррионинг «донг- дор» номлари ҳам шу курашда ўчди.
Бу тенденциялардан қайсн бири, ижобий тенден- цияларми ёки салбий тенденцияларми устин келади?


ХЛЛҚЛРО АҲВОЛ ВА ҚОМПЛРТИЯЛАРНИНГ ВАЗИФАЛАРИГА ДОИР 63
тенденциялар вақти блан албатта ғолиб келади, чунки империализм ўзини кемириб бораётган зиддиятларни бартараф қилишга қодир эмас, чунки империализм бу зиддиятларни фақат вақтинчагина юмшатишга, шунда ҳам 'бу зиддиятларни кейин яна зўриқиб ва қақшатғич зўр куч блан авж олиб кетадиган бир йўсинда юмша- тишга қодир, холос. Лекин яна буниси ҳам ҳеч шубҳа- сизки, капитализм учун ижобий, қулай бўлган тенден- циялар ҳозирги пайтда устин келиб турибди.
Ҳозирги халқаро аҳволнинг хусусияти мана шунда. Натижада биз Европа блан Америкада қандайдир бир жимжитлик даврини, мустамлакалардаги миллий- революцион ҳаракат «бузаётган» ва Совет Иттифоқи- нинг яшаб туриши, тараққийси ва қувватининг ортиши «дил сиёҳлик»ка айлантираётган жимжитлик даврини кўриб турибмиз.
Буржуазия учун бу — нафасни ростлаб олиш, зўр бе- риб ташқарига капитал чиқариш, янада бойиш, мус- тамлакаларда зулм ва эксплуатацияни кучайтириш, Совет Иттифоқини сиқиқ остига олишни кучайтириш, контрреволюциянинг барча кучларини Англия-Америка капитализми теварагиг.а тўплаш демакдир.
Қапиталистик мамлакатларнинг пролетариати учун бу — куч тўплаш даврининг бошланиши, «эркинлик» системаси блан бирга та’қиб-жазо системаси ҳам ҳукм сурган бир шароитда коммунизм байроғи остида про- летарлар армиясини тузиш ва ўргатиш даврининг.бош- ланиши демакдир.
' Мустамлакалар учун бу — миллий зулм ва эксплу- атацияга қарши курашнинг кучайиши, империа- лизмдан озод бўлиш учун курашнинг кучайиши де- макдир.


64
И. В. С Т А Л И Н
Совет Иттифоқи учун бу, саноатни янада тараққий қилдиришга, мамлакатнинг мудофаа қобилиятини ку- чайтиришга, барча мамлакатларнинг революцион куч- ларини империализмга қарши тўплашга бутун куч-қув- ват блан зўр бериш демакдир.
Мана шуларга кўра, коммунистлар партияларининг вазифалари қуйидагилардир:
I. Буржуазиянинг кучларини пароканда қилмоқ ва қувватини кесиб қўймоқ учун, пролетариатнинг мавқи- ини кучайтирмоқ учун буржуазия лагеридаги ҳамма ва ҳарқандай зиддиятлардан тўла фойдаланиш керак.
2- Мустамлака ва қарам мамлакатлардаги миллий- революцион ҳаракатни умумий душманга қарши, импе- риализмга қарши қаратишга ҳартарафлама мадад бер- моқ учун олдинга кетган мамлакатларнинг ишчилар синфини бу миллий-революцион ҳаракат блан яқин- лаштиришнинг аниқ форма ва йўлларини белгилаш керак.
3. Касабачилик ҳаракати бирлиги ишчилар синфи миллионлаб оммасини қўлга киритишда энг яхши во- сита эканлигини назарда тутиб, касабачилик ҳаракати бирлиги учун кураш ишини илгарилатиб юбориш ва охирига етказиш керак. Чунки, касаба союзларини қўлга киритмай туриб, миллионлаб пролетар оммасини қўлга киритиб бўлмайди, касаба союзлари ичида иш олиб бориш ва ундаги ишчилар оммасининг ишончи- ни ойма-ой, йилма-йил қозониб бормайтуриб, касаба союзларини қўлга киритиб бўлмайди. Бусиз пролета- риат диктатурасини қўлга киритишни хаёл қилиш- нинг ҳам ўрни йўқ.


ХАЛҚАРО АҲВОЛ ВА КОМПАРТИЯЛАРНИНГ ВАЗИФАЛАРИГА ДОИР 63
вазифаси эканлигини назарда тутиб, ишчилар син- фини майда деҳқонлар блан, буржуа-бюрократик дав- лат машинаси ва ҳар нарсага қодир трестларнинг таланчиликдан иборат нархлари туфайли эзиб таш- ланган бу майда деҳқонлар блан яқинлаштиришнинг аниқ форма ва йўлларини белгилаш керак.
5. 	Совет Иттифоқи ҳамма мамлакатлардаги рево- люцион ҳаракат таянчи эканлигини, Совет Иттифоқи- нинг яшаши ва кучайиши ишчилар синфининг бутун дун’ё буржуазияси устидан ғалабасининг тезланиши демак эканини назарда тутиб, Совет ҳокимиягини қўллаб-қўлтиқлаш ва имперализмнинг Совет Итти- фоқига қарши қаратилган интервенциячилик найранг- ларини бузиб ташлаш керак.
„Правда" № 66, 1925 йил 22 март.
Имзо: И. С т а л и н


66
ЧЕХОСЛОВАКИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТЎҒРИСИДА
Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг Чехословакия комиссаясида сўзланган нутқ21 1925 йил 27 март
Уртоқлар! Агар масалага ба’зибир ўртоқлар томо- нидан аралаштирилган ба’зибир хил жуз’ий нарсалар- ни ва шахсий нуқталарни назардан соқит қилинса, у ҳолда Чехословакия компартиясидаги ихтилофларни қуйидаги 9 масалага келтириб тўпламод мумкин бў- лар эди:
1) Чехословакия компартиясида кризис борми?
2) Кризиснинг асосий сабаби нима?
3) Кризиснинг характери қандай, я’ни хавф қайси томондан, сўлданми ёки ўнгданми?
4) Бу хавфлардан қайси бири — сўлми ёки ўнгми — энг жиддий хавф?
5) Унгдан бўлган хавф нима сабабдан энг реал хавфдир?
6) Кураш натижаси чиндан ҳам большевиклаш- тиришга ва кризисдан чинакамига чиқишга олиб кел- моғи учун ўнглик хавфига қарши (қандай курашмоқ керак?
7) Чехословакия компартиясида большевиклашти- риш масаласидаги энг яқин кундаги вазифа нима?


ЧЕХОСЛОВАҚИЯ КОММУНИСТЛЛР ПАРТИЯСИ ТУҒРИСИДА
67
8) Миллий секцияларга ниобатан Қоминтерннинг ҳуқуқлари тўғрисида.
9) Уртоқ Крейбих ҳақида ва ажралиш таҳдиди тўғрисида.
Чехословакия компартиясида кризис борми? Ҳа, бор. Буни ҳар иккала томон ҳам э’тироф қилади. Улар орасида бу тўғрида ихтилоф йўқ. Уртоқ Шмераль бундан каттароғини айтиб, кризис ба’зибир ўртоқлар одатда тасаввур .қилганларидан ҳам кўра чуқурроқ, деди.
Кризиснинг асосий сабаби нима? Уртоқ Шмераль, кризиснинг асосий сабаби революцион юксалиш даври- дан жимжитлик даврига кўчилиши блан бирга туғил- ган қийинчиликлардадир, деганида жуда ҳақлидир. Янги вазиятга қараб йўл тутишни талаб қиладиган кўчиш даври, одатда, партияда бирон хил кризис туғ- диради. Чехословакияда ҳам ҳозирги вақтда аҳвол ана шундай.


И. В. С Т А'Л И Н
олиб боради- Бир-бирига қарама-қарши ҳар икки оғма- чиликнинг бу курашида ўртоқ Шмеральнинг ўрта мав^и’ни ишғол қилиш хоҳиши тамоман қонуний хо- ҳишдир. Лекин фожиа шундаки, у мазкур мавқи’да туриб қололмади ва ўнглар кетидан эргашиб кетди.
Бу ҳар икки хавфдан қайси бири — сўлими ёки ўнгими — энг жиддий хавф? Мен, ўртоқ Шмераль бу масалани равшан тушуниб ололмаган, деб ўйлайман. У ўз танқидини, асосан, сўлларга қарши қаратади, асосий хавф шу ерда, деб ўйлайди. Ҳолбуки, фактлар асосий хавф сўлдан эмас, балки ўнгдан бўлаётганини кўрсатиб туради. Уртоқ Шмераль буни тушунмаган ва унинг биринчи хатоси мана шунда.
Унгдан бўлган хавф нима сабабдан ҳозирги пайт- да энг жиддий хавфдир? Бунинг учта сабаби бор.
Биринчидан. Юксалишдан жимжитликка кўчиш ўз- ўзича, ҳам ўзининг асли табиатига кўра, ўнгдан бўла- диган хавф имкониятини кўпайтиради. Агар юксалиш революцион хомхаёллар туғдириб, асосий хавф сифа- тида сўллик хавфини яратар экан, жимжитлик, аксия- ча, социал-демократлик, реформистлик хомхаёлларини туғдириб, асосий хавф сифатида ўнглик хавфини яра- тади. 1920 йилда, ишчилар ҳаракати юксалиб борган чоқда, Ленин «Болаларча «сўллик» касали» тўғрисида брошюра ёзди. Лениннинг бу брошюрани ёзишига са- баб нима эди? Шу нарса эдики, сўллик хавфи у вақт- да энг жиддий хавф эди. Мен ўйлайманки, агар Ленин ҳаёт бўлганда эди, у энди «Кексаларча ўнглик каса- ди» тўғрисида деган янги бир брошюра ёзган бўлар эди, чунки ҳозир, жимжитлик даврида, муросачилик хомхаёллари ўсадиган бир чоқда, ўнглик хавфи энг жиддий хавфдир.


ЧЕХОСЛОВАҚИЯ ҚОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТУҒРИСИДА
69
Иккинчидан. Чехословакия компартияси сафида, ўртоқ Шмераль докладида айтганидек, камида 70 процент илгариги социал-демократлар бор. Бундай партияда социал-демократчилик касалларининг яна қайталаши мумкин бўлибгина қолмай, балки муқаррар эканлигини исбот қилиб ўтириш лозим бўлмаса керак. Бу ҳолнинг ўнгдан бўладиган хавфни ортдирмай қо- лаолмаслиги тўғрисида гапириб туришнинг ҳожати ҳам йўқ.
Учинчидан. Чехословакия давлати чехларнинг мил- лий ғалабасидан иборат давлатдир. Чехлар ҳукмрон миллат сифатида ўз миллий давлатини қўлга олиб қўйган эди, у ерда ишчиларнинг турмуши ҳозирча ёмон эмас: ишсизлик йўқ, миллий давлат идеяси блан маст бўлиш жуда очиқ кўриниб турган нарса. Булар- нинг ҳаммаси Чехословакиядаги синфлар ўртасида миллий тотувлик хомхаёлларини туғдирмай қолаолмай- ди. Бу ҳолнинг ўз навбатида ўнгдан бўладиган хавфни туғдириши ва кучайтириши тўғрисида гапириб туриш- нинг ҳам ҳожати йўқ. Унглар блан сўллар ўртасидаги ихтилоф миллий айирмачилик йўлидан борганлигининг, я’ни словаклар блан немислар (эзилган миллатлар) сўл сафда, чехлар эса — ўнг сафда бўлиб чиққанлиги- нинг сабабини ҳам ана шундан қидирмоқ керак. Уртоқ Шмераль бундай айирмачиликнинг хавфли бир нарса эқани тўғрисида гапирди. Бу, албатта, тўғри. Лекин шуниси ҳам тўғрики, агар Чехословакия давлатининг юқорида қайд дилиб ўтилган миллий хусусиятларини ва чехларнинг ҳукмронлик мавқиида бўлганлигини назарга олсак, бундай айирмачилик жуда тушинарли биР ҳолдир.


70
И. В. С Т А Л И Н
Чехословакия компартиясида ўнгдан бўлган хавф- ни жуда жиддий хавф қилиб қўядиган асосий сабаб- лар мана шулар.
Чехословакия компартиясидаги ўнглик хавфига қарши қандай курашмоқ керак? Бу масала ихтилоф- нинг асли моҳиятини бизга очиб беради. Бу хавфга қарши кураш энг кескин ва аёвсиз кураш бўлмоғи керак эди. Лекин чех коммунистларининг кураши аксинча бўлиб чиқди. Уртоқ Шмераль ўнгдан бўлган хавфга қарши курашадими? Ҳа, курашади, Аммо у шундай курашадики, ўнгларни тугатиш ўрнига, у, про- вард натижада, ўнгларни пайпаслаб ўстирган, қўллаб- қўлтиқлаган, ўнгларни сўллар зарбасидан ҳимоя қилган бўлиб чиқади. Бу бироз ғалати кўринса ҳам, аммо фактдир, ўртоқлар. Ўртод Шмеральнинг иккин- чи ва асосий хатоси мана шунда.
Узингиз муҳокама қилиб кўринг.


ЧЕХОСЛОВАҚИЯ ҚОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТУҒРИСИДА
71
тутди ва бир бурчакда, оддий «англашилмовчилик»- ни ҳал қилгандай, зимдан «ҳал қилди». Бундан троц- кизм ва ўртоқ Крейбих ютди. Партия ютқизди. Унг- ларга карши кураш ўрнига ўнгларни ҳимоя қилиш бўлиб чиқди.
2. Учта касаба союзи — транспортчилар, ёғочсозлар ва бинокор ишчилар союзи — лидерларидан ба’зи- бирларининг союзлар партиядан батамом мустақил бўлишини талаб қилган машҳур ҳужжатни бостириб чиқарганликлари ма’лум. Ма’лумки, бу ҳужжат Чехо- словакиядаги союзлар ичида бирқанча ўнг элементлар борлигини кўрсатучи бир нарсадир. Бу ҳужжатни партия кўзи олдида текшириб чиқмоқ ва касаба союз- ларининг партиядан узилиб қолиш хавфи борли- гидан партияни огоҳлантириб қўймоқ зарур эди. Хўш, бу тўғрида ўртоқ Шмераль (қандай йўл тутди? У мазкур ҳужжатни қўлдан йиниб олиб ва шу блан уни партия оммаси кўзидан яшцриб, бу масалани ҳам бекитди-ҳўйди. Шундай дилиб, ўнглар ҳам омон қолди, унинг «партиявий обрўси»га ҳам халал етмади. Бу ўнгларга қарши кураш деб аталар эмиш!


72
И. В. С Т А Л И Н
резолюция блан, я’ни бир бурчакда зимдан олиб барилган ўзаро ички кураш натижасида, партия тўр- тинчи йилга қадам қўйганда қабул қилинган резинка резолюция блан қутқариб қолади. Бунда ҳам бояги- дек ўнглар ютди, партия ютқизди.


ЧЕХОСЛОВАКИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТУҒРИСИДА
73
этилишдан сақлаб қолиб, Чехословакия коммунистлар партиясининг асосий манфаатларига зарба етказди. Қарангки, тағин ўртоқ Шмераль буни ўнгларга қарши кураш тактикаси деб атаб ўтирибди!
Уртоқ Шмераль бу тактикасини «нозик» тактика, «одоб» тактикаси деб атади. Эҳтимол, бу тактика чиндан ҳам нозик тактикадир', лекин бу тактиканинг ўнгларга ҳарши большевикча аёвсиз кураш так- тикаси блан ҳечбир алоқаси йўқ,—бунда. ҳечқандай шубҳа бўлиши мумкин эмас. Уртоқ Шмераль руслар- нинг: «қаер нозик бўлса шу жойдан узилади» деган мақолини унитади. У, нозиклик ҳалокатдан амин қи- лаолмаслигини эсидан чиқарган. Ма’лумки, шундай бўлди ҳам, нега десангиз бу тактика блан тарбиялаб ўстирилган Бубник группаси чех пролетариатининг яқинда бўлиб ўтган чиқишини бузиб қўйишига сал қолди, ўнгларга нисбатан қўлланилган бу «нозик» тактика биринчи синовдаёқ бузилди ва ҳалокатга уч- ради. Уртоқ Шмераль юргизган «нозик» тактиканинг оқибат натижаси шу бўлдики, ўнглар кучайди ва Буб- ник хоинлик қилди. Мана шу сабабдан, мен ўртоқ Шмеральнинг «нозик» тактикасини ўнгларни қутқариб қолиш тактикаси, кризисни чуқурлаштириш такти- каси, партияни ҳалокатга элтадиган тактика деб ўй- лайман.
Эски социал-демократия революцион партия сифа- тида нима сабабдан ҳалок бўлиб кетди? Жумладан ШУ сабабданки, Қаутский ва шериклари амалда ўнг- ларни яшириш ва қутқариб қолишдан иборат бўлган «нозик» тактикани қўлландилар, «одоб» сақлаб, Эд. Бернштейн ва шериклари блан «бирлик ва тотувлик» '■'актикасини юргиздилар. Бунинг оқибат натижаси
6


74
И. В. С Т А Л И Н
нима бўлди? Оқибат натижаси шу бўлдими, уруш бошланай деб турган энг қийин даҳиқада ўнг социал- демократлар ишчиларга хиёнат қилдилар, «ортодокс- лар». ўнгларнинг аоир.и бўлиб қолдилар, умуман со- циал-демократия эса «тирик мурда» бўлиб қолди. Мен, агар сиз тезда ва қат’ият блан иш кўриб, ўртоқ Шмеральнинг «нозик» тактикасини коммунизмдаги ўнг группировкаларга қарши большевикча аёвсиз кураш тақтикаси блан олмаштирмасангиз, Чехослова- кия ком1партияси ҳам бориб-бориб шундай ҳолга дучор бўлиши мумкин, деб ўйлайман. Мен бу гапларни айт- гаиимда ўртоқ Шмеральни ооциал-демократлар блан бир қаторга қўймоқчи эмасман. Ҳечбир шундай қил- ■моқчи эмасман. У, ҳеч шубҳасиз коммунист, коммунист бўлганда ҳам, балки, ҳатто жуда яхши коммунистдир. Лекин мен шуни айтмоқчиманки, агар у ўзининг но- зик тактикасидан воз «ечмаса, у муқаррар суратда социал-демократизмга юмалаб тушади.
Чехословакия компартиясининг энг яқин вазифаси нима?
Унинг энг яқин вазифаси «ўтасўл» оғмачиликлар- га қарши курашиб, шу блан бирга ўнгларни батамом яккалаб қўйиш ва узил-кеоил тугатиш учун ўнглик хавфига қарши кеск.ин кураш олиб боришдир. Унг группировкаларни батамом тугатмоқ учун партиянинг ҳамма чинакам революцион элементларини бирлаш- тиришдир — партиянинг вазифаси ана шундай, кризис- дан чиқиш йўли ана шундай. Бусиз Чехословакия компартиясини большевиклашгириш тўғрисида хаёл қилишнинг ҳам ўрни йўқ.
Лекин бу, ҳамма ва ҳарқандай ўнгларни ҳам ўчи- рабериш зарур, дегап ran эмас, албатта. Учириш ўнг-


ЧЕХОСЛОВАКИЯ ҚОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТУҒРИСИДА
75
ларга қарши курашда ҳал қилучи чора эмас. Асосий йш шундан иборатки, принципиал кураш давомида ўнг группировкаларни ғоявий ва ма’навий жиҳатдан каттиқ калтакламоқ, бу курашга кенг партия омма- сини тортмоқ керак. Бу — партияни большевизм руҳи- да тарбиялашнинг энг асосий ва энг муҳим восита- ларидан биридир. Учириш, агар уҳақиқатан ҳам зарур бўладиган бўлса, душманни ғоявий жиҳатдан тор-мор келтиришдан табиий суратда келиб чиқадиган натижа бўлмоғи керак. Сўллар Чехословакияда Бубникни ўчириш масаласида пюшқолоқлик қилиб, бу жиҳат- дан жиддий хато қилдилар. Бубник «воқиаси»дан тўла фойдаланиш ва уни ўнгларнинг оммавий чиқиш- лар масаласида ишғол қилган принципиал позицияси блан боғлаш, уларнинг чинакам башарасини фош қи- либ ташлаш ўрнига, сўллар уни ўчириш масаласида шошқолоқлик қиладилар, шу блан улар ўнгларга қарши шу заминда бундан буён яна ҳужум қилиб бориш йўлларининг ҳаммасидан ўзларини маҳрум қилиб қўйдилар.


76
И. В. С Т А Л И Н
партияларнинг ишига аралашмай қолаолмайди, у революцион элементларни қўллаб-қўлтиқлайди ва уларнинг душманларига қарши курашади. Албатта; партияларнинг ўз ички автономиялари бор, партия- ларнинг с’ездлари эркин бўлмоқлари лозим ва марка- зий комитетлар с’ездларда сайланмоғи лозим, лекин бундан Коминтерннинг раҳбарлик ҳуқуқини ва, демак, ишга аралашувини инкор қилиш керак деган хулоса чиқариш — коммунизм душманлари фойдасига хизмат қилиш демакдир.
Ниҳоят, ўрто.қ Крейбих тўғрисида. Мен ўйлаймап- ки, унинг бутун нутқи ба’зи бировларни ажралиш таҳдиди блан қўрқитмоқ учун сўзлаган нутқ эди. У, Брюндаги ўнгларга тегманг, акс ҳолда ёмон бўлади, уларга қарши курашманг, акс ҳолда ажралиш -воқи’ бўлади,— дейди. Қани, кўрайлик-чи. Лекин ўртоқ- Крейбих бизни қўрқитмай қўяқолсин, барибир қўрқи-1 таолмайди. Биз жангларда чиниққан кишилар экан- лигимизни ва биздақаларни ажралиш таҳдиди блац қўрқитиб бўлмаслигини унинг билмаслиги мумкин Эхмас. Агар борди-ю, у таҳдиддан ишга ўтишни хаёл қилса,— мен уни ишонтириб айтаоламанки, бу ишда бошқа ҳечким эмас, фақат унинг ўзи зиён кўради.
Якунлайман. Партияда кризис бор. Қризиснинг сабаблари очиқ-равшан. Асосий хавф ўнг томондан. Бу хавфга қарши қат’ий ва муросасиз кураш олиб: бормоқ керак — вазифа ана шундан иборат. Унгла-рни батамом тугатмоқ учун партиянинг ҳамма револю- цион элем-ентларини бирлаштирмоқ керак — кризисдан чиқиш йўли ан.а шу.


ЧЕХОСЛОВАКИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТТҒРИСИДА 77
дай «мушкулликлар»га «ҳамиша тайёр» қилиб қўйиш уЧун жимжитлик давридан фойдаланмоқ керак, чунки яНги революцион юксалишга йўл очиб «куёвнинг тўсатдан кириб келиши куни ҳам, соата ҳам ма’лум эмас».
"Правда* № 72,
”1925 ииЛ 29 март


IS
ЮГОСЛАВИЯДАГИ МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
Коммунистик Интернационал Ижрокомининг Югославия комиссиясида сўзланган нутқ 1925 йил 30 март
Уртоқлар! Менимча, Семич миллий масаланинг большевикларда қай тарзда қўйилганлигининг асосиЙ моҳиятини тўла тушуниб олмаган. Большевиклар мил-i лий масалани Октябрьга қадар ҳам, Октябрьдан кейий ҳам революция тўғрисидаги умумий масаладан ҳеч^ қачон ажратган эмаслар. Миллий масалага больше-j викларча қарашнинг асосий моҳияти шундан иборатки^ большевиклар миллий масалани ҳамавақт революция^ нинг келажаги блан чамбарчас боғлаб, қараб келдилар.! Семич Ленин сўзларидан цитата келтириб, Ленин миллий масаланинг муайян суратда ҳал қилинишини конституцияда ёзиб мустаҳкамлаб қўйиш тарафдорй эди, дейди. Бу блан у, Семич Ленин миллий масалани конституция масаласи деб, я’ни революцияга доита масала эмас, балки реформага доир масала деб ҳисоб-j лаган эди, демоқчи бўлса керак. Бу мутлақо нотўғри! Ленин ҳечқачон конституцияпарастлик хомхаёлларига берилган эмас ва берилиши ҳам мумкин эмас эди^ Бунга ишонч ҳосил қилиш учун Ленин асарларини| кўриб чиҳиш кифоя. Ленин конституция тўғрисида, гапирган экан, унинг бу гапидан мурод миллий маса-‘ лани конституция йўли блан ҳал қилиш эмас, балкй революцион йўл блан ҳал қилиш эди, я’ни у консти-


ЮГОСЛАВИЯДАГИ МИЛЛИИ МАСАЛАГА ДОИР
79
туцияни революция ғалабасининг натижаси, деб қарар эди. Бизнинг СССРда ҳам Конституция бор, ва у мил- лий масаланинг муайян суратда ҳал этилганлигини акс этдиради. Броқ, бу Конституция буржуазия блаи муроса қилиш натижасида эмас, балки ғалабали революция натижасида вужудга келди.
Сўнгра, Семич Сталиннинг 1912 йилда22 миллий масала хусусида ёзилган ма’лум брошюрасини мисол келтириб, ўз гапининг тўғрилигини тасдиқламоқ учун билвосита бўлса ҳам ундан далил топишга ҳаракат қилади. Лекин унинг бу урунишидан натижа чиқмади, чунки у масалага ўзининг «конституцион» қарашини озгина бўлса-да ёқлайдиган цитата эмас, ҳатто салгина шундай ма’но берадиган брон сўз ҳам топмади ва тополмайди. Сўзимнинг исботи учун мен Семичга Сталин брошюрасида миллий масалани ҳал қилишда австриялилар методи (конституцион метод) рус марк- систларининг методига (революцион методга) қара- ма-!қариии қилиб ҳўйилган ма’лум жойини эслатиб ўтишим мумкин.
У жойи мана бу:
«Австриялилар «миллатлар озодлигини» майда-чуйда реформа- лар йўли блан, секин-асталик блан амалга оширмоқчи бўладилар. Улар амалий чора тариқасида маданий-миллий автономияни так- лиф қилганларида, туб ўзгаришни, демократик-озодлик ҳаракати- ни асло кўзда тутмайдилар, улар келажакда шундай ҳаракат бў- лади, деб ҳам ўйламайдилар. Ҳолбуки, рус марксистлари «миллат- лар озодлиги» масаласини рўй бериши мумкин бўлган туб ўзгариш блан, демократик-озодлик ҳаракати блан боғлайдилар; уларнинг реформаларга кўз тикишлари учун асос йўқ. Бу эса, Россиядаги миллатларнинг яқин келажакдаги тақдири масаласини бутунлай ўзгартириб юборади».
Равшан бўлса керак,


80
И. В. С Т А Л И Н
Бу фақат Сталиннинг шахсий фикри эмас, балки миллий масалани революциянинг умумий масаласи блан чамбарчас боғлаб қараб келган ва шу ҳолда қа- раб келаётган рус марксистларининг умумий фикридир.
Гапничўзиб ўтирмасдан айтиш мумкинки, рус марк- сизми тарихида миллий масаланинг қўйилишида икки босқич бўлган: биринчиси, я’ни Октябрьга қадар бўлган босқич, иккинчиси, я’ни Октябрь босқичидир. Биринчи босқичда миллий масалага буржуа-демократик рево- люция тўғрисидаги умумий масаланинг бир бўлаги деб, я’ни пролетариат блан деҳқонлар диктатураси тўғрисидаги масаланинг бир бўлаги, деб қаралар эди. Иккинчи босқичда, миллий масала кенгайиб, мустам- лакалар масаласига айланиб кетган вақтда, миллий масала давлатнинг ички масаласи бўлишдан чиқиб жаҳон миқ’ёсидаги масалага айланиб кетган вақтда,—' миллцй масала пролетар революцияси тўғрисидаги. умумий масаланинг бир бўлаги деб, пролетариат дик- татураси масаласининг бир бўлаги деб қараладиган бўлди. Кўриб турибсизки, унда ҳам, бунда ҳам, маса- лага фақат революцион руҳда қаралган.
Фикримча, ана шуларнинг ҳаммасини Семич ҳали тўла тушуниб олмаган. Унинг миллий масалани конс- титуцион масала заминига тушириб қўйишга, я*ни уни реформа масаласи деб қарашга урунишининг сабаби ҳам шунда.


ЮГОСЛАВИЯДЛГИ МИЛЛИИ МАСАЛАГА ДОИР
81
сатиш ярамаслиги мутлақо тўғри, чунк^, миллий ма- сала деҳқонлар масаласидан бошқа миллий маданият масаласини ҳам, миллий давлат ва бошқа масала- ларни ҳам ўз ичига олади. Лекин яна шу нарса ҳам шубҳасизки, миллий масаланинг асоси, унинг ички моҳияти ҳарҳолда деҳқонлар масаласидан иборат. Деҳқонлар миллий ҳаракатнинг асосий армияси экан- лигининг, деҳқонлар армияси бўлмаса, кучли миллий ҳаракат бўлмаслиги ва бўлиши мумкин эмаслигининг сабаби ҳам шу. Миллий масала моҳият э’тибори блан деҳқонлар масаласи деб гапирганларида худди ана шу нарсани кўзда тутадилар. Менимча, Семичнинг шу формулани қабул қилишни истамаганлигига сабаб мил- лий ҳаракатнинг ички қувватига етарли баҳо бермаган- лигидир ва миллий ҳаракатнинг чуқур халқ ҳаракати, чуқур революцион ҳаракат эканлигини тушунмаганли- гидир. Бундай. тушунмаслик. ва бундай етарли. баҳо бермаслик жуда хавфли бир нарса, чунки бу нарса амалда, масалан, хорватларнинг миллий эркинлик учун олиб бораётган курашида бўлган ички потенциал кучларга етарли баҳо бермасликни кўрсатди, бундай етарли баҳо бермаслик бутун Югославия компартияси- учун жидий мушкулликлар туғдиради.
Семичнинг иккинчи хатоси шундан иборат.


82
и. в. с т л л и н
масала ва бу масала ҳарҳолда актуал аҳамиятга эга масала эмас, деган хулосага келади. Бу, албатта, но- тўғри. Бу масала ҳозирги пайтда актуал масала эмас деган фикрга қўшилганда ҳам, аммо уруш бошлана- диган бўлса, ёки уруш бошланиб кетса, агар Европада революция авж олгудай бўлса, ёки революция авж олиб кетса, у ҳолда бу масала тамоман актуал ма- сала бўлиб -қолиши мумкин. Агар империализмнинг табиати ва ривожланиши кўзда тутилса, урушнинг бошланиши муқаррар эканлигига ва у ерда уларнинг албатта қирпичоқ бўлишларига ҳечбир шак-шубҳа йўқ.


ЮГОСЛАВИЯДАГИ МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
83
тақдирини ўзи ҳал қилиш ва мустақиллик хусусида бундай дейилган:
«Европада империализмнинг ўсиб бориши — тасодифий эмас. Европа капиталга торлик қилмоқда, шунинг учун ҳам у янги бо- зорлар, арзон ишчилар, янгидан иш юргизиш учун янги жойлар қидириб, ўзга мамлакатларга бўйнини чўзмоқда. Лекин бу, ташқи соҳада жанжалларга ва уруш чиқишига сабаб бўлади... Шунинг учун ички ва ташқи вазиятлар шундай боғланиб кетиши жуда мумкинки, унда Россиядаги бирон миллат ўзининг мустақиллиги тўғрисидаги масалани қўйишни ва ҳал қилишни лозим топар. Албаг- та бундай ҳолларда тўсқинлик қилиш марксистларнинг иши эмас».
Бу сўзлар 1912 йилда ёзилган эди. Бу фикрнинг кейинроқ уруш чоғида ҳам, урушдан кейин ҳам, ай- ниқса Россияда пролетариат диктатураси ғалаба қо- зонгандан кейин тамоман тасдиқланганлигини биласиз.


84
И. В. С Т А Л И Н
ҳал қилиш ҳуқуқи масаласини актуал масала деб, ҳозирги пайтда жуда зарур масала деб ҳисобламоқ керак, деб ўйлайман.
Энди миллий программа хусусида. Югославияда со- вет революцияси қилиш деган фикр, буржуазияни ағдариб ташламасдан ва революция қилмасдан туриб миллий масала оз-моз бўлса-да қониқарли равишда ҳал этилиши мумкин эмас деган фикр миллий про- граммага асос қилиб олинмоғи лозим. Истиснолар бў- лиши мумкин, албатта. Масалан, урушдан бурун Нор- вегия Швециядан ажралиб чиққан вақтда шундай истисно бўлган эди, бу хусусда Ленин ўз мақолалари- ридан бирида муфассал гапириб ўтган эди23. Лекин бундай истисно урушдан бурун бўлган эди ҳамда ва- зият ғоят қулай келиб қолган бир пайтда бўлган эди. Урушдан кейин, айниқса Россияда совет революцияси ғалаба -қилгандан кейин бундай ҳолларнинг бўлиши гумондир. Ҳарҳолда ҳозир бундай бўлиши эҳтимолдатг шу қадар узоқки, уни нульга тенглаштирса ҳам бўла- ди. Модомики, шундай экан, биз программани нульда- ражада бўлган миқдорга асосланиб тузаолмаслигимиз турган ran. Шунинг учун ҳам революция тўғрисидаги фикр миллий программага асос бўлмоғи лозим.
Сўнгра. Миллий программага миллатларнинг дав- лат бўлиб ажралиб кетишгача ўз тақдирларини ўзлари ҳал қилиш ҳуқуқи тўғрисида албатта махсус модда киргизилмоғи лозим. Ҳозирги ички ва халқаро шароитда шундай моддани киргизмаслик мумкин эмаслигининг сабабини юқорида гапириб ўтган эдим.


ЮГОГДЛВИЯДЛГИ МИЛЛИИ МАСАЛАГА ДОИР
85
махсус модда бўлиши керак. Бундай комбинация бўл- маслиги керак деб ўйловчиларнинг фикрлари хато. Бундай фикр тўғри эмас. Ма’лум шароитда, Югосла- вияда совет революциясининг ғалабаси натижасида, бизнинг Россияда бўлгани каби, Югославияда ҳам ба’- зи миллатлар Югославиядан ажралиб чиқишни хоҳла- масликлари жуда мумкин. Югославия давлатининг совет тузуми асосида автоном миллий давлатлардан иборат федерация бўлиб қайтадан тузилишини кўзда тутиб, шундай ҳоллар учун программага автономия хусусида модда киргизиб қўйилиши зарур эканлиги равшандир.
Шундай қилиб, ажралиб чиқишни хоҳлаган миллат- ларга ажралиб чиқиш ҳуқуқи ва Югославия давлати доирасида қолишни истаган миллатларга автономия олиш ҳуқуқи берилмоғи лозим.
Англашилмовчиликлар бўлмаслиги учун шуни айтиб ўтишим керакки, ажралиб чиқиш ҳуқуқини бир маж- бурият деб, ажралиб кетиш мажбурий, деб тушунмас- лик керак. Ҳарбир миллат шу ҳуқуқдан ажралиб чи- қиш ма’носида фойдаланмоғи мумкин, лекин агар у чиқишни истамас экан, бу ҳуқуқдан фойдаланмаслиги ҳам мумкин, бу — унинг ўз иши, бу блан ҳисоблашмай бўлмайди. Ба’зи ўртоқлар ажралиб чиқиш ҳуқуқини мажбуриятга айлантириб юбориб, масалан, хорват- ларнинг ҳарқандай қилиб бўлса ҳам ажралиб чиқи- шини талаб қилмоқдалар. Бундай йўл тутиш нотўғри, шунинг учун ҳам бундай йўлдан мутлақо қайтмоқ ке- рак. Ҳуқуқни мажбурият блан қориштириб юбориш ярамайди.
^льшевик' журнали № 7, йил 15 апрелъ


86
ҚИШЛОҚДАГИ комсомол АКТИВИ ТЎҒРИСИДА
РКП(б) МК Ташкилот бюроси мажлисида сўзланган нутц 1925 йил 6 апрелъ
Уртоқлар! Биринчи вазифа — ёшлар союзини унинг бутун Союзга раҳбарлик қилучи ядроси сифатида асо- сий пролетар ядроси блан та’минлашдан иборат. Док- ладчи бу масала юзасидан ҳечнима демади. Бу тааж- жубланарли бир ҳол ҳам эмас, чунки гап пролетар ядроои ҳақида эмас, балки комоомолнинг цишлоқдаги ишлари ҳақида (боради. Броқ, бу нарса, пролетар ядро- сини та’минлаш комсомолнинг асосий вазифаси бўлиб қолишига халақит бермайди. Мен, комсомолда бу йўл. даги иш озми-кўпми муваффақиятли бораётир, деб ўйлайман. Муболағасиз айтмоқ мумкинки, ишчи ёш- ларни комсомолга тортиш муваффақиятли бормоқда, шублан бирга Союз бутун ишчи ёшларнинг камида ўн- дан тўққиз қисмини ўз ичига оладиган вақт узоқ эмас.


ҚИШЛОҚДАГИ ҚОМСОМОЛ АКТИВИ ТУҒРИСИДА
87
Мен бу гапни ёшларнинг пролетар кучлари Совет Иттифоқининг барча уезд ва волостьларига бир текис тақсим қилиш учун етарли эмаслигини кўзда тутиб айтаётирман. Шу сабабдан, бу кучларни шундай бир тарзда ва шундай нуқталарга жойлаштириш зарурки, натижада шу нуқталардан деҳқон ёшларига раҳбар- ликни та’минлаш осонроқ бўлсин. Мен комсомол бу вазифани ҳам биринчи вазифани бажарганидэк муваф- фақиятли бажариб келди, деб айтаолмайман. Лекин комсомол бу вазифани бажариш йўлида бор ғайрати блан иш олиб бормоқда деб ўйлаш учун ҳархолда асос бор ва бу иш яқин фурсат ичида ўз натижалари- ни кўрсатади.
Учинчи вазифа шундан иборатки, комсомолнинг қишлоқда кўпдан-кўп деҳқон ёшлар активига эга бўлишини та’минлаш, бу актавни сиёоий жиҳатдан тарбиялаш, уни қишлоқда пролетар сиёсатини ўтказу- чи куч (қилиш ва уни пролетариатни меҳнаткаш деҳқон оммаси блан цемент каби маҳкам боғловчи бир кучга айлантириш керак. Бу қийин ва ғоят мураккаб ишдир. Бу вазифани <қисқа бир муддатда ҳал қилиш сра мумкин эмас. Бу вазифанинг уддасидан чиқмоқ учун комсомолнинг пролетар ядроси бор кучлари блан, 3ЎР ғайрат кўрсатиб ишламоғи лозим. Аммо қандай қилиб бўлса ҳам бу вазифани бажариш керак. Чунки бусиз на комсомолни мустаҳкамлаш, на ишчилар блан Деҳқонлар ўртасидаги ҳамжиҳатликни та’минлаш мум- кин эмас.
Аммо комсомолнинг деҳқон активига эга бўлишини Қандай та’минлаш, бу активни (қавдай тарбиялаш ва Уиинг қишлоқда пролетар сиёсатини ўтказучи бўла- °лишига .қандай қилиб эришиш керак?


88
И. В. С Т А Л И Н
Комсомолда қишлоқ ячейкалари секретарьларининг ёлғиз ўзи камида 27 минг кишига боради, дейишади. Ячейка секретарьларидан ташқари, кооперацияда, Co* ветларда, деҳқон комитетларида, маданий муассасалар* да ва бошқаларда ҳам актив комсомол ходимлар бор, дейишади. Буларнинг ҳаммасини қўшганда комсомол- нинг қишлоқдаги активи камида 100 минг киши бўли- ши керак, дейишади. Бу гапларнинг ҳаммаси тўғрими,— буҳақда бирор нарса дейиш қийин. Лекин, агар бу гап- ларнинг ҳаммаси тўғри бўладиган бўлса, айтишим ке- ракки, бу активдан усталик блан фойдаланилганда, у му’жизалар кўрсатишга қодир бўлган ғоят катта куч бўлиши мумкин. Бу нарса шунинг учун айниқса му- ҳимки, ҳозирги вақтда партиянинг қишлоқдаги актив- лари сони анча камдир.
Мана энди: бу жуда кўп активни қандай тарбия- лаш, уни қандай қилиб қишлоқда пролетар сиёсатини сўзда эмас, балки амалда ўтказадиган куч қилиш керак, деган масала келиб чиқади. j
Мен бунда мукаммал жавоб 'бермоқчи эмасман^ Кичик бир нутқда бунга мукаммал жавоб беришнинг^ ҳечбир имкони йўқ. Аммо кичиқ -бир нутқда ҳам, бу масалани тўғри ечиш учун зарур бўлган 'ба’зи асосий шартларни белгилаш тамомила мумкин. Булар қандай шартлар? Бу шартлар, кам деганда, саккизта.


ҚИШЛОҚДАГИ КОМСОМОЛ АКТИВИ ТУҒРИСИДА
89
ларнинг манфаатларини маҳкам туриб ҳимоя қилаби- лиши зарур. Уйлайманки, бу декретларни билмаслик ва уларнинг қишлоқдаги «ҳукмдорлар» томонидан доимий равишда бузилиши қишлоқдаги ҳозирги тар- тибларнинг асосий иллатларидан биридир. Қишлоқдаги комсомол активи революцион қонунчиликнинг посбони бўлмоғи лозим. У, қишлоқда камбағалларнинг суянган тоғи бўлмоғи керак. Бу, шубҳасиз, оддий ва амалий вазифадир. Совет декретлари блан боғлиқ бўлган бу оддий ва кундалик вазифани амалга оширишга қара- ганда, жаҳон революцияси ҳақида қуруқ вайсаш шуб- ҳасиз хийли осонроқ- Аммо бу оддий ва кундалик вазифа бажарилмаса, ҳечқандай ҳамжиҳатлик бўлиши мумкин эмаслиги ҳам шубҳасиздир.
Иккинчидан. Қишлоқ ёшлари активи агрономия- нинг энг оддий асослари баён қилинган оммабоп брошюралар блан та’минланган бўлиши зарур, Бу актив қишлоқ хўжалигини ўрганиши, уни яхшилаш чоралари блан танишиши ва деҳқонга бу соҳада зарур ма’лумотлар бериб турабилиши зарур. Деҳқон комсо- мол а’зосига кўпинча писанд қилмай, масхара назари блан қарайди. Бунга сабаб шуки, деҳқон унга хўжа- ликдан ажралиб қолган, нодон, дангаса деб қарайди. Бундан келиб чиқадиган вазифа шуки, комсомол а’зо- сини хўжаликка яқинлаштириш ва хўжалик блан боғлаш керак. Актив комсомол а’зоси, қишлоқ хўжа- лиги блан маҳкам алоқада бўлган, қишлоқ хўжали- гини юксалтириш, яхшилаш ва мустаҳкамлаш юзасидан фойдали маслаҳатлар беришни ўрганган тақдирдагина, •^ҲҚоннинг ҳурмат ва ишончини қозонаолади. Бу иш, албатта, енгил эмас ва, эҳтимол, ҳатто зериктира- Аиган ишдир. Аммо бу, унинг деҳқонлар ишончини


90
И. В. С Т.А Л И Н
қозонаоладигаи зарур иши бўлишига ҳалақит бер- майди.
Учинчидан. Қишлоқдаги комсомол активи қишлоқ хўжалик солиғи ҳақидаги, маҳаллий бюджет ҳақида- ги, мамлакатнинг молиявий аҳволи ҳақидаги оммабоп брошюралар блан та’минланган бўлиши зарур. Солиқ ва маҳаллий бюджет — ҳозир қишлоқда биринчи иш- дир. Ҳозирги вақтда бу соҳада беҳисоб кўп суиисте’- моллар қилинмоқда. Қамбағални ранжитмаслик, қу- лоқни эса солиқ оғирлигидан озод қилиб қўймаслик учун солиқларни қандай тақсим қилмоқ керак; маҳал- лий бюджет пулларини қай тарзда ва хусусан қандай эҳтиёжларга сарф қилмоқ керак; бу соҳадаги суиис те’молларни очиш ва йўқотишга қандай эришмоқ керак, — буларнинг ҳаммаси шундай масалаларки, актив комсомол а’зоси буларни четлаб ўтолмайди. Вазифа — шу ишларнинг ҳаммасига аралашиш ва меҳнаткаш деҳқонга ёрдам беришдан иборат. Бу иш ҳам осон эмас ва унча қизиқтирарли иш эмасдир. Броқ, бу иш қилинмаса, қишлоқда ҳечқандай совет қурилиши бўлмайди ва бўлиши мумкин эмас.


ҚИШЛОҚДАГИ ҚОМСОМОЛ АҚТИВИ ТУҒРИСИДА
91
сиёсатини деҳқонларга тушунтириб бериш, бу сиёсат- нинг ҳалол ва виждон блан амалга оширилишига муваффақ бўлиш кера-к,—вазифа ана шу. Бусиз деҳ- қонлар ўртасида ишонч қозониш, деҳқонлар активини кенгайтириш, қишлоқда пролетар демократиясини ўр- натиш ҳақида ўйлашнинг ҳам ўрни йўқ.
Бешинчидан. Қомсомолнинг қишлоқдаги активини қишлоқ хўжалик кооперацияси, кредит ва матлубот кооперацияси тўғрисидаги, артельлар ва умуман кол- лектив хўжаликлар тўғрисидаги оммабоп брошюралар блан та’минлаш зарур. Актив комсомол а’зоси қиш- лоқда кооператив жамоатчилигини ўрн.атиш ишига деҳқонларни торта билиши зарур. Бу ғоят қийин ва мураккаб ишдир, лекин у қишлоқни социалистик қури- лишга қўшиш учун мутлақо зарурдир. Қишлоқ хўжа- лик ва кредит кооперацияси ҳозир деҳқон учун биринчи даражали аҳамиятга эгадир. Кооперациянинг деҳ- қонлар учун жонажон ва яқин иш бўлишига эришмоқ керак,— вазифа ана шу. Бунда шунга э’тибор қилмоқ лозимки, деҳқонларнинг камбағал табақаларида асбоб- ускуналарнинг йўқлиги давлат кредит идораларининг муайян ёрдами блан қишлоқда артель ва коллектив хўжаликларни тузиш учун алоҳида қулай шароитни вужудга келтиради. Вазифа шундан иборатки, деҳқон- ларнинг камбағал табақалари бунда лозим даражада қулай шартлар блан кредит олиш имконига эга бўл- синлар. Актив комсомол а’зоси бу энг муҳим масала- ларга э’тибор бермаслиги мумкин эмас.


92
И. В. С Т А Л И Н
бўлиши лозим. Актив «комсомол а’зоси Советларнинг ва умуман совет маданиятини ўрнатишда қишлоқдаги маданий кучларнинг табиий ёрдамчиси бўлсин,— вази- фа ана шу.
Еттинчидан. Қишлоқдаги комсомол активи комсо- мол а’золар<ининг ҳуқуқ ва бурчларига доир, комсомол блан партия ўртасидаги, Советлар блан комсом-ол ўр- тасидаги ўзаро муносабатларга доир аниқ кўрсатма- ларга эга бўлиши лозим. Актив комсомол а’зоси ўзини партиянинг ва Совет ҳокимиятининг қишлоқдаги ёр- дамчиси деб билиши зарур. Қишлоқда (қўмондонлик қилиш, Советларга сайловлар вақтидаги бебошлик, партия, кооператив ва совет ташкилотлари ишларини ўзбошимчалик блан юргизишга урунишлар, динга қар- ши пропаганда қиламиз деб безорилик қилишлар,— буларнинг ҳаммасини комсомол байр-оғига иснод кел- тиручи ва комсомол а’зоси деган номга мутлақо ному- носиб бир нарса деб билиб, дарҳол ташламоқ ва тугат- моқ лозим. Бу раовогарчиликларга қарши раҳмсиз кураш олиб бориш ва комоомол блан совет-партия органлари ўртасида ўзаро тўғри муносабатлар ўрна- тиш керак,— вазифа ана шу.


ҚИШЛОҚДАГИ КОМСОМОЛ АҚТЙВИ ТУҒРИСИДА
93
комсомол а’зоси деҳқонлардаги зарарли урф-одатлар- га мутлақо мослашиб кетмаслиги лозим. Бу урф-одат- лар блан ҳисоблашиш — бошқа-ю, уларга мослашиш — бошқа. У, деҳқон блан коммунистларча тилда сўзла- шабилмоғи лозим. У, деҳқон социализмдан ташқарида нажот тополмаслигини унга конкрет фактлар блан тушунтириб, ишонтирабилмоғи лозим.
Комсомолнинг қишлоқдаги активини сиёсий жиҳат- дан тарбиялаш ва уни қишлоқда пролетар сиёсатини ўтказучи қилиш учун бажарилиши зарур бўлган шарт- лар мана шулардир.
Комсомол Марказий Қомитетининг вазифаси бу шартларнинг амалга оширилишини осонлаштиришдан ва буни контроль қилиб туришдан иборат.
Қишлоқда комсомолнинғ жуда ўсиб бораётганлиги хавфлидир, дейдилар. Комсомолга деҳқон ёшлари жу- да кўплаб кираётир, дейдилар. Бунда бирқадар хавф борлиги шубҳасиздир. Аммо шуниси.ҳам шубҳасизки, комсомол агар юқорида қўйилган вазифаларни шараф блан бажараолса, у ҳолда бу хавфдан қўрқмаса ҳам бўлади. Қишлоқдаги 100 минг комсомол активи —бу шундай кучки, деҳқон ёшларининг комсомолга кўплаб киришлари бу актив учун хавф бўлолмайди- Бутун ran бу активни сиёсий жиҳатдан тарбиялаш йўлида зўр бериб ишлашдадир. Бутун ran бу активнинг иши- ни ишчи ва деҳқонлар иттифоқини мустаҳкамлашга қарата усталик блан йўлга солиб юборишдадир. Бутун ran бу активдан деҳқонларни янги совет қурилишига тортиш учун фойдаланишдадир.


94
И. ' В. С Т А Л И Н
Совет Иттифоқининг асосий районларига жойлашти- риш керак; в) қишлоқдаги ёшлар активини қишлоқда пролетар сиёсатини ўтказиш руҳида тарбиялаш ке- рак,— умуман комсомолнинг ва хусусан комсомол Марказий Қомитетининг навбатдаги вазифалари шу- лардир.
Олдимизда шундай вазифалар турар экан ва бу вазифаларни кундалик иш давомида бажариб борар эканмиз, қишлоқ комсомоли йўлида турган хавфлар- дан қўрқмасак ҳам бўлади.
„Правда" № 86,
1925 йил 15 апрель


95
ПРОЛЕТАР СТУДЕНТЛАРНИНГ БУТУНИТТИФОҚ БИРИНЧИ КОНФЕРЕНЦИЯСИГА24
Мурожаат
Уртоқлар! Сизнинг вакилларингиз менга пролетар студентлар орасида партиянинг вазифалари ва пар- тия иши тўғрисида гапиришни таклиф этдилар.
Бу тўғрида сизга бирнеча сўз айтишга рухсат этинг.


96
И. В. С Т А Л И Н
хусусияти шундан иборатки, биз, социализмни санам- дан кундалик амалий ишнинг оддий предметига айлантириб, социализм қуриш ишида жиддий қадамлар ҳам қўйдик-
Бу қурилиш ишида пролетар студентларнинг роли қандай бўлмоғи лозим?
Уларнинг роли, биринчи даражали роль демаган- да ҳам, шубҳасиз муҳим рольдир. Вузлдр ва комвуз- лар, рабфаклар ва техникумлар,— булар хўжалик ва маданият соҳасида командирлар составини етиштиру- чи мактаблардир. Медиклар ва экономистлар, коопе- ративчилар ва иедагоглар, кон мутахассислари ва статистиклар, техниклар ва химиклар, қишлоқ хўжа- лик ходимлари ва йўл ходимлари, ветеринарлар ва ўрмончилик ходимлари, электриклар ва механиклар,— буларнинг ҳаммаси янги жамият ?қуриш, социалистик хўжалик ва социалистик маданият қуриш соҳалари- нинг бўлғуси қўмондонларидирлар. Янги командирлар состави бўлмаса, янги армия қуриш мумкин бўлма- ганидай, янги командирлар состави бўлмаса, янги жамият 'қуриш ҳам мумкин бўлмайди. Янги коман- дирлар ооставининг афзаллиги шундаки, у меҳнат- кашларни бир ҳовуч бойларнинг манфаатларига экс- плуатация қилдириш учун эмас, балки бир ҳовуч эксплуататорларга қарши, меҳнаткашларни озод қи- лиш учун хизмат қилади. Бутун ran шундаки, вузлар- нинг студентлари — ишчилар ва деҳқонлар, партияли ва партиясизлар — ўзларининг бу шарафли рольларини тушунсинлар ва уни қўрқишдан эмас, балки виждон блан, онгли равишда бажарабошласинлар.


ПРОЛЕТАР СТУДЕНТЛАР БУТУНИТТИФОҚ ҚОНФЕРЕНЦИЯСИГА 97
нинг онгли қуручилари бўлсинлар,— партиянинг би- ринчи вазифаси ана шу.
Лекин, янги жамиятни меҳнаткашлар оммасининг бевосита ёрдамиоиз, фақат командирлар составининг кучи блангина қуриб бўлмайди. Социализм қуриш учун янги командирлар составининг билимлари кифоя қил- майди. Бунинг учун яна, бу командирлар составига меҳнаткашлар оммаси томонидан ишонч ва ёрдам бўлиши зарур. Қапитализм даврида қурилиш ишлари- ни олиб борган эски командирлар составининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у ишчи ва деҳқон- лардан ажралган эди, у ўзини меҳнаткаш омма- дан юқори қўярди, у, бу омманинг на ишончи ва на ёрдамининг қадрига етмас эди, шу сабабли у, омма- нинг ишончидан ҳам, ёрдамидан ҳам маҳрум эди. Бизнинг мамлакатимиз учун бу йўл мутлақо яроқсиз- дир. Янги хўжалик ва янги маданият қуриш, янги командирлар оостави, аслда, 1шунинг учун янги деб аталадики, у қўмондонликнинг эски йўллари блан алоқани узил-кесил ва шартта узиши лозим. Янги ко- мандирлар составининг хўжаликни юргизишдаги ян- ги йўллари шундан иборатки, улар оммадан ажралиб қолмасдан, балки омма блан жуда маҳкам алоқада бўлишлари керак; ўзларини оммадан юқори қўймас- Дан, балки омманинг олдига тушиб, уни ўзларига эргаштириб боришлари керак; улар оммадан бегона- лашмасдан, балки омма блан қўшилиб юришлари ва омманинг ишончини ҳамда ёрдамини қозонишлари керак. Бу йўллардан бошқа, ҳечгқандай социалистик Қурилиш ҳацида ўйлаш мумкин эмас.


98
И. В. С Т А Л И Н
қисми деб билсинлар, шунга эришмоқ керакки, сту- дентлар ўзларини жамоатчилар деб ҳис қилсинлар ва улар ҳақиқий жамоатчи бўлиб иш кўроинлар,— пар- тиянинг’ иккинчи вазифаси ана шу.


ПРОЛЕТАР СТУДЕНТЛАР БУТУНИТТИФОҚ ҚОНФЕРЕНЦИЯСИГА 99
<ринбосарлар тайёрлаш вазифасини аниқ ва равшан килиб қўймоқлари лозим. Мен бу блан мутлақо, студентлар сиёсат блан шуғулланмасликлари керак, де- моқчи эмасман. Асло бундай демоқчи эмасман. Менинг айтаётган гапим фақат шуки, коммунист студентлар сиёсий ишни фанни эгаллаш блан бирга қўшиб олиб борабилишлари керак, дейман. Бу тарзда қўшиб олиб боришга эришиш қийин, дейдилар. Бу, албатта, тўғ- ри. Броқ, коммунистлар қачондан бери қийинчилик- лардан қўрқадиган бўлиб қолдилар? Қурилишимиз йўлларида қийинчиликлар борлиги шунинг учунки, бу қийинчиликлар блан курашиш ва уларни енгиш керак.
Бундан ташқари, яна бир ҳолни э’тиборга олиш керак. Мен, бизнинг мамлакатимиз ўзининг револю- цион малака ва традициялари блан, кишилар фикри- даги қотиб қолишга ва жаҳолатга қарши олиб бора- ётган кураши блан фанларнинг равнақи учун энг қулай шароит яратиб берди, деб ўйлайман. Қапиталистик мактабдан та’лим олиб чиққан эоки профессорларга хос мешчанларча тор қараш ва эски урф-одатлар фан оёғига боғланган оғир тош эканига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Бу нуқсонлардан холи бўлган янги киши- ларгина тўла ва эркин илмий ижодга қобил эканига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Бу жиҳатдан бизнинг мамлакатимиз кишандан озод фанлар қал’аси ва кўчатзори бўлиш бобида буюк истиқболга эгадир. Мен, биз бу йўлга ҳозирданоқ кирабошладик, деб ўйлай- ман. Аммо коммунист студентлар фан тараққиётининг катта йўлидан четда қолсалар, нохуш ва номуносиб бнр ҳол бўлур эди. Шунинг учун ҳам, фанни эгаллаш шиор-и алоҳида аҳамиятга эгадир.


100 И. В. С Т А л и н
Демак, шунга эришмоқ керакки, пролетар студент- лар ва, аввало, коммунист студентлар фанни эгаллаш зарурлигини тушунсинлар ва уни эгалласинлар,— партиянинг учинчи вазифаси ана шу.
Саломимни қабул этингиз. И. Сталин 15/IV — 25 йил.
„Правда" № 87, 1925 йил 16 апрель


101
РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР
РКП(б) Москва ташкилота активига цилинган доклад 1923 йил 9 май
Уртоқлар! Партиямиз XIV конференциясида қабул қилинган резолюцияларни бу ерда батафоил таҳлил қилиб туришга зарурат йўқ, деб ўйлайман25. Бу, кўп вақт олган бўлар эди ва бунга эҳтиёж ҳам йўқ. Бу резолюцияларда бошдан-охир очиқ-равшан баён қи- линган асосий фикрларни кўрсатиб ўтиш блан кифоя- ланиш мумкин бўлар эди, деб ўйлайман. Бу, бйзга қабул ҳилинган резолюциялардан чиқадиган аоосий хулосаларни та’кидлаб кўрсатиш учун имкон берган бўлар эди. Бу, ўз навбатида, бу резолюцияларни бун- дан кейин ўрганиш ишини осонлаштирган бўлар эди.


102
И. В. С Т А Л И Н
блан мамла-катимизда социализмнинг тақдирига оид масалалардир. Бепгинчи гуруҳ масалалар — булар, пар. тиямизнинг қишлоқдаги сиёсатига ва янги шароитда партия раҳбарлиги вазифаларига оид масалалардир. Ниҳоят, олтинчи гуруҳ масалалар — булар, индустрия- мизнинг асосий қон томирига, я’ни металл саноатимиз- га оид масалалардир.
I
ХАЛҚАРО АҲВОЛ
Халқаро аҳволнинг ҳозирги пайтдаги характерини асосан белгилаб берадиган янг.и Bia алоҳида нарса нимадан иборат?
Қейинги даврда юз берган ва халқаро аҳволга та’сир қилган янги нарса шундан иборатки, Европада революциянинг пасайиши бошланди, бирқадар жим- житлик, я’ни «биз, капитализмнинг вақтинча стабили- зацияси, деб атайдиган жимжитлик бошланди, худди шу даврда Совет Иттифоқининг хўжалик тараққийси.- ва сиёсий қуввати юксалиб борди. i


рҚП(б) XIV ҚОНФЁРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР 103
си шу блан ўз кучини йўқотади, деган ма’но чиқмай- дими? Бундан, шу блан Ғарбда пролетар революцияси бекор бўлди, деган ма’но чиқмайдими?
йўқ, бундай ма’но чиқмайди.
ўҚаҳон революциясм даври революциянинг янги босқичидир, бу давр бирқанча йилларни, эҳтимолки, бррқанча ўн йилларни ўз ичига оладиган бутун бир стратегик даврдир. Бу давр давомида революция па- сайиб ва кўтарилиб туриши мумкин ва лозим.
Бизнинг революциямиз ўз тараққийсида икки бос- қичдан, икки стратегик даврдан ўтди ва Октябрьдан кейин учинчи босқичга, учинчи стратегик даврга қа- дам қўйди. Биринчи босқич (1900—1917 йиллар) 15 йилдан ортиқроқ давом этди. Унинг мақсади чоризмни йиқитиш, буржуа-демократик революциянинг ғалабаси- га эришиш эди. Шу давр давомвда бизда революция бирнеча MiapTa пасайди ва кўтарилди. Бизда 1905 йил- да кўтарилиш бўлган эди. Бу кўтарилиш революция- нинг вақтинча мағлубияти блан тамом бўлди. Бизда кейин бирқанча йилга чўзилган (1907—1912 йиллар) пасайиш бўлди. Сўнгра бизда Лена воқиалари (1912 йил) блан бошланган янги кўтарилиш бўлди, кейин унинг ўрнини уруш вақтида янги пасайиш олди. 1917 йилда (февральда) янги кўтарилиш бошланди, бу кў- тарилиш халқнинг чоризм устидан қозонпан ғалабаси, буржуа-демократик революциянинг ғалабаси блан ту- галланди. Ҳарбир пасайишдан кейин ликвидаторлар, революция тамом бўлди, деб инонтирмоқчи бўлар эди- лар. Броқ, революция бирнеча марта пасайиб ва кўта- рилиб, 1917 йил февральда ғалабага олиб келди.


104
И. В. С Т А Л И Н
урушдан чиқиш, буржуазияни йиқитиш ва пролета- риат диктатураси ғалабасига эришиш эди. Бу босқич ёки бу стратегик давр 8 ой давом қилди, холос. Аммо бу 8 ой энг чуқур революцион кризис дав- ри бўлиб, бу даврда уруш ва вайронлик р-еволюция- нинг олға босган қадамини ниҳоят даражада тезлаш- тирди. Ана шунинг учун ҳам революцион кризи^с вақтидаги 6у 8 ой одатдаги конституцион тараққиёт давринйнг лоа^ал 8 йилига тенг бўлаолади ва бўли- ши лозим. Аввалги стратегик давр каби, бу стратегик даврнинг ҳам характерли хусусияти шу бўлдики, бу даврда ҳам революция, одатда революцияга обива- тельларча қаровчи кишилар ўйлаганидек, тўппа-тўғри тобора юқорилаб борадиган йўл блан ёгипасига юкса- либ бормади, балки унинг пасайиш ва кўтарилиш пайт- лари бўлди. Бу даврда революцион ҳаракатнинг энг буюк кўтарилиши июль намойиши кунларида юз бер- ди. Сўнгра бизда, большевикларнинг июльдаги мағ- лубиятидан кейин, революциянинг пасайиши юз берди. Бу пасайишнинг ўрнини Корнилов фитнасидан кейин бевосита бошланган янги кўтарилиш, Октябрь рево- люциясининг ғалабаси блан тамомига етган кўта- рилиш олди. Бу даврдаги ликвидаторлар, революция июль мағлубиятидан кейин тамом тугади, деб вайса- ган эдилар. Броқ, ма’лумки, революция бирқанча ch- hob ва пасайишлардан к-ейин, пролетар диктатураси- нинг ғалабаси блан тугалланди.


рқп(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР Ю5
узоққа чўзилиши шубҳасиздир, шунингдек бу давр- пинг ҳам ўз кўтарилиш ва пасайишлари бўлиши шуб- хасиздир. Жаҳон революцион ҳаракати ҳозирги пайт- ja революциянинг пасайиш палласига ки-рди, шуниси ҳам борки, бу пасайишнинг ўрнини бирқанча сабаб- ларга кўра (бу сабабларни қуйироқда айтаман), про- летариатнинг ғалабаси блан тугалланиши мумкин бўлган кўтарилиш олииги лозим, лекин у, ғалаба блан тугалланмасдан, унинг ўрнини янги пасайиш олиши ҳам мумкинки, бу паоайиш ўрнини, ўз навбатида, революциянинг янги кўтарилиши олиши лозим. Ҳо- зирги даврдаги ликвидаторлар, бошланган жимжит- лик жаҳон революциясининг охиридир, дейдилар. Лекин улар илгари, революциямизнинг биринчи ва иккин- чи босқичларида, революцион ҳаракатнинг ҳарбир пасайишини революция тор-мор қилинди, деб ўйлаб қандай хато қилган бўлсалар, бу сафар ҳам шундай хато қиладилар.
Революциянинг ҳарбир босқичи ичида, ҳарбир стра- тегик давр ичида кўтарилиб-пасайиб туришлар ана шундай.
Бу кўтарилиб-пасайиб туришлар нимани кўрсата- ди? Улар Лениннинг жаҳон революцияси даври тўғ- рисидаги қоидаси ўз аҳамиятини йўқотганини ёки иўқотиши мумкинлигини кўрсатадими? Йўқ, албатта! Улар фақат шуни кўрсатадики, революция одатда то- бора юқорилаб борадиган йўл блан, муттасил юксалиб бориш тарзида ривожланмайди, балки ривожланиш Дзвомида революция кучларини чиниқтирадиган ва унинг узил-кесил ғалабасини тайёрлайдиган баланд- паст йўл блан, ҳужум ва чекинишлар йўли блан, кУтарилиш ва пасайишлар йўли блан ривожланади.
В. С т а л и н, том 7


106
И. В. С Т А Л И Н
Революциянинг пасайишида бошланган палланинг тарихий ма’носи, ҳозирги вақтдаги жимжитликнинг тарихий ма’носи ана шу.
Лекин васайиш масалаиинг бир томони, холос.1 Масаланинг иккинчи томони шундан иборатки, Евро- пада революциянинг пасайиши блан бир қаторда, биз Совет Иттифоқи хўжалигининг жуда тез ўсаётганини, унинг сиёсий ҳуввати ошиб бораётпанини кўриб туриб- миз. Бошқача айтганда, биз фақат капитализмнинг стабилизациясинигина кўраётганимиз йўқ. Биз шублац бирга совет тузумининг стабилизацйясин.и ҳам кўриб турибмиз. Шу тариқа биз икки стабилизацияни: капи-: тализмнинг вақтинча стабилизациясини ва совет тузу-j мининг стабилизациясини кўриб турибмиз. Ҳозирг^ халқаро аҳволнинг характерли хусусияти шуки, бу икки стабилизация ўртасида бир қадар вақтинча му- возанат вужудга келди.


РҚП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 107
ўсиши капитализмнинг прогрессив тарзда чириб бори- шини истисно қилмайди, балки уни кўзда тутади ва тайёрлайди, деб тўла исбот қилиб берган эди.
Шундай қилиб, биз икки стабилизацияни кўриб турибмиз. Бир томонда капитализм эришган вазиятни мустаҳкамлаб ва яна ривожланиб, стабилизациялаш- моқда. Иккинчи томонда совет тузуми ҳўлга киритган позицияларини маҳкамлаб ва ғалаба йўлида олға бо- сиб, стабилизациялашмоқда.
Ким кимни енгади—бутун ran ава шунда.
Нега бир стабилизация иккинчи стабилизация блан параллел суратда бораётир, бу бир-бирига қарама-қар. ши икки томон қаёқдан пайдо бўлди? Чунки дун’ёда танҳо ва ҳамма нарсани ўз ичига оладиган капита- лизм йўқ энди. Чунки дун’ё икки лагерьга—бошида Англия-Америка капитали турган капитализм лагери- га, ва бошида Совет Иттифоқи турган социализм лаге- рига бўлинди. Чувки халқаро аҳвол тобора шу икки лагерь кучлари ўртасидаги ниобатга қараб белгила- наборади.
Шундай қилиб, .капитализм ва совет тузумининг ста- биллашганигина ҳозирги пайт учун характерли бўлиб қолмай, балки бу икки лагерь кучларининг бирқадар вақтинча мувозанатга, капитал учун бирқадар фойдали бўлган ва, демак, революцион ҳаракат учун бирқадар зарарли бўлган мувозанатга эришганлиги ҳам харак- терлидир, чунки бошланган жимжитлик, революцион юксалишга қараганда, гарчи вақт.инча бўлса ҳам, со- Циализм учун шубҳасиз зарарлидир.
Бу икки стабилизация ўртасида қандай фарқ бор? Стабилизациянинг бири қаёққа олиб боради-ю, иккин- чиси қаёққа олиб боради?
8*


106
И. В. С Т А Л и н
Капитализм шароитидаги стабилизация капитални вақтинча кучайтириб, шу блан бирга капитализмнинг зиддиятларини албатта кескинлаштиришга олиб бора- ди: а) турли мамдакатларнинг империалистик груп- палари ўртасидаги зиддиятларни; б) ҳарбир мамла- катдаги ишчилар блан капиталистлар ўртасидаги зиддиятларни; в) империализм блан барча мамлакат- лардаги мустамлака халқлар ўртасида бўлган зидди- ятларни кескинлаштиради.
Совет тузуми шароитидаги стабилизация эса соци- ализмни кучайтириб, шу блан бирга: а) мамлакатимиз пролетариати блан деҳқонлари ўртасидаги; б) проле- тариат блан эзилган мамлакатлардаги мустамлака халқлар ўртасидаги; в) пролетариат диктатураси блан барча мамлакатларнинг ишчилари ўртасидаги зидди- ятларни, албатта, юмшатишга ва ўзаро муносабат- ларни яхшилашга олиб боради.


РҚП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР Ю9
пролетариатнинг революцион ҳаракати атрофига жипс- лашуви шароитидагина ривожланаолади.
Капитализмнинг ривожланиш йўли — меҳнаткаш- лариинг жуда озчиликдан иборат юқори табақасини сотиб олиш ва 'боқиш блан шу меҳнаткашларнинг ғо- ят кўпчилигини қашшоқликка солиш ва ярим оч ҳол- да яшашга мажбур қилиш йўлидир.
Пролетариат диктатурасининг ривожланиш йўли, аксинча, меҳнаткашларнинг роят кўпчилигининг мод- дий аҳволини тўхтовсиз яхшилаш йўлидир.
Шунинг учун ҳам капитализмнинг ривожланиши капитализм зиддиятларини кескинлаштирадиган ша- роитларни туғдирмай қўймайди. Шунинг учун ҳам капитализм бу зиддиятларни ечишга қодир эмас.
Албатта, агар капитализмнинг нотекис тараққий қилиш қонуни — капиталистик мамлакатлар ўртасида мустамлакалар талашиш орқасида жанжал ва урушлар чиқишига олиб борадиган қонуни бўлмаса эди; агар капитализм қолоқ мамлакатларга, хомаш’ёси ва ишчи кучлари арзон бўлган мамлакатларга капитал чиқар- май тараққий қилаолса эди; агар «метрополиялардаги» капиталистик жамғаришнинг ортиқча қисми четга ка- питал чиқаришга сарфлакмай, балки деҳқончиликни жиддий суратда ривожлантириш ва деҳқонларнинг моддий аҳволини яхшилашга сарфланса эди; ниҳоят шу ортиқча жамғармалар бутун ишчилар синфи омма- сининг турмуш даража-сини кўтаришга сарфланса эди,— у ҳолда ишчилар синфини эксплуатация қилиш- ни кучайтириш, капитализм шароитида деҳқонларнинг қашшоқланиши, мустамлака ва қарам мамлакатларда зулмни кучайтириш, капиталистлар ўртасидаги жан- жал ва урушлар тўғрисида ran ҳам бўлмас эди.


110
И. В. С Т А Л И Н
Лекин у ҳолда капитализм — капитализм бўлмаган бўлар эди.
Ҳамма ran шундаки, капитализм бу зиддиятлар- нинг ҳаммасини кеокинлаштирмасдан, шу блан, оқи- бат натижада, капитализмнинг ҳалок бўлишини осон- лаштирадиган шароитларни тайёрламасдан тараққий қилаолмайди.
Ҳамма ran шундаки, пролетариат диктатураси, ак- синча, барча мамлакатларда революцион ҳаракатни юқори даражага кўтарадиган ва пролетариатнинг узил-кесил ғалабасини тайёрлайдиган шароитларни вужудга келтирмасдан тараққий қилаолмайди.
Ҳар икки стабилизация ўртасидаги фарқ ана шун- дан иборат.
Қапитализм стабилизациясининг узо^ давом қила- олма1слиги, .мустаҳкам бўлаолмаслигининг сабаби шу.
Капитализм стабилизацияси масаласини конкрет тарзда текшириб кўрайлик.
Капитализмнинг стабилизацияси конкрет ҳолда ни- мада кўринди?


РҚП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР Ш.
мания каби маданиятли миллатнинг ва герман проле- тариати каби маданиятли пролетариатнинг революцион портлаш/ қилишга бирқанча жиддий урунмасдан, бу икки томонлама зулмни кўтаришга рози бўлади, деб ўйлаш му’жизага ишониш демакдир. Ҳатто Гинден- бургни президент қилиб сайлаш27 каби бориб турган реакцион факт ҳам Антантанинг Германияга қарши тузган муваққат битими маҳкам битим эмаслигида, кулгини қистатадиган даражада бебурд битим эканида хеч шубҳа йўқ.
Иккинчидан, капитализмнинг стабилизацияси шун- да кўриндики, Англия, Америка ва Япония капитали Хитойда, халқаро капиталнинг ана шу жуда кенг бозорида та’сир доираларини белгилаш масаласида, бу мамлакатни талашнинг йўллари масаласида вақ- тинча битишаолдилар. Бу битимни бир қадар маҳкам битим деб бўладими? йўқ, буни ҳам маҳкам деб бўл- майди. Биринчидан, шунинг учунки, битим тузганлар- иинг ўзлари таланчилик ҳиссасини талашиб, бир-бир- лари блан муштлашиб кетадилар ва муштлашганда ҳам ўлар даражада муштлашадилар; иккинчидан, шу- нинг учунки, бу битим хитой халқидан яшириқча тузилди; хитой халқи чет мамлакат таланчиларининг қонунларига бўйсунишни хоҳламайди ва бўйсунмайди. Хитойда революцион ҳаракатнинг ўсаётганлиги чет мамлакат империалистларининг ҳийла-найранглари пУч эканлигини кўрсатмайдими, ахир?


112
И. В. С Т А Л И Н
келмоқ учун қилинган бу урунишни бир қадар маҳ- кам деб бўладими? Йўқ, бўлмайди. Биринчидан, шу. нинг учунки, бу империалист группаларнинг ҳарбири бошқалар мустамлакасадан бир бўлагини ўз фойда- сига тортиб олишга ҳаракат қилмоқда ва ҳаракат қилади; иккинчидан, шунинг учунки, империалист группаларнинг мустамлакалардаги сиқиқ ва эзучилик сиёсати бу мустамлакаларни чиниқтиради ва револю- ционлаштиради, шу блан бирга революцион кризисни кескинлаштиради, холос. Империалистлар Ҳиндистонни «тинчитишга», Мисрни жиловлашга, Марокашни ром қилишга, Ҳинд-Хитой ва Индонезиянинг қўл-оёғини боғ- лашга ҳаракат қилМоқдалар ҳамда барча ва ҳарқандай фрибгарлик ва ҳийла-найрангларни ишга солмоқда- лар. Уларнинг бу масалада ба’зибир «натижаларга» эришмоқлари ҳам мумкин. Аммо бу ҳийла-найранг- ларнинг узоққа бормаслигига ва бораолмаслигига шубҳа қилмаса ҳам бўлади.


РКП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР ИЗ
капиталистларнинг бирлашган фронти ва биргалашиб ҳужум қилиш хавфи бутун мамлакатни Совет ҳоки- мияти атрофига ҳеч кўрилмаган даражада бирлашти- ручи ва уни, масалан, «14 давлат» босқинчилиги вақ- тидагига қараганда ҳам яна кўпроқ даражада маҳкам қал’ага айлантиручи ғоят буюк кучни вужудга кел- тирган бўлур эди. Номи ҳаммага ма’лум Черчилльнинг 14 давлат босҳинчилиги вақтидаги дў^ларини эсга олингиз. Сизлар биласизларки, шу дўқлар Черчилль- нинг оғзидан чиқиши бланоқ бутун мамлакат импе- риалист йиртқичларга қарши Совет ҳокимияти атро- фига бирлашган эди. Иккинчидан, шунинг учунки, Совет мамлакатига қарши юриш қилиш душманлар- иинг ор>қа томонларида бирқанча революцион тугун- ларни албатта ечиб юборади, империализмнинг саф- ларини бузади ва саросимага солиб қўяди. Қейинги вақтларда эса бундай тугунлар йиғилиб, ниҳоятда кўпайиб кетди ва улар империализмга ҳечқандай ях- шилик келтирмайди,— бунга шубҳа қилмаса ҳам бў- лади. Учинчидан, шунинг учунки, ҳоз(ир бизнинг мам- лакатимиз якка эмас, чунки унинг Ғарб ишчилари ва Шарқнинг мазлум халқларидан иборат иттифоқчиларя бор. Совет Иттифоқига .қарши уруш империализм- нинг ўз ишчилари ва мустамлакаларига қарши уруши бўлишига шубҳа >қилмаса ҳам бўлади. Агар мамла- катимизга ҳужум -қилингудек бўлса, б-изнинг қўл қовуштириб турмаслигимизни, дун’ёнинг ҳамма мам- лакатларида революция шерларини ишга солиб юбор- моқ учун барча чораларни кўришимизни исботлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Бизнинг бу масалада бир- мунча тажрибамиз борлигини капиталистик мамлакат- ларнинг раҳбарлари билмасликлари мумкин эмас.


114
И. В. С Т А Л И Н
Капитализмнинг стабилизацияси маҳкам стабили- зация 'бўлаолмаслигини, бу стабилизация капитализм- нинг мағлубиятига сабаб бўладиган шароитларни вужудга келтиришини, совет тузумининг стабилиза- цияси, аксинча, пролетариат диктатурасининг мустаҳ- камланишига, барча мамлакатлардаги революцион ҳаракатнинг кўтарилишига ва социализмнинг ғалаба- сига олиб борадиган шароитларнинг тўхтовсиз кўпа- йишини кўрсатучи фактлар ва мулоҳазалар ана шу- лардир.
Икки стабилизация ўртасидаги, я’нй каттиталистик стабилизация блан совет стабилизацияси ўртасидаги бу принципиал қарама-қаршилик икки хил хўжалик ва бошқариш системаси ўртасидаги, я’ни капитализм системаси блан социализм системаси ўртасидаги қа- рама-|қаршили1кн|инг ифодасидир.
Кимки бу қарама-ҳаршиликни тушунмаса, у ҳо- зирги халқаро аҳволнинг асосий моҳиятини ҳечқачон тушунмайди.
Ҳозирги пайтдаги халқаро аҳволнинг умумий кў- риниши ана шу.
II
КАПИТАЛИСТИҚ МАМЛАКАТЛАРДАГИ КОММУНИСТИК ПАРТИЯЛАРНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ
Иккинчи гуруҳ масалаларга ўтаман.


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 115
Вазифа — ҳозирги жимжитлик давридан коммунис- тик партияларни мустаҳкамлаш учун, уларии больше- виклаштириш ўчун, уларни касаба союзларига таяна- диган ҳақиқий оммавий партияларга айлантириш учун, пролетар бўлмаган синфларнинг меҳнаткаш элемент- ларини, аввало, деҳқонларни пролетариат атрофига бирлаштириш учун, ниҳоят, пролетарларни революция ва пролетариат диктатураси руҳида тайёрлаш учун фойдаланишдан ибооат.
Мен Ғарб коммунистик партиялари олдида турган иавбатдаги вазифаларнинг ҳаммасини санаб турмай- ман. Бу масалага доир резолюцияларни, хусусан Ко- минтерн кенгайтирилган пленумининг большевиклаш- тириш тўррисидаги резолюциясини29 ўқиб чиқсалари- нгиз, бу вазифаларнинг конкрет ҳолда нималардан иборатлигини тушуниб оласиз.
Мен асосий вазифага, Ғарб коммунистик партия- ларининг аоосий вазифасига тўхтамоқчиман, бу вази- фа ани1қлаб олииса, навбатдаги бошқа ҳамма масала- ларнинг ҳал қилиниши осонлашади.
Бу қандай вазифа?
Бу вазифа Ғарб коммунистик партияларини каса- ба союзлари блан бириктириш вазифасидир. Бу вази- фа шундан иборатки, касабачилик ҳаракатининг бир- лиги тўғрисидаги кампанияни кучайтириш ва охирига етказиш учун ҳамма коммунистлар албатта ва сўэсиз касаба союзларига киришлари, унда ишчиларни капи- талга қарши бирлик фронтига бирлаштириш юзасидан мунтазам иш олиб боришлари ва, шундай ^илиб, ком- мунистик партияларнинг касаба союзларига таяниш- ларига имкон берадиган шароитларни вужудга кел- тиришлари лозим.


116
И. В. С Т А Л И Н
Бу вазифани амалга оширмай туриб, коммунистик партияларни ҳақиқий оммавий партияларга айланти- риш ҳам, пролетариатнинг ғалабаси учун зарур ша* роитларни тайёрлаш ҳам мумкин эмас.
Ғарбдаги касаба союзлари ва партиялар бизнинг Россиядаги касаба союзлари блан партияга ўхшамайди. Ғарбдаги касаба союзлари *блан партиялар ўртаси- даги муносабатлар бизнинг Россиядаги касаба союз- лари блан партия ўртасидаги муносабатга сра ўхша- майди. Биздаги касаба союзлари ишчилар синфи партиясидан кейин ва бу партия атрофида вужудга келди. Партия ва унинг ташкилотлари ишчилар син- фининг сиёсий курашигагина эмас, балки унинг иқти- содий курашига ҳам, ҳаттоки кичик ва жуда кичик ишташлашларига ҳам раҳбарлик қилган вақтларда бизда ҳали касаба союзлари йўқ эди. Партиямизнинг февраль революциясигача ишчцлар орасида, ўша вақтда унда-мунда эндигина куртак отиб келаётган касаба союзларига қараганда, ниҳоятда катта обрўга эга бўлганлигининг асосий сабаби шудир. Бизда ҳақиқий ка-саба союзлари фақат 1917 йил февраль- дан кейин вужудга келди. Бизда ишчилар орасида катта обрў қозонган касаба ташкилотлари Октябрь арафасидаёқ ташкил топган эди. Ленин ўша вақтда- ёқ, касаба союзлари каби ана шундай таянч бўлмаса, пролетариат диктатурасини қўлга киритиш ҳам, уни сақлаб қолиш ҳам мумкин эмас, деган эди. Бизда касаба союзлари ҳокимият қўлга олингандан кейин, хусусан нэп шароитвда жуда кучайди. Ҳеч шубҳа йўқки, бизнинг кучли касаба союзларимиз ҳозир про- летариат диктатурасининг асосий таянчларидан бири- дир. Касаба союзларимизнинг ри©ожланиш тарихи-


ркп(б> xiv конференцияси ишларининг якунига доир И7
даги энг характерли нарса шуки, улар партиядан кейин, партия атрофида ва партия блан дўсгликда вужудга келдилар, ривожландилар ва мустаҳкамлан- дилар.
Европа ғарбидаги кас^ба союзлари бутунлай бошқа вазиятда ривожландилар. Биринчидан, унда касаба союзлари ишчилар синфи партиясидан анча бурун ву- жудга келдилар ва мустаҳкамландилар. Иккинчидан, унда касаба союзлари ишчилар синфи партиялари атрофида ривожланмай, балки аксинча, ишчилар син- фи партияларининг ўзлари шу касаба союзларидан етишиб чиқдилар. Учинчидан, ишчилар синфига энг яқин бўлган иқтисодий кураш соҳасини касаба союз- лари аллақачон эгаллаб олган эдилар, шунинг учун партияларга, асосан, парламент сиёсий кура1ши блан машғул бўлишга тўғри келган эдики, бу ҳол партия- ларнинг иш характерига ва ишчилар синфи кўз олдида тутган салмоғига та’сир қилмай |қолмади. Унда пар- тиялар касаба союзларидан кейин вужудга келган- ликлари учун ҳам, касаба ооюзлари партиялардан анча илгари пайдо бўлганликлари ва улар, аслда, пролетариатнинг капиталга қарши курашида унинг асосий қал’аси бўлганликлари учун ҳам,— ана шунинг Учун ҳам бу партиялар, касаба союзларига таянма- ган мустақил куч сифатида, иккинчи даражали ўрин- га тушиб қолдилар.
Аммо бундан, агар коммунистик партиялар рево- люцияни олға бостираоладиган ҳа^иқий оммавий куч бўлишни истар эканлар, улар касаба союзлари блан бирикишлари ва уларга таянишлари лозим, деган хУлоса чиқади.


118
И. В. С Т А Л И Н
Ғарбдаги аҳволнинг бу хусусиятини ҳиообга олмас- лик — коммунистик ҳаракат ишини албатта ҳалокатга маҳкум қилиш демакдир.
У ерда, Ғарбда, ҳали ҳам айрим «коммуниетлар» борки, улар ана шу хусусиятни тушунитпни истамай- дилар ва улар «касаба союзларидан чиқмоқ керак» деган пролетариатга ёт ва революцияга ёт пгиорни ҳануз кўтариб юрмоқдалар. Шуни айтмоҳ керакки, Ғарбдаги коммунистик ҳаракатга ҳечким шулардек, шулар қабилидан бўлган «коммунистлар»дек кўп зиён етказаолмайди. Бу одамлар касаба ооюзларияи душ- ман лагери деб ҳисоблаб, уларга ташқаридан туриб «атака» қилмоқчи бўладилар. Улар, бундай сиёсат юргизганда, ишчилар бу одамларни ўз душманлари деб билишларини тушунмайдилар. Қасаба союзлари ёмонми, яхшими, лекин оммавий ишчи уларни ҳар- ҳолда ишҳақини, иш кунини ва ҳоказоларни сақлашда ёрдам беручи ўз қал’алари деб билишларини бу одам-/ лар тушунмайдилар. Бундай сиёсат коммунистлар-j нинг ишчилар синфининг миллион-миллион оммаси орасига кириш ишини енгиллаштирмаслигини, балки бу ишга путур етказишини бу одамлар тушунмай- дилар.


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР И9
союзларидан иборат қал’аларим бор, улар мени ку- рашга бошлаб бордилар, улар,— ёмонми, яхшими, — мени капиталистлар ҳужумидан са|Қладилар ва кимки бу қал’аларни бузмоқчи бўл-са, у одам менинг ўз иш- чилик ишимни бузган бўлади. Менинг қал’аларимга атака қилишни тўхтатиб, касаба союзларига кириб, унда бирор беш йил ва ундан ҳам кўпр-оқ ишланг, уларни яхшилаш ва мустаҳкамлашга ёрдамлашинг, мен сизларнинг қандай йигитлар эканлигингизни ишда кўрайин, агар ҳақиқатан ҳам яхши йигитлар бўлса- нгиз, мен, албатта, сизни қувватлашдан бош тортмай- ман» дейди ва ҳоказо.
Ғарбдаги ҳозирги ўртача оммавий ишчи касабачи- ликка ^арши бўлганларни ана шу тарзда ёки тахми- нан шу тарзда қарши олади.
Кимки, Европадаги ўртача ишчининг психология- сидаги ана шу хусусиятни тушунмаса, у, коммунистик партияларимизнинг ҳозирги пайтдаги аҳволини ҳеч- бир тушунаолмайди.
Ғарбдаги социал-демократиянинг кучи нимада?
Унинг кучи шундаки, у касаба союзларига таянади. Ғарбдаги коммунистик партияларимизнинг заиф- лиги нимада?
Уларнинг заифлиги шундаки, улар ҳали касаба союзларига бирикканлари йўқ, бу коммунистик партия- ларнинг ба’зи элемёнтлари эса касаба с-оюзлари блан бирикишни истамайдилар.
Шунинг учун Ғарбдаги коммунистик партияларнинг Ҳозирги пайтдаги асосий вазифаси — касабачилик Ҳаракати бирлиги кампаниясини кучайтириш ва уни охирига етказишдан, ҳамма коммунистларнинг битта Ҳам қолмай касаба союзларига кириб, унда ишчилар


120
И. В. С Т А Л И Н
синфини капиталга қарши бирлаштириш йўлида чндам блан доимий иш олиб боришларига ва, шундай қилиб, коммунистик партияларнинг касаба союзларига тая- наоладиган бўлишига эришишдан иборат.
Комиитерн кенгайтирилган пленумининг ҳозирги пайтда Ғарб коммунистик партиялари олдида турган навбатдаги вазифалар тўғрисидаги қарорларининг мазмуни ана шу.
Ill
МУСТАМЛАКА ВА ҚАРАМ МАМЛАКАТЛАРДАГИ КОММУНИСТИК ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ
Учинчи гуруҳ масалаларга ўтаман.
Бу соҳадаги янги нарса қуйидагидан иборат:
а) илғор мамлакатлардан қолоқ мамлакатларга капитал чиқариш жуда кучайганлиги, капитализм ста- билизацияои бунга кенг йўл очиб бераётгани сабабли, ■капитализм мустамлака мамлакатларда ижтимоий- сиёсий шароитларнинг эски формаларини емириб, янгиларини вужудга келтириб, тез сур’ат блан та- радқий қилмоқда ва тараққий қилади;
б) бу мамлакатларда пролетариат жуда тез сур’ат- лар блан ўсмоқда ва ўсади;
в) мустамлакалардаги ишчиларнинг революцион ҳаракати ва революцион кризис ўсмоқда ва ўсади;


РҚП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР 121
қилиш ишидан империализм блан битишишни афзал кўрадилар, шу блан ўз ватанларига хиёнат қилади- лар (Ҳиндистон, Миср ва бошқалар);
д) ана шуларга кўра, бу мамлакатларни империа- лизмдан озод қилиш муросачи миллий буржуазияга қарши кураш йўли блангина амалга оширилмоғи мум- кин;
е) лекин бундан шундай хулоса чиқадики, Россия- да 1905 йилги биринчи революция арафасида ишчи- лар блан деҳқонлар иттифоқи ва пролетариат гегемо- нияси масаласи қандай энг муҳим масала бўлган бўлса, саноат жиҳатидан тараққий қилган ва тарақ- қий дилаётган мустамлакаларда ҳам бу масала худди шундай энг муҳим масала бўлмоғи лозим.
Шу чоққача аҳвол шундай эдики, одатда Шарқни бир бутун ва бир хилда, дер эдилар. Ҳаммага рав- шанки, бир бутун ва бир хилдаги Шарқ энди йўқ, энди капиталистик тарзда тараҳқий дилган ва тарақ- қий қилаётган мустамлакалар блан қолоқ ва ордада қолаётган мустамлакалар бўлиб, уларга нисбатан бир хил мезоннинг бўлиши ҳеч мумкин эмас.
Шу чоққача миллий-озодлик ҳаракатини шундай деб тасаввур ҳилар эдиларки, уни мустамлака ва қарам мамлакатлардаги уччига чиққан реакцион бур- жуадан тортиб энг революцион пролетарларгача ҳамма миллий кучларнинг ёппа фронти деб билар эдилар. Энди, миллий буржуазия революцион ва антиреволюцион қанотларга бўлиниб кетгандан кейин, миллий ҳаракат аҳволи бирмунча бошқача тус олмоқ- Да. Буржуазия орасидан миллий ҳаракатнинг рево- люцион элементлари пайдо бўлиши блан бир қаторда, уз ватанини озод қилиш ишидан кўра империализм


122
И. В. С Т А Л И Н
блан битишишни афзал кўрадиган муросачи, реакцион элементлар пайдо бўлмоқда.
Мустамлака мамлакатлардаги коммунистик эле- ментларнинг бундан келиб чиқадиган вазифаси: импе- риализмдан озод бўлиш йўлида, «ўз» буржуазияси муросачи элементларининг империализм блан тузган блоқига қарши пролетариат бошчилигида ҳақиқий революцион кураш олиб бормоқ учун буржуазиянинг революцион элементлари блан ва, аввало, деҳқонлар блан бирикишдан иборатдир.
Хулоса битта: мустамлака мамлакатларнинг бир- қанчаси ҳозир ўзларининг 1905 йилига яцинлаш- моқда.
Вазифа — мустамлака мамлакатлардаги ишчилар- нинг илғор элементларини тоборо юксалиб боручи революцияга раҳбарлик қилаоладиган ягона комму- нистик партияга бирлаштиришдан иборат.
Мустамлака мамлакатларда тобора юксалиб бора- ётган революцион ҳаракат тўғрисида Ленин 1922 йил* даёқ мана бундай деган эди:


РҚП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР 123
люцион ҳаракатга, халқаро революцияга ҳозироқ тортилмоқдалар ва тортилдилар» (XXVII том, 293 бетга қаралсин)^
Мустамлака мамлакатлар ўз 1905 йиллари олдида турибдилар — хулоса ана шу.
Коминтерн кенгайтирилган пленумининг мустам- лакалар масаласи юзасидан қабул қилган резолюция- ларининг мазмуни ана шу.
IV
COBET ИТТИФОҚИДА СОЦИАЛИЗМНИНГ ТАҚДИРИ ТУҒРИСИДА
Тўртинчи гуруҳ масалаларга ўтаман.
Мен бунгача партиямиз конференциясининг бево- сита КомийТернга тааллуқли масалалар юзасидан чиқарган резолюциялари тўғрисида гапирдим. Энди, Коминтернга ҳам, РКП(б) га ҳам тўғридан-тўғри ало- қадор бўлган ва, шундай қилиб, ташқи ва ички маса- лаларни бир-бирига боғловчи восита бўлган масала- ларга ўтамиз.
Капитализмнинг вақтинча стабилизацияси бизнинг мамлакатимиздаги социализмнинг тақдирига дандай та’сир қилиши мумкин? Бу стабилизация бизнинг мам- лакатимиздаги социалистик қурилишнинг умри тугади ёки умри охир бўлабошлади деган ran эмасми?
Бошқа мамлакатларда капитализм озми ёки кўпми вақт сақланиб қолган бир шароитда, техника-иқтисо- Дий жиҳатдан қолоқ бўлган бизнинг мамлакатимизда Умуман ўз кучларимиз блан социализмни қуриб тугал- лаш мумкинми?


124
И. В. С Т А Л И Н
интервенция хавфидан ва, демак, ■мамлакатимизда эски тартибларнинг тикланиш хавфидан ҳам тўла амин бўлиш мумкинми?
Булар ҳаммаси — халқаро муносабатлар соҳаси- даги янги вазият муносабати блан бизнинг олдимизда муқаррар равишда кўндаланг бўлиб турадиган савол- лардирки, биз бу саволларга аниқ ва равшан жавоб бфмасдан ўтаолмаймиз. '
Бизнинг мамлакатимизда икки гуруҳ зиддият бор. Бир гуруҳ зиддият — бу, пролетариат блан деҳдонлар ўртасидаги ички зиддиятлардир. Иккинчи гуруҳ зид- дият — бу, социализм мамлакати бўлган бизнияг мам- лакатимиз блан капитализм мамлакатлари бўлган бошқа барча мамлакатлар ўртасидаги ташқи зиддият- лардир. ;
Бу икки гуруҳ зиддиятни алоҳида-алоҳида қараб чиқайлик. 4


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 125
блан мамлакатимиздаги пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятларни енгиб бўладими ёки енгиб бўлмайдими?— демоқчи бўладилар.
Ленинизм бу саволга ижобий жавоб беради: ҳа, биз социализмни қуриб тугаллайоламиз, биз социа- лизмни ишчилар синфи раҳбарлиги остида деҳқонлар блан биргаликда қурамиз.
Бундай жавоб учун қандай асослар, далиллар бор?
Бундай жавобнинг далиллари шундан иборатки, пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятлар- дан ташқари, тар-аққиётнинг асооий маоалаларида яна умумий манфаатлар ҳам бўлиб, булар шу зид- диятлардан устин келади, ҳарҳолда, улардан устин келаолади ва бу умумий манфаатлар ишчилар блан деҳқонлар иттифоқининг негизи, асосидир.
Бу умумий манфаатлар нимадан иборат?


126
И. В. С Т А Л И Н
ғалаба қозониши учун ҳамма чорани кўриши ўз- ўзидан равшандир. Иккинчи томондан, тараққиётнинг ана шу иккинчи йўлдан боришига деҳқонларнинг жуда манфаатдор эканлиги ўз-ўзидан равшандир.
Пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддият- лардан устин келадиган манфаатларнинг умумийлиги ана шундан келиб чиқади.
Мана шунинг учун ҳам ленинизм, биз деҳқонлар блан биргаликда, ишчилар блан деҳқонларнинг итти- фоқи асосида тўла социалистик жамият қураоламиз ва қуришимиз лозим, дейди.
Мана шунинг учун ҳам ленинизм, биз иролетарлар блан деҳқонларнинг умумий манфаатларига таяниб, пролетариат блан деҳқонлар ўртасида бўлган зидди- ятларни ўз кучларимиз блан енгаоламиз ва енгиши- миз лозим, дейди.
Ленинизм бу масалага ана шундай қарайди.
Лекин, афтидан, ленинизмга қўшилмайдиган ўртоқ- лар ҳам борга ўхшайди. Масалан, Троцкий пролета- риат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятлар масала- сида маяа бундай дейди:
«Аҳолисининг жуда кўпчилиги деҳқонлар бўлган қолоқ мам- лакатдаги ишчилар ҳукуматининг аҳволидаги зиддиятлар фақат* халқаро миқ’ёсда, пролетариатнинг жаҳон революцияси майдонида ҳал қилиниши мумкин» (Троцкийнинг «1905 ’йил» деган китобига ёзган сўзбошига қаралсин).
Бошқача айтганда, мамлакатимиздаги ички зидди- ятларни, пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятларни биз ўз кучларимиз блан енгаолмас ва тугатаолмас эмишмиз, чунки фақат жаҳон революиия-
* Қурсир меники. И. Ст.


РКП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛЛРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 127
си натижасида ва фақат жаҳон революцияси асоси- дагина биз бу зиддиятларни тугатаолар ва, ниҳоят, соииализм қураолар эмишмиз.
Бу фикрнинг ленинизм блан ҳечқандай алоқаси йўқлиги аён ва равшандир.
Уша Троцкий яна давом қ-илиб, бундай дейди:
«Европа пролетариати давлат йўли блан тўғридан-тўғри ёрдам бермаса, Россия ишчилар синфи ҳокимият тепасида туриб қолол- майди ва ўзининг вақтинча ҳукмронлигини узоқ муддатли социа- листик диктатурага айлантираолмайди. Бу тўғрида бир минут ҳам шубҳа бўлиши мумкин эмас» (Троцкийнинг «Бизнинг революция» деган китобига қаралсин, 278 бет).
Бошқача айтганда, Ғарб пролетариати ҳокимиятни қўлга олмагунча ва бизга давлат йўли блан ёрдам кўрсатмагунча, биз ҳокимиятни бирмунча узоқ давр қўлимизда тутиб қолишни орзу ^илишимиз ҳам мум- кин эмас, эмиш.
Яна:
«Масалан, революцион Россия консерватив Европага бардош бераоларди... — деб ўйлаш пуч умид бўлиб қолади» (Троцкий асарларининг III томи, 1 қисм», 90 бетига қаралсин).
Бошқача айтганда, бизнинг социализмни қуриб тугаллашимиз у ёқда турсин, балки, ҳатто «консерва- тив Европа қаршисида» ақалли қисқа муддатга бар- Дош беролмас эмишмиз, ваҳолонки, консерватив Евро- панинг мамлакатимизга қутириб қилган бирқанча Ҳужумларига бардош берибгина қолмай, уни даф’ Қилганлигимизни бутун дун’ё билади.
Ниҳоят яна:
«Европанинг энг асосий мамлакатларидаги пролетариат ға- лаба қозонгандан кейингина*,— дейди Троцкий,— Россияда
* Курсив меники. И. Ст.


128
И. В. С Т А Л И Н
социалистик хўжаликни чинакамига юксалтириш мумкин бўлади» (ўша жойда, 93 бетга қаралсин).
Равшан бўлса керак.
Уртоқлар, мен »бу цитаталарни Ленин асарларидан олинган цитаталарга қарама-қарши қўймоц ва, шун- дай 1қилиб, капиталистик давлатлар ^уршовида бўлган пролетар диктатураси мамлакат-ида тўла социалистик жамият қуриш мумкинлиги масаласининг асосий мо- ҳиятини тушуниб олишингизга имкон туғдирмоқ учун келтирдим.
Энди Ленин асарларидан цитаталар келтиришга ўтайлик.
Ленин 1915 йилда ймпериалистик уруш вақтидаёқ мана бундай деб ёзган эди:
«Иқтисодий ва сиёсий тараққиётнинг нотекислиги капита- лизмнинг шак-шубҳасиз қонунидир. Бундан шу келиб чиқадики, дастлаб бирнеча мамлакатда, ёки ҳатто алоҳида олинган бир капиталистик мамлакатда социализм ғалаба қилиши мумкин. Бу мамлакатнинг ғалаба қилган пролетариати капиталистларни экс- проприация қилиб ва ўз мамлакатида социалистик ишлабчиқариш- ни ташкил этиб, бошқа мамлакатлардаги эзилган синфларни ўз томонига тортиб, улар ичида капиталистларга қарши қўзғолон кўтариб, ҳатто зарур бўлган тақдирда, эксплуататор синфларга ва уларнинг давлатларига ҳарбий куч блан қарши чиқиб, қолган барча капиталистлар дун’ёсига қарши чиқса ажаб эмас»... Чунки «социалистик республикалар қолоқ давлатларга қарши озми-кўп- ми узоқ, қаттиқ кураш олиб бормасалар, миллатларнинг социали- змга эркин равишда бирлашувлари мумкин бўлмайди» (XVIII том, 232—233 бетларга қаралсин).
Бошқача айтганда, капиталистлар қуршовида бўл- ган пролетар диктатураси -мамлакати пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги ички зиддиятларни ўз кучлари блан тугатибгина оқолмасдан, балки у *яна социализмни қуриб тугаллаш, ўзида ооциалистик хў-


РҚП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 129
жалик ташкил этиш ва ўз атрофвдаги мамлакатлар пролетарларининг капитални йиқитиш йўлидаги ку- рашларида уларга ёрдам кўрсатмоқ учун қуролли куч юбориш ишларини ҳам бажараолар ва бажариши ло- зим экан.
Ленинизмнинг бир мамлакатда соц-иализм ғала- баси тўғрисидаги асосий қоидаси ана шу.
Ленин, гарчи бирмунча бошқачароқ тарзда бўлса ҳам, 1920 йили Советларнинг VIII с’ездида мамлака- тимиз-ни электрлаш масаласи муносабати блан худди шундай деган эди:
«Совет ҳокимятига бутун мамлакатни электрлаш қўшилса — шу коммунизмдир. Йўқса, мамлакат майда деҳқон мамлакати бўлиб қолади, ва биз буни аниқ тушунмоғимиз керак. Биз дун’ё миқ*ёсидагина эмас, балки мамлакатнинг ўз ичида ҳам капита- лизмга қараганда анча кучсизмиз. Бу ҳаммага ма’лум. Биз буни тушуниб олдик, ва энди биз ишни хўжалик негизи майда деҳқон хўжалиги негизидан йирик саноат негизига ўтадиган даражага етказамиз. Мамлакат электрлашгандагина, саноат, қишлоқ хўжа- лиги ва транспорт ҳозирги замон йирик саноат техникаси неги- зида қурилгандагина, фақат шундагина биз узил-кесил* ғалаба қиламиз» (XXVI том, 46—47 бетларга қаралсин).
Б-ошқача айтганда, Ленин мамлакатимизда ооциа- лизмни қуриб тугаллашнинг техника жиҳатдан бўла- диган қийинчилигини жуда яхши англайди, аммо у «Европанинг энг асосий мамлакатларида пролетариат ғалаба қозонгандан кейингина Россияда социалистик хўжаликнинг ҳа>қиқий юксалиши учун имкон туғила- Ди» деган бема’ни хулоса чиқармайди, балки «узил- кесил ғалаба қозонмоқ», я’ни тўла социализм қурмоқ учун биз ўз кучларимиз блан бу қийинчиликларни ^нгаоламиз, деб ҳисоблайди.
* Курсив меники. И. Ст.


130
И. В. С Т А Л И Н
Ленин бир йилдан кейин, 1921 йили мана бундай деган эди:
«Деҳқонлар блан 10—20 йил тўғри ўзаро муносабатда бўл- сак, бутун дун’ё миқ’ёсида*. (ҳатто ўсиб бораётган пролетар революциялари кечиккан тақдирда ҳам) ғалаба та’мин этилган бўлади» («Озиқ-овқат солиғи тўғрисида» деган китобчанинг план ва конспектлари, 1921 йил, XXVI том, 313 бетга қаралсин).
Бопгқача айтганда, Ленин мамлакатимизда социа- лизмни қурмб тугаллашнинг сиёсий қийинчилигини жуда яхши англайди, аммо у «Европа пролетариати давлат йўли блан тўғридан-тўғри ёрдам бермаса, Рос- оия ишчилар синфи ҳокимият тепасида сақланиб қололмайди» деган нотўғри хулосани асло чиқармай- ди, балки деҳқонларга нисбатан тўғри сиёсат юр- гизганимизда биз тўла социализм қуриш ма’носида «бутун дун’ё миқ’ёсида ғалаба» қозонишга тамом эри- шаоламиз, деб ҳисоблайди.
Хўш, деҳқонларга нисбатан тўғри сиёсат юргизиш нима демак? Деҳқонларга нисбатан тўғри сиёсат юр- гизиш мамлакатимизда социализм қурилишига раҳ- барлик қилаётган партияга, я’ни тамоман ва тўла равишда бизга, фақат бизга боғлиқдир.
Ленин 1922 йили ўзининг кооперация тўғрисидаги мулоҳазаларида шу фикрнинг ўзини яна ҳам аниқроқ қилиб айтган эди:
«Ҳақиқатан ҳам, давлатнинг йирик ишлабчиқариш воситала- рининг ҳаммасига ҳоким бўлиши, давлат ҳокимиятининг пролета- риат қўлида бўлиши, бу пролетариатнинг миллион-миллион майда ва жуда ҳам майда деҳқонлар блан иттифоқи, бу пролетариатнинг деҳқонларга раҳбарлик қилишини та’минлаш ва ҳоказолар,— ахир, ана шуларнинг ҳаммаси кооперациядан, илгари биз савдо- * Курсив меники. И. Ст.


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 131
гарчилик кооперацияси деб менсимай келган ва ҳозир нэп даври- да ҳам ма’лум жиҳатдан менсимай қарашга ҳақимиз бўлган кооперациянинг бир ўзидан, ахир, булар тўла социалистик жами- ятни қуриб тугаллаш учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммаси эмасми? Бу ҳали социалистик жамият қуриб бўлиш эмас, лекин бу шу қурилиш учун зарур ва кифоя қиладиган нарсаларнинг ҳаммасидир»* (XXVII том, 392 бетга қаралсин).
Бошқача айтганда, пролетариат диктатураси дав- рида ҳамма ва ҳарқандай ички қийиччиликларни енгиб, тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш учун бизда ҳамма асослар бор экан, чунки биз бу қийинчиликларни ўз кучимиз блан енгаоламиз ва енги- шимиз лозим.
Равшан бўлса керак.
Мамлакатимизнинг иқтисодий жиҳатдан нисбатан қолоқлиги социализмни қуриб тугаллаш имкониятини истисно қилади, деган э’тирозни Ленин ҳужум остига олади, социализм блан сиғишаолмайдиган бир нарса деб, уни остин-устин қилиб ташлайди.
Ленин айтади:
«Уларнинг Ғарбий Европа социал-демократияси ривож топган маҳалларда ёдлаб олган, биз социализм қуриш даражасига етга- нимиз йўқ, деб да’во қиладиган, шулар тоифасидан бўлган турли «олим» жанобларнинг айтишича, бизда социализм учун об’- ектив иқтисодий шарт-шароитлар йўқ, деган далили бениҳоят чайналабериб сийқаси чиққан далилдир» (XXVII том, 399 бетга Қаралсин).
Шундай бўлмаганда, октябрьда ҳокимиятни қўлга олиш ва Октябрь революцияси қилишнинг кераги бўл- мас эди. Чунки бирон мулоҳаза сабабидан, тўла социалистик жамият ҳуриш мумқицлиги ва зарурати
* Курсив меники. И. Ст.


132
И. В. С Т А Л И Н
истисно қилинар экан, демак, шу блан Октябрь рево- люцияси ҳам ўз аҳамиятини йўқотган бўлади. Бир мамлакатда социализмни қуриб тугаллаш мумкинли- гини инкор этган киши, Октябрь революц1йясининг қонунийлигини ҳам албатта инкор этиши лозим. Бунинг аксича: Октябрьга ишонмаган киши, капиталистик қур- шов шароитида социализмнинг ғалаба қилиши мумкин- лигини тан олмаслиги лозим. Октябрьга ишонмаслик блан мамлакатимиздаги социалистик имкониятларни э’тироф қилмаслик ўртасидаги алоқа тўлиқ ва бево- сита алоқадир.
Лени.н айтади:
«Мен биламанки, албатта, ўзларини жуда ақлли деб билади- ган ва ҳатто ўзларини социалистлар деб юрадиган донишмандлар бор, улар, революция барча мамлакатларда бошланиб кетмагунча ҳокимиятни қўлга олиш керак эмас эди, деб да’во қиладилар. Улар, шундай дейиш блан революциядан юз ўгираётганликларини ва буржуазия томонига ўтиб кетаётганликларини пайқамайдилар. Меҳнаткаш синфларнинг халқаро миқ’ёсда революция қилишини кутиб туриш — ҳаммани интизор қилиб қўйиш демакдир. Бу бема’ниликдир» (XXIII том, 9 бетга қаралсин).
Биринчи хил зиддиятларга, ички характердаги зид- диятларга оид масала, капиталистик қуршов шароити- да социализмни қуриб тугаллаш мумкинлиги масаласи ана шу тахлитда туради.
Энди иккинчи хил зиддиятларга, социализм мам- лакати бўлган бизнинг мамлакатимиз блан капита- лизм мамлакатлари «бўлган бюшқа барча мамлакатлар ўртасидаги ташқи зиддиятларга ўтамиз.
Бу зиддиятлар нимадан иборат?


РҚП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР 133
ҳозирча шундай хавф бор экан, реставрация хавфи, мамлакатимизда капиталистик тартибларнинг тикла- ниш хавфи ҳам бўлиши лозим.
Бу зиддиятларни енгиш бир мамлакатнинг қўлидан тамоман келади дейиш мумкинми? йўқ, мумкин эмас. Чунки бир мамлакатнинг қилган ҳаракати, гарчи у пролетар диктатураси мамлакати бўлса ҳам, интервен- ция хавфидан уии тамом амин сақлаш учун кифоя қилмайди. Шу сабабли, интервенциядан тамом амин бўлиш, ва демак, социализмнинг узил-кесил ғалабаси халқаро миқ’ёсдагина, бирнеча мамлакат пролетарла- рининг биргалашиб ҳаракат қилишлари натижасида- гина, ёки — яна ҳам яхшироғи — бирнеча мамлакат пролетарларининг ғалабаси натижасидагина мумкин- дир.
Социализмнинг узил-кеоил ғалабаси нима?
Социализмнинг узил-кесил ғалабаси интервенция урунишларидан ва, демак, реставрация урунишларидан ҳам тамом амин бўлишдир, чунки реставрация йўли- даги унча-мунча жиддий уруниш ташқаридан жид- дий ёрдам берилган вақтдагина, халқаро капитал ёрдам бергандагина бўлаолади. Шу сабабдан, биз- нинг революциямизга барча мамлакат ишчиларининг мадад бериб туриши, айниқоа, бу ишчиларнинг ақал- ли бирнеча мамлакатда ғалаба қозониши биринчи бўлиб ғалаба қозонган мамлакатни интервенция ва реставрация урунишларидан тамом амин сақлашнинг гарур шарти, социализмнинг узил-кесил ғалабасининг зарур шартидир.
Ленин айтади:


134
И. В. С Т А Л И Н
хавфлардан бирортасининг йўқолиши тўғрисида ўйлаш бутунлай хаёлпарастлик ва утопизм бўлур эди. Албатта, ҳозирча бу асосий қарама-қаршиликлар қолган экан, хавфлар ҳам қолади ва бу хавфлардан қочиб қутилиш мумкин эмас» (XXVI том, 29 бетга қаралсин).
Ва яна:
«Биз фақат давлат ичида эмас, балки давлатлар системаси- да ҳам яшаймиз, шундай бўлгач, Совет республикаси империа- листик давлатлар блан бир қаторда узоқ вақт яшаб тураолмайди. Ахири бориб, ё униси, ё буниси енгади» (XXIV том, 122 бетга қаралсин).
Мана шунинг учун ҳам Ленин айтган эдики:
«Фақат бутун дун’ё миқ’ёсида, фақат барча мамлакат ишчи- ларининг биргалашиб ҳаракат қилиши орқасидагина узил-кесил ғалаба қилмоқ мумкин» (XXIII том, 9 бетга қаралсин).
Иккинчи хил зиддиятлар масаласи ана шу тахлит- да туради.
Кимки бир мамлақатнинг зўр бериши блан батамом енгиб бўладиган биринчи гуруҳ зиддиятларни, ҳал қи- линмоғи учун бирнеча мамлакат пролетарларининг кучлари талаб қилинадиган иккинчи гуруҳ зиддиятлар блан аралаштириб юборса,— у киши ленинизмга қар- ши жуда қўпол хато қилади, у киши ё масалаларни чалкаштиручи, ёки тузалмас оппортунистдир.
Бир ўртоқнинг шу йил январь ойида, бир мамла- катда социализмнинг ғалабаси масаласида менга юборган хати ана шундай чалкашликларга бирқадар намуна бўлаолади. У хайрон бўлиб ёзади:
«Сиз, Ленин назарияси... шундан иборатки, социализм бир мамлакатда ғалаба қилиши мумкин, дейсиз. Афсуски, мен Ленин асарларидан тегишли жойларини қидириб, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши ҳақидаги кўрсатмаларни топаол- мадим».


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 135
Фожиа, у ўртоқнинг (мен уни ёш ўқучиларимиз орасида энг яхши ўртоқлардан бири деб биламан) «Ленин асарларидан тегишли жойларини қидириб, социализмнинг бир мамлакатда ғалаба қилиши тўғри- сидаги кўрсатмаларни топаолмаганида» эмасдир. Вақти келарки, у ўқиб, ниҳоят, бу кўрсатмаларни топиб ҳам олар. Фожиа шундаки, у ички зиддиятлар блан таш- қи зиддиятларни аралаштириб юборган ва бу чалкаш- лик ичида тамоман чувалашиб қолган. У ўртоқнинг хатига берган жавобим блан сизларни таништирсам, балки, ортиқча бўлмас. Мана у жавоб:
«Гап соцнализмнинг тўла ғалабаси тўғрисида эмас, балки, умуман социализм ғалабаси тўғрисида, я’ни капиталистик ва помешчикларни ҳайдаш, ҳокимиятни қўлга олиш, империализм атакаларини қайтариш, социалистик хўжалик қурабошлаш тўғри- сида борадиана шуларнинг ҳ^ммасини бир мамлакатдаги пролетариат уддалай олади, аммо «бкпнеча мамлакат пролетар- лари биргалашиб ҳаракат қилганлари» тақдирдагина реставрация- дан батамом амин бўлиш мумкин.
Россияда ғалаба қозонган пролетариатга бошқа мамлакат про- летарлари хайрихоҳлик кўрсатса-ю, аммо бирнеча мамлакатда пролетариат ғалаба қозонмаса, у «консерватив Европага қарши бардош бераолмайди» деган ишонч блан Россияда Окгябрь рево- люцияси бошлаш тентаклик бўлур эди. Буни одатдаги о^норту- низм, троцкизм ва ҳарнарса дейиш мумкин-у, аммо марксизм деб бўлмайди. Башарти Троцкий назарияси тўғри бўлса эди, нэп Россиясини социалистик Россияга айлантирамиз, «тўла социалистик жамият қуриш учун ҳамма имкониятимиз» бор, деб тасдиқловчи Ильич ноҳақ бўлур эди* («Кооперация тўғрисида» деган мақо- лага қаралсин).
Ғалаба қозонган пролетар мамлакатини пассив нарса деб, бошқа мамлакатларнинг ғалаба қозонган пролетарлари ёрдам кўр- сатмагунча бир жойда депсиниб турадиган бир нарса деб қарашга * Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


136
И. В. С Т А Л И Н
уруниш сиёсий тажрибамизда энг хавфли нарсадир. Россияда совет тузуми барпо бўлгандан кейин беш-ўн йил ичида Ғарбда рево- люция бўлмайди, деб фараз қилайлик; бу даврда Республикамиз ҳарҳолда, нэп шароитларида социалистик экономика қураётган Совет Республикаси бўлиб яшайди, деб фараз қилайлик,— бу беш-ўн йил мобайнида бизнинг мамлакатимиз социалистик хўжа- лик қуршп ўрнига сув туйиш блан овора бўлади деб ўйлайсизми? Бир мамлакатда социализм ғалабасини инкор қилиш назарияси- нинг тамом хавфли назария эканини англамоқ учун шу саволни бериш кифоядир.
Бундан, бу ғалаба тўла ва узил-кесил ғалаба бўлади, деган ма’но чиқадими? Йўқ, чиқмайди..чунки капиталистик қуршов мавжуд экан, ҳамиша ҳарбий интервенция хавфи бўлади». (1925 йил январь.)
Партиямиз XIV конф-еренциясининг ма’лум резо- люцияси нуқтаи назаридан мамлакатимизда- социа- л-измнинг тақдири масала-си ана шу таҳлитда туради.
V
ПАРТИЯНИНГ ҚИШЛОҚДАГИ СИЁСАТИ
Бешинчи гуруҳ масалаларга ўтаман.
XIV ко-нференциянинг партиянинг қишлоқдаги сиё- сатини баён ^иладиган резолюцияларига ўтишдан ол- дин, партиямиз (қишлоқдаги ўз камчиликларимизни тан- қид қилишга киришганлиги муносабати блан буржуа матбуоти кўтарган шовҳин-суронлар устида бирнеча оғиз сўз айтмоқчиман. Уз камчиликларимизни очиқ танқид қилабошлаганлигимизни буржуа матбуоти Совег ҳокимиятининг заифлик аломати, унинг «бузил- ганлиги ва инқирозга юз тутганлиги аломати, деб ҳаммани ишонтиришга уруниб, ҳархил нағма блан ҳаммаёққа жар солмоқда. Бу шовқин-суронларнинг ҳаммаси ғирт ёлғон ва сохтакорлик эканлиги тамом равшандир.


РҚП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 137
Уз-ўзини танқид партиямизнинг заифлик аломати эмас, балки куч аломатидир. Фақат ҳаётда маҳкам илдизи бўлган ва ғалаба сари бораётган кучли пар- тиягина ўз камчиликларини раҳмсиз суратда танқид «илаолади; бу партия бутун халқ кўзи олдида шундай танқидга йўл қўйиб келди ва бундан кейин ҳам хамиша йўл қўяди. Ҳақиқатни халқдан яширадиган партия, еруғлик ва танқиддан қўрқадиган партия партия эмас, балки ҳалокатга маҳкум бўлган алдамчилар тўдасидир. Буржуа афандилар бизни ўз газлари блан ўлчайдилар. Улар ёруғликдан дўрқадилар ва ҳақиқат- ни халқдан зўр бериб яшириб, ишни яхши қилиб кўр- сатадиган усти ялтироқ вивеска блан ўз камчиликла- рининг устини ёпмоқчи бўладилар. Шунинг учун улар, коммунистлар ҳам ҳақиқатни халқдан яширса- лар керак, деб ўйлайдилар. Улар ёруғликдан қўрқа- дилар, чунки улар бирқадар жиддий ўз-ўзини тан- қидга, ўз камчиликларини бирқадар эркин танқид қилишга йўл қўйсалар, ўша ондаёқ, ‘буржуазия тузу- мидан асар ҳам қолмайди. Шунинг учун ҳам биз коммунистлар ўз-ўзини танқидга йўл қўйсак, улар буни қуршов ичида қолганлигимиз ва ҳавода муал- лақ бўлиб қолганлигимиз аломати, деб ўйлайдилар. Улар, муҳтарам буржуалар ва социал-демократлар, бизни ўз газлари блан ўлчайдилар. Фақат умри тугаб бораётган ва ҳалокатга маҳкум бўлган партияларгина ёруғликдан ва танқиддан қўрқади. Биз унисидан ҳам, буниоидан ҳам дўрқмаймиз, шунинг учун қўрқмай- мизки, биз — тобора юксалиб бораётган, ғалаба сари бораётган партиямиз. Ана шунинг учун ҳам бирнеча ойдан буён давом қилаётган ўз-ўзини танқид партия- мизнинг заифлиги аломаги эмас, балки ғоят зўр


138
И. В. С Т А Л И Н
кучга эга бўлганлиги аломатидир, уни бузиш восита- си эмас, балки мустаҳкамлаш воситасвдир.
Энди партиянинг қишлоқдаги сиёсати масала$ига ўтамиз.
Ички ва халқаро характердаги янги вазият муно- сабати блан қишлоқда қандай янги моментларни кўр- сатиб ўтмоқ мумкин?
Мен тўртта асосий фактни кўрсатиб ўтиш мумкин деб ўйлайман:
1) халқаро вазиятнинг ўзгарганлиги ва револю- ция сур’атининг секинлашганлиги деҳқонларни соци- алистик қурилишга тортмоқ учун, социализмни деҳ- қонлар блан бяргаликда қурмоқ учун, гарчи узоқ бўлса ҳам, кам машаққатли йўлларии танлаб олишни тақозо қилади;
2) қишлоқнинг хўжалик жиҳатдан ўсцши ва деҳ- қонларнинг табақаларга ажралиши қишлоқда ҳарбий коммунизм сарқитларини тугатишни талаб қилмоқда;
3) деҳқонларнинг сиёсий активлиги қишлоқда раҳбарликнинг ва ма’мурий ишнинг эски усулларини ўзгартишни талаб қилмоқда;
4) Советларнинг қайта сайловлари мамлакатимиз- нинг бирқанча районларида ўртаҳол деҳқонларнинг камбағалларга қарши қулоқлар томонида бўлганлиги каби шак-шубҳасиз фактни очиб берди.
Шу янги фактлар муносабати блан партиянйнг қишлоқдаги асосий вазифалари нимадан иборат?
Ба’зи ўртоқлар қишлоқдаги табақаланиш факти- дан, партиянинг асосий вазифаси қишлоқда синфий курашни қизитиб юборишдан иборат, деган хулосага келадилар. Бу нотўғри. Бу қуруқ маҳмаданаликдир. Ҳозир бизнинг асосий вазифамиз бу эмас. Бу — эски


РКП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 139
меньшевиклик энциклопедиясидаги эски меньшевиклик ашулаларини такрорлашдир.
Ҳозир асосий масала мутлақо қишлоқда синфий курашни қизитиб юборишдан иборат эмас. Ҳозир асосий масала — ўртаҳол деҳқонларни пролетариат атрофига жипслаштириш, уларни яна ўз томонимизга ўтказиб олишдан иборат. Ҳозир асосий масала — деҳ- қонларнинг асосий оммаси блан бирикишдан, улар- нинг моддий ва маданий даражасини кўтаришдан, шу асосий омма блан бирга социализм йўлида олға бо- сишдан иборат. Ҳозир аоосий масала — социализмни деҳқонлар блан биргаликда, албатта деҳқонлар блан биргаликда ва албатта ишчилар синфининг раҳбар- лиги остида қуришдан иборат, чунки ишчилар синфи- нинг раҳбарлиги (қурилишнинг социализм ю/лидан боришига асосий кафилдир.
Ҳозир партиянинг асосий вазифаси ана шу.
Ильичнинг нэпни жорий қилиш вақтида бу тўғ- рида айтган ва ҳозиргача ўзининг бутун кучини сақ- лаб келган сўзларини эсга олиш, балки, ортиқча бўлмас:
«Энг асосий масала шуки, ҳозир мислсиз даражада кенг ва бениҳоя кўп омма блан, албатта деҳқонлар блан биргаликда олға босмоц керак» (XXVII том, 272 бетга қаралсин).
Ва яна:
«Деҳқонлар оммаси блан, оддий меҳнаткаш деҳқонлар блан Ҳамжиҳат бўлиб, биз ўйлаганимизга қараганда беқиёс даражада, ниҳоят даражада секинлик блан олға босабошламоқ керак, аммо шУндай олға босиш керакки, бутун омма биз блан' ҳақиқатан бирга ҳаракат қиладиган бўлсин. Шундай қилганда, бу ҳаракат вақти келиб шу қадар тезлашиб кетадики, бу тезликни биз ҳозир хаёл ҳам қилаолмаймиз» (XXVII том, 231—232 бетларга қаралсин).
10*


140
И. В. С Т А Л И Н
Шу муносабат блан бизнинг олдимизда қишлоқда бажариладиган икки аоосий вазифа туради.
1) Биринчидан, шунга эришмоқ керакки, деҳқон хўжалиги совет хўжалик тараққиётининг умумий сис- темасига қўшилсин. Илгари аҳвол шундай эдики, бизда икки шараллел процесс бор эди: шаҳар ўз йўли блан, қишлоқ ўз йўли блан борарди. Капиталист деҳ- қон хўжалигини капиталистик тараққиёт системасига қўшишга ҳаракат қиларди. Лекин бу қўшиш деҳқон- лар оммасининг қашшоқлашуви ва деҳқонлар юқори табақасининг бойиши тарзида воқи’ бўларди. Ма’лум- ки, бу йўл революцияга сабаб бўлди. Пролетариат ғалаба қилгандан кейин деҳқон хўжалигини совет хўжалик тараққиётининг умумий системасига қўшиш шундан иборатки, деҳқонлар кўпчилигининг моддий фаровбнлигини аста-секин, лекин тўхтовсиз юксалти- риш, я’ни революциягача капиталистлар олиб борган ва деҳқонларни боришга да’ват қилган йўлга |қарама- қарши йўлдан юксалтириш асосида халқ хўжалигини олға бостираоладиган шароитларни вужудга келтир- моқ керак.
Лекин деҳқон хўжалигини хўжалик қурилиши сис- темасига қандай қўшмоқ керак? Кооперация орқали қўшмоқ керак. Кредит кооперацияси, қишлоқ хўжалик кооперацияси, матлубот кооперацияси, ҳунармандчи- лик кооперацияси орқали қўшмоқ керак.
Деҳқон хўжалигини социалистик қурилишнинг уму- мий системасига оекин, аммо мустаҳкам равишда қў- шилиши лозим бўлган йўл ва йўлаклар ана шулардир.


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР <41
қий сайлаб қўйиладиган органларга айлантириш йў- лини, қишлоқда совет демократиясининг асосларини ўрнатиш йўлини аста-оекин, лекин тўхтовсиз ўтказиш- дан иборат. Ильич, пролетар диктатураси кўпчилик меҳнаткашлар учун демократиянинг энг юқори типи- дир, деган эди. Ильич, бу энг юқори типдаги демо- кратияни пролетариат ҳокимиятни ҳўлга олгандан кейингина ва биз бу ҳокимиятни мустаҳк^млаш имко- ииятига эга бўлганимиздан кейингина жорий қилиши мумкин, деган эди. Шундай қилиб, Совет ҳокимиятини мустаҳкамлашнинг ва совет демократиясини ўрнатиш- нинг шу палласи ҳозир бошланди. Биз бу йўлдан эҳтиётлик блан ва шошилмасдан, иш давомида пар- тиясиз деҳқонлар орасидан партия атрофида кўпдан- кўп активлар яратиб боришимиз лозим.
Агар биринчи вазифа — деҳқон хўжалигини хўжа- лик қурилишининг умумий системасига қўшиш вази- фаси бизга деҳқонларни пролетариат блан биргаликда социализм қуриш йўлидаги умумий ишга тортиш учун имкон берса, иккинчи вазифа — қишлоқда оовет демо- кратиясини ўрнатиш ва Советларни жонлантириш B'l- зифаси — пролетариат диктатураси бор жамиятдан коммунистик жамиятга аста-секин ўтишни осонлаш- тирадиган шароитларни яратмоқ учун бизга давлат аппаратини қайта тузиш, уни халқ оммаси блан боғ- лаш, уни соғлом ва ҳалол, содда ва арзон қилишга имкон беради.
Партиянинг қишлоқдаги сиёсати масаласида пар- тиямиз XIV конференцияси қабул қилпан резолюция- ларнинг асосий йўллари ана шулар.
Шунга мувофиқ қишлоқда партия раҳбарлигининг методи ҳам ўзгариши лозим.


142
И. В. С Т А Л И Н
Бизда партия ичида, модомики нэп бор экан, капи- тализм эса вақтинча стабиллашабошлаган экан, биз- нинг вазифамиз — лартия ичида ҳам, давлат аипара- тида ҳам ниҳоятда сиқиш сиёсатини ўтказишдан ибо- рат, токи ҳаммаёқ ларзага келсин, деб тасДиқловчи одамлар бор. Шуни айтишим керакки, бу сиёсат но- ■гўғри ва ҳалокатга олиб борадиган сиёсатдир. Бизга энди, сиёсатда ҳам, ташкилотда ҳам ниҳоятда сиқиш эмас, балки ниҳоятда эпчиллик, сиёсий раҳбарликда ҳам, ташкилий раҳбарликда ҳам ниҳоятда эпчиллик керак. Шундай қилмаоак, биз ҳозирги мураккаб ша- роитда рульни қўлимизда тутиб ҳола-олмаймиз. Бизга ниҳоятда эпчиллик рульни партия қўлида сақлаб қолиш ва партиянинг тўла раҳбарлигини та’минлаш учун керакдир.


РКП(б) XIV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 143
кўпайиб кетиб, кейин уларнинг ғалвасидан бошимиз чиқмай қолади». Ана шу секретарь ҳам коммунист аталади-я! У коммунист эмас, бошга тушган бир бало эканини исботлаб туришнинг ҳожати бўлмаса керак. Гап шундаки, ҳозир «ғалва»сиз раҳбарлик қилиш асло мумкин эмас, газетасиз эса яна ҳам мумкин эмас. Модомики биз қишлоқда раҳбарлик ишини партия ва Совег ҳокимияти қўлида оақлаб қолишни истар экан- миз, бу оддий ҳақиқатни тушунмоқ ва билиб олмоқ керак.
Сўнгра. Ҳозирги кунда раҳбарлик қилмоқ учун хўжаликни юргизабилмоқ керак, хўжаликни билиш ва тушуниш керак. Эндиликда фақат «жаҳон сиёсати» тўврисида, Чемберлин ва Макдональд тўғрисида қу- руқ валдираш бланпина узоққа бориб бўлмайди. Бизда хўжалик қурилиши палласи бошланиб кетди. Шу сабабдан хўжалик ишини биладиган одам, мужик- ка хўжалик тараққиёти масаласида фойдали масла- ҳатлар берабиладиган одам, хўжалик қурилиши ишида мужикка ёрдам кўрсатабиладиган одамгина раҳбар- лик (қилаолади. Ҳозир коммунистларнинг қишлоҳдаги вазифаси — хўжаликяи ўр1га1ниш, хўжаликка жуда яқинлашиш, хўжалик қурилишининг барча майда- чуйдаларини билиб олишдан иборатдир. Шундай қилмайтуриб, раҳбарлик тўғрисида хаёл қилиб ҳам бўлмайди.


144
И. В. С Т А Л И Н
атрофида уюштираоладиган одамгина раҳбарлик қилаолади.
Ҳозирги кунда эскича раҳбарлик қилиб бўлмайди, чунки қишлоқнинг хўжалик соҳасидаги активлиги ош- ди, ва бу активликнинг кооперация шаклига кириши- га, унинг кооперациядан ташқарида эмас, балки коо- перация орқали юксалишига эришмоҳ керак. Қишлоқда кооператив жамоатчилигини ўрнатадиган одамгина раҳбарлик қилаолади.
Умуман айтганда, қишлоқда партия раҳбарлиги- нинг конкрет вазифалари ана шулардан иборат.
VI
МЕТАЛЛ САНОАТИ ТУҒРИСИДА
Партиямиз XIV конференциясида муҳокама қилин- ган сўнгги гуруҳ масалаларга ўтаман.
Хўжалик ишига раҳбарлигимиздаги янги ва ало- ҳида нарса нимадан иборат?
У шундан иборатки, бизнинг хўжалик планларимиз хўжалигимизнинг ҳақиқий тараққийсидан орқада қо- лабошлади, бу планлар кифоя қилмай қолди ва кўп масалаларда хўжаликнинг ҳациқий ривожи орқасидан етолмай қолди.


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 145
сида ортиқча пул йиғилиб қолди. Бу шуни кўрсата- дики, мамлакатимиз хўжалик ҳаётининг кучлари молия мутахасоисларимизнинг ҳамма ва ҳарқандай илмий мўлжалларини остин-устин қилиб, зўр шиддат блан юқорига отилиб чиқмоқда. Бу шуни кўрсатадики, биз хўжалик соҳасида жуда кучли меҳнат юксалишига эгамиз, бу юксалиш, масалан, Америкада граждан урушидан кейин хўжалик соҳасида |рўй берган меҳнат юксалишидан ортиқ бўлса бўларки, лекин кам эмас.
Металл саноатцмизнинг ўоишини хўжалик ҳаёти- миздаги бу янги ҳодисанинг энг яққол миооли деб билмоқ мумкин. Утг-ан йили металл ишлабчиқар!иш урушдан аввалги пул блан 191 миллион сўмни ташкил қилган ади. Утган йил ноябрь ойида йиллик план 1924/25 йил учун урушдан аввалги пул блан 273 мил- лион сўмлик қилиб тузилган эди. Шу йили январь ойида бу план металл саноати ўсишининг ҳақиқий сур’атига тўғри келмай қолгани сабабли, ўзгартирилиб 317 миллион сўмга етказилди. Шу йил апрель ойида бу кенгайтирилган план яна камлик қилиб қолди, шу сабабдан у, 350 миллион сўмга етказилди. Ҳозир бизга бу план ҳам камлик қилиб қолди, шунинг учун уни яна кенгайтириб, 360—370 миллион сўмга етказишга тўғри келади, демоқдалар.
Бошқача айтганда, металл саноатининг маҳсулоти бу йил ўтган йилдагига қараганда икки марта ўсди деса бўлади. Мен енгил саноатимизнинг жуда ўсган- лиги, транспортимизнинг ўсганлиги, ёқилғи саноати- мизнинг ва бошқаларнинг ўсганлиги тўғрисида гапи- риб турмайман.


146
И. В. С Т А Л И Н
йўлга солиш жиҳатидан биз ҳозироқ тараққиётнинг кенг йўлига чиқиб олдик. Умуман бутун индустрия- нинг асосий пружинасидан иборат бўлган металл ин- дустриясига келганда, шуни айтмоқ керакки, турғун- лик даври ўтиб кегди, ва бизнинг металл саноатимиз юксалиш учун, тўла равна^ топиш учун ҳамма асос- ларга егадир. Уртоқ Дзержмнский, бизнинг мамлаиа- тимиз металл мамлакати бўлаолади ва бўлмоғи ке- рак, деб ҳақ гапни айтди.
Бу фактнинг мамлакатимиз ички тараедиёти учун ҳам, хал1қаро революция учун ҳам жуда катта аҳа- мияти борлигини яна исбот қилиб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.
Шак-шубҳа йўқки, ички таравдиёт нуқтаи назари- дан металл саноатимизнинг тараққийсм, унинг ўсиши- нинг аҳамияти жуда каттадир', чунки унинг тараққий- си бутун индустриямизнинг, бутун хўжалигимизнинг ўсишини билдиреди, чунки мегалл саноати умуман саноатнинг негизидир, чуяки металл саноати куч- ли суратда тараққий қилмаса, енгил саноатни ҳам, транспортни ҳам, ёқилғини ҳам, электрлашни ҳам, қишлсиқ хўжалигини ҳам оёққа бостириб бўлмайди. Металл индустриясининг ўсиши умуман бутун ин- дустрия ва умуман халқ хўжалиги ўсишининг неги- зидир.
Ленин оғир индустрияни асосан, металл индустрия деб билиб, «оғир индустрия» тўғрисида мана бундай деган эди:


РКП(б) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР 147
бизга яна оғир индустрия ҳам зарурдир. Аммо оғир индустрияни яхши аҳволга келтирмоқ учун кўп йил ишламоқ керак».
Ва яна:
«Оғир саноатни қутқазмай туриб, уни тикламай туриб, биз ҳечқандай саноатни қураолмаймиз, оғир саноат бўлмас экан, биз умуман, мустақил мамлакат сифатида ҳалок бўламиз» (XXVII том, 349 бетга қаралсин).
Металл саноатимиз тараққийсининг халқаро аҳа- миятига келганда шуни айтиш мумкинки, унинг аҳа- мияти бениҳоя каттадир. Чунки пролетариат диктату- раси даврида металл саноатининг гуруллаб ўсиши пролетариат фагқат эскини бузишга қодир бўлиб қол- май, балюи яигини қуришга ҳам қодир эканининг, у фақат ўз кучлари блан янги саноатни ва одамни одам эксплуатация қилишидан озод янги жамиятни қуришга ҳам қодир эканининг бевосита иоботи бўлмай, нима? Буни китоблардан эмас, балки амалда исбот қи- лиш — халқаро революцияни албатта ва узил-кесил суратда олға элтиш демакдир, Ғарбий Европа ишчи- ларинииг бизнинг мамлакатимизни зиёрат қилиш учун келишлари тасодифий бир ҳол эмас. Бутун дун’ё- да революцион ҳаракатнинг тараққийои учун бу ҳол- нинг ташвиқмй ва амалий жиҳатдан аҳамияти ғоят каттадир. Бизнинг мамлакатимизга келаётган ишчи- лар бизнинг фабрика ва заводларимизда ҳарбир бур- чакни текшириб кўрмоқдалар,—бу ҳол шуни кўрсата- Дики, улар китоб сўзларига ишонмайдилар ва пролетариатнинг янги саноат қуришга, янги жамият барпо қилишга қодирлигмни ўз кўзлари блан кўриб ИШ0НМ01ҚЧИ бўладилар. Амин бўлингки, улар бунга ишонч ҳосил қилганларидан кейин халқаро револю- чия иши ғоят тез қадамлар’ блан олға босади.


148
И. В. С Т А Л И Н
«Биз,— деган эди Ленин,— халқаро революцияга ҳозир асо- сан ўз хўжалик сиёсатимиз блан та’сиримизни кўрсатмоқдамиз. Ҳамманинг кўзи, ҳечбир истисносиз, ҳечбир муболағасиз, дун’ё- нинг барча мамлакатларидаги ҳамма меҳнаткашларнинг кўзи Россия Совет республикасига тикилган... Бу соҳада кураш бутун дун’ё миқ’ёсига кўчирилгандир. Бу вазифани ҳал қилсак,— у вақтда албатта ва узил-кесил суратда халқаро миқ’ёсда ҳам ғалаба қиламиз. Шу сабабдан хўжалик қурилиши масалалари биз учун бениҳоя катта аҳамиятга эгадир. Биз бу фронтда секин, аста-аста бориб — тез бориб бўлмайди,— ғалаба қозонишимиз, лекин тўхтовсиз юқори кўтарилиш ва олға ҳаракат қилиш блан ғалаба қозонишимиз лозим»* (XXV том, 410—411 бетларга қаралсин).
Умуман индустриямиз, хусусан металл саноатимиз ўсишининг халқаро аҳамияти ана шундай.
Ҳозир бизда 4 миллионга яқин индустрия пролета- риати бор. Бу оз, албатта, лекин бу, социализм қур- моқ Bia мамлакатимизнинг пролетариат душманларига даҳшат соладиган мудофаасини барпо қилмоқ учун ҳарҳолда анча кучдир. Лекин биз бу блан кифояланиб қололмаймиз ва кифояланмаслигимиз керак. Биз 15— 20 миллион индустрия пролетарларига эга бўлишимиз, мамлакатимизнинг асосий районларини электрлаш- тиришимиз, қишлоқ хўжалигини кооперативлаштири- шимиз ва жуда тараққий цилган металл саноатига эга бўлишимиз керак. Ана шундан кейин биз ҳеч- қандай хавфдан тап тортмаймиз. Ана шундан кейин биз хал!қаро миқ’ёсда ғалаба қиламиз.
XIV конференциянинг тарихий аҳамияти ҳам шун- даки, у ана шу буюк мақсадпа борадиган йўлни аниқ- равшан белгилаб берди.
* Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


РҚП(в) XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯҚУНИГА ДОИР 149
Бу йўл тўғри йўлдир, чунки у Ленин йўли — бизга узил-кесил ғалаба келтирадиган йўлдир.
Партиямиз XIV конференцияси ишларининг якун- лари умуман ана шулардан иборат.
„Правда" Ла 106 ва 107;
1925 йил 12 ва 13 май


ISO
ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНЙНГ СИЁСИЙ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА
Шарц меҳнаткашлари Коммунистик Университетининг студентлари йиғилишида сўзланган нутц
1925 йил 18 май
Уртоқлар! Энг аввал, сизни Шарқ меҳнаткашлари Коммунистик университетининг давом ^илиб келиши- га тўрт йил тўлиш муносабати блан табриклашпа рух- сат этингиз. Университетиигизнинг Шарқ учун ком- мунистик кадрлар ет.казиш каби оғир йўлдан бориб ҳартомонлама муваффақиятлар ҳозонишини тилай- ман. Бу тўғрида сўзлаб ўтирмасак ҳам бўлади.
Энди масалага ўтайлик.
Агар Шарқ меҳнаткашлари Университетининг сос- тавини анализ қилиб кўрилса, бу составда бирмунча икки хиллик борлигини пайқамасдан мумкин эмас. Бу Университет Шарқнинг камида 50 миллат ва миллий группа намояндаларини ўзида бирлаштиради. Универ- ситет ўқучиларининг ҳаммаси Шарқ фарзандларидир. Лекин бу та’риф равшан ва тупал бир нарсани аниқ- лаб берақолмайди. Гап шундаки, Университет ўкучи- лари орасида тамоман бошқа-бошқа шароитларда бўлган икки хил тараққиёт намояндаларидан иборат икки асосий группа бор. Биринчи группа — бу, бизга


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 151
совет Шарқидан, эндиликда буржуа ҳокимияти бўл- маган, империалистик зулм ағдариб ташланган, ҳоки- мият тепасида эса ишчилар турган мамлакатлардан келган кишилардир. Уқучиларнинг иккинчи группаси— бу, бизга мустамлака ва қарам мамлакатлардан, ка- питализм ҳали ҳукм сураётган, империализм зулми ҳали ўз кучини сақлаб турган, империалистларни ҳай- даб чиҳариб, ўз мустақиллигини қўлга олиш вазифаси турган мамлакатлардан келган кишилардир.
Шундай қилиб, бизнинг олдимизда бошқа-бошҳа тарзда ҳаёт кечираётган ва турлича шароитларда та- раедий қилаётган иккита Шарқ турипти.
Уқучилар составининг бундай икки хил характерда бўлиши Шарқ меҳнаткашлари Университетининг иши- га та’сир қилмасдан қолмайди, бу — равшан бир нар- садир. Бу Университет бир оёғи блан совет зами- нида, иккинчи оёри блан мустамлака ва қарам мамлакатлар заминида турганлигин.инг сабаби ҳам худди шундадир.
Университет фаолиятида икки йўл тутилиши ана шундан келиб чиқади: биринчи йўл Шарқдаги -совет республикаларининг эҳтиёжларига хизмат қилаолади- ган кадрлар етиштиришни мақсад қилиб қўйса, иккин- чи йўл Шарчқдаги мустамлака ва қарам мамлакатлар меҳнаткашларининг революцион талабларига хизмат қилаоладиган кадрлар етиштиришни мақсад қилиб Қўяди.
Шарқ меҳнаткашлари Университета олдида турган икки хил вазифа ана шундан келиб чиқади.
Шард меҳнаткашлари Қоммунистик Университети- нинг бу вазифаларини алоҳида-алоҳида қараб чиқай- лик.


152
И. В. С Т А Л И Н
I
ШАРҚДАГИ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАЛАРИГА НИСБАТАН ШАРҚ МЕҲНАТКАШЛАРИ ҚОММУНИСТИК УНИВЕРСИТЕТИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ
Мустамлака ва 'қарам мамлакатларга қараганда, бу мамлакатлар, бу республикаларнинг яшаши ва тараққий қилишидаги характерли хусусиятлар нима- лардан иборат?
. Биринчидан, шундан иборатки, бу республикалар империалистик зулмдан озоддирлар.
Иккинчидан, шундан иборатки, бу республикалар буржуа тартиблари паноҳида эмас, балки Совет ҳо- кимияти паноҳида ривожланиб ва миллат сифатида бирикиб бормоқдалар. Бу тарихда мисли кўрилмаган факт бўлса ҳам, ҳарҳолда фактдир.
Учинчидан, шундан иборатки, бу республикалар саноат жиҳатдан кам ривожланганликлари сабабли, улар Совет Иттифоқи саноат пролетариатининг мада- дига -тамомила ва бутунлай суянган ҳолда тараққий қилишлари мумкин.
Тўртинчидан, шундан иборатки, мустамлакачилик зулмидан озод бўлиб, 'Пролетариат диктатураси ҳимоя- си остида бўлган ва Совет Иттифоқи а’золари бўлган бу республикалар мамлакатимиздаги социалистик қу- рилишга қўшилаоладилар ва қўшилмо^лари лозим.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 153
лишга |қўшилувини илгарилатиб ва тезлатиб юбора- оладиган зарур шарт-шароитларни вужудга келтириш ва ривожлантиришдан иборатдир.
Совет Шарқидаги актив ходимлар олдида турган навбатдаги вазифалар ана шундан келиб чиқади:
1) Шарқдаги совет республикаларида деҳқонларни ишчилар синфи теварагида маҳкам бирлаштириш учун база бўладиган саноат ўчоқларини вужудга келтир- моқ керак. Бу ишнинг аллақачон бошланиб кетган- лиги ва Совет Иттифоқининг хўжалиги ўсган сари бу ишнинг илгарилаб бориши сизга ма’лум. Бу рес- публикаларда ҳархил хомаш’ёнинг мавжуд бўлиши бу иш ўз вақти блан охирига етказилишига кафилдир.
2) Қишлоқ хўжалигини ва, энг аввал, суғориш иш- ларини юксалтирмоқ керак. Бу шц, лоақал, Закав- казье блан Туркистонда илгари силжитиб юборилган лиги ҳам сизга ма’лум.
3) Деҳқонлар блан ҳунармандлар кенг оммасини кооперативлаштириш ишини юксалтириб ва илгарила- тиб юбормоқ керак, чунки бу — Шарқдаги совет рес- публикаларини совет хўжалик қурилишининг умумий ситемасига қўшувнинг энг тўғри йўлидир.
4) Советларни оммага яқинлаштирмоқ, уларни состав жиҳатдан миллийлаштирмоқ ва, шундай қилиб, меҳнаткашлар оммасига яқин ва тушунарли бўлган миллий-совет давлатини ўрнатмоқ керак.
5) Миллий маданиятни ривожлантирмоқ, маҳаллий кишилардан совет-партия ва касаба-хўжалик кадрла- ри тайёрлаш учун она тилида ҳам умумий ма’лумот берадиган, ҳам касаба-техника ма’лумоти берадиган жуда кўп курслар ва мактаблар ташкил қилмоқ ке- рак.
И. В. С т а л и II. юм 7


154
И. В. С Т А Л И Н
Бу вазифаларни бажарипгнинг ўзи — Шар<қдаги совет республикаларида социалистик қурилиш ишини енгиллаштириш демакдир.
Совет Шар1қида намунали реопубликалар бўлсин, дейдилар. Хўш, намунали республика нима? Мана шу барча вазифаларни ҳалол ва виждонан бажарадиган, шу блан қўшни мустамлака ва қарам мамлакатлардаги ишчи ва деҳдонларни озодлик ҳаракатига интилти- радиган республика — намунали республикадир.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 155
лакатларнинг парчаланиб кетган бўлакларини йиғиб ўз олдига мустақил давлатлар қилиб бирга қўшиш- дир. Агар бу давлатлар кейинчалик Совет Итти- фоқига кириб, унинг тенг ҳуқуқли а’золари бўлиш истагини билдирган эканлар, бу ҳол большевиклар- нинг Шарқдаги халқ оммасининг зўр иштиёқ блан интилишига калид топа билганликларидан, Совет Иттифоқи эса турли миллат меҳнаткашлар оммаси- нинг дун’ёда ягона ихтиёрий бирлашмаси эканлиги- дан далолат беради, холос. Польшани бирга қўшиш учун буржуазияга бирқанча урушлар қилиш лозим бўлган эди. Туркманистонни ҳамда Узбекистонни ўз- ўзига бирга қўшиш учун коммунистларга бирнеча ой тушунтириш пропагандаси олиб бориш лозим бўлди, холос.
Идора органларини, айни ҳолда Советларни турли миллатларнинг' кенг меҳнаткашлар оммасига ана шу тариқа яқинлаштирмоқ керак.
Большевиклар миллий сиёсатининг бирдан-бир тўғ- ри сиёсат эканлигини исбот қиладиган далил ана шу.


156
И. В. С Т А Л И Н
маданияти қуриш блан ҳандай қилиб бирга сиғдириш мумкин? Бунда енгиб бўлмайдиган зиддият йўқми? Йўқ, албатта! Биз пролетар маданияти қураётирмиз. Бу мутлақо тўғри. Лекин шуниси ҳам тўғрики, маз- мунан социалистик маданият бўлган пролетар мада- нияти социалистик қурилишга тортилган турли халқ- ларнинг тили, турмуши ва ҳоказолари турлича бўлишига қараб турлича формаларда ва усулларда ифода қилинади. Социализм йўл олиб бораётган умум инсоният маданияти — мазмунан пролетар, шаклан миллий мадаяиятдир. Пролетар маданияти миллий маданиятни бекор қилмайди, балки унга мазмун беради. Аксинча, миллий маданият пролетар мадания- тини бекор қилмайди, балки унга форма (шакл) бера- ди. Ҳокимият тепасида буржуазия турган, миллатлар- нинг бирикиши эса буржуа тартиблари паноҳида бораётган вақтда миллий маданият шиори буржуазия шиори эди. Ҳокимият тепасига пролетариат чиққан, миллатларнинг бирикиши эса Совет ҳокимияти пано- ҳида бораётган вақтда миллий маданият шиори про- летар шиори бўлиб қолди. Икки хил вазиятнинг бу принципиал фарқини тушунмаган киши ленинизмни ҳам, миллий масаланинг моҳиятини ҳам тушунмайди.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 157
ция инсониятнинг энг чуқур қуйи қатламларини рўёб- га чиқариб ва уларни сиёсат майдонига олиб чиқиб, илгари ма’лум бўлмаган ёки камдан-кам ма’лум бўл- ган бирқанча янги миллатларни янги ҳаёт сари ҳара- катга солмоқда. Эски чор Россиясида камида 50 миллат ва миллий группа бор, деган фикр кимнинг хаёлига келар эди? Аммо, Октябрь резолюцияси эски занжир- ларни узиб ташлаб ва унутилиб кетган бирқанча халқ- ларни ва миллатларни рўёбга чиқариб, уларга янги ҳаёт ва янги тараққиёт бахш этди. Ҳозир Ҳиндистон тўғрисида гапирганларида, уни бир бутун ҳолда олиб гапирадилар. Лекин Ҳиндистонда революцион олғов-долғовлар бошланиб кетган тақдирда, ўзига хос алоҳида тили ва алоҳида маданияти бўлган, илгари ма’лум бўлмаган ўнларча миллатларнинг майдонга чиқишига шубҳаланмаса ҳам бўлади. Агарда ran тур- ли миллатларнинг пролетар маданиятига қўшилуви устида борса, у ҳолда бу қўшилув мазкур миллат- ларнинг тилига ва турмушига мувофиқ келадиган формаларда юзага келишига шубҳаланмаса ҳам бў- лади.
Яқинда мен бурят ўртоқлардан бир хат олдим, бу хатда улар умуминсоният маданияти блан миллий ма- даниятнинг ўзаро муносабатлари тўғрисидаги жиддий ва қийин масалаларни тушунтириб беришни илтимос қилганлар. Мана у хат:


158
И. В. С Т А Л И Н
хусусиятлаоининг (тил ва бошқаларнинг) ассимиляцияси қай тарзда юзага келиши лозим?».
Мен, юқорида айтилган гаплар бурят ўртоқларни ташвишга оолган саволга жавоб бўлар, деб ўйлай- ман.
Бурят ўртоқлар умуминсоният пролетар маданияти қуриш давомида айрим миллатларнинг ассимиляция- лашиб кетиши масаласини ўртага қўядилар. Ба’зи миллатларнинг ассимиляция процессига тортилиши мумкинлиги ва, балки, албатта тортилиши шубҳасиз- дир. Бундай процесслар илгари ҳам бўлган эди. Ле- кин ran шундаки, ба’зи миллатларнинг ассимиляция- лашиш процесси яшаётган ва ривожланиб бораётган бирқ.анча миллатларнинг бунга қарама-қарши процесс йўли блан кучайиб бориши ва тараққий қилишини истисно қилмайди,. балки шундай бўлишини назарда тутади, чунки айрим миллатларнинг жуз’ий ассимиля- ция процесси миллатлар тараққиётининг умумий прп- цесси натижасидир. Худди шунинг учун ҳам, ба’зи айрим миллатларнинг эҳтимол тутилган ассимиляция- лашиши умуминсоният пролетар маданияти халқ- ларнинг миллий маданиятини бекор қилмайди, балки уни назарда тутади ва озиқлантиради, шунингдек халқларнинг миллий маданияти умуминсоният проле- тар маданиятини бекор қилмайди, балки уни тўлди- ради ва бойитади, деган мутлаҳо тўғри 'қоиданинг кучини кеткизмайди, балки уни янада мустаҳкамлайди
Шарқдаги оовет республикаларининг актив ходим- лари олдида турган навбатдаги вазифалар умуман ана шулар.
Бу вазифаларнлнг характери ва мазмуни ана шун- дай.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИЙ ВАЗИФАЛАРИ 159
Бу вазифаларнинг бажарилишини илгари силжитиш ва шу блан Шарқдаги кўпчилик қисми деҳқончилик мамлакатларидан иборат бўлган совет республикала- рининг Совет Иттифоқидаги социализм қурилишига қўшиш ишини енгиллаштириш учун, зўр куч блан бошланиб кетган хўжалик қурилиши ва деҳқонларга янги ён беришлар давридан фойдаланмоқ зарур.
Партиянинг деҳқонларга нисбатан тутган янги сиёсати деҳқонларга бирқанча янги ён беришлар (қисқа муддатли ижара, одам ёллаб ишлатишга йўл қўйиш) блан бирга, ба’зи орқага чекиниш элементла- рини ҳам ўз ичига олади, дейдилар. Тўғрими шу ran? Ҳа, тўғри. Лекин булар, шундай чекиниш элементла- ридирки, бу элементларга биз, партия ва Совет ҳоки- мияти томонида жуда катта устунликни сақлаб қолган ҳолда, йўл қўймоқдамиз. Мустаҳкам валюта, ривож- ланиб бораётган саноат, ривожланиб бораётган транс- порт, мустаҳкамланиб бораётган кредит системаси ва бу система ёрдами блан, имтиёзли кредит орқали, аҳолининг ҳарқандай табақасини, андаккина бўлса-да, ҳаяжонга келтирмасдан, бемалол хонавайрон қилиб юбориш ёки юқори даражага кўтариш мумкин,— ана шуларнинг ҳаммаси пролетариат диктатураси қўлида шундай резервлардирки, шу резервларга асосланиб туриб, фронтнинг бир участкасида ба’зи чекиниш эле- ментларига йўл- қўйилар экан, бу нарса бутун фронт бўйлаб ҳужумга тайёрланиш ишини енгиллаштириши мумкин, холос. Шунинг учун ҳам, партиянинг деҳқон- ларга нисбатан ба’зи ён беришларга йўл қўйганлиги ҳозирги пайтда деҳқонларни социалистик қурилиш- га қўшиш ишини қийинлаштирмасдан, балки енгил- лаштирмоғи керак.


160
И. В. С Т А Л И Н
Бу ҳол Шарқдаги совет республикалари учун қан- дай аҳамиятга эга бўлиши мумкин? Бу ҳол шундай аҳамиятгагина эга бўлиши мумкинки, у мазкур рес- публикаларнинг актив ходимлари қўлига бу мамлакат- ларнинг совет хўжалик тараққиёти системаси блан маҳкам алоқа боғлаш ишини енгиллаштирадиган ва тезлаштирадиган янги бир қурол беради.
Партиянинг қишлоқдаги сиёсати блан совет Шар- қининг актив ходимлари олдида турган навбатдаги миллий вазифалар ўртасидаги боғланиш ана шундан иборат.
Шу муносабат блан Шарқдаги совет республика- ларига ниобатан Шарқ халқлари Университегининг вазифаси — бу реапубликалар учун юқорида кўрса- тилган навбатдаги вазифаларнинг бажарилишини та’- минлайдиган кадрлар етиштиришдан иборатдир,
Шарқ халқлари Университети турмушдан ажралиб қолиши мумкин эмас. У турмушдан ажралган муассаса эмас ва бундай муассаса бўлолмайди, Унинг бошдан- оёқ ҳамма иши ҳақиқий турмушга боғланган бўлиши лозим. Шунга кўра, у, Шарқдаги совет республикалари олдида турган навбатдаги вазифалардан четда қолол- майди. Бинобарин, Шарқ халқлари Университетининг вазифаси — 6v республикалар учун тегишли кадрлар етиштирганда шу республикалар олдида турган нав- батдаги вазифаларни ҳисобга олишдан иборат.
Шу блан бирга совет Шарқининг актив ходимлари иш тажрибасида икки оғмачилик борлигини назарда тутмоқ керак ва совет Шарқи учун ҳақиқий кадрлар ва ҳақиқий революционерлар етиштириш учун Уни- верситет ичида бу оғмачиликларга қарши кураш олиб бормоқ зарур.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЁСИИ ВАЗИФАЛАРИ 161
Биринчи оғмачилик пала-партиш иш қилишдан, мен юқорида айтиб ўтган вазифаларни сийқалаштириш- дан, Совет Иттифоқи марказида тамомила равшан бўлган ва татбиқ қилиш мумкин бўлган, аммо чекка ўлкалар деб аталучи ерлардаги тараққиёт шароитига мутлақо тўғри келмайдиган хўжалик қурилиши наму- наларини пала-партиш кўчириб жорий қилишга уру- нишдан иборат. Бундай оғмачилик қилучи ўртоқлар икки нарсани тушунмайдилар. Улар марказдаги ша- роит блан «чекка ўлкалар»даги шароит бир хил ва асло бирдай эмаслигини тушунмайдилар. Бундан таш- қари, улар Шарқдаги совет республикаларининг ўзла- ри бир хил эмаслигини, уларнинг ба’зилари, масалан Грузия ва Армения, миллий шаклга киришнинг юқори босқичида турганлигини, ба’зилари эса, масалан, Чечен ва Қабарда, миллий шаклга киришнинг қуйи босқи- чида турганлигини, учинчилари эса, масалан Қирғи- зистон, бу икки орада ўртача бир ҳолд-а турганлигини тушунмайдилар. Маҳаллий шароитга уйғунлашмасдан туриб, ҳарбир мамлакатнинг ҳамма ва ҳарқандай хусусиятларини синчиклаб ҳисобга олмасдан туриб, жиддий бир нарсани қуриб олиш мумкин эмаслигини бу ўртоқлар тушунмайдилар. Бу оғмачиликнинг нати- жаси оммадан ажралиб қолиш ва айниб сўл сўзамол- ликка айланиб кетишдан иборат бўлади. Шарқ халқ- лари Университетининг вазифаси — кадрларни бундай пала-партишчиликка қарши шафқатсиз кураш руҳида тарбиялашдир.


162
И. В. С Т А Л И Н
нарсани унутишдан, социалистик вазифаларни тилга олмасликдан, тор ва чегараланган миллатчилик руҳи- даги вазифаларга мосланишдан иборат. Бундай оғма- чиликка йўл қўючи ўртоқлар ўз мамлакатларининг ички қурилиши тўғрисида кам ғамхўрлик қиладилар, улар бу тараққиётни ўз ҳолига ташлаб қўйишни аф- зал кўрадилар. Улар ички қурилишни эмас, балки «ташқи» сиёсатни, ўз республикаларининг чегаралари- ни кенгайтиришни, атрофдаги қўшни республикалар блан да’волашиб-тортишиб юришни, қўшниларидан бир парча бўлса-да ортиқроқ нарсани юлқиб олишни ва, шундай қилиб, ўз мамлакатларидаги буржуа миллат- чиларнинг кўзига яхши кўринишни ўзлари учун асосий масала деб биладилар. Бу оғмачиликнмнг натижаси — социализмдан алоқани узиш ва айниб буржуа мил- латчиларга айланиб кетишдир. Шарқ халқлари Уни- верситетининг вазифаси — кадрларни бу яширин мил- латчиликка қарши шафқатсиз кураш руҳида тарбия- лашдир.
Шарқдаги совет республикаларига нисбатан Шарқ халқлари Университетининг вазифалари ана шулар- иан иборат.
II
ШАРҚДАГИ МУСТАМЛАКА ВА ҚАРАМ МАМЛАКАТЛАРГА НИСБАТАН ШАРҚ МЕҲНАТКАШЛАРИ ҚОММУНИСТИҚ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ
Иккинчи масалапа, Шарқдаги мустамлака ва қа- рам мамлакатларга ниобатан Шарқ меҳнаткашлари Коммунистик Университетининг вазифалари тўғриси- даги масалага ўтайлик.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 163
Шарқдаги совет республикалариға қараганда, бу мамлакатларнинг ҳаёткечириб ва тараққий қилиб бори- шидаги характерли хусусиятлари нималардан иборат?
Биринчидан, шундан иборатки, бу мамлакатлар им1периализм зулми остида ҳаёт кечириб ва тараққий қилиб келмоқдалар.
Иккинчидан, шундан иборатки, бу мамлакатларда мавжуд бўлган икки ёқлама зулм, ички зулм (ўзла- ридаги буржуазия зулми) ва ташқи зулм (ёт импери- алистик буржуазия зулми) уларда революцион кри- зисни кескинлаштирмоқда ва чуқурлаштирмоқда.
Учинчидан, шундан иборатки, бу мамлакатларнинг ба’зиларида, масалан Ҳиндистонда, капитализм зўр сур’ат блан ўсиб, анчагина сонни ташкил этучи ма- ҳаллий пролетарлар синфийи юзага келтирмоқда ва уюштирмоқда.
Тўртинчидан, шундан иборатки, революцион ҳара- катнйнг ўсиб бориши блан бундай мамлакатларнинг миллий буржуазияси икки қисмга, революцион қисмга (майда буржуазия) ва муросачи қисмга(йирик бур- жуазия) бўлиниб, булардан биринчиси революцион ку- рашни давом этдирмоқда, иккинчиси эса империализм блан блок тузмоқда.
Бешинчидан, шундан иборатки, бундай мамлакат- ларда империалистлар блоки блан бир қаторда бошҳа бир блок, ишчилар блан революцион майда буржуазия блоки, империализмга қарши бўлган, империализмдан тамомила озод бўлишни ўз олдига мақсад қилиб қўй- ган блок тузилмоқда.


164
И. В. С Т А Л И Н
қутқазиб олипг масаласи тобора энг зарурий масала тусига кирмоқда.
Еттинчидан, шундан иборатки, бу ҳолат бундай мамлакатлардаги миллий-озодлик ҳаракатини Ғарб- даги илғор мамлакатларнинг пролетар ҳаракати блан боғлаш ишини анча енгиллаштиради.
Бундан, камида, уч хулоса келиб чиқади:
1) Ғолибона революция қилмасдан туриб, мустам- лака ва қарам мамлакатларни империализмдан озод қилишга эришиш мумкин эмас: мустақиллик текинга келмайди.
2) Муросачи миллий буржуазияни яккалаб ташла- масдан, революцион майда буржуа оммасини мазкур буржуазия та’сиридан қутқазиб олмасдан, пролетари- ат гегемонияси сиёсатини юргизмасдан, ишчилар син- фининг илғор элементларини мустақил коммунистлар партиясига уюштирмасдан туриб, революцияни олға бостириш ва капиталистик жиҳатдан тарақҳий қилган мустамлака ва қарам мамлакатларнинг тўла муста- қиллигига эришиш мумкин эмас.
3) Бу мамлакатлардаги миллий-озодлик ҳаракати блан Ғарбдаги илғор мамлакатларнинг пролетар ҳа- ракати ўртасида ҳақиқий ҳамжиҳатлик бўлмасдан туриб, мустамлака ва қарам мамлакатларда мустаҳ- кам ғалабага эришиш мумкин эмас.
Мустамлака ва қарам мамлакатлардаги комму- нистларнинг асосий вазифаси шундан иборатки, улар ўз революцион ишларини ана шу хулосаларга асосла- ниб олиб борсинлар.
. Шу ҳоллар муносабати блан мустамлака ва ҳарам мамлакатлардаги революцион ҳаракатнинг навбатдаги вазифалари нималардан иборат?


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИИ ВАЗИФАЛАРИ 165
Мустамлака ва қарам мамлакатларнинг ҳозирги пайтдаги хусусияти шундан иборатки, бирхил ва ҳамма нарсани ўз ичига оладиган мустамлака Шарқи эндиликда табиатда йўқ. Илгари мустамлака Шарқи- ни бир бутун ва бирхил нарса деб тасаввур қилар эдилар. Ҳозир эса бу тасаввур ҳақиқатга тўғри кел- майди. Биз ҳозир, кам деганда, уч хил категориядаги мустамлака ва қарам мамлакатларни кўриб турибмиз. Биринчидан, ўз пролетариати бўлмаган ёки йўқ 'ҳи- собида бўлган ҳамда саноат жиҳатдан мутлақо ривож топмаган Марокаш каби мамлакатлар бор. Иккинчи- дан, саноат жиҳатдан кам ривож топган ва проле- тариатининг сони нисбатан кам бўлган Хитой ва Миср каби мамлакатлар бор. Учинчидан, капиталистик жи- ҳатдан озми-кўпми тараққий қилган ва миллий проле- тариатининг сони бирмунча кўпроқ бўлган Ҳиндистон каби мамлакатлар бор.
Равшанки, бу мамлакатларнинг ҳаммасини бир қаторга қўйиш сра мумкин эмас.
Миллий буржуазия революцион ва муросачи пар- тияларга бўлиниб кетиш учун ҳали асосга эга бўл- маган Марокаш каби мамлакатларда коммунист элементларнинг вазифаси — империализмга қарши бирлашган миллий фронт тузиш учун ҳамма чораларни кўришдан иборат. Бундай мамлакатларда коммунист элементларнинг алоҳида бир партия бўлиб уюшуви фақат империализмга қарши кураш давомида, айниқса империализмга қарши ғолибона революцион кураш олиб боргандан кейингина юзага келиши мумкин.


166
И. В. С Т А Л И Н
кетолмайдиган Миср ёки Хитой каби мамлакатларда ксммунистлар энди империализмга қарши бирлашган миллий фронт тузишни ўз олдиларипа мақсад қилиб қўяолмайдилар. Бундай мамлакатларда коммунист- иар бирлашган миллий фронт тузиш сиёсатидан чшчилар блан майда буржуазиянинг революцион бло- кини тузиш сиёсатига ўтмоқлари лозим. Бундай мам- лакатларда бу блок бирлашган партия, ишчи-деҳқон партияси формасига кириши мумкин, броқ, шуниси борки, алоҳида хилдаги бу партия амалда икки куч- нинг — коммунистлар партияси блан революционмай- да буржуа партиясининг блокидан иборат бўлмоғи лозим. Бу блокнинг вазифалари — миллий буржуазия- нинг |қат’ияти ва субути йўқлигини фош қилиш ва империализмга қарши кескин кураш олиб боришдир. Икки составдан иборат бундай партия агар компар- тиянинг қўл-оёғини боғлаб қўймайдиган бўлса, агар у, компартиянинг агитация ва пропаганда ишларини сиқиб ■қўймайдиган бўлса, агар у, пролетарларни компартия теварагида уюштиришга халақит бермай- диган бўлса, агар у, компартиянинг революцион ҳара- катта амалий раҳбарлик қилишини енгиллаштирадиган бўлса,— бундай партиянинг бўлиши зарур ва мақсад- га мувофиқдир. Икки составдан иборат бундай партия шу шартларнинг ҳаммасига жавоб беролмаса, бундай партиянинг кераги йўқ ва унинг бўлиши мақсадга номувофиқдир, чунки бундай партия коммунист эле- ментларнинг буржуазия орасида қўшилиб-қорилиб ке- тишига, компартиянинг пролетар армиясидан ажралиб қолишига сабаб бўлади, холос.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЁСИИ ВАЗИФАЛАРИ 167


168
И. В. С Т А Л И Н
шиори бўлмоғи керак, чунки пролетариат гегемо- ниясини фақат коммунистлар партиясигина тайёрлай олади ва амалга ошираолади. Лекин компартия, му- росачи миллий буржуазияни яккалаб, империализмга қарши -курашда шаҳар ва қишлоқдаги майда буржу- азиянинг миллионларча оммасини ўз орқасидан эр- гаштириб бормоқ учун, буржуазиянинг революцион қаноти блан ошкора блок тузиши мумкин ва лозим.
Бундан капиталистик жиҳатдан тараққий қилган мустамлака ва қарам мамлакатлардаги революцион ҳаракатнинг навбатдаги вазифалари келиб чиқади:
1) Ишчилар синфининг энг яхши элементларини коммунизм томонига ўтказиб олиш ва мустақил ком- мунистик партиялар тузиш.
2) Муросачи миллий буржуазия блан империализм блокига қарши ишчилар, деҳқонлар ва революцион •интеллигенциянинг миллий-революцион блокини ту- зиш.
3) Бу блокда 1пролет.ариат гегемониясини та’мин- лаш.
4) Шаҳар ва қишлоқдаги майда буржуазияни муросачи миллйй буржуазия та’сиридан қутқазиш учун кураш олиб бориш.
5) Озодлик ҳаракати блан илғор мамлакатлардаги пролетар ҳаракати ўртасида ҳамжиҳатликни йўлга қўйиш.
Шарқдаги мустамлака ва қарам мамлакатларнинг актив ходимлари олдида турган уч гуруҳдан иборат навбатдаги вазифалар ана шулар.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЕСИЙ ВАЗИФАЛАРИ 169
вазиятнинг ҳозирги пайтдаги хусусияти шуки, револю- цион ҳаракатда вақтинча жимжитлик даври бошлан- ди. Хўш, жимжитлик нима, ҳозирги пайтда у нимадан дарак бериши мумкин? У, Ғарбдаги ишчиларга, Шарқ- даги мустамлакаларга ва, энг аввал, барча мамла- катлардаги революцион ҳаракатнинг байроқдори бўл- ган Совет Иттифоқига сиқиқнинг кучайишидан дарак бериши мумкин, холос. Совет Иттифоқини бундай сиқиққа олишга тайёргарлик империалистлар орасида ҳозирданоқ бошланиб кетганлигига шубҳаланмаса ҳам бўлади. Эстониядаги қўзғолон32 муносабати блан бош- ланган иғвогарлик кампанияси, Софиядаги портлаш муносабати блан Совет Иттифоқига муттаҳамларча қутқи оолиш, буржуа матбуотининг бизнинг мамлака- тимизга қарши умумий айюҳаннос солаётганлиги,— ана шуларнинг ҳаммаси ҳужумга тайёрланиш палла- сидир. Бу — обивательларни Совет Иттифоқига қарши хуруж қилишга ўргатиш ва интервенция қилиш учун ма’навий шарт-шароитлар ҳозирлашни мўлжаллаб, афкор оммани қаттиқ ҳужумга тайёрлаш демакдир. Бу туҳмат ва ёлғон-яшиқлар кампаниясидан нима чиқишини, империалистларнинг жиддий ҳужум бош- лаб юборишга юраклари дов бериш-бермаслигини тағин кўрармиз. Лекин бу хуружлардан мустамлака- лар учун ҳечқандай яхшилик чиқмаслигига шубҳа- ланиш учун асос бўлмаса керак. Шунинг учун, импе- риализмнинг эҳтимол тутилган зарбаси муқобилига революция бирлашган кучларининг қарши зарбасини тайёрлаш масаласи ҳозирги куннинг энг муҳим маса- ласидир.
Мустамлака ва қарам' мамлакатлардаги революци- он ҳаракатнинг навбатдаги вазифаларини тўхтовсиз 1^ И. В. С г а л II н. том 7


170
И. В. С Т А Л И Н
бажариш мана шунинг учун ҳам ҳозирги пайтда жу- да муҳим аҳамиятга эгадир.
Шу ҳамма ҳолатлар муносабати блан мустамлака ва қарам мамлакатларга ниобатан Шарқ халқлари Университетининг вазифаси нималардан иборат? Бу вазифа — «мазкур мамлакатлардаги революцион тарақ- қиётнинг ҳамма хусусиятларини ҳисобга олиш.вамаз- кур мамлакатлардан келган кадрларни юқорида баён қилинган хилма-хил вазифаларни бажаришни тамин- лайдиган қилиб тарбиялашдан иборат.
Шарҳ халқлари Университетида мустамлака ва қарам мамлакатлардан келган ўқучиларнинг 10 га яқин ҳархил группалари бор. Бу ўрто^ларнинг ма’ри- фат ва билимга ташналиги ҳаммага ма’лум. Шарқ халқ- лари Унивфситетининг вазифаси — уларни ленинизм назарияси блан қуролланган, ленинизмнинг ама- лий тажрибаси блан та’минланган ҳамда мустамлака ва қарам мамлакатлардаги озодлик ҳаракатининг нав- батдаги вазифаларини қўрқишдан эмас, балки виж- донан бажаришга қодир бўлган ҳаҳиқий революцио- нерлар қилиб етиштиришдир.
Шу блан бирга мустамлака Шарқининг актив хо- димлари иш тажрибасида икки хил оғмачилик борли- гини назарда тутмоқ за ҳақиқий революцион кадрлар тарбиялаб етиштириш учун бу оғмачиликларга қарши кураш олиб бормоқ зарур.


ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЁСИИ ВАЗИФАЛАРИ П1
ча бўртдириб юборишдан иборатдир. Бу — ўнг оғма- чилик бўлиб, унинг революцион ҳаракатни пасайтириб юбориш ва коммунист элементларни буржуа миллат- чиларнинг умумий жўрига қўшиб юбориш хавфи бор. Бу оғмачиликка қарши кескин кураш олиб бориш — Шарқ халқлари Университетининг бевосита вазифа- сидир.
Иккинчи оғмачилик — озодлик ҳаракатининг рево. люцион имкониятларига ортиқча баҳо беришдан ва ишчилар синфининг империализмга қарши револю- цион буржуазия блан иттифоқ тузиш ишига етарли баҳо бермасликдан иборатдир. Яқинда ўз мамлакати учун Совет ҳокимияти шиорини майдонга ташлаб хато қилган Ява коммунистлари, чамаси, шу оғмачиликка мубтало бўлсалар керак. Бу — сўл оғмачилик бўлиб, унинг оммадан ажралиб қолиш ва компартияни тор бир маслакка (сектага) айлантириб юбориш хавфи бор. Бу оғмачиликка қарши кескин кураш олиб бо- риш — Шарқдаги мустамлака ва қарам мамлакатлар учун ҳақиқий революцион кадрлар тайёрлаб етишти- ришнинг зарур шартидир.
Умуман олганда, совет Шарҳи ҳамда мустамлака Шарқидаги халқларга нисбатан Шарқ халқлари Уни- верситетмнинг сиёсий вазифалари ана шулардан ибо- par.
Шарқ халҳлари Университети бу вазифаларни ша- раф блан бажараолади, деб умид қиламиз.
Лравда” № 115, 1925 йил 22 май
12*


172
„КОМСОМОЛЬСКАЯ ПРАВДА" РЕДАКЦИЯСИНИНГ БАРЧА А’ЗОЛАРИГА33
Уртоқлар! «Комсомольская Правда»нинг жиддий аҳамияти борлигига кўра, бу газетанинг ба’зи мақо- лалари тўғрисида ўзимнинг дастлабки таассуротимни Сизлар блан ўртоқлашмоқчиман.


«КОМ. ПРАВДА» РЕДАКЦИЯСИНИНГ БАРЧА А*ЗОЛАРИГА 173
масида амалга оширишни енгиллаштириш учун нэпга йўл очиб, хусусий жамғаришга йўл қўймоқдамиз. Ба’- зи ўртоқларимиз, эҳтимол, бу масалани мунозараталаб масала деб билишлари мумкин. У вақтда, «бойингиз» деган шиор масаласи мунозараталаб масаладир, деб айтмоқ керак ва бундай шиор фойдасини кўзлаб ёзил- ган ма|Қолалар мунозара тарзида босилмоғи лозим. Иккинчи томондан, равшанки, «Комсомольская Прав- да» мунозара органи бўлмай, балки, энг аввал, партия томонидан умумиятла қабул қилинган шиорлар ва қоидаларни газетхонга тақдим қилучи ижобий орган- дир.
Хулласки, масалага раомият нуқтаи назаридая қараганда ҳам, ншнняг моҳияти нуқтаи назаридан қараганда ҳам, барибир, Стецкий мақоласининг шу нуқтасини қониқарсиз деб топмоқ керак. Демак, бун- дан кейин эҳтиётроқ бўлмоқ лозим.
2) Стецкий мақолаларидаги қишлоҳда нокапита- листик тараққиёт ҳақидаги ма’лум нуқта ҳам тўла мақбул эмасдир. Илгари тараққиётнинг нокапиталис- тик йўли тўғрисида гашириш мумкин эди. Ҳозир, соци- алистик таратдаёт блан капиталистик тараққиёт эле- ментлари ўртасида амалий кураш бошланиб ва ҳамма ерда авж олиб бораётган бир чоқда, тараққиётнинг социалистик йўли ҳақида гапириш тўғрироқ бўлар эди. Йўқса, тараққиётнинг икки йўлидан, капиталистик ва социалистик йўлларидан ташқари яна учинчи йўл ҳам бор, деган таассурот туғилиши мумкин,— бу но- тўғри ва, ҳеч бўлмаганда, ишонарли ran эмасдир.


174
И. В. С Т А Л И Н
активлари блан рақобат қилишга тўғри келади де- йилган ма’лум ўрин ҳам тўғри эмас. Ҳозиргача биз партия атрофида шундай активларни яратиш, уларни тарбиялаш тўғрисида масала қўйиб келган эдик, ва бу тўғри ҳисобланарди. Эндиликда Слепков коммунист- лар ва комсомол а’золарининг ҳали етиштириш лозим бўлган партиясиз активлар блан рақобат қилиши тўғрисида янги масала қўймоқда. Бу нотўғри ва бу Советларни жюнлантириш шиори остида бизнинг олиб бораётган бутун кампаниямизга сра ёпипгмайди. Бу активлар блан рақобат қилиш эмас, балки уларни яратиш гва тарбиялаш керак.
4) «Комоомольская Правда»га коммунизм ҳақида, пролетариат диктатураси ҳақида, Октябрь революция- си ҳақида, шунингдак комоомол активларининг шаҳар ва қишлоқдаги амалий ишига бевосита алоқадор бўл- ган хўжалик ва бошқаришнинг турли ооҳалари тўғри- сида марксизмнинг отоқли назариётчилари томонидан ёзилган оммабоп брошюралар шаклида иловалар қў- шиб чиқариш системаси ташкил қилинса, яхши бўлар эди. Қичкина брошюралар шаклида чиқарилган бундай иловалар сўнгра комсомол активлари учун кутубхо- нача оингари бир нарса бўлиб қоларди, бу эса комсо- мол активларини тарбиялаш учун энг жиддий аҳами- ятга эга бўлмасдан қолмайди.


«КОМ. ПРАВДА» РЕДАҚЦИЯСИНИНГ БАРЧА А’ЗОЛАРИГА 175
луғатча қўшиб чиқариш, ёки, ажнабий сўзларни иш- латмаслик мумкин бўлмаган чоқларда, ҳеч бўлмаганда, мақола тексти ичида тегишли изоҳот бериш мумкин.
И. Сталин. В. Молотов А. Андреев
Москва шаҳри, 1925 йял 2-нчи июнь
Биринчи марта босилди


176
САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
Свердлов университетида сузланган нутц 1925 йил 9 июнь
Уртоқлар! Мен сизнинг ёзма тарзда қўйган савол- ларингизга жавоб бераман. Сиз саволларни қандай тартибда ёзиб берган бўлсаигиз, мен ҳам уларни шу тартибда оламан. Сизга ма’лумки, бу саволлар ўнта- дир.
Биринчи саволдан бошлайлик.
I
Башарти келгуси 10—15 йил мобайнида Ғарб про- летариати социал революция қилиш йўли блан Совет Иттифоқига мадад бермаса, у ҳолда пролетариат дик- татураси шароитида ишчилар синфи блан деҳқонлар- нинг ҳамжиҳатлигини мустаҳкамлашга кўмаклашади- ган тадбирлар ва шарт-шароитлар нимадан иборат бўлмоғи лозим?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
177
ларга жавоб бериш учун айтадиган ҳечқандай ran қолмайди.
Мен, партия XIV конференциясининг қарорлари бу саяволга тўла-тўкис жавоб беради, деб ўйлайман. Бу қарорларда, деҳқонларга нисбатан тўғри сиёсат ту- тиш ҳамжиҳатликнинг мустаҳкамланиши учун аоосий кафилдир, дейилган.
Хўш, деҳқонларга нисбатан тўғри сиёсат тутиш нима?
Бу сиёсат хўжалик, ма’мурий-сиёсий ва маданий- эқарташ йўли блан кўриладиган ва ҳамжиҳатликнинг мустаҳкамланишини та’минлайдиган бирқанча тадбир- лардан иборат бўлиши мумкин, холос.
Хўжалик соҳасидан бошлайлик.
Энг аввал ҳишлоқдаги ҳарбий коммунизм қолдиқ- ларини тугатиш зарур. Сўнгра, саноат моллари ва қишлоқ хўжалик маҳсулотига нархлар белгилашда тўғри сиёсат тутиб, бу сиёсат блан саноат ва қишлоқ хўжалигининг тез сур’ат блан ўсишига ҳамда «қайчи- нинг» тугатилишига йўл очмоқ зарур. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалик оолиғининг умумий суммасини қис- қартириб, аста-оекин уни умумдавлат бюджети йўли- дан маҳаллий бюджет йўлига кўчирмоқ зарур. Мил- лионларча деҳқонлар оммасини кооперативлаштирмоқ зарур, энг аввал, уларни деҳқон хўжалигини социалис- тик қурилишнинг умумий системасига қўшиш воситаси бўлган қишлоқ хўжалик ва кредит кооперацияси йўли блан кооперативлаштирмоқ керак. Қишлақни жуда кўп тракторлар блан та’минламоқ зарур, чунки бу, қишлоқ хўжалигини техника жиҳатдан революцион йўсинда ўзгартиб юбориш воситаси ва қишлоқда ма- даний-технлка ўчоқларини вужудга келтириш йўлидир.


178
И. В. С Т А Л И Н
Ниҳоят, қишлоқни шаҳар блан яқинлаштириш ва улар ўртасидаги ^арамачқаршиликни тугатиш воситаси бўл- ган электрлаш планини амалга оширмоқ зарур.
Партия шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги ҳамжиҳат- ликни хўжалик йўли блан мустаҳкамлашни истар экан, ана шу йўлдан бормоғи лозим.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
179
умуман ўсиб боришига шубҳаланмаса ҳам бўлади. Лекин шуниси ҳам шубҳасизки, маҳаллий бюджет, ҳаммадан бурун, маҳаллий шароитга жуда ҳам муво- фиқлаштиришни талаб қилучи ^ишлоқ хўжалик солиғи ҳисобига ўсиб боради. Бунинг эҳтимолга жуда яқин бўлишининг сабаби шуки, давлат даромадларининг энг асосий салмоғи бошқа хил тушумларга, давлат корхоналаридан келадиган тушумларга, эгри солиқлар ва ҳоказоларга кўчиб олди ва бундан кейин ҳам уму- ман кўчиб боради.
Мана шунинг учун ҳам, қишлоқ хўжалик солиғини умумдавлат бюджети йўлидан маҳаллий бюджет йў- лига кўчириш ўз ва^ти келиб, ҳамжиҳатликни мустаҳ. камлаш нуқтаи назаридан, ҳақиқатга айланиши ва мақсадга мувофиқ бир нарса бўлиб қолиши мумкин.
Ма’мурий-1сиёсий соҳада ҳамжиҳатл1икни та’минлаш тадбирларига ўтайлик.
Давлат аппаратини соддалаштириш, арзонлашти- риш ва бу аппаратни ма’навий жиҳатдан соғлом- лаштириш учун, давлат аппаратидан бюрократизм ва буржуача айниётган элементларни ҳайдаб чиқариш учун, давлат аппаратини миллионларча омма блан тў- ла равишда яқинлаштириш учун шаҳар ва қишлоқда совет демократиясини ўрнатмо^ ва Советларни жон- лантирмоқ керак, — агар партия ма’мурий-сиёсий қу- рилиш йўли блан ҳамжиҳатликни муст.аҳкамлашни истар экан, ана шу йўлдан бормоғи лозим.


180
И. В. С Т А Л И Н
аппаратини шундай бир йўсинда ва шундай бир йўл блан ўзгартиб қайтадан қурмоқ керакки, токи бу йўл- лар ёрдами блан диктатурали жамиятни коммунистик жамиятга айлантиришни амалда вужудга келтириш мумкин бўлсин. Советларни жонлантириш шиори, ша- ҳар ва қишлоқда совет демократиясини ўрнатиш ши- ори, ишчилар синфи блан деҳқонларнинг энг яхшй элементларини мамлакатни бевосита идора қилишга тортиш шиори ҳам аслда ана шу мақсадга хизмат қилади. Омманинг ўзи давлат аппаратига доимий ва актив суратда ёрдам бермаса давлат аппаратини туза- тиш, уни чинакамига ўзгартиб қайтадан қуриш, ундан бюрократизм ва айниган элементларни ҳайдаб чиқа- риш, уни кенг оммага яқин турадиган ва жонажон аппарат қилиб бўлмайди. Лекин ишчи ва деҳқонлар- нинг энг яхши элементларини идора органларига торт- масдан туриб, меҳнаткашлар оммасининг энг «^уйи табақалари» блан давлат аппаратининг бевосита ва тўғридан-тўғри алоқасини йўлга ҳўймасдан туриб, ўз навбатида, омманинг актив ва доимий ёрдамига эри- игиб бўлмайди.
Совет давлат аппаратииинг буржуа давлат аппа- ратидан фарқи нима?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
181
жалб қилмоқчи бўлса, у бу. оммага ёт бўлолмайди. Совет давлат аппаратининг буржуа давлат аппарати- дан принципиал фарҳларидан бири ана шу.
Бир вақтлар Ленин «Большевиклар давлат ҳокими- ятини сақлаб қолаоладиларми?» деган брошюрасида, большевиклар партиясининг 240 минг а’зоси бойларга қарши, камбағаллар манфаатини кўзлаб мамлакатни шак-шубҳасиз идора ^илган бўлар эдилар, чунки кам- бағалларга қарши, бойлар манфаатини кўзлаб мамла- катни идора қилиб келган 130 минг помешчикдан уларнинг ҳечбир камлиги йўқ, деган эди. Ба’зи ком- мунистлар шунга асосланиб, бирнеча юз минг партия а’зоси блан давлат аппарати тўлиб қолади ва улкан бир мамлакатни идора қилиш учун ана шунинг ўзи тамом кифоя қилади, деб ўйлайдилар. Бундай ҳол- ларда улар ба’зан партияни давлат блан бирдай қи- ляб кўрсатишдан ҳам қайтмайдилар. Бу, нотўғри, ўртоқлар. Бу, Лениннинг фикрини бузишдир. Ленин большевиклар партиясининг 240 минг а’зоси тўғрисида гапирганида, совет давлат аппаратига керакли киши- лар сони ва унинг умумий ҳажми шу блан қопланади ёки қопланиши мумкин, деб асло айтмоқчи бўлган эмас. Аксинча, давлат аппарати составига, у, партия а’золаридан ташқари, Октябрь арафасида большевик- ларни ёқлаб берилган бир миллион овозни ҳам қўшиб айтган эдики, бизда би:р зарб блан давлат агапарати- мизни ўн марта кучайтирадиган, я’ни давлатни идора қилишнинг кундалик ишларига меҳнаткашларни тор- тиш йўли блан уни камида 10 миллионга етказадиган восита бор.


182
И. В. С Т А Л И Н
қаратиб олди, чунки партия а’золари сонининг партияга берила диган овозлар сонига бўлган худди шундай нисбати Европа таж- рибасида ва Россия тажрибасида, масалан, лоақал Питер думасига бўлган август сайловларида аниқ билинган эди. Мана бизнинг ҳозир бир миллион кишидан иборат «давлат аппаратимиз» бор, бу кишилар ҳар ойнинг 20-нчисида катта улуш олиш учун эмас, балки социалистик давлатга ғоявий жиҳатдан содиқ бўлган кишилардир.
Бунинг устига, бизда давлат аппаратимизни бирданига, бир зарб блан ўн марта кучайтирадиган «ажойиб восита» борки, ҳеч- бир капиталистик давлат бундай воситага ҳечқачон эга бўлган эмас ва эга бўлолмайди. Бу ажойиб иш — давлатни идора қилиш- нинг кундалик ишларига меҳнаткашларни, камбағалларни тортиш- дир» (XXI том, 264—265 бетларга қаралсин).
Хўш, «давлатни идо-ра қилишнинг кундалик ишла- рига ;меҳнаткашларни, камбағалларни тортиш» иши қандай амалга ошаётир?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
183
ва партия органларимиз атрофида тўпланган, милли- онлардан иборат бўлган бу ташкилотлар бўлмаганда, Совет ҳокимиятининг яшаши ва тараққий қилиши, ул- кан бир мамлакатга раҳбарлик қилиш ва бу мамла- катни идора қилиш мутлақо мумкин бўлмас эди. Совет давлат аппарати фақат Советлардангина иборат эмас. Том ма’носи блан айтганда Совет давлат аппарати Советлардан ҳамда Советларни энг «қуйи табақалар» блан бирлаштирадиган, давлат аппаратини миллион- ларча омма блан қўшадиган ва давлат аппарати блан аҳоли ўртасидаги тўсидҳа ўхшаш ҳар^андай нарса- ларни қадам-бақадам йўқ қилиб борадиган жуда хилма-хил ва турли-туман партиясиз ва партияли бирлашмаларнинг миллионларча ташкилотларидан ибо- ратдир.
Давлат аппаратимизни «ўн марта кучайтириш» учун биз ана шу тариқа ҳаракат қилмоғимиз лозим, уни миллионларча меҳнаткашлар оммасига яқин ва жонажон бир аппарат қилишимиз, бюрократизм қол- диқларини ундан ҳайдаб чиқаришимиз, уни омма блан қушишимиз ва шу блан пролетариат диктатураси мав- жуд жамиятдан коммунистик жамиятга ўтишга тай- ёрлашимиз зарур.
Советларни жонлантириш ва совет демократиясини ўрнатиш Шиорининг ма’носи >ва аҳамияти ана шу.
Партиянинг ма’мурий-сиёсий иши соҳасида ҳам- жиҳатликни мустаҳкамлаш учун зарур бўлган асосий тадбирлар ана шулардир.
Маданий-оқартиш иши соҳасида ҳамжиҳатлик- ни мустаҳкамлаш тадбирларига келсак, бу тўғрида кам гапиришга тўғри келади, чунки бу тадбирлар рав- шан ва ҳаммага ма’лум тадбирлар бўлгани сабабли


184
И. В. С Т А Л И Н
изоҳот талаб қилмайди. Мен фақат бу соҳадаги иш- нинг яқин даврга мўлжалланган асосий йўлини айтиб ўтмоқчиман. Бу асосий йўл шундан иборатки, бутун мамлакатда, бутун Иттифоқда умумий мажбурий бошланғич ,та’лимни амалга ошириш учун зарур ша- роитлар ҳозирламоқ керак. Бу, ўртоқлар, энг катта реформадйр. Бу реформа амалга оширилса, фақат маданий фронтдагина эмас, балки сиёсий ва хўжалик фронтларида ҳам энг буюк ғалаба бўлади. Бу рефор- ма мамлакатнинг жуда катта юксалиши учун негиз бўлиб хизмат қилади. Лекин бу реформа юз миллион- ларча сўмга тушади. Уни амалга ошйриш учун қа- рийб ярим миллион эркак ва хотин-қиз ўқитучилардан иборат бутун бир армия талаб қилинишини кўрсатиб ўтиш кифоя. Лекин агар биз мамлакатни маданийлик- нинг энг юқори босқичига кўтаришни ҳақиқатан ўйлар эканмиз, ҳечнимага ■қарамай, бу реформани ўтказмо- ғимиз керак. Биз буни албатта қиламиз, ўртоқлар. Бунда шубҳа бўлиши мумкин эмас.
Биринчи саволингизга жавоб ана шу. Энди иккинчи саволга ўтайлик.
II
Капитализм стабилизацияси башарти узоққа чўзи- либ кетса, шу стабилизация муносабати блан партия- мизда қандай айниб кетиш хавфлари бор?
Бизда умуман шундай хавфлар бар<ми?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОВЛАР
185'
ларнинг сезилиигини кучайтиради, холос. Агар бу хавфла-рнинг аоосийлари олинса, менимча, улар учта:;
а) мамлакати1мизнинг қурилиш ишида социалистик истиқболдан ажралиб қолиш хавфи ва -шу муносабат блан юзага келадига-н ликвидаторлик;
б) халқаро революцион истиқболдан ажралиб қо- лиш хавфи ва шу муносабат блан юзага келадиган миллатчилик;
в) партия раҳбарлигининг пастлашиб кетиш хавфи ва шу муносабат блан парт.иянинг давлат аппарати- нинг цўшимча бир бўлагига айлаяиб кетиши мумкин- лиги.
Биринчи хавфдан бошлайлик.
Бу хавфнинг характерли хусусияти — революция- мизнинг .ички кучларига ишюнмасликдан иборат; ишч-и ва деҳқонларнинг иттифоқи ишига И‘ШОН|Масликдан иборат; бу иттифоқ ичида ишчилар синфининг раҳбар- лик ролига ишонмасликдан иборат; «нэп Россиясини» «социалистик Россияга» айлантиришга ишонмасликдан иборат; мамлакатимизда социалистик қурилишнинг ғалабасига ишонмасликдан иборат.
Бу — ликвидаторлик ва айниб кетиш йўлидир, чун- ки бу йўл Октябрь революциясининг асослар1ини ва маҳсадларини тугатишга, пролетар давлатини айни- тиб буржуа-демократйк давлатга айлантир.ишга олиб боради.
Бундай «кайфиятнинг» манбаи, уни партияда ву- жудга келтирган замин шуки, янги иқтиоодий сиёсат шароитида, халқ хўжалигимиз ичида капиталистик элементлар блан социалистик элементларнинг қаттиқ кураши шароитида партияга буржуа та’сирининг куча- йишидир. Капиталистик элементлар фақат экрномйка


186
И. В. С Т А Л И И
соҳасидагина кураш олиб бораётгани йўқ. Улар ку- рашни пролетариат идеологияси соҳасига кўчйришга ҳаракат қилиб, партиянинг беқарорроқ отрядларига социалистик қурилиш ишига ишонмаслик касалини, қурилиш ишимизнинг социалистик истиқболига шубҳа блан қараш касалини юқдиришга урунмоқдалар, шу- ниси. ҳам борки, уларнинг бу ҳаракатлари мутлақ-о натижасиз қолди, деб бўлмайди.
Шундай касал юққан «коммунистлар»дан бири ай- тадаки: «биз қаёқда-ю, биздек ҳолоқ мамлакатда тўла социалистик жамиятни қуриш қаёҳда, мамлакатимиз ишлабчиқариш кучларининг аҳволи ўз олдимизга бун- дай хаёлпарастлик мақсадларини қўйишга имкон бер- майди, худо денг, бир амаллаб ўзимизни сақлаб турайлик, социализм |қурадиган ҳолимиз борми биз- нинг, ўлай-булай қилиб қуриб турайлик-чи, тағин бир ran бўлар, ахир...».
Бюшҳалари айтадиларки: «биз Октябрь революция- си қилиб, ўз революцион вазифамизни бажариб қўй- дик, энди ҳамма ran халқаро революцияга боғлиқ бўлиб қолди, чунки Ғарб пролетариати дастлабки ғала- бага эришмасдан туриб, биз социализмни қураолмай- миз, қат’ий қилиб айтганда, Россияда энди революцио- нер учун қиладиган иш қолмади»... Ма’лумки, 1923 йилда, герман революцияси арафасида, биздаги ўқучи ёшларнинг бир қисми: «Россияда революционер учун қиладиган иш қолмади, китобларни ташлаб, револю- ция қилиш учун Германияга бормоқ керак» деб ки- тобларни йириштириб қўйиб, Германияга жўнашга тайёр бўлган эдилар.


САВОЛЛАР ВА жавоблар
187
лишимизннг социалистик имкониятларини инкор ҳилиш заминида, ликвидато|рлик заминида турадилар. Улар орасидаги фарҳ шуки, аввалгилари ўз ликвидаторли- гини «олимона» «ишлабчиқариш назарияси» блан бе- китади (Милюков яқинда уларни «Последние Ново- сти»34да «жиддий марксистлар» деб мактаганлиги бежиз эмас), иккинчилари эса ўз ликвидаторлигини жаҳон революцияси ҳақидаги сўл ва «даҳшатли рево- люцион» иборалар блан бекитади.
Дарҳақиқат. Россияда революционер учун қилади- ганишйўқ, деб фараз қилайлик; бошқа мамлакатлар- да социализм ғалаба қилмагунча бизиинг мамлакати- мизда социализм <қуриш имконияти йўқ, ҳуриш мум1кии эмас, деб фараз қилайлик; илғор мамлакатларда оо- циализм ғалабаси яна 10—20 йилга кечикади, деб фараз ^илайлик,— хўш, шундай бўлганда, мамлака- тимиз капиталистик қуршовда бўлган бир шароитда иш олиб бораётган хўжалигимиздаги капиталистик элементлар бу хўжаликнинг социалистик элементлари блан жонталаш курашни тўхтатишга рози бўладилар ва қўл қовуштириб, жаҳон революциясининг ғалаба- сини кутиб тураберадилар, деб фараз*қилиш мумкин- ми? Бундай фаразнинг тамоман бема’нилигини тушуниш учун ана шу саволни қўйиш кифоя. Модомики бундай фараз қилиш мумкин эмас экан, хўш, у вақтда биз- нинг «жиддий марксистлар»га ва бизнинг «даҳшатли революционерлар»га ҳиладиган нима иш қолади? Равшанки, уларга қиладиган ёлғиз бир иш қола- Ди, я’ни бир жойда депсиниб турабериш, тақдирга тан бериб кутиб ўтириш ва аста-аста айниб, оддий буржуа демократларга айланиб кетиш қолади, холос.
13*


188
и. в. с t л л и н
Иккидан бири: ё биз ўз мамлакатимизни пролетар революциясининг базаси деб .қараймиз, ва, Ленин айт- ганидек, тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш учун ҳамма имкониятларимиз бор деб биламиз,— у вақтда биз халқ хўжалигимиздаги капиталистик эле- ментлар устидан тўла ғалаба қилишни мўлжаллаб, бундай жамиятни ҳураоламиз ва .қурмоғимиз лозим; ёки биз мамлакатимизни революция базаси деб ҳисоб- ламаймиз ва ооциализмни <қуриб тугаллаш учун имко- н-иятларимиз йўқ деб биламиз,— у вақтда, бошқа мам- лакатларда социализмнинг ғалабаси чўзилиб кетган тақдирда, биз, халқ хўжалигимиздаги капиталистик элементларнинг устун чиқишига, Сов-ет ҳокимиятининг бузилиб кетишига ва партиянинг айниб кетишига рози бўлиб ўтираберамиз.
Е униси ё буниси.
Ана шунинг учун ҳам, қурилишимизнинг ооциалис- тик имкониятларига ишонмаслик ликвидаторликка ва айниб кетишга олиб боради.
Ана шунинг учун ҳам, ликвидаторлик хавфига қар. ши кураш айниқса ҳозирги вақтда, айниқса капитали- змнинг вақтинча стабилизацияси шароитида, партия- мизнинг навбатдаги вазифасидир.
Иккинчи хавфга ўтайлик.


САВОЛЛЛР ВА ЖАВОБЛАР
189
бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси узил-кесил ғалаба бўлолмаслигини, чунки революция лоақал бир. неча мамлакатда ғалаба қозонмагунча, бу мамлакат интервенциядан амин бўлолмаслигини тушунмасликдан иборат; интернационализмнинг энг оддий талабини, я’ни бир мамлакатда социализмнинг ғалабаси айн мақ- сад бўлмай, балки бошқа мамлакатлардаги револю- цияни ривожлантириш ва қувватлаш учун восита экан- лигини тушунмасликдан иборат.
Бу — миллатчилик ва айниш йўлидир, пролетариат- нинг интернационал сиёсатини тамом тугатиш йўли- дир, чунки бу касалга мубтало бўлган кишилар биз- нинг мамлакатимизга жаҳон революцион ҳаракати деб аталучи бир бутуннинг бир бўлакчаси деб эмас, балки бу ҳаракатнинг аввали ва охири деб қарайди- лар ва бошқа ҳамма мамлакатларнинг манфаати биз- нинг мамлакатимиз манфаатига қурбон қилинмоғи керак, деб ҳисоблайдилар.


190
И. В. С Т А Л И Н
давлатларнинг бирортаси блан «та’сир доираларни» қайтадан тиклаб олиш яхши эмасми? Ва ҳоказо ва ҳоказолар.
Октябрь революциясининг ташқи сиёсатини туга- тишга урунаётган ва айнйб кетиш элементларини ку- чайтараётган миллатчилик «кайфиятининг» янги хили ана шундан иборат.
Агар биринчи хавфнинг, тугатучилик хавфининг, манбаи — ички сиёсат жиҳатидан, халқ хўжалигимиз- даги капиталистик элементлар блан социалистик эле- ментларнинг кураши жиҳатидан партияга буржуа та’сирининг кучайиши бўлса, бу иккинчи хавфнинг, миллатчилик хавфининг манбаини ташқи сиёсат жиҳа- тидан, капиталистик давлатларнинг пролетар диктату- раси давлати блан кураши жиҳатидан партияга буржуа та’сирининг кучайиши, деб ҳисобламоқ керак. Қапита- листик давлатларнинг бизнинг давлатимизга сиқиғи зўр эканлигига, ташқи оиёсат ходимларимиз бу сиқиқ- қа қарши бардош бериб туришга ҳамиша муваффақ бўлолмаслигига, муносабатларнинг мушкуллашиб ке- тиш хавфи кўп вақт кишининг ақлини қочириб муро- саю-мадора йўлига, миллатчилик йўлига киришга ундашига шубҳаланмаса ҳам бўлади-
Иккинчи томондан, равшанки, биринчи бўлиб ғала- ба қозонган мамлакат фақат изчил интернационализм асосидагина, фақат Октябрь революциясининг ташқи сиёсати асосидагина жаҳон революцион ҳаракатининг байроқдори бўлиш рол;ини ўзида саҳлаб қолаолади, ташқи -сиёсатдаги муроса-мадора ва миллатчилик йўли эса биринчи бўлиб ғалаба қозонган мамлакатнп якка- лаб қўйишга ва айниб кетишга олиб борадиган йўл- дир.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
191
Халқаро революцион истиқболдан ажралиб қолиш миллатчилик ва айниб кетиш хавфига олиб бориши- нинг сабаби ҳам шу.
Ташқи сиёсатдаги миллатчилик хавфига қарши ку- раш партиянинг навбатдаги вазифаси эканининг саба- би ҳам шу.
Ниҳоят, учинчи хавф тўғрисида.
Бу хавфнинг характерли хусусияти — партиянинг ички кучларига ишонмасликдан иборат; партия раҳбар- лигига ишонмасликдан иборат; давлат аппаратининг партия раҳбарлигини бўшаштиришга, бу раҳбарликдан қутулишга урунишидан иборат; партия раҳбарлиги бўлмаса пролетариат диктатураси бўлиши мумкин эмаслигини тушунмасликдан иборат.
Бу хавф уч томандан келади.
Биринчидан. Раҳбарликка муҳтож бўлган синфлар ўзгарди. Ҳозирги ишчилар блан деҳқонлар ҳарбий коммунизм давридаги ишчилар блан деҳқонлар эмас. Илгариги ишчилар синфи — синфий издан чиққан ва тарқоқ ҳолда бўлган бир синф эди, деҳқонларни эса, граждан урушида мағлуб бўлиб қолинса, помешчиклар яна қайтиб келади, деган қўрқув босган эди, аммо пар- тия бу даврда ишларга ҳарбийча раҳбарлик қилучи бирдан-бир уюшқоқ ва йиғноқ куч эди. Ҳозир биздаги вазият бошқача. Энди уруш йўқ. Демак, меҳнаткашлар оммасини партия атрофида тўпловчи уруш хавфи йўқ. Пролетариат яна ўз изига тушиб олди ва маданий жиҳатдан ҳам, моддий жиҳатдан ҳам юқори кўтарил- ди. Деҳқонлар ҳам ўсиб, юксалди. Иккала синфнинг сиёсий активлиги ошиб бормоқда ва яна ошади. Энди- ликда ҳарбийча раҳбарлик қилиш мумкин эмас. Бирин. чидан, раҳбарликда ниҳоятда эпчиллик бўлиши зарур.


192
И. В. С Т А Л И Н
Иккинчидан, ишчилар блан деҳқонларнинг сўроқ ва талабларига ғоятзўр э’тибор блан қараш зарур. Учин- чидан, ишчилар синфи блан де^қонлар синфининг сиёсий активлиги ўсиши •натижаюида олға отилиб чиқ- қан ишчи ва деҳқонлардан энг сараларини партияга моҳирлик блан танлаб олмоқ зарур. Лекин, ма’лумки, бу шарт-шароитларга ва -сифатларга бирданига эри- шиб бўлмайди. Ҳозирги пайтда партия олдига қўйила- ётган талаблар блан партия ихтиёрида бўлган имко- ниятлар ўртасидаги номувофиқлик ана шундан келиб чиқади. Партия раҳбарлигининг бўшашиб қоли-ш хав- фи, партия раҳбарлигидан ажралиб қолиш хавфи ана шундан келиб чиқади.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
193
ҳаммасига бир зарб блан дарровгина эришиб бўлмай- ди. Давлат аппаратининг партиядан узилиб қолиш хавфи ана шундан келиб чиқади.


194
И. В. С Т А Л И Н
қилиб бўлмайди. Лекин буларнинг ҳаммасига бир зарб блан дарровгина эришиш мумкинми? Афсуски, мумкин эмас. Партия раҳбарлигини лозим даражага кўтармоқ учун энг аввал партия ходимларининг малакасини ошириш зарур. Эндиликда ходимнинг сифати биринчи ўринда туриши керак- Броқ, партия ходимининг сифа- тини бир қўл силташ блан ошириб юбориш унчалик осон иш эмас. Таассуфки, иш билиш ўрнига пала-пар- тиш ма’муриятчилик қилиш каби эски одатлар ҳозир ҳам партия ташкилотларида бор. Партия раҳбарлиги деб аталадиган нарса ба’зан ҳечкимга керак бўлмаган кўпдан-кўп фа1рмойишларга, ҳечкимга ва ҳечнимага дахли бўлмаган пуч ва қуруқ гапдан иборат «раҳбар- ли.к»ка айланиб, кулгили бир тус с^ишининг асл са- баби ҳам шу. Партия раҳбарлнгини бўшаштирадиган ва бурдини кеткизадиган энг жиддий хавфлардан бири ана шунда.
Партия раҳбарлигидан ажралиб қолиш хавфи пар- тияни бузилишга ва айниб кетишга олиб борадиган асослар умуман ана шулардир.
Ана шунинг учун ҳам, бу хавфга |қарши қат’ий кураш олиб бориш партиянинг навбатдаги вазифа- сидир.
Иккинчи саволингизга жавоб ана шу.
Учинчи саволга ўтайлик.
III
Синфий курашни қизитмасдан туриб, қулоқларга қарши курашни қандай олиб бормоқ керак?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
195
бораётир? Arap ran умуман қишлоқдаги синфий кураш устида борса, у ҳолда пролетариат бу синфий курашни фақат қулоқларгагина қарши олиб бораётгани йўқ. Хўш, умуман пролетариат блан деҳқонлар ўртасидаги зиддиятлар, гарчи хийли бошқачароқ формада бўлса ҳам, синфий кураш бўлмай, нима? Пролетариат блан деҳқонлар ҳозирги вақтда жамиятимизнинг икки асо- сий синфини ташкил этишлари, бу синфлар ўртасида зиддиятлар борлиги, гарчи бу зиддиятлар ҳал қилина- диган ва бориб-бориб орадан кўтариладиган зиддият- лар бўлса ҳам, ҳар ҳолда улар шу икки синф ўртасида кураш чиқишига сабаб бўладиган зиддиятлар экан- лиги нотўғрими, ахир?
Менимча, шаҳар блан қишлоқ ўртасидаги, проле- тариат блан деҳқонлар ўртасидаги муносабатларни кўзда тутганда, мамлакатимиздаги синфий кураш уч асосий фронтдан иборат:
а) саноат моллари ва қишлоқ хўжалик маҳсулот- лари нархларига чек белгилаш устида, солиқ ишлари- ни му’тадил ҳолга келтириш ва ҳоказолар устида уму- ман пролетариат (давлат воситаси) блан деҳқонлар ўртаСидаги кураш фронти;
б) қишлоқ хўжалик маҳсулотларига спекулянтлик нархлари қўйишни тугатиш устида, солиқнинг асосий оғирлигини қулоқларга юклаш ва ҳоказолар устида умуман пролетариат (давлат воситаси) блан қулоқлар ўртасидаги кураш фронти;
в) 	қишлоқ камбағаллари, аввало, батраклар блан қулоқлар ўртасидаги кураш фронти.
Бу фронтлар ўз салмоғи жиҳатидан ҳам, унда бо- раётган курашнинг характери жиҳатидан ҳам бирхил бўлиши мумкин эмаслигини ўзингиз кўриб турибсиз.


196
И. В. С Т А Л И Н
Шу сабабли, бу фронтлардаги синфий кураш формала- рига бизнинг муносабатимиз ҳам бирхил бўлмасдан, ҳархил бўлмоғи лозим.
Масалани яқинроқдан текшириб кўрайлик.
Биринчи фронт. Пролетариат (давлат воситаси блан) саноатимизнинг заифлигини ҳамда саноатимиз учун қарзлар олиш имконияти йўқлигини назарда тутиб, саноатимизни четэл саноати рақобатидан сақлаб қола- оладиган ва бутун халқ хўжалигимизга, шу жумладан қишлоқ хўжалигига ҳам манфаат етказиш учун бу саноатни тараққий қилдираоладиган бирқанча асосий тадбирларни белгилади. Бу тадбирлар: ташқи савдони монополия қилиш, қишлоқ хўжалик солиғи, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари тайёрлашда давлат белгилаган формалар, умуман халқ хўжалиги тараққиётини план асосига солиш тадбирларидир. Буларнинг ҳаммаси саноат, транспорт, кредитнинг асосий тармоқларини на- ционализация қилиш асосида бўлди. Сиз биласизки, бу тадбирлар бериши лозим бўлган натижаларни берди, я’ни саноат'моллари нархларининг тўхтовсиз пасайиб боришига ҳам, қишлоқ хўжалик нархларининг тўхтов сиз ошиб боришига ҳам чек қўйди. Иккинчи томондан. умуман деҳқонлар, саноат молларини сотиб олучи ва ўз хўжалиги маҳсулотини бозорга чиқариб .сотучи бўлганлигидан, саноат молларини мумкин қадар арзон нарх блан олишни ва ўз маҳсулотини мумкин қадар қиммат нарх блан сотишни афзал кўради. Деҳқонлар- нинг андар’як ҳаммаси қишлоқ хўжалик солиғи мут- лақо бўлмаслигини ёки, ҳеч бўлмаганда, у энг кам даражага туширилишини истайди.
Ана шунинг ўзи пролетариат блан деҳқонлар ўрта- сида кураш бўлиши учун заминдир.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
197
Давлат юқорида кўрсатилган тадбирлардан воз кечиши мумкинми? Йўқ, мумкин эмас. Чунки бу тад-. бирлардан воз кечиш ҳозирги пайтда саноатимизнинг тор-мор бўлишига, пролетариатнинг синф сифатида тор-мор бўлишига, мамлакатимизнинг саноат жиҳатдан тараққий қ.илган капиталистик мамлакатларнинг аграр мустамлакасига айланиб кетишига, бутун революция- мизнинг яксон бўлиб кетишига сабаб бўларди.
Умуман деҳқонлар давлатимизнинг бу асосий тад- бирларининг йўқ қилинишидан манфаатдорми? Йўқ, манфаатдор эмас. Чунки бу тадбирларнинг ҳозирги пайтда йўқотилиши — тараққиётда капиталистик йўл- нинг тантана қилиши демакдир, тараққиётнинг капи- талистик йўли эса бир тўда бойларнинг, бир тўда капиталистларнинг бойиши учун кўпчилик деҳқонлар- нинг қашшоқланиши орқали тараққий қилиш йўлидир. Деҳқонлар ўзларининг қашшоқликка тушишларидан манфаатдордирлар, улар мамлакатимизнинг мустамла- кага айланишидан манфаатдордирлар, улар халқ хўжалигимиз тараққиётининг социалистик йўли тантана қилишига тубдан манфаатдор эмаслар, деб ким айта- олади?
Ана шунинг ўзи пролетариат блан деҳқонлар ўрта- сида иттифоқ бўлиши учун заминдир.


188
И. В. С Т А л и н
саноатнинг ўзига зиён етказган бўлар эди. Саноат мол- лари нархларини пасайтириш ва меҳнат унумини кўта- риш учун олиб бораётган кампаниямизнинг сабаби ҳам шудир. Бу кампания етарли даражада кенг муваф- фақият қозонаётганлигини ўзингиз биласиз.
Яна бундан, бизнинг тайёрлов органларимиз моно- полияга суяниб, бутун халқ хўжалигимиз манфаати зарарига иш қилиб, қишлоқ хўжалик маҳсулоти нарх- ларини пасайтиришни ўйинга солаберишлари ва бу нархларни деҳқонларни хонавайрон қиладиган дара- жага етказишлари мумкин, деган ма’но чиқадими? Иўқ, бундай ма’но чиқмайди. Бундай сиёсат, аввало, саноатни хароб қилиб қўйган бўлар эди, чунки, бирин- чидан, бу сиёсат ишчиларни қишлоқ хўжалик маҳсу- лоти блан та’минлашни қийинлаштириб қўйган бўлар эди, иккинчидан, бу сиёсат саноатимиз ички бозорини тамоман бузиб издан чиқарган бўлар эди. «Қайчи» деб аталган нарсага қарши олиб бораётган кампаниямиз- нинг сабаби ҳам шудир. Бу кампаниянинг ҳозирданоқ яхши натижалар берганлигини ўзингиз биласиз.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
199
солиғини қисқартиш, бу солиқни ма’лум даражада маҳаллийлаштириш, умуман солиқ ишимизни тартибга солиш, 'ба’зи жойларда солиқ ундириш масаласида юз берган расвогарчиликларни тугатиш юзасидан партия томонидан кўрилган кейинги тадбирларнинг сабаби ҳам шудир. Бу тадбирлар ҳозирданоқ кў- нгилдагадек натижалар берганлигини ўзингиз би- ласиз.
Шундай қилиб, бизда, биринчидан, энг асосий масалалар юзасидан пролетариат блан деҳқонларнинг манфаат бирлиги бор, я’ни улар халқ хўжалигимиз тараққиётида социалистик йўлнинг тантана қилишидан бирдай манфаатдордирлар. Ишчилар синфи блан деҳ- қонларнинг иттифоқ бўлишига сабаб ҳам шу. Иккин- чидан, бизда кундалик масалалар юзасидан ишчилар синфи манфаати блан деҳқонлар манфаати ўртасида зидлик бор. Ишчилар синфи блан деҳқонлар иттифоқи ичида бўлаётган кура.шнинг сабаби ҳам шу, лекин манфаатларнинг умумийлиги ўз салмоғи жиҳатиданбу курашни босиб кетади ва бу кураш келажакда, ишчилар блан деҳқонлар синфлик ҳолатидан чиққандан кейин — улар синфсиз жамият юмушчиларига айлангандан кейин барҳам еб кетади. Учинчидан, бизда ишчилар синфи блан деҳқонлар ўртасидаги бу зиддиятларни ишчилар блан деҳқонлар ўртасидаги иттифоқни сақ- лаб қолиш ва мустаҳкамлаш доирасида ҳар иккала иттифоқчининг манфаатини кўзлаб ҳал қиладиган воситалар ва йўллар бор. Бу йўл ва воситалар бизнинг ихтиёримизда бор бўлибгина қолаётгани йўқ, биз уларни нэп мавжуд бўлган ва капитализм вақтинча стабилизациялашган мураккаб бир шароитда ҳозирда- ноқ муваффақият блан татбиқ қилаётирмиз.


200
И. В. С Т А Л И М
Хўш, бундан, биз бу фронтда синфий курашни қизитиб юборишимиз керак, деган хулоса чиқадими? йўқ, чиқмайди. Аксинча! Бундан, бу фронтдаги кураш- ни ҳарқандай йўллар блан эпақага келтиришимиз, уни келишиш ва бир-бирига ён бериш тарзида тартибга солишимиз ва ҳечбир ҳолда уни кескин формаларга кириш даражасига, тўқинишлар даражасига етказмас- лигимиз керак, деган хулоса чиқади, холос. Биз шун- дай қилаётирмиз ҳам. Чунки бизда бунинг учун ҳамма имкониятлар бор. Чунки бундаги манфаатлар бирлиги манфаатлар зидлигидан кучлироқ ва чуқурроқдир.
Кўрасизки, синфий курашнм қизитиб юбориш шио- ри бу фронтдаги кураш шароитр учун мутлақо яроқ- сиздир.
Иккинчи фронт. Бунда иштирок қилучи шахслар сифатида пролетариат (Совет давлати воситаси блан) ва қулоқлар майдонга чиқади. Синфий кураш форма- лари биринчи фронтдаги кураш шароитида қандай хусусиятларга эга бўлса, бунда ҳам улар худди шун- дай хусусиятларга эгадир.
Давлат қишлоқ хўжалик солиғини даромадга қараб солишни қат’ий йўлга қўйиш мақсадида, бу солиқнинг асосий оғирлигини қулоқлар устига юклайди. Қулоқ- лар бунга жавобан, «ҳарқандай ёлғон-яшиқларни ишга солиб» қутилиб қолишга ҳаракат қиладилар ва солиқ- нинг оғирлигини ўртаҳол деҳқонлар блан камбағаллар устига ағдариш учун қишлоқда бор кучларидан ва нуфузларидан фойдаланадилар.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
201
жавоб берадиган қат’ий ва ҳаққоний нархлар белги- лашга олиб борадиган иқтисодий чоралар кўришга киришади. Қулоқлар бунга жавобан, камбағаллар ва ўртаҳоллардан маҳсулотларни сотиб олабошлайди, уларни кўплаб запас қилиб олиб, омборларида бозиб қўяди ва бозорга чиқармай туради, шу тариқа нарх- ларни сун’ий равишда ошириб, ҳаннотлик даражасига етказади ва шундан кейингина ҳаннотлик йўли блан ҳаддан ташқари кўп фойда олиш учун маҳсулотларни бозорга чиқаради. Шу йил мамлакатимизнинг ба’зи губерналарида қулоқлар ғалла нархини ниҳоят дара- жада ошириб юборганликларини, балки, биларсиз.
Бу фронтда алоҳида хусусиятларга ва бирмунча яширин формаларга эга бўлган синфий кураш борли- гига сабаб ҳам шудир.
Синфий курашни қизитиб юбориш шиорини бу фронтдаги кураш шароитига тўла татбиқ қилиш мум- кин бўлиб кўринар, балки. Лекин бу нотўғри. Чунки биз бунда ҳам синфий курашни қизитиб юборишга манфаатдор эмасмиз. Чунки биз бунда курашни қизи- тиб юбормасдан ва бунинг натижасида юз берадиган мушкулликларга йўл қўймасдан туриб ҳам, ўз иши- мизни бемалол бажараоламиз ва бажармоғимиз лозим.
Деҳқонларнинг асосий оммасига солиқни енгиллаш- тириш ва солиқнинг энг асосий оғирлигини ҳақиқатан Қулоқлар устига юклашга муваффақ бўлмоқ учун биз Советларни жонлантиришимиз, ўртаҳолларни ўз томо- нимизга ўтказиб олишимиз ва Советлар ичида камба- ғалларни уюштиришимиз мумкин ва лозимдир. Бу йўлда тадбирлар кўрилаётганлигини ва бу тадбирлар ҳозирданоқ яхши натижалар бераётганлигини ўзингиз биласиз.
14
И. В. С т а п и н, тем 7


202
И. В. С Т А Л И Н
Озиқ-овқат бозорига та’сиримизни ўтказиб турмоқ учун биз давлат ихтиёрида зарур озиқ-овқат маҳсулоти запасларини етарли миқдорда саклашимиз, лозим бўл. ган вақтларда ишга аралашиб, нархларни меҳнаткашлар оммасига мақбул бўладиган даражада тутишимиз ва, шундай қилиб, қулоқларнинг ҳаннотлик ҳийла-най- рангларига барбод беришимиз мумкян ва лозимдир. Бу иш учун бизда шу йил бирнеча ўн миллион пуд ғалла кетганлиги сизга ма’лум, Бу соҳада биз жуда яхши натижаларга эришганлигимизни сизлар билсангиз керак, чунки биз, Ленинград, Москва, Донбасс, Ивано- во-Вознесенск ва бошқа шаҳарларда ғалланинг арзон нархларини сақлаб қолишга муваффақ бўлибгина қол- масдан, балки бирқанча районларда қулоқларни тас- лим ҳам қилдирдик, я’ни уларни эскидан сақлаб келган ғалла запасларини пастроқ нарх блан бозорга чиқа- ришга мажбур қилдик.
Албатта, бунда иш фақат бизгагина боғлиқ эмас. Ба’зи пайтларда қулоқларнинг ўзи синфий курашни қизитабошлаши, уни энг ю.қори даражагача қизитиб юборишга уруниши, бу кураШни босқинчилик ва ис’ён- лар кўтариб чиқиш шаклига солиб юборишга уруниши жуда мумкин. Лекин у вақтда курашни қизитиб юбо- риш шиори бизнинг шиор бўлмайди, балки қулоқлар шиори, демак, контрреволюцион шиор бўлади. Бундан ташқари, у вақтда Совет давлатига қарши қаратилган бу шиорнинг бутун жабр-жафосини қулоқлар ўзи трр- тиши шубҳасиздир.
Кўрасизки, бу фронтда курашни қизитиб юбориш шиори бизнинг шиоримиз эмас.
Учинчи фронт. Бунда иштирок қилучи шахслар сифатида икки куч майдонга чиқади: бнр томондан,


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
203
камбағаллар ва, аввало, батраклар, иккинчи томон- дан, қулоқлар майдонга чиқади. Бунда давлат расман четда туради. Кўрасизки, бу фронт, аввалги фронтлар сингари, унчалик кенг эмасдир. Иккинчи томондан, бу фронтдаги синфий кураш тамоман равшан ва очиқдир, ҳолбуки аввалги фронтлардаги синфий кураш яширин- ган ва бирмунча пардаланган кур^ш эди.
Бунда ran ёлланучиларнинг ёки ярим ёлланучилар- нинг қулоқ-соҳибкор томонидан тўғридан-тўғри экс- плуатация қилиниши устида боради. Шу сабабли пар- тия бунда курашни юмшатиш, уни эпақага келтириш сиёсати 'блан шуғулланолмайди. Бунда бизнинг вази- фамиз — камбағаллар курашини уюштиришдан ва қулоқларга қарши қаратилган бу курашга раҳбарлик қилишдан иборат.
Бундан, шундай қилиш блан биз синфий курашни қизитиб юборишга киришган бўламиз, деган ма’но чиқмайдими? Йўқ, бундай ма’но чиқмайди. Курашни қизитиб юборшп фақат курашни уюштириш ва унга раҳбарлик қилиш деган ran эмас. Курашни қизитиб юбориш, шу блан бирга синфий курашни сун’ий равишда ва қасддан .кўпиртириб юбориш демакдир. Биз пролетар диктатурасига эга бўлган ва биздаги партия ва касаба ташкилотлари эркин суратда иш кўраётган ҳозирги вақтда бундай сун’ий чоралар қўлланишга зарурият борми? Йўқ, албатта.
Шу сабабли, синфий курашни қизитиб юбориш шиори бу, учинчи фронт учун ҳам яроқсиздир.
Учинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
Кўрасизки, қишлоқдаги синфий кураш масаласи юзаки кўринишича унчалик осон нарса эмасдир.
Тўртинчи саволга ўтайлик.
14*


204
И. В. С Т А Л И Н
IV
Ишчи-деҳқон ҳукумати — ҳақиқатда бор гаими ёки шунчаки агитация учун чиқарилган шиорми?
Савол, менимча, бирмунча қўпол ифодаланган.
Ишчи-деҳқон ҳукумати — ҳақиқатда бор гапми ёки шунчаки агитация учун чиқарилган шиорми, деган ифо- данинг ма’носи нима? Демак, партия ҳақиқатга тўрри келмайдиган ва негадир бунда «агитация» деб аталган қандайдир амал-тақал мақсади учунгина хизмат қила- диган шиорларни ҳам майдонга ташлай олар экан-да. Демак, партия илмий асосга эга бўлмаган ва эга бўлолмайдиган шиорларни ҳам майдонга ташлай олар экан-да. Тўғрими шу ran? Албатта, нотўғри. Бундай партия озгина муддат яшаб тургандан кейин совун кўпигидай йўқ бўлиб кетишга арзиган бўларди. У вақтда бизнинг партиямиз илмий сиёсат юргизадиган пролетариат партияси эмас, балки сиёсий воқиалар ус. тида қалқиб юрган қуруқ кўпикка ўхшаб қоларди.
Бизнинг ҳукуматимиз ўз характери, программаси ва тактикаси жиҳатдан ишчи, пролетар, коммунистик ҳукуматдир. Бу тўғрида ҳечқандай кажбаҳслик ва шак-шубҳа бўлмаслиги керак. Бизнинг ҳукуматимиз айни бир вақтда июки программага: ҳам пролетарча программага, ҳам қандайдир бошқа бир программага эга бўлиши мумкин эмас. Унинг программаси ва ама- лий иш,и пролетарча, коммунистчадир, ана шу ма’нода бизнинг ҳукуматимиз шубҳасиз пролетар, коммунис- тик ҳукуматдир.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
205
радиган иши жиҳатидан пролетар ҳукумати бўлган бизнинг ҳукуматимиз шу блан бирга ишчи-деҳқон ҳукуматидир.
Нега?
Чунки бизнинг шароитимизда деҳқонлар асосий оммасининг туб манфаатлари пролетариат манфаат- лари блан тамоман ва бутунлай мос бўлиб тушади*.
Чунки деҳқонлар манфаати, шунга кўра, пролета- риат программасида, Совет ҳўкумати программасида тўлиқ ифодаланган.
Чунки Совет ҳукумати ишчи ва деҳқонлардаги туб манфаатларнинг бирлиги асоеида тузилган ана шу ҳар иккала синфнинг иттифоқига суянади.
Чунки, ниҳоят, ҳукумат органлари составига, Со- ветлар составига ишчилардан бошҳа, деҳқонлар ҳам— умумий душманга 'дарши курашаётган ва ишчилар раҳбарлиги остида, ишчилар блан биргаликда янги ҳаёт қураётган деҳқонлар ҳам киради.
Ана шунинг учун ҳам, «ишчи-деҳқон ҳукумати» шио. ри қуруқ «агитация» шиори эмас, балки ооциалистик пролетариатнинг революцион шиоридир ва бу шиор ком- мунизм программасида илмий равишда асослангандир.
Тўртинчи савол тўғриаидаги ran ана шу.
Бешинчи саволга ўтайлик.
V
Деҳқонларга нисбатан тутган сиёсатимизни ба’зи ўртоқлар, деҳқонлар учун демократиянинг кенгайти- рилиши ва мамлакатдаги ҳокимият характерининг ўзгариши, деб та’бирлайдилар. Тўғрими шу та'бир?
Биз қишлоқда демократияни ҳақиқатан ҳам кенгай- т ираётир мизми?


206
И. В. С Т А Л И Н
Ҳа, кенгайтираётирмиз.
Бу, деҳқонларга ён беришми?
Шубҳасиз, ён беришдир.
Бу ён беришнинг ҳажми қандай ва у мамлакати- мизнинг Конституцияси доирасига сиғадими?
Менимча, бундаги ён беришнинг ҳажми жуда ҳам катта эмас ва у, Конституциямизни заррача ҳам ўз- гартмайди.
Ундай бўлса, биз нймани ўзгартираётйрмвз ва ён бериш .аслда нимадан ибарат?
Биз қишлоқда тараққиётнинг янги шароитида мут- лақо қаноатланарли бўлмаган иш тажрибасини ўзгар- тираяпмиз. Биз қишлоқда ўрнашиб ^олган, ҳамжи- ҳатлик ишига тўсқинлик қилаётган ва деҳқонларни иролетариат атрофида бириктириш иозасидан партия- нинг олиб бораётган ишларини издан чиқараётган тар- тибларни ўзгартираяпмиз.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
207
улар ўзбошимчалик ва ўз билганларича нома*қулчи- лик қилабошладилар, иккинчи томондан, қишлоқда норозилик ва шиква-шикоят пайдо бўлди. Энди қиш- лоқда бундай тартибларга узил-кесил ва қат’и-ян хо- тима берилади.
\ Бу вақтгача аҳвол шундай эдики, бирқанча район- ларда ^ишлоқ Советларига сайловлар ҳақиқий сай- дов эмас, бал.ки идорада ўтириб, «депутатлар» тир- кашдан иборат эди, ҳокимликдан ажралиб қолишдан қўрқучи тор бир группадаги кишилар турли-туман ҳийла-найранглар ва сиқиш-зўрлаш йўли блан ана шундай қилар эдилар. Бунинг натижаси шу бўлдики, Советларнинг оммага яқин ва жонажон органликдан чиқиб, оммага ёт органларга айланиб кетиш хавфи туғилди, ишчилар томонидан деҳқонларга қилинади- ган раҳбарлик, пролетариат диктатурасининг ана шу негизи ва қал’аси эса, ҳавода муаллақ бўлиб қолиш хавфи остида қолди. Шунга кўра, 'партия Советларга қайтадан сайлрв ўтказишга мажбур бўлганлиги сизга ма’лумдир, шу блан бирга бу -ҳайта сайловлар бир- қанча районларда сайлов ўтказишнинг эскича тажри- баси ҳарбий коммунизм сарқитларидан иборат экан- лигини ва бу тажриба зарарли ва тамоман чириб кетган бир тажриба сифатида тугатилиши лозимлиги- ни кўрсатди. Энди қишлоқда бундай сайлов тажриба- сига хотима берилмоқда.
Ен бериш негизи, қишлоқда демократияни кенгай- тириш негизи ана шунда.


208
И. В. С Т А Л И Н
маҳкамлайди. Ен бериш ва келишувларнинг асосий вазифаси шундан иборатки, улар провард натижада пролетариатнинг кучини оширмоғи ва мустаҳкамламо- ғи керак.
Ҳозирги пайтда бу ён беришларнинг доираси қандай?
Бу ён беришларнинг доирасини РҚП(б) XIV конфе- ренцияси ва СССР Советларининг III с’езди35 белгилаб бергандир. Сиз биласизки, уларнинг доираси жуда ҳам кенг эмас ва уларнинг чегараси мен боягина айтиб ўтган доирадан нарига ўтмайди. Лекин бу ҳали, бу доира доимо ўзгармасдан ^олаберади, деган ran эмас. Аксинча, халқ хўжалигимиз ўсган сари, проле- тариатнинг хўжалик ва сиёсий қуввати мустаҳкамлан- i-ан сари, Ғарб ва Шарқда революцион ҳаракат ривож- ланган сари, Совет давлатининг халқаро позициялари кучайган сари, бу доира ҳам шубҳасиз кенгая боради. Ленин 1918 йилда: «эксплуататорларнинг қаршилик кўрсатиши камая борган с а р и, совет конституциясини б а р ч а аҳолига жорий қилмақ» зарурлиги ҳақида га- пирган эди(ХХП том, 372 бетга қаралсин); Кўрасизки, бунда ran конституцияни барча аҳолига, шу жумладан буржуазияга ҳам, жорий қилиш устида боради. Бу ran 1918 йилнинг мартида айтилган эди. Ўша вақтдан то Ленин вафотига қадар беш йилдан ошиқроқ вақт ўтди. Броқ, шу орада Ленин бу қоидани амалга оши- риш даври келганлиги ҳақида бирон марта ҳам оғиз очган эмас. Нега? Чунки бундай кенгайтиришнинг дав- ри ҳали келган эмас. Лекин шундай давр бирон вақт келади, Совет давлатининг ички ва халқаро позиция- лари узил-кесил мустаҳкамланиб олгандан кейин шун- дай давр келади, бунда шубҳа бўлиши 'мумкин эмвс.


СЛВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
209
Ана шунинг учун ҳам, биз келгусида демократия- нинг янада кенгайишини назарда тутсак ҳам, аммо ҳозирги пайтда демократия йўли блан ён беришларни РКП(б) XIV конференцияси ва СССР Советларининг III с’езди чизиб берган доира блан чегаралаб туришни зарур деб ҳисоблаймиз.
Бу ён беришлар мамлакатдаги ҳокимиятнинг харак- терини ўзгартадими?
' Йўқ, ўзгартмайди.
Бу ён беришлар пролетариат диктатураси систе- масига уни бўшаштириш жиҳатдан ўзгаришлар кир- гизадими?
Ҳечбир, заррача ҳам.
Советларнинг жонланиши ва деҳқонлар орасидаги энг сара кишиларнинг ишга тортилиши блан пролета- риат диктатураси бўшашаётгани йўқ, балки фақат мустаҳкамланаётир. Пролетариатнинг деҳқонларга нисбатан раҳбарлиги демократиянинг кенгайиши ту- файли сақланиб қоладигина эмас, балки шу блан бирга пролетариат атрофида ишонч шароити туғдириб, яна янги куч ҳам ортдиради. Диктатура системасида про- летариат блан деҳқонларнинг ўзаро муносабати усти- да ran борар экан, бу ҳол пролетариат диктатурасида энг асосий масаладир.


210
И. В. С Т А Л И Н
хўжалик қуришдан ҳам иборат. Пролетариат диктату- раси: 1) капиталистлар ва помешчикларга нисбатан қонун блан чекланмаган зўрликдир, 2) деҳқонларга нис- батан пролетариатнинг раҳбарлик қилишидир, 3)бутун жамиятга нисбатан социализм қуришдир. Пролетариат диктатураси тушунчаси бузилмасин дейилса, диктату- ранинг бу уч томонидан биттасини ҳам чиқариб ташлаб бўлмайди. Ана шу уч томоннинг ҳаммасини бирга қўшиб олгандагина, биз пролетариат диктатурасининг тўлиқ ва мукаммал тушунчасини ҳосил қиламиз.
Партиянинг совет демократияси жиҳатидан тутган янги йўли пролетариат диктатурасини бирон тарзда ёмонлаштирадими?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
211
керак, чунки бу янги йўл ҳамжиҳатликни мустаҳкам- лаш учун чиқарилган, ҳамжиҳатлик бўлмаганда эса, социализм қуриш мумкин эмас.
Хулоса битта: ҳозирги вазиятда деҳқонларга ён бериш мамлакатдаги ҳокимиятнинг характерини зар- рача ўргартмасдан, пролетариатнинг кучини оширади ва унинг диктатурасини мустаҳкамлайди.
Бешинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
Олтинчи саволга ўтайлик.
VI
Капитализм стабилизацияси муносабати блан, пар- тиямиз Коминтерндаги ўнг оғмачиликка ён бераётирми ва агар ён бераётган бўлса,— ҳақиқатан ҳам бу так- тика жиҳатдан зарур манёврми?
Афтидан, сўз Чехословакия компартияси устида ҳамда бу партиядаги ўнг элементларга қарши, Шме- раль ва Запотоцкий ўртоқлар группаси блан келишув устида борса керак.
Менимча, партиямиз Қоминтерндаги ўнг оғмачи- ликка ҳечқандай ён бергани йўқ. Аксинча, Коминтерн Ижрокомининг кенгайтирилган пленуми36 бошдан охи- ригача Қоминтерндаги ўнг элементларни яккалаш шиори остида ўтди. Қоминтерннинг Чехословакия ком- партияси ҳақидаги резолюциясини, большевиклашти- риш ҳақидаги резолюцияни ўқиб чиқсангиз, Коминтерн ўз зарбасини, асосан, коммунизмдаги ўнг элементларга қаратганини осонгина тушуниб оласиз.
Ана шунинг учун ҳам, бизнинг партиямиз Комин- терндаги ўнг оғмачиликка ён берди, дейиш мумкин эмас,


212
И. В. С Т А Л И Н
Шмераль ва Запотоцкий ўртоқлар, қат’ий қилиб айтганда, ўнг эмаслар. Улар ўнглар платформасига, брюнлилар платформасига қўшилмайдилар. Уларнинг ленинчилар блан ўнглар ўртасида иккиланиб ва ўнглар томонига оғиброқ юришлари ҳақиқатга яқиндир. Қомин- терн Ижрокомининг кенгайтирилган пленумида улар тутган хатти-ҳаракатнинг алоҳида хусусияти шуки, улар, бир томондан, бизнинт танқидимиз зўри блан ва, иккинчи томондан, ўнгларнинг келажакда ажралиб кетиш хавфини туғдирганларидан қўрқиб, бу сафар бизнинг томонимизга, ленинчилар томонига оғдилар ва ўнгларга қарши, ленинчилар блан иттифоқ бўлиб юришга сўз бсрдилар. Бу ҳол уларнинг фазилатини ортдиради. Лекин иккиланиб юручилар ленинчилар то- монига оғган эканлар, улар ўнгларга қарши, ленинчи- ларга ён берган эканлар, ўртоқлар биз улар блан келишмаслигимиз керак эди, деб ўйлайдиларми? Агар бизнинг орамиздан большевиклар тактикасидаги энг оддий ҳаҳиқатни тушунаолмайдиган кишилар чиқиб қрлса, бу ғалати ва нохуш <бир ҳол бўлар эди. Комин- терннинг Чехословакия компартияси масаласида тут- ган сиёсати бирдан-бир тўғри сиёсат эканлигини таж- риба аллақачон кўрсатиб бермадими, ахир? Шмераль ва Запотоцкий ўртоқлар ленинчилар блан бир сафда туриб, ўнгларга қарши курашни давом этдирмаётир- ларми, ахир? Чехословакия партиясидаги брюнлилар аллақачои яккалаб ташланмадими, ахир?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
213
аммо шмеральчиларнинг ҳозирги позицияси ўзгарар экан, улар блан келишув ҳам тамом бўлади. Лекин ҳозир гапнинг асли бунда эмас. Ҳозир ran шундаки, ўнгларга қарши ҳозирги келишув ленинчиларнинг кучини оширади, уларга иккиланучиларни ўзларига эргаштириб бориш учун янги имконият беради. Ҳозир асосий масала Шмераль ва Запотоцкий ўртоқларда яна қандай иккиланишлар бўлиши мумкинлигида эмас, балки ана шундадир.
Шундай кишилар ҳам борки, ула.р, ленинчилар ҳар. бир сўл бақироқни ва жазаваси тутиб ;қоладиган ҳарбир вайсақини қувватлашга мажбурдирлар, ленинчилар, коммунистлар орасида ҳамма ерда ва ҳамма нарсада доимий сўллардир, деб ўйлайдилар. Бу нотўғри, ўртоқлар. Биз, ишчилар синфининг ғайри коммунистик партияларига нисбатан сўлмиз. Лекин биз «ҳаммадан сўл» бўлиш мажбуриятини ҳечқачон зиммамизга ол- ганимиз йўқ, м-арҳум Парвус »бир вақтлар бизнинг шундай «ҳаммадан сўл» бўлишим-изни талаб қилгани учун ўша ондаёқ Лениндан калтак еган эди. Қомму- нистлар орасида биз сўллар ҳам эмасмиз, ўнглар ҳам эмасмиз,— биз фақат ленинчилармиз, холос. Ленин икки фронтда, ҳам коммунизмдаги сўл оғмачиликка қарши, ҳам ўнг оғмачиликка қарши кураш олиб бор- ганида, нима қилишини билар эди. Лениннинг энг яхши брошюраларидан бири «Қоммунизмда болаларча «сўллик» касали» мавзуида ёзилганлиги бежиз эмас.
Менимча, ўртоқлар, ана шу кейинги ҳолатга ўз вақтида э’тибор берганларида эди, менга олтинчи са- волни бермаган бўлар эдилар.
Олтинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
Еттинчи саволга ўтайлик.


214
И. В, С Т А Л И Н
VII
Янги йўл тутилиши муносабати блан, қишлоқдаги партия ташкилотларининг бўшлиги орқасида, қишлоқ- да советларга қарши агитациянинг мафкуравий шакл олиш хавфи йўқми?
Ҳа, шундай хавф бор. Советларга сайловларни Советларни жонлантириш шиори остида ўтказ^ш — жойларда сайлов агитациясини эркин суратда юрги- зиш демакдир,— бунда шубҳага ўрин бўлмаса керак. Советларга қарши элементлар, очилган туйнукдан бош суқиб, Совет ҳокимиятини яна бир марта булғаш учун қулай пайтдан фойдаланиб қолишга ҳаракат қилиш- лари турган ran. Қишлоқда советларга қарши агита- циянинг кучайиши ва шакл олиш хавфи ана шундан келиб чиқади. Кубаньда, Сибирьда, Украинада ўтка- зилган қайта сайловлар вақтида бўлган воқиалар буни яққол кўрсатучи фактлардир. Шубҳасизки, 'бирқанча районлардаги қишлоқ ташкилотларимизнинг бўшлиги ■бу хавфни яна кучайтиради. Шуниси ҳам шубҳасизки, империалистик давлатларнинг интервенциячилик фисқ- фасоди ҳам, ўз навбатида, бу хавфнинг кучайишига далда беради.
Бу хавф нимадан озиқланади, унинг манбаи қа- ерда?
Бундай манба’, кам деганда, иккита.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
215
фактга айланди. Қишлоҳда советларга қарши агита- циянинг мафкуравий шакл олиш хавфининг биринчи ва асосий негизи ана шунда.
Иккинчидан, деҳқонларга бизнинг ён беришимизни бирқанча районларда бизнинг заифлигимиз аломати, деб баҳоладилар. Қайта сайловлардан олдин бу тўғри- да шубҳаланиш мумкин эди. Қайта сайловлардан кейин бу тўғрида шубҳага ўрин бўлмаслиги керак. Қишло^- даги оқгвардиячи элементларнинг: «яна қаттиқроқ сиқабер!» деб хитоб қилиши ана шундан келиб чиқди. Қишлоқда советларга қарши агитациянинг кучайиш хавфининг, гарчи унчалик муҳим бўлмаса ҳам, иккин. чи негизи ана шунда.
Қоммунистлар, энг аввал, шуни тушунмоқлари ке- ракки, қишлоқдаги ҳозирги палла — ўртаҳоллар учун кураш палласидир, ўртаҳолларни пролетариат томо- пига ўтказиб олиш партиянинг қишлоқдаги энг муҳим вазифасидир, бу вазифа бажарилмаса, советларга қар- ши агитациянинг шакл олиши кучаяди, партиянинг тут- ган янги йўли эса у вақтда фақат оқгвардиячиларга фойда бўлиб тушиши мумкин, холос.
Қоммунистлар, иккинчидан, шуни тушунмоқлари керакки, ҳозирги вақтда ўртаҳолларни фақат партия- нинг Советлар хусусида, кооперация, кредит, қишлоқ хўжалик солиғи, маҳаллий бюджет ва бошқалар хусу. сида тутган янги сиёсати асосидагина ўз томонимизга ўтказиб олишимиз мумкин, ма’мурий йўл блан сиқиш ишни фақат бузиб ва хароб қилиб қўйиши мумкин, сиёсатимизнинг тўғрилигига ўртаҳолларни и-қтисодий ва сиёсий чоралар блан ишэнтирмоқ керак, уларни фақат намуна ва ибрат кўрсатиб «қўлга олиш» мум- кин.


216
И. В. С Т А Л И Н
Коммунистлар, бундан ташқари, шуни тушунмоқ- лари керакки, янги йўл советлар^а қарши элемент- ларни жонлантириш учун эмас, балки Советларни жонлантириш ва деҳқонлар асосий оммасини ўз томо- нимизга тортиш учун жорий ^илинган, янги йўл со- ветларга ^арши элементлар блан курашишни истисно қилмайди, балки уларга қарши қат’ий кураш олиб боришни тақозо қилади, советларга қарши элементлар агар деҳқонларга ёғг беришни бизнинг заифлик ало* матимиз деб ҳисоблаб: «яна сиқабер» дер эканлар ва ундан контрреволюцион мақсадлари йўлида фойда- ланмоқчи бўлар эканлар, у вақтда уларга аллақачон- лардан бери уларни ооғиниб ётган турма борлигини эслатиб, Совет ҳокимияти мустаҳкам эканлигини ал- батта исбот қилмоқ <керак.
Менимча, агар бизнинг бу вазифаларимиз тушуниб олин-са ва амалга оширилса, .қишлоқда советларга қарши агитациянинг мафкуравий ша-кл олиш ва куча- йи-ш хавфи туб-томиридан албатта .қўпориб ташланади.
Еттинчи савол тўғрисидаги ran ана шу. Саккизинчи саволга ўтайлик.
VIII
Партиясизлар тасирининг кучайиши муносабати блан, Советларда партиясиз фракцияларнинг тузилиш хавфи йўқми?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОВЛАР
217
my тарздадир. Партиясизлар бирлашмаси партия ўрни- ни босишни хаёл қилабошласа, ана шу вақтдан хавф ҳам бошланади.
Бу хавф қаердан келади?
Шуниси характерлики, биздаги ишчилар синфида бундай хавф кўринмайди ёки кўринмайди деса бўлади. Бунинг сабаби нима? Бунинг сабаби шуки, бизда ишчи- лар синфи ичидаги партия атрофида партиясиз ишчи- лардан иборат кўпдан-кўп актив уюшган бўлиб, улар партия теварагида ишонч вазиятини туғдиради ва партияни ишчилар синфининг миллион-миллион оммаси блан бирлаштиради.
Шуниси ҳам характерлики, бундай хавф деҳқон- лар орасида жуда кескиндир. Нега? Чунки деҳқонлар орасида партия заиф, партиянинг партиясиз деҳқон- лардан иборат бўлган ва партияни ўн миллионларча деҳқонлар блан бирлаштираоладиган кўпдан-кўп ак- тиви ҳали йўқдир. Ваҳоланки, партиясиз активларга бўлган кескин зарурият ҳечбир жойда деҳқонлар ора- сидаги каби қаттиқ сезилмаётган бўлса керак.
Хулоса битта: партиясиз деҳқонлар оммасининг партиядан узилиб ва бегоналашиб кетиш хавфини ту- гатмоқ учун партия атрофида деҳқонлардан иборат кўпдан-кўп партиясиз актив яратмоқ зарур.
Лекин бундай активни бир зарб блан ёки бир-икки ой ичида яратиб бўлмайди. Бундай активни фақат вақт давомида,. иш давомида, Советларни жонлан- тириш давомида, кооператив жамиятларини ўрнатиш Давомида яратиш ва уларни деҳқонларнинг бошқа оммасидан ажратиб олиш мумкин. Бунинг учун комму- нистнинг партиясизга муомаласини ўзгартмоқ керак. Бунинг учун коммунист партиясизни ўзига тенг билиб 15
И. В Gta ли и, том 7


21»
И. В. С Т А Л И Н
муомала қилмоғи зарур. Бунинг учун коммунист пар- тиясизга ишонч блан, ака-укадек муомала қилишни ўрганмоғи зарур. Партиясизга ишончсизлик блан қа- ралар экан, ундан ишонч талаб қилиб бўлмайди. Ленин, партиялилар блан партиясизлар ўртасидаги муносабат «бир-бирига ишонч назари блан қараш» дан иборат бўлмоғи лозим, деган эди. Лениннинг бу сўзларини унутиш ярамайди. Партия атрофида деҳ- қонлардан кўпдан-кўп партиясиз актив яратишга ша- роит ҳозирламоқ учун, энг аввал, партиялилар блан партиясизлар ўртасида бир-бирига ишонч вазиятини туғдирмоқ керак.
Хўш, бу бир-бирига ишонч қандай вужудга келти- рилади? Албатта, буни бирданига ва фармойишлар йўли блан қилиб бўлмайди. У, Ленин айтганидек, фақат партиялилар блан партиясизларнинг «ўзаро текширишлари» йўли блан, кундалик амалий иш даво- мида бир-бирлариии текшириб туришлари йўли блан вужудга келиши мумкин. Партияни биринчи марта тозалаш даврида партиялилар партиясизлар орқали текширилган эди, бу эса партия атрофида одатда кў- рилмаган ишонч вазиятини туғдириб, партия учун жуда яхши натижалар берган эди. Ленин ўша вақтда- ёқ бу ҳақда сўзлаб, биринчи тозалашнинг партиялилар блан партиясизларнинг ўзаро текширишга оид сабоқла- рини ишнинг ҳамма тармоқларига ёймоқ лозим, деган эди. Менимча, ҳозир Лениннинг бу маслаҳатини эсга олиб, уни амалга ошириш чораларини кўрмоқ керак.
Шундай қилиб, партиялилар блан партиясизлар ўр- тасида ўзаро ишонч вазиятини туғдиручи восита сифа- тида партиялилар блан 'партиясизларнинг кундалик амалий иши давомида ўзаро танқид ва ўзаро текшириш


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
219
бўлиши керак,— партия миллионларча лартиясизлар- нинг партиядан бегоналашиб кетиш хавфини тугатишни истар экан, у қишлоқдаги ўз ташкилотлари атрофида деҳқонлардан кўпдан-кўп партиясиз актив яратишни ис^ар экан, демак, ана шу йўлдан бормоғи лозим.
Саккизинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
Тўққизинчи саволга ўтайлик.
IX
Биз четэлдан ёрдам олмасдан туриб, йирик сано- атнинг асосий капиталини ҳақиқатан қайтадан ускуна- лаб ва анчагина кенгайтириб олабиламизми?
Бу саволни икки хил тушуниш мумкин.
Е бунда мавжуд капиталистик давлатлар томони- дан Совет давлатига кредитлар бериш йўли блан дар- ҳол ёрдам қилиниши ва бу ёрдамнинг совет саноатини тараққий қилдиришнинг зарур шарти бўлиши назарда тутилади,— у вақтда бу саволнинг қўйилишига муво- фиқ битта жавоб бериш мумкин эди.
Еки Ғарб пролетариатининг келажакда, ғалаба қозонганидан кейин, Совет давлатига ёрдам қилиши ва бу ёрдамнинг социалистик хўжалик қуришнинг зарур шарти бўлиши назарда тутилади,— у вақтда бу саволга бошқача жавоб беришга тўғри келади.
Ҳечкимни хафа қилмаслик учун, мен икки хил изоҳланиши мумкин бўлган бу саволнинг иккала хили- га ҳам жавоб беришга ҳаракат қиламан.
Биринчи изоҳдан бошлайлик.
Ташқаридан кредитлар олмасдан туриб, капита- листик қуршов шароитида совет йирик саноатининг тараққий қилиши мумкинми?
15*


220
И. В. С Т А Л И Н
Ҳа, мумкин. Бу иш кўп қийинчиликлар блан бўлади, шу блан бирга оғир машаққатлар ва синовларни кечи- ришга тўғри келади, лекин биз, ташқаридан кредитлар олмасдан ва шу ҳамма қийинчиликларга қарамасдан, қандай бўлмасин, мамлакатимизни индустрлашни амалга ошираоламиз.
Бу вақтгача тарих кучли саноат давлатларининг тузилиши ва тараққий қилишининг уч йўлини бплар эди.
Биринчи йўл — мустамлакалар босиб олиш ва уларни талаш йўлидир. Масалан, Англия шу тариқа тараққий қилди, у, дун’ёнинг ҳамма қит’аларидан мустамлакалар босиб олиб, икки аср давомида ўз саноатини юксалтириш учун у ерлардан «қўшимча капитал» ташиб келди ва бориб-бориб «дун’ё фабри- каси»га айланди. Тараққиётнинг бу йўли бизга мақбул эмаслигини ўзингиз биласиз, чунки мустамлакалар босиб олиш ва уларни талаш совет тузуми табиати блан сиғишмайди.
Иккинчи йўл — бир мамлакат томонидан иккинчи бир мамлакатни ҳарбий йўл блан тор-мор қилиш ва ундан ҳарбий товонлар ундириб олиш йўлидир. Маса- лан, Германия шундай қилган эди, у Франция-Пруссия уруши даврида Францияни тор-мор қилди ва ундан 5 миллиард ҳарбий товон ундириб олиб, сўнгра бу маблағни ўз саноат тармоқларига қўшди. Тараққиёт- нинг бу йўли ҳам совет тузуми табиати блан сиғиш- маслигини ўзингиз биласиз, чунки бу йўлнинг моҳият э’тибори блан биринчи йўлдан ҳечқандай фарқи йўқ.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
221
жиҳатдан орқада қолган мамлакатни ана шу йўл блан асоратга соладилар. Масалан, чор Россиясида аҳвол шундай бўлган эди, у, Ғарб давлатларига асоратга солучи концессиялар бериб ва улардан асоратга солучи қарзлар олиб, шу блан ярим мустамлака ҳолида Ашаш бўйинтуруғини бўйнига илиб олган эди, броқ, бу ҳол чор Россиясининг келажакда, бориб-бориб, ўз са^оатини мустақил суратда тараққий қилдириш йўлига тармашиб-чирмашиб чиқиб олишини истисно қилмас эди, бу иш, албатта, унча-мунча «муваффақиятли» урушлар қилиш ёрдами блан ва, албатта, қўшни мам- лакатларни талаш йўли блан юзага чиқарди. Бу йўл ҳам Совет мамлакати учун мақбул эмаслигини исбот қилиб туришнинг ҳожати бўлмаса керак: биз граждан- лар урушини ғалаба блан тамом қилган куннинг эрта- сига ўз ихтиёримиз блан бориб империализм асоратига тушиш учун барча мамлакатларнинг империалистлари блан бўлган уч йиллик урушда қон тўкканимиз йўқ.


222
И. В. С Т А Л И Н
биринчидан, уларнинг ҳаммаси капиталистик саноат давлатларининг ташкил топишига олиб боради; иккин- чвдан, уларнинг ҳаммаси турли усуллар блан олинади- ган ва бундай давлатларнинг ташкил топиши учун зарур шарт бўлган «қўшимча кап1италлар»нинг четдан <кели- шини назарда тутади. Лекин тараққиётнинг уч йўли, ҳарҳолда, капиталистик саноат давлатларининг ташкил топишидаги уч хил методдан иборат эканлигини ва бу йўллардан ҳарбири мазкур давлатлар қиёфасига ўзи- нинг алоҳида тамғасини босишини тушунмасдан, юқо- ридаги ҳолатга асосланиб туриб, уларни бир-бири блан бир тўдага қориштириб юбориш яна ҳам -кўпроқ хато бўлур эди.
Хўш, модомики мамлакатни индустрлашнинг эски йўллари Совет давлати учун номақбул йўллар экан, асоратга солмайдиган шартлар блан янги капиталлар- нинг келиши ҳали ҳам мустасно ҳолича -қолаберар экан, у вақтда Совет давлатига қиладиган нима иш қолади?
Тараққиётнинг бошқа мамлакатлар томонидан ҳали тамомила текптириб кўрилмаган янги бир йўли, ташқа- ридан кредитлар олмасдан туриб йирик саноатни тарақ- қий қилдириш йўли, четэлдан капитал келтириш шарт бўлмаган ҳолда мамлакатни индустрлаш йўли,— Лениннинг «Оз бўлсин-у, соз бўлсин» деган мақола- сида кўрсатилган йўл қолади.
Ленин айтади: «Биз шундай бир давлат қуришга ҳаракат қилмоғимиз лозимки, бу давлатда ишчилар деҳқонларга раҳбар- ликни ва ўзларига нисбатан деҳқонларнинг ишончини сақлаб қолсинлар ва жуда қаттиқ тежаш йўли блан ҳарқандай исроф- гарчиликнинг ҳарқандай изларини ўзларининг ижтимоий муно* сдбатларидан чиқариб ташласинлар.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
223
Биз давлат аппаратимизни ниҳоятда тежаб иш кўрадиган қилишимиз лозим... Агарда биз деҳқонларга раҳбарликни ишчи- лар қўлида сақлаб қолсак, у ҳолда биз давлатимизда хўжаликни ниҳоятда ва жуда зўр бериб тежаш эвазига андаккина бўлса ҳам жамғарилган пулимизни йирик машина индустриямизни ривожлантириш учун, электрлашни ривожлантириш учун сақлаш им^ониятига эга бўламиз... Ана шундагина биз,— дейди яна Лснин,— тасвирлаб айтганда, бир отдан тушиб, иккинчи отга, я’ни деҳқон отидан, мужик отидан, харобланган отдан, деҳқонлар мамлакати учун мўлжалланган экономиялар отидан тушиб, про- летариат ўзи учун қидираётган ва қидирмаслиги мумкин бўлма- ган отга, йирик машина индустрияси отига, электрлаш отига, Вол- ховстрой ва ҳоказолар отига минишга қодир бўламиз» (XXVII том, 417 бетга қаралсин).
Мамлакатимиз тушиб олган йўл ана шудир ва мам- лакатимиз ўзининг йирик саноатини ривожлантирмоқ учун ва ўзи ҳам ривожланиб, пролетариатнинг қудрат- ли индустриал давлатига айланмоқ учун ана шу йўлни босиб ўтиши лозим.


224
И. В. С Т А Л И Н
капиталлар»нинг шундай янги манба’ларидирки, бун- дай манба’ларга ҳали ҳечбир буржуа давлати эга бўлган эмас. Пролетар ҳокимияти саноатимизни ривож- лантириш учун ана шу ва шунга ўхшаш янги манба’- лардан ҳозирданоқ фойдаланаётганлигини ўзингиз биласиз. Бу йўлда бизнинг ҳозирданоқ бирмунча му- ҳим муваффақиятларимиз борлигини ўзингиз биласиз.
Мана шунинг учун ҳам, буржуа давлатлар учун ймконсиз бўлган тараққиёт йўли, пролетар давлати учун, бу йўлнинг ҳамма қийинчилик ва машаққатла- рига қарамай, тамомила имконлидир.
Бундан ташқари, яна шуни ҳам айтмоқ керакки, асоратга солмайдиган шартлар блан ташқаридан кела- диган капиталнинг ҳозирги пайтда йўқлиги абадий ва қат’ий бир нарса бўлиши мумкин эмас. Бизнинг мам- лакатимизга ташқаридан капиталнинг келиши бир қадар бошланиб қолганлигини ўзингиз биласиз. Халқ хўжалигимиз ўсиб ва мустаҳкамланиб борган сари, капиталнинг келиши ҳам кучаяборишига шубҳаланиш учун асос бўлмаса керак.
Саволнинг биринчи изоҳи тўғрисидаги ran ана шу.
Саволнинг иккинчи изоҳига ўтайлик.
Европанинг асосий мамлакатларида социализмнинг дастлабки ғалабаси бўлмасдан туриб, Европанинг ғалаба қозонган пролетариати томонидан техника ва ускуналар бериш йўли блан тўғридан-тўғри ёрдам кўрсатилмасдан туриб, мамлакатимизда социалистик хўжаликни қуриб тугаллаш мумкинми?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
223


226
И. В. С Т А л и н
бир бутун халқ хўжалигини ташкил этмаса, у ҳолда бундан ҳечқандай социализм ҳосил бўлмайди.
Ана шунинг учун ҳам, саноат блан қишлоқ хўжа- лигининг ўзаро муносабати масаласи, пролетариат блан деҳқонларнинг ўзаро муносабати масаласи социалис- тик хўжалик қуриш проблемасининг асосий масала- сидир.
Ана шунинг учун ҳам, йирик саноатнинт асосий капиталини қайтадан ускуналаш ва кенгайтириш маса- ласи блан ооциалистик хўжаликни қуриб тугаллаш масаласини айнан бирдай масала деб бўлмайди.
Хўш, шундай қилиб, бошқа мамлакатларда соци- ализмнинг дастлабки ғалабаси бўлмасдан туриб, Ғарб- нинг ғалаба қозонган пролетариати томонидан техника ва ускуналар бериш йўли блан ёрдам кўрсатилмасдан туриб, мамлакатимизда социалистик ҳўжаликни қуриб тугаллаш мумкинми?


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
227
ғалабаси биз истаганча тез орада «қилинмайди», ик- кинчидан, бу қийинчиликлар енгиладиган қийинчилик- лардир ва, ма’лумки, биз уларни ҳозирданоқ енгмоқ- дамиз.
Буларнинг ҳаммаси тўғрисида мен ўз нутқимнинг Йюшида сўзлаб ўтдим. Бу тўғрида мен илгари ҳам, Москва активига қилган докладимда* сўзлаган эдим. Яиа илгариро-қ бу тўғрида менинг «Октябрьга бориш йўлларида» деган китобчамга ёзган «Сўзбоши»да ҳам гапирилган эди. Мен, мамлакатимиздаги социалистик қурилиш имкониятларини инкор қилиш партиянинг айниб кетишига сабаб бўладиган ликвидаторликдир, деган эдим. Илгари бирнеча бор айтилган гапларни яна такрорлаб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. Шунинг учун мен сизларни Ленин асарларига ҳавола қиламан, бу асарлардан сиз шу мавзу’га оид матери- аллар ва қоидаларни етарли миқдорда топасиз.
Масаланинг тарихп ва унинг ҳозирги пайтда партия учун аҳамияти ҳақида фақат бирнеча оғиз сўз айтмоқ- чиман.
Агар 1905—1906йилларда бўлган мунозара ҳисобга олинмаса, у вақтда бир мамлакатда социализм қуриш масаласи партия ичида биринчи марта 1915 йилда империалистлар уруши вақтида қўйилган эди. Ма’лум- ки, Ленин ўша вақтда биринчи бўлиб «социализмнинг ғалабаси» дастлаб «айрим бир капиталистик мамла- катда мумкинлиги» ҳақидаги қоидани ифодалаб бер- ган эди (XVIII том, 232бетга қаралсин). Бу, буржуа- демократик революциядан социалистик революцияга бурилиш даври эди. Ма лумки, Троцкий ўша вақтдаёқ * Шу томнинг 101—149 бетларига қаралсин Ред.


228
И. В. С Т А Л И Н
Лениннинг бу қоидасига қарши чиқиб, бундай деган эди: «масалан, революцион Россия консерватив Европа қаршисида бардош бериб тураолади... деб ўйлаш пуч умид бўлар эди» (Троцкий асарлари, III том, I қисм, 90 бетга қаралсин).
1921 йилда, Октябрь революцияси еэ гражданлар урушидан кейин, қурилиш масалалари кун тартибига қўйилган вақтда, социализм қуриш масаласи партия ичида янгидан қўзғолабошлайди. Бу, «янги иқтисодий сиёсат»га қараб бурилиш ба’зи ўртоқлар томонидан социалистик вазифалардан чекиниш, социалистик қури- лишдан чекиниш, деб қаралаётган бир давр эди. Ма’- лумки, Ленин «Озиқ-овқат солиғи тўғрисида»37 деган брошюрасида ўша вақтда «янги иқтисодий сиёсат»га қараб бурилишни индустриянинг қишлоқ хўжалиги блан бирикиши учун зарур шарт деб, социалистик экономи- канинг пойдеворини қуриб олиш шарти деб, соци- ализмни муваффақият блан қуриш сари тутилган йўл, деб та’рифлаган эди. Бу, 1921 йил апрельда бўлган эди. Троц.<ий, худди шунга жавоб бергандай бўлиб, 1922 йил январьда ўзининг «1905 йил» деган китобига ёзган сўзбошисида мамлакатимиздаги социалистик қурилиш ҳақидаги қоидага тамоман қарама-қарши қои- дани қўйиб: «деҳқон аҳолиси жуда кўпчиликдан ибо- рат бўлган қолоқ мамлакатдаги ишчи ҳукуматининг аҳволидаги зиддият фақат халқаро миқ’ёсда, пролета- риатнинг жаҳон революцияси майдонидагина ҳал қили- наолади» деган эди.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
229
панинг энг муҳим мамлакатларида пролетариат ғалаба қозонгандан кейингина Роосияда социалистик қурилиш чинакам юксалади» деган сўзи яна бир-бирига қарама- қарши қўйилади.
Ниҳоят, орадан яна бир йил ўтгандан кейин, вафо- тидан бирмунча вақт илгари Ленин «Кооперация тўғ- рисида» деган мақоласида (1923 йил май) яна шу jv/асалага қайтиб, бизнинг Совет Иттифоқимизда «тўла социалистик жамиятни қуриб тугаллаш учун ҳамма зарур нарсалар бор» деган эди.
Масаланинг қисқача тарихи ана шундан иборат.
Мамлакатимизда социализм қуриш проблемаси пар- тиямиз амалий ишининг энг муҳим проблемаларидан бири эканлиги ана шу тарихий ма’лумотдан кўриниб турибди. Ленин, мамлакатимизда социализм қуришни амалий ишимизнинг энг муҳим масаласи, деб ҳисобла- маганда, бу тўғрида қайта-қайта сўзлаб турмаган бўлар эди,— буни исбот қилиб ўтириш зарур бўлмаса керак.
Экономикамизнинг янада ривожланиши, унда со- циализм элементлари блан капитализм элементлари ўртасидаги курашнинг кескинлашуви, хусусан капита- лизмнинг вақтинча стабилизацияси мамлакатимизда социалистик қурилиш имконияти ҳақидаги масала- нинг аҳамиятини фақат кескинлаштирди ва кучайтирди.
Партия амалий иши нуқтаи назаридан бу масала- нинг муҳимлиги нимада?


230
И. В. С Т А Л И Н
олға босиш мумкин эмас. Истиқбол масаласи — ўз олдида равшан ва муайян мақсадни қўйишга ўрганган партиямизнинг энг муҳим масаласидир. Биз социалис- тик қурилиш ғалабасини кўзлаб социализм учун қура- ётирмизми, ёки «бутун дун’ёда социалистик революция бўлишини кутиб» буржуа демократияси заминини ўғит- лаб бериш учун таваккалига, кўр-кўронасига қура- ётирмизми,— ҳозир асосий масалалардан бири ана шунда. Бу равшан масалага равшан жавоб бермасдан туриб, чинакамига ишлаш ва қуриш мумкин эмас. Юзларча ва мингларча партия ходимлари, касаба союз ходимлари, кооперация ходимлари, хўжалик ва мада- ният ходимлари, ҳарбий ходимлар ва комсомол а’зо- лари бизга мурожаат қилиб, биздан, партиямиздан: ишни нимага қарата олиб бормоқ керак, нима мақ- садда қурмоқ керак, деб сўрамоқдалар. Бу саволга равшан ва аниқ жавоб берабилмайдиган ёки жавоб беришга рағбати бўлмаган, тилёғламалик блан жил- понғлаб, одамларни Понтийдан Пилатга юбориб ва уларни овора қилиб, қурилишимизнинг социалистик истиқболларини интеллигентлик скептицизмига ғарқ қиладиган раҳбарларнинг шўри қурсин.
Ленинизмнинг улуғ аҳамияти, жумладан, шуки, у таваккалига, кўр-кўронасига қуришни тан олмайди, у истиқболи ма’лум бўлмаган қурилишнинг қанақали- гини хаёлига ҳам келтиролмайди, у, ишимизнинг истиқ- боли тўғрисидаги масалага равшан ва аниқ жавоб бериб, мамлакатимизда социалистик хўжалик қуриш учун бизда ҳамма асослар бор, биз тўла социалистик жахмият қураоламиз ва қуришимиз лозим, дейди.
Социалистик хўжаликни қуриб тугаллаш мумкин- лиги масаласи ана шу тахлитда туради.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
231
Иккинчи масала — биз социалистик хўжаликни албатта қуриб тугаллай оламизми-йўқми, деган ма- саладир. Бу фақат бизга боғлиқ эмасдир. Бу, мам- лакатимиздан ташқаридаги душманларимизнинг ҳамда дўстларимизнинг куч-қувватига ва заифлигига ҳам боғлиқдир. Агар бизга қуриш имкониятини берсалар, агар биз «нафасни ростлаб олиш» даврини чўзишга муваффақ бўлаолсак, агарда жиддийроқ интервенция бўлмаса, агарда интервенция ғалабали интервенция бўлмаса, агарда интервенцияга жиддийроқ уруниш имкониятини йўқ қилиш учун, бир томондан, халқаро революцион ҳаракатнинг куч-<қуввати ва, иккинчи томондан, ўз мамлакатимизнинг куч-қуввати етарли даражада зўр бўлоа, биз ооциалистик хўжаликни қура- оламиз. Аксинча, муваффақиятли интервенция натижа- сида бизни тор-мор цилиб ташласалар, биз уни қуриб тугаллай олмаймиз.
Тўққизинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
Охирги саволга ўтайлик.
X
Стабилизациянинг бошланиши ва жаҳон револю- циясининг чўзилиб кетиши муносабати блан, партия ва совет қурилишимизнинг олдимизда турган энг катта қийинчиликларини, айниқса партия блан ишчилар син- фннинг, ишчилар синфи блан деҳқонларнинг ўзаро муносабатлари соҳасидаги энг катта қийинчиликларни кўрсатинг.


232
И. В. С Т А Л И Н
чиқдим. Капитализм стабилизациясининг роли шундан иборатки, у мазкур қийинчиликларни бирмунча кучай- тиради.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
233
сида интервенция хавфи блан боғлиқ бўлган қийинчи- ликлар ана шулардан келиб чиқади.
Бу қийинчиликнинг бошқа ҳамма қийинчиликлардан фарқ қиладиган алоҳида хусусияти шуки, уни .енгиш фақат бизга боғлиқ эмасдир, бизнинг мамлакатимиз ^блан бошқа барча мамлакатларнинг революцион ҳара- кати биргалашиб ҳаракат қилгандагина, уни тугатиш мумкин.
Иккинчи қийинчилик. Бу — пролетариат ва деҳқон- лар ўртасидаги зиддиятлар блан боғлиқ бўлган қийин- чиликлардан иборат. - Қишлоқдаги синфий кураш масаласини таҳлил қилганда, мен бу зиддиятлар ҳақида сўзлаган эдим. Айтилган гапларни такрорлаб ўтиришнинг ҳечбир зарурати йўқдир. Бу зиддиятлар деҳқончилик маҳсулотлари ва саноат молларининг нархлари юзасидан юргизилаётган сиёсат устида, қиш- лоқ хўжалик солиғи, қишлоқни идора қилиш ва шу кабилар устида бўлаётир. Бундаги хавф — ҳамжиҳат- лик ишини издан чиқаришдан ва деҳқонларга проле- тариат томонидан раҳбарлик қилиш идеясини барбод беришдан иборат. Шу хавф блан боғлиқ бўлган қийин- чилик ана шундан келиб чиқади.
Бу қийинчиликнинг аввалги қийинчиликдан фарқ қиладиган алоҳида хусусияти шуки, уни биз ички куч- ларимиз блан енгишимиз мумкин. Қишлоқда тутилган янги йўл — бу қийинчиликни енгиш учун зарур йўл- Дир.
Учинчи қийинчилик. Бу — Иттифоқимиз ичидаги миллий зиддиятлар бдан, «марказ» ва «чекка ўлкалар» Ўртасидаги зиддиятлар блан боғлиқ бўлган ’қийинчи- ликлардир. Бу зиддиятлар «марказ» блан «чекка ўлка- лар»нинг хўжалик ва маданий шароитларининг бирхил


234
И. В. С Т А Л И Н
эмаслиги заминида, «чекка ўлкалар»нинг «марказ»дан орқада қолганлиги заминида кучаймоқда. Агар бу соҳадаги сиёсий зиддиятларни аллақачон енгилган деб ҳисоблаш мумкин бўлса, у вақтда маданият ва хусусан хўжалик жиҳатдан бўлган зиддиятлар энди- гина вужудга келиб шакл олмоқда. Шунга кўра, уларни ҳали енгиш керак бўлади. Бунда икки хил хавф бор: бир томондан, Иттифоқнинг марказий муассаса- ларидаги улуғ давлатчилик кибри ва тўраларча ўз- бошимчалик хавфи бўлиб, бу муассасалар миллий республикаларнинг сўроқларига лозим даражада сез- гирлик блан э’тибор беришни истамайдилар ёки э’ти- бор берабилмайдилар, иккинчи томондан, республика ва областьларнинг «марказ»га нисбатан миллий ишонч- сизлик ва миллий биқиқлик хавфи бор. Миллий масала соҳасидаги қийинчиликларни енгиш йўли — ана шу хавфларга, хусусан бу хавфларнинг биринчисига қарши курашдан иборат.
Бу ҳийинчиликларнинг алоҳида хусусияти шуки, иккинчи қийинчилик сингари, буни ҳам Иттифоқнинг ички кучлари блан енгиш мумкин.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
235
тини мумкин қадар қисқартиш керак, бюрократизм ва буржуача айниган элементларни ундан доимо ҳайдаб туриш керак, партиянинг раҳбар кучларини давлат аппаратининг муҳим ўринларига жойлаштириш ва, шу равишда, давлат аппарати устидан партия раҳбарли- гини та’минлаш керак.
Бу қийинчиликнинг алоҳида хусусияти шуки, учинчи қийинчилик сингари, буни ҳам ўз кучларимиз блан енгишимиз мумкин.
Бешинчи қийинчилик. Бу — партия ташкилотлари ва касаба союзларининг ишчилар синфи кенг оммаси- дан, бу омманинг сўроқ ва талабларидан қисман узи- либ қолишлари хавфидан иборат. Бу хавф, ячейкалар ва фабзавкомларни ҳам қўшган ҳолда, бирқанча пар- тия ва касаба ташкилотлари органларидаги бюрократ элементларнинг та’сири зўрлиги орқасида пайдо бўл- моқда ва кенгаймоқда. «Қишлоққа юзингни ўгир» шиори муносабати блан сўнгги вақтларда бу хавф кучайди, бу шиор ташкилотларимизнинг э’тиборини шаҳардан қишлоққа, пролетариатдан деҳқонларга қаратди, шу блан бирга кўп ўртоқлар қишлоққа юз ўгирганда, пролетариатга орқа ўгириб туриш ярамас- лигини, «қишлоққа юзингни ўгир» шиорини фақатпро- летариат орқали ва пролетариат кучлари блан амалга ошириш мумкинлигини, ишчилар синфининг сўроқ ва талабларига э’тиборсиз қараш партия ва касаба таш- килотларининг ишчилар синфидан узилиб қолиш хав- фини фақат чуқурлаштириши мумкинлигини тушун- майдилар.
Бу хавфнинг аломатлари нимадан иборат?


236
И. В. С Т А Л И Н
сезгирлик блан қараш ва етарли э’тибор беришнинг йўқолишидир; иккинчидан, ишчиларда ўз қадри-қим- матларини ва ҳукмрон синф эканликларини сезиш ошганлигини, партия ва касаба ташкилотлари томони- дан идорада ўтириб бюрократларча қилинадиган муо- мала уларга ёт туюлишини ва бундай муомалани улар ҳазм қилаолмасликларини тушунмасликдир; учинчидан, ишчилар орасига бориб ўйламасдан фармойишлар бериш ярамаслигини, ҳозир асосий масала бундай «тадбир»лардан иборат бўлмай, балки бутун ишчилар синфининг ишончини партияга қаратиб олишдан ибо- рат эканлигини тушунмасликдир; тўртинчидан, ишчилар орасида дастлаб тушунтириш кампанияси ўтказмасдан туриб, кенг ишлабчиқариш кенгашлари ўтказмасдан туриб, унча-мунча кенг тадбирлар ўтказиш (масалан, тўқимачилик районида уч станокка ўтиш) мумкин эмас- лигини тушунмасликдир.
Ана шулар натижасида бирқанча партия ва касаба ташкилотларининг ишчил.ар синфи кенг оммасидан узилиб қолиши юз берди ва корхоналарда жанжаллар чиқди. Ма’лумки, тўқимачилик районида яқинда бўлиб ўтган жанжаллар бирқанча партия ва касаба ташки- лотларимизда шундай иллатларнинг ҳаммаси борли- гини очиб ташлади.
Қурилишимиз йўлларидаги бешинчи хавфнинг харак- терли хусусиятлари ана шулардир.


САВОЛЛАР ВА ЖАВОБЛАР
237
ячейкаларига кўчирмоқ ва уларни энг яхши партия ходимлари блан та’минламоқ керак.
Партия-касаба ташкилотларимизнинг амалий ишла- рида ишчилар синфининг сўроқ ва талабларига э’ти- бор ва чуқур мулоҳаза блан қараш кўпроқ бўлсин, бизнинг партия-касаба ташкилотларимизнинг амалий ишида бюрократларча расмиятчилик камроқ бўлсин, ишчилар синфининг ўз синфий қадри-қимматини сезишига сезгирлик блан қараш ва шунга яраша муо- мала қилиш кўпроқ бўлсин — вазифа ана шу.
Унинчи савол тўғрисидаги ran ана шу.
„Правда" №№ 139, 141,
142 ва 145; .
1925 йил 21, 24, 25 ва 28 июнь


238
Я. М. СВЕРДЛОВ НОМИДАГИ УНИВЕРСИТЕТГА
Асосий ва профессионал курсларнинг иккинчи чицариши муносабати блан
Свердлов университети оммага раҳбарлик қилиш соҳасига партия команда составини тайёрлаб чиқариш ишида энг кучли қуроллардан биридир.
Свердлов университети ташкил бўлгандан буён ўтган йиллар ичида партияга аллақанча актив ходимлар отрядини етиштириб берди, улар социалистик қури- лишнинг ҳамма фронтларида иш олиб бормоқдалар.
Ҳозир Университет партия ишига 214 студентдан иборат яна янги отрядни узатмоқда,— буларнинг кўп- чилиги ишчилардир.
Қурилиш соҳасида партия олдида мураккаб вази- фалар турган бир вазиятда бу отряднинг бажарадиган ишлари яхши натижа бермоғи учун,— бу отряд биз- нинг шароитимиздаги ба’зибир янги ҳолларни, ҳозирги пайтда ҳал қилучи аҳамиятга эга бўлган ба’зибир янги ҳолларни эсида тутмоғи лозим.
Бу қандай ҳоллар?


Я. М. СВЕРДЛОВ НОМИДАГИ УНИВЕРСИТЕТГА
239
сабабдан ҳам улар ўзларига нисбатан партия томони- дан янгича йўл тутилмоғини талаб қиладилар. Синфий издан чиққан ишчилар синфи энди бизда йўқ,— энди бу батамом ташкил топган том ма’нодаги пролетарлар синфидир, у маданий жиҳатдан ҳам, сиёсий жиҳатдан ^ам ўсган ва шу сабабдан партия томонидан кўп даража эпчиллик блан ва яхши ўйлаб раҳбарлик қилинмоғини талаб этадиган етук бир синфдир. Деҳ- қонлар тўғрисида ҳам шундай демоқ мумкин. Бу энди эски деҳҳонлар эмас, эски чиёнлар юрагини олиб қўйган ва собиқ помешчиклар еридан маҳрум бўлиб қолиш 'қўрқинчи ичида яшаган, ёки продраз- вёрстка тўсиғи блан руҳи тушиб кетган эски деҳқон- лар эмас. Бу — маданий жиҳатдан ўсган, помешчикни ва продразвёрсткани аллақачон эсидан чиқариб юборган, арзон товарларни ва ғаллага юқори нархни талаб 'қиладиган ҳамда партиянинг Советларни жон- лантириш ҳақидаги шиорини тўла фойдалана би- ладиган янги деҳқонлардир. Ҳозирги деҳқонларга нисбатан ниҳоят даражада эпчиллик блан иш олиб бормоқ керак,— ҳозир партиядан мана шу нарса та- лаб қилинади. Деҳқонларни яна пролетариат томонига оғдириб олмоқ керак,— ҳозир партиянинг вазифаси мана шунда.


240
И. В. С Т А Л И Н
оммасининг ишончини тўла тиклаш демакдир. Бундай ишонч бўлмаганида пролетариат раҳбарлиги ҳам бўл- майди, бундай раҳбарлик бўлмаганида пролетариат диктатураси ҳам бўлмайди. Шу сабабдан, деҳқонлар асосий оммасининг ишчилар синфига тўла ишончини тиклаш соҳасида иш олиб бормоқ керак,— партиянинг ва партия ходимларининг вазифаси ана шундан иборат.


Я. М. СВЕРДЛОВ НОМИДАГИ УНИВЕРСИТЕТГА
241
амалга оширадиган асосий синф ишчилар синфи экан- лигини эсда тутмоқ лозим, ишчилар синфи мамлакатда ҳақиқатан қанчалик раҳбар куч бўлар экан, фақат шундагина бу шиорнинг шунчалик амалга оширилмоғи мумкин бўлишини эсда тутмоқ лозим. Бизнинг жой- лЪрдаги партия ходимларимиз ишчилар синфининг беистисно ҳамма талабларига, хоҳ моддий ва хоҳ ма- даний талабларига, ниҳоятда э’тибор блан ва ниҳоят- да диққат блан қарашлари мутлақо зарур бир нарса эканлигини тушуниб олишлари кераклигининг сабаби ҳам мана шунда.
Уқишни битириб чиқаётган сизнинг отрядингизнинг вазифаси жойларда ўз ишларида шу ҳолларнинг ҳам- масини ҳисобга оли>б иш кўришдан иборатдир.
Сиз бу вазифани бажариш уддасидан чиқаолиши- пгизга аминман.
Олдда турган ишларингизда сизларга тўла муваф- фақият тилаб қолишга рухсат этингиз.
Қоммунистлик саломи блап
И. Сталин
Лравда'4 № 132, 1925 йил 13 июнь


242
ЯНА МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
Семачнинг мақоласи муносабати блан


ЯНА МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
243
айтиб ўтишга мажбурман. Агар Семич Коминтерн архивида сақланаётган ўз нутқидан цитаталар келти- риб, шу гапини исбот қилганида, албатта, яхши бўлар эди. Лекин у нима учуидир шундай қилмаган. Шу сабабдан Семич бажармаган ана шу ишни, унчалик ёқймли бўлмаса-да, аммо мутлақо зарур ишни унинг ўрнига мен бажаришга мажбурман.
Семичнинг ҳозирги позициясида ҳатто у РҚП(б) делегацияси тутган йўлга тўла қўшилганидан кейин ?;ам, ҳарҳолда анча-мунча мужмалликлар қолганлиги учун шундай қилиш зарурдир.
Мен Югославия комиссиясида сўзлаган нутқимда («Большевик»нинг 7-нчи сонига қаралсин40) * уч масала устида: 1) миллий масалани ҳал қилиш йўллари маса- ласи, 2) ҳозирги тарихий даврда миллий ҳаракатнинг ички социал мазмуни масаласи ва 3) миллий масалада халқаро моментнинг роли масаласи устида ихтилоф- лар борлиги тўғрисида гапирган эдим.
Мен биринчи масала тўғрисида гапириб, Семич «миллий масаланинг большевикларда қай тарзда қў- йилганлигининг асосий моҳиятини тўла тушуниб олма- ған», у миллий масалани революция тўғрисидаги уму- мий масаладан ажратиб қўяди ва, шундай қилиб, миллий масалани конституция масаласидангина иборат қилиб қўйиш йўлига тушиб кетади, деган эдим.
Шу гапларнинг ҳаммаси тўғрими?
Семичнинг Югославия комиссиясида (1925 йил 30 мартда) сўзлаган нутқининг қуйидаги жойларини ўқиб кўринг-да, ўзингиз баҳо беринг:
«Миллий масалани конституция масаласи қилиб қўйиш мУМкинми? Даставвал, назарий жиҳатдан бир қарайлик. Масалан, * Шу томнинг 78—85 бетларига қаралсин. Ред,


244
И. В. С Т А Л И Н
бир X давлатда уч миллат — Д, В ва С миллатлар яшайди деб фараз қилайлик. Бу уч миллат бир давлат ичида яшашни хоҳ- лайди. Шундай экан, ran нима устида боради? Шу давлатнинг ичидаги ички муносабатларни тартибга солиш устида боради, албатта. Демак, бу конституция йўли блан ҳал қилинадиган масаладир. Шу тариқа назарий жиҳатдан олганда, миллий масала конституция масаласидан иборат бўлиб қолади... Модомики, биз ана шу тариқа назарий жиҳатдан олганимизда миллий масалани конституция масаласи қилиб қўяр эканмиз, халқларнинг ўз тақ- дирларини ўзлари белгилаб, ажралиб кетишга қадар ҳақли экан- ликлари конституция масаласини ҳал қилишга боғлиқдир деб айтмоқ керак,— мен доимо шундай деб та’кидлаб келдим. Мен конституция масаласини фақат шу тахлитда қўяман».
Семичнинг нутқидан олинган бу жойлар алоҳида шарҳга муҳтож эмас, деб ўйлайман. Миллий масалани пролетар революцияси тўғрисидаги умумий масаланинг таркибий бўлаги деб қаровчи кишининг миллий маса- лани конституция масаласидан иборат қилиб қўяол- маслиги равшан бир нарса. Аксинча: миллий масалани пролетар революцияси тўғрисидаги умумий масаладан ажратган кишигина миллий масалани консититуция масаласидан иборат қилиб қўйиши мумкин.


ЯНА МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
245


246
И. В. С Т А Л И Н
қилмоқ учун, ҳукмрон синфни ағдариб ташламоқ учун • «революцион ҳаракат қилиш» эса — бу бошқа бир нар-! са, бу революцион йўл, революциянинг тўла ғалаба қозониш йўлидир. Бунда чуқур тафовут бор.
Мана шунинг учун ҳам Семичнинг миллий маса-: лани конституция масаласидан иборат қилиб ҳўйгани ^олда «революцион курашни» рўкач қилиши, Семич «миллий масаланинг большевикларда қай тарзда қўйил- ганлигининг асосий моҳиятини тўла тушуниб олмаган» деган гапимни рад қилмайди, балки тасдиқл-аб беради, деб ўйлайман, чунки у миллий масалани якка ҳолда олиб қарамасдан, балки революциянинг ғалаба қозо- ниши тўғрисидаги масала блан қаттиқ боғлаб туриб,1 революция тўғрисидаги умумий масаланинг бир бўлаги* деб қараш кераклигинй тушунмаган.
Буни уқдириб ўтиш блан бирга, мен Семичнинг шу масала устидаги хатоси тўғрисида бирон янгилик айт- дим демоқчи эмасман, албатта. Асло бундай демоқчи эмасман. Семичнинг бу хатоси тўғрисида ўртоқ Мануильский Коминтерннинг V конгрессидаёқ41 гапи- риб, бундай деган эди:
«Семич «Марксизм нуқтаи назаридан миллий масала» деган брошюрасида ва Югославия коммунистлар партиясининг органи «Радник»да э’лон қилинган бирқанча мақолаларида конституцияни қайтадан кўриб чиқиш учун курашни компартиянинг амалий шио- ри деб илгари суради, я’ни миллатларнинг ўз тақдирини ўзи бел- гилаш ҳуқуқларига доир масаланинг ҳаммасини аслда нуқул конституция масаласидан иборат қилиб қўяди» (V конгресснинг стенограммасига қаралсин, 596—597 бетлар).
Зиновьев ҳам шу хато тўғрисида Югославия комис- сиясида гапириб, бундай деган эди:
«Семич перспективасида кичкинагина нарса — революция етишмас экан», миллий масала, «конституция прсблемаси эмас.


ЯНА МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
247
балки революция проблемасидир» («Правда»нинг 83-нчи сонига қаралсин).
РКП(б)нинг Қоминтерндаги вакилларининг Семич хатоси тўғрисидаги мана шу ҳамма мулоҳазалари ҳеч- бир асосга эга бўлмаган тасодифий бир нарса бўлиши мумкин эмас. Шамол бўлмаса, дарахтнинг боши қи- мирламайди.
' Семичнинг биринчи, асосий хатоси ана шундан иборат.
Унинг бошқа хатолари бевосита шу асосий хато- дан келиб чиқади.
Иккинчи масала хусусида мен ўз нутқимда («Боль- шевик»нинг 7-нчи сонига қаралсин), Семич масалани аслда деҳқонлар масаласи деб истамайди»* деб айтган эдим.
«МИЛЛИЙ қарашни
Бу ran тўғрими?
Семичнинг Югославия комиссиясида сўзлаган нутқининг қуйидаги жойини ўқиб кўринг-да, ўзингиз баҳо беринг:
«Югославиядаги миллий ҳаракатнинг социал мазмуни нима- дан иборат?»— деб Семич савол беради. Шу ондаёқ жавоб бериб: «Бу социал мазмун серб капитали блан кроат ва словен капи- тали ўртасидаги рақобатли курашдан иборатдир» дейди (Семич- нинг Югославия комиссиясидаги нутқига қаралсин).
Словен ва кроат буржуазиясининг серб буржуази- яси блан рақобатчи бўлиб курашаётганлиги бунда ма’- лум роль ўйнамаслиги мумкин эмас, бунга ҳеч шак-шубҳа бўлиши мумкин эмас, албатта. Лекин шу нарса ҳам ҳеч шак-шубҳасизки, миллий ҳаракатнинг социал моҳияти турли миллат буржуазиясининг
* Шу томнинг 80 бетига қаралсин. Ред.


248
И. В. С Т А Л И Н


ЯНА МИЛЛИИ МАСАЛАГА ДОИР
249
масалани аслда деҳқонлар масаласи деб қараб бўл- майди. Бунинг аксича: агар миллий масала аслда деҳқонлар масаласи деб қаралар экан, миллий ҳара- катнинг социал моҳиятини турли миллат буржуазия- сининг рақобатчи бўлиб курашувидан иборат деб ^араб бўлмайди. Бу икки формула ўртасига тенглик аломати қўйиш ҳечбир мумкин эмас.
, Семич Сталиннинг 1912 йил охирида ёзилган «Марксизм ва миллий масала» деган брошюрасининг бир жойини рўкач қилади. Бу брошюраДа «юксалаётган капитализм шароитида миллий кураш буржуа синф- ларнинг ўзаро курашидир» дейилган. У, чамаси, бу блан ҳозирги тарихий шароитда миллий ҳаракатнинг социал моҳиятини та’рифловчи ўз формуласини тўғ- рига чиқармоқчи бўлиб уринаётганга ўхшайди. Лекин Сталиннинг брошюраси империалистик урушдан ол- дин, миллий масала марксистлар назарида ҳали умум жаҳон аҳамиятига эга масала бўлмаган вақтда, марк- систларнинг миллатлар ўз тақдирини ўзи белгилашга ҳақли деган асосий талаблари пртлетар революция- сининг бйр бўлаги деб эмас, балки буржуа-демокра- тик революциянинг бир бўлаги деб қаралаётган бир вақтда ёзилган эди. У вақтдан бери халқаро вазият- нинг тубдан ўзгарганлигини, бир томондан, уруш ва, иккинчи томондан, Россиядаги Октябрь революцияси миллий масалани буржуа-демократик революциянинг бир бўлакчаси бўлишдан пролетар-социалистик рево- люциянинг бир бўлакчасига айлантириб юборганлигини кўрмаслик кулгили бир нарса бўлар эди. Ленин 1916 йилнинг октябрь ойидаёқ ўзининг «Уз тақдирини Ўзи белгилаш тўғрисидаги мунозаранинг якунлари»42 Деган мақоласида миллий масаланинг миллатлар ўз 17
И. В. С т а л и н, том 7


250
И. В. С Т А Л И Н


ЯНА МИЛЛИИ МАСАЛАГА ДОИР
251
Семич миллий масалани қўйишдаги шу икки босқич ўртасидаги фарқнинг моҳияти ва аҳамиятини ҳали ҳам пайқаб олмаган бўлса керак.
Шунинг учун ҳам, менинг фикримча, Семичнинг миллий ҳаракатни аслда деҳқонлар масаласи деб қЗфамасдан, балки турли миллат буржуазиясининг рақобатига доир масала деб қарашга уруниши «мил- лий ҳаракатнинг ички кучига етарли баҳо бермаган- лиги ва унинг чуқур халқ ҳаракати, чуқур революцион ҳаракат эканлигини тушунмаганлигидир» («Больше- вик»нинг 7-нчи сонига қаралсин)*.
Семичнинг иккинчи хатоси шундан иборат.
Шуниси характерлики, Зиновьев Югославия комис- сиясида сўзлаган нутқида ҳам Семичнинг шу хатоси тўғрисида худди шундай фикрни айтади ва бундай дейди:
«Семичнинг, Югославияда деҳқонлар ҳаракатига буржуазия бошчилик қилмоқда, шунинг учун ҳам у революцион ҳаракат эмас, дейиши нотўғри» («Правда»нинг 83-нчи сонига қаралсин).
Бу фикрларнинг бир-бирига тўғри келиб қолиши тасодифий бир нарсами? Албатта, йўқ!
Яна такрор айгаман: шамол бўлмаса, дарахтнинг боши қимирламайди.
Ниҳоят, учинчи масала хусусида мен Семич «Югос- лавиядаги миллий масалани халқаро вазиятга ва Европада эҳтимол тутилган истиқболларга боғламас- Дан туриб талқин қилишга уринмоқда»** деган эдим.
Бу ran тўғрими?
* Шу томнинг 81 бетига қаралсин. Ред.
** Уша бетга қаралсин. Ред.
17*


252
И. В. С Т А Л И И
Ха, тўғри. Чунки Семич ўз нутқида халқаро вазият ҳозирги шароитда, айниқса Югославияга нисбатан миллий масалани ҳал қилишда энг муҳим фактор эканлиги тўғрисида ҳатто салгина ишора ҳам қил- мади. Югославия давлатининг ўзи икки асосий импе- риалистик коалициянинг қирпичод бўлиши натижасида таркиб топганлиги, Югославия ўз атрофидаги импери- алистик давлатларнинг қилаётган катта ўйинидан четга чиқиб кетаолмаслиги,— мана шуларнинг ҳам- маси Семичнинг э’тиборидан четда қолган. Семич хал- қаро вазиятда ма’лум ўзгаришлар бўлиб, бунинг орқа- сида миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга ҳақли эканликлари тўғрисидаги масала актуал-амалий масалага айланишини яхши биламан деб да’во қил- моқда, унинг бу да’восини энди, ҳозирги халқаро вазиятда, етарли эмас деб ҳисобламоқ керак. Ҳозир ran халқаро вазиятда ма’лум ўзгаришлар бўлиб, мил- латларнинг ўз тақдирини ўзи ҳал қилишга ҳақли экан- ликлари тўғрисидаги масаланинг эҳтимол ва узоқ келажакда актуал Масалага айланишида эмас, асло бунда эмас,— бунинг келажакда шундай бўлишини, лозим бўлган тақдирда, ҳатто буржуа-демократлар ҳам э’тироф қилишлари мумкин. Ҳозир ran бунда эмас, балки ran урушлар ва зўровонликлар натижасида тар. киб топган ҳозирги Югославия давлати чегараларини миллий масалани ҳал эт.ишнинг асосий нуқтасига ва .қонуний базасига айлантириб юбормасликдадир. Иккидан бири: ё миллатларнинг ўз та^дирини ўзи белгилашга ҳақли эканликлари, я’ни Югославия чега- раларини бутунлай ўзгартириш масаласи миллий про- граммага тиркаб қўйилган ва узоқ келажакдан кўзга аранг кўринадиган қўшимчадир, ёки миллий програм-


ЯНА МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР
253
^анинг асосидир. Лекин ҳарҳолда шу нарса аниқки, ўз тақдирини ўзи белгилаш тўғрисидаги модда Югос- давия компартияси программасининг бир вақтда ҳам қўшимчаси, ҳам асоси бўлиши мумкин эмас. Фикримча, Семич ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини ҳали ҳам миллий программага тиркаб қўйилган ва келажакда бўладиган қўшимча, деб ҳисоблаб юрса керак.
Шунинг учун ҳам Семич миллий масалани умумий халқаро вазият ҳақидаги масаладан ажратиб қўймоқ- да, шу сабабли унинг назарида ўз тақдирини ўзи бел- гилаш масаласи, я’ни Югославиянинг чегараларини ўзгартириш масаласи аслда актуал масала эмас, бал- ки қуруқ назарий масала бўлиб қолган, деб ўйлайман.
Семичнинг учинчи хатоси ана шундан иборат.
Шуниси характерлики, ўртоқ Мануильский ҳам Коминтерннинг V конгрессида қилган докладида Семичнинг шу хатоси тўғрисида худди шу фикрларни айтади:
«Семичнинг миллий масалани қўйишда тутган бутун асосий да’воси — пролетариат буржуа давлатини, бирқанча урушлар ва зўровонликлар натижасида шу давлатда пайдо бўлган чегаралар қандай бўлса*, шундайлигича олмоғи лозим деган фикрдир» (Коминтерн V конгрессининг стенограммасига қаралсин, 597 бет).
Икки фикрнинг мана шундай бир-бирига тўғри келиб қолишини тасодифий бир нарса деб бўладими? Албатта, бундай деб бўлмайди!
Яна бир марта айтаман: шамол бўлмаса, дарахт- нинг боши қимирламайди.
-^ольшевик" № 11—12
1925 иил 30 июнь.
И^о: И.Сталин.
* Курсив меники. И. Ст.


254
ШАРҚДАГИ
РЕВОЛЮЦИОН ҲАРАКАТ ТЎҒРИСИДА
„Ници-Ници“ япон мухбири Фусе жаноблари блан бўлган мусоҳаба
ФУСЕ ЖАНОБЛАРИНИНГ САВОЛЛАРИ ВА И. В. СТАЛИННИНГ ЖАВОБЛАРИ
1-нчи савол. Япон халқи Шарқ халқлари ичида энг олдинга кетган халқ бўлиб, Шарқ халқлари озодлик ҳаракатининг муваффақият қозонмоғига ҳаммадан кўра кўпроқ манфаатдордир. Бу улуғ ишда — қул қилинган Шарқ халқларини Ғарб давлатларининг империализми бўйинтуруғи остидан озод қилиш ишида япон халқи СССР блан бажонудил иттифоқ бўлур эди. Аммо шу блан бир даторда капиталистик давлат бўлган Японияга ба’зан, Ғарб давлатлари блан бир сафда туриб, бу озодлик ҳаракатига дарши боришга тўғри келади. (Масалан: Англия-Япония иттифоқи, бу иттифоққа биноан, Япония Англиянинг Ҳиндистон- даги ис’ёнчиларга қарши курашига ёрдам қилганлиги, шунингдек Япониянинг Шанхайда бўлиб ўтган сўнгги ҳодиса вақтида Англия, Америка ва Франция блан бирлашиб, Хитой ишчиларига қарши ҳаракат қилган- лиги.)


ШАРҚДАГИ РЕВОЛЮЦИОН ҲАРАКАТ ТУҒРИСИДА
255
дият орқасида туғилган бу қийин ҳолдан қутилиш чораси, Сизнинг фикрингизча, қандай бўлиши мумкин?
Жавоб. Япон халқи Шарқ халқлари ичида энг олдинга кетган халқ эканлиги, у эзилган халқлар озодлик ҳаракатининг муваффақият қозонмоғига ман- фаатдор эканлиги тўғри. Япон халқининг Совет Иттифоқи халқлари блан иттифоқи Шарқ халқларинй оз,одликка чиқариш ишида ҳал қилучи бир қадам бў- лур эди. Бу иттифоқ мустамлакачи катта империялар тугашининг бошланиши нишони, жаҳон империализми тугашининг бошланиши нишони бўлур эди. Бу иттифоқ енгилмас бир иттифоқ бўлур эди.
Лекин шуниси ҳам тўғрики, Япониянинг давлат ва ижтимоий тузуми япон халқини империализм йўлига итаради, уни Шарқ халқларини озодликка чиқариш қуролига эмас, балки қул қилиш қуролига айланти- ради.
Сиз сўрайсизки: бир томондан, япон халқининг манфаати ва, иккинчи томондан, Япониянинг давлат ва ижтимоий тузуми ўртасидаги бу зиддиятдан қути- лишнинг чораси нима?
Чораси битта: Япониянинг давлат ва ижтимоий тузилишини япон халқининг туб манфаатларига муво- фиқ ва ярашадиган қилиб ўзгартирмоқдир.
Россия бир вақтлар Шарқ халқлари учун даҳшат эди, ҳарқандай озодлик ҳаракатини бостиручи жандарм эди. Россиянинг озодлик ҳаракатини бостиручи жан- Дармликдан чиқиб, бу ҳаракатнинг дўсти ва байроқдо- рига айланганининг сабаби нима? Сабаби фақат шуки, Россиянинг давлат ва ижтимоий тузуми ўзгартирилди.


256
И. В. С Т А Л И Н
орқасида кўп асрлар орқада қолиб кетган эдилар ва фақат революциядан кейингина ўзларидаги саноат, қишлоқ хўжалиги, маданият ва ҳоказоларини мустақид суратда тараққий қилдириш ҳуқуқига эга бўлдилар.
ОССРнинг бу Шарқ халқларига СССРнинг бошқа' халқлари блан бирхил маданий даражада бўлмоц учун, Сизнинг фикрингизча, тахминан қанча йил керак бўлади?
Жавоб. Сиз сўрайсизки: Совет Иттифоқининг Шарқ халқларига Совет Иттифоқининг бошқа халқлари блан бирхил маданий даражада бўлмоқ учун тахминан қан- ча йил керак бўлади?
Айтиш қийин. Бу халқларнинг маданий тараққиёт сур’ати жуда кўп ички ва ташқи шароитга боғлиқ. Умуман, мен шуни айтишим керакки, тараққиёт сур’- ати тўғрисида олдиндан тусмоллаб айтилган гаплар ҳечқачон аниқ бўлмайди, ran неча йил ўтиши устида борганда айниқса аниқ бўлмайди. Бу мамлакатлар маданий тараққиётини осонлаштирган асосий ентиллик шундан иборатки, бу тараққиётни тўсиб турган асосий ғовлар,— чоризм, рус империализми, марказнинг чекка ўлкаларни эксплуатация қилиш режими сингари асо- сий ғовлар,— аллақачон йўлдан олиб ташланган. Бу ҳол Совет Иттифоқи Шарқ халқларининг маданий тарадқиётига жуда катта мадад - беради. Лекин бу асосий енгилликдан нечоғлиқ тўлиқ фойдаланилиши,— бу энди Шарқ халҳларининг ўзларига боғлиқ ва, ҳам- мадан бурун, совет революцияси бўлган чоқда бу халқларнинт маданий тараққиёти қай даражада бўл- ганлигига боғлиқ.
Ҳарҳолда бир нарсани ҳечбир иккиланмасдан айт- моқ мумкин:


ШАРҚДАГИ РЕВОЛЮЦИОН ҲАРАКАТ ТУҒРИСИДА
257
Совет Иттифоқининг Шарқ халқлари энг «озод» ва энг «маданий» капитализм режими даврида эга бўлишлари мумкин бўлган имкониятларга қараганда, ҳозирги тараққиёт шароитида ўз миллий маданиятла- рини тезда ҳартомонлама тараққий қилдириш учун ғоят катта имкониятларга эгадирлар.
3-нчи савол. Сиз, қул қилинган Шарқ халқлари миллий-озодлик ҳаракатининг Ғарбдаги олдинга кет- ган мамлакатлар пролетар ҳаракати блан ҳамжиҳат бўлиши жаҳон революцияси ғалабасини та’мин этади, дейсиз. Бизда, япон халқида, «Осиё осиёлилар учун» деган шиор бор. Сиз биздаги интилиш блан Шарқ мустамлака мамлакатларига нисбатан сизнинг тутган революцион тактикангиз ўртасида умумийлик бор деб билмайсизми?
Жавоб. Сиз сўрайсизки: «Осиё осиёлилар учун» деган шиор блан Шарқдаги мустамлака мамлакат- ларга нисбатан большевикларнинг тутган революцион тактикаси ўртасида умумийлик йўқми?
Модомики, «Осиё осиёлилар учун» деган шиор Ғарб империализмига қарши революцион урушга да’ват қилиш ма’носини билдирар экан, бу ўринда ана шу ма’нода — фақат ана шу ма’нодагина шубҳасиз уму- мийлик бордир.


258
И. В. С Т А Л И Н
бўлаберади деб ҳисоблайдиган кўринади. Иккинчидан, бу шиор Осиё ишчилари кўнглига Европа ишчиларига ишончсизлик блан қараш туйғусини жо қилади, Осиё ишчиларини Европа ишчиларидан бегона қилади, улар ўртасидаги интернационал алоқани узади ва, шундай қилиб, озодлик ҳаракатининг туб негизларини еми- ради.
Большевикларнинг революцион тактикаси ёлғиз Ғарб империализмигагина қарши қаратилган бўлмай, балки умуман империализмга, шу жумладан Шарқ империализмига ҳам қарши қаратилгандир. Бу так- тика Осиё ишчиларининг Европа ва Америка мамла- катлари ишчилари блан интернационал алоқасини сусайтиришга эмас, балки бу алоқани кенгайтириш ва мустаҳкамлашга қаратилгандир.
Шу сабабдан, кўриб турибсизки, бу ерда умумий- ликдан ташқари, яна бошқа нуқталар ҳам, я’ни «Осиё осиёлилар учун» деган шиор блан большевикларнинг Шарқдаги тактикаси ўртасида бир-биридан тубдан ажраладиган нуқталар ҳам бор.


И. В. С Т А Л И Н
259
қазийди» деган эди. Сиз Хитой, Ҳиндистон, Эрон, Миср ва бошқа Шарқ мамлакатларида тобора тез-тез бўлиб турган воқиалар Ғарб давлатларининг ўз.и Шарқ- да ўзига қазиган чуқурга ўз-ўзини кўмадиган чоҳ яқинлашиб қолганининг нишонаси деб ҳисоблайсиз- ми-йўқми?
Жавоб. Сиз сўрайсизки: мен Хитой, Ҳиндистон, Эрон, Миср ва бошқа Шарқ мамлакатларида револю- цион ҳаракатнинг кучайиб бориши Ғарб давлатлари- нинг ўзи Шарқда ўзига қазиган чуқурга ўз-ўзинн кўмадиган чоқ яқинлашиб қолганлигининг нишонаси деб ҳисоблайманми-йўқми?
Ҳа, шундай деб ҳисоблайман. Мустамлака мам- лакатлар империализмнинг асосий орқа томонидир. Бу орқа томоннинг революционланиши империализмни ёлғиз орқа томондан маҳрум бўлиши ма’носидагина емириб қолмай, уни яна шу ма’нода ҳам емирадики, Шарқнинг революционлашиши Ғарбда революцион кризиснинг кескинлашувида ҳал қилучи омил бўлади. Икки томондан — ҳам орқа томондан, ҳам олд томон- дан ҳужум қилинган империализм ўзини ҳалокатга маҳкум деб иқрор қилишга мажбур бўлади.
„Правда" № 150, 1925 йил 4 июль


260
ЎРТОҚ ЕРМАКОВСКИЙГА ХАТ
Уртоқ Ермаковский!
Кечикиб жавоб бераётганим учун қаттиқ узр сў- райман. Мен икки ой отпускада юриб, Москвага кеча қайтдим ва фақат бугунгина Сизнинг хатингиз блан танишиб чиқаолдим. Кеч бўлса ҳам ҳечдан яхши, деган ran бор-ку, охир.


УРТОҚ ЕРМАҚОВСҚИИГА ХАТ
261
империализм даврида илгари сурди ва улар фақат цмпериализм даврида илгари сурилиши мумкин эди. Пенинизм империализм даврининг марксизмидир, лени- низм — империализмдан бурунги даврда ташкил топ- ган марксизмнинг янада ривожлантирилишидир, дейи лишининг сабаби ҳам, жумладан, ана шу. Энгельснинг гениаллиги нечоғлиқ кучли бўлишига қарамай, у моно- полистик капитализмдан бурунги даврда, ўтган аср- нинг қирқинчи йилларида ўзининг «Коммунизм прин- циплари»43 ни ёзган вақтида, ҳали бўлмаган ва фақат кейин, монополистик капитализм даврида туғилган нарсани кўриши мумкин эмас эди. Иккинчи томондан, Энгельс вафотидан кейин, империализм даврида ту- ғилган нарсани гениал марксист бўлган Ленин кўр- маслиги мумкин эмас эди. Ленин блан Энгельс ўрта- сидаги тафовут уларни бир-биридан айириб турадиган икки тарихий давр ўртасидаги тафовутдир.


262
И. В. С Т А Л И Н
капитализмдан бурунги капитализмни анализ қилиш асосига қуради. Троцкий эса ҳозирги даврни анализ қилмайди, балки ундан кўз юмади, ўтган асрнинг қир- қинчи йилларида эмас, балки йигирманчи асрда, импе- риализм даврида яшаб турганлигини унитади, шу тариқа у айёрлик ишлатиб, XIX аср қирқинчи йиллари- нинг Иван Ивановичи бурнини XX аср бошларидаги Иван Никифорович иягига келтириб ёпиштиради, у афтидан, ана шундай қилсам тарихни алдаб қўярман, деб ўйласа керак. Бу бир-бирига батамом қарама- қарши икки метод «Троцкий назариясининг Энгельс та’лимоти блан бирдайлиги» тўғрисида ran бўлиши учун асос бермаса керак, деб ўйлайман.
Коммунистлик саломи блан И. Сталин
15.IX. 25 йил
Бирин ш. маргг.а босилди


263
АГИТПРОПЛАР
КЕНГАШИ ҚАТНАШЧИЛАРИ БЛАН СУҲБАТ
1925 йил 14 октябрь
Савол. Коминтерн конгрессидан кейин ўтган вақт мобайнида капитализм стабилизациясида бирон ўзга- риш воқи’ бўлдими?
Жавоб. Бизда партия доираларида одатда икки стабилизация тўғрисида: капитализм стабилизацияси тўғрисида ва совет тузуми стабилизацияси тўғрисида гапирилади. Капитализм стабилизацияси — капита- лизм кризисининг бирқадар вақтинча юмшаши ва шу блан бирга капитализмнинг муросага келолмайдиган ички зиддиятлари ўсиб бориши демакдир, бу зиддият- ларнинг кучайиши капитализмни янги, навбатдаги кризисга олиб келмоғи лозим. Бу соҳада қандайгина ўзгаришлар воқи’ бўлмасин, янги кризис бўлмай қол- майди. Совет тузуми стабилизаниясига келганда эса, У тобора ўсиб бораётган сур’ат блан тараққий қилиб, мамлакатимизда социализм кучларини жипслаштир- Моқда ва капиталистик элементларни илдизидан қў- п°рмоқда. Мамлакатимиз социалистик элементлари- Нинг капиталистик элементлар устидан тўла ғалаба Қ°зониши яқин йиллар ичида ҳал бўладиган масала- Аир, бу шубҳасиз.


264
И. В. С Т А Л И Н
Савол. Ғарбдаги касаба союзларида ўсаётган сўл ҳаракат пролетариатнинг ба’зибир қисмини комму- нистик партиялардан йироқлашишга олиб бормай- дими?
Жавоб. Йўқ, олиб бормаслиги лозим. Аксинча, ка- саба союзларининг сўлланиши ишчилар ҳаракатида коммунистик партияларнинг та’сирини кучайтирмоғи лозим. Социал-реформистларнинг ишчилар ҳаракати- даги кучи социал-демократик партиялар шулар қўли- да бўлганлигидангина эмас ва ҳатто муҳими ҳам бу эмас, балки уларнинг кучи асосан шундаки, улар иш~ чиларнинг касаба союзларига таянадилар. Улар шу таянчдан маҳрум қилинган ҳамон ҳавода муаллақ бўлиб қоладилар. Касаба союзларининг сўлланиши ка- саба союзларига уюшган ишчиларнинг кўпчилик қисми эски, реформист раҳбарлардан йироқлашабошлаган. лигини ва янги, сўл раҳбарлар қидирабошлаганлигини билдиради. Қоммунистик партияларнинг хатоси шун- даки, улар бу самарали процессни тушунмайдилар ва социал-демократиядан сўллашаётган ишчиларга қўл узатиш ва уларнинг ботқоқликдан чиқиб олишларига ёрдамлашиш ўрнига, уларни хоинлар деб сўкадилар ва уларни ўзларидан четлатадилар.


АГИТПРОПЛАР ҚЕНГАШИ ҚАТНАШЧИЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 265-
ража юқори туриши фактининг сабаби ҳам, жумладан, ана шунда. Ғарбда батамом бошқача бир ҳолни кўра- миз. У ерда касаба союзлари ишчилар синфининг сиёсий партиясидан анча илгари вужудга келди. Касаба союзлари ишчиларни ишташлашларга бошлаб борган, капиталистларга қарши курашда уларни уюштирган ва ўз манфаатларини ҳимоя қилишда уларга ёрдам- лаШган вақтларда у ерда ҳали партия йўқ эди. Бугина эмас, у ерда партиялар касаба союзларидан келиб чиқ- ди. Ғарбда касаба союзларининг омма ўртасидаги обрўси партияга қараганда кўп даражада катта экан- лиги фактининг сабаби ҳам, жумладан, ана шунда. У ердаги касаба союзлари ва уларнинг раҳбарлари ях- шими-ёмонми, лекин ҳарҳолда шу нарса равшанки, касаба союзларини ишчилар ўзларининг капиталист- ларга қарши қал’алари деб ҳисоблайдилар. Касаба союзларининг реформист йўлбошчиларини фош қилиш- да бу хусусиятларнинг ҳаммасини ҳисобга олмоқ зарур/ Касаба союзларининг реформист йўлбошчиларини сў< киш ва уларга нисбатан ёмон лақаблар тақиш блан бу ерда ишга ёрдам қилиб бўлмайди,— аксинча, ишчилар-. да, сўкиш вд ёмон лақаблар тациш блан ran бу ерда ярамас раҳбарларни олиб ташлаш устида эмас, балки касаба союзларини вайрон қилиш устида бормоқда, Деган таассурот туғдириши мумкин, холос.
Савол. «Утасўллар» бартараф қилиниши муносаба- ТИ блан герман компартиясининг аҳволи қандай?
Жавоб. Шубҳа йўқки, «ўтасўлларнинг» бартараф Қилинганлиги герман компартиясининг аҳволини ях- шилади. «Утасўллар» — ишчилар синфига ёт киши- лардир. Рут Фишер блан Масловнинг44 Германия HUh чилар синфи блан қандай алоқаси бўлиши мумкйн?
И. В. Стали и, том 7


266
И. В. С Т А Л И Н
«Утасўллар» бартараф қилинганлиги натижасида иш- чилар орасидан компартиянинг янги йўлбошчилари етишиб чиқди. Бу— Германия ишчилар ҳаракати учун катта фойда бўлди.
Савол. Германия блан тузилган битим муносабати блан СССРнинг янги ориентацияси мўлжалланадими?
Жавоб. йўқ. Бизнинг ориентациямиз битта бўлиб келди ва шундай бўлиб қолади: биз СССРга ва унинг мамлакатимиз ичида ҳам, ташцарисида ҳам муваффа- қият қозониб боришига ориентация қиламиз. Бизга бошқа ҳечқандай ориентация керак эмас. Қандайгина битимлар тузилмасин, улар бу ишга ҳечқандай ўэга- риш киритаолмайди.
Савол. Бизнинг кенг омма ўртасида олиб боради- ган партия ишимизнинг асосий методи нимадан ибо- рат?


АГИТПРОПЛАР КЕНГАШИ ҚАТНАШЧИЛАРИ БЛАН СУҲБАТ 267
наткашлар оммасининг активлиги ўсган ҳозирги ша- роитда бирдан-бир тўғри иш методидир.
Савол. Яқинда бўладиган партия с’езди муносабати блан агитация-пропаганда бўлимлари қайси масала- ларга э’тибор бермоқлари лозим?
Жавоб. Биринчвдан, мамлакатимизни индустриялаш масаласига, иккинчидан, деҳқонлар масаласига э’ти- -бор бермоқ лозим. Биринчи масалада мамлакатимиз- нинг иқтисодий мустақиллигини сақлаб қолишда асосий восита индустриялаш эканлигини, индустриялаш бўлмаса, мамлакатимиз жаҳон капиталистик система- нинг қўшимчасига айланиб кетиш хавфи остида қоли- шини алоҳида уқдирмоқ лозим. Иккинчи масалада ишчилар синфи блан деҳқонлар ўртасидаги ҳамжи- ҳатликни, саноат блан деҳқон хўжалиги ўртасидаги ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш проблемаси теварагида ишларни қизитиб юбормоқ лозим, чунки бундай ҳам- жиҳатлик бўлмаганда мамлакатимизда социализмни қуриб тугаллаш мумкин эмас.
Савол, Партиянинг ўсиши ва бу ўсишни тартибга солиш зарурлиги муносабати блан қандай проблема- лар туғилади?


268
И. В. С Т А Л И Н
нуқсонларни тугатмоқ учун, ба’зи ўртоқларимизнинг партияни сон жиҳатидан ўстиришга ҳаддан ташқари берилиб кетишларига хотима бермоқ керак, партияга ёппасига ёпирилиб киришларни тўхтатмоқ лозим ва бундан буён партияга жуда текшириб янги а’золар олиш — бир қоида қилиб олинмоғи лозим. Бу, би- ринчидан. Иккинчидан, партиянинг янги а’золарининг сиёсий онг даражасини лозим даражага кўтармоқ учун улар ўртасида зўр бериб сиёсий ўқишни уюштир- моҳ керак.
Савол. Партиясиз деҳқонлар оммаси блан алоқани бизга ҳозир кўпроқ та’минлаб бераоладиган нарса нима: дех.қонларни партияга тортишми ёки партия ат- рофида партиясизлар активи яратишми?
Жавоб. Бизга униси ҳам, буниси ҳам керак. Қиш- лоқда деҳқонлар орасидан партиявий руҳда уюшган ма’лум миқдордаги кишиларга эга бўлмайтуриб, пар- тиямиз атрофида партиясиз деҳқонлардан кенг ак- тив яратиш жуда қийиндир. Партиясиз деҳқонлардан кенг активга эга бўлмайтуриб, қишлоқда жиддий партия ташкилотлари тузиш яна ҳам қийиндир, чунки партия ташкилотлари одатда шундай актив ҳисоби- дан тузилади. Лекин ҳарҳолда партиясиз деҳқонлар- дан кенг актив яратиш муҳимроқ вазифадир.


ЛГИТПРОПЛАР КЕНГАШИ ҚАТНАШЧИЛЛРИ БЛАН СУҲБАТ 269
эди. Бу—раҳбарликнинг асосий қонунларидан бири- дир.
Ленин чақириғи вақтида партияга бирнеча кун ичи- да 200 минг янги а’золар, ишчилар синфининг энг ях- ши фарзандлари кирганлиги эсингиздами? Бу 200 минг киши қаердан келган эди? Улар бизнинг партиямизга хайрихоҳ бўлган партиясиз ишчилар кенг акгиви са- фидан келиб кирган эди.
Демак, партиясиз актив шундай бир муҳитки, пар- тия шу муҳитнинт шираои блан яшайди ва ўсади. Бу фикр ёлғиз ишчилар синфига нисбатан тўғри бўлиб қолмай, балки меҳнаткаш деҳқонларга нисбатан ҳам тўғридир.
Савол. Саноатни кенгайтиришда концессиядан қан- дай реал нарса кутилади?
Жавоб. Ленин бизда концессиялардан ҳечқандай натижа чиқмади, деб айтган эди. Лениннинг бу сўз- ларини биз ҳозир қўлимиздаги янги далиллар блан тасдиқлаш имкониятига эгамиз. Биз ҳозир тўла ишонч блан, концессиялар учун бизнинг мамлакатимизда ҳечқандай перспектива йўқ, деяоламиз. Биздаги са- ноат ишлабчиқаришининг ялпи системасида концессия саноатининг салмоғи жуда арзимаган бир миқдорни ташкил этади, шу блан бирга бу миқдорнинг нульга айланиш тенденцияси бор, бу фактдир.
Биринчи марта босилди


270
КОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА
„Комсомольская Правда“ редакцияси томонидан берилган саволларга жавоблар
I
Совет Иттифоқининг ҳозирги халқаро ва ички аҳ- воли комсомолга асосан қандай вазифалар юклайди?
Савол жуда умумий тарзда қўйилганлигидан жавоб ҳам фа^ат умумий бўлиши мумкин. Совет Иттифоқининг ҳозирги халқаро ва ички аҳволининг комсомолга юклайдиган вазифаси асосан шуки, ком- сомол барча мамлакатлардаги эзилган синфларнинг революцион ҳаракатига ва Совет Иттифоқи пролета- риатининг социализм қуриш учун, пролетар давлати- нинг озодлиги ва мустақиллиги учун курашишга ишда ҳам сўзда ёрдам кўрсатиши лозим. Броқ, бундан чиқа- диган хулоса шуки, комсомол ўзининг бутун ишида Коммунистик Интернационалнинг ва Россия комму- нистлар партиясининг берган раҳбарлик кўрсатмала- рига амал қилгандагина ўзининг мана шу умумнй вазифасини бажараолади.
II


КОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТУҒРИСИДА
271
революцион истиқболдан ажралиб қолиш) ва партия раҳбарлигини камситиш, я‘ни «Саволлар ва жавоб- лар» деган брошюрада кўрсатилган хавфлар муноса- бати блан комсомол олдида қандай вазифалар туради?
Қисқа қилиб айтганда, комсомолнинг бу соҳадаги вазифалари — ишчи-деҳқон ёшларимизни ленинизм ру- қида тарбиялашдан иборат. Ешларни ленинизм руҳида тарбиялаш нима демак? Бу, биринчидан, мамлакати- мизда социалистик қурилишнинг ғалаба қозониши тамоман мумкин ва зарур деган онгни уларга сингди- риш демакдир. Бу, иккинчидан, ишчи давлатимиз халқаро пролетариатнинг фарзанди, у барча мам- лакатларда революцияни кенгайтириш базаси, рево- люциямизнинг узил-кесил ғалабаси халқаро пролета- риатнинг иш.и, деган ишончни унда мустаҳкамлаш демакдир. Бу, учинчидан, ёшларни Россия коммунист- лар партиясининг раҳбарлигига ишонч руҳида тарбия- лаш демакдир. Комсомолда шундай кадрлар, шундай актив яратиш лозимки, улар ёшларни худди мана шу руҳда тарбия қилаоладиган бўлсинлар.
Комсомоллар қурилишнинг ҳамма соҳаларида: сано- атда, қишлоқ хўжалигида, кооперацияда, Советларда, маданий-оқартиш ташкилотларида ва шу сингарилар- да иш олиб бормоқдалар. Ҳарбир комсомол-актив қу- рилишнинг ҳамма соҳаларида кундалик и-шини сониа- листик жамиятни қуриб тугаллаш истиқболи блан боғлаб бориши лозим. У, ўзининг кундалик ишини мана шу истиқболни вужудга чиқариш руҳида ва йўлида олиб бора билиши керак.
Комсомоллар жуда • хилма-хил миллатларнинг ишчи ва деҳқонлари орасида иш олиб борадилар.


272
И. В. С Т А Л И Н
Комсомолнинг ўзи ўзига хос бир Интернационалга ўх- шайди. Бунда комсомолнинг миллий составигина эмас, шу блан бирга бутун дун’ё пролетар Интернационали- нинг энг муҳим отрядларидан бири бўлган РКП(б)га комсомолнинг бевосита ёндашув факти ҳам роль ўй- найди. Интернационализм комсомолнинг ишига сингиб киручи асосий идеядир. Унинг кучи шундадир. Унинг қуввати шундадир. Интернационализм руҳи комсомол устида доимо парвоз қилиб юриши керак. Мамлакати- миз пролетариатининг курашидаги муваффақиятлари -ва муваффақиятсизликлари комсомол а’золарининг онгида халқаро революцион ҳаракатнинг муваффақият- лари ва муваффақиятсизликлари блан боғланиши ло- зим. Комсомол а’золари бизнинг революциямизга асл мақсад деб эмас, балки ҳамма мамлакатларда проле- тар революциясининг ғалабаси учун восита ва таянч деб қарашга ўрганишлари лозим.
Комсомол расман партиясиз ташкилотдир. Аммо у шу блан бирга коммунистик ташкилотдир. Бу — рас- ман ишчи ва деҳқонларнинг партиясиз ташкилоти бўл- ган комсомол шу блан бирга партиямизнинг раҳбар- лиги остида ишлаши лозим демакдир. Ёшларнинг партиямизга ишончини та’минлаш керак, комсомолда партиямизнинг раҳбарлигини та’минлаш керак,— вази- фа шу. Партия раҳбарлигини та’мин қилиш комсомол- нинг ҳамма ишида энг муҳим ва асосий нарса эканиии комсомол а’зоси эсда тутиши керак. Бундай раҳбар- лик бўлмаган тақдирда комсомол ўзининг ишчи- деҳқон ёшларини пролетариат диктатураси ва ком- мунизм руҳида тарбиялаш каби аоосий вазифасини бажараолмаслигини комсомол а’зоси эсда тутиши лозим.


КОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТУҒРИСИДА
273
111
Ҳозирги вақтда комсомолнинг ўсиши ҳақидаги масала қандай қўйилиши керак: бундан буён ҳам асо- сан ўз сафига ишчи, батрак, камбағал ёшларининг ҳаммасини ва ўрта деҳқон ёшларининг энг яхши қис- мини жалб этиш йўлини давом этдириш керакми, ёки бунгача Союзга олинган ёшлар оммасини мустаҳкам- лаш ва тарбиялаш ишига кўпроқ этибор бериш керакми?
Е ундай, ё бундай дейиш ярамайди. Унисини ҳам қилиш керак, бунисини ҳам. Комсомолга мумкин қа- дар ҳамма ишчи ёшларни ва қишлоқ камбағаллари блан ўрта деҳқонларнинг энг яхши элементларини тор- тиш керак. Аммо шу блан бирга, комсомолнинг янги а’золарини тарбиялаб комсомол активи қилиб етишти- ришга кўп э’тибор бермоқ лозим. Пролетар ядросини кучайтириш комсомолнинг навбатдаги энг мух.им вазифасидир. Шу вазифаларнинг бажарилиши комсо- молнинг тўғри йўлдан боришига кафилдир. Аммо ком- сомол фақат ишчи ёшлар ташкилотигина эмас. Ком- сомол ишчи-деҳқон ёшларининг ташкилотидир. Шунинг учун пролетар ядросини кучайтириш блан бирга, деҳ- қон ёшларнинг энг яхши элементларини тортиш, ком- сомолнинг пролетар ядроси блан унинг деҳқон қисми ўртасида мустаҳкам иттифоқни та’минлаш йўлида ишлаш лозим. Бусиз комсомолда пролетар ядросининг деҳқон ёшларга. нисбатан раҳбарлик қилиши мумкин эмас.
IV


274
И. В. С Т А Л И Н
ёшларнинг доимий составдан иборат вакиллар маж- лисларини ташкил этабошладилар. Бу мажлисларнинг роли комсомол раҳбарлиги остида деҳқон ёшлар акти- вини, асосан ўрта деҳқон ёшлар активини бирлашти- ришдан иборатдир, шундай йўл тутилиши тўғрими ва бунда вакиллар мажлисларининг ўзига бирхил партия- сиз деҳқон ёшлар союзларига айланиб кетиши ва ўзи- ни бизнинг ёшлар союзимизга қарши қўйиши мумкин- лиги хавфи йўқми?
Бундай йўл тутиш, менимча, нотўғри. Нима сабаб- дан? Бунинг сабаби қуйидагилардан иборат.
, Биринчидан, бунда ўрта деҳқондан аллақандай қўрқиш, ўрта деҳқон ёшларини ўзидан узоқлатиш, <!ундан қўл силтаб қутилишга урунишлик бор. Бундай интилиш тўғрими? Албатта, йўқ. Биз ўрта деҳқон ёшларини ўзимиздан узоқлатиш эмас, балки уларни ўзимизга, комсомолга яқинлаштиришимиз керак. Фақат шундай йўл блангина ўрта деҳқон ёшларини ишчи- ларга ишониш, комсомолнинг пролетар ядросига ишо- яиш, партиямизга ишониш руҳида тарбиялаш мумкин.


КОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТУҒРИСИДА
275
маслигимиз мумкин эмас. Айниқса ҳозирги вазиятда, айниқса тараққиётимизнинг ҳозирги шароитида шун- дай бўлиниб кетиш бизга керакми? Албатта, керак эмас. Аксинча, ҳозир бизга деҳқон ёшларини комсо- молнинг пролетар ядросидан узоқлатиш эмас, балки унга яқинлаштириш, уларни бир-бири блан нифоқ эмас, балки мустаҳкам иттифоқ қилиш лозим.
Учинчидан. Урта деҳқон ёшларининг вакиллар мажлисларяни тузишга ишчи ва деҳқон хотин-қиз ва- килалар мажлнсларининг борлигини баҳона қилиб кўрсатиш ярамайди. Қомсомолдан иборат ўзларининг алоҳида ташкилотларига эга бўлган ишчи-деҳқон ёш- ларини ўзларининг айрим ташкилотларига эга бўлма- ган ишчи ва деҳқон хотин-қизлар блан бир қаторга қўйиш ярамайди. Шунингдек, ўрта деҳқон ёшларини ишчилар синфининг бир бўлагини ташкил қилган ишчи хотин-.қизлар блан аралаштириш ҳам ярамайди. Урта деҳқон ёшлари вакиллар мажлисларининг бўлиши ёшлар союзи учун хавф туғдиради, ҳолбуки ишчи ва деҳқон хотин-қиз вакилалар мажлисларининг бўлиши ҳечкимга ҳечқандай хавф солмайди, чунки ҳозирги вақтда ишчи ва деҳқон хотин-қизларнинг ёшлар союзи каби алоҳида доимий ташкилоти йўқ.
Шунинг учун ҳам мен, комсомол ҳузурида ўрта деҳқон ёшларининг алоҳида вакиллар мажлисларини тузйшни ортиқча, деб ўйлайман.
Мен, комсомолнинг VI с’езди45 қишлоқда комсомол атрофида ўз-ўзидан, ма’лумот ошириш тўгараклари, қишлоқ хўжалиги группалари ва шу сингари ёрдамчи ташкилотлар тузиш тўғрисида таклиф қилиш блан чек- ланцб, тўғри иш ^илди, деб ўйлайман.


276
И. В. С Т А Л И Н
V
Бизнинг шароитимизда комсомол активи ўзининг амалий ишларини марксизм ва ленинизмни пухта ўрга- ниш блан бирга қушиб олиб бориши мумкинми ва ком- сомол ташкилотлари ҳамда айрим комсомол а’золари бу соҳада нима қилишлари керак?
Биринчидан, марксизм ва ленинизм тўғрисида кич- кина бир изоҳ бериб ўтмоқ керак. Саволни бундай ифода қилганда, марксизм бошқа, ленинизм бошқа, марксист бўлмайтуриб, ленинчи бўлиш мумкин, деб ўйлаш мумкин. Аммо бундай тасаввурни тўғри деб бўлмайди. Ленинизм — марксизм чиқариб ташлан- ган ленинча та’лимот эмас. Ленинизм — империализм ва пролетар революциялари даврининг марксизмидир. Бошқача айтганда, ленинизм Маркс томонидан яра- тилган ҳамма нарсани ва бунинг устига марксизм хазинасига Ленин томонидан қўшилган янги ва Маркс та’лимотидан зарурий равишда келиб чиқадиган нар- саларнинг ҳаммасини (пролетариат диктатураси тўғри- сидаги та’лимот, деҳқонлар масаласи, миллий масала, партия, реформизмнинг социал илдизлари тўғрисидаги масала, коммунизмдаги асосий оғмачиликлар тўғриси- даги масала ва шу сингариларни) ўз ичига олади. Шу- нинг учун саволни сўз марксизм ва ленинизм ҳақида эмас, балки .марксизм ёки ленинизм (ҳар иккаласи асосан бир нарса) ҳақида борадиган қилиб ифода- ланса, яхши бўларди.


ҚОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТУҒРИСИДА
277.
коммунистик ишнинг бўлиши мумкин эмас. Ленинизм— ҳамма мамлакатлардаги ишчиларнинг революцион ҳаракат тажрибасининг умумийлашганидир. Бу таж- риба, амалиётчи ходимларга уларнинг кундалик иши- да йўлни ёритиб беручи ва уларга йўл кўрсатиб туручи юлдуздир. Амалиётчи ходимлар мана шу таж- рибани минимал даражада бўлса ҳам эгаллаб олма- салар, улар ўз ишларини ишонч блан олиб ҳам бора- олмайдилар ва бу ишнинг тўғрилигини англай ҳам олмайдилар. Агар амалиётчи ходимлар ленинизмни ўрганмасалар, агар улар ленинизмни ўрганишга ингил- масалар, агар улар ўз амалий ишларини зарур наза- рий тайёрлик блан қўшиб олиб боришни истамасалар, уларнинг тақдири пайпаслаб ишлаш, қоронғида иш- лашдан иборат бўлиб қолади. Шунинг учун ленинизм- ни ўрганиш, ленинча ўқиш — ҳозирги комсомол активини кўп миллионли комсомол ёшларни пролета- риат диктатураси ва коммунизм руҳида тарбиялашга қобил чинакам лениячи активга айлантиришнинг энг зарур шартидир.


278
И. В. С Т А Л И Н
ҳалок бўлар эдилар. Қомсомол қийинликлардан қўрққанида, комсомол бўлмас эди. Комсомол акти- ви ўз устига буюк вазифани олди. Шунинг учун у мақ, садга бориш йўлидаги ҳамма ва ҳарқандай қийинлик- ларни енгиш учун ўзида куч ва қувват топиши керак.
Комсомол активи агар ҳақиқатан миллионларча ёшлар оммасини пролетар революцияси руҳида тарби- ялашни истаса, қунт блан ва зўр бериб ленинча ўқиш йўлини ўтиши лозим.
„Комсомолъская „Правда*
№ 133,. 1925 йил
29 октябрь
Имзо: И. С талин


279
м. в. ФРУНЗЕНИ КЎМИШ МАРОСИМИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1925 йил 3 ноябрь
Уртоқлар! Мен узоқ гапиришга қодир эмасман, менинг руҳий ҳолатим бунга имкон бермайди. Фақат шуни айтаманки, ўртоқ Фрунзе вафоти блан биз замо- намизнинг энг пок, энг софдил ва энг дов’юрак рево- люционерларининг биридан ажралдик.
Уртоқ Фрунзе вафоти блан партия ўзининг энг со- диқ ва энг интизомли раҳбарларининг биридан аж- ралди.
Уртоқ Фрунзе вафоти блан Совет ҳокимияти мам- лакатимизни ва давлатимизни қурган энг ботир ва энг ақлли кишиларининг биридан ажралди.
Уртоқ Фрунзе вафоти блан армия энг севикли ва энг ҳурматли раҳбарларининг ва қуручиларининг бирн- дан ажралди.
Мана шунинг учун ҳам, партия ўртоқ Фрунзедан ажраб қолганига жуда қаттиқ қайғиради.
Уртоқлар! Бу йил биз учун фалокат бўлди. У ора- миздан бирқанча раҳбар ўртоқларни юлиб олиб кетди. Лекин бу кифоя қилмапти, яна бир қурбон керак бў- липти. Эҳтимол, бунинг шундай бўлмоғи даркордир, кекса ўртоқлар шунчалик осонгина ва жўнгина қабрга


280 и. в. сталин
кирмоқлари даркордир. Афсуски, бизнинг ёш ўртоқ- ларимиз кекса ўртоқлар ўрнига унча осонлик ва унча жўнлик блан кўтарилмайдилар.
Партия ва ишчилар синфи кекса кадрлар ўрнини босадиган янги кадрлар етказишни осонлатиш учун ҳамма чораларни кўради деб ишонамиз ва умид қила- миз.
Россия коммунистлар партияси Марказий Комитети менга ўртоқ Фрунзедан ажралиб қолганимизни бутун партияга чуқур қайғу блан билдиришни топширди.
Менинг қисқача нут-қим бу чуқур қайғу ифодаси бўлсин, бу қайғунинг ниҳояси йўқ ва у узун нутқларга муҳтож ҳам эмас.
„Правда” Nq 253,
1925 йил 5 ноябрь


281
ОКТЯБРЬ, ЛЕНИН
ВА ТАРАҚҚИЁТИМИЗНИНГ ИСТИҚБОЛИ
Менимча, бундан саккиз йил бурун Октябрьга тайёргарлик кўриш даври блан Октябрьдан саккиз йил ўтгандан кейинги ҳозирги давр ўртаоида жуда катта фарқ бўлишига қарамай, булар ўртасида бир умумий хусусият бор. Бу умумий хусусият шундан иборатки, бу даврларнинг иккаласи ҳам революция- мизнинг тараққийсида бўлган бурилиш моментини акс этдиради. У вақтда, 1917 йилда, буржуазия ҳокимия- тидан пролетариат ҳокимиятига ўтиш устида ran борган эди. Ҳозир, 1925 йилда, батамом социалистик экономика дейиш мумкин бўлмаган ҳозирги экономи- кадан социалистик экономикага, социалистик жамият- нинг моддий асоси бўлиши лозим бўлган экономи- кага ўтиш устида ran боради.
Октябрь даврида, 1917 йил 10 октябрьда партия- мизнинг Марказий Қомитети Ленин раҳбарлиги остида қуролли қўзғолон ташкил қилиш тўғрисида қарор қабул қилган вақтда вазият қандай эди?


282
И. В. С Т А Л И Н
революцияни бўғиш мақсадида Германия блан сепа- рат сулҳ тузиш хавфи кучайиб бораётган эди. Булар — ташқи аҳвол соҳасида. Иккинчидан, партиямиз Совет- лардаги кўпчиликни ўз томонига ўтказиб олган эди, бутун мамлакатда деҳқон қўзғолонлари юз бераётган эди, фронтларда революцион ҳаракат авж олган эди. Керенский буржуа ҳукумати яккаланган эди, иккинчи корниловчилик хавфи туғилган эди. Булар — ички аҳ- вол соҳасида.
Бу, 1бо1шлича, сиёсий кураш фромти эди.
У ваҳтдати бурилиш моменти ишчи ва деҳқонлар- нинг ғолибоиа (қўзғюлони ва пролегариат дактатура,- сини вужудга келтириш блан ҳал бўлди.
Ҳозир, буржуа ҳокимияти тор-мор келтирилгандан саккиз йил ўтгандан кейин, аҳвол қандай?


ОКТЙБРЬ, ленин ва ТАРАҚҚЙЕТЙМЙЗНИНГ истиқболи 283
нинг обрўси кўтарилмоқда,—бу ҳоллар социалистик қурилишни деҳқонлар блан бирликда, пролетариат ва унинг партияси раҳбарлиги остида илгари суришга имкон беради. Булар —.ички аҳвол соҳасида.
Бу, бошлича, хўжалик қурилиши фронтидир.
Ҳозирги бурилиш даври пролетариатнинг ғалаба- си блан тамом бўлиш-бўлмаслиги, ҳаммадан аввал, қурилишимизнинг муваффақиятли бўлишига, Ғарб ва Шарқдаги революцион ҳаракатнинг муваффақият қозонишига, капиталистик дун’ёни кемириб турган зиддиятларнинг кучайишига боғлиқдир.
Бундан саккиз йил бурун вазифа — пролетариатни энг камбағал деҳқонлар блан жипслаштириш, деҳ- қонларнинг ўртаҳол табақаларини бетараф қилиб қў- йиш, икки империалистик коалиция ўртасидаги ҳало- катли курашдан фойдаланиш ва Россиядаги буржуа ҳокимиятиии ағдариб, пролетариат диктатурасини ташкил қилиш, империалистик урушдан чиқиш, барча мамлакатларнинг пролетарлари блан бўлган алоқани мустаҳкамлаш ва барча мамлакатларда пролетариат революцияси ишини илгари суришдан иборат эди,
Ҳозир, саккиз йил ўтгандан кейин, вазифа, бир томондан, пролетариатни ва энг камбағал деҳқонлар- ни ўртаҳол деҳқонлар блан маҳкам иттифоқ асосида жипслаштириш, бу иттифоқ ичида пролетариатнинг раҳбарлигини та’минлаш, саноатимизни ривожланти- риш ва қайтадан ускуналаш ишини кучайтириш, мил- лионларча деҳқонлар оммасини кооперацияга тортиш ва шу йўл блан хўжалигимизнинг социалистик ядро- сининг капиталистик элементлар устидан ғалаба дозо- нишини та’минлашдан иборат; иккинчи томондан эса,— барча мамлакатларнинг пролетарлари блан ҳам, 19*


234
И. В. С Т А Л И Н
эзилган малмлакатларнинг мустамлака халқлари блан ҳам иттифоқни мустаҳкамлаб, революцион пролетари- атнинг капитализм устидан ғалаба қозониш учун олиб •бораётган курашида унга ёрдам беришдан иборат.
Ҳозирги вақтда ўрта деҳқонни бетараф қилиб қў- йиш кифоя қилмайди. Ҳозир вазифа — пролетариат •блан деҳқонлар ўртасидаг-и муносабатни тўғри йўлга солиш учун ўртаҳол деҳқонлар блан маҳкам иттифоқ тузишдан иборат. Чунки, агар Лениннинг «деҳқонлар блан 10—20 йил тўғри муносабатда бўлинса,— бутун дун’ё миқёсида ғалаба қозониш та’минланади»46* де- ган фикри тўғри экан, Лениннинг «... ҳозир мисли кўрилмаган даражада кенг ва қудратли омма бўлиб, албатта деҳқонлар блан бирликда илгари ҳаракат қилиш керак»47* деган сўзлари ҳам худди шундай тўғридир.
Ҳозирги вақтда давлат саноатининг оддий ривож- ланиши кифоя қилмайди. Айниқса саноатнинг уруш- дан илгариги даражаси етарли бўлмай қолди. Ҳозир вазифа — давлат саноатимизни қайгадан ускуналаш ва уни янги техника базасида янада ривожлантириш ишини илгари суришдан иборат. Чунки бизнинг давлат саноатимиз ўзининг типи жиҳатидан социалистик са- ноатдир. Чунки у мамлакатимизда пролетариат дикта- турасининг асосий базасидир. Чунки бундай база бўл- маса, мамлакатимизни индустриал мамлакатга, нэп Россиясини эса социалистик Россияга айлантириш тўғ- рисида ran бўлиши ҳам мумкин эмас.
Ҳозирги вақтда қишлоқда кооперациянинг оддий ривожланиши кифоя қилмайди. Ҳозио вазифа — милли- * Курсив меники. И. Ст.


ОҚТЯБРЬ. ЛЕНИН ВА ТАРАҚҚИЁТИМИЗНИНГ ИСТИҚБОЛИ 285
онларча деҳқонлар оммасини кооперацияга тортиш ва қишлоқда кооператив жамоатчилигини кенг суратда ривожлантиришдан иборат. Чунки пролетариат дикта- тураси даврида ва ўзининг типи -жиҳатидан социалис- тик саноат мавжуд бўлган бир вақтда кооперация деҳқонларни социалистик қурилиш 'Системасига тор- тиш учун асосий воситадир.
Умуман элганда, мамлакатимизда социалистик қурилишнинг ғалаба қозониши учун зарур бўлган шарти-шароитлар ана шулардан иборат.
Бундан саккиз йил бурун партия, мисли кўрилма- ган қийинчиликларга, айрим отрядларидаги иккила- нишларга қарамай, пролетариат вазифаларини амалга оширишда ленинча сабот кўрсатаолгани учун, буржуа ҳокимияти устидан ғалаба қозонди.
Ҳозир, саккиз йил ўтгандан кейин, партия, агар, олдида турган жуда кўп қийинчиликларга, айрим отрядларида иккиланишлар бўлиши мумкинлигига қа- рамай, ўз вазифаларини бажаришда илгаригидай ленинча сабот кўрсатаолса, халқ хўжалигимизнинг капиталистик элементлари устидан ғалаба қозонишни та’минлаш учун зарур бўлган ҳамма имкониятларга эга бўлади.
Пролетариатнинг навбатдаги вазифаларини амалга оширишда ленинча сабот блан иш қилиш ҳам социа- листик қурилишнинг ғалаба қозониши учун энг зарур шартлардан биридир.
Лравда” № 255, 1925 йил 7 ноябрь Нмзо: И. Сталан


286
ЛЕНИНГРАД XXII ГУБЕРНА ПАРТИЯ КОНФЕРЕНЦИЯСИ ПРЕЗИДИУМИГА ХАТ48
Қимматли ўртоқлар!
РКП(б) Марказий Қомитети Секретариатига шун- дай .ма’лумотлар келиб етдики, сизнинг конференция- нгизнинг ба’зи а’золари фикрича, Москва XIV партия конференциясининг Марказий Комитет ҳисоботи юза- сидан қабул қилган резолюцияси49 гўё Ленинград ташкилотига қарши қаратилган эмиш, шу блан бирга бу ўртоқлар Ленинград делегациясини партия с’ездида гўё ошкора курашга да’ват қилаётган эмишлар. Агар бу ма’лумотлар ҳақиқатан тўғри бўлса, у ҳолда мен сизга қуйидагиларни баён қилишни ўзимнинг бурчим деб ҳисоблайман.


ЛЕНИНГРАД ПЛРТИЯ ҚОНФЕРЕНЦИЯСИ ПРЕЗИДИУМИГА 2Й7
қаларнинг аввал район конференцияларида бошланиб, энди сизнинг губерна конференциянгизда давом этди- рилган чиқишлари таҳликали бир ҳолдир. Сизнинг конференциянгизда кейинги кунларда ба’зи ўртоқ- ларнинг партия с’ездида ошкора курашга да’ват қи- ладиган нутқлар блан чидишларини мен айниқса таҳликали ҳол деб ўйлайман. Ҳозирги шароитда ленинчилар ўртасида бирлик бўлиши,— гарчи улар ўртасида айрим масалалар юзасидан ба’зибир ихтилоф'- лар бўлса ҳамки,— улар ўртаоида бирлик бўлиши ҳар- қачонгидан кўра кўпроқ зарурдир. Сизнинг томонингиз- дан қат’ий истак бўлса, ленинчилар ўртасида бирликни садлаб қолиш мумкингина бўлиб қолмай, балки уни мустаҳкамлаш ҳам мумкин бўлади. Ленинград таш- килоти партиямизнинг энг муҳим таянчларидан бири- дир ва шундай бўлиб қолмоғи лозим.
Мен сизнинг конференциянгизнинг президиум а’зо- си бўлишим сифатида ана шуларнинг ҳаммасини сиз- нинг ма’лумотингиз учун билдириб қўйишни ўзимнинг бурчим деб ҳисоблайман.
Ленинград ташкилоти конференциясининг президиум а’зоси
И. Сталин
1925 йил 8 декабрь
„красная Jlemonucb* журнали
1934 йил, № 1 (58)


289
ВКП(б) НИНГ XIV С’ЕЗДИ60
1925 йил 18—31 декабръ
™ № 291• 292 ва
* ™25 йил 20, 22 ва 29 двкабрь


291
МАРКАЗИЙ КОМИТЕТНИНГ СИЁСИЙ ҲИСОБИ
18 	декабрь
Уртоқлар! Сўнгги икки ҳафта ичида сиз Марказий Қомитетнинг XIII с’езддан XIV с’ездгача қилган иш- лари тўғрисида Марказий Комитетнинг бирқанча а’зо- лари ва Сиёсий бюро а’золари томонидан қилинган докладларни, асосан шубҳасиз тўғри бўлган кенг докладларни эшитиш имкониятига эга бўлдинпиз. Ме- нимча, бу докладларни такрорлаб туришиинг ҳожати бўлмаса керак. Бу ҳол менинг ҳозирги ишимни ооон- лаштиради деб ўйлайман, шу сабабдан мен партия- миз Марказий Қомитетининг XIII с’езддан XIV с’ездга- ча қилган ишлари тўғрисида бирнеча масалани қўйиш блан чегараланишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблар эдим.
Одатда Марказий Комитетнинг ҳисоботи ташқи аҳ- волдан бошланади. Мен бу одатни бузиб ўтирмайман. Мен ҳам ташқи аҳволдан бошлайман.
1 '' 1
ХАЛҚАРО АҲВОЛ


292
И. В. С Т А Л И Н
берадиган асосий ва янги нарса шу бўлдики, бизнинг социализм қураётган мамлакатимиз блан капиталистиқ мамлакатлар дун’ёси ўртасида кучларнинг вақтинча бир даража мувозанати барпо бўлди, бу мувозанат Советлар Мамлакати блан капитализм мамлакатлари ўртасида бўлган ҳозирги «тинч яшаш» палласини бел. гилади. Бир вақтлар биз урушдан кейинги қисқагина танаффус вақти деб ҳисоблаган нарсамиз катта бир танаффус даврига айланди. Буржуазия дун’ёси блан пролетариат дун’ёси ўртасида кучларнинг бир даража мувозанати ва бир даража «тинч яшаш» даври ана шундан келиб чиқди.
Буларнинг ҳаммаси бир томондан, дун’ё капитализ- мининг ички заифлигига, заифлиги ва қудратсизлигига ва, иккинчи томондан, умуман ишчилар орасида революцион ҳаракатнинг ўсиши, айниқса бизнинг Со- ветлар Мамлакатининг куч-қудрати ўсишига асослан- ган.
Каииталистик дун’ёнинг бу заифлигининг туб саба- би нимадан иборат?
Бу заифликнинг туб сабаби шундан иборатки, бун- да капитализм енгаолмайдиган зиддиятлар бор, бутун халқаро аҳвол ана шу зиддиятлар доирасида таркиб топади,— бу зиддиятларни капиталистик мамлакатлар енгаолмайди, уларни фақат Ғарбда пролетар револю- циясининг ривожланиш давомидагина енгиш мумкин бўлади.
Булар қандай зиддиятлар? Бу зиддиятларни беШ гуруҳга ажратиш мумкин.
Биринчи гуруҳ зиддиятлар — капиталистик мамла- катларда пролетариат блан буржуазия ўртасидаги зиД- диятлардир.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
293
Иккинчи гуруҳ зиддиятлар — империализм блан шустамлакалар ва қарам мамлакатлардаги озодлик ҳа- ракати ўртасидаги зиддиятлардир.
Учинчи гуруҳ зиддиятлар — империалистик урушда енгиб чиққан давлатлар блан енгилган давлатлар ўрта- сида кучайиб бораётган ва кучаймаслиги мумкин бўл- маган зиддиятлардир.
Тўртинчи гуруҳ зиддиятлар — енгиб чиққан давлат- ларнинг ўзлари ўртасида кучайиб бораётган ва кучай- маслиги мумкин бўлмаган зиддиятлардир.
Ниҳоят, бешинчи гуруҳ зиддиятлар — Советлар Мамлакати блан умуман капитализм мамлакатлари ўртасида кучайиб бораётган зиддиятлардир.
Бешта асосий гуруҳга ажратилган зиддиятлар ана шулар бўлиб, халқаро аҳволимиз ана шу зиддиятлар доирасида ривожланиб боради.
Уртоқлар, arap бу зиддиятларнинг табиатини ва ку- чайишини қисқача текшириб кўрмасак, мамлакатимиз- нинг ҳозирги халқаро аҳволини тушунолмаймиз. Шу- нинг учун бу зиддиятларни қисқача кўздан кечириш ҳнсоботимнинг бир қисмини ташкил этиши мутлақо за- РУР-
1. 	Капитализм стабилизацияси
Шундай қилиб, биринчи хил зиддиятлардан — капи тализм мамлакатларида пролетариат блан буржуазия Уртасидаги зиддиятлардан бошлайлик, Бу соҳада асо- сий фактлар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин.


292
И. В. С Т А Л И Н
берадиган асосий ва янги нарса шу бўлдики, бизнинг социализм қураётган мамлакатимиз блан капиталистик мамлакатлар дун’ёси ўртасида кучларнинг вақтинча бир даража мувозанати барпо бўлди, бу мувозанат Советлар Мамлакати блан капитализм мамлакатлари ўртасида бўлган ҳозирги «тинч яшаш» палласини бел- гилади. Бир вақтлар биз урушдан кейинги қисқагина танаффус вақти деб ҳисоблаган нарсамиз катта бир танаффус даврига айланди. Буржуазия дун’ёси блан пролетариат дун’ёси ўртасида кучларнинг бир даража мувозанати ва бир даража «тинч яшаш» даври ана шундан келиб чиқди.
Буларнинг ҳаммаси бир томондан, дун’ё капитализ- мининг ички заифлигига, заифлиги ва қудратсизлигига ва, иккинчи томондан, умуман ишчилар орасида революцион ҳаракатнинг ўсиши, айниқса бизнинг Co- ветлар Мамлакатининг куч-қудрати ўсишига асослан- ган.
Калиталистик дун’ёнинг бу заифлигининг туб саба- би нимадан иборат?
Бу заифликнинг туб сабаби шундан иборатки, бун- да капитализм енгаолмайдиган зиддиятлар бор, бутун халқаро аҳвол ана шу зиддиятлар доирасида таркиб топади,— бу зиддиятларни капиталистик мамлакатлар енгаолмайди, уларни фақат Ғарбда пролетар револю- циясининг ривожланиш давомидагина енгиш мумкин бўлади.
Булар қандай зиддиятлар? Бу зиддиятларни беш гуруҳга ажратиш мумкин.
Биринчи гуруҳ зиддиятлар — капиталистик мамла- катларда пролетариат блан буржуазия ўртасидаги зид- дйятлардир.


ВКП(б) XIV СЕЗДИ
293
Иккинчи гуруҳ зиддиятлар — империализм блан иустамлакалар ва қарам мамлакатлардаги озодлик ҳа- ракати ўртасидаги зиддиятлардир.
Учинчи гуруҳ зиддиятлар — империалистик урушда енгиб чиққан давлатлар блан енгилган давлатлар ўрта- сида кучайиб бораётган ва кучаймаслиги мумкин бўл- маган зиддиятлардир.
Тўртинчи гуруҳ зиддиятлар — енгиб чиққан давлат- ларнинг ўзлари ўртасида кучайиб бораётган ва кучай- маслиги мумкин бўлмаган зиддиятлардир.
Ниҳоят, бешинчи гуруҳ зиддиятлар — Советлар Мамлакати блан умуман капитализм мамлакатлари ўртасида кучайиб бораётган зиддиятлардир.
Бешта асосий гуруҳга ажратилган зиддиятлар ана шулар бўлиб, халқаро аҳволимиз ана шу зиддиятлар доирасида ривожланиб боради.
Уртоқлар, агар бу зиддиятларнинг табиатини ва ку- чайишини қисқача текшириб кўрмасак, мамлакатимиз- нинг ҳозирги халқаро аҳволини тушунолмаймиз. Шу- нинг учун бу зиддиятларни қисқача кўздан кечириш ҳисоботимнинг бир қисмини ташкил этиши мутлақо за- РУР-
1. 	Капитализм стабилизацияси
Шундай қилиб, биринчи хил зиддиятлардан — капи тализм мамлакатларида пролетариат блан буржуазия ўртасидаги зиддиятлардан бошлайлик. Бу соҳада асо- сий фактлар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин.


294
И. В. С Т А л и н
олди. Партия буни капитализмнинг жуз’ий ёки вақтин- ча стабилизацияси деб атаган эди. Бу нимани билди- ради? Бу шуни билдирадики, капиталистик мамлакат- ларнинг урушдан кейинги кризис даврида бир замон (мен 1919—1920 йилларни кўзда тутаман) жуда ҳам пастлаб кетган ишлабчиқариш ва савдо ишлари илга- рилаб кетабошлади, буржуазиянинг сиёсий ҳокимияти эса озми-кўпми маҳкамланабошлади. Бу шуни билди- радики, капитализм урушдан кейин ўзи тушиб қолган тартибсизликдан тармашиб-чирмашиб, вақтинча чиқиб олди.
Агар Европани оладиган бўлсак, рақамлар мана булар:


ВКП(в) XIV СЕЗДИ
295
норманинг 98% ини, Францияда 102% ини, Германияда 78% ини ташкил қилади. Пахта исте’моли Англияда урушдан илгариги норманинг82% ига, Францияда83% ига, Германияда 81% ига баравар келади. Ташқи сав- до Англияда пассив сальдоли бўлиб, урушдан илгариги миқдорнинг 94% ига етади, Германияда 1919 йил блан солиштирганда бироз кўтарилиб бормоқда, лекин бун- да ҳам пассив сальдолидир, Францияда ҳозир урушдан илгариги нормадан юқори бўлиб, 102% ни ташкил қи- лади. Умуман Европа савдосининг даражаси, агар 1921 йилни олсак, урушдан илгариги норманинг 63%ини ташкил қилар эди, ҳозир, 1925 йилда эса, савдо ўша норманинг 82% ига етди. Бу давлатларда бюджетлар бир илож қилиб балансланмоқда, лекин халққа жуда кўп солиқлар солиш ҳисобига балансланмоқда. Айрим мамлакатларда валюта тебраниб турса-да, лекин уму- ман олганда, илгариги тартибсизлик кўринмайди.
Умуман манзара шундайки, Европанинг урушдан кейинги хўжалик кризиси битиб бормоқда, ишлабчиқа- риш ва савдо ишлари урушдан илгариги нормага етиб бораётир. Европа мамлакатларидан бири, Франция, савдо ва ишлабчиқариш соҳасида урушдан илгариги нормадан ўтиб кетди; Европанинг иккинчи мамлакати эса — Англия тўғрисида гапираман — урушдан илга- риги нормага етолмасдан, ҳали ҳам бир даражада ёки бутунлай деярлик бир даражада турмоқда.


296
И. В. С Т А Л И Н
тартибида турмайди. Революцион тўлқинларнинг кўта- рилиш даври, масалан бизда 1905 ёки 1917 йилда бўл- гани каби ҳаракат, жадаллик блан илгарига қараб юқорига кўтарилиб борадиган, партия эса ўзининг шиорлари блан ҳаракат орқасидан улгириб етолмайди- ган вақтлар,— ана шундай революцион тўлқиннинг кў- тарилиш даври ҳали олдинда. Лекин у ҳозир йўқ, аммо ҳаракатнинг янги шаклларини белгилаш жиҳатидан, касабачилик ҳаракатининг бирдамлиги учун кураш байроғи остидаги оммавий ҳаракатнинг мавжудлиги ва унинг ўсиши жиҳатидан, Ғарбдаги ишчилар ҳаракати блан Совет Иттифоқидаги ишчилар ҳаракати ўртасида алоқа боғлаш ва уни мустаҳкамлаш жиҳатидан, ишчи- лар ҳаракатининг, масалан Англия ишчилар ҳаракати- нинг сўллашуви жиҳатидан, Амстердамнинг қулаши, унинг қаттиқ дарз кетиши жиҳатидан бошқа ва бошқа жиҳатлардан жуда катта натижалар берадиган—вақ- тинча пасайиш даври, пролетариатнинг куч тўплаш даври бор. Такрор айтаманки, биз келажакдаги рево- люцион чиқишлар учун жуда катта аҳамиятга эга бўл- ган кучларни тўплаш даврини кечирмоқдамиз. Бу — 1911 —1912 йилларда бизда бўлгани каби, пролетариат- нинг оммавий ташкилотларини (касаба союзлари ва бошқаларни) эгаллаш ва социал-демократия лидерла- рини «мансабларидан тушуриш» коммунистик ҳаракат- нинг шиори бўладиган даврдир.


ВК.П(в) XIV С’ЕЗДИ
297
бўлмайди. Ҳозир дун’ёни молия жиҳатидан эксплуата- ция қилиш маркази, бошлича, Шимолий Америка Қўш- ма Штатларидир. Бу давлат ҳар томондан: ишлабчи- қариш жиҳатидан ҳам, савдо жиҳатидан ҳам, жамға- риш жиҳатидан ҳам ўсмоқда. Ба’зи рақамларни кел- тирай. Шимолий Америкада ғалла маҳсулоти урушдан илгариги даражасидан ошиб кетди: у ҳозир бу дара- жанинг 1040/0ига баравар келади. Кўмир чиқариш урушдан илгариги норманинг 90% ига етди, броқ кў- мир етишмаслиги нефть чиқаришнинг жуда ҳам ошиб кетганлиги блан қопланади. Шуни ҳам айтиш керакки, Америкада чиқариладиган нефть бутун дун’ёда чиқа- риладиган нефтьнинг 70%ига баравар келади. Пўлат ишлабчиқариш 147% га борди — урушдан илгариги нормадан 47% ошди. Халқ даромади урушдан илгари- ги даромаднинг 130%ига баравар келади — урушдан илгариги даражадан 30% ошади. 'Гашқи савдо урушдан илгариги норманинг 143%ига етиб, Европа мамлакат. лари ҳисобидан жуда катта актив сальдога эга бўлди. Бутун дун’ёда бўлган 9 миллиардлик олтин запасидан қарийб 5 миллиарди Америка қўлида. Шимолий Амери- ка Қўшма Штатларининг валютаси — ҳамма валю- талар ичида энг маҳкамидир. Четга капитал чиқаришга келганда, ҳозирги вақтда Америка — четга чиқарадиган капиталининг нисбати борган сари ўсиб борадиган бирдан-бир мамлакат деса бўлади. Франция блан Германия жуда ҳам оз чиқараётирлар, Англия ҳам ўз капиталларини четга чиқаришни анча камай- тирди.
Тўртинчидан. Европа капитализмининг мен юқори- да айтган вақтинча стабилизацияси, бошлича, Америка капитали ёрдами блан ва Ғарбий Европани молия


298
И. В. С Т А Л И Н
жиҳатидан Америкага бўйсундириш эвазига қўлга ки- ритилди. Буни исбот қилиш учун, Европанинг Амери- кага бўлган давлат қарзлари тўғрисидаги рақамни кўрсатиш кифоя. Бу рақам кам деганда 26 миллиард сўмни ташкил қилади. Мен Америкага бўлган хусусий қарзлар, я’ни Американинг Европа корхоналарига сарфлаган маблағлари тўғрисида гапириб турмайман, булар ҳам Европада бирнеча миллиардни ташкил қи- лади. Бу нимани билдиради? — Бу шуни билдирадики, Европа Америкадан (қисман Англиядан) оқиб кела- диган капитал ҳисобидан озми-кўпми оёққа босабош- лади. Нима бараварига? — Европани молия жиҳатидан Америкага бўйсундириш бараварига.


ВҚП(в) XIV свзди
299
Европа ишчилар синфининг муайян равишда сўллаша- стганини кўзда тутаман.
Қапитализмнинг Европада эришган вақтинча стаби- лизацияси чирик заминда ўсган чирик стабилизация эканлигини кўрсатадиган асосий фактлар мана шулар- дан иборат.
Жуда эҳтимолки,— мен буни бўлмайдиган бир нар- са деб ҳисобламайман,— Европада ишлабчиқариш ва савдо ишлари урушдан илгариги даражасига ҳам етиши мумкин. Аммо бундан, капитализм бунинг нати- жасида урушдан бурунги вақтлардаги каби бардарор бўлади, деган ма’но чиқмайди. Бундай барқарорликка у умуман бундан сўнг ҳечқачон эришолмайди. Нима учун? Шунинг учунки, биринчидан, Европа ўзининг вақтинча стабилизациясини молия жиҳатидан Амери- кага бўйсуниш бараварига сотиб олди, бу эса солиқ- ларнинг жуда ҳам оғирлашиб кетишига, ишчилар аҳволининг албатта ёмонлашувига ва Европа мамла- катларининг революционлашувига олиб боради; иккин- чидан, шунинг учунки, ҳозирги стабилизацияни бў- шаштирадиган ва қақшатадиган бирмунча бошқа са- баблар бор, булар тўғрисида мен кейинроқ гапираман.
Умумий хулоса, агар биринчи хил зиддиятларнинг анализи тўғрисида ҳозир гапирганларимнинг ҳаммаси- ни якунласак,— умумий хулоса шундан иборат бўла- Дики, дун’ёни молия жиҳатидан эксплуатация қилучи асосий давлатларнинг доираси урушдан илгариги давр- га нисбатан ниҳоят даражада торайиб қолди. Илга- рида бош эксплуататорлар Англия, Франция, Гер- Мания, қисман Америка эди, ҳозир бу доира ниҳоят Даражада торайди. Ҳозир дун’ёнинг асосий молия экс- плуататорлари ва, демак, унинг асосий кредиторлари 20*


Soo
И. В. t Т А л й й
Шимолий Америка ва қисман унинг ёрдамчиси — Англиядир.
Бу ҳали, Европа мустамлака ҳолига ўтиб қолган экан, деган сўз эмас. Европа мамлакатлари ўз мустам- лакаларини эксплуатация қилишда давом этганлари ҳолда, ҳозир ўзлари молия жиҳатидан Америкага бўй- суниб қолдилар, шу сабабдан, ўзлари ҳам Америка томонидан эксплуатация қилинмоқдалар ва бундан кейин ҳам қилинадилар. Шу ма’нода, дун’ёни молия жиҳатидан эксплуатация қилучи асосий давлатлар доираси ниҳоятда торайди, айни замонда эксплуатация қилинучи давлатлар доираси кенгайди.
Капитализмнинг ҳозирги стабилизациясининг бе- қарорлиги ва ички заифлиги сабабларидан бири ана шудир.
2. 	Империализм, мустамлакалар ва ярим мустамлакалар
Иккинчи хил зиддиятларга — капиталистик мамла- катлар блан мустамлака мамлакатлар ўртасидаги зид- диятларга ўтайлик.


ВКП(в) XIV С’ЕЗДИ
301
урушидан; Хитойнинг инглиз-япон-американ ва ҳоказо- лар империализмига қарши озодлик учун курашидан; Ҳиндистонда, Хитойда ишчилар ҳаракатининг ўсиши- дан ва бу мамлакатлардаги ишчилар синфининг мил- лий-революцион ҳаракатдаги роли ўсиб бораётганлиги- дан иборат.
Бундан келиб чиқадики, улуғ давлатлар ўзларининг асосий орқа таянчларидан, я’ни мустамлакаларидан маҳрум бўлиш хавфи олдида турадилар. Капитализм стабилизациясининг бу ерда икки оёғи ҳам оқсаб бор- моқда, чунки мазлум мамлакатларнинг революцион ҳа- ракати қадам-бақадам кучайиб, ба’зи жойларда импе- риализмга қарши очиқдан-очиқ- уруш шаклига кириб бораётир (Марокаш, Сурия, Хмтой), империализм эса «ўз» мустамлакаларининг танобини тортиб қўйиш ва- зифасини мутлақо удда қилолмаётир.
Мустамлакаларда кризиснинг кучайиб кетишига большевиклар айбли дейдилар, айниқса буржуа ёзучи- лари шундай дейдилар. Айтишим керакки, бизни бу ишда айблаб, бизга ортиқча ҳурмат кўрсатадилар. Аф- суски, биз ҳали ҳамма мустамлака мамлакатларга уларни озодликка чиқариш ишида бевосита ёрдам бе- рарлик даражада кучли эмасмиз. Сабабни чуҳурроқ- дан қидириш керак. Бошқа ҳамма нарсалардан ташқа- ри, бунинг сабаби шундан иборатки, Европа давлатлари, Америкага процентлар тўлашга мажбур бўлганликла- ридан, мустамлакаларда ва қарам мамлакатларда зулм ва эксплуатацияни кучайтиришга мажбурдирлар, бу ҳол шу мамлакатларда кризиснинг ва революцион ҳа- ракатнинг кучайишига олиб бормаслиги мумкин эмас.


302
И. В. С Т А Л И Н
кўрсатади. Агар, биринчи хил зиддиятлар соҳасида Европа капитализми қисман стабиллашиб, пролетариат томонидан бугун-эрта ҳо1кимиятни қўлга олиш маса- ласи ҳозирча навбатда турмаётган бўлса ҳам, мустам- -лакаларда кризис знг юқори нуқтасига етиб, импе- риалистларни бирмунча мустамлакалардан ҳайдаб чиқариш масалаои навбатда турипти.
3. 	Енгганлар ва енгилганлар
Учинчи хил зиддиятларга, енгган мамлакатлар блан енгилган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятларга ўта- ман.
Бу соҳадаги асосий фактлар қуйидагилардан ибо- рат. Биринчидан, Версаль сулҳидан кейин Европа ик- ки лагерьга — внгилганлар лагерига (Германия, Авс- трия ва бошқа мамлакатлар) ва енгганлар лагерига (Антанта плюс Америка) ажралган бўлиб чиқди. Ик- кинчидан, шу ҳолни кўрсатиб ўтиш керакки, енгилган мамлакатларни бошда оккупация қилиш йўли блан бўғишга уринган (мен сизга Рурни эслатиб ўтаман) енг- ган мамлакатлар кейин бу йўлдан воз кечиб, иккинчи методга, биринчи навбатда Германияни ва иккинчи навбатда Австрияни молия жиҳатдан эксплуатация қилиш методига ўтдилар. Бу янги методнинг ифодаси— Дауэс планидир, бу планнинг салбий натижалари эндигина кўринабошлади. Учинчидан, Локарнодаги конференция51 гўё енгганлар блан енгилганлар ўрта- сидаги барча зиддиятларни йўқ қилгандек кўринса ҳам, аслда, бу масала атрофида шов-шув кўтарилишига қарамасдан, ҳақиқатда, ҳечнарсани, ҳечқандай зидди- ятларни йўқ қилмади, балки уларни янада кескинлаш- тириб юборди.


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
303


304
И. В. С Т А Л И Н
муқаррар суратда революцияни туғдиради. У Германия- ни тинчлантирмоқ учун тузилган, аммо у, Дауэс плани, Германияни муқаррар суратда революцияга олиб бо- ришилозим. Бу планнинг, Германия Европа учун Рос- сия бозорлари ҳисобидан чақа топиши лозим, деган иккинчи қисми ҳам эгасидан сўроқсиз чиқарилган қа- рордир. Нима учун? Чунки биз қандай бўлмасин, би- рон бошқа мамлакат учун, шу жумладан Германия учун ҳам, аграр мамлакатга айланишни сра хоҳламай- миз. Биз машиналарни ва бошқа ишлабчиқариш воси- таларини ўзимиз ишлабчиқарамиз. Шу сабабдан биз- нинг ўз Ватанимизни Германия учун аграр мамлакатга айлантиришга рози бўлишимизни мўлжаллаш — эгаси- дан сўроқсиз мўлжаллаш демакдир. Дауэс планининг бу қисми — лойдан қилинган оёқлар устида турибди.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
30S
чиқишита энг жиддий сабаблардан бири бўлган бўлса, Германиянинг Силезиядан, Данциг коридоридан ва Данцигдан маҳрум >қилинишини, Украинанинг Галиция ва Ғарбий Волиньдан маҳрум қилинишини, Белорусия- нинг ўз ғарбий дисмидан маҳрум қилинишини, Литва- нинг Вильнодан маҳрум қилинишини ва бошдаларни қонунлаштирадиган ва юридик жиҳатдан муқаддас- лаштирадиган Версаль сулҳи ва унинг давоми бўлган Локарно бирқанча давлатларни қийиб-Қирқиб ташла- ган ва зиддиятларнинг бирмунча тугунларини тугиб берган бу аҳднома француз-прусс урушидан кейин Франциядан Эльзас-Лотарингияни ажратиб олган эски француз-прусс аҳдномасининг таддирига дучор қилин- маслитига қандай гарантия бор?
Бундай гарантия йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас.
Агар Дауэс плани Германияда революция туғдира- диган бўлса, Локарно Европада янги урушни туғди- ради.
Инглиз консерваторлари ҳам Германияга қарши «статус кво»ни сақлаб қолишни, ҳам Германиядан Совет Иттифоқига қарши фойдаланишни ўйлайдилар. Уларнинг иштаҳалари жуда катта эмасмикан?


306
И. В. С Т А Л И Н
шов-шув кўтарилар эди. Тинчликнинг сохта ашулачи- лари бундай ҳолларда доим топилиб турар эди. Мен француз-прусс урушидан кейинги тарихнинг фактлари- ни эслаётирман, у вақтда бу урушдан Германия енгучи, Франция енгилган мамлакат бўлиб чиққан эди, Бис- марк ҳарқандай йўллар блан «статус кво» ни, я’ниГер- маниянинг Франция блан ғолибона урушидан кейин воқи’ бўлган тартибни сақлашга тиришган эди. У вақт- да Бисмарк тинчлик тарафдори эди, чунки бу тинчлик унга Францияга нисбатан бирқанча имтиёзларни берар »ди. Франция ҳам, айниқса дастлабки вақтда, муваф- фақиятсиз урушдан ўзини ҳали ўнгғариб олмасдан бурун, тинчлик тарафдори эди. Мана шу даврда, ҳам- ма тинчлик тўғрисида гапирган, сохта ашулачилар эса Бисмаркнинг тинчлик тўғрисидаги нцятларини мақом- га солиб турган бир вақтда, Германия блан Австрия бутунлай сулҳпарвар ва, бутунлай пацифистик руҳдаги битим тузишди, аммо кейинчалик бу битим бўлажак империалистик урушнинг негизларидан бири бўлиб хиз- матқилди. Мен Австрия блан Германия ўртасида 1879 йилда тузилган битим тўғрисида гапираётирман. Бу битим ■ кимга қарши даратилган эди? Россияга ва Францияга қарши ^аратилган эди. Бу битимда нима дейилган эди? Қулоқ солинг:
«Германия блан Австриянинг яқин ҳамкорлиги ҳеч- кимга таҳдид қилмаганлигидан ва Берлин трактатида белгиланган асосларда Европада тинчликни мустаҳ- камлашга қаратилганлигидан, жаноб а’замлари, я’ни икки подшо, иттифоқчилик сулҳи ва ўзаро битим ту- зишга қарор қилдилар».


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
307
тим «тинчлик иттифоқи» деб талқин қилмнган эди, ҳол- буки ҳамма тарихчилар бу битим тўғридан-тўғри 1914 йилги империалистик урушга тайёргарликдан иборат эди, деган фикрга келадилар. Европада тинчлик тўғри- сидаги, амалда эса Европада уруш тўғрисидаги бу би- тим провардида иккинчи бир битим тузилишига, Рос- сия блан Франция ўртасида 1891—1893 йилларда битим тузилишига сабаб бўлди,— бу битим ҳам, албатта, тинчлик тўғрисида эди,— бошқача эмас! Унда нима тўғрисида гапирилади? Шу тўғридаки,
«Тинчликни сақлаш учун бирхил тилак блан руҳлан- ган Франция ва Россия қуйидаги битимга келдилар».
Қандай битимга эканлиги — ўша вақтда очиқ ай- тилмасдан қолаберган эди. Битимнинг яширин текстида эса бундай деййлган: уруш бўлган тақдирда Роесид Германияга қарши 700 минг, Франция эса 1300 минг (шекилли) аскар қўйишлари лозим.
Бу битимларнинг иккаласи ҳам расмий равишда бутун Европада сулҳ, дўстлик ва тинчлик битимлари деб аталар эди.


308
И. В. С Т А Л И Н
Шарқдаги қўшниларига биргалашиб. ҳужум қилишлари тўғрисида 'план тузаётган в>а ҳужум шартларини иш- лаб чиқаётга<н бир вақтда бўлди. Худди шу пайтда (булар-нинг ҳаммаси, албатта, яшириқча, орқаворотдан туриб ишланади) 1899 йилпи Гаага (конференцияси й-иғилиб, у ерда тинчлик э’лон ҳилинади, қуролланиш- ни камайтариш тўғрисида сохта шов-шув кўтарилади.
Мана, сизга буржуа дипломатиясининг мисли кў- рилмаган мунофиқлигидан бир нусха, бунда тинчлик тўғрисидаги шов-шувлар ва ашулалар блан янги уруш- га тайёргарлик ишларини бекитишга ҳаракат қилади- лар.
Бас шундай экан, бизда Миллатлар иттифоқи ва Ло- карно тўғрисидаги ашулаларга ишониш учун а-сос бор- ми? Албатта, йўқ. Мана шунинг учун ҳам биз ўпиша’ ётган вақтларида Чемберленга ҳам, Брианга ҳам, хуш-омадгўйлик қилаётган вақтида Штреземанга ҳам ишонаолмаймиз. Мана шунинг учун ҳам биз, Локарно тинчлик учун эмас, янги уруш учун кучларни жой- лаштириш план.и, деб ўйлаймиз.


ВҚП(в) XIV С’ЕЗДИ
309
нидан кўтарилган бутун бу шов-шувлардан мақсад ни- ма? II Интернационалнинг Локарнога нисбатан тутган ҳозирги позицияси нимани кўрсатади? Шуни кўрсата- дики, II Интернационал ишчилар синфини буржуа руҳида йўлдан оздириш ташкилотигина бўлмасдан, Версаль сулҳининг барча адолатсизликларини ма’навий жиҳатдан оқлаш ташкилоти ҳамдир. Шуни кўрсатади- ки, II Интернационал Антантага кўмак берадиган таш- килот, Локарно ва Миллатлар иттифоқининг фойдаси- га қилган иши ва кўтарган шов-шуви блан Версаль — Локарно режими вужудга келтирган барча адолатсиз- ликни ва барча зулмни ма’навий жиҳатдан оқлаши лозим бўлган ташкилотдир.
4. 	Енгган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятлар
Тўртинчи хил зиддиятларга, енгган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятларга ўтаман. Бундаги асосий факт- лар шундан иборатки, Америка блан Англия ўртасида қандайдир бир блок бўлишига қарамасдан, Америка блай Англия орасида йттифоқчилар ўртасидаги қарз- ларни бекор қилишга қарши битишувга аоосланган мана шу блокнинг бўлишига қарамасдан, дейман мен, Англия блан Америка ўргасида манфаатлар кураши сусаймай, аксинча, кучайиб бораётир. Жаҳон давлат- лари учун асосий масалаларнинг бири ҳозир нефть ма- саласидир. Агар, мисол учун, Американи олсак, у бутун дун’ёда чиқариладиган нефтьнинг қарийб 70% ини чи- қаради ва бутун дун’ёда исте’мол қилинадиган нефть. нинг 60% идан ошиқроғини исте’мол қилади. Жаҳон давлатларининг бутун хўжалик ва ҳарбий фаолиятлари- нинг асосий қоп томири бўлган мана шу соҳада Америка


310
И. В. С Т А Л И Н


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
311
раш бормоқда, шу блан бирга инглиз лордлари ҳали ҳам қўлланадиган қўпол мустамлакачилик усуллари- дан холи бўлган ва эпчиллик блан ҳаракат қилади- ган Америка Англияни Хитойдан сиҳиб чиҳариб, ўзи- га йўл очиш учун, ҳийла ишлатиб Хитойда Англияни кўп вақт алдашга муваффақ бўлмоқда. Албатта, Англия бунга бепарволик блан қараб тураолмайди.
Мен Европа континентида ҳукмронлик учун кураш муносабати блан Франция ва Англия ўртасидаги манфаатлар зиддияти тўғрисида сўзлаб, гапни чўзиб ўтирмайман. Бу ҳаммага ма’лум факт. Шуниси ҳам равшанки, Англия блан Франция ўртасида фақат кон- тинентдагина эмас, балки мустамлакаларда ҳам геге- монлик ҳилиш масаласи устида манфаатлар кураши бормоқда. Сурия ва Марокашда Франция империа- лизмига қарши бораётган урушнинг Англия иштиро- ки блан уюштирилганлиги тўғрисида матбуотда хабар- лар кўриниб қолди. Менинг қўлимда ҳужжатлар йўқ, лекин, мен ўйлайманки, бу хабарлар асоссиз бўлмаса керак.
Сўнгра мен Америка блан Япония ўртасидаги ман- фаатлар зиддияти тўғрисида ҳам гапириб турмай- ман,— бу ҳам ма’лум нарса. Америка флотининг яқинда Улуғ океанда бўлган маневрлари ва ялон флотининг маневрларигина эсга олинса, буларнинг нима учун қилинаётганлигини тушуниб олиш мумкин.


312
И. В. С Т А Л И Н
Америка Антантага кирмайди, лекин у, Антанта блан бир иттифоқда бўлиб, Германияга қарши уришди. Ма- на шу иттифоқчилар ҳозир зўр бериб қуролланаётир- лар. Кимга қарши қуролланаётирлар? Илгари, Ан- танта мамлакатлари қуролланган ва'қтда: Германия бошдан-оёқ қуролланган, у бутун дун’ё тинчлиги учун хавфли, шу сабабдан мудофаа учун қуролланиш ке- рак, деб одатда Германияни баҳона қилиб кўрсатар эдилар. Хўш, ҳозир-чи? Ҳозир ҳуролли кучбўлган Гер- мания йўқ: у қуролсизлантирилган. Ҳолбуки, енгган мамлакатларда ҳозир қуролланиш ҳарқачонгидан ҳам кўра ўсиб бормоқда. Масалан, Францияда. авиация- нинг даҳшатли равишда ўсишига сабаб нима? Ан- глияда қуролланишнинг ва умуман денгиз флотининг даҳшатли равишда ўсишига сабаб нима? Америкада ва Японияда денгиз флотининг даҳшатли равишда ўсишига сабаб нима? Германияни биргалашиб енгган ва қуролсизлантирган «иттифоқчи» жаноблар нима- дан ва кимдан қўрқадилар? Улар нимадан қўр|қаётир- лар ва нима учун қуролланаётирлар? Хўш, тинчлик тўғрисида қичқираётган II Интернационалнинг, ўзла- рини расмий равишда дўст деб атаган «иттифоқчи- лар»нинг «йўқ» душманга қарши ҳаддан ташқари қуролланишларини кўрмаётган — гўёки кўрмаётган— II Интернационалнинг пацифизми қаерда қолди?Мил- латлар иттифоқи блан II Интернационал ҳаддан ташқари қуролланишларни тўхтатмоқ учун нима иш қилдилар? Ажабо, қуролланиш ўсганда «тўпларнинг ўз-ўзндан отабошлаши» уларга ма’лум эмасми? Мил- латлар иттифоқи ва II Интернационалдан жавоб кут- манг. Бу ерда ran шундаки, енгган давлатлар ўрта- сида манфаатлар кураши ўсмоқда ва кучаймоқда,


ВҚП(в) XIV С'ЕЗДИ
313
улар ўртасида тўқинишлар бўлиши муқаррар бўлиб бормоқда, улар ҳам, янги урушни олдиндан кўриб турганликларидан, бутун кучлари, бутун воситалари блан қуролланмоқдалар. Агар мен, шу нуқтаи назар- дан қараганда ҳозирги сулҳ енгган мамлакатлар ўр- тасидаги тотувлик сулҳи эмас, балки қурол-аслаҳа ку- чига таянган сулҳ, урушга сабаб бўладиган ва қурол кучига суянган сулҳдир десам, муболаға қилган бўл- майман. Енгган мамлакатларда ҳозир қилинаётган ишлар 1914 йилти уруш олдида бўлган аҳволни — қуролланган тинчлик ҳолатни — жуда эслатади.
Европа ҳукмдорлари ҳозир бу фактни пацифизм тўғрисидаги шов-шув блан ёпмоқчи бўладилар. Лекин мен бу пацифизмнинг нимага арзишини ва унга қан- дай баҳо қўйиш лозимлигини айтиб ўтган эдим. Боль- шевиклар Генуя ва^тидан бери қуролсизланишни та- лаб қилиб келмоқдалар52. Нима учун II Интернационал ва пацифизмнинг бошқа маҳмаданалари бизнинг так- лифларимизни қувватламайдилар?
Бу ҳол яна бир марта кўрсатадики, Европа ўзини қулликка тушириш бараварига эришган стабилизация, вақтинча, жуз’ий стабилизация маҳкам эмас, чунки енгган мамлакатлар орасидаги зиддиятлар кундан-кун зўрайиб, кучайиб бормоқда, енгган мамлакатлар блан енгилган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятлар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
5. 	Капиталистик дун’ё ва Совет Иттифоқи
Бешинчи хил зиддиятларга — Совет Иттифоқи блан капиталистик дун’ё ўртасидаги зиддиятларга ўтаман.
21
И. В. С т а ли н, том 7


314
И. В. С Т А Л И Н
Бу соҳада асосий нарса шундан иборатки, бутун дун’ёда ҳаммани ўз ичига оладиган капитализм энди йўҳ. Совет Мамлакати дун’ёга келгандан кейин, эски Россия Совет Итт.ифоҳига айлангандан кейин,— ана шундан кейин — капитализм бутун дун’ёда ҳаммани ўз ичига олмайдиган бўлиб қолди. Дун’ё икки лагерь- га: империализм лагерига ва империализмга қарши кураш лагерига ажралди. Қайд қилиш лозим бўлган нарсаларнинг биринчиси ана шу.
Бу соҳада қайд қилиш лозим бўлган нарсаларнинг иикинчиси шундан иборатки, капитализм мамлакатла- рининг тепасида, инглиз-американ иттифоқи сифатида, икки асосий мамлакат — Англия блан Америка тур- моқда. Империализмдан норози бўлганлар ва импери- ализмга қарши ҳаёт-мамот кураши олиб боручилар тепасида бизнинг мамлакатимиз — Совет Иттифоқи турмоқда.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
315
кандай аҳамиятга эга эканлигини, уларнинг бизга қан- дай зиёратга келаётганларини, бутун дун’ёдаги барча виждонли ва революцион кишиларнинг бизга қандай интилаётганларини биласиз.
Икки лагерь, икки жозиба маркази.
Тўртинчиси шундан иборатки, бу лагерьда, капи- тализм "лагерида, манфаатлар бирлиги, ҳамжиҳатлик йўқ, у ерда манфаатлар кураши, ора бузуқлик, енг- ганлар блан енгилганлар ўртасида кураш, енгганлар- нинг ўзлари ўртасида кураш, барча империалистик мамлакатлар ўртасида мустамлакалар учун, фойда учун кураш ҳукм сурмоқда, мана шу сабабларнинг ҳаммасига кўра бу лагерьда стабилизация маҳкам бўлаолмайди. Ҳолбуки, бизнинг мамлакатимизда соғ- лом ва маҳкам стабилизация бораётир, хўжалигимиз ўсаётир, социалистик қурилишимиз ўсаётир, бутун лагеримизда эса — ҳам Ғарбдаги, ҳам Шарқдаги барча норози элементлар ва табақалар мамлакатимизнинг пролетариати атрофида аста-секин, тўхтовсиз жипс- лашаётирлар, Совет Иттифоқи атрофида жипслаша- ётирлар.
У ерда, капитализм лагерида,— нифоқлик ва бузи- лиш. Бу ерда, социализм лагерида,— умумий душ- манга қарши, империализмга қарши бирдамлик ва борган сайин ортаётган манфаатлар бирлиги.
Бешинчи хил зиддиятлар, капитализм дун’ёси блан Советлар дун’ёси ўртасидаги зиддиятлар соҳа- сида кўрсатмоқчи бўлганим аоосий фактлар ана шулар.
Мен айниқса, жаҳондаги революцион ва социалис- тик элементларнинг мамлакатимиз пролетариатига то- мон интилиши деб атаганим фактга тўхталмоқчиман. 21*


316
И. В. С Т А Л И Н


ВҚП(6) XIV СЕЗДИ
317
ишчи делегациялари орқали қурилишимиз устидан, ишчилар давлатимиз устидан дўстларча, қардошларча контроль |қилганини кўрардилар.
Бу фактларнинг ҳаммаси нимани кўрсатади? Булар икки нарсани кўрсатади. Биринчидан, шуни кўрсата- дики, Европа ишчилар синфи, лоа'қал Европа ишчилар синфининг революцион қисми бизнинг давлатимизни ўзининг фарзанди деб ҳисоблайди, ишчилар синфи ўз делегацияларини бизнинг мамлакатимизга тамоша учунгина эмас, балки бизда қандай ва нималар қили- наётганини кўриш учун юборадилар, чунки улар, аф- тидан, бизнинг бунда қураётган ҳамма нарсамиз учун ўзларини ма’навий жавобгар деб ҳисобласалар керак. Иккинчидан, шуни кўрсатадики, Европа пролетариа- тининг революцион қисми, бизнинг давлатимизни фар. зандликка олиб ва унга ўзининг фарзандига қараган кўз блан қараб, уни ҳимоя қилишни ва зарур, бўлган тақдирда униаг учун олишишни ўз устига олади. Мен- га ўзини бошқа мамлакат ишчи делегацияларининг Қардошлик контроли остига беришга жур’ат қилаола- диган бошқа бир энг демократик давлатни кўрсатинг- чи! Бундай давлатни кўрсатаолмайсиз, чунки дун’ёда бундай давлат йўқ. Фақат бизнинг давлатимиз, ишчи- лар ва деҳқонлар давлатигина бундай ишни қилаола- ди. Броқ, бизнинг мамлакатимиз ишчи делегацияла- рига кўп даража ишонч кўрсатиши блан Европа ишчилар синфининг кўп даража ишончини ҳозонади. Бизга бўлган бу ишонч эса бизнинг учун ҳамма ва ҳарқандай заёмлардан қимматлироқдир, чунки ишчи- лар томонидан бизнинг давлатимизга кўрсатилган бу йшонч ймпериализмга ва унинг интервенциячилик ҳий- Ла-найрангларипа қарши асосий зидди-заҳардир.


318
И. В. С Т А Л И Н
Бизнинг давлатимиз блан Ғарб пролетариати ўрта- свдаги ўзаро муносабатларда ишчиларнинг мамлака- тимизга зиёратга келишлари асосида вужудга келган ёки вужудга келаётган ўзгаришларнинг негизи мана шундан иборат. Қўп кишилар ҳали пайқаб етмаган, лекин ҳозир ҳал қилучи бўлган янги нарса мана шун- дан иборат. Чунки агар биз Европа ишчилар синфи- нинг бир қисми ва фарзанди деб баҳоланадиган бўл- сак, агар, шунга биноан, Европа ишчилар синфи ўз устига ма’навий жавобгарликни оладиган бўлса, ўз устига бизнинг давлатимизни, айтайлик, интервенция бўлган тақдирда капитализмдан ҳимоя қилиш вази- фасини, бизнинг манфаатларимизни империализ1мга қарши ҳимоя (қилиш вазифасини оладиган бўлса, бу нимани кўрсатади? Бизнинг кучларимиз ўсаётганини ва кун сайин эмас, соат сайин ўсиб боришини кўрса- тади. Капитализмнинг заифлиги кун сайин эмас, соат сайин ортиб боришини кўрсатади. Чунки ҳозир ишчи- лар иштирокидан таш.қари уруш қилиш мумкин эмас. Агар ишчилар бизнинг Республикамизга ҳарши урушишни истамас эканлар, агар улар бизнинг Рес- публикамизни ўз фарзанди деб, унинг тақдирини ўз- ларига яқин деб ҳисоблар эканлар, бизнинг мамлака- тимизга ҳарши уруш қилиш мумкин бўлмай қолади. Бизнинг мамлакатимизга бўлган ва яна бўладиган зиёратнинг — мамлакатимизнинг ишчилари блан Ғарб мамлакатларининг ишчилари ўртасидаги ҳамкорлик гарови ва дўстлик гарови сифатида ҳартомонлама ривожлантиришимиз лозим бўлган зиёратларнинг си- ри, илдизи, аҳамияти мана шундадир.


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
319
Мен яқинда эшитдимки, бир ўртоқ Москва конферен- циясида Риковга: «Бу делегациялар бизга жуда қим- мат тушаётган бўлса керак?» деб савол берган. Ур- тоқлар, бундай нарсаларни гапириш ярамайди. Бизга келадиган ишчи делегациялар тўғрисида ҳечқачон бундай руҳда гапириш ярамайди. Бундай гапириш уят. Биз ҳечқандай харажатларга |қарамасдан, ҳечқандай қурбонларга қарамасдан, Ғарбдаги ишчилар син- фига ҳокимиятни ўз қўлига олган ишчилар синфи- нинг капитализмни емиришгагина эмас, 'балки социа- лизм қуришга ҳам қобилиятли эканлигига ишонишга, ўз делегатларини бизга юборишга ёрдам берамиз ва ёрдам бермоғимиз лозим. Ғарб ишчилари, лоақал уларнинг кўпчилиги ҳали ҳам, ишчилар синфи буржу- азиясиз ҳечнарса қилолмайди деб ишониб юрадилар. Бу зарарли фикр — Ғарбдаги ишчилар синфининг асо- сий касали бўлиб, бу касални уларга социал-демократ- лар юқтиради. Ғарбдаги ишчилар синфига ўзларининг делегатлари орқали, ишчилар синфи ҳокимиятни қў- лига олгандан кейин, эскини емириб ташлашгагина эмас, балки социализм қуришга ҳам (қобилиятли экан- лигига ишониш имкониятини бермоқ учун/биз ҳечқан- дай ҳурбонлардан қайтмаймиз. Бизнинг ^амлакатимиз дун’ёда ягона ишч-илар давлати зканлигига, бу давлат уларнинг Ғарбда урушишға арзийдиган ва ўзлари- даги капитализмдан уни ҳимоя қилишга арзийдиган бирдашбир и-шчилар давлати эканлигига Ғарбдаги ишчилар синфига ишониш имкониятини бермоқ учун биз ҳечқандай қурбонлардан ҳайтмаймиз. (Олқиш- л а р.)


320
И. В. С Т А Л И Н
катта ёшдаги ишчиларнинг делегациялари, тахминан айтганда, булар 10 га -яқин эди шекилли, ва ишчи ёшларнинг делегациялари. Ҳаммаси бўлиб бизнинг мамлакатимизга 550 делегат ва экокурсант келди. Яна ВЦСПСда рўйхат қилинган 16 делегациянинг келиши кутилади. Мамлакатимиздаги ишчилар синфи блан Ғарбдаги ишчилар синфи ўртасидагй алоқани мустаҳ- камлаш ва шу йўл блан интервенциянинг ҳамма ва ҳарқандай эҳтимолларига қарши fob солиш учун бу ишни биз бундан кейин ҳам илгари сураберамиз.
Капитализмни кемираётган зиддиятларнинг харак- терли хусусиятлари ана шулардан иборат.
Бу зиддиятларнинг ҳаммасидан нима келиб чи- қади? Булар нимани кўрсатади? Булар шуни кўрсата- деки, капиталистик дун’ёни бирцанча ички зиддиятлар кемирмоқда, бу зиддиятлар капитализ.мнинг дармони- ни қуритмоқда, иккинчи томондан, бизнинг дун’ёмиз, социализм дун’ёси, тобора бирикиб, жицслашиб бормоқда, шу сабабдан, бизга қарши урушга хотима берган, Совет давлати*блан капиталистик давлатлар ўртасида «тинч яшаш» палласини бошлаб берган куч- ларнинг вақтинча мувозанати ҳам худди мана шу заминда туғилди.
Мен яна бизда уруш даври ўрнига, «тинч яшаш» палласининг бошланишига та’сир |қиладиган икки фа-ктни эслатиб ўтишим керак.


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
321
бер, пул ишлаб топиб, |қарзларингнинг процентларини тўла. Американинг бу маслаҳати, гарчи Европа учун ҳал қилучи нарса бўлмаса ҳам, ҳарҳолда та’сирсиз қололмаслигини иоботлаб туриш лозим бўлмаса керак.
Иккинчи факт шундан иборатки, бизнинг мамлака- тимизда пролетар революцияси енггандан бери жуда катта савдо-сотиқ бозорлари бўлган, жуда катта хом- аш’ё манбаи бўлган ғоят катта бир мамлакат капи- тализм системасидан тушиб ҳолди, бу ҳол ҳам Евро- панинг хўжалик аҳволига та’сир қилмасдан қолиши мумкин эмас эди, албатта. Дун’ёнинг олтидан бир дис- мидан маҳрум бўлиш, мамлакатимиздаги бозорлардан ва хомаиГё манба’ларидан маҳрум бўлиш, бу ҳол ка- питалистик Европа учун ўзининг ишлабчиқаришини камайтириш, уни тубдан (қақшатиш демавдир. Мана энди, бизнинг мамлакатимиздан, бизнинг бозорларимиз ва хомаиГё манба’ларимиздан Европа капиталининг узоқлашиб қолишига хотима бермоқ учун, бизнинг бо- зорларимизга ва хомаиГё манба’ларимизга кирмоқ учун, бизнинг блан бир даража «тинчп яшаш» палла- спга рози бўлиш зарур бўлиб қолибди,— акс ҳолда Европада хўжалик жиҳатидан бир қадар барқарорлик- ка эришиш мумкин эмас экан.
6. 	СССРнинг ташқи аҳволи


322
И. В. С Т А Л И Н
«ҳамкорлик» қилишга имконият берган ҳамма фактор- лар ана шулардан иборат.
Совет Иттифоқини «танишлар» палласи ана шун- дан бошланиб кетди ва бу палла яна давом «қилиб кетаберади.
Бизни қандай мамлакатлар таниганлигини айтиб ўтирмайман. Бизни танимаган катта мамлакатлардан фақат битта Америка .қолган бўлса керак. Бизни «та- ниганларидан» кейин, бизда масалан, Германия ва Италия блан савдо аҳдномалари тузилганлиги тўғри- сида ҳам гапириб ўтирмайман. Ташқи савдомизнинг анча ўсганлиги, ва бу савдодан бизга пахта беручи мамлакат бўлган Американинг ҳамда биздан ғалла ва ҳишлоқ хўжалик маҳсулоти олучи мамлакатлар бўл- ган Англия блан Германиянинг айниқса манфаатдор эканлиги тўғриоида узоқ гапириб ўтирмайман. Бир нарсани айтиб ўтиш керакки, бу йил — капиталистик давлатлар блан «б|ирга я-шаш» паллас-и бошлангандан кейин, бизнинг капиталистик дун’ё блан савдо соҳа- сида бир .қадар кенг ми'қ’ёсда қуюқ ва кенг алоқага киришаётган биринчи йилимиздир.
Бу сўзлардан, чунончи, бизнинг давлатимиз блан Ғарб давлатлари ўртасида мавжуд бўлиб келган ва ҳозир ҳам бир ёқлиқ бўлмаган -масалалар ва, айтай- лик, да’во ва қарши да’воларни тугатдик, деган ма’но чи1Қ1майди, албатта. Биэдан қарзларни тўлашимизни талаб қилишларини биламиз. Буни Европа ҳали унут- гани йўқ, эҳтимол, унутмас ҳам, ҳарҳолда ун^а тез унутмас. Бизга айтишларича, урушдан бурун Европа- га бўлган қарзимиз 6 миллиардга баравар, уруш ва'қ- тидаги қарзларимиз 7 миллиард сўмдан ошиқроқ ҳи- собланади, шундай қилиб ҳаммаси—13 миллиард.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
32»
Дгар валютанинг тушувини ҳисобга олсак ва бу маб- лағдан лимитрофлар ҳиссасини чиқарсак, Ғарбий Ев- ропа давлатларига камида 7 миллиард ҳарздор бўлиб> чиқамиз. Ма’лумки, граждан уруши ваҳтида Англия, Франция, Америка интервенцияси муносабати блан бизнинг ҳарши да’вомиз (агар Лариннинг ҳисобини қабул1қилсак), чамаси, 50 миллиарддан иборат. Демак,. уларнинг |қарзи бизнинг царзимиздан беш марта ошиқ- роқдир. (Л а р и н ўз жо й и да н: «Биз у қарзларни ундириб оламиз».) Уртоқ Ларин биз уларнинг ҳамма- сини ўз ваҳтида ундириб оламиз, дейди. (Кулги.) Лекин Молия халқ 'комиссарлипи каби сидиброқ ҳи- собласак, уларнинг ҳарзи камида 20 миллиард бўлади. Ушанда ҳам биз ютамиз. (Кулги.) Броқ, капиталис- тик мамлакатлар бунга рози эмас, шунинг учун биз уларнинг рўйхатларида ҳали ҳам қарздорлар қаторида турибмиз.
Мана шунинг ордасида бизда капиталистлар блан музокараларнинг боришида тўсҳинлик ва мони’ликлар чиқиб турди. Англия блан шундай бўлган эди, Фран- ция блан ҳам шундай бўладиганга ўхшайди.
Бу масалада партиямиз Марказий Қомитетининг позицияси қандай?
Макдональд блан аҳднома тузганда53 қандай бўл- ган бўлса, ҳозир ҳам шундай.


324
И. В. С Т А Л И Н
келажавда ҳам шунга амал ҳиламиз. Аммо биз, ама- лий музокаралар тартибида, илгариги чор ҳукуматининг қарзлари масаласида Англия учун ҳам, Франция учун ҳам ба’зи истисноларни дилишга қарши эмасмиз, шу ■шарт бланки, 'қарзларнинг бирозини тўлаб, бунинг ба- далига ўзимиз ҳам бироз нарса олишимиз керак. Биз ялгариги хусусий мулкчиларга концессия бериб, улар- ни қаноатлантиришга қарши эмаомиз, лекин бунда ҳам шу шарт бланки, концессияларнинг шартлари асоратга соладиган бўлмасин. Шу асосда биз Макдо- нальд блан келишаолдик. Бу муэокараларнинг таг-за- зиини уруш қарзларини амалда бекор қилиш идеясидан иборат эди. Худди мана шунинг учун бу аҳднома бузилди. Қшм томонидан? Шубҳасиз, Америка томони- дан. Гарчи Америка Раковский блан Маадональд ўрта- ■сидаги музокараларта қатнашмаган бўлса ҳам, гарчи .Макдональд ва Раковокий ма’лум битим лойиҳасига рози бўлишган бўлсалар ҳам, гарчи битим лойиҳаси ҳар икки томонга ҳам нажот берадиган бўлса ҳам ва ҳар икки ТОМОНЯ1ИНГ мавфаатлари шу лойиҳа блан оз- ми-кўпми қаноатлантириладиган бўлса ҳам, бу лойиҳа уруш қарзларини бекор ^илиш идеяоига асосланган- лигидаи, Америка эса бундай прецедентнинг бўлиши- ни истамаганлигидан (чункибу ҳолда у Европага дарз <берган миллиардларидан маҳрум бўлар эди), Америка «маслаҳат берди»-1Ю, аҳднома вужудга чиқмай қолди.
Шундай бўлса-да, биз ҳозир ҳам ўша айтиб ўтган лойиҳа асосида турамиз.


ВҚП(«) XIV СЕЗДИ
325-
ниқса қалтис ва жанговар масалалардан икки масала- ни кўрсатиб ўтишни хоҳлар эдим: биринчидан, инглиз- консерваторлари томонидан бирнеча марта майдонга қўйилган ва ҳали яна дўйиладиган масала, у ҳам бўл- са — пропаганда масаласи ва, иккннчидан, Коммунис, тик Интернационал масаласи.
Бизни Европада ҳа,м, мустамлака ва қарам мамла- катларда ҳам империализмга қарши махсус пропаган- да юргизишда айблайдилар. Инглиз консерваторлари: рус коммунистлари — Британия империясининг қудра- тини вмиришни ўз олдига вазифа қилиб қўйган киши- лардир, деб да’во қиладилар. Мен бу ерда айтмоқ- чиманки, буларнинг ҳаммаси V беҳуда ran. Ишчи делегацияларининг ўзлари бизга келиб, биздаги тар- тибларни билиб, биздаги янги тартиблар тўғрисидаги хабарни Ғарбдаги барча мамлакатларга етказиб турганларидан кейин, бизга Ғарбда ҳам, Шарҳда ҳам ҳечҳандай махсус пропаганда қилишнинг лузуми йўқ. Ҳечқандай бош^а пропаганданинг бизга кераги йўқ.. Бу — Советлар тузуми учун капитализм тузумига қар- ши энг яхши, энг кучли ва энг та’сирли пропаганда. (Олцишла р.)


•326
И. В. С Т А Л И Н
ҳамда илгариги ҳоким миллат 'пролетарлари блан илгариги эзилган миллатларнинг пролетарлари ўрта- сида ҳамкорликни йўлга қўяоладиган бирдан-бир мам- лакат эканлигига ишониш имкониятига эга бўлади. Хитойдан, Ҳиндистондан, Мисрдан келадиган делега- циялар, бизда ишлаб ва аҳволни ўз кўзлари блан кў- риб, биздаги тартиблар тўғрисида бутун дун’ёга ҳикоя қилиб берсалар кифоя, Шарқда биз учун бундан бош- қа ҳечқандай пропаганда, ҳечқандай агитация юрги- зишнинг кераги йўқ. Бу оропагаяда турли шакл, турли хил пропагандаларнинг энг яхшиси, энг та’сирлисидир.
Лекин Британия империясини емираоладиган ва албатта емирадиган бир куч бор. У ҳам бўлса — ин- глиз консерваторларидир. Бу — Британия империясини албатта, муқаррар равишда ҳалокатга юлиб борадиган кучдир. Консерваторларнинг ҳокимият тепасига кел- ганларидан кейинги сиёсатларини эсга олиш кифоя55. Улар ишни нимадан бошладилар? Мисрни нўхталаш, Ҳиндистонни қаттиқроқ сиқиш. Хитойни интервенция қилиш ва ҳоказолардан бошладилар. Қонсерваторлар- нинг сиёсати ана шунақа. Инглиз лордлари бошқача ■сиёсат юргизишга қобилиятли эмас эканлар, бунда ким айбдор ва кимни айблаш керак? Қонсерваторлар шу йўл блан борсалар, иики карра икки тўрт бўлгани- дек, Британия империясини муқаррар равишда ҳало- катга олиб боришлари лозимлигини тушуниш қийинми, ахир?


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
327
зиб юрадилар, деган уйдирма овозалар тарқатилмоқда. Жумладан, Булғорияда София портлашини коммунист- лар номи блан боғлайдилар. Мен, ғирт нодон бўлмаган ва сотилмаган ҳарбир -маданий кишига ма’лум бўлиши лозим бўлган нарсани айтишим керак. Мен шуни ай- тишим керакки, якка террорчилик назарияси ва ама- лиёти блан коммунистларнинг ҳеч!қандай алоҳаси бўл- ган э.мас, ҳозир ҳам йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас, айрим шахсларга қасд қилиш назарияси блан комму- нистларнинг ҳечқандай алоқаси бўлган эмас, ҳозир ҳам йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Қоминтерннинг назарияси ва амалиёти капитализмга қарши оммавий революцион ҳаракатни ташкил этишдан иборат. Бу тўғри. Бу — коммунистларнинг вазифа-си. Фақат нодон. лар ва тентакларгина фитналарни ва якка деррорни Коминтерннинг оммавий рвволюцион ҳаракатда^и сиё- сати блан аралаштириб юборишлари мумкин.


328
И. В. С Т А Л И Н
ҳисоблашмай тураолмаймиз. Биз, Шимолий Америка бир давлат бўлиб бирлашганда, Германия бир давлат бўлиб уюшганда ва бирлашганда, Италия бирикиб тапкқи душманлардан озод бўлганда, уларнинг олдида қандай масала турган бўлса, Хитой олдида ҳам шун- дай масала турипти, деб ҳисоблаймиз. Бунда қақиқа! ва адолат тамомила Хитой революцияси томонида Мана шунинг учун ҳам биз Хитой революциясига, унинг хитой халқини империалистлар зулмидан озол қилиш ва Хитойни бир давлат қилиб бирлаштирик йўлида олиб бораётган курашига хайрихоҳлик кўр- сатмоқдамиз .ва кўрсатамиз. Бу куч блан ҳисоблаш- маётганлар ва ҳиооблашмоқчи бўлмаганлар албатта ютқизади. Мен ўйлайманки, Хитойдаги миллий ҳара- катнинг ўсиб, илгари бориб, ўз йўлидаги ҳамма нар- сани ирғитиб ташлаётган бу кучи блан Япониянинг ҳам ҳиооблашуви лозимлигини у, Япония, тушунар. Чжан Цзо-лин худди мана шуни тушунмагани учув ҳалюк бўлаётир. Аммо у ўзининг бутун сиёсатини СССР блан Япония ўртасида низо’ чиқишиға, икки ўртадаги муносабатнинг ёмонлашувига ҳарата қурга- ни учун ҳам ҳалок бўлмоқда. Узининг сиёсатини биз блан Япония ўртасидаги низо’ларга, биз блан Япония ўртасидаги муносабатларнинг ёмонлашувига қарата қурадиган Манжуриянинг ҳарбир генерали, ҳарбир ҳукмдори албатта ҳалок бўлади. Улар ичида ўзининг сиёсатини биз блан Япония ўртасидаги муносабат- ларнинг яхшиланишига, бизнинг Япония блан яқин- лашувимизга қарата ^урадиганигина оёқ.қа бооиб тураолади, фацат шундай генерал ва шундай ҳукмдор- гина Манжурияда маҳкам ўтараолади, чунки бизда Япония блан муносабатларимизнинг кескинлашувига


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
329
сабаб бўладиган манфаатлар йўқ. Бизнинг манфаат- ларимиз мамлакатимизни Япония блан яқинлаштирув йўлидан боради.
7. 	Партиянинг вазифалари
Ташқи аҳвол муносабати блан партиямизнинг ва- зифалари тўғрисидаги масалага ўтаман.
Мен ўйлайманки, партиянинг вазифалари бу ерда, унинг иши жиҳатидан, икки соҳада: халқаро револю- цион ҳаракат соҳасида ва сўнгра Совет Иттифоқи- нинг ташқи сиёсати соҳасида чизиб кўрсатилмоғи лозим.
Халқаро революцион ҳаракат соҳаси^аги вазифа- лар нимадан иборат?


330
И. В. С Т А Л И Н
элементлар устидан ғалабаси — барча мамлакатларда- ги ишчиларнинг революционлашуви учун ҳал қилучй аҳамиятга эга бўлган ғалабаси йўли блан иш олиб бориш керак. Одатда, ўртоқлар партиямизнинг халқ- аро революцион ҳаракат соҳасидаги вазифалари тўғ- рисида гапирганда, аввалги ўч вазифа блан чегара- ланиб, тўртинчи вазифани унутадилар, я’ни бизнинг ўз мамлакатимиздаги курашимиз, мамлакатимиздаги социалистик элементларнинг капиталистик элементлар устидан ғалаба қозониши учун курашимиз, бизнинг қурилиш йўлида олиб бораётган курашимиз ҳам ўз аҳамияти жиҳатидан халқаро, интернационал миқ’ёс- даги кураш эканлигини, чунки бизнинг мамлакатимиз жаҳон революциясининг базаси эканлигини, чунки бизнинг мамлакатимиз халқаро революцион ҳаракатни кенгайтириш учун асосий восита эканлигини эсдан чиқарадилар, агарда бу ерда бизнинг қурилиш иш- ларимиз тегишли сур’ат блан бораётган бўлса, бу — биз ўзимизнинг халқаро революцион ҳаракатдаги ишимизни қолган ҳамма соҳаларда партия биздан талаб этган даражада бажараётганлигимизни кўрсати- шини унутадилар, аммо буни унутиш ярамайди.
Партиянинг халқаро революцион ҳаракат соҳаси- даги вазифалари шундан иборат.
Энди — Иттифоқимизнинг ташқи сиёсати соҳасида партиянинг вазифалари.


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
331
раш, янги урушларга қарсши кураш, янги урушға тай- ёрланиш йўлида қилинаётган ҳаракатларнинг ҳамма- сини фош қилиш, урушга тайёрланишни амалда паци- физм байроғи блан бекитадиган ҳаракатларни фош қилиш — бизнинг вазифамиздир. Худди мана шунинг учун биз Миллатлар иттифоқига киришни хоҳламай- миз, чунки Миллатлар иттифоҳи урушга тайёргарлик ишларининг устини бекитиш учун тузилган ташкилот- дир, чун-ки Миллатлар иттифоқига кириш учун, ўртоқ Литвиновнинг тўғри айтганича, болға блан сандон- нинг икковидан бирини танлаш керак. Биз эса кучсиз халқлар учун болға бўлишни ҳам, кучли халқлар учун сандон бўлишни ҳам хоҳламаймиз. Биз унисини ҳам, бунисини ҳам хоҳламаймиз, биз — тинчйик тарафдо- римиз, биз — ҳарқандай пацифистик байроқчалар блан бекитилган бўлса ҳам, урушга олиб борадиган барча ҳара-катларни фош қилиш тарафдоримиз. Бу Миллат- лар иттифоқими ёки Локарноми,— барибир, бизни бай- роҳ блан алдайолмайдилар, шов-шув блан ^ўрқита- олмайдилар.
Иккинчидан — ташқи савдо монополияси асосида таигқи дун’ё блан товар оборотимизни кенгайтириш йўли блан иш олиб бориш керак.
Учинчидан — империалистик урушда енгилган мам- лакатлар блан, барча капиталистик мамлакатлар ора- сида ҳаммадан кўпрақ ранжитилган ва алданган мам- лакатлар блан, шунга кўра улуғ давлатларнинг Ҳукмронлик иттифоқига оппозицияда бўлган мамла- катлар блан яқинлашув йўли блан иш олиб бориш керак.
Тўртинчидан — ^арам ва мустамлака мамлакатлар блан ҳамжиҳатлик йўли блан иш олиб бориш керак. 22*


332
И. В. С Т А Л И Н
Ҳозирги пайтда халқаро муносабатлар ва халқаро ишчилар ҳаракати соҳасида партия олдида турган вазифалар ана шулардан иборат.
II
СОВЕТ ИТТИФОҚИНИНГ ИЧҚИ АҲВОЛИ
Мен Марказий Қомитетнинг ҳисоботи тўғрисидаги докладнинг иккинчи қисмига ўтаман, Докладнинг бу қисми давлатимизнинг ички аҳволига ҳамда ички аҳволга алоқаси бўлган масалалар юзасидан Марка- зий Комитетнинг тутган сиёсатига доирдир. Мен бир- неча ра<қам келтиришни истар эдим. Гарчи сўнгги ва'қтда матбуотда бир талай рақамлар э’лон этилган бўлса-да, афсуски, ба’зибир рақамларни келтирмасдан бўлмайди.
1. Бутун халқ хўжалиги
Броқ рақамларга ўтмасдан бурун, социалистик хўжаликни қуриш соҳасидаги ишимизни белгилайди- ган бирнеча умумий асосларни баён <қилишга ижозат берингиз (мен хўжаликдан бошламоқчи бўламан).


ВКП(«) XIV С’ЕЗДИ
333
зим. Бундан ташқари, бу — бизнинг хўжалигимиз мамлакатимизнинг ташқарисидаги капиталистмк хўжа- ликка қарама-^арши турибгина эмас, балки мамлака- тимизнинг ичидаги ҳархил элементларни бир-бирига қарама-қарши қўйиб, социалистик элементларни кагои- талистик элементларга (қарамачқарши қўйиб ҳам қу- рилиши лозим, демакдир.
Бундан чиқадиган хулоса: биз ўз хўжалигимизни шундай қуришимиз лозимки, бизнинг мамлакатимиз дун’ё капиталистик системасининг қўшоғига айланиб кетмасин, капиталистик тараққиётнинг умумий систе- маоига ёрдамчи корхона бўлиб қўшилиб кетмасин, бизнинг хўжалигимиз дун’ё капитализмининг ёрдамчи корхонаси ‘бўлиб эмас, балки, бошлича, ички бозорга таянадиган, индустриямизнинг мамлакатими^даги деҳ- қон хўжалиги блан бирикишига суянадиган мустақил иқтисодий хўжалик бўлиб ривожлансин.


334
И. В. С Т А Л И Н
системанинг қўшоғига айланиб кетиши лозим бўлади. Бу йўл — бизнинг қурилиш вазифаларимиздан юз ўгириш демакдир.
Бу бизнинг йўлимиз эмас.
Иккинчи бош йўл бор, бу йўл — мамлакатимизни ички бозорга суянадиган, иқтиоодий жиҳатдан муста- қил мамлакат (қилиш, аста-секин капитализмдан аж- ралиб, социалистик хўжалик оқимига кириб боручи бошқа ҳамма мамлакатларни ўзига тортиш учун ўчоқ бўладиган мамлакат |қилиш учун бутун кучимизни сарф қилмоғимиз лозим, деган фикрга асосланади. Бу йўл саноатимизни кўп даражада ривожлантиришни, броқ керакли даражада ва ўзимиздаги ресурсларга мувофиқ равишда ривожлантиришни талаб 'қилади. Бу йўл мамлакати1мизни дун’ё капитализм системасининг қўшоғига айлантириш сиёсатини қат’ий суратда ин- кор (қилади. Бу — партия тутган ва бундан кейин ҳам тутадиган бизнинг қурилиш йўлимиздир. Қапиталистик қуршов давом этар экан, бу йўлни қўллаш шартдир.
Германияда ёки Францияда, ёхуд бу мамлакатлар- нинг иикаласида ҳам революция ғалаба қозонгандан кейин, у ерда юқори техника базасида социалистик қурилиш бошланиб кетгандан кейин иш бошқача бў- лади. У вақтда биз мамлакатимизни мўстақил иқти- содий хўжаликка айлантириш сиёсатидан мамлакатй- мизни социалистик тараққиётнинг умумий оқимига қўшиш сиёсатига ўтармиз. Аммо бу иш ҳали юзага чиқмаган экан, бизнинг халқ хўжалигимиз учун ми- нимум мустаҳиллик мутла^о керак, бусиз мамлакати- мизни хўжалик жиҳатдан дун’ё капитализми система- сига бўйсундиришдан сақлаб қолиб бўлмайди.
Биринчи асос ана шундан иборат.


ВКП(в) XIV С’ЕЗДИ
335


336
И. В. С Т А Л И Н


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
337
қилмоқ учун, резервлар тўплаш керак, деган фикрни. миямизга сингдириб олмоғимиз лоэим.
Биз қишлоҳ хўжалик соҳасида ҳосил бўлмай қо- лишдан амин эмасмиз. Шунинг учун резерв керак. Биз саноатимизни юксалтириш соҳасида ички бозор тасо- дифларидан амин эмасмиз. Мен, ўзимиз жамғарган маблағларга яшаганимиз ҳолда, жамғарган маблағ- ларни харажат қилиш ишида айниқса 'қаттиқ бўлмо- ғимиз ва беҳуда сарф (Қилмаслигимиз, ҳарбир тийинни ўйлаб, я’ни ҳозирги пайтда ривожлантириш мутлақо зарур бўлган ишга харжлашга тиришмоғимиз лозим- лигини айтиб ҳам турмайман. Мана шундан саноаг учун резервлар тўплаш зарурлиги келиб чиқади. Биз ташқи савдо ооҳасида тасодифлардан (ниқобланган бойқот, ниқобланган блокада ва бошқалардан)\ амин эмасмиз. Бундан резервлар кераклиги келиб чиқади.
Қишлоқ хўжалик кредитига бериладиган маблағ- ларни икки баравар ошириш мумкин бўлар эди, аммо у вақтда саноатни пул блан та’минлаш учун зарур резерв қолмас эди, саноат ўзининг ривожланишида қишлоқ хўжалигидан жуда орқада қолиб кетар эди, саноат моллари ишлабчиқариш камаяр эди, саноат молларининг нархи жуда кўтарилиб кетиб, ёмон оқи- батларга сабаб бўлар эди.
Саноатни ривожлантириш учун икки марта ошиқ- роқ маблағ бериш мумкин бўлар эди, лекин бу ҳолда саноат шундай тез сур’ат блан ривожланар эдики, ортиқча капиталлар жуда кам бўлганлигидан, биз буни кўтараолмас эдик ва шу заминда ишимиз албат- та бузилиб кетган бўлар эди, бунинг устига қишлоқ хўжалигини кредит блан та’минлаш учун резерв етмай Қолар эди.


338
И. В. С Т А Л И Н
Саноатнинг ривожланишини жуда ҳам тез сур’ат •блан илгари суриш учун, импортимизнинг, бошлича, ускуна импортимизнинг юксалишини ҳозиргидан икки марта тезрсхқ илгарилатиш мумкин бўлар эди, лекин бу ҳол четдан мол келтиришнинг четга .мол чиқариш- дан ошиб 1кетишига сабаб бўлар эди, пассив савдо баланси ҳосил бўлар эди, валютамиз барбод бўлар эди, я’ни саноатни планлаш ва ривожлантириш мум- .кин бўлган негиз барбод қилинган бўлар эди.
Экспортни, ҳечнарсага қарамасдан, ҳаддан ташқа- ри тез сур’ат блан, ички бозорнинг аҳволига э’тибор ■қилмасдан, бутун куч блан илгарилатиб юбориш ҳам мумкин эди, аммо бу нарса албатта шаҳарларда қиш- .лоқ хўжалик маҳсулоти нархларининг ҳаддан ташқари кўтарилиб кетиши жиҳатидан, демак, иш х.ақининг пасайиб кетиши жиҳатидан ва бирмунча сун’ий ра- вишда уюштирилган очлик ҳамда ундан келиб чиқа- диган бутун натижалар жиҳатидан албатта катта муш- кулликларга сабаб бўлар эди.
Ишчиларнинг иш ҳақини жуда ҳам кўтариб, уруш- дан илгариги даражасигача етказиш блангина қол- масдан, ундан ҳам ошириб юбориш мумкин бўлур эди, аммо бу нарса саноатимизнинг ривожланиш сур’ати- нинг албатта пасайишига сабаб бўлур эди, чунки биз- иинг шароитимизда, четдан заём олиб бўлмаганлиги- дан, кредитлар ва ҳоказо бўлмаганлигидан саноатни фақат бирмунча фойда асосидагина ривожлантириш мумкин, бу фойда саноатни финанслаш ва пул блан та’минлаш учун керак, броқ, агар иш ҳақини кўта- ришда одатдан таииқари тез сур’ат олсак, бу иш бўл- тиай қолар эди, я’ни бирҳадар жиддий равишда маб- лағ жамғариш мумкин бўлмас эди.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
33$
Ва ҳоказо еа шу кабилар.
Мамлакатимизни қуриш соҳасидаги ишимизда маиГал, маёқ бўлиши лозим бўлган икки туб етакчи асос мана шулардан иборат.
Энди рақамларга ўтишга ижозат беринг.
Броқ, ҳали бунга қўшиб қўядиган яна бир нарса бор экан. Бизнинг хўжалик системамизда бирқадар ола-булалик бор, я’ни бешта уклад бор. Деярлик бу- тунлай натурал ҳолда бўлган хўжалик уклади бор: бу товар маҳсулоти жуда оз бўлган деҳқон хўжалик- ларидир. Иккинчи хўжалик уклади — товар ишлаб- чиқариш уклади бор, бунда товар маҳсулот деҳқон хўжалигада ҳал қилучи рольни ўйнайди. Учинчи хў- жалик уклади — хусусий капитализм бор, у ҳали йўқ 1?илинган эмас, у жонланиб кетди ва бизда нэп давом қилган вақтда ма’лум чегарагача жонланиб боради. Тўртинчи хўжалик уклади — давлат капитализми, я’ни биз йўл қўйган ва уни пролетар давлати истаган даражада контрол қилишимиз ва чегаралашимиз мумкин бўлган капитализм бор. Ниҳоят, бешинчи ук- лад — социалистик саноат, я’ни бизнинг давлат сано- атимиз бор, бунда ишлабчиқаришда икки душман синф — пролетариат блан буржуазия эмас, балки бир синф — пролетариат иштирок қилади.


340
И. В. С Т А Л И Н
бу, укладлар ўртасида борадиган курашни ҳисобга олабилишни ўргатган эди.
Мен бу масала атрофида партиямизда вужудга келган тушунмовчиликларга ва чалкашликка барҳам бериш учун, давлат капитализми ва ўз типи блан социалистик бўлган давлат саноати тўғрисада икки оғи'3 сўз айтишни истар эдим.
Бизнинг давлат саноатимизни давлат кашиталистик саноат дейиш мумкинми? Мумкин эмас. Нима учун? Чунки пролетариат диктатураси шароитида давлат капитализми ишлабчи^аришнинг шундай ташкилоти- дирки, унда икки синф: ишлабчиқариш воситаларига эга бўлган эксплуатация қилучи синф ва ишлабчи- қариш воситаларига эга бўлмаган эксплуатация қи- линучи синф бўлади. Давлат .капитализми ҳар-қандай алоҳида шаклга кирса ҳам, ҳарҳолда у моҳияти э’ти- бори блан капиталистик бўлиши лозим. Ильич давлат капитализмини анализ қилганида, ҳаммадан аввал кон- цессияларни кўзда тутган эди. Концессияларни олиб кўрайлик, бунда икки синф борми? Ҳа, бор. Капи- талистик, я’ни эксплуатация қилучи ва ишлабчиқариш воситаларига вақтинча эгалик о^илучи концессионерлар синфи ва концеосионерлар томонидан эксплуатаци-я қилинучи пролетарлар синфи бор. Бу ерда социализм элементларининг йўқлиги лоақал шундан равшан кўринадики, .меҳнат унумини кўтариш тўғрмсидаги кампания блан 'концессия корхонасига ҳечким бориб киришга ботинолмайди, чунки концессия .корхонаси социалисти1К бўлмаган, социализмга ёт бўлгаи кор- хона эканлигини ҳамма билади.


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
341
корхоналарми? Йўқ, ундай корхоналар эмас. Нима учун? Чунки уларда икки синф эмас, фақат бир синф бор, я’ни ишлабчиқариш 'қуроллари ҳам воситаларига ўз давлати орқали эга бўлган ва эксплуатация қи- линмайдиган ишчилар синфи бор, чунки корхонада иш ҳақидан ошиқ ҳосил бўлган нарсанинг энг кўп кисми саноатни янада ривожлантириш, я’ни умуман бутун ишчилар синфининг аҳволини яхшилаш учун кетади.
Агар корхоналаримизнинг идора ^илучи органла- рида сақланиб қолган бюрО1Кратиз1М қолдиқларини э’тиборга олсак, ҳарҳолда бу ҳали тўла социализм эма-с, дейишлари мумкин. Бу тўғри. Аммо бу — дав- лат саноати ўз типи жиҳатидан социалистик ишлаб- чи-қариш эканлигига зид келмайди. Икки тип ишлаб- чиқар-иш бор: кап-италистик ти-п, шу жумладан давлат капитализми тигш бўлиб, бувда икки синф бўлгани ҳолда, ишлабчиқариш капиталистга фойда келтириш учун ишлайди; яна, эксплуатаци1Я бўлмаган, ишлабчи- кариш воситалари ишчилар синфининг қўлида бўлган, корхоналари ёт синфга фойда келтириш учун эмас, балки саноатни бутун иигчиларнинг манфаати учун кенгайтириш ма-ҳсадига шплайдиган социалистик тип- даги иккинчи бир ишлабчиқариш бор. Ленин: бизнинг давлат корхоналаримиз изчил социалистик типдаги корхоналардир, деган эди.
Бу ерда бизнинг давлатимиз блан аналогия қилиш мумкин бўлар эди. Бизнинг давлатимиз ҳам буржуа давлати деб аталмайди, чунки у, Лениннинг айтиши- ча, давлатнинг янги типи, пролетар давлати типидир. Нима учун? Чунки бизнинг давлат аппаратимиз, беис- тисно ҳамма буржуа мамлакатларидаги -каби, ишчилар


342
И. В. С Т А Л И Н


ВҚП(в) XIV СЕЗДИ
34&
зан оқсаса ҳам, буржуазияга қарши, пролетариатга ишлайди.
Бу принципиал фарқни унутиш ярамайди.
Давлат саноати тўғрисида ҳам худди шуни айтмоқ керак. Давлат корхоналаримизнинг идора органларида бўлган ва ҳали бундан кейин ҳам бўладиган нуқ- сонлар ва бюрократизм қолдиқларига қараб, ана шу қолдидларга ва шу камчиликларга ■қараб, бизнинг корхоналаримиз асос э’тибори блан социалистик кор- хоналар эканлигини унутиш ярамайди. Масалан, Форд- нинг тузук ишлайдиган корхоналарида, эҳтимол, ўғри- лик камроқдир, аммо шундай бўлса ҳам, улар Фордга,. капиталистга ишлайдилар, бизнинг корхоналаримиз. эса, гарчи уларда ба’зан ўғрилик бўлиб турса ҳам ва уларнинг ишини ҳамавақт тузук боради деб бўл- маса ҳам, ҳарҳолда улар пролетариатга ишлайдилар.
Мана шу принципиал фарҳни унутиш ярамайди..
Энди бутун халқ хўжалигимиз тўғрисидаги радам- ларга ўтайлик.
Қишлоқ хўжалиги. Унинг 1924/25 йилги умумий’ маҳсулоти, агар унинг даражасини урушдан илгарит даража блан, 1913 йил блан солиштириб кўрсак, 71% гача кўтарилди. Бошқача айтганда, 1913 йилда уруш- дан илгариги нархлар блан 12 миллиард сўмдан ошиқ маҳсулот етиштирилган эди, 1924/25 йилда эса 9 мил- лиард сўмдан ошиқ маҳсулот етиштирилди. Келгуси- 1925/26 йилда, планлаштиручи органларимизда бўлган ма’лумотларга мувофиқ, ма^сулотнинг ўсишини япада ошириб, 11 миллиард сўмга етказиш, я’ни урушдан. илгариги даражанинг 91%игача етказиш мўлжалла- нади. Қишлоқ хўжалиги ривожланмоҳда, деган хулоса ўз-ўзидан келиб чиқаётир.


344
И. В. С Т А Л И Н
Саноат. Агар бутун саноатни, давлат саноатини ҳам, концессия саноатини ҳам, хусусий саноатни ҳам олсак, 1913 йилда бутун саноат 7 миллиард сўмлик •умумий маҳсулот берган эди, 1924/25 йилда эса 5 миллиард сўмлик маҳсулот берди. Бу — урушдан ил- гариги норманинг 71%ини ташкил қилади. Планлаш- тиручи органларимиз келгуси йилда ишлабчиқариш 6*/2 миллиардга боради деб мўлжаллайдилар, я’ни бу — урушдан илгариги норманинг қарийб 93%ини ташкил ҳилади. Саноат юксалмақда. Бу йил у қиш- лоқ хўжалигига қараганда тезроқ юксалди.


ВҚП(в) XIV С’ЕЗДИ
345
қилиб тузилган эди, 1925 йилнинг сентябрига 95 мил- лион 200 минг червон сўмга чиқди, бу эса биринчи навбатдаги станцияларни қуришга харажат қилинган пулларнинг 59%ини ташкил қилади, ҳолбуки Волхов- стройнинг қуввати бу станциялар қувватининг 30% ига- гина баравар келади. Земо-Авчаль станциясининг дастлабки сметаси олтин ҳисобида 2 миллион 600 минг сўмлик қилиб мўлжалланган эди, сўнгги талаблар эса қарийб 16 миллион червон сўмни ташкил қилади, бун- дан 12 миллион сўми харажат қилиниб ҳам қўйилган.
Агар бирор тарзда бирлашган давлат ва коопера- тив саноатининг ишлабчиқаришини хусусий саноат ишлабчиқариши блан солиштириб кўрсак, мана нима ҳосил бўлади: 1923/24 йилда давлат ва кооператив са- поати бир йиллик саноат ишлабчиқаришининг бутун суммасидан 76,3% ни, хусусий саноат 23,7% ниташкил қилди, 1924/25 йилда давлат ва кооператив саноати- нингҳиссаси 79,3%, хусусий саноат ҳиссаси эса23,7% эмас, балки 20,7 % ни ташкил қилади.
Хусусий саноатнинг салмоғи шу давр ичида камай- ди. Қелгуси йилнинг мўлжалига кўра давлат ва коо- ператив саноатининг ҳиссаси қарийб 80% ни ташкил қилади, хусусий саноатнинг ҳиссаси эса 20% гача тушади. Хусусий саноат абсолют равишда ўсиб бор- моқда, лекин давлат ва кооператив саноати тезроқ ўсганлигидан, хусусий caHoaTHHHr салмоғи прогрессив равишда камаяётир.
Бу факт блан ҳисоблашмасдан мумкин эмас, у, социалистик саноатнинг хусусий саноатдан устунлиги шубҳасиз ҳақиқат бўлиб қолганлигини кўрсатади.
Агар давлат қўлида тўпланган мол-мулк блан хусусий хўжалик блан машғул бўлганлар қўлидаги 23
И. В. С т а л и н, том 7


346
И. В. С Т А Л И Н
мол-мулкни олиб қарасак, бу соҳада ҳам — мен Давлат план «ОМИССИЯСИНИН1Г контрол рақамларини кўзда тутаман — устунлик пролетар давлати қўлида бўлиб чиқади, чунки давлат қўлида камида 11,7 миллиард- лик (червон сўм ҳисобида) капитал фондлар бор, хусусий эгаларнинг қўлида, бошлича, деҳқон хўжалик- ларининг қўлида эса кўп бўлса 7 -ярим миллиард сўм- лик фондлар бор.
Бу — умумлаштирилган фондларнинг ҳиссаси жуда катта эканлигини ва бу ҳисса умумлаштирилмаган мол-мулклар ҳиссасига қараганда ортиб бораётгани- ни кўрсатадиган фактдир.
Шундай бўлса ҳам, умуман бизнинг тузумимизни ҳали капиталистик тузум деб ҳам, социалистик тузум деб ҳам бўлмайди. Бизнинг тузумимиз умуман олган- да капитализмдан социализмга ўтиш тузумидир,— бунда, маҳсулотнинг ҳажми жиҳатидан ҳали ҳам ху- сусий деҳқон ишлабчиқариши устунлик ҳилаётган бўл- са-да, социалистик саноатнинг ҳиссаси тўхтовсиз ўс- мсхқда. Социалисти-к саноат ҳиссаси шундай ошиб бораётирки, бу саноат, ўзининг марказлаштирилгани- дан фойдаланиб, ўзининг уюштирилганлигидан фой- даланиб, бизда пролетариат диктатураси бўлганидан фойдаланиб, транспортнинг давлат қўлида бўлганидан фойдаланиб, кредит системаси — бизники, банклар — бизники эканлигидан фойдаланиб, мана шуларнинг ҳаммас-идан фойдаланиб, бизнинг с-оциалистик саноа- тимиз, бутун халқ ишлабчиқариши кўламидаги ҳисса- си борган сари ортиб бораётган бу саноат илгари бориб, хусусий саноатни ўзига бўйсундирабошлади, ‘қолган ҳамма хўжалик укладларини ўзига мослаш- тира ва ўз орқасидан эргаштириб олиб борабошлади.


ВҚП(в) XIV С'ЕЗДИ
347
Қишлоқнинг тақдири энди шундақа,— у шаҳар орқа- сидан, йирик саноат орқасидан бориши лозим.
Агар тузумимизнинг характери, бу тузумда социа- листик саноатнинг ҳиссаси, хусусий капиталистик саноатнинг ҳиссаси, ниҳоят, умумий халқ хўжалигида майда товар ишлабчи!қаришининг, асосая деҳшончилик ишлабчиқаришининг ҳиссаси тўғрисидаги масалани қўйсак, ана шу асосий хулоса келиб чиқади.
Давлат бюджети тўғрисида икки оғиз сўз. Сизга ма’лум бўлса керакки, давлат бюджети бизда 4 мил- лиард сўмга етди. Агар урушдан илгариги сўм ҳисо- бида олсак, бизнинг давлат 'бюджетимиз. урушдан илгариги давлат бюджетига ниобатан 71% дан кам ташкил қилмайди. Сўнгра, агар умум давлат бюдже- ти суммасига ҳисобга олинган маҳаллий бюджетлар суммасини ҳам ҳўшиб қўйсак, у вақтда бизнинг дав- лат бюджетимиз 1913 йилга нисбатан камида 74,6% ни ташкил қилади. Шуниси характерлики, бизнинг дав- лат бюджетимиз системасида солиқдан бопиқа даро- мадларнинг салмоғи солиқ даромадларининг салмо- ғига қараганда кўп даражада ортиқдир. Буларнинг ҳаммаси ҳам хўжалигимиз ўса ва илгарилаб бораёт- ганини кўрсатади.


348
И. В. С Т А Л И Н
эга бўлган давлат саноати ва Главметалл червон ҳи- собида 142 миллион сўм чамаои фойда берган эдилар шекилли. Бунинг 71 миллион сўми хазинага ажратил- ган эди. 1924/25 йилда биз ҳозироқ 315 миллион фой- да олдик. Бунинг 173 миллионини планга мувофиқ хазинага ажратиш мўлжалланади.
Иттифоқ миқ’ёсида аҳамиятга эга бўлган давлат савдоси 1923/24 йилда 37 миллионга яқин фойда бер- ган эди, бунинг 14 миллиони хазина даромадига ўтказилди. 1925 йилда нархларни пасайтириш сиёсати натижасида бундан камроҳ — 22 миллион фойдаолин- ди. Бу маблағдан 10 миллионга яқини хазина даро- мадига ўтказилади.
1923/24 йилда ташқи савдодан 26 миллион сўмдан ортиқ фойда олган эдик, бундан 17 миллионга яқини хазина даромадига ўтказилди. 1925 йилда ташқи сав- до 44 миллион беради ёки, тўғриси, берди. Бунинг 29 миллиони хазина даромадига ўтказилади.
Молия халқ комиссарлигининг ҳисобига мувофиқ, 1923/24 йилда банклар 46 миллион фойда берганлар, бундан 18 миллиони хазина даромадига ўтказилган; 1924/25 йилда — 97 миллиондан ошиқ фойда бўл- ган, бундан 51 миллиони хазина даромадига ўтка- зилган.
Матлубот кооперацияси 1923/24 йилда 57 миллион, қишлоқ хўжалик кооперацияси 4 миллион фойда бер- дилар.


ВКП(б) XIV СЕЗДИ
349
рақамлар сизга кичик бўлиб кўринса (улар ҳақиқатан ҳам кичик), уларнинг бироз камайтирилганлигини на- зарга олингиз.
Ташқи савдомизнинг оборотлари тўғрисида бирне- ча сўз.
Агар 1913 йилги бутун савдо оборотимизни 100 деб олсак, 1923/24 йилда тапиқи савдомизда урушдан илга- риги даражанинг 21%ига, 1924/25 йилда урушдан илгариги даражанинг 26%ига етганлигимиз кўринади. 1923/24 йилда экспорт 522 миллион сўмга, импорт 439 миллион сўмга, умумий оборот 961 миллион сўмга, актив сальдо 83 миллион сўмга баравар эди. 1923/24 йилда савдо балансимиз актив бўлган эди. 1924/25 йилда экспорт 564 миллион сўм, импорт 708 миллион сўм, умумий оборот 1 миллиард 272 миллион сўм, сальдо — минус 144 миллион сўм бўлди. Бу йил биз ташқи савдомизни 144 миллион сўмлик пассив баланс блан тамомладик.
Менга бу нарсага бироз тўхталишга ижозат беринг.


350
И. В. С Т А Л И Н
берилган директивни бажармасдан жуда қўпол хатога йўл қўйдик. Будирективни бажариш қийин эди, лекин шундай бўлса ҳам, ишни ма’лум даражада сиқиб олиб борганда, ҳеч бўлмаса бир қадар актив сальдо ҳосил қилиш мумкин эди. Биз мана шу қўпол хатога йўл қўйдик. С’езд уни тузатиши лозим. Шуниси ҳам борки, Марказий Комитет буни шу йил ноябрьда Maxeye мажлисда ўзи тузатишга тиришди; шунда Марка- зий Комитет четдан мол 'келтириш ва четга мол чиҳа- риш тўғрисидаги ра<қамларни кўриб чивдандан кейин, келгуси йилда,—биз унда келгуси йилги ташҳи сав- до оборотимизнинг асосий элементларини чизаётган эдик,— келгуси йилда ташқи савдони, ҳеч бўлмаганда* 100 миллион сўмлик актив сальдо блан тамомлаш тўғ- риеида қарор қабул қилди. Бу нарса зарур. Бизнинг мамлакатимиз каби капиталлари оз бўлган, чет эл- лардан капиталлар киргизилмайдиган ёки жуда кам киргизиладиган ҳамда червон валютамизнинг тебра- ниб кетмаслиги, валютамизни сақлаб қолиб, шу блан саноатимизни ва қишлоқ хўжалигимизни янада ри- вожлантириш имкониятини сақлаб қолаолишимиз учун, расчёт баланси, унинг мувозанати савдо баланси ҳи- собидан сақланиши лозим бўлган мамлакат учун бу нарса мутлақо зарур. Тебраниб турадиган валютанинг машаққатини ҳаммаларингиз бошдан кечирдингиз. Бу касофат масалага қайтмаслигимиз лозим, кела- жакда бизни валютамизни тебратадиган шароитга яқинлаштириб қўйиши мумкии бўлган ҳамма фактор- ларни илдизидан юлиб ташлаш учун барча чораларни кўриш керак.


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
351
рпсидаги, хўжаликнинг бошқа турларига нисбатан соииалистик саноатнинг салмоғи тўғрисидаги ҳамда социализм қурилишидаги, мен юқорида сўзлаган ва партиямиз Марказий Комитети асос тутган етакчи пдеялар тўғрисидаги рақамлар ва мулоҳазалар ана шулардан иборат.
2. 	Саноат ва қишлоқ хўжалиги
Эндиликда саноатга ва қишлоқ хўжалигига бево- сита алоқадор бўлган масалаларни уларнинг ҳозирги вақтдаги ва энг яқин келажакдаги ўзаро муносабат- лари нуқтаи назаридан олиб қарасак, *бу масалалар, куйидагилардан иборат бўлиши мумкин.
Биринчидан. Биз ҳали ҳам аг.рар мамлакатмиз: бизда ^ишлоқ хўжалиги маҳсулоти саноат маҳсулоти- дан устун туради. Сан-оатда асосий нарса шундан иб.о- ратки, у энди урушдан илгариги норма чегарасига етиб қолди, саноат соҳасида бундан кейин олға қадам ташлаш демак — уни янги техника базасида кенгай- тириш, янгидан ускуналаш ва янги заводлар қуриш демакдир. Бу жуда қийин иш. Бу бўсоғадан ҳатлаб ўтиш? саноатимизда бўлган ҳамма нарсадан кўп да- ражада фойдаланиш сиёсатидан янги техника база- сида, янги заводлар солиш базасида янги саноат қуриш сиёсатига ўтиш, «бу бўсоғадан ўтиш катта ка- питаллар талаб қилади. Аммо бизда капитал етишмас- лиги хийли катта бўлганидан, келажакда саноатимиз- нинг ривожланиши ҳозиргача борган тез сур’ат блац бормаслиги жуда эҳтимол.


£52
И. В. С Т А Л И Н
унинг ҳозирги техника базасида тугаб қолди, деб айтиш мумкин эмас. Қишлоқ хўжалиги саноатдан тафовут қилиб, ма’лум вақтгача ҳозирги техника база. оида ҳам тез сур’ат блан илгари бораолади. Ҳатто деҳқоннинг маданийлигини кўтариш, саводини оши- ришдек оддий тадбир ҳам, ҳатто уруғликни тозалаш каби оддий иш ҳам қишлақ хўжалигининг умумий маҳсулотини 10—15% кўтараолур эди. Бу процент- нинг бутун мамлакат учун нима эканлигини ҳисоблаб кўринг, қани. Деҳқончиликда ҳали ана шундай имко- ниятлар яшириниб ётади. Шунинг учун ҳам деҳқон- чиликнинг бундан кейинги ривожланиши, саноатимиз учрагандай, техника қийинчиликларига ҳозирча уч- рамаётир. Шунинг учун қишлоқ хўжалигида ҳали бутунлай фойдаланилмаган ва энг яқин йилларда фойдаланиш лозим бўлган бирқанча ички потенциал имкониятлар яшириниб ётганидан, саноат балансининг қишлоқ хўжалик балансига мувофиқсизлиги келажак- да ҳам энг яқин бирқанча йиллар давомида янада ортиб боргусидир.
Бу ҳол муносабати блан бизнинг вазифаларимиз нимадан иборат?


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
353
да, ҳарбир губернада, областьда, миллий республикада ҳаёт, саноат ҳаёти қайнаб туриши керак. Хўжалик қу- рилиши соҳасида маҳалларда яшириниб ётган кучларни ишга солиб юбормасдан туриб, район ва округлардан тортиб, маҳаллий саноатга ҳартомонлама ёрдам бер- масдан туриб, бу кучларнинг ҳаммасини ишга солиб юбормасдан туриб, мамлакатимизнинг хўжалик қури- лишида Ленин айтган умумий юксалишга эришаол- маймиз. Бусиз, марказнинг манфаатлари ва фойдала- ри блан маҳалларнинг манфаатлари ва фойдаларини, бир-бирига боғламасдан • туриб, маҳаллий қурилиш ташаббусини қўзғотиб юбориш проблемасини, мамла- катда умумий юксалиш проблемасини, мамлакатимиз- ни тезроқ индустриялаш проблемасини ҳал қилаол- маймиз.
Иккинчидан. Илгари вақтларда ёқилғи соҳасида ёқилғининг ортиҳча ишлабчи.қарилаётганлиги масала- си турар эди. Ҳозир ёқилғи кризиси масаласига яқин- лашаётирмиз, чунки саноатимиз ёқилғидан кўра тезроқ ривожланмоқда. Биз мамлакатимизнинг буржуа тузу- ми вақтидаги даражасига яқинлашаётирмиз, у вақтда ёқилғи етишмас эди, биз уни четдан келтиришга маж- бур эдик. Бошқача қилиб айтганда, ёқилғи баланси саноат балансига, унинг эҳтиёжларига мувофиқ эмас- дир. Бундан ёқилғи хўжалигимизни зўр бериб ривож- лантириш, унинг техникасини яхшилаш вазифаси ке- либ чиқади, токи ёқилғи чикаришни ривожлантириш иши саноатни ривожлантириш ишини қувиб егсин, қувиб етаолсин.


354
И. В. С Т А Л И Н
чиқаришнинг энг кўп имкониятини ҳисоблаб чиқсак, бизда ўн миллионларча металл етишмаганлиги кўри- лади. Бизнинг хўжалигимиз, айниқса саноатимиз бундан кейин шу тахлитда илгари кетаолмайди. Шу- нинг учун бу ҳолга алоҳида э’тибор бермоҳ керак. Металл — саноатимиз негизларининг энг аоосий неги- зидир, шунинг учун унинг баланси саноат ва умуман транспорт балансига мувофиқлаштирилмоғи лозим.
Тўртинчидан. Малакали ишчи кучимиз баланси саноатимизнинг балансига мувофиқ эмас. Бирқанча рақамлар матбуотда э’лон этилган, мен уларни так- рорлаб ўтирмайман, фақат шуни айтаманки, бутун саноатимизга 1925/26 йилда малакали ишчи кучидан қўшимча равишда 433 минг киши керак, биз бўлсак бу эҳтиёжнинг фақат тўртдан бир қисминигина бера- оламиз.
Бешинчидан. Мен яна бир камчилик ва мувофиқ- сизликни кўрсатиб ўтмоқчиман, у ҳам бўлса шундан иборатки, темир йўлларда ҳаракат қилучи составдан фойдаланиш нормаси ҳамма нормалардан ўтиб кета- ётир. Ҳарақат ^илучи составнинг ишига талаб шу қадар зўрки, келаси йилда биз паровоз ҳам вагон- лардан имкониятнинг 100% миқдорида эмас, балки 120—130% миқдорида фойдаланишга мажбур бўла- миз. Шундай қилиб, йўллар халқ комиссарлигининг асосий капитали ҳаддан ташқари эскириб тўзиб бора- беради, шунинг учун агар биз қат’ий чоралар кўрма- сак, энг яқин келажакда ёмон бир фалокат олдида қолишимиз мумкин.
Умуман халқ хўжалигимиз ичида ва айниқса сано- ат ичида мавжуд бўлган ва йўқотилиши лозим бўлган барча камчилик ва мувофиқсизликлар ана шулар.


ВКП(в) XIV ,С’ЕЗДИ
355
3. 	Савдо масалалари


S38
и. >. е т a л и н
25,9% эди, 1924/25 йилда эса 32,9% бўлди. Усиш шубҳасиз. Хусусий капиталнинг чакана савдодаги ҳиссаси 1923/24 йилда 57% эди, ҳозир — 44,3%. Ча- кана савдо соҳасида бизнинг остонадан ҳатлаб ўтиб кетганлигимиз очиқдан-очиқ кўриниб турипти. Утган йил чакана савдода хусусий капитал устунлик қилар эди, бу йил давлат блан кооперация устунлик қилиб турипти.
Хомаш’ё ва ғалла тайёрлашда давлат ва коопера- ция аҳамиятининг ўсиши қуйидагича бўлди: 1924/25 йилда мойли ўсимликларнинг уруғлари иўйича — 65 %, виғирпоя бўйича — 94%, пахта бўйича — қарийб 100%, ғалла бўйича 1923/24 йилда 75%, 1924/25 йил- да 70%. Бу ерда биз бирмунча камайиш борлигини кўрамиз. Умуман ички савдо соҳасида, улгуржи сав- дода ҳам, чакана савдода ҳам давлат ва кооператив тармоғининг ўсаётганлиги шубҳасиз.
Гарчи ғалла тайёрлаш соҳасида давлат ҳиссаси* нинг проценти кўпроқ бўлса-да, ҳарҳолда ўтган йил- га қараганда камроқ ўсаётир, бу эса ғалла тайёрлашда хатоларга йўл қўйилганини кўрсатади. Гап шундаки, тайёрлаш масалаларида совет органларигина эмас, балки Марказий Қомитет ҳам ҳисобда янглишди, чунки Марказий Қомитет совет органларига кўз со- либ туриши лозим, у совет органларида қилинаётган ишларнинг ҳаммаси учун жавобгар. Ҳисобдаги бу янглишлар шундан иборатки, планлаштирган вақти- мизда биз бозорнинг аҳволи, тайёрлаш шароити бу йил, ўтган ва бурноғи йиллардагига қараганда бош- қачароқ, ўзгачароқ эканлигини назарга олмаганмиз. Бу йил биз биринчи марта ўлароҳ ғалла бозорига Ма’мурий сиқиш чораларини қўлланмасдан чиқдик,


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
357
солиқ оғирлигини, солиҳ исканжасини минимумга келтирдик, деҳқонлар блан ҳукумат агентлари бозор- да бир-бирлари блан тенгма-тенг бўлиб учрашдилар. Бир йил ичида тайёрланадиган бутун ғалланинг 70% ини 1926 йил 1 январигача тайёрлашни ният қи- либ турган планлаштиручи органларимиз мана шу аҳ- волларни назарга олмаган эдилар. Биз мужикнинг ҳам маневр қилабилишини, нархларнинг янада кўтарили- шини кутиб — ўзининг валюта товари бўлган буғдо- йини келажак кунлар учун сақлаб қўйишини, ҳозирча эса бозорга қиммати камроқ бўлган бошқа ғалла- лар чиқариб туришни афзал кўришини назарга олмаб- миз. Буларни биз назарга олмаганмиз. Шу муноса- бат блан ғалла тайёрлаш плани қайтадан тузилди ва ғалла экспорти плани камайтирилди, шунга мувофиқ импорт плани ҳам камайтирилади. Экспорт-импорт плани қайтадан кўрилмоқда, бу план камида юз мил- лионлик актив сальдо блан тузилмоғи лозим, лекин ҳали узил-кесил тузилиб бўлгани йўқ. /
4. 	Синфлар, уларнинг активлиги, уларнинг нисбати


358
И. В. С Т А Л И Н
ишчиларини ҳисоблаганда, Меҳнат халқ комиссарли гининг ма’лумотига мувофиқ, бизда 5 миллион 50( минг ишчи бор эди, булар ичида: 1 миллиони батрак лар >ва 760 минги ишсизлар эди, 1925 йилнинг 1 ок тябрида ишчилар 7 миллиондан ортиқбўлиб, буларда! 1 миллион £00 минги батраклар ва 715 минги ишсиз лар эди. Ишчилар синфининг ўсаётганлиги шубҳасиз
Ишчиларнинг ўртача ойлик ишҳа1қи бутун саноат да червон сўм ҳисобида бир ишчига 1925 йилниш апрелида 35 сўм, ёки урушдан илгариги миқдорнин) 62°/оини ташкил қилар эди. 1925 йилнинг сентябрид; 50 сўм, ёки урушдан илгариги миҳдорнинг 88,5% иш ташкил қилар эди. Урушдан илгариги даражадан ўти( кетган айрим тармоқлар ҳам бор. Уртача кунлш реал ишҳақи товар сўми ҳисобида бир ишчига 192! йилнинг апрелида 0,88 сўм эди, 1925 ййлнинг сентя брида 1 сўм 21 тийин бўлди. Бир кишининг бир кунд< ишлабчиқарган ўртача маҳсулоти урушдан илгарип сўм ҳисобида бутун саноатда 1924 йилнинг апрелид; 4 сўм 18 тийин ташкил қилар эди, 1925 йилда эса ( сўм 14 тийин, я’ни урушдан илгариги даражага нис батан 85%ни ташкил қилади. Агар ишҳақи бла1 меҳнат унуми. ўртасидаги нисбатни ойларга бўли( олсак, уларнинг икки қатор бўлиб борганлиги кўри лади: ишҳақи ҳам ўсмоқда, меҳнат унуми ҳа:м ўсмод да. Аммо июньда ва июльда ишҳақи кўтарилса ҳам меҳнат унуми ишҳақига қараганда камроқ кўтари лади. Бунга отпускалар ҳамда фабрика ва заводларгг ишчиларнинг янги табақалари — ярим деҳқонлар кел ганлиги сабаб бўлди.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
359
мувофиқ (мен саноатни кўзда тутиб, бошқа тармоқ- ларни олмайман), 1923/24 йилда 808 миллион сўм эди, 1924/25 йилда 1 миллиард 200 миллион сўмдан ошиҳ бўлди, 1925/26 йилда 1 миллиард 700 миллион сўм бўлиши мўлжалланади.
Уртоқлар, меи социал страхования фондларининг қандай эҳтиёжларга сарф бўлишини айтиб ўтирмайман, бу ҳаммага ма’лум. Пролетар давлати ишчиларнинг сграхованияои ишига қанча пул харажат қилаётгая- лиги тўғрисидаги масалани тушунишга имкон бериш учун, битта умумий ра-қамни айтишга ижозат беринг. Страхования ҳилинганларнинг умумий сони 1924/25 йилда 6 миллион 700 минг эди, 1925/26 йилда 7 мил- лион бўлиши мўлжалланади. Ишҳақидан ўртача ҳи- ооб блан 1924/25 йилда 14,6% пул чи^арилган эди, 1925/26 йилда иш ҳақидан 13,87% пул чиқариш мўл- жалланади. Агар умумий суммасини олиб айтсак, 1924/25 йилда бу ишга 422 миллион сўм сарф қилинган эди. 1925/26 йилда 588 миллион сарфла-ш мўлжаллана- ди. Утган йил белгиланган фонддан социал -страхова- ния кассаларида бирқанча пул, 71 миллион сўм^сақла- пиб қолганини айтиб ўтиш ҳам, балки, ортиқча бўлмас.
Табиийдирки, деҳқончилик йўли блан .қишлоқ хўжа- лиги маҳсулотининг кўтарилиши деҳқон аҳолисининг моддий аҳволи яхшиланишига та’сир этмасдан қол- мади. Планлаштиручи органларимизнинг ма’лумотла- рига мувофиқ, деҳқон аҳолисининг шахсий исте’моли, бу исте’молнинг ўсиш проценти шаҳар аҳолиси исте’- молининг ўсиш процентига қараганда ортиқроқ бўлиб чиқади. Мужик яхшироқ овқатланабошлади, у ўзида, ўз ишлабчиқаришида, ўзининг шахсий исте’моли учун ўтган йилгидан анча кўпроқ ҳисса қолдирмоқда.


360
И. В. С Т А Л И Н
Камбағал хўжаликларга, ҳосилсизликдан зарар- ланган хўжаликларга пролетар давлати томонидан кўрсатилган ёрдам нимадан иборат бўлди? Молия халқ комиссарлигининг ма’лумотига ҳараганда, 1924/25 йилда камбағал деҳқонларга кўрсатилган молия ёр- дами, тўла аниқ бўлмагаи тахминий рақамлар блан кўрсатганда, 100—105 миллион сўмни ташкил қи- лади, шундан солиқ ва страхования енгилликлари қарийб 60 миллион сўм, сўнгра ҳосилсизлик оқи- батларига қарши курашув фондидан — 24 миллион сўм, кредит йўли блан — 12 миллион сўм. 1924 йилда ҳосилсизликдан зарарланганларга ёрдам кўрсатилган районларда 7 миллиондан ортиқ аҳоли бор. Ҳаммаси бўлиб бу йўл блан 108—110 миллион сўм сарф ^илин- ди, шу жумладан давлат бюджетидан 71 миллион сўм, жамоат ташкилотлари ва банк муассасалари маб- лағларидан 38 миллион сўм. Бундан ташқари, қурғоқ- чиликка қарши курашув учун 77 миллионли фонд ташкил этилди. Пролетар давлати томонидан деҳқон- ларнинг камцувват қатламларига кўрсатилган ёрдам мана шундан иборат бўлди, бу ёрдам, албатта, етар- ли эмас, аммо шундай бўлса ҳам, унинг тўғрисида икки оғиз сўз айтишга арзийди.
Ишчилар синфи ва деҳқонлар моддий аҳволининг яхшиланиши асосий зарур шартлар бўлиб, бу шарт- ларсиз қурилишимиз соҳасида илгари бориб бўлмай- ди. Бизда бу зарур шартларнинг ҳозироқ мавжуд эканлигини кўрамиз.


ВКП(в) XIV С'ЕЗДИ
361
ишчи ва деҳқонларнинг моддий аҳволи яхшиланиши муносабати блан уларнинг сиёсий активлиги кўтарил- ди, улар бизнинг хатоларимизга танқидийроқ назар блан қарайдиган бўлиб 'қолдилар, амалий ишимиздаги камчиликлар тўғрисида баландроқ овоз блан гапира- диган бўлиб қолдилар. Биз ҳамма синфлар ва ҳамма социзл группалар жонланабошлаган даврга кирдик. Ишчилар синфи жонланиб кетди, деҳқонлар ва улар- нинг ҳамма группировкалари жонланиб кетди, янги буржуазия, унинг қишлоқдаги агентлари (қулоқлар), унинг интеллигенция ичидаги намояндалари ҳам жон- ланиб кетди. Бу факт бизнинг сиёсатимиздаги бури- лишнинг асоси бўлди, бу бурилиш XIV партконферен- циянинг қарорларида ифода >қилинди. Советларни жонлантириш сиёсати, кооперацияни, касаба союзлар- ни жонлантириш сиёсати, ижара ва ёлланма меҳнат масалаларини аниқлаш жиҳатидан деҳқонларга ён бе- ришлар, камбағал деҳқонларга моддий ёрдам кўрса- тиш, ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш сиё^ати, ҳарбий коммунизм қолдиқларини тугатиш,— партия- нинг ^ишлоқда тутган янги йўли асосан ана шундан иборат. Утган йилнинг охирида ва бу йилнинг бошида қишлоқда нималар бўлганлиги сизга яхши ма’лум. Деҳқонлар ўртасида умумий норозилик зўрайиб борар эди, ба’зи жойларда ҳатто қўзғолон чиқаришга уру- ниб кўришлар ҳам бўлди. Партиянинг қишлоқдаги янги йўлини белгилаган вазиятлар мана шулардан иборат.
Омманинг активлиги юксалган ва уларнинг таш- килотлари жонланган даврда деҳқонларга нисбатан тутилган партия сиёсатининг, қишлоқдаги муносабат- ларни тартибга солишга, у ерда пролетариатнинг ва


364
И. В. С Т А Л И Н
ҳозир иттифоққа кўз тутиш мумкин бўлгани учун- гина эмас, балки ооциализм қурганимизда қишлоқдап миллион-миллион ва ҳатто ўнлаб миллион одамла{ блан иш кўришга тўғри келгани учун ҳам тўғридир Акс ҳолда ооциализм қуриш мумкин эмас. Социализк фақат шаҳардагина тузилмайди. Социализм ишлабчй' қариш воситалари ва қуролларини умумийлаштирии асосида саноат блан деҳқончиликни бирлаштирадигағ хўжалик ташкилотидир. Хўжаликнинг бу икки тармо ғини бирлаштирмасдан туриб, социализм ҳуриш мум кин эмас.
Ленинизмнинг деҳқонлар блан иттифоқ тузиш тўғ рисидаги шиорлари ана шундай.
Коминтерннинг II конгрессида Лениннинг айтгаг сўзлари мутлақо тўғри, чунки ҳокимиятга бораётгаь вақтингда ёки қўлга олган ҳокимиятни ҳали мустаҳ камлаб олмаган вақтингда, ўрта деҳқонларни бетЭ' рафлаштириб, камбағал девдонлар блангина иттифог тузишга кўз тутмоқ мумкин. Аммо маҳкамланиб, ҳо кимиятни қўлга олиб, қурабошлаган вақтингда, энд! ўн миллионларча одамлар блан иш кўришинг лозик бўлганда, пролетариат блан камбағал деҳқонларнин! ўрта деҳқонлар блан иттифсуқи бирдан-бир тўғрғ шиордир.
«Пролетариатнинг камбағал деҳқонлар блан итти- фоқи» деган эски шиордан, ўрта деҳқонларни бета' рафлаштириш деган эоки шиордан ўрта деҳқонлар блан маҳкам иттифоқ тузиш шиорига ўтиш партия- мизнинг VIII с’ездидаёд қўзғолган эди. Ильичнинг 6j с’езд очилган вақтда сўзлаган нутқидан бир жойине келтиришга ижозат беринг. Унда мана бундай дейил- ган:


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
365
«Сопиализмнинг эски вақтдаги энг яхши намояндалари,—ҳа- ли революцияга ишонган ва унга назария ва идея жиҳатдан хизмат қилган вақтларида,— деҳқонларни бетарафлаштириш тўғ- рисида, я’ни ўрта деҳқонларни пролетариат революциясига актив равишда ёрдам берадиган бўлмаса ҳам, жилла бўлмаганда, бу революцияга тўсқинлик қилмайдиган, бетараф, душманларимиз- нинг йўлига кирмайдиган ижтимоий табақа қилиш тўғрисида гапирар эдилар. Вазифанинг бундай мавҳум, назарий равишда қў- йилиши бизга бутунлай равшан. Лекин у етарли эмас. Биз социалистик қурилишнинг шундай даврига кирдикки, бунда ўрта деҳқонларга нисбатан маҳкам иттифоқ заминига оёқ босиш учун қўлланма қилиб тутишимиз лозим бўлган асосий қоида ва кўр- сатмаларни конкрет, муфассал равишда, қишлоқда ишлаш тажри- баси асосида ишлаб чиқишимиз керак»*бо.
Партиянинг ҳозирги тарихий паллада ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузишга мўлжалланган сиёса- тининг назарий асоси ана шундан иборат.
Кимки Коминтерн II конгрессининг Ленин томо- нидан ёзилган резолюцияси блан Лениннинг бу сўз- ларини рад қилишни ўйласа, — тўппа-тўғри айта- берсин.
Назарий жиҳатдан масала ана шу тахлитда туради./ Биз Ленин та’лимотининг айрим бир бўлагини эмас, балки бутун ҳолича оламиз. Лениннинг деҳқонлар тўррисида уч шиори бор эди: бири —буржуа револю- цияси вақтида, иккинчиси — Октябрь революцияси вақтида ва учинчиси — Совет ҳокимияти маҳкамлан- гандан кейин эди. Кимки бу уч шиорни қандай бўл- са-да умумий бир шиор блан алмаштиришни ўйласа, жуда қўпол хато қилади.
Назарий жиҳатдан масала ана шу тахлитда туради. Амалий жиҳатдан эса у шундай тахлитда турадики,
* Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


366
И. В. С Т А Л И Н
Октябрь революциясини юзага чиқариб, помешчик- ларни ҳайдаб, ерни деҳқонларга бўлиб берганимиз- дан кейин, равшанки, биз, Россияни, Лениннинг та’бирича( озми-кўпми ўртаҳоллаштирдик, ўрта деҳ- қон ҳозир, табақаланиш процеосига дарамасдан, кўп- чилик ташкил қилади.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
367
камбағал деҳқонлар 60% бўлган бўлса, қандай қилиб бизнинг ҳукуматимиз, Совет ҳукумати замонида, ерга хусусий мулк бўлмаган, я’ни ер муомаладан чиқариб олинган вақтда, демак, табақаланишга қарши шундай тўсқинлик мавжуд бўлган бир вақтда, қулоқ хўжалик- ларни тугатиш блан икки йилча шуғулланганимиздан кейин, ,қулоқ хўжаликларини тугатиш методларидан ҳали ҳам қутилиб етмаган вақтимизда, диференциа- цияга .қулайлик бермайдиган алоҳида кредит ва коо- ператив сиёсатини юргизган вақтимизда,— ана шундай тўсқинликлар бўлиб турган бир вақтда қандай қилиб бизда табақаланиш подшо замонидагидан кўпроқ, қулоқлар ва камбағаллар ўтмишдагидан кўпроқбўлиб чиқди? Узларини марксист дейдиган кишилар қандай қилиб бундай бўлмағур сафсаталарни гапираолади- лар? Бу ахир, фақат кулги, бахтсизлик, бало-ку. (Қул ги.)


И. В. С Т А Л И Н
деб биламиз. Биз Марказий статистика бошқармаси олдин ўйлаб қўйилган ҳарқандай фикрдан холи бў- либ, об’ектив ма’лумотларни бермоғи лозим, деб биламиз, чунки рақамларни олдин ўйлаб қўйилган бирон фикрга тўғрилашга уруниш жиноий ҳаракат- дир. Марказий статистика бошқармаси ўзининг ра- қамларига ўзи ишонмай бошлагандан кейин, унинг раҳамларига бошқалар қандай ишониши мумкин?
Қисқаси. Мбдомики биз аграр революция натижа- сида қишлоқни ўртаҳоллаштирган эканмиз, табақа- ланиш процессига қарамай, ўрта деҳқон қишлоқда кўпчилик ташкил қилар экан, қурилиш ишимиз ва Лениннинг кооператив плани бу ишга деҳқонларнинг аоосий кўпчилигини тортишни талаб қилар экан, ўрта деҳқон блан иттифоқ тузиш сиёсати нэп шароитида бирдан-бир тўғри сиёсатдир.
Масаланинг амалий томони ана шундан иборат.
Ленин янги иқтисодий сиёсатни асослаб берган ва^тида бизнинг вазифаларимизни қандай та’рифла- ганини кўринг. Менинг кўз олдимда «Озиқ-овқат со- лиғи тўғрисида» Ленин томонидан ёзилган брошюра- нинг проекти турипти, бунда у асосий етакчи чизиқ- ларни равшан ва аниқ қилиб беради.
«Ҳозир маҳсулотни кўпайтириш... Демак, деҳқончиликда ўр- та деҳқонга «умид боғлаш» — энг муҳим, ўзак масала бўлаётир (бўлиб қолди).
Тиришқоқ деҳқон — хўжалик жиҳатидан кўтарилишимизнинг «марказий фигурасидир» (XXVI том, 312—313 бетларга қаралсин).
Демак, де??қончиликда ўрта деҳқонга умид боғлаш керак, тиришқоқ деҳқон — хўжалик кўтарилишимиз- нинг марказий фигурасидир. Уртоқ Ленин 1921 йилда ана шундай деб ёзган эди.


ВКП(в) XtV СЕЗДИ
Зв»
Мана шу идея, ўртоқлар, партиямизнинг апрель ойида бўлган XIV конференциясида бизнинг томони- миздан қабул қилинган қарорларга ва деҳқонларга ён беришларга иегиз бўлди.
Апрельда бўлган XIV партия конференциясида бир оғиздан қабул қилинган резолюцияларнинг камбағал деҳқонлар ўртасида ишлаш тўғрисида октябрьда Map- казий Комитет томонидан бир оғиздан қабул қилинган резолюцияга61 муносабати қандай? Мардазий Қоми- тетнинг октябрь пленумида бизнинг олдимизда турган вазифа апрель конференциясида ишлаб чиққан сиё- сатимизни, ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоҳ тузиш сиёсатини бузишга йўл қўймаслик, бу сиёсатни бузиш- га йўл бермасликдан иборат эди, чунки бизнинг пар- тиямизда, ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш сиёсати тўғри эмас, ёки уни қабул қилиб бўлмайди, деб ҳисоблайдиган кайфиятлар кўринабошлаган эди. Шунингдек, ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш сиёсати гўё камбағал деҳқонларни унутиш бўлади, гўё кимдир камбағал деҳқонларнинг иштирокидан бошқа ўрта деҳқонлар блан иттифоқ тузишга уруна- ётир, деган кайфиятлар ҳам кўринабошлаган эди. Бу ахмоқлик, ўртоқлар, лекин бу факт, чунки шундай кайфиятлар бор эди. Октябрь пленумига йиғилган ва1қтимизда камбағал деҳқонлар масаласи бизнинг учун янги бир нарса эдими? Албатта, йўқ. Камбағал деҳқонлар бор экан, биз камбағал деҳқонлар бланбир иттифоқда бўлмоғимиз лозим. Бу бизга 1903 йилдан, Лениннинг «Қишлок, камбағалларига»62 деган брошю- раси биринчи марта босилиб чиққан вақтдан бери ма’лум. Биз марксистлар, коммунистлар бўлганимиз учун қишлоқдаги камбағалларга таянмоғимиз лозим.


370
И. В. С Т А Л И Н
Улардан бошқа кимга таянишимиз керак, ахир? Бу масала янги эмас, апрельда ҳа.м, октябрьда ҳам, кон- ференцияда ҳам, Марказий Комитетнинг пленумида ҳам у бизнинг учун янги бир нарса эмас эди ва янги нарса бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Агар, шунга қарамасдан, камбағал деҳқонлар масаласи келиб чиқ- қан экан, Советларга қайтадан сайловлар вақтиДа бизда тўпланган тажрибалар муносабати блан келиб чиқди. Нима бўлиб чиқди? Советларни жонлантирдик. Совет демократиясини ўрнаштирабошладик. Хўш, нима учун? Совет демократияси — ишчилар синфининг раҳ- барлиги деган сўз-ку. Ҳечқандай совет демократияси- ни, агар унда пролетариатнинг ва унинг партиясининг раҳбарлиги бўлмаса, чинакам совет демократияси ва чинакам пролетар демократияси деб айтиб бўлмайди- ку. Аммо пролетариат раҳбарлиги даврида совет демократияси нима демак? Бу — қишлоқда пролета- риатнинг ўз агентлари бўлмоғи лозим демакдир. Бу агентлар кимлардан иборат бўлмоғи лозим? Қамбағал- ларнинг ©акилларидан. Советларни жонлантирган вақтимизда камбағал деҳқонлар қандай аҳволда бўлиб чиддилар? Энг тарқоқ, энг чочиқ ҳолда бўлиб чғқдилар. Камбағалларнинг ба’зи элементларигагина эмас, балки ба’зибир коммунистларга ҳам, қулоқ хўжаликларни тугатишдан ва ма’мурий сиқишдан воз кечиш — камбағалдан воз кечиш, унинг манфа-, атларини унутиш бўлиб кўринди. Қулоқларга қарши уюшқоқлик блан кураш олиб бориш ўрнига, номуно- сиб равишда ғингшийбошладилар.


ВҚП(6) XIV С’ЕЗДИ
371
жариш я’ни камбағал деҳқонларга моддий ёрдам беришнинг шартлари, усуллари ва чораларини белги- лаш керак эди. Иккинчидан, Советларга сайловлар, кооперацияга сайловлар ва бошқалар вақтида ўрта деҳқонларни тортиш ва қулоқларни яккалаб қўйиш учун очиқ сиёсий кураш олиб бориш мақсадида кам- бағаллардан алоҳида группалар ёки фракциялар таш- кил қилиш шиорини майдонга ташлаш керак эди.
Ўртақ Молотов Марказий Қомитетнинг қишлоқ комиссиясидаги уч ойлик иши натижасида камбағал деҳқонлар ўртасида ишлаш тўғрисида Марказий Ко- митетнинг октябрь пленуми томонидан бир оғиздан маХулланган тезисларида худди ана шу ишни қилди.
Кўрасизки, Марказий Комитет октябрь пленуми- нинг резолюцияси XIV конференция |қарорларининг бевосита давомидир.
Биринчидан, камбағал деҳқонларнинг моддий аҳ- волини кўтариш учун моддий ёрдам масаласини кон- крет равишда қўймоқ керак эди, иккинчидан, камбағал деҳқонларни уюштириш тўғрисида шиор бериш керак эди. Бу тамомила ўртоқ Молотовнинг ижоди бўлган янги нарсадир, камбағал деҳқон группаларини таш- кил қилиш шиори — унинг идеясидир.


172
tc B. a T A Л И R
улар ўзларига, ўз кучларига эмае, ГПУга, бошлйқ- ларга, хуллас ўзларидан, ўз кучларидан бошқа ҳар- нимага ишонишга ўрганиб қолганлар. Ана шу пас- сивлик ва бировниннг та’минотида туриш психоло- гияси камбағал де??қонларнинг онгидан чиҳарилиб ташланмоғи лозим. Камбағал деҳқонларнинг ниҳоят ўз оёқларига босишлари учун, коммунистлар партия- сининг ёрдами блан ва давлат ёрдами блан группа- ларга уюшуви учун, Советлар майдонида, кооперация майдонида, деҳқон комитетлари майдонида ва қиш- лоқ жамоатчилигининг ҳамма майдонларида қулоқ- ларга қарши, ГПУга мурожаат қилиш йўли блан эмас, балки сиёсий кураш йўли блан, ташкилий ра- вишдаги кураш йўли блан курашмовда ўрганишлари учун, камбағалларга шиор бериш керак эди. Фақат мана шундай қилибгина камбағал деҳқонларни чиниқ- тириш мумкин, фақат мана шундай қилибгина кам- бағал деҳқонларни уюштириш мумкин ва фақат мана шундай қилибгина қишлоқдаги камбағал деҳҳонлар- дан бировнинг та’минотида туручи группалар ўрнига пролетариатнинг қишлоқдаги таянчини вужудга кел- тириш мумкин.
Камбағаллар масаласи октябрьда ана шунинг учун майдонга ташланган эди.
6. 	Деҳқонлар масаласида икки хавф ва икки оғмачилик


ВКП(в) XIV С’В«ДИ
т
қоннинг ролини камайтириб кўрсатиш ва унга етар- ли баҳо бермаслик томонига оғиш пайдо бўлди. Мен бу оғмачиликлар биз учун жуда хатарли нарса деб айтмайман. Оғмачилик — оғмачилик энди, оғмачилик— ҳали шаклланиб етмаган бир нарса. Оғмачилик — хатонинг боши. Агар биз бу хатонинг зўрайиб кети- шига йўл берсак,— у вақтда иш ёмон бўлади, агар биз бу хатони илдизи блан чопиб ташласак,— у вақт- да хавф тугатилган бўлади. Оғмачилик хато бир нар- са бўлиб, агар вақтида тўхтатмасанг, натижасини кейин кўрсатади.


374
И. Й. С Т А Л И Н
аҳамиятсиз нарса, қулоқ — олабўжи дейдиган бўлса, у киши партияни ҳупГёрликни йўқотиш ва қуловда қарши курашда, капитализмга қарши курашда қурол- сизланган ҳолда ҳолдириш хавфи остига қўяди, чунки қулоқ капитализмнинг қишлоқдаги агентидир.
Богушевский тўғрисида гапирадилар. Албатта, унинг оғмачилиги қулоқ оғмачилиги эмас. Унда қулоқ- лар хавфига етарли баҳо бермаслик томонига оғиш бор. Агар унда қулслқ оғмачилиги бўлса эди, уни пар- тиядан чиқариш керак бўлар эди. Аммо ҳозиргача, менга ма’лум бўлишича, ҳечким уни партиядан ҳай- дашни талаб қилгани йўқ, шекилли. Бу оғмачилик — қишлоқдаги қулоқлар хавфига етарли баҳо бермас- лик томонига оғиш,— партияни доимо курашга тайёр ҳолда тутишга тўсиқлик қиладиган, капиталистик элементларга қарши курашда партияни ^уролсизлан- тирадиган оғмачилик, ма’лумки, бу оғмачилик партия Марказий Қомитетининг қарори блан қораланган.


ВКП(в) XIV СЁЗДИ
375
блан маҳкам иттифоқ тузиш йўли блан қулоқни якка- лаб ^ўйиш учуи курашдан иборат. Қулоқлар хавфи- дан ваҳимага тушиб қолган ўртоқлар буни унутмоқ- далар.
Мен ўйлайманки, arap бу икки оғмачиликнинг ил- дизларини қидириб кўрсак, уларнинг манбаи қуйида- гилардан иборат эканлигини кўриш мумкин.
Биринчи оғмачилик қулоқнинг ва умуман қишлоқ- даги капиталистик элементларнинг ролини камайтириб кўрсатишдан, қулсхқлар хавфини бўяб кетишдан ибо- рат. У, нэпнинг ривожланиши қишлоқда капиталистик элементларнинг жонланишига сабаб бўлмайди, қулоқ- лар ва умуман капиталистик элементлар бизда тарих оламига кетаётир ёки кетиб қолди, қишлоқда таба^а- ланиш бўлмаётир, ^улоқ — ўтмишнинг акс садоси, ола- бўжи, бошқа нарса эмас, деган нотўғри фикрга асос- ланади.
Бу оғмачилик нимага олиб боради? ii
Амалда бу оғмачилик қишлоқда синфий- курашни инкор қилишга олпб боради.
Иккинчи оғмачилик қулоқнинг ва умуман қишлоқ- даги капиталистик элементларнинг ролини кўпиртириб кўрсатишдан, бу элементлардан ваҳимага тушишдан, пролетариат ва камбағал деҳқонларнинг ўрта деҳқон- лар блан иттифоқ тузиши мумкин ва ма1қсадга муво- фиқ эканлигини инкор қилишдан иборат.
Бу оғмачилик !қуйидагиларга асосланади: бизнинг қишлоғимизда гўё капитализм оддийча тикланаётган эмиш, капитализмнинг бу тикланиш процесси ҳамма нарсани ўз ичига оладиган, кооперациямизни ҳам буту* нича ёки жуда кўп қисмини ўз ичига тортиб оладиган процесс эмиш, бундай ривожланиш натижасида катта


87«
И. В. С Т А Л И И
миқ’ёсда табаҳаланиш тўхтовсиз ўсиши лозим эмиш, чекка группалар, я’ни қулоқлар ва камбағал деҳқон- лар йилдан-йил кучая ва кучаяборишлари лозим эмиш, ўрта группалар, я’ни ўрта деҳқонлар ҳам йил- дан-йил кучсизлана ва йўқолаборишлари лозим эмиш.
Амалда бу оғмачилик ҳишлоқда синфий курашни қизитишга, қулоқ хўжаликларини тугатишда камба- ғаллар комитетларининг сиёсатига қайтишга, демак, мамлакатимизда граждан уруши э’лон қилишга ва, шундай қилнб, бутун қурилиш ишларимизни бузишга, шу блан миллионларча деэдон хўжаликларини социа- листик қурилиш системасига цўшиш ма’носида Ленин- нинг кооператив планини инкор қилишга олиб боради.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
377
чилик блан курашишга кўпроқ тайёрланганлиги тўғ- рисида гапириш мумкин ва лозим. Агар коммунист- ларга: партия қайси ишга кўпроқ тайёр,— қулоқни ешинтиришгами ёки буни қилмасдан, ўртаҳол деҳқон- лар блан иттифоқ тузишгами, деган савол берилса, ўйлайманки, 100 коммунистдан 99таси,- партия ҳамма- дан кўпроқ қулоқни ур шиорига тайёр, деб айтар. Қўйиб бер-чи,— бир пасда қулоқни ешинтириб ташлай- дилар. Аммо қулоқ хўжаликларини тугатмасдан, ўрта деҳқон блан иттифоқ тузиш орқали қулоқни яккалаб қўйиш каби мураккаброқ сиёсатни олиб боришга кел- ганда, бу масала унча осон ҳазм бўлмайди. Мана шунинг учун ҳам мен ўйлайманки, партия ҳар икки оғмачиликка қарши курашида диққатини ҳарҳолда иккинчи оғмачилик блан курашга қаратмоғи лозим. (О л қ и ш л а р.) Ҳечқандай марксизмни, хечқандай ленинизмни қурол қилиб, қулоқ хавфли, деган фикрни бекитиб бўлмайди. Қулоқ — қулоқ-да. Богушевский қулоқни олабўжи деб қанча гапирса ҳам, қулоқ хавф- ли. Буни ҳечқандай цитаталар воситаси блан комму- нистнинг миясидан чиқариб ташлаш мумкин эмас. Аммо Ильичнинг ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш лозимлиги тўғрисидаги фикрини (у II конгресснинг резолюциясида ўрта деҳқонни бетарафлаштириш тўғ- риоида ёзгани учун) ҳамавақт ленинизм, марксизм тўғрисидаги гаплар блан бўяб кетса, бекитиб қўйса бўлади. Бунда цитаталар учун кенг майдон бор, бунда партияни адаштирмоқчи бўлган, партиядан ҳақиқатни, деҳқонлар тўғрисида Лениннинг битта эмас, учта ши- ори бор деган ҳақиқатни яширмоқчи бўлган ҳарбир киши учун кенг майдон бор. Бунда марксизм устида ҳархил кирдикорларни қилиш мумкин. Мана шунинг


378
И. В. С Т А Л И Н
учун ҳам диққатни иккинчи оғмачилик блан курашга қаратиш лозим. Иттифоқнинг ички аҳволи, унинг хўжалиги, саноати ва қишлоқ хўжалиги, синфлар, синфларнинг активлиги, Советларнинг жонланиши, деҳқонлар ва бошқалар тўғрисидаги масала мана шу тахлитда туради.
Мен ўсиб бораётган да.влат аппарати ва партия раҳ- барлигидан қутилишга тиришаётган (лекин у бунга муваффақ бўлолмайди, албатта) давлат аппаратига оид бўлган ба’зи масалаларга тўхтаб турмайман. -
Мен давлат аппаратимизнинг бюрократизми тўғри- еида ҳам гапирмайман, чунки ҳисоботим жуда ҳам чўзилиб кетди, шунинг учун гапириб турмайман. Бу масала партия учун янги бир нарса бўлмаганидан, гапириб турмайман.
7. 	Партиянинг вазифалари
Партиянинг ички сиёсат соҳасидаги вазифаларига ўтаман.
Умуман бутун халқ хўжалигини ривожлантириш ссцасида қуйидаги йўллар блан иш олиб боришимиз лозим:
. а) халқ хўжалигининг маҳсулотини яна ҳам кўпай- тириб бориш йўли блан;
б) мамлакатимизни аграр мамлакатдан индустри- ал мамлакатга айлантириш йўли блан;
в) хал1Қ хўжалигида социалистик элементларнинг капиталистик элементлар устидан қат’ий устунлигини та’минлаш йўли блан;
г) капиталистик қуршов шароитида Совет Иттифо- қининг халқ хўжалиги учуи зарур мустақилликни та’- минлаш йўли блан;


ВКП(в) XIV С-ЕЗДИ
379
д) 	давлат бюджетининг умумий системасида солиқ- дан бошқа даромадларнинг салмоғини ошириш йўли блан.
Саноат ва қишлоқ хўжалиги соҳасида қуйидаги йўллар блан иш олиб боришимиз лозим:
а) техника даражасини юксалтириш, меҳнат уну- мини кўтариш, таннархини камайтириш, капитал обо- ротининг тезлигини ошириш асосида ооциалистик са- ноатимизни ривожлантириш йўли блан;
б) ёқилғи, металл ҳамда темирйўл транспорти асосий капиталининг балансини мамлакатнинг ортиб бораётган эҳтиёжларига мувофиқ ҳолга келтириш йўли блан;
в) ма1ҳаллий аҳамиятга эга бўлган совет саноати- ни зўр бериб ривожлантириш йўли блан;
г) ернинг маҳсулдорлигини ошириш, деҳқончилЪк-
нинг техника даражасини юксалтириш, техника экин- ларини ривожланшриш, қишлоқ хўжалигини индустр- лаш йўли блан; /
д) тарқоқ деҳқон хўжаликларини кўплаб коопера- тивлаштириш ва деҳқонларнинг маданий даражасини кўтариш орқали уларни социалистик қурилишга тор- тиш йўли блан.
Савдо соҳаюида қуйидаги йўллар блан иш олиб боришимиз лозим:
а) мол сотучи тармоқлар (кооперациянинг ҳамма турлари, давлат савдоси)ни яна ҳам кенгайтириш ва сифатини яхшилаш йўли блан;
б) товар оборотининг тезлигини кўп даража оши- риш йўли блан;
в) чакана нархларни пасайтириш ва совет-коопе- ратив савдосининг хусусий савдодан устунлигини яна ҳам ошириб бориш йўли блан;
25*


380
И. В. С Т А Л И Н
г) ҳамма тайёрловчи органларнинг бирлашган фронтини тузиш ва улар ўртасида тайёрлаш ишлари- да қаттиқ интизом ўрнатиш йўли блан;
д) ташқи дун’ё блан товар оборотини кучайтириш, шу блан бирга актив савдо балансини, демак, маҳкам валютани сақлаш учун энг зарур шарт ва инфляция- га қарши зарур гарантия бўлган актив расчёт балан- сини та’минлаш йўли блан.
Планлаш соҳасида зарур резервларни албатта та’минлаш томонига иш олиб боришимиз лозим.
Сўз ўрни келганда резерв манба’ларидан бири бўл- ган арақ тўғрисида икки оғиз сўз айтиш керак. Қўлни кир қилмасдан ҳам социализмни қуриш мумкин, деб ўйлайдиган кишилар бор. Бу жуда қўпол хато, ўртоқ- лар. Модомики, бизда заёмлар йўқ экан, модомики биз капиталларга камбағал зканмиз ва модомики бундан ташқари, Ғарбий Европа капиталистларининг асоратига тушаолмас эканмиз, улар таклиф қилган ва биз рад этган асоратли шартларни қабул этаолмас эканмиз,— у вақтда бизга биргина нарса: бошқа соҳа- лардан манба’лар излаш қолади. Ҳарҳолда бу — асо- ратга тушишдан кўра яхшироқ. Бунда асорат блан арақнинг иккаласидан бирини танлаш керак, қўлни кир қилмасдан ҳам социализмни қуриш мумкин, деб ўйлайдиган кишилар қаттиқ янглишадилар.
Синфлар ўртасидаги муносабатлар соҳасида қуйи- даги йўллар блан иш олиб бориш керак:
а) пролетариат ва қишлоқ камбағалларининг ўр- таҳол деҳқонлар блан иттифоқини та’минлаш йўли блан;
б) бу иттифоқда пролетариатнинг раҳбарлигини та’минлаш йўли блан;


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
381
в) 	қулоқни ва шаҳар капиталистини сиёсий жиҳат- дан яккалаб қўйиш ва хўжалик жиҳатидан сиқиб чи- қариш йўли блан.
Совет қурилиши соҳасида бюрократизмга қарши қат’ий равишда курашиш йўли блан, бу курашга иш- чилар синфининг кенг кўпчилигини тортиш йўли блан иш олиб боришимиз лозим.
Мен янги буржуазия ва унинг идеологлари бўлган сменовехчилар тўғрисида икки оғиз сўз айтмоқчи эдим. Сменювехчилик — ўсиб бораётган ҳамда қулақлар ва хизматда турган интеллигенция блан аста-секин иноқ- лашаётган янги буржуазиянинг идеологияси. Янги буржуазия ўз идеологиясини, сменовехчилик идеоло- гиясини майдонга ташлади. Бу идеология шундан ибо- ратки, иоммунистлар партияси айниши, ^нги буржуа- зия эса бирикиб маҳкамланиши лозим экан, шу блан бирга биз большевиклар ўзимиз сезмасдан демокра- тик республика остонасига келмоғимиз лозим экан, сўнгра бу остонадан ўтишимиз ва ҳарбий ма’мурлар ичиданми ёки граждан ма’.мурлар ичиданми кўтарилиб чиқадиган қандайдир бир «цезарь» ёрдами блан одат- даги буржуа реопубликаси ҳолига тушиб қолишимиз лозим экан.


382
И. В. С Т А Л И Н
Бизнинг кадрларимиз, ёшлари ҳам, кексалари ҳам, ғоявий жиҳатдан ўсмоқдалар. Ленин асарларининг бирнеча нашрини чидаришга муваффақ бўлдик, бу бизнинг бахтимиз. Ҳозир одамлар ўқиётирлар, ўрга- наётирлар ва тушуна ҳам бошладилар. Партиядаги раҳбарларгина эмас, балки ўртача а’золар ҳам тушу- набошладилар, ҳозир улар блан ҳазиллаша кўрманг. Айниш тўғрисида бақириш блан ҳозир ҳечкимни қўр- қитиб бўлмайди. Одамлар ўзлари тушуниб олурлар. Истаганча қичқиришингиз мумкин, цитаталар блан йстаганча қўрқитишга уруниб кўришингиз мумкин, лекин партиянинг ўртача а’зосй бироз тинглаб турар- да, тушуниб олар, чунки унинг қўлида ҳозир' Ленин асарлари бор. (О л қ и ш л а р.) Бу факт бизнинг пар- тиямизнинг ленинизм йўлидан четга чиқмаслигига асбсий гарантияларнинг биридир. (ГуЛдурос ол- қ и ш л а р.)
Агар мен ҳарҳолда сменовехчилар тўғрисида га пирабошлаган эканман, бу гапларни айтишимдан му- род: партиямизнинг ва Марказий Қомитетимизнинг айнишига кўз тутганларнинг ҳаммасига икки оғиз сўз блан жавоб беришдир. Устрялов — бу идеологиянинг автори. У бизнинг транспортимизда хизмат ҳилади. Уни, яхши хизмат қилади, дейдилар. Мен ўйлайман- ки, агар у яхши хизмат қилаётган бўлса, партиямиз- нинг айниши тўғрисида хаёл сураберсин. Бизда хаёл суриш таҳиқланмаган. Хаёлини бемалол сураберсин. Лекин у шуни билсинки, айниш тўғрисида хаёл суриш блан бирга у бизнинг большевик тегирмонимизга сув ҳам ташиб турсин. йўқса, унга ёмон бўлади. (О л- ^ишл ар.)


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
383
III ПАРТИЯ
Партия масаласига ўтаман. Партияни ҳисоботим- нинг охирига қўйишим ривожланишимизнинг ҳамма факторлари орасида партия ўзининг салмоғи жиҳа- тидан охирги фактор бўлгани учун эмас. Йўқ, бунинг учун эмас. Балки партия бизда ҳамма ишни муваффа- қият блан тугаллаётгани учун шундай қилдим.
Мен таш1қи ва ички сиёсат соҳасида, капиталистиқ. қуршов шароитида мамлакатимизнинг ташқарисида маневрлаш соҳа.сида ва мамлакатимиз ичидаги соци- алистик .қурилиш ооҳасида пролетариат диктатураси- нинг чотуқлари тўғрисида гапирдим. Аммо, агар биз- нинг партиямиз ўз вазифаларига мунос-иб юксакликда туршса эди, партиямиз ўсиб ва муста^камланиб брр- маса эди, бу ютуқларни қўлга кирцтиш мумкин бўл- мас эди. Бу жиҳатдан, раҳбарлик қилучи куч /бўлган партиянинг аҳамияти чексиз. Пролетариат диктатура- си ўзибўларчилик йўли блан амалга оширилмайди, балки ҳаммадан аввал, партия кучлари блан, унинг раҳбарлиги остида амалга оширилади. Агар партия раҳбарлиги бўлмаса эди, капиталистик қуршовнинг хозирги шароитида пролетариат диктатураси давом этаолмас эди. Пролетариат диқтатурасини дарҳол тебратиш ва дарҳол кучсизлантириш учун партияни тебратиш ва кучсизлантириш кифоя. Барча мамлакат- лардаги ҳамма буржуаларнинг партиямиз тўғрисида ғазаб блан гапиришларига сабаб ҳам шу.


384
И. В. С Т А Л И Н
давлатдаги энг юқори орган, дейиш ахмоқчилик бўлар эди. Бу нотўғри. Бу — душманларимизнинг тегирмони. га сув қуядиган чалкашликдир. Сиёсий бюро давлат- нинг олий органи эмас, партиянинг олий органидир, партия эса давлатнинг олий раҳбарлик қилучи кучи- дир. Марказий Комитет ва Сиёсий бюро — партия органларидир. Мен давлат муассасалари ва партия ҳар иккиси бир хил нарса, демоқчи эмасман. Мен фа- қат шуни айтмоқчиманки, ички ва ташқи сиёсатимиз- нинг ҳамма асосий масалаларида раҳбарлик роли партияга оиддир. Фақат мана шунинг учунгина биз ички ва ташқи сиёсатимизда муваффақият қозондик. Шунинг учун партиянинг состави, унинг ғоявий дара- жаси, партия кадрлари, партиянинг хўжалик ва совет қурилиши масалаларини қўйишда раҳбарлик қила- билиши, унинг ишчилар синфи ва деҳқонлар ўртаси- даги салмоғи, ниҳоят, умуман унинг ички аҳволи тўғри- сидаги масала — сиёсатимизнинг асосий масаласидир.
Ҳаммадан аввал паргиянинг состави тўғрисида гапираман. 1924 йил 1 апрельга Ленин ча<қириғидан ташқари партиянинг умумий сони 446 минг партия а’зоси ва кандидатидан иборат эди. Булардан ишчи- лар 196 минг, я’ни 44%, деҳқонлар 128 минг, я’ни 28,8%, хизматчилар ва бошқалар 121 минг, я’ни 27,2% эди. 1925 йил 1 апрелига партияда 446 минг ўрнига 911 минг а’зо ва «андидат бор эди, булардан ишчйлар 534 минг, я’ни 58,6%, деҳқонлар 216минг, я’ни 23,8%, хизматчилар ва бошқалар 160 минг, я’ни 17,6% эди. 1925 йил 1 ноябрига бизда 1 миллион 25 минг комму- нист бор.


ВКП(б) XIV стзди
385
XIII с’ездда ўзммнинг ташкилий ҳисоботимда мен, мамлакатимиздаги барча ишчилар (қишлоқ хўжалик ишчилари ҳам шунинг ичида) 4 миллион 100 минг, деган эдим. У вақтда мен майда саноат ишчиларини ҳисобга олмаган эдим, уларнинг ҳисобини олиш мум- кин эмас эди, чунки социал страхования ҳали ёйилма- ган эди, статистика эса бу иш блан шуғулланмас эди. У вақтда мен 1924 йил январь ра.қамларини берган эдим. Қейинча, майда саноатда машғул бўлган ишчи- ларнинг ҳисобини олиш мумкин бўлгач, 1924 йил 1 июльда, қишлоқ хўжалик ишчиларини ҳам ҳисобла- ганда, ҳамма ишчилар 5 миллион .500 минг бўлиб чиқди. Булардан 390 минг^ я’ни бутун ишчилар син- фининг 7% партияда эди, 1925 йил 1 июльда 6 500 минг ишчи бор эди, булардан 534 минги, я’ни бутун ишчилар синфи составининг 8% партияда эди. /1925 йилнинг 1 октябрига бизда қишлақ хўжалигида Хамда майда, ўрта ва йирик саноатда ишловчи 7 миллион ишчи бор эди. Булардан 570 минги, я’ни 8% партия- да эди.
Буларнинг ҳаммасини мен бир ё икки йил ичида мамлакатдаги бутун ишчилар синфи составининг 90% ини партияга уюштириш тўғрисида гапиришнинг нақадар нома’қул эканлигини кўрсатиш учун айта- ётирман.


386
И. В. С Т А Л И Н
ишчиларнинг сони 1924 йилнинг 1 январига 1 605 минг эди. У ва1қтда бизда партияда 196 минг ишчи бор эди. Бу — йирик саноатдаги бутун ишчилар синфининг сос- тавига нисбатан 12% ташкил қилади. Агар партия- га а’зо бўлган, станокда ишловчи ишчиларни олиб, йирик саноатдаги ишчилар синфининг бутун состави- га ниобатан уларнинг процентини белгиласак, 1 ян- варьга станокда ишловчи ишчилардан 83 минг киши партияда эди, булар йирик саноатдаги бутун ишчилар составининг 5%ини ташкил қилар эди. Булар ҳамма- си 1924 йилнинг 1 январига эди. 1924 йилнинг 1 июни- га йирик саноатда 1 780 минг ишчи бор эди; ўша вақтда 389 минг йшчи, я’ни йирик саноатДаги бутун ишчилар составининг 21,8 % и партияда эди. Стансхкда йшловчи ишчилардан 267 минг киши, я’ни йирик car ноатдаги бутун ишчилар синфи составининг 15% и партияда эди. 1925 йилнинг 1 январида йирик цензли саноатда 1 845 минг ишчи бор эди: партиядаги ишчи- ларнинг оони умуман, станокда ишловчилари ҳам, станокда ишламайдиганлари ҳам 429 минг, я’ни йирик саноатдаги бутун ишчилар синфи составининг 23,2 % и эди; у вақтда станокда ишловчи 302 минг ишчи, я’ни йирик саноатдаги бутун ишчилар синфи составининг 16,3%и партияда эди. 1925 йилнинг 1 июлида йирик саноатда 2 094 минг ишчи бор эди; партиядаги иш- чиларнинг сони 534 минг, я’ни 25,5%, станокда иш- ловчи ишчилар 383 минг, я’ни йирик саноатдаги бутун ишчилар синфи составининг 18,2%и эди.


ВКП(в) XIV СЕЗДИ
387
са, бу ерда, йирик саноатда,— аксинча: партиядаги ишчиларнинг проценти йирик саноатнинг ўзидаги иш- чилар синфининг ўсишига қараганда тезроқ ўсмоқда. Буни партиядаги ишчилар ядроси тўғрисида гапирга- нимизда партиямизнинг қиёфаси қанда.й эканлигини кўз олдига келтириш учун айрим кўрсатиб ўтиш Repaid партиямизнинг ишчилар ядроси асосан йирик саноатдаги ишчилардан иборат.
Ҳозирда биз, мана шуларнинг ҳаммасини кўриб туриб, партияда станокда ишловчи ишчиларнинг co нини бир йил ичида 90 % гача ётказиш тўғрисида гапи-, раоламизми? йўқ, гапираолмаймиз, чунки биз фантас- т.икага берилиб кетишни исТамаймиз. Нима учун? Чунки агар станокда йшловчи ишчилардан партияда 380 минг киши бўлса, ҳолган ҳамма ишчилар -г- Демак станокда ишламайдиган 700 мингга яҳин ишчи — 10% ташкил (қилиши учун, партия а’золарининг оонини бир йил ичида 7 миллионга етказиш керак. Уртақлар яхшилаб ҳисоб қилмай, 90% га етказаман деб нсиқулай ҳолга тушиб қолиптилар.
Ишчилар синфи ичида партиянинг салмоғи орт- моҳдами? Уз-ўзидан равшан бўлган бу ҳа^и^атни исботлаб туришнинг лузуми бўлмаса керак. Сиз била- сизки, бизнинг партиямиз моҳият э’тибори блан ишчи- лар синфидан сайланган партиядир. Бу жиҳатдан биз дун’ёда ҳали ҳечбир партия эришаолмаган нар- сага эришдик. Мана шу фактнинг ўзи ҳам ишчилар синфи қаторларида партиямизнинг салмоғи беқиёс катта эканлигини ва партиямизнинг ишчилар синфи ичида ягона партия эканлигини кўрсатади.


388
И. В. С Т А Л И Н
мамлакатимизда 18 ёшдан бОёшгача бўлган қишлоқ аҳолиси 53 миллион, XIV с’езд вақтида 54 миллиондан ошиқрақ эди. Қишлоқ ячейкаларидаги коммунистлар эса XIII с’езд вақтида 136 минг, я’ни .қишлоқдаги ёши етган бутун аҳолига нисбатан 0,26% эди, XIV с’езд вақтига келиб партияда 202 минг, я’ни 0,37% деҳқон бўлди. Қишлоқда партиямизнинг ўсиши ниҳоят дара- жада секин бормоқда. Мен, у шер қадамлар блан ўсипти лозпм, демоқчи эмасман, аммо партиямиздаги деҳқонларнинг проценти ҳарҳолда жуда кам. Бизнинг партиямиз ишчилар партияси. Унда ҳа.мавақт ишчи- лар кўпчиликни ташкил қилади. Бу бизда пролетариат диктатураси борлигининг ифодасидир. Аммо деҳқонлар блан иттифоқ тузилмаган тақдирда, пролетариат дик- татурасининг бўлиши мумкин эмаслиги, деҳқонлар орасидан етишган энг яхши кишиларнинг партиямиз составида ма’лум процентни ташкил этиши партияни қишлоқ блан боғлаб турадиган зарур восита эканлиги ҳам равшан. Ҳозирча бу томондан иш унча яхши эмас.
Сўнгра партиямизнинг ғоявий даражаси умумий равишда ўсаётганини кўрсатмоғим лозим. Ташкилий томон тўғрисида сизларга ўртоқ Молотов доклад қи- лади, шунинг учун мен бу масалага тўхтаб турмай- ман, лекин бир нарсани айтмасдан ўтаолмайман, у ҳам бўлса шуки, бутун ма’лумотларга қараганда, биз- нинг ёш ва кекса раҳбар кадрларимизнинг ғоявлй да- ражаси анча ўсган. Мисол учун ўтган йил троикизм блан қилган мунозарамизни олиш мумкин. Сизга ма’лумки, ran ленинизмни ревизия қилиш, партия раҳ. барлигини, айтайлик, йўл устида ўзгартириш тўғриси- да борар эди. Партияга қарши бўлган бу тўлқинга партиянинг қандай бирдамлик блан қарши чиқданли-


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
389
ги ҳаммага ма’лум. Бу нимани кўрсатади? Бу пар- тпянинг ўсганлигини кўрсатади. Унинг кадрлари маҳ- камланган, мунозара унинг учун қўрқинч нарса эмас. Афсуски, ҳозир биз янги мунозара палласига кирдик. Мен ишонаманки, партия бу мунозарани ҳам тез енгиб ташлайди, ва кутилмаган бир нарса содир бў- лишй мумкин ҳам эмас. (Овозлар: «Тўғри!». Ол- қишлар.) Воқиалар тўғрисида олдин ҳукм чиқариб нўймаслик ва одамларнинг кайфини қочирмаслик учун, ҳозирги пайтда мен ленинградли ўртоқларнинг ўз конференцияларида ўзларини қандай тутганликлари ва москвали ўртоқларнинг бунга қандай қараганликла- рининг моҳияти тўғрисида гапириб турмайман. С’езд а’золари буни ўзлари айтарлар, мен бўлсам охирги сўзимда якун ясарман, деб ўйлайман. /
М.ен докладимни тамом қилаётирман. /
Мен ўз ташқи сиёсатимиз ҳақида, капиталистик дун’ёни кемираётган зиддиятлар тўғрисида гапирдим. Мен бу зиддиятларни фақат Ғарбдаги ишчилар рево- люциясигина енгиши мумкинлигини айтдим.


390
И. В. С Т А Л И Н
капиталистлар учун та’сирсиз ўтиб кетмаслигига кўз тутаётирмиз. Биз бу зиддиятларни ҳам енгаётирмиз. Лекин провардида капитализм дун’ёси блан социализм дун’ёси ўртасидаги зиддиятларни чегарамиздан таш- қарида фақат ўз кучимиз блангина енгаолмаймиз, бу- нинг учун бирқанча мамлакатларда ғалабали пролетар революциясининг ёрдами керак.
Сўнгра мен мамлакатимиз ичида. капиталистик элементлар блан ооциалистик элементлар ўртасида бўлтан зиддиятлар тўғрисида гапирдим. Мен бу зид- диятларни ўз кучимиз блан енгаолишимизни айтдим. Кимки бу ишга ишонмаса, у — ликвидатор, у социа- листиқ қурилишга ишонмайди. Бу зиддиятларни биз енгамиз, биз уларни енгаётирмиз. Албатта, Ғарб томо- нидан ҳанча тез ёрдам келса, шунча яхши, хусуоий капитални ер парчин қилиб ташлаш ва ўзимизда со- циализмнинг тамом ғалаба қозониши, тўла социализм жамиятини қуриб тугаллаш учун бу зиддиятларни шун- ча тез енгамиз. Лекин биз, четдан ёрдам бўлмаган тақдирда ҳам, зорланиб турмаймиз, дод демаймиз, ишимизни ташламаймиз (о л қ и ш л а р) ва қийин- чиликлардан қўрқмаймиз. Чарчаганлар, қийинчилик- лардан қўрҳадиганлар, саросима бўлиб қолганлар мардлик ва маҳкамлигини йў|қотмаганларга йўл бер- синлар. (О л қ и ш л а р.) Биз қийинчиликлардан қўр- қадиганлардан эмасмиз. Биз большевиклар бўлгани- миз учун, ленинча тарбия олиб чинивданлигимиз учун ҳам қийинчиликлардан қочмаймиз, уларга қарши бо- рамиз ва уларни енгамиз. (Овозлар: «Тўғри!». Олқишлар.)


ВҚП(б) XIV СЁЗДЙ
3&1
Ташқи товароборот соҳасида ҳам, тайёрлаш соҳа- сида ҳам, ишнинг ба’зибир бошқа соҳаларида ҳам хатоларимиз оз бўлмади. Ильич бизни ғурурланмас- ликка ўргатар эди. Биз ғурурланмаймиз. Хатолар оз бўлмади, лекин ютуқлар ҳам бор. Биз ҳарҳол- да бир нарсага эришдик; биздан ҳечқандай қилиб тортиб олиб бўлмайдиган нарсага эришдик. У ҳам бўлса шундан иборатки, ўзимизнинг кенг қурилиш ишимиз блан, хўжалик фронтидаги ниҳоятда куч- ли большевикча ҳужумимиз блан, бу ооҳада қўлга киритган ютуқларимиз блан биз ишчиларнинг ҳоки- миятни қўлга олгандан кейин фақат капитализмга зарба беришни, фақат емиришнигина эмас, балки янпи жамият қуришни, ооциализм қуришни ҳам билганлик- ларини бутун дун’ёга кўрсатдик. Биэнинг бу ғала- бамизни, бу ҳақиқатни равшан қилганлигими!зни тор- тиб ололмайдилар. Ҳозиргача қўлга киритган ҳамма ғалабаларимиз ичида энг каттаси ва қийини шу ғала- бадир. Чунки биз Ғарбдаги ишчилар синфига ва Шарқдаги эзилган халқларга кўрсатдикки, агар тарих давомида ишчилар фақат хўжайинларга ишлашни- гина билган бўлсалар, хўжайинлар эса идора қилиб келган бўлсалар, ҳозир шу ишчилар, ҳокимиятни >қўл- га олганларидан кейин улуғ мамлакатни идора қи- лишга, энг 1ҚИЙИН шароитда социализм қуришга қоби- лиятли бўлиб чйқдилар.


392
И. В. С Т А Л И Н
бутун иши ишчиларнинг миясига скептицизмни, ўз кучларига ишонмовчиликни, буржуазияни ўз кучи блан енгаолишига ишонмовчиликни сингдиришдан иборат. Бизнинг бутун ишимизнинг, бутун қурилишимизнинг аҳамияти шундаки, бу иш ва бу қурилиш капита- листик мамлакатлардаги ишчилар синфини ишчилар синфининг буржуазиясиз иш кўришга ва ўз кучлари блан янги жамият қуришга қобилиятли эканлигига ишонтиради.
Ишчиларнинг мамла1катимизга зиёратга келишла- ри, ишчи делегацияларининг мамлакатимизга келиб, қурилишимизнинг ҳарбир бурчагини текшириб кўриш- лари ва қурилишимизнинг ютуқларини сезишга тири- шишлари,— буларнинг ҳаммаси капиталистик мамла- катлардаги ишчилар синфининг социал-демократияга қарамасдан, ўз кучларига ва ишчилар синфининг эски харобалар устига янги жамият қуришга қоби- лиятли эканлигига ишонабошлаганликларини кўрса- тади.


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
393
қарши янги қурол бериш демакдир. Уларнинг бу қу- ролни қўлларига олиб, ундан фойдаланишга тайёр эканликлари, лоақал, ишчиларнинг мамлакатимизга зиёратга келишлари камаймасдан, кучайиб бораётга- нидан ҳам кўриниб туради. Қапиталистик мамлакат- лардаги ишчилар ибрат олиб ўз кучларига ишонабош- ласалар, амин бўлингларки, бу нарса капитализмнинг битишининг боши ва пролетар революциясининг ғала- баси муқаррар эканлигини кўрсатадиган аломат бў- лади.
Мана шунинг учун ҳам мен, социализм 'Қуриб, бекорга ишламаётирмиз, деб ўйлайман. Мана шунинг учун ҳам мен, бу ишда биз халқаро миқ’ёсда ғалаба қилишимиз лозим, деб ўйлайман. (У з о қ д а в о м этган гулдурос олқишлар. Бутун с’езд овация қилади.)
26 И В. С r I л u н. том 7


МАРКАЗИЙ КОМИТЕТНИНГ СИЕСИЙ ҲИСОБОТИ ЮЗАСИДАН ОХИРГИ СУЗ
23 декабрь
Уртоқлар! Мен айрим масалалар юзасидан берил- ган айрим ёзма саволларга жавоб бериб ўтирмай- ман, чунки менинг бутун охирги сўзим аслда шу ёзма саволларга жавоб бўлади.
Сўнгра, шахсий ҳужумларга ва нуқул шахсий характердаги ҳархил чиқишларга жавоб бериб ўтир- моқчи эмасман, чунки бу ҳужумларнинг мотив ва сирларини текшириш учун с’езд ихтиёрида етарли материаллар бор, де>б ўйлайман.
Шунингдек, қаердадир, Қисловодск ёнида йиғили- штб, Марказий Комитет органлари тўғрисида ҳархил комбинациялар қурган «ғор кишилари» тўғрисида ҳам гапирмайман. Нима де»б бўларди, бу уларнинг иши, майли, комбинация қилаберсинлар. Фақат шуни та’- кидлаб ўтмоқчиман.ки, бу ерда комбинаторлик сиё- сатига қарши оғиз кўпиртириб гапирган Лашевичнинг ўзи ҳам комбинаторлар орасида эканлиги ма’лум бўлди, шу блан бирга «ғор кишиларининг» Қисло- водск ёнида бўлган кенгашларида у анча муҳим роль ўйнаган экан. Нима деб бўларди, худо ёр бўлсин. (Қу л ги.)
Ишга ўтайин.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
395
1. 	СОҚОЛЬНИКОВ ВА МАМЛАКАТИМИЗНИ ДАУЭСЛАШТИРИШ
Аввало айрим э’тирозлар. Биринчи э’тироз — Со- кольниковга оид. У ўз нуқтида бундай деди: «Сталин икки бош йўлни, хўжалигимизнинг ҳурилишида икки йўлни белгилаганида, бизни адаштирди, чунки у бу икки йўлни бошқача ифодалаши, ускуна келтириш тўғрисида эмас, балки тайёр товарлар келтириш тўғ- рисида гапириши лозим эди». Мен дейманки, Соколь- никовнинг бу сўзлари унинг Шанин тезисларига тарафдор эканлигини батамом очиб беради, Мен, бу ерда Сокольников аслда мамлакатимизни дауэслаш- тириш тарафдори бўлиб чиқаётир, деб айтэдбқчиман. Докладимда мен нима тўғрисида гапирдим? Ажабо, мен экспорт-импорт плани тўғрисида гапирдимми? Албатта, йўқ. Ҳарбир кишига ма’лумки, биз ҳозир четдан ускуна келтиришга мажбурмиз. Аммо Соколь- ников бу муҳтожликни принципга, назарияга, ривож- ланиш истиқболига айлантиради. Союольниковнинг хатоси мана шунда. Мен докладимда халқ хўжалиги- мизни қуриш тўғрисидаги икки асосий етакчи, бош йўл тўғрисида гапирдим. Мен бу тўғрида капиталистик қуршов .шароитида мамлакатимизнинг хўжалик жиҳа- тидан мустақил .ривожланишини та’минлаш йўллари ҳақидаги масалани аниқлаш учун гапирдим. Мен ўз докладимда бош йўлимиз тўғрисида, мамлакатимизни аграр мамлакатдан индустриал мамлакатга айланти- риш лозим деган ма’нодаги истиқболимиз тўғрисида гапирдим. Аграр мамлакат нима ўзи? Аграр мамла- кат — четга 'қишлоқ хўжалик маҳсулотлари чиқариб, четдан ускуна келтирадиган, аммо ўзи бу ускуналар- ни (машина ва бошқаларни) ўз кучи блан бутунлай 26*


Й. В. С Т А л и н
ишлабчиқармайдиган ёки бутунлай деярлик ишлабчи- қармайдиган мамлакатдир. Агар биз тараедиётнинг ускуна ва машиналарни ўз кучимиз блан ишлабчиқар- масдан, четдан келтиришга тўғри келадиган бооқичи- да туриб қолсак, мамлакатимизнинг капиталистик система қўшоғига айланишидан ўзимизни сақлаб қо- лолмаймиз. Худди ана шунинг учун биз ишлабчиқа- риш воситаларини ишлабчиқаришни ўзимизда ривож- лантиришга қараб йўл тутмоғимиз лозим. Ноҳотки Сокольников шу оддийгина нарсани тушунаолмаса? Ахир, мен ўз докладимда фақат шу тўғрида гапир- дим-ку.


ВКП(в) XIV свзди
397
дан иборат. Биз ишни шундай тарзда қўйишимиз ло- зимки, хўжалик ходимларининг фикри-зикри ва инти- лишлари худди шу томонга, мамлакатимизни четдан ускуна келтирадиган мамлакатдан шу ускунани ўзи ишлабчиқарадиган мамлакатга айлантириш томонига қаратилган бўлсин. Чунки мамлакатимизнинг хўжалик мустақиллиги учун асосий гарантия мана шунда. Чун- ки мамлакатимизнинг капиталистик мамлакатлар қў- шоғига айлантирилмаслиги учун гарантия мана шунда. Сокольников бу содда ва равшан нарсани тушунгиси келмайди. Улар, Дауэс планининг авторлари, бизнинг ишимизни, айтайлик, чит ишлабчиқариш /блан чегара- лаб қўймоқни хо.ҳлар эдилар, лекин биё учун бу оз, чунки биз чит ишлабчиқаришнигина эмас, балки чит ишлабчиқариш учун зарур бўлган машиналарни ҳам ишлабчиқаришни хоҳлаймиз. Улар бизнинг, айтайлик, автомобиль ишлабчиқариш блан чегараланишимизни хоҳлар эдилар, лекин биз учун бугина оз, чунки биз автомобильларнигина эмас, балки автомобиль ишлаб- чиқарадиган машиналарни ҳам ишлабчиқаришни хоҳ- лаймиз. Улар бизни, айтайлик, бошмоқ ишлабчиқариш блан чегаралашни хоҳлайдилар, лекин бйзнинг учун бугина оз, чунки биз бошмоқ ишлабчпқаришнигина эмас, балки бошмоқ ишлабчиқарадиган машиналар- ни ҳам ишлабчиқаришни хоҳлаймиз. Ва ҳоказо ва шу кабилар.
Икки бош йўл ўртасидаги фарқ ана шундан ибо- рат, Сокольников ана шу нарсани тушунгиси кел- майди. ’
Йўлимиздан воз кечиш — социалистик қурилиш ва- зифаларидан четга кетиш демакдир, мамлакатимизни дауэслаштириш нуқтаи назарига ўтиш демакдир.


398
И. В. С Т А л и н
2. 	ДЕҲҚОНЛАРГА ЁН БЕРИШЛАРИМИЗ BA КАМЕНЕВ
Иккинчи э’тироз — Қаменевга оид. У айтдики, биз, XIV партия конференциясида хўжалик йўли блан, Советларни жонлантириш йўли блан, ҳарбий комму- низм қолдиқларини тугатиш йўли 5лан, ижара ва ёлланма меҳнат масаласини аниқлаш йўли блан ма’- лум ^арорларни қабул қилиб, шу блан деҳқонга эмас, қуло1Қ1қа ён бердик, бу — деҳқонларга эмас, капита- листик элементларга ён беришдир, деди. Тўғрими бу? Мен дейманки, бу тўғри эмас, бу — партияга бўҳтон килишдир. Мен дейманки, марксист бўлган киши ма- салага бундай қарай олмайди, фақат либералгина масалага бундай қараши мумкин.


ВКП(б) XIV СЕЗДИ. .. . 399
эмас, спекулянтларга ва капиталистик элементларга ён бераётирмиз, деган эдими? Йўқ, демаган эди ва бундай дейиши ҳам мумкин эмас эди. Аксинча, у ҳамавақт савдо-сотақ ва капитализмга йўл қўйиб ва сиёсатни нэп томонига ўзгартириб, биз деҳқонлар блан ҳамжиҳатликни сақлаш ва мустаҳкамлаш учун деэдонларга ён берамиз, чунки деҳқонлар ҳозирги шароитда товар оборотидан бошқа, капитализмнинг бирмунча жонланишига йўл беришдан бошқа яшай олмайдилар, чунки ҳозир биз ҳамжиҳатликни фаҳат савдо-сотиқ орқалигина йўлга қўяоламиз, чунки бйз ҳамжиҳатликни фақат шу равишдагина маҳкамлаб, социалистик экономика пойдеворини к^раоламиз, дер эди. Ен беришлар масаласига Ленин мана шун- дай қарар эди, 1925 йилнинг апрелидаги ён беришлар масаласига ана шундай цараш керак.
Лениннинг »бу масала тўғрисидаги фикрици ўқиб беришга ижозат беринг. У, партиянинг янги сиёсат- га, нэп сиёсатига ўтишини Москва губернасидаги ячейка секретарьларининг 1кенгашида «Озиқ-овқат со- лиғи» тўғрисида қилган докладида (қуйидагича асос- лаб беради:


400 .
И. В. С Т А Л И Н
қулоқлар помешчикнинг ерини тортиб олиб, у ерда ўз хўжа- ликларини ривожлантириш мақсади блан помешчикларга қарши борган эдилар. Қулоқлар блан камбағалларнинг манфаатлари ва интилишлари бошқа-бошқа эканлиги мана шу вақтда кў- риниб қолди. Манфаатлар ўртасидаги бу ўзгалик Украинада ҳозир ҳам биздагига қараганда янада аёнроқ бўлиб кўриниб турип- ти. Камбағал деҳқонларнинг ўзлари помешчиклардан ўтадиган ердан жуда оз фойдаланаолар эдилар, чунки бундан фойдаланиш учун уларда материал ҳам, қурол ҳам йўқ эди. Мана энди кўриб турибмизки, камбағал деҳқонлар тортиб олинган ерларни қулоқ- ларнинг босиб олишларига йўл бермаслик учун уюшмоқдалар. Совет ҳокимияти бизда вужудга келган камбағаллар комитетла- рига ва Украинада вужудга келган «комнезаможларга» ёрдам бермоқда. Натижада нима бўлди? Натижада қишлоқда устунлик қилучи элемент ўртаҳол деҳқонлар бўлиб қолди... Деҳқонлар- нинг қулоқлар табақаси камаябошлади, қашшоқлар табақаси камаябошлади, ва аҳолининг кўпчилиги ўртаҳол деҳқонлар даражасига яқинлашиб келабошлади. Агар бизга деҳқон хўжали- гимизнинг унумини кўтариш керак экан, биринчи навбатда, ўрта- ҳол деҳқонларни назарга олмоғимиз лозим. Қоммунистлар партия- сига ўз сиёсатини ана шунга мувофиқ қилиб тузишга тўғри келди... Демак деҳқонларга нисбатан қўлланилган сиёсатдаги ўзгаришга сабаб деҳқонларнинг ўз вазиятлари ўзгариб кетганли- гидир. Қишлоқ кўпроқ ўртаҳоллашди, биз ҳам ишлабчиқариш кучларини кўтариш учун бу блан ҳисоблашмоғимиз лозим»* (XXVI том, 304—305 бетларга қаралсин).
Иккинчи бир жойда, ўша томнинг 247 бетида, Ленин умумий хуло-са чицаради:
«Биз ўзимизнинг давлат экономикамизни ўрта дсҳқонларнинг экономикасига мослаб қуришимиз керак*. бу экономикани биз уч йил ичида ўзгартаолмадик ва яна ўн йил ичида ҳам ўзгартаол- маймиз».
Бошқача айтганда, биз ишлабчиқариш кучлари- нинг ўсишини тезлатиш, мамлакатда маҳсулотлар- * Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


ВҚП(б) XIV С'ВЗДИ
401
нинг . миқдорини кўпайтириш, деҳқонлар блан ҳам- жиҳатликни маҳкамлаш учун эркин савдони жорий қилдик, капитализмнинг жонланишига йўл қўйдик, нэпни жорий қилдик. Ҳамжиҳатлик, деҳқонлар блан ҳамжиҳатликнинг манфаатлари — бизнинг нэп йўли блан ён беришларимизнинг асосидир,— Ленин масала- га ана шундай қарайди.
Уша вақтда Ленин нэпдан, деҳқонларга ён бериш- лардан спекулянтлар, капиталистлар, қулоқлар фой- даланишини билар эдими? Албатта, билар эди. Бу— ён беришлар, аслда спекулянтга ва қулоққа ён бериш эди деган сўзми? йўқ, бундай деган сўз эмас. Чунки умуман нэпдан ва |қисман савдо-сотиқдан фақат ка- питалистлар ва ҳулоқларгина фойдаланмайдилар, балки давлат ва кооператив органлари ҳам фойда- ланадилар, чунки капиталистлар ва дулоқларгина савдо қилмасдан, давлат органлари ва кооперация ҳам савдо қилади, шу блан бирга давлат органлари ва кооперация, савдо қилишни ўрганганларидан ке- йин хусусий савдогарлардан устун келадилар (устун келаяптилар ҳам!), ва бизнинг индустриямизни деҳ- қон хўжалиги блан ҳамжиҳат |қиладилар.
Бундан нима хулоса чиқади? Бундан шу хулоса чиқадики, бизнинг ён беришларимиз асосан ҳамжиҳат- ликни маҳкамлаш йўли блан ва ҳамжиҳатлик учун бораётир.
Кимки буни тушунмас экан, у, масалага ленинчи сифатида эмас, балки либерал сифатида қараган бў- лади.
3. 	КИМЛАР ҲИСОБДАН ЯНГЛИШДИ?


402 И. В. С Т А л и H
зиёнларимиз худди ўз кучларимизга ортиқча баҳо берганлигимиздан, социализм учун етилганлигимизга ортиқча баҳо берганлигимиздан, бизнинг, давлат хўжа- лигининг ҳозирдаёқ бутун халқ хўжалигига раҳбар- лик қилиши мумкинлигига ортиқча баҳо берганлиги- миздан келади» дейди.
Тайёрлаш ва ташқи савдо соҳасидапи янглиш ҳисобларга,—мен 1924/25 йилги пассив сальдони кўз- да тутаман,— бу ҳисобдан янглишувларга тартиб- лаштиручи органларимизнинг хатолари эмас, балки хўжалигимизнинг социализм учун етилганлигига ор- тиқча баҳо бериш сабаб бўлган экан. Бунга ҳам Бухарин айбдор экан, унинг «мактаби» хўжалигимиз- нинг социализм учун етилганлигига маҳлиё бўлиш ишини атайин авж олдираётган экан.


ВКП(б) XIV. С’ЕЗДИ
403
губерна комитетларига юборилганлигини Сокольников билмайдими? Оп-очиқ кўриниб турган фактларга қар- ши қандай килиб гапириш мумкин? Нутқларда шўхлик қилиш «мумкин», аммо чегарани ҳам 'билиш керак- ку, ахир.
4. 	СОҚОЛЬНИҚОВ КАМБАҒАЛ ДЕҲҚОНЛАРНИ ҚАНДАЙ ҲИМОЯ ҚИЛАДИ


404
И. В. С Т А Л И Н
гўёки содиқ ҳимоячиси бўлган Сокольниковнинг чина- кам позициясини очиб берадиган бир фактни айтиб беришга ижозат беринг. Ҳали яқиндагина РСФСР молия халқ комиссари ўртоқ Милютин камбағал деҳқон хўжаликларини бир сўмдан кам бўлган со- лиқдаи озод қилиш тўғрисида қарор қабул қилган. Уртоқ Милютиннинг Марказий Комитетга ёзган док- лад хатидан кўринишича, бир сўмдан кам бўлган ва деҳқонларни ҳаяжонга келтирадиган бу оолиқнинг суммаси бутун РСФСРда 300—400 минг сўм чамаси- да экан, ва ёлғиз шу солиқни ундириб олиш учун Ш} солиқ суммасидан салгина камроц пул харажат қилип талаб қилинар экан. Камбағалларнинг ҳомиси бўлга! Сокольников нима қилади, денг? У олади-ю, ўрто1 Милютиннинг бу қарорини бекор қилади. Марказш Комитетга бу тўғрида 15 губерна комитетидан норо зилик хатлари келди. Сокольников қайсарлик қили< тураберди. РСФСР Молия халқ комиссарлигининг би сўмдан кам бўлган солиқни ундирмаслик тўғрисидаг . жуда тўғри қарорини бекор қилишдан Сокольникое нинг воз кечиши учун Марказий Комитетнинг сиқиш керак бўлди. Сокольников фикрича, бу — камбаға деҳқонларнинг манфаатларини «ҳимоя» қилиш эмид Бўйинларида шундай гуноҳлари бўлган кишилар тағи Марказий Қомитетга қарши чиқишга,— қандай қили мулойимроқ айтсам экан,— жур’ат ҳам қиладила] Ажабо, ўртоқлар, ажабо.
5. 	ҒОЯВИЙ ҚУРАШМИ ЕҚИ ТУҲМАТМИ?


ВКП(в) XIV СЕЗДИ
405
яширин равишда, фақат с’езд а’золарига, янгигина босилиб чиққан «Жанжалли масалалар тўғрисида материаллар тўплами»ни тарқатдилар. Бу тўпламда жумладан, шундай дейилганки, гўё мен, шу йил ап- рельда қишлоқ мухбирларининг делегациясини қабул қилганимда, ерга хусусий мулкни тиклаш идеясига хайрихоҳлик билдирган эмишман. «Беднота»63 да қиш- лоқ мухбирларидан бирининг худди шунга ўхшаш «таасоуротлари» ҳам босилиб чиедан экан, лекин бу «таассуротлар» менга ма’лум эмас ва мен уларни кўриб ҳам чиқ.қан эмасман. Буни мен шу йил октя- брьда билдим- Яна илгарироқ, апрельда, Рига агент- лиги (бу агентлик бизнинг тўғримизда ҳархил ёлғон овозалар тўқиши блан бошқа ҳамма агентликлардан ажралади) четэл матбуотига худди шундай ахборот берган, бу тўғрида бизнинг одамларимиз Париждан Ташқи ишлар халқ комиссарлигига телеграмма юбориб, бизга билдирдилар ва рад қилишни талаб қилдилар. Мен ўша вақтдаёқ ўзимнинг ёрдамчим орқали ўртоқ Чичеринга жавоб қайтариб, «агар ўртоқ Чичерин ҳарқандай ахмоқлик ва ғийбатни рад қилишни зарур деб билса, рад қилаберсин» дедим (Марказий Коми- тет архивига қаралсин).
Буларнинг ҳаммаси шу сакраментал «тўпламанинг авторларига ма’лумми? Ма’лум, албатта. Шундай бўлса ҳам, нима учун улар ҳарқандай сафсата ва бўлмаган гапларни тарқатишда давом этмоқдалар? Улар, оппозиция 'қандай қилиб Рига агентлигининг методларини қўлланаолади? Ноҳотки, улар шунгача бориб етган бўлсалар? (Овоз: «Уят!».)


406 И. В. С ,Т А Л И H
такрорлай олишларини билганлигимдан, «Беднота» редакциясига раддия юбордим. Бундай ахмоқликни рад қилиб ўтириш кулгили нарса, лекин ким блан иш қилаётганимни билганлигимдан, ҳарҳолда, раддияни юбордим. Мана у:
««Беднота» редакциясига хат.
Уртоқ редактор! Яқинда мен ўртоқлардан билдимки, «Бед- нота»нинг 1925 йил 5 апрельдаги сонида қишлоқ мухбирлари де- легациясининг мен блан бўлган суҳбати тўғрисида мухбирлардан бирининг таассуроти босилиб чиққан экан,— буни мен ўз вақтида ўқий олмаган эдим,— унда айтилишича, гўё мен ерга эгалик қилиш- ни 40 йилга ва ундан ҳам кўпроқ муддатга биркитиш идеясига, ерга хусусий мулк идеясига ва бошқа шундай идеяларга хайрихоҳлик билдирган эмишман. Бу фантастик хабарнинг беҳудалиги оп-очиқ кўриниб турганидан, гарчи уни рад қилиб ўтириш керак бўл маса ҳам, бу хабарнинг жуда қўпол хато эканлигини ва уни бош- дан-оёқ авторнинг фантазияси деб ҳисоблаш лозимлигини «Бед- нота»да билдиришга сиздан ижозат сўраш, эҳтимол, ортиқчг бўлмас.
И. Сталин,"
Бу хат «тўплам» авторлари бўлмиш ўрто-қларга ма’лумми? Шубҳасиз, ма’лум. Шундай бўлгандан кейин, нима учун улар ғийбат, йўқ гапларни тарқа- тишда давом этадилар? Бу қандай кураш методи ахир? Бу ғоявий курашдир, дейдилар. йўқ, ўртоқлар, бу ғоявий кураш эмас. Бизнинг рус тилида буни тўп па-тўғри туҳмат дейдилар.
Энди асосий принципиал масалаларга ўтишга ижозат беринг.
6. 	НЭП ТЎҒРИСИДА


ВҚП(в) XIV СЕЗДИ
407
бундай дейди: «Нэп аслда ма’лум шароитда йўл қў- йилган капитализмдир, пролетар давлати занжирда тутиб турган капитализмдир»... Бу тўғрими? Тўғри ҳам, нотўғри ҳам. Биз капитализмни занжирда тут- ганимиз ва у ҳали давом этар экан, уни занжирда тутишимиз — буниси ҳақиқат, бу тўғри ran. Аммо нэпнинг капитализм бўлиши—бу сафсата, беҳуда сафсата. Нэп пролетар давлатининг шундай алоҳида сиёсатидирки, бу сиёсат команда юксакликлари про- летар давлати қўлида бўлгани ҳолда, капитализмга йўл қўйишга чамаланган, капиталистик ва социалис- тик элементларнинг курашига чамаланган, капиталис- тик элементларнинг зарарига, социалистик элеме^т- лар ролининг зўрайишига чамаланган, социалисдик элементларнинг капиталистик элементларни енгиши- га чамаланган, синфларни йўқотишга, социалистйк экономика пойдеворини қуришга чамалангандир. Кимки нэпнинг бу ўткинчи, иккиёқлама табиатини англамас экан, у киши ленинизмдан узоқлашади. Агар нэп капитализм бўлса эди, Ленин айтган нэп Россияси капиталистик Россия бўлар эди. Броқ, ҳозир- ги Россия капитализмдан социализмга ўтиш Россия- си бўлмасдан, капиталистик Россиями, ахир? Ундай бўлса, нима учун Ленин тўппа-тўғри: «Капиталистик Россия социалистик Россия бўлади» демади, балки: «Нэп Россиясидан социалистик Россия бўлади» деб бошқа формула беришни афзал кўрди. Оппозиция ўртоқ Крупскаянинг, нэп капитализмдир,’ деган фор- муласига қўшиладами ёки қўшилмайдими? Уйлайман- ки, с’езд а’золари орасида ўртоқ Крупскаянинг фор- муласига қўшиладиган битта ҳам одам топилмас. Уртоц Крупская (мени кечирсин) нэп тўғрисида нуқул


408
и. й. е т а л и н
бема’ни гапни айтди. Бу ерда Ленинни ҳимоя қила- ман деб Бухаринга қарши бундай бема’ни гаплар блан чиқиш ярамайди.
7. 	ДАВЛАТ КАПИТАЛИЗМИ ТУҒРИСИДА
Бухариннинг хатоси шу масалага боғлиқ. Унинг хатоси нимадан иборат эди? Ленин қандай масала- лар юзасидан Бухарин блан баҳслашган эди? Ленин, давлат капитализми категориясини пролетариат дик- татураси системаси блан бирга сиғдириш мумкин, деб айтар эди. Бухарин буни инкор <қилар эди. У, давлат капитализми категориясини пролетариат дик- татураси блан бирга сиғдириш мумкин эмас, дер эди,— у блан бирга «сўл» коммунистлар ҳам, шу жумладан Сафарав ҳам шундай дер эдилар. Ленин- нинг гапи тўғри эди, албатта. Бухаринники нотўғри эди. У ўзининг бу хатосини бўйнига олди. Бухарин- нинг хатоси ана шундан иборат. Лекин бу ўтмишда бўлган эди. Агар у ҳозир, 1925 йилнинг майида, дав- лат капитализми. масаласида Ленин блан менинг ўртамизда ихтилоф бор деб такрорлаётган бўлса, ме- нинг фикримча, бу оддий англашилмовчиликдир. Е у бу гапидан очиқдан-очиқ воз кечиши лозим, ёки бу — англашилмовчиликдир, чунки давлат саноатининг та- биати масаласида ҳозир у ҳимоя қилаётган йўл — Ленин йўлидир. Ленин Бухариннинг фикрига қўшил- ган эмас, балки, аксинча, Бухарин Лениннинг фик- рига қўшилди. Худди шунинг учун ҳам биз Бухарин томонини олаётирмиз. (О л қ и ш л а р.)
Каменев блан Зиновьевнинг асосий хатоси шун- дан иборатии, улар давлат капитализми тўғрисидаги масалага диалектик равишда эмас, схоластик равиш-


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
409
да, тарихий вазият блан боғламасдан қарайдилар. Масалага бундай ҳараш ленинизмнинг бутун руҳига қаршидир. Ленин масалани ^андай тарзда қўйган эди? 1921 йилда Ленин, саноатимизнинг яхши ривож- ланмаганини, деҳқонларнинг эса товарга муҳтож эканликларини билиб, уни (саноатни) бирданига юк- салтириб бўлмаслигини, ишчиларнинг ма’лум вазият орқасида саноат блан у қадар машғул бўлмасдан, кўгтроқ зажигалкалар ясаш блан машғул бўлганлик- ларини билиб,— бундай шароитда Ленин ҳамма им!кон1иятларнинг энг яхшиси — чет мамлакат капита- лини ишга тортиш, унинг ёрдами блан саноатни йўлга қўйиш, шу тариқа давлат капитализМ'ИН1И киргизиш ва у орқали Совет ҳокимияти блан қишлоқ ўртасйда ало(қа боғлашдан иборат деб ҳисоблар эди. Бундай йўл ўша вақтда шубҳасиз тўғри эди, чунки деҳ/қон- ларни |қониқтириш учун бизда у вацтда бошқа имкониятлар йўқ эди, чунки саноатимиз схқсар эди, транспорт тўхтаб ярлган эди, ёки тўхтаб қолган деса бўладиган ҳолда эди, ёқ>илғи йўқ эди, етишмас эди. Ленин ўша вақтда хўжалигимизнинг устунлик қилучи формаси сифатида давлат капитализмига йўл қўйиш ва уни ма’қул санаш мумкин деб ҳисоблар эдими? Ҳа, мумкин деб ҳисоблар эди. Лекин бу у вақтда, 1921 йилда эди. Ҳозир-чи? Ҳозир, бизнинг саноатимиз йўқ, транспорт тўхтаб турипти, ёқилғи йўқ ва ҳоказ-о дейиш мумкинми? Йўқ, бундай дейиш мумкин эмас. Бизнинг саноатимиз ва савдомиз индустриянинг (бизнинг индустриямизнинг) деҳқон хўжалиги блан алоқасини бевосита ўз кучи блан ўрнатаётганини инкор -қилиш мум1кинми? Йўқ, мум-кин эмас. Саноат соҳасида «давлат ка1питализми» блан «социализм»


410
И. В. С Т А Л И Н
рольларининг алмашганликларини, чунки социалистик саноатнинг. устунлж қилганини, концессия ва ижара- ларнинг салмоғи эса (концессияда 50 минг, ижарага берилган корхоналарда 35 минг ишчи бор) жуда кам миқдорга тушиб ҳолганлигини инкор қилиш мумкин- ми? Йўқ, мумкин эмас. Ленин 1922 йилдаёқ, концес- сия ва ижаралардан бизда натижа чиқмади, деган эди.
Бундан қандай хулоса келиб чиқади? Бундан шу хулоса келиб чиқадики, 1921 йилдан кейин бизда ва- зият тубдан ўзгариб кетди, бу ва^т ичида бизнинг ооциалистик саноатимиз ва совет-кооператив сав- до-си устунлик ҳилучи кучга айланиб кетдилар, шаҳар блан қишлоқ ўртасидаги ҳамжиҳатликни ўз кучимиз блан ўрнатишга ўргавдик, давлат капитализмининг энг яодол формалари бўлган концеооиялар ва ижа- ралар бу вацт ичида жиддий равишда ривожлана- олмадилар, ҳозир, 1925 йилда, давлат капитализми хўжалигимизнинг устунлик (қилучи формаси деб гапи- риш — давлат саноатимизнинг ооциалистик табиатини бузиб 1кўр-сатиш демакдир. Утмишдапи вазият блан ҳозирги вазият ўртасидаги катта айирмани тушун- маслик демакдир, давлат капитализми масаласига диалектик равишда эмас, схоластик равишда, мета- физик рав1ишда қараш демакдир.
Энди Сокольнижовнинг гапини эшитинг! У ўзининг нутқида бундай дейда:


ВҚП(б) XIV С*ЕЗДИ
411
мамиз шунга асосланганки, совет хўжалигида, қурилаётган соци- ализм шароитида, капиталистик экономика принциплари блан суғо- рилган пул системаси олинган».
Соколь1никю|в шундай дейди.
Тез орада у Молия халқ комиссарлигини ҳам давлат капитализми деб э’лон қилишгача бориб етар. Ҳозиргача мен Давлат банки давлат аппаратининг бир қисми деб ўйлар эдим ва биз ҳаммамиз ҳам шундай деб ў|йлар эди1к. Ҳозиргача мен, arap Ташқи савдо хал1қ комиссарлигимизнинг теварагида бўлган давлат капиталистик муассасаларни ҳисобламасак, бизнинг Ташқи савдо халҳ комиссарлигимиз давлат астпара- тининг бир қисми, бизнинг давлат аппаратимиз про- летар типидаги давлат аппарати, деб ўйлар эдим ва биз ҳаммамиз ҳам шундай деб ўйлар эдик. Биз ҳам- мамиз ҳам ҳозиргача шундай деб ўйлар эдик, чунки пролетар ҳокимияти бу муассасаларнинг бирдан-бир хўжайинидир. Ҳозир эса, давлат аппаратимизнинг бир қисми бўлган бу муассасалар, Сокольников фикрича, давлат-капиталистик муассасалари бўлиб чиқади. Балки, бизнинг совет аппаратимиз ҳам, Ленин айтган пролетар типвдаги давлат бўлмасдан, балки давлат капиталиэмидир? Нега шундай бўлмасин? Бизнинг совет аиипаратимиз «капиталистик экономика прин- циплари блан суғорилган пул системасидан» фойда- ланмайдими, ахир? Одам деган шу ■қадар беҳуда гап- ларни айтишгача бориб етиши мумкин экан.
Ҳаммадан аввал Давлат банкининг табиати ва аҳамияти масаласида Лениннинг фикрини келтиришга ижозат беринг. Уртақлар, мен Лениннинг 1917 йилда ёзилган китобидан бир жайини далил ■қилиб келтир- моқчиман. Мен «Большевиклар давлат ҳокимиятини 27*


412
И. B. С Т А Л И Н
сақлаб !Қ'Олаоладиларми?» деган брошюрани кўзда ту- таман. Бу брашюрасида у ҳали саноат устидан кон- троль (национализация эмас) нуқтаи назарида турар эди ва, бунга қарамасдан, пролетар давлати қўлидаги Давлат банки 9/ю бараварида ’ооциалистик аппарат деб ҳисоблар эди. Давлат банки тўғрисида у қуйида- гиларни ёзган эди:
«Йирик банклар — бизга социализм қуриш учун керак бўлган ва биз буни капитализм қўлидан тайёр ҳолича оладиганимиз «давлат аппарати» дир, шу блан бирга бу ерда бизнинг вазифа- миз бу жуда яхши аппаратни капиталистик йўсинда бузиб расво қилиб турадиган нарсаларни шартта кесиб ташлашдан, уни яна йирикроқ, яна демократикроқ, яна кенг қулочлироқ қилишдангина иборат. Миқдор сифатга ўтади. Бирлашган энг йирик банклар ичида ҳам энг йириги бўлган, ҳарбир волостда, ҳарбир фабрика ёнида бўлими бор Давлат банки,— ўндан тўққиз бараварида социалистик аппаратдир. Бу — умумдавлат ҳисобчилигидир, маҳ- сулот ишлабчиқариш ва тақсимлашни умумдавлат миқ’ёсида ҳисобга олишдир, бу, айтайлик, социалистик жамиятнинг скеле- тига ўхшаш бир нарсадир» (XXI том, 260 бетга қаралсин).
Лениннинг сўзлари блан Сокольниковнинг нутқи- н-и солиштириб кўринг — шу ва(қтда Сокольниковнинг қаёеда думалаб бораётганини англаймиз. Агар у Мо- лия халқ комиссарлигини давлат капитализми деб э’л'он ҳилса ҳам, ажабланмайман.
Бу ерда ran нимада? Сокольниковнинг бу хато- лари қаердан келиб чиқ|қан?


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
4ТЗ
буржуазиянинг методлари ва қуроллари социалистик элементла-р томонидан капиталистик элементларни енгиш учун ва тугатиш учун ишлатиладиган ўтиш да.ври шароитида ривожланиш диалектикасини тушун- майди. Гап савдо ва пул системасининг «каттиталис- так экономика» методлари бўлганлигида эмас, асло унда эмас. Гап шунда-ки, хўжалигимизнинг социалис- ти>к элементлари, капиталистик элементлар блан ку- рашиб туриб, капиталистик элементларни енгиш учун буржуазиянинг бу метод ва (қуролларини эгаллайдит лар, бу метод <ва !қуроллардан капитализмга қарши муваффақият блан фойдаланадилар, улардан эконо- микамизнинг социалистик пойдеворини <қури.ш учун муваффақият блан фойдаланадилар. Демак, гап\шун- даки, ривожланишимизнинг диалекгикаси туфайли, буржуазяянинг <бу инструментларининг функциялари ва вазифалари' социализм фойдасига, 1ка-гштализмнинг зарарига принципиал, тубли равишда ўзгаради. Со- кольниковнинг хатоси шундаки, у бизнинг экономи- камизда бўлаётган процеосларнинг бутун мураккаб- лигини ва зиддиятларини тушунмаган.
Энди, давлат капитализмининг тарихий характери тўғрисидаги масалада Ленин айтганларвдан далил келтиришга, унинг давлат капитализмини асосий фор- ма деб қачон ва нима учун таклиф этганлиги, бунга нима учун мажбур бўлганлиги, буни қандай конкрет шароитда таклиф этганлиги тўғрисидаги масала юза- сидан цитата келтиришга ижозат беринг. (Овоз: «Сўраймиз!».)


414
И. В. С Т А Л И Н
хомаш’ё ва маҳсулот йиғадилар, ёки саноат маҳсулотларини деҳ- қонлар ўртасида тўғри тақсимлашга тиришадилар, транспорт воси- талари блан уларни ташиб берадилар. Ана шу — социализмдир. Л?кин улар блан бир қаторда майда хўжалик яшамоқда, бу майда хўжалик кўп вақт ундан мустақил ҳолда яшайди. Нима учун майда хўжалик ундан мустақил ҳолда яшай олади? Чунки йирик саноат тикланмаган, чунки социалистик фабрикалар оладиган нарсаларнинг, эҳтимол, ўндан бир ҳиссасинигина олсалар олади- гандирлар; ва модомики фабрикалар лозим нарсаларни олмас эканлар, майда хўжалик социалистик фабрикалардан мустақил бўлиб қолаберади. Мамлакатнинг жуда ҳам хонавайрон этилган- лиги, ёқилғи, хомаш’ё ва транспортнинг етишмаслиги майда ишлаб- чиқаришнинг социализмдан айрим ҳолда яшашига сабаб бўлмоқда. Бундай шароитда давлат капитализми—нима у,— дейман мен. У майда ишлабчиқариш бирлашмаси бўлади. Капитал майда ишлаб- чиқаришни бирлаштиради, капитал майда ишлабчиқаришдан ўсиб чиқади. Бундан кўз юмиш керак эмас. Савдо эркинлиги капита- лизмнинг ўсишини билдиради, албатта; бундан ҳечқандай қилиб қутилиб бўлмайди, кимки қутилишни ва қўл силташни ўйласа, у киши ўзини сўз блангина юпатган бўлади, холос. Агар майда хўжалик бўлса, айрибошлаш эркинлиги бўлса,— капитализм пайдо бўлади. Аммо агар фабрикалар, заводлар, транспорт, четэл савдоси ўз қўлимизда бўлар экан, бу капитализм қўр- қинчлими? Мен ўша вақтда ҳам айтган эдим, ҳозир ҳам Tanpop айтаман ва уни рад қилиш мумкин эмас дейман: бу капи- тализм бизга қўрқинчли эмас. Концессиялар ана шундай капи- тализмдир»* (XXVI том, 306 бетга қаралсин).
Ленин давлат капитализми масаласига ана шун- дай қарар эди.
1921 йилда, ўз саноатимиз йўқ даражасида бўл- ган, хомаш’ё етишмаган, транспорт эса тўхтаб турган бмр вақтда, Ленин деҳқон хўжалигини индустрия блан боғлайдиган восита қилиб давлат ка1питализмини так- лиф этган эди. Бу тўғри ҳам эди. Аммо бу — Ленин * Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
415
бу йўлни ҳарқандай шароитда ҳам ма’қул деб ҳисоб- лар эди деган сўзми? Албатта, йўқ. Бизда ривожлан- ган социалистик саноат бўлмаганидан, у давлат капитализми орқали ҳамжиҳатликка боришга кўнди. Аммо ҳозир-чи? Ҳозир бизда ривожланган саноат йўқ деб айтиш мумкинми? Албатта, бундай деб айтиш мумкин эмас. Ривожланиш бошқа йўл блан кетди, концессиялар бутунлай деярлик ривож топмади, дав- лат саноати ўоди, давлат савдо-сотиғи ўоди, коопе- рация ўсди, шаҳар блан қишлоқ ўртасидаги ҳамжи- ҳатлик социалистик саноат орқали ўрнатилабошлади. Аҳволимиз ўзимиз ўйлагавдан кўра яхшироҳ бўлиб чиқди. Шундай бўлгандан кейин бизда дав^ат капи- тализми хўжаликни олиб боришнинг асосий формаси деб айтиб бўладими, ахир?
Оптюзициянинг фожиаси шундаки, у ана шу оддий нарсаларни тушунгиси келмайди.
8. ЗИНОВЬЕВ ВА ДЕҲҚОНЛАР
Деҳқонлар масаласи. Мен ўз докладимда айтган эдим, бу ердагм нотиқлар ҳам тасдиқладиларки, Зи- новьевда ўртаҳол деҳқонларга етарли баҳо бермас- лик томонига оғиш бор, у, ҳали яқиндагина, очиқдан- очиқ, ўрта деҳ:қонларни бетараф қилиб қўйиш нуқтаи назарида турар эди, фа(қат ҳозиргина, партия ичи- даги курашдан кейин, июкинчи нуқтаи назарга, ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш нуқтаи назарига кўчмоқчи, шу нуқтаи назарда туриб қолмоқчи бўла- ди. Бу гаплар ҳаммаси тўғрими? Ба’зи ҳужжатларни далил қидиб келтиришга ижозат беринг.
«Большевиклаштириш тўғрисида» деган маҳола- сида Зиновьев шу йил бундай деб ёзган эди:


415
И. В. С Т А Л И Н
«Коминтерннинг ҳамма партиялари учун бутунлай умумий бўл- ган бирмунча вазифалар бор. Масалан. . . деҳқонларга тўғри муносабат қилиш масаласи. Бутун дун’ёдаги деҳқонлар аҳолиси орасида ўз томонимизга тортишимиз ва пролетариатнинг иттифоқ- доши бўлишлари мумкин ва лозим бўлган уч табақа бор (қиш- лоқ хўжалик пролетариати, ярим пролетарлар — парцелл деҳ- қонлар ва бировнинг кучини ёлламайдиган майда деҳқонлар). Жуда бўлмаганда биз томонимиздан бетарафлаштириб қўйи- лиши лозим бўлган иккинчи бир табақа деҳқонлар (ўртаҳол деҳ- қонлар) бор»* («Правда», 1925 йил 18 январь).
Зиновьев партиянинг VIII с’ездидан олти йил ўт- гавдан кейин ўртаҳол деҳқонлар тўғрисида ана шун- дай ёзади, ҳолбуки VIII с’ездда Ленин ўрта деэдон- ни бетараф қилиб қўйиш шиорини рад қилиб, уни ўрта де^қон блан маҳкам иттифоқ тузиш шиори блан алмаштирган эди. Бакаев: бунда қандай қўр- қйнч бор? — деб сўрайди. Мен сиздан Зиновьев мақо- ласини Лениннинг ўрта деҳқонга умидбоғлаш ҳақидаги тезиси блан солиштириб кўришингизни ва Зиновьев Ленин тезисидан четга кетганми ёки кетмаганми деган саволга жавоб беришингизни сўрайман... (Жойдан овоз: «Россиядаи бошқа мамлакатлар кўзда тутилади». Ш о в-ш у в.) Ундай эмас, ўртоқ, чунки Зинсивьевнинг мақоласида «Коминтерннинг ҳамма партиялари учун бутунлай умумий бўлган вазифалар» тўғрисида гапирилади. Ноҳотки сиз биз- нинг партиямиз Коминтерннинг бир бўлаги эканлиги- ни инкор қилсангиз? Бу ерда тўппа-тўғри: «ҳамма партиялар учун» дейилган. (Ленинград делега- цияси томонидан овоз: «Муайян моментлар- да». Умумий кулги.)
* Курсив ҳамма жойда меники. И. Ст.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
417
Зиновьев ма.қоласидан олинган, бетараф қилиб қўйиш тўғрисидаги бу цитатани Лениннинг VIII пар- тия с’ездида бизга ўрта деҳқон блан маҳкам иттифоқ тузиш кераклиги тўғрисидаги нутқидан олинган ци- тата блан оолиштириб кўрсангиз, улар ўртасида ҳеч- бир алоқа йўқлигини тушунасиз.
Шуниси характерлики, қишлақда «иккинчи рево- люиия» тарафдори бўлган ўртоқ Ларин Зиновьев мақоласининг бу сатрларини ўқиб, \уларга дарҳол қўшила қолибди. Мен ўйлайманки, гарчи ўртсхқ Ларин шу кунларда Каменев ва Зиновьевларга қарши чиқ- кан ва хийли муваффақиятли қарши чиҳқан бўлса ҳам, бу нарса у блан бизнинг ўртамизда ихтилоф борлигини ва бу ерда бизнинг ундан четдароқ тури- шимиз лозимлигини истисно қилмайди. Зиновьевнинг бу ма,қола'Сйга ўртоқ Ларин мана бундай деб баҳо беради:
«Коминтерннинг ҳамма* партияларига доир умумий вазифалар нуқтаи назаридан, «деҳқонларга тўғри муносабат»ни Комин- терннинг раиси Зиновьев жуда тўғри ифода қилди» (Ларин. «Совет қишлоғи», 80 бет).
Кўриб турибманки, ўртоқ Ларин Зиновьев ўрта деҳқонни бетарафлаштириш шиорини Россияга ҳам жорий |Қилганлиги учун Зиновьевнинг фикрига қўшил- маганлигимни ўз китобимда айтганман деб э’тироз қилмоқда. У ўзининг китобида, бетараф цилиб қўйиш биз учун кифоя қилмаганлигини, «қулоқларга қарши ўртаҳол деҳқонлар блан битишув» томонига «бир қадам илгари» боришимиз кераклигини уқдириб ўт- ганлиги тўғри. Лекин, афсуски, бунда ўртоқ Ларин * Курсив меники И. Ст.


418
И. В. С Т А Л И Н
қулоқларнинг зўровонлигига қарши ўзининг «иккинчи революция» схемасини олиб келиб тиқиштиради, биз унинг бу фикрига қўшилмаймиз, бу фикри уни Зи- новьевга яқинлаштиради ва мени ундан бир мунча четлашишга мажбур этади.
Кўрасизки, мен келтирган ҳужжатда Зиновьев, бетарафлаштиришгина кифоя ^илмаганлигини ва ўр- та деэдон блан маҳкам иттифоқ тузиш зарурлигини э’лон этган Ленинга қарши ўларсхқ, бетарафлаштириш шиорини тўп1па-тўғри ва анвқ равишда ёҳлаб гапи- ради.
Яна бир ҳужжат. Зиновьев «Ленинизм» деган китобида Лениннинг 1918 йилга қарата: «Деҳқонлар блан — буржуа-д.емократик революциянинг охиригача; деҳқонларнинг энг камбағал, пролетар ва ярим про- летар қисми блан — социалистик революция сари илгарига!» деб ёзган сўзларини кўчириб, қуйидаги хулосани чиқаради:
«Ҳозир бизни банд қилиб турган... асосий... проблема юқорида Лениндан олиб келтирилган қоидаларда тўла ва охири- гача ёритилган. Бунга ҳечнарса ҳам қўшаолмайсан, бир сўзини ҳам чиқариб ташлай олмайсан*. Бунда ҳамма нарса ильичча қи- либ, оз сўз блан лўнда, қисқа ва равшан қилиб, хрестоматияга киргизиш учун жуда боп қилиб айтилган» («Ленинизм», 60 бет).
Деҳқонлар масаласи юзасидан ленинизмнинг тў- ла-тўкис характеристикаси, Зиновьев фикрича, ана шундан иборат. Умуман деҳқонлар блан, подшога ва помешчикларга қарши, бу — буржуа революцияси. Буржуазияга 'Қарши камбағал деҳқонлар блан, бу — Октябрь революцияси. Булар-ку яхши айтилган.
* Курсив меники. И. Ст.


ВҚП(б) XIV С'ЕЗДИ
419
Лениннинг иики шиори берилган. Аммо Лениннинг ооциалисгик ҳурилиш учун қулоеда ‘қарши, ўртаҳол деҳқон блан деган учинчи шиори нима бўлди? Ленин- нинг бу учинчи шиори қаёқда долди? Зиновьевда бу шиор йўқ. У йўқолиб кетган. Гарчи Зиновьев «бунда ҳечнарса ҳам қўшаолмайсан» деб айтса-да, броқ агар биз бунга пролетариат ва камбағал деҳ- қонларнинг ўртаҳол деҳ|қонлар блан маҳкам иттифо- қи тўғрисида Ленин томоиидан майдонга ташланган учинчи .шиорни қўшиб (қўймасак, Ленин та’лимотини Зиновьев бузиб қўйгандай бузишимиз мумкин. Ленин- нинг ҳозирги кунда бизнинг учун знг актуал шиор бўлган бу учинчи шиорининг Зиновьевда йўқолиб ке- тишини, йўқолган бўлиб чиқишини тасодифан бўлган деб ҳисоблаш .мумкинми? йўқ, тасодифан бўлган деб ҳисоблаш мумкин эмас, чунки у ўрта деҳҳонларни бетараф (қилиб |қўйиш нуқтаи назарида туради. Би- ринчи ҳужжат блан иккинчи ҳужжат ўртасидаги айирма фақат шундаки, биринчисида у ўрта деҳқон- лар блан маҳкам иттифоқ тузишга қарши гапирган эди, ик.кинчисида эса бу шиор тўғрисида бутунлай индамасдан ўтиб кетган.


420
И. В. С Т А Л И Н
қандайдир белгисиз суратда народниклик руҳидаг тенглик тўғрисида гапирилади. Унда қишлоқ камбаға. лари ҳам бор, қулоқ ҳам бор, капиталист ҳам бо Бухаринга қарши ҳужум ҳам, эсерларча тенглик ҳа1 Устрялов ҳам бор, аммо, гарчи мақола «Давр фа. сафаси» деб аталса-да, унда Лениннинг кооператч плани блан ўрта деҳқон йўқ. Уртоқ Молотов бу мақ< лани менга юборганидан кейин (мен у вақтда сафар; эдим), мен қўп-ол ва кеокин танқ-ид блан жавоб ё дим. Ҳа, ўртоқлар, мен тўппа-тўғри айтадиган i қўпол одамман, бу тўғри, мен буни инкор қилмайма (Кулги.) Мен қўпол танқид блан жавоб қайтарди: чунки деҳқонлар масаласида ленинизмнинг энг х рактерли хусусиятлари тўғрисида, деҳ^онларни] асосий оммаси бла*н иттифоқ тузиш ҳақида парти * М1изнинг навбатдаги шиори тўғрисида Зиновьевни] бир йил давомида доим индамай келишига ёки улар! бузишга чидаб туриш мумкин эмас. Уша вақтда м< ўртоқ Молотовга мана бундай деб жавоб берг; эдим:


ВКП(б) XIV С’ЕЗДИ
421
касиз меҳнат бор экан, ҳечқандай тенглик бўлиши мумкич эмас (Лениннинг «Давлат ва революция»сига қаралсин). Белги- сиз тенглик тўғрисида эмас, балки синфларни битириш тўғрисида, социализм тўғрисида гапириш керак. Бизнинг революциямизни «классик эмас» дейиш — меньшевизмга думалаб кетиш демак- дир. Мақолани, менимча, тубли равишда қайта бошдан тузатиб ёзиш керак, токи у XIV с’ездга қарата ёзилган платформа харак- терида бўлмасин.
1925 йил 12 сентябрь. .
\ И. Сталин*.
Буларнинг ҳаммасини, ҳарбир сўзини, ҳарбир жум- ласини мен ҳозир ҳам қаттиқ туриб ёқлашга тайёрман.
Қандай тенглик тўғрисида ran бораётганлигини — деҳқонларнинг ишчилар синфи блан тенглиги тўғриси- дами, деҳқонлар ичидаги тенглик тўғрисидами, ишчилар синфи ичидаги, малакали ва малакасиз ишчилар ора сидаги тенглик тўғрисидами ёки синфларни битириш ма’носидаги тенглик тўғрисидами ran бораётганлигини аниқ белгиламасдан туриб, асосий етакчи мақолада тенглик тўғрисида гапириш мумкин эмас. Етакчи ма- қолада партиянинг қишлоқда ишлаш ҳақидаги навбат- даги шиорлари тўғрисида индамай кетиш мумкин эмас. Ленинизмнинг деҳқонлар масаласидаги навбатдаги шиори тўғрисида индамасдан ўтиб кетиб, ленинизм тўғрисида гапбозлик қилиш ярамаганлиги каби, тенг- лик тўғрисида ҳам гапбозлик қилиш ярамайди, чунки бу ўт блан ўйнашдир.


422
И. В. С Т А Л И Н
фалсафаси» деган мақоласи (1925 йил сентябрь), бун- да Лениннинг кооператив плани ва ўрта деҳқонлар тўғрисида индамасдан ўтиб кетилади.
Зиновьевнинг деҳқонлар масаласида доимо бундай сандироғлаб юриши тасодифий ҳолми?
Кўрасизки, бу тасодифий ҳол эмас.
Яқинда Марказий Қомитетнинг ҳисоботи юзасидан Ленинградда қилган докладида Зиновьев, ниҳоят, ўрта деҳқонлар блан маҳкам иттифоқ тузиш шиорини ёқлаб гапирди. Бу нарса курашдан кейин, тортишувлардан кейин, Марказий Қомитетдаги тўқнашувлардан кейин бўлди. Бу жуда яхши. Аммо у кейинроқ бориб бу фикридан қайтмас деб ишонаолмайман. Чунки, факт- ларнинг кўрсатишича, Зиновьев деҳқонлар масаласида ҳечвақт бизга керак бўлган маҳкам йўлни тутган эмас. (Олқишлар.)


ВКП(б) XIV СЕЗДИ
423
қовуштириш ва, агар зарур бўлса, тиз чўкишимиз керак деб жавоб бераман». Эшитасизми: ’ «оғиш», «қўл қовуштириш», «тиз чўкиш». (К у л г и, о л қ и ш- л а р.) Кейинроқ, деҳқонларнинг аҳволи яхшилангач, қишлоқдаги вазиятимиЬ яхшилангач, Зиновьев деҳ- қонларга қизиқмай қўйиб, «бурилиш» ясаб, ўрта деҳ- қонни шубҳа остига олди ва уни бетарафлаштириш шиорини э’лон қилди. Бироз вақт ўтгандан кейин у янги «бурилиш» ҳилди, аслда у, XIV конференция қарорларини қайтадан кўришни талаб қилди («Давр фалсафаси») ва, бутун Марказий Комитетни деярлик «деҳҳонлар томонига оғиш»да айблагани ҳолда ўрта- ҳол деҳқонларга ҳарши яна узил-кесилроқ «оғиш» бошлади. Ниҳоят, XIV партия с’езди олдидан яна бир «бурилиш» ясади, буниси энди ўрта деҳқонлар блан иттифоқ тузиш томонига бўлди, эҳтимолки, ҳали яна деҳқонлар олдида «тиз чўкишга» тайёрлиги блан ҳам мақтанабошлар.
Зиновьевнинг яна бир каррагина иккиланмаслиги- га қандай ишонч бор?
Аммо бу сиёсат эмас, сандирсхғлаш-ку, ўртоқлар. (Қулги, олқишлар.) Бу сиёсат эмас, жонсарак бўлиб қолиш-ку. (Овозлар: «Тўғри!».)


424
И. В. С Т А Л И Н
иттифоқ тузишга қарши бўлган оғмачиликнинг, Зи- новьев оғмачилигининг эса ўз органи бор, у ҳозиргача Марказий Қомитетга қарши курашишда давом эгмоқ- да. Бу орган «Ленинградская Правда»64 деб аталади. Чунки ■яҳинда Ленинградда ўйлаб топилган ва «Ленин- градская Правда» газетаси оғзидан кўпик сочиб гапираётган «ўртаҳоллар большевизми» термини бу газетанинг деҳқонлар масаласида ленинизмдан чет- лашганини кўрсатмай, нимани кўрсатади, ахир? Ҳеч бўлмаганда ана шу ҳолнинг ўзидангина, биринчи оғ- мачилик бўлган Богушевский оғмачилиги блан ку- рашга қараганда, иккинчи оғмачилик блан кураш қийинроқ эканлиги равшан эмасми, ахир? Мана шу- нинг учун ҳам, «Ленинградская Правда» сингари иккинчи оғмачилик намояндаси, ёки иккинчи оғмачи- ликнинг мудофаачиси ва ҳомиси мавжуд экан, пар- тияни айниҳса шу оғмачиликка қарши курашга тай- ёрлаш учун лозим бўлган ҳамма чораларни кўриши- миз керак, чунки бу оғмачилик кучли ва мураккаб бўлиб, бошлича шу оғмачиликка қарши ўт очиш ло- зим. Мана шунинг учун ҳам бу иккинчи оғмачиликка партиямиз алоҳида э’тибор бермоғи лозим. (О в о з- л а р: «Тўғри!». Олҳишлар.)
9. ИХТИЛОФЛАР ТАРИХИГА ДОИР


ВКП(в) XIV С'ЕЗДИ
426
талаб қилди. Бу ерда мен 1924 йилги мунозара дав- рини кўзда тутаман. Ленинград губкоми Троцкийни партиядан чиқариш тўғрисида қарор чиқарган эди. Биз, я’ни Марказий Иомитетнинг кўпчилиги бунга рози бўлмадик (овозлар: «Тўғри!»), ленинградли- лар блан бироз курашдик ва партиядан чиқариш тўғ- рисидаги моддани ўз резолюцияларидан олиб ташлаш кераклигига уларни ишонтирдик. Шундан бироз вақт ўтгандан кейин, Марказий Комитет пленуми йиғилиб, ленинградлилар Каменав блан бирга Сиёсий бюродан Троцкийни дарҳол чиқаришни талаб дилганларида, биз оппозициянинг бу таклифига ҳам рози бўлмадик, биз Марказий Комитетда кўпчиликни олдик ва Троц- кийни ҳарбий ишлар халқ комиссари вазифасидан олиш блан чегараландик. Биз Зиновьев ва Каменев- ларнинг таклифига рози бўлмадик, чунки шартта кесиб ташлаш сиёсатида партия учун катта хавф борлигини, шартта кесиб ташлаш методи, қон олиш методи — улар эса қон талаб қилар эдилар — хавф- ли, юқумли эканлигини билар эдик: бугун бировини, эртага иккинчисини, индини учинчисини чиқариб ташласак,— партиямизда нима қолади? (О л қ и ш- л а р.)
Марказий Комитет кўпчилиги ичидаги бу биринчи тўқнашмада бизнинг ўртамизда партиядаги ташкилий сиёсат масалаларида бўлган асосий фарқ кўриниб қолдя.
Бизнинг ўртамизда ихтилоф туғдирган иккинчи масала — Саркиснинг Бухаринга ■қарши чиқиши блан боғланган. Бу 1925 йилнинг январида Ленинград XXI конференциясида бўлди. Саркис ўша вақтда Бухаринни синдикализмда айблаб чиқди. У бундай деган эди:
28 И. В. Сталин, том 7


426
И. В. С Т А Л И Н
«Биз Москва «Правда»сида Бухариннинг ишчи ва қишлоқ мухбирлари тўғрисидаги мақоласини ўқидик. Бухарин ривожлан- тирмоқчи бўлган қарашларга тарафдор бўладиганлар бизнинг таш- килотимизда йўқ. Аммо бундай қарашлар,— айтиш мумкинки, большевистик бўлмаган, партияга қарши бўлган ўзича бир хил синдикалистик қарашлар ҳатто бирмунча мас’ул ўртоқларда ҳам бор (такрор айтаман, Ленинград ташкилотида эмас, бошқа ташкилотларда). Бу қарашлар ҳархил оммавий ишчи-деҳқон жамоат ташкилотларининг коммунистик партиядан мустақил ва экстерриториал бўлишини талқин қилади» (XXI Ленинград кон- ференциясининг стенографик ҳисоботи).
Бу чиқ-иш, биринчидан, Саркиснинг принципиал хатоси эди, чунки ишчи-деҳқон мухбирлари ҳаракати масаласида Бухарин мутлақо ҳақли эди, И1К1КИнчидан, бу ерда, масалани ўртоқларча муҳокама қилишдаги элементар қоидаларнинг жуда қўпол суратда бузи- лишига йўл қўйиб берилган, бунда Лен1инград ташки- лоти раҳбарларининг та’сири йўқ эмас. Бу ҳол Мар- казий Комитет ичида муносабатларни ёмонлаштирмай қолмаганлигини айтиб туришнинг ҳожати ҳам йўқ. Иш Сар1киснинг ўз хатосини матбуотда очи^дан-очиқ бўйнига олиб чиқиши блан тамом бўлди.
Бу воқиа, ўзинг қилган хатони очиқдан-очиқ иқро-р қилиш — очи!қ мунозарадан қутилиш ва ихтилофларни ички тартибда битириш учун энг яхши усул эканли- гини кўрсатиб берди.


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
427
рори чиққан эди. Сиз РҚП (б) Марказий Комитетининг қарори блан танишсиз. Биз комсомол Марказий Ко- митети блан бир қаторда, у блан рацобат қиладиган ва ўзини бу марказга қарши қўядиган яна бир бошқа марказнинг бўлишига йўл қўяолмас эдик. Биз, боль- шевик бўлганлигимиздан, қўшмарказликка йўл қўя- олмас эдик. Мана шунинг учун Марказий Комитет бу сепаратизмга йўл қўйган ёшлар Марказий Қомите- тини янгилаш ва Сафаровни Ленинград губкомоли- нинг раҳбари вазифасидан олиш учун чоралар кўриш- ни зарур топди.
Бу воқиа ленинградли ўртоқларда ўзларининг Ленинград ташкилотини Марказий Комитетга қарши кураш марказига айлантириш тенденцияси борлигини кўрсатди.
Тўртинчи масала — Ленинградда Зиновьев, Сафа- ров, Вардин, Саркис ва Тархановлардан иборат редак- ция блан «Большевик» номли махсус журнал чиқариш тўғрисида Зиновьев томонидан қўйилган масала. Биз, Москвадаги «Большевик» журналига параллел бўлган бундай журнал албатта группа органига, оппозиция- нинг фракцион органига айланиб кетади, бундай қадам хавфли бўлиб, партиянинг бирдамлигига путур етка- зади, деб, бунга рози бўлмадик. Бошқача айтганда, биз журналнинг чиқишини тақиқ қилдик. Ҳозир бизни «та- қиқ қилиш» сўзи блан қўрқитмоқчи бўладилар. Лекин бу ҳечнарса эмас, ўртоқлар. Биз либераллар эмасмиз. Биз учун партия манфаатлари формал демократизмдан юқорироқ туради. Ҳа, биз фракцион органнинг чи- қишини тақиқ қилдик ва бундай нарсаларни кела- жакда ҳам тақиқ қиламиз. (Овозлар: «Тўғри! Турган гап!» Гулдурос олқишлар.)
28*


428
И. -в. С Т А Л И Н
Бу воқиа, Ленинграддаги раҳбар ходимларнинг алоҳида группировкага ажралмоқчи бўлганликларини кўрсатди.


ВКП(б) XIV С'ЕЗДИ
429
5уни биздан партйд бирдамлиги манфаатлари талаб қилар экан, нима учун ўртоқ Крупскаянинг ма^ола- сини босишни тақиқ қилмас эканмиз? Аслини олган- да, ўртақ Крупакаянинг бопгқа ҳарқандай мас’ул ўртоқдан нима фарқи бор? Еки айрим ўртоқларнинг манфаатлари партия ва унинг бирдамлиги манфаат- ларидан юқори қўйилиши лозим, деб ўйлайсизми? Биз большевиклар учун формал демократизм — иуч нарса бўлиб, ҳамма ran партиянинг реал манфаатла- рида эканлиги оппозициядаги ўртоқларга ма’лум эмасми, ахир? (Олқишлар.)
Уртоқлар партиянинг Марказий Органи «Правда»- да «бойингиз» шиорини тўғридан-тўғри ёки бавосита ёқлаб босилган бирон мақолани кўрсатсинлар-чи. Улар кўрсатаолмайдилар, чунки бундай мақолалар таби- атда йўқ. «Қомоомольская Правда» газетасида бир во>қиа, бирдан-бир воқиа бўлган эди, Стецкий бу газе- тага бир маҳола ёзиб, бу мақоласида «бойингиз» шиорини юмшо1қ, аранг билинадиган шаклда ёқлашга тиришиб кўрган эди. Натижа нима бўлди? Шунинг иккинчи кунидаёқ Марказий Комитетнинг Секретари- ати Молотов, Андреев ва Сталин имзолари блан ёзилган махсус хатда бу газетанинг редакциясини тартибга чақирди. Бу 1925 йил 2 июньда бўлган эди. Шундан бирнеча кун ўтгач, Марказий Комитетнинг Ташкилот бюроси, Бухарин тамом рози бўлгани ҳол- да, бу газетанинг редакторини вазифасидан олишни олдиндан ҳал <қилиб қўйишга қарор гқилди. Бу хатдан олинган кўчирма мана бу:
«Москва шаҳри. 1925. йил 2 июнь. «Комсомольская Прав- да» редакциясининг барча а’золарига.


430
И. В. С Т А Л И Н
Стецкийнинг «Янги иқтисодий сиёсатнинг янги палласи» деган мақолаларидаги ба’зи ўринлар шубҳа туғдиради, деб ҳисоблай- миз. Бу мақолаларда, гарчи юмшоқроқ формада бўлса ҳам, «бойингиз» деган шиор талқин қилинади. Бу шиор бизнинг шиоримиз эмас, у нотўғри, у бирқанча шубҳа ва англашилмов- чиликларни туғдиради, шунинг учун «Комсомольская Правда»- даги раҳбар мақолада унга ўрин бўлмаслиги лозим. Бизнинг шиоримиз — социалистик жамғаришдир. Биз қишлоқнинг фаро- вонлигини кўтариш йўлидаги ма’мурий ғовларни олиб таш- лаймиз. Бу иш ҳарқандай жамғаришни, хусусий-капиталистик жамғаришни ҳам, социалистик жамғаришни ҳам шубҳасиз енгил- лаштиради. Лекин партия хусусий жамғаришни, биз ўз шиори- миз қилиб қўямиз, деб ҳали ҳечқачон айтгани йўқ»...
Бу фактларнинг ҳаммаси оппозицияга ма’лумми? Албатта, ма’лум. Шундай бўлгандан кейин, нима учун улар Бухаринни та’ҳиб қилишларини қўймайдилар. Улар Бухариннинг хатоси тўғрисида қачонгача бақи- раберадилар?
Мен ба’зи ўртоқларнинг, масалан, 1917 йил октя- брида қилган хатоларини биламан, ўша хатолар блан солиштириб қараганда, Бухариннинг хатоси ҳатто э’ти- борга ҳам арзимайди. Бу ўртоқлар ўша вақтда хато қилиш блангина қолмадилар, балки Марказий Коми- тетнинг Ленин иштироки блан ва унинг раҳбарлигида қабул қилинган энг муҳим қарорини икки марта бузишга «жур’ат» қилдилар. Шундай бўлса ҳам, бу ўртоқлар ўз хатоларини бўйинларига олганларидан кейин, партия бу хатоларни унутди. Аммо Бухарин, бу ўртоқлар қилган хатога қараганда, у қадар аҳами- яти бўлмаган бир хато қилиб қўйди. Бухарин эса Мар- казий Комитетнинг битта ҳам қарорини бузгани йўқ. Шунга қарамасдан, Бухаринни ҳамиша калака қилиб та’қиб этаберишларининг сабаби нима? Аслини айт- ганда, улар Бухариндан нима истайдилар?


ВҚП(б) XIV СЕЗДИ
431
Бухариннинг хатоси тўғрисидаги масала ана шун- дан иборат. \
Сўнгра Зииовьевнинг «Давр фалсафаси» деган ма- қоласи ва Каменевнинг .шу йил кузда, ёз охирида Москва пленумида қилган доклади тўғрисидаги маса- ла,— бу масала ҳам партиямизнинг ички муносабатла- рини кескинлаштириб юборди. Бу тўғрида мен ўз нут- қимда гапирган эдим, буни такрорлаб ўтирмайман. У вақтда, «Давр фалсафаси» тўғрисида, бу мақолада- ги хатолар ва бу хатоларни қандай тузатганлигимиз тўғрисида, Марказий статистика бошқармасининг ғал- ла ва ем-хашак баланси муносабати блан Каменев- нинг хатолари тўғрисида, деҳқонларнинг юқори груп- палари қўлида 61 % ортиқча товар ғалла борлиги ҳақида Марказий статистика бошқармаси томонидан берилган рақамларга Каменевнинг ишонганлиги ва сўнгра, ўр- тоқларимизнинг сиқиғи остида, Меҳнат ва Мудофаа Советига ёзган ва газеталарда босилиб чивдан мах- сус аризасида ортиқча товар ғалланинг кўпи ўртаҳол деҳқонлар қўлида деб ўз хатосини тузатишга мажбур бўлганлиги тўғрисида ran борар эди. Буларнинг ҳам- маси, шубҳасиз, бизнинг муносабатларимизни кескин- лаштириб юборди.


432
И. В. С Т А Л И Н
тутаман. Бунда у, Марказий Комитетга қарши кураш- га тайёр кишялардан иборат делегация сайлашни так- лиф этиб, конференцияни москвалиларга қарши уруш очишга чақирди. Иш ана шундай бўлди. Худди шў- нинг учун ҳам, Ленинград делегациясига ишчи-боль- шевиклардан Комаров ва Лобов сайланмай қолдилар (улар Марказий Комитетга қарши кураш платфор- масини қабул қилмаган эдилар). Делегацияда улар ўрнига Гордон блан Тарханов келди. Тарозининг бир палласига Гордон ва Тархановни, иккинчи пал- ласига Комаров блан Лобовни қўйинг,— ҳарбир хо- лис одам аввалгиларни кейингиларга тенглаштириш мумкин эмаслигини айтади. (Олқишлар.) Лобов блан Комаровнинг айби нимада, а? Қомаров блан Ло- бовнинг бутун айби шундаки, улар Марказий Қомитетга қарши боришни хоҳламадилар. Уларнинг бутун айби ана шунда. Ахир, бундан фақат бир ой бурун ленин- градлилар Комаровни ўз ташкилотларининг биринчи секретарьлигига таклиф қилган эдилар-ку. Шундай бўлган эди-ку. Шундайми ёки йўқми? (Ленинград делегациясидая овозлар: «Шундай, шун- дай».) Бир ой ичида Қомаровга нима бўлипти? (Буха- р и н: «У бир ой ичида айниб қолипти».) Бир ой ичида нима бўлиптики, ўзларингиз ўз та1шкилотингизнинг би- ринчи секретарьлигига таклиф қилганингиз, Марказий Қомитет а’зоси Комаровни Ленинград Комитети сек- ретариатидан ҳайдаб чиқаргансиз ва уни с’езд деле- гатларидан бири қилиб сайлашни мумкин топмаган- сиз? (Лен.инградлилар томонидан овоз: «У конференцияни ҳақорат қилди». О в о з: «Бу ёлғон, Наумов!» Шов-шув).


ВҚП(в) XIV С'ЕЗДИ 433
10. 	ОППОЗИЦИЯНИНГ ПЛАТФОРМАСИ
Энди Зиновьев бл^н Қаменев, Сокольников блан Лашевичларнинг платформасига ўтайлик. Оппозиция- нинг платформаси тўғрисида гапиришга ҳам вақт етди. Уларнинг платформаси хийли ғалати. Бизда оппозиция томонидан кўп ва ҳархил нутқлар сўзланди. Каменев бир нарса гапириб, биртомонга тортди, Зиновьев иккин- чи нарса гапириб, иккинчи томонга тортди. Лашевич— учинчи хил, Сокольников — тўртинчи хил ran гапирди. Аммо, нутқлар ҳархил бўлишига қарамасдан, уларнинг ҳаммаси ҳам бир нуқтага келиб бирлашдилар. Улар қандай нуқтага келиб бирлашдилар? Уларнинг плат- формаси нимадан иборат? Уларнинг платформаси — Марказий Комитет Секретариатини реформа қилишдан иборат. Уларни батамом бирлаштирадиган бирдан-бир умумий нарса — Секретариат масаласидир. Бу ғалати ва кулГили нарса-ю, лекин факт.


434
И. В. С Т А Л И Н
ўз фикрларида қаттиқ турадиган бўлсалар, мен ўрним- ни шов-шувсиз, очиқ ёки яширин мунозарасиз ва озчиликнинг ҳуқуқларини амин сақлашни талаб қил- масданоқ бўшатиб беришга тайёр эканлигимни бил- дирдим. (Қ у л г и.)
Бу, айтайлик, биринчи давр эди.
Ҳозир бизда, биринчи даврга қарама-қарши бўлган иккинчи давр бошланипти. Ҳозир Секретариатни сиё- сийлаштиришни эмас, техниклаштиришни, Сиёсий бю- рони битиришни эмас, унга тўла ҳокимият беришни талаб қиладилар.
Майли, агар Секретариатни оддий технический аппаратга айлантириш Қаменевга ҳақиқатан ҳам қулай- лик берадиган бўлса, балки бунга кўниш ҳам керак бўлар. Броц партия бунга рози бўлмас деб ўйлайман. (О воз: «Тўғр'И!».)Технический Секретариат Ташкилот бюроси учун ҳ.ам, Сиёсий бюро учун ҳам тайёрлаши лозим бўлган масалаларни тайёрларми экан, тайёрлай оларми экан, мен бунга шубҳаланаман.
Аммо тўла ҳокимиятли Сиёсий бюро тўғрисида гапирганларида, бундай платформа кулги бўлишдан бошқа нарсаға арзимайди. Ахир, Сиёсий бюро тўла ҳокимиятли эмасми? Ахир, Секретариат блан Ташки- лот бюроси Сиёсий бюрога бўйсундирилган эмасми? Марказий Комитетнинг пленуми-чи? Нима учун биз- даги оппозиция Марказий Комитетнинг пленуми тўғ- рисида гапирмайди? Бки оппозиция Сиёсий бюрони пленумдан ҳам тўла ҳокимиятлироқ қилишни ўйлай- дими?
Иўқ, Секретариат тўғрисидаги платформаси ёки платформалари блан оппозициянинг иши сра ўнгидан келмаяпти.


ВҚГ^(б) XIV С’ЕЗДИ
435
11. 	УЛАРНИНГ «СУЛҲПАРВАРЛИГИ»
Хўш, энди нима бўлади, вужудга келган бу аҳвол- дан чиқиш учун нима қилмоқ керак? — деб сўрарсиз. Бу масала бизни с’езд вақтида ҳам, с'езд олдидан ҳам ҳамавақт банд қилиб келди. Бизга партия қа- торларининг бирлиги керак,— масала ҳозир ана шун- да. Оппозиция қийинчиликлар тўғрисида гапиришни яхши кўради. Лекин ҳамма қийинчиликлардан қўр- қинчлироқ бўлган ва бизга оппозициянинг ўзи туғди- риб берган бир қийинчилик бор, у ҳам бўлса — партияни тарқоқ қиладиган ва сафларини бузиб юбо- радиган хавфдир. (О л қ и ш л а р.) Ҳаммадан аввал ана шу қийинчиликни енгиш керак. Биз с’езддан икки кун бурун, оппозедия блан келиитиш мумкинлигини кўзда тутиб, унга келишув битими шартларини таклиф этиб мурожаат қилганимизда, шу нарсани назарга олган эдик. Бу мурожаатноманинг тексти мана бу:
«Марказий Комитетнинг қуйида қўл қўйган а’золари, Ленин- град ташкилотидаги бирмунча раҳбар ўртоқлар партия с’ездига тайёргарликни Марказий Комитет йўлига хилоф равишда ва бу йўлнинг Ленинграддаги тарафдорларига қарши олиб бордилар, деб ўйлайдилар. Марказий Комитетнинг қуйида қўл қўйган а’золари, Москва конференциясининг резолюциясини моҳияти э’тибори блан ҳам, формаси жиҳатидан ҳам бутунлай тўғри, деб топадилар ва Марказий Комитет партия йўлига қарши борадиган ва партия сафларига тартибсизлик киргизадиган ҳамма ва ҳарқандай тен- денцияларга зарба бериши лозим деб ўйлайдилар.


436
И. В. С Т А Л И Н
бирмунча ён бериш мумкин деб ҳисоблайдилар. Шу сабабдан биз қуйидаги таклифларни киргизамиз:
1. Марказий Комитетнинг ҳисоботи юзасидан резолюция туз- ганда Москва конференциясининг резолюцияси асос тутилиб, ай- рим формулировкалари юмшатилсин.
2. Ленинград конференциясининг хатини ва Москва Комите- тининг бу хатга жавобини газеталарда ҳам, бюллетенларда ҳам босиб чиқариш бирлик манфаатлари нуқтаи назаридан номувофиқ топилсин.
3. Сиёсий бюро а’золари... с’ездда бир-бировларига қарши чиқмасинлар.
4. С’ездда сўзланадиган нутқларда Саркис (партия составини тартибга солиш) ва Сафаровнинг (давлат капитализми) фикрларига қўшилмаймиз деб айтилсин.
5. Қомаров, Лобов ва Москвинлар тўғрисидаги хато ташки- лий йўл блан тузатилсин.
6. Марказий Комитетнинг Секретариатига ленинградлини кир- гизиш тўғрисида Марказий Комитет томонидан чиқарилган қарор с’езддан кейин дарҳол амалга оширилсин.
7. Марказий Орган блан алоқани маҳкамлаш мақсадида Мар- казий Органнинг редакцион коллегиясига Ленинграддаги ходим- лардан биттаси киргизилсин.
8. «Ленинградская Правда»нинг редактори (Гладнев) кучсиз бўлганлигидан, унинг ўрнига, Марказий Комитет блан келишиб, кучлироқ ўртоқни қўйиш зарур топилсин.
Калинин, Сталин, Молотов, Дзержинскай ва бош- қалар.
15/XII 1925 йил».
Биз ана шундай келишувни таклиф қилган эдик, ўртоқлар.
Лекин оппозиция келишишга рози бўлмади. У сулҳ- дан кўра с’ездда очиқ ва қаттиқ курашни афзал кўр- ди. Оппозициянинг «сулҳпарварлиги» ана шундай.
12. 	ПАРТИЯ БИРЛИҚКА ЭРИШАДИ


ВҚП(б) XIV С’ЕЗДИ
437
биз, партияда тинчлик манфаатларини кўзда тутиб, ба’зи формулировкаларни юмшатдик.
Биз шартта кесиб ташлашга қаршимиз. Биз шартта кесиб ташлаш сиёсатига қаршимиз. Бундан, йўлбош- чилар бемалол ноз-карашма қилаберишлари ва партия- нинг бошига чиқиб олишлари мумкин, деган ма’но чиқмайди. Йўқ, энди, кечирасиз. Йўлбошчиларга та’- зим қилишлар бўлмас. (Овозлар: «Тўғри». Ол- қ и ш л а р.) Биз бирлик тарафдоримиз, биз одамларни' улоқтириб ташлашга қаршимиз. Одамларни улоқтириб ташлаш сиёсати бизнинг учун жирканч сиёсат. Партия бирлик бўлишини хоҳлайди, агар Қаменев ва Зиновьев буни истасалар, улар блан бирга, агар буни истамаса- лар, улардан бошқа бирликка эришади. (О в о з л а р;. «Тўғри!». О л қ и ш л а р.)
Бирлик нимани талаб қилади? Озчиликнинг кўпчи- ликка бўйсунишини талаб қилади. Бусиз ҳечқандай партия бирлиги бўлмайди ва бўлиши ҳам мумкин эмас.
Биз махсус мунозара варақаси чиқаришга қарши- миз. «Большевик» журналида мунозара бўлими бор. Шунинг ўзи тамом кифоя қилади. Мунозарага қйзиқиб кетйШ ярамайди. Биз — мамлакатни идора қиладиган партиямиз,— буни унутманг. Юқорида бўлган ҳарбир низо’ мамлакатда биз учун салбий бир акси садо бера- ди. Чет мамлакатларни айтиб ҳам ўтирмайман.
Марказий Комитетнинг органлари, афтидан, ҳозир қандай ҳолда бўлсалар, шу ҳолларида қолсалар керак. Партия уларни бузишга рози бўлмаса керак. (О в о з- л а р: «Тўғри!». Олқишлар.) Сиёсий бюро шундай ҳам тўла ҳокимиятли, у Марказий Қомитетнинг плену- мидан бошқа ҳамма органларидан юқори туради. Энг юқори орган эса — пленумдир, буни ба’зан унутадилар.


438
И. В. С Т А Л И Н
Пленум бизда ҳамма нарсани ҳал қилади, ўзининг лидерлари мувозанатни йўқотабошласалар, уларни тартибга чақиради. (Овозлар: «Тўғри!». Кулги. Олқишлар).
Бизда бирлик бўлиши лозим, агар партия, агар с’езд дўқлардан қўрқмасдан қаттиқ турса, бирлик бўлади. (Овозлар: «Қўрқмаймиз, бу ерда ўтирган- лар кўпни кўрган»). Агар биронтамиз ҳаддан ошиб мағрурланиб кетсак, бизни тартибга чақирурлар,— бу керак, бу зарур. Коллегиясиз партияга раҳбарлик қилиш мумкин эмас. Ильичдан кейин бу тўғрида хаёл қилиш ахмоқлик (олқишлар), бу тўғрида гапириш ахмоқлик бўлади.
Коллегия бўлиб ишлаш, коллегия бўлиб раҳбарлик қилиш, партияда бирлик, озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши шарти блан Марказий Қомитет органларида бирлик,— ҳозир бизга ана шулар керак.
Ленинградли ишчи-коммунистларга келганда, улар- нинг ҳамавақт партиямизнинг биринчи қаторларида бўлишларига шубҳаланмайман. Улар блан бирликда биз партияни барпо қилдик, улар блан бирликда пар- тияни вояга етказгунча асрадик, улар блан бирликда 1917 йилнинг октябрида қўзғолон байроғини кўтардик, улар блан бирликда буржуазияни енгдик, улар блан бирликда қурилишимиз йўлидаги қийинчиликларга қарши курашдик ва курашажакмиз. Мен шубҳа қил- майманки, Ленинград ишчи-коммунистлари партиянинг ленинча темирдек маҳкам бирлиги учун курашда бош- қа саноат марказларидаги дўстларидан орқада қол- маслар. (Гулдурос олқишлар. «Интерна- ц и о н а л».)


439
ИЗОҲЛАР
1 Бутуниттифоқ ўқитучилар с’езди 1925 йил 12—17 январьда Москвада бўлди. С’ездда 1660 делегат қатнашди, булар Совет Иттифоқининг 49 миллат вакиллари эдилар, С’езд делегатла- рининг тўртдан уч қисми қишлоқ ўқитучилари эди. С’езд қуйи- даги докладларни тинглади ва муҳокама қилди: Совет қури- лишининг навбатдаги вазифалари, ўқитучилар ва пролетар революцияси, совет қурилиши системасида маорифнинг вазифа- си, совет мактаби, миллий масала ва мактаб, ўқитучилар ва комсомол, СССРнинг халқаро аҳволи ва бошқалар. С’езд дек- ларация қабул қилди, бу декларацияда: коммунистлар партия- сининг вазифаларини ўқитучилар ўз вазифалари деб биладилар, партиянинг социализм қуриш учун курашини ўз курашлари деб биладцлар, дейилган эди.— 5.
2 «Қрасная Молодёжь»—ойлик студентлар журнали; пролетар студен-тлар Марказий ва Москва бюроси томонидан 1924 йил- нинг май ойидан 1925 йилнинг ноябрь ойигача чиқарилиб тур- ди. «Красная Молодёжь» журналининг мас’ул муҳаррири В. М. Молотов эди. 1925 йилнинг ноябрида бу журнал «Красное Студенчество» деб аталди.— 6.
3 1925 йилнинг 17—20 январида РКП(б) Марказий Комитет- нинг пленуми бўлди. 17 январьда РҚП(б) Марказий Комитети блан Марказий Қонтроль Комиссиянинг қўшма пленуми маж- лиси бўлди. Пленум бу мажлисда И. В. Сталиннинг маҳаллий ташкилотлар томонидан Троцкийнинг хуружи ҳақида чиқа-


440
ИЗОҲЛАР
рилган резолюциялар тўғрисидаги ма’лумотини эшитиб, махсус резолюция қабул қилди, бу резолюциясида пленум Троцкий- нинг хуружини большевизмни ревизия қилиш, ленинизмни троцкизм блан алмаштиришга уруниш деб топди. 19 январь- да И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитети пленумида М. В. Фрунзенинг «СССР Ҳарбий ва денгиз ишлари халқ ко- миссариатига маблағ бериш ҳақида» деган доклади юзасидаи нутқ сўзлади (шу том 14—18 бетларга қаралсин).— 8.
4 Бу ўринда Испаниянинг фашист диктатори Примо де Риверг томонидан Марокашнинг испан зонасидаги — Рйфф области- даги миллий озодлик ҳаракатини бостириш учун юборилгав 150 минг кишилик испан армиясининг 1924 йил кузида мағлу- биятга учрагани назарда тутилади. Испан армияси оккупация қилган ернинг учдан икки ҳиссаси марокашлиларнинг ғалабасғ натижасида озод қилинган эди. —15.
5 1924 йилнинг ёзида Албаниядаги революцион прогрессив ҳара- кат патижасида Аҳмед-Зоғунинг реакцион ҳукумати ағда- рилган эди. Ҳокимият тепасига чиққан Фан-Ноли ҳукуматг Албания блан СССР ўртасида дипломатик ва дўстона муноса- бат боғлаш тўғрисида Совет ҳукумати блан музокара бошлади. Совет Иттифоқи блан Албания бир-бирларига дипломатия ва- киллари юбордилар. Англия, Италия ва Югославия ҳукумат- лари Албаниядан СССР блан дипломатик муносабатни узишнғ талаб қилдилар. 1924 йилнинг декабрида Аҳмед-Зоғу шайкаси Югославия фашист ҳукуматининг қуролли кучи ёрдами блан] Албания тупроғига бостириб кирди ва Фан-Ноли ҳукуматини ўрнидан туширди. Албания ҳукумати бошига яна Аҳмед-Зоғ} чиқиб олди.— 16.
6 «Рабочая Газета» — кундалик оммавий газета. ВҚП(б) Марка зий Комитети органи; Москвада 1922 йилнинг мартидан 193$ йилнинг январигача чиқиб турди, аввал «Рабочий» номи блан 1922 йилнинг июлидан бошлаб «Рабочая Газета» номи блаь нашр қилинди.— 19.
7 Бу ўринда сўз И. В. Сталиннинг 1924 йил 20 декабрьда «Прав- да» гаэетасининг 290-нчи сонида босилган «Октябрь ва Троц


ИЗОҲЛАР
441
кийнинг «перманент» революция назарияси» номли мақоласи устида боради. Бу мақола И. В. Сталиннинг 1924 йил декабрь ойида ёзган «Октябрьга бориш йўлларида» номли китоби сўз- бошисининг бир қисми бўлиб, тўла ҳолида фақат шу китобда босилган. Бу муқаддиманинг кўпчилик қисми «Октябрь револю- цияси ва рус коммунистларининг тактикаси» деган умумий сарлавҳа остида ҳархил тўпламларда, айрим брошюра ҳолида босилган ва шунингдек И. В. Сталиннинг «Ленинизм масала- лари» китобининг ҳамма нашрларида босилган ва И. В. Сталин Асарларининг б-нчи томига ҳам киритилган, 422—470 бет- лар.—20.
8 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашри, XXVII том, 391—397 бетларга қаралсин.— 21.
9 «Оқимга қарши» тўплами 1918 йилда Петроградда чиқди. Тўп- ламга В. И. Лениннинг 1914—1917 йилларда: «Европа Қўшма Штатлари шиори тўғрисида», «Юниус брошюраси ҳақида», «Ве- ликороссларнинг миллий ифтихори тўғрисида», «Революция- нинг икки йўли тўғрисида», «II Интернационалнинг ҳалокати» ва бошқа мақолалари кирган бўлиб, бу мақолалар кейин В. И. Ленин Асарларининг учинчи нашри, XVIII ва XIX томларига киритилди. — 22.
10 В. И. Ленин «Пролетар революцияси ва ренегат Каутский» (Асарлар, 3-нчи нашри, XXIII том, 331—412 бетларга қарал- син).—22.
11 В. И. Ленин. «Коммунизмда болаларча «сўллик» касали» (Асарлар, 3-нчи нашри, XXV том, 165—250 бетларга қарал- син).— 22.
12 И. В. Сталин РҚП(б) МК Ташкилот бюроси мажлисида Димовка қишлоғи (Одесса губернаси, Николаев округи) да бўл- ган воқиалар масаласи муҳокама қилиниши муносабати блан нутқ сўзлади. 1924 йилнинг 28 мартида Димовкада қулоқлар та’сири остида бўлган бир тўда жиноятчи элементлар шайкаси томонидан қишлоқ мухбири Григорий Малиновский ўлдирилган эди. Қишлоқ мухбири Малиновскийнинг ўлдирили- ши муносабати блан Димовка қишлоғида рўй берган воқиалар
29 Ц. В. Ста л и н, том 7


442
ИЗОҲЛАР
хусусида РҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Комиссиясининг чиқарган қарори 1925 йил 6 февральда «Правда» газетасининг 30-нчи сонида босилди.— 23.
13 Бу ўринда оқгвардиячилар, эсерлар, меньшевиклар ва четэл давлатларининг агентлари томонидан уюштирилган, 1919—1921 йилларда Тамбов губернасида бўлган қулоқлар қўзғолони ва 1921 йил мартда бўлган Кронштадт контрреволюцион ис’ёни назарда тутилади.— 27.
14 Бу ўринда сўз 1924 йилнинг 28 августида Грузияда бўлган контрреволюцион қўзғолон устида боради, бу қўзғолонни тор-мор келтирилган буржуа, миллатчи партияларнинг қол- диқлари блан Жорданиянинг эмегрант-меньшевиклар «ҳуку- мати» империалистик давлатларнинг ва II Интернационал лидерларининг амри ва пул блан берган ёрдамига таяниб уюштирган эди. Қўзғолон 29 августда грузин ишчилари ва меҳнаткаш деҳқонларнинг актив ёрдами блан тугатилди.—27.
15 РҚП(б) Москва ташкилотининг XIII губерна конференция- си 1925 йилнинг 24—28 январида бўлди. Конференцияда 1 150 делегат қатнашиб, булар 64 078 партия а’золари ва 30 770 партия кандидатларидан сайланган эди. Конференция РКП(б) Марказий Қомитетининг докладини, РКП(б) Москва Комитети ҳисоботини ва РЛҚСМ Москва Қомитетининг қўшимча докладини, Москва Қонтроль Қомиссияси ишлари тўғ- рисидаги докладни, Москва губернасининг бюджети ва хўжалик аҳволини, қишлоқда ишлаш масаласини муҳокама қилди ва раҳбар органларни сайлади. И. В. Сталин қишлоқда ишлаш масаласи юзасидан конференцияда нутқ сўзлади.— 29.
16 Дауэс плани — Германиянинг репарация тўловлари тўғриси- даги масала юзасидан Америка финансисти генерал Дауэс раислиги остида халқаро экспертлар комитети томонидан тайёрланиб, 1924 йил 16 августда иттифоқчи давлатларнинг Лондон конференциясида тасдиқ қилинган доклад шу ном блан машҳурдир. (Дауэс плани тўғрисида шу том, 302—304 бетларга қаралсин.).— 39.
17 Брандлер ва Тальгеймер — Германйя компартиясйдаги ўнг оппортунист группанинг лидерлари бўлиб, булар 1922—1923


ИЗОҲЛАР
443
1
йилларда Германия коммунистлар партияси раҳбарлик ўрин- ларига чиқиб олган эдилар. Брандлер ва Тальгеймернинг хоинлик сиёсати Германия ишчилар синфини 1923 йилги революцион воқиалар вақтида мағлубиятга олиб келди. Гер- мания коммунистлар партиясининг 1924 йил апрель ойида бўлган Франкфурт с’ездида Брандлер ва Тальгеймер Герма- ния компартияси раҳбарлигидан олиб ташланди. Коминтерн- нинг V конгресси (1924 йил) Брандлер — Тальгеймер груп- пасининг таслимчилик йўлини қаттиқ қоралади. Брандлер ва Тальгеймер партияга қарши фракциячилик ишлари учун 1929 йилда коммунистлар партияси сафидан ўчирилди.— 48.
18 Бу ўринда «Ака-ука Барматлар концерни» иши юзасидан 1925 йилнинг бошларида бўлган суд назарда тутилади. Бу судда Германия социал-демократлар партиясининг Вельс бошлиқ бирқанча кўзга кўринган ходимларининг концерндан жуда катта пора олганлиги фош қилинди, шунингдек улар концерндан ва концерн блан алоқадор банклардан олган пулларини 1924 йил декабрида рейхстагга бўлган сайловлар ва|қтида Германия компартиясига қарши курашда фойдаланган- ликлари очилди.— 49.
19 Гоминдан — Хитой сиёсий партияси бўлиб, Сун Ят-сен то- монидан республика учун ва мамлакатнинг миллий муста- қиллиги учун кураш мақсадида 1912 йилда тузилган эди.
_ Сун Ят-сен 1925 йил 12 мартда вафот қилди. Сун Ят-сен ўлиш олдида қолдирган васиятида Гоминданни Хитой ком- партияси блан иттифоқни, Совет Иттифоқи блан дўстликни сақлашга, Хитой ишчи ва деҳқонларининг миллий озодлик ҳаракатини кенгайтиришга да’ват қилди. 1925—1927 йил- ларда Хитойда революция ўсган даврда Г®минданнинг Чап Кай-ши бошлиқ ўнг қаноти Сун Ят-сен васиятларига хиё- нат қилди. Бу ўнг қанот чет давлат империалистлари блан иттифоқ бўлиб, Хитой коммунистлар партияси раҳбарлик қилган Хитой демократик кучларига қарши кураш олиб борди. —56.
20 Амстердам бирлашмаси (касаба союзлари Амстердам Ин- тернационали) 1919 йи.л июль ойида Амстердамда бўлган 29*


444
ИЗОҲЛЛР
халқаро конгрессда тузилди. Бу бирлашма Ғарбий Европа блан Америка Қўшма Штатларидаги бирнеча мамлакатлар- нинг реформист касаба союзларини ўз ичига олди. Бирлашма а’золарининг сони 1919 йилда 24 миллионгача етиб, 1923 йилнинг охирида эса 16 миллионгача камайди. Кейинги йил- ларда Амстердам бирлашмасининг та’сири .ва а’золарининг сони тобора озайиб борди. Амстердам бирлашмаси иккинчи жаҳон уруши вақтида амалда йўқ бўлиб кетди. Касаба союзларининг бутун дун’ё федерацияси тузилгач, Амстердам бирлашмаси 1945 йил декабрида тугатилди. — 6Э.
21 	Чехословакия комиссияси Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг 1925 йил 21 март —6 апрельда Москвада бўлиб ўтган кенгайтирилган пленумида тузилган эди. Пленум: халқаро истиқболлар ва коммунистик пар- тияларни большевиклаштириш, бутун дун’ё касабачилик ҳаракати бирлиги учун кураш, деҳқонлар масаласи, РҚП(б)- даги мунозара, айрим секциялар масаласи ва бошқа шу каби масалаларни кўриб чиқди. Пленумда сиёсий комиссия, Чехословакия комиссияси, Югославия комиссияси ва бошқа комиссиялар тузилди. И. В. Сталин сиёсий комиссия ва Чехословакия комиссияси составига сайланган эди. 30 март- да PL В. Сталин Югославия комиссиясида Югославиядаги миллий масала юзасидан нутқ сўзлади (шу том, 78—85 бетларга қаралсин).— 63.
22 	И. В. Сталиннинг «Марксизм ва миллий масала» деган асарига қаралсин (Асарлар, 2 том, 337—435 бетлар).— 7Р.
23 	В. И. Лениннинг «Миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белги- лаш ҳуқуқи тўғрисида» деган асарига қаралсин (Асарлар, 3-нчи нашр, XVII том, 425—474 бетлар).— 84.


ИЗОҲЛАР
445
студентларидан сайланган вакиллар эди. Конференция: СССР нинг халқаро ва ички аҳволи, касаба союзлари ва студентлар, пролетар студентлар Марказий бюросининг иш- лари ҳақида ҳисобот, Россия Совет Федератив Социалистик республикаси блан Украина Совет Социалистик республика- си фабрика-завод шогирдлиги мактаблари бошқармасининг (главпрофобр) ишлари ҳақида, юқори ўқув. юртларинииг ишлабчиқариш блан боғланиши тўғрисидаги масалаларни муҳо- кама қилди. И. В. Сталин 13 апрельда конференция вакил- лари блан суҳбат қилди, 15 апрельда эса конференцияга шу томда босилган мурожаатни юборди.— 95.
25 РҚП(б) XIV конференцияси 1925 йил 27—29 апрельда Москвада бўлди. Конференция: партия қурилиши тўғрисида, кооперация тўғрисида, бирлашган қишлоқ хўжалик солиғи тўғрисида, металл саноати тўғрисида, революцион қонун- чилик тўғрисида, Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг кенгайтирилган пленуми муносабати блан Ко- минтерн ва РКП(б)нинг вазифалари тўғриларидаги масала- ларни муҳокама қилди. (Конференция қарорларини «ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар, Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорларида» II қисм, 1941, 4—31 бетлардан қаралсин.)— 101.
26 В. И. Ленин. «Империализм капитализмнинг юқори босқичи» (Асарлар, 3-нчи нашр, XIX том, 67—175 бетларга қарал- син).—106.
27 Ашаддий монархист ва Германия империализми блан ҳар- бийлар иродасини ифода қилган фельдмаршал Гинденбург 1925 йил 26 апрельда Германия президенти қилиб сайлан- ган эди. —111.


446
ИЗОҲЛАР
муносабатни ўзгартиришни талаб қилди. ССР Иттифоқи нинг 1925 йил май ойида бўлиб турган III Советлар сезди бутун дун’ё меҳнаткашларига қарата махсус мурожаатнома чиқариб, Цанков ҳукумати булғор халқининг энг яхши намояндаларини ваҳшиёна суратда азобга солганлигини ма*лум қилди ва Совет Иттифоқига тақилган туҳматларни рад қилди.*—112.
29 Бу ўринда Коммунистик Интернационал партияларини боль- шевиклаштириш тўғрисида Коминтерн Ижроия Комитетининг 1925 йил 21 март — 6 апрельда Москвада бўлган V кенгай- тирилган пленуми томонидан қабул қилинган тезислар на- зарда тутилади.—115.
30 Бу ўринда сўз Ўрта Осиё совет республикаларини (Туркис- тон, Бухоро, Хоразм совет республикаларини) 1924 йилда ўтказилган миллий-давлат чегаралаш устида боради. Миллий чегаралаш натижасида Туркманистон Совет Социалистик Республикаси, Узбекистон Совет Социалистик Республикаси, Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси составида Тожикистон Автоном Совет Социалистик Республикаси, РСФСР составида Қорақирғиз автоном области (кейинчалик Қирғизистон Совет Социалистик Республикаси), Қирғизистон Автоном Совет Социалистик Республикаси (кейинчалик Қо- зоғистон Совет Социалистик Республикаси) составида Қора- қалпоқ автоном области тузилди. СССР Советлар III с’езди 1925 йил май ойида Узбекистон ва Туркманистон Совет Социалистик Республикаларини СССР составига қабул қилди ва шу муносабат блан ССР Иттифоқи Конституциясига тегишли ўзгаришлар киритди. Ўрта Осиё республикаларининг миллий-давлат чегараланиши И. В. Сталиннинг бевосита раҳбарлиги остида ўтказилган эди. —154.
31 В. И. Лениннинг «Миллий масала юзасидан танқидий муло- ҳазалар» деган мақоласига қаралсин (Асарлар, 3-нчи нашр, XVII том, 129—159 бетлар)'155.


ИЗОҲЛАР
447
Қўзғолонга Эстония судининг 1924 йил ноябрь охирида 149 сиёсий маҳбус иши юзасидан чиқарган ҳукми сабаб бўлган эди, бу маҳбусларни коммунизмни пропаганда қилишда айб- лаган эдилар. Бу суд айбдорлардан кўпчилигини кўп йиллик муддат блан ва 39 кишини умрбод каторгага ҳукм қилган эди. Эстон ишчиларининг раҳбари Томп эса отиб ўлдирил- ган эди. Бу қўзғолонни эстон реакцион ҳукумати қаттиқ ваҳшат блан бостирди.—169.
33 «Қомсомольская Правда» — кундалик газета, Бутуниттифоқ Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи Марказий Комитети ва ВЛКСМ Москва Қомитетининг органи; РКП(б) XIII с’езди ва РЛКСМ VI с’езди қарори блан 1925 йилнинг майидан чиқабошлади. —172.
34 «Последние Новости» — кадет-оқ эмигрантларнинг кундалик газетаси; 1920 йилнинг апрелидан бошлаб Парижда чиқиб турди. Бу газетанинг муҳаррири кадетлар лидери П. Н. Милю- ков эди.— 187.
35 СССР Советлар III с’езди 1925 йил 13—20 майда Москвада бўлди. С’езд: Туркманистон ва Узбекистон Совет Социалис- тик Республикаларининг СССР составига кириши, ССР Иттифоқи ҳукуматининг ҳисоботи, ССР Иттифоқи саноати- нинг аҳволи, Совет қурилиши масалалари, деҳқон хўжалик- ларини юксалтириш ва мустаҳкамлаш тадбирлари, Қизил Армия ва бошқа тўғрилардаги масалаларни муҳокама қил- ди. Совет қурилиши масаласи юзасидан с’езд М. И. Қалинин доклад қилди.—208.
36 Бу ерда сўз Коминтерн Ижроия Комитетининг 1925 йил 21 март — 6 апрельда Москвада бўлган кенгайтирилган V пле- нуми устида боради. (Коминтерн Ижроия Комитетининг кенгайтирилган V пленуми Чехословакия комиссиясининг мажлисида И. В. Сталин сўзлаган нутқ шу томнинг 66—77 бетларидан қаралсин.—211.
37 В. И. Ленин, Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 317—352 бет- ларга қаралсин.—228.


448 изоҳлар
33 Бу ўринда риффларнинг 1925 йил кўкламида Марокашда француз империализмига қарши бошлаган миллий-озодлик уруши назарда тутилади. Испаниянинг Марокашдаги окку- пацион армияси 1924 йилнинг кузида мағлубиятга учраган- дан кейин, Франция Марокашнинг Испания зонасини — Рифф областини босиб олишга қарор берди ва иғво блан уруш чиқарди. 1925 йилнинг кўклам ва ёзларида риффлар французларга бирнеча мартаба жиддий шикаст етказиб, уларни мағлуб қилдилар. Фақат Франция блан Испания ўзаро ҳарбий иттифоқ тузгандан кейингина уларнинг қўшин- лари 1926 йилнинг май ойида риффларни енгаолди. —232.
39 Бу ўринда сўз Англия-Америка ва Япония империализмининг 1924 йил иккинчи ярмида Хитойнинг ички ишларига аралаш- ганлиги устида боради. Хитойнинг жанубида инглизлар ўзларининг ҳарбий денгиз кучлари блан Кантон савдогар- лари томонидан Сун Ят-сен бошлиқ бўлган Кантон револю- цион ҳукуматига қарши кўтарилган контрреволюцион ис’ёнга ёрдам бердилар. Хитойнинг шимолида Англия-Америка ва Япония империалистлари ўз малайлари бўлган Хитой гене- раллари ўртасида, бир тарафдан, У Пей-фу, иккинчи томон- дан, Чжан Цзо-лин ўртасида Хитойни бўлиш учун уруш чиқардилар. Империалистларнинг интервенцияси Хитойда миллий-озодлик учун курашнинг ниҳоятда авж олиб кети- шига сабаб бўлди ва бу кураш 1925—1927 йиллар револю- циясига олиб келди.— 232.
40 «Большевик» — ВКП(б) Марказий Комитетининг икки ҳаф- талик назарий ва сиёсий журнали; 1924 йилнинг апрелидан бошлаб чиқиб келади. —243.
41 Коминтерннинг V конгресси 1924 йпл 17 июнь — 8 июльдЗ бўлиб ўтди. Д. 3. Мануильский 30 июньда конгрессда мил- лий масала юзасидан доклад қилди.— 245.
42 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XIX том, 239—272 бет- ларга қаралсин.— 249.


ИЗОҲЛЛР .
449
43 К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Коммунистлар Партияси Мани- фести». 1939 йил, 75—79 бетлар. Иловаларга қаралсин. — 261
44 РуТ фишер ва Маслов — Германия коммунистлар партиясида троцкийчилар группаси лидерлари. 1924 йилнинг апрелида Германия коммунистлар партиясининг Франкфурт шаҳрида бўлган с’ездида, Брандлер — Тальгеймернинг шармандаси чиқ- қан ўнг оппортунистлар группаси Германия коммунистлар партияси раҳбарлигидан олиб ташлангандан кейин, Рут Фишер — Маслов группаси Германия компартиясининг ян- гидан сайланган Марказий Комитетида раҳбарликни эгаллаб олди. 1925 йилнидг кузида Рут Фишер, Маслов ва уларнинг мухлислари Германия коммунистлар партияси раҳбарлигидан олиб ташланди ва 1926 йилда улар синфий душман агентлари сифатида партиядан ўчирилди. Германия коммунистлар партия- си раҳбарлигига Э. Тельман бош бўлди.—265.
45 Россия ленинчи коммунист ёшлар союзининг VI с’езди 1924 йилнинг 12—18 июлида Москвада бўлди. С’езд: Россия Ком- мунист Ешлар Союзини Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи деб аташ, сиёсий аҳвол ва ёшларнинг вазифаси, Россия Ленинчи Коммуиист Ешлар Союзининг Ешлар Ком- мунистик Интернационали Ижроия Комитетидаги делега- цияси ҳисоботи, Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи Марказий Комитети ҳисоботи, ёшлар меҳнатининг перспик- тивалари ва Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзининг иқтисодий ишлар соҳасидаги вазифалари, Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзининг қишлоқдаги ишлари, Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзининг Қизил Армия ва Флотдаги ишлари ва бошқа шу каби масалаларни муҳокама қилди. Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи VI с’езди Россия Коммунист большевиклар партияси XIII с’езди қарор- ларига қўшилди ва партияга қарши оғмачиликлар блан ку- рашда комсомолнинг холис қолиши назариясини, бу оп- портунистик назарияни қаттиқ қоралади. (Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи VI с’езди қарорларини «Россия Ленинчи Коммунист Ешлар Союзи Бутуниттифоқ VI с’езди резолюция ва қарорлари»дан қаралсин. М., 1924 йил).— 275.


450
ИЗОҲЛАР
46 В. И. Ленин. ««Озиқ-овқат солиғи тўғрисида»ги брошюранинг план ва конспекти» (Асарлар, 3-нчи нашр, XXVI том, 313 бетга қаралсин).— 284.
47 в. И. Ленин. 1922 йил 2 апрельда РҚП(б) XI с’езди ёпи- лиши олдида сўзланган нутқ (Асарлар, 3-нчи нашр, XXVII том, 272 бетга қаралсин).— 284.
48 РҚП(б) Ленинград ташкилотининг XXII губерна конферен- цияси 1925 йилнинг 1—10 декабрида, партия XIV с’езди ара- фасида бўлди. И. В. Сталиннинг шу томда босилган хати 1925 йилнинг 8 декабрида конференциянинг ёпиқ мажлисида ўқиб эшитдирилган эди. — L8J.
49 Москва губерна партия XIV конференцияси 1925 йилнинг 5—13 декабрида, партия XIV с’езди арафасидд бўлди. Кон- ференция РКП(б) Марказий Комитетининг ҳисобот доклади юзасидан қабул қилинган резолюцияда РКП(б) Марказий Қомитетининг сиёсий ва ташкилий ишларини ма’қуллади. —286


ИЗОҲЛАР
451
хига индустриялаш с’езди бўлиб кирди. Бу с’езд СССР да социализмни қуриб тугаллаш мумкинлигини инкор қилган «янги оппозицияга» қарши кураш байроғи остида ўтди. Пар- тия XIV с’езди қарори блан партия Бутуниттифоқ Коммунист (большевик)лар Партияси — ВКП(б) деб аталадиган бўлди, (ВКП(б) XIV с’езди ҳақида «ВҚП(б) тарихи. Қисқа курс», 348—352 бетларга қаралсин).— 289.
51 Локарно (Швейцария) да бўлган конференция 1925 йил 5— 16 октябрьда бўлди. Бу конференцияда Улуғбритания, Франция, Италия, Бельгия, Польша, Чехословакия ва Гер- мания вакиллари қатнашди. (Локарнода бўлган конференция тўғрисида шу том, 304—305 бетларга қаралсин).— 392.
52 Генуя (Италия)да 1922 йилнинг 10 апрель—19 майида халқаро иқтисодий конференция бўлди, бу конференцияда, бир томондан, Англия, Франция, Италия, Бельгия, Япония ва бошқа капиталистик давлатлар, иккинчи томондан Совет Россияси қатнашди. Генуядаги конференция капиталистик дун’ё блан Совет Россияси ўртасидаги муносабатни белгилаш учун чақирилган эди. Конференция очилиш олдида совет делегацияси Европани тиклаш кенг программасини батафсил баён қилиб берди ва умумий қуролсизланиш лойиҳасини ўртага ташлади. Совет делегациясининг таклифини конфе- ренция қабул қилмади.
1922 йилнинг 2 декабрида Совет ҳукумати Москвада қўшни Ғарб давлатлари (Эстония, Финляндия, Латвия, Поль- ша ва Литва) вакиллари конференциясини чақирди, бу кон- ференцияда қуролларни пропорционал суратда қисқартириш масаласи муҳокамага қўйилди. 1922 йилнинг 27 декабрида Бутунроссия Советлар X с’езди «Бутун дун’ё халқларига» деган мурожаатномада Совет ҳукуматининг тинчлик сиёсати йўлини яна бир марта айтиб ўтди ва бутун дун’ё меҳнат- кашларини бу йўлни қувватлашга да’ват қилди. 1924 йил- нинг февраль ойида Рим шаҳрида бўлган денгиз конферен- циясида совет вакили денгиз қуролларини қисқартириш юзасидан конкрет таклиф блан чиқди.— 313.


452
ИЗОҲЛАР
53 Бу ўринда Улуғбритания блан СССР ўртасида тузилган гене- рал (умумий) ва савдо шартномаси назарда тутилади. Бу шартнома 1924 йилнинг 8 августида Лондон шаҳрида Совет ҳукумати вакили блан лейбористларнинг Макдональд ҳуку- мати вакили томонидан имзоланган эди. 1924 йилнинг ноябрь ойида ҳокимият тепасига чиқиб олган Англия консерваторлар ҳукумати бу шартномаларни тасдиқлашдан бош тортди.— 323.
54 Подшо ҳукумати давлат заёмларини Ишчи, солдат ва деҳ- қон депутатлари Советлари Бутунроссия Марказий Ижроия Комитетинйнг бекор қилиш ҳақидаги декрети 1918 йилнинг 21 январида қабул қилинган эди. — 323.
55 Бу ўринда сўз 1924 йилнинг ноябрь ойида Макдональд лейбористлар ҳукумати ўрнига консерваторларнинг ҳокимият тепасига чиқиб олган Болдуин — Остин Чемберлин ҳукумати устида боради. —326.
56 «Экономическая Жизнь» — кундалик газета, РСФСР ва СССР нинг иқтисодий ва молия халқ комиссарликлари ва муассаса- ларининг (Халқ Хўжалиги Олий Кенгаши, Меҳнат ва Мудо- фаа Совети, Давлат план комиссияси, Давлат банки, Молия халқ комиссарлиги ва бошқаларнинг) органи; 1918 йилнинг ноябридан то 1937 йилнинг ноябригача чиқиб турди.— 333.
57 В. И. Лениннинг: «Болаларча «сўллик» ва майда буржуа- чиликҳақида» деган асарига (Асарлар, 3-нчи нашр, XXII том, 503—528 бетлар), «Москва шаҳар ва Москва губернаси РКП(б) ячейкаларининг секретарьлари ва мас’ул вакиллари мажлисида 1921 йил 9 апрельда, озиқ-овқат солиғи ҳақи- даги нутқ», «Озиқ-овқат солиғи ҳақида» (XXVI том, 297— 308, 317—352 бетлар), «Россия революцияси бешйиллиги ва жаҳон революциясининг истиқболи (1922 йил 13 ноябрида Коминтерн IV конгрессида қилинган доклад)» (XXVII том, 342—355 бетларга қаралсин).—339.
58 «ВКП(б) с’ездлар, конференциялар, Марказком пленумла- рининг резолюция ва қарорларида» I қисм, 1941, 566 бетга қаралсин. —349.


ИЗОҲЛАР
453
59 В. И. Ленин. «Аграр масала юзасидап дастлабки хомаки тезислар (Коммунистлар Интернационалининг II с’езди учун)» га қаралсин (Асарлар, 3-нчи нашр, XXV том, 266—278 бет- лар).—362.
60 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, XXIV том, 114 бетга қаралсин.— 365.
61 Бу ўринда РКП(б) Марказий Комитети пленуми томонидан (1925 йил 3—10 октябрь) В. М. Молотовнинг «Қишлоқ кам- бағаллари ўртасида партия ишлари ҳақида» қилган доклади юзасидан қабул қилинган резолюция назарда тутилади (ВҚП(б) с’ездлар, конференциялар ва Марказком пленум- ларининг резолюция ва қарорларида», II қисм, 1941, 38— 41 бетларга қаралсин). —369.
62 В. И. Ленин. Асарлар, 3-нчи нашр, V том, 261—317 бетлар ва 4-нчи нашр, 6 том, 325—392 бетларга қаралсин.— 369.
63 «Беднота» — кундалик газета, ВҚП(б) Марказий Комитети органи; 1918 йилнинг мартидан то 1931 йил январигача нашр қилиниб турди.—405.
64 «Ленинградская Правда» — кундалик газета, ВКП(б) Ленин- град область ва шаҳар комитетлари, меҳнаткашлар депу- татлари область ва шаҳар Советларининг органи; 1918 йил- дан бошлаб «Петроградская Правда» номи блан чиқиб турди. Газетага 1924 йилда «Ленинградская Правда» деб ном қўйил- ди. «Ленинградская Правда» — 1925 йилнинг охирида РКП(б) Марказий Қомитети Ғарби-Шимолий Область Бюроси, Ленин- град губерна партия комитети, губерна касабалар совети ва область иқтисодий кенгашмаси органи. «Янги оппозиция> ундан ўзининг партияга қарши фракцион мақсадлари учун фойдаланди.— 424.


454
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
1925
Япварьнинғ боши. И. В. Сталин «Красная Молодёжь» журнали редакцияси а’золари блан журналнинг вази- фалари тўғрисида суҳбат қилади. Суҳбат «Красная Молодёжь* журналининг 1925 йил январьдаги 1(5) сонида босилган.
5 январь. И. В. Сталин Сталино (Юзовка) шаҳар пар-
тия мактабининг Москвага экскурсияга кел- ган ўқучилари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин «Ишчи ва деҳқон хотин-қизлар, Ильич васиятларини эсда тутинг ва бажа- ринг!> деган мурожаатномани ёзади. Бу му- рожаатнома «Работница» журналининг 1925 йил январьда чиққан 1-нчи сонида босил- ган.
6 январь. И. В. Сталин Бутуниттифоқ ўқитучилар с’ез-
дига хат ёзади. Бу хат «Учительская Газета»- нинг 1925 йил 10 январь, 2-нчи сонида босил- ган.
9 январь. И. В. Сталин қишлоққа ишга юборилаётган
бир группа коммунистлар блан суҳбат қи- лади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
455
10 январь.
И. В. Сталин Бутуниттифоқ пролетар ёзучи- лар бирлашмаси раҳбарларига пролетар ёзучи- лар конференциясини чақириш тўғрисида хат ёзади.
17—20 январь.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети пленуми ишларига раҳбарлик қилади.
17 январь.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети ва Марказий Контроль Қомиссиясининг қўш- ма пленумида маҳаллий ташкилотларнинг Троцкий хуружи тўғрисидаги резолюциялари ҳақида ахборот беради.
19 январь.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Қомитети- нинг пленумида М. В. Фрунзенинг «СССР Ҳарбий ва денгиз ишлари халқ комиссар- лигига маблағ бериш тўғрисида»ги доклади юзасидан нутқ сўзлайди.
21 январь.
И. В. Сталиннинг В. И. Ленин вафоти бир йиллиги куни муносабати блан «Рабочая Газета»га ёзган хати «Рабочая Газета»нинг 17-нчи сонида босилган.
25 январь.
И. В. Сталин бир мамлакатда социализм- нинг ғалаба қилиши юзасидан ўртоқ Д—ов хатига жавоб ёзади.
26 январь.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети- нинг Ташкилот бюроси мажлисида ««Димов- ка» тўғрисида» нутқ сўзлайди.
27 январь.
И. В. Сталин РҚП(б) Москва ташкилоти XIII губерна конференциясида «Пролетариат * ва деҳқонлар масаласига доир» нутқ сўз- лайди.


456
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
28 январь.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети (ИҚҚИ) ва унинг Прези- диуми мажлисларида иштирок қилади.
30 январь.
И. В. Сталин Узбекистон ва Туркманистон коммунистлар партиялари биринчи с’ездла- рига юборган табрик телеграммаларида Урта Осиёда ўтказилган миллий чегараланишдан кейин бу республикалар компартияларининг олдида турган вазифаларини белгилаб бера< ди. Телеграммалар «Правда Востока» газе- тасининг 1925 йил 6 февральдаги 29-нчи сони- да, «Туркменская Искра» газетасининг 1925 йил 14 февральдаги 34-нчи сонида босилган.
31 январь.
И. В. Сталин РҚП(б) Ленинград ташкило- тининг XXI губерна партия конференциясида Ленинград губерна партия комитети соста- вига сайланади.
2 февраль
И. В. Сталин Пролетар ёзучилар бутунитти- фоқ бирлашмаси делегацияси блан пролетар адабиёти масалалари тўғрисида суҳбат қи- лади.
3 февраль.
И. В. Сталиннинг «Германия коммунистлар партиясининг истиқболи ҳақида ва больше- виклаштириш тўғрисида» Герцог блан қил- ган суҳбати «Правда» газетасинин1 27-нчи сонида босилган.-
6 февраль.
И. В. Сталин РЛКСМ Марказий Қомитети ва Москва Комитети раҳбар ходимлари блан комсомол иши масалаларида суҳбат қилади.
7 февраль.
И. В. Сталин «Пролеткульт» пленуми делега- цияси блан «Пролеткульт»нинг янаги иши масалалари тўғрисида суҳбат қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚЙСКАЧА МА’ЛУМОТ
457
9 февраль.
И. В. Сталин РЛКСМ Марказий Комитети раҳбар ходимлари блан комсомол иши маса- лалари тўғрисида суҳбат қилади.
15 февраль.
И. В. Сталин Царицин губерна Советлар VII с’ездига табрикнома юборади.
18 февраль.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети Президиуми мажлисида иштирок қилади. •
20 февраль.
И. В. Сталин Тула губернаси партия ва со- вет ташкилотлари вакиллари блан кооперация ва уй-жой қурилиши иши масалалари тўғри- сида суҳбат қилади.
26 февраль.
И, В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Қомитети Президиуми мажлисида иштирок қилади.
2S февраль.
И. В. Сталин ўртоқ Me—ртга Германия ком- мунистлар партиясидаги аҳвол масаласи тўғ- рисида хат ёзади.
6 март.
И. В. Сталин Тожикистон меҳнаткашларига Тожикистон Автоном Совет Социалистик Рес- публикаси тузилиши муносабати блан табрик- нома юборади. Табрикнома «Правда Восто- ка» газетасининг 1925 йил 12 мартдаги 58- нчи сонида босилган.
8 март.
И. В. Сталиннинг «Халқаро хотин-қизлар ку- ни муносабати блан» деган мақоласи «Прав- да» газетасининг 56-нчи сонида босилган.
9 март.
И. В. Сталин Бутуниттифоқ партия конфе- ренцияси чақирилиши тўғрисида ва конфе- ренция кун тартиби ҳақида «РКП(б)нинг
30 Ц . В.С та л ин, том 7


458
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА MA'JiyMOT
барча ташкилотларига» ёзилган билдиришни имзолайди.
10 март.
И. В. Сталин Сталин номидаги Нижегород пехота мактаби курсантларига, қўмондон сос- тав ва сиёсий составига ҳамда ўқитучиларига ўзининг фахрий курсант қилиб сайланиши муносабати блан махсус хат юборади. Хат «Нижегородская Коммуна» газетасининг 1930 йил 23 февральда чиққан 45-нчи соннда бо- силган.
И. В Сталин қишлоқ хўжалик кооперацияси вакилларининг Царицин губерна с’ездига меҳ- наткаш деҳқонларни социалистик қурилиш ишларига тортиш соҳасида муваффақият тилаб табрикнома ёзади.
13 март.
И. В. Сталин Гоминданнинг Марказий Иж- роия Қо-митетига Сун Ят-сен вафоти тўғри- сида Россия Коммунист (большевик)лар Пар- тияси Марказий Комитетидан мурожаатнома ёзади. Мурожаатнома «Правда» газетасининг 1925 йил 14 мартда чиққан 60-нчи сонида босилган.
14 ва 16 март.
И. В. Сталин қишлоқ мухбирлари Бутунитти- фоқ биринчи с’езди делегацияси блан суҳбат қилади.
15 март.
И. В. Сталин Қорақирғиз автоном область биринчи партия конференциясига табрикнома юборади, бу табрикномада И. В. Сталин Қо- рақирғиз коммунистлари олдида турган ва- зифаларни белгилаб беради. Табрикнома «Правда Востока» газетасининг 1925 йил 26 мартда чиққан 67-нчи сонида босилган.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
459
17 март.
21 март —
6 апрель.
21 март.
22 март.
25 март.
27 март.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг кенгайтирилган V пле- нумига келган Чехословакия коммунистлар партияси вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг кенгайтирилган V пле- нуми ишларида иштирок қилади.
И. В. Сталин Қоммунистлар Интернационали Ижроия Комитети кенгайтирилган V пле- нумининг сиёсий комиссияси блан Чехосло- вакия комиссиясига а’зо қилиб сайлана'ди.
И. В. Сталиннинг «Халқаро аҳвол ва ком- партияларнинг вазифаларига доир» мақоласи «Правда» газетасининг 66-нчи сонида босил- ган.
И. В. Сталин Владимир Ильич номидаги за- вод блан «Динамо» заводи ишчилари номи- дан уни Ишчи, деҳқон ва қизил аскар депу- татлари Москва ва район Советларига сай- лов мажлисига таклиф қилган вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Қизил Болтиқ флотининг «Сталин» миноносеци экипажи вакиллари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин В. И. Ленин Институти раҳбар ходимлари блан Институт ишлари тўғрисида суҳбат қилади.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети кенгайтирилган V плену- мига келган Франция компартияси вакиллари блан суҳбат қилади.
30*


460
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети кенгайтирилган пленуми- нинг Чехословакия комиссияси мажлисида <Чехословакия компартияси тўғрисида> нутц сўзлайди.
28 март.
Шимолий темирйўл тяга хизмати 1-нчи учает- ка ишчилари мажлисида И. В. Сталин Ишчи, деҳқон ва қизил аскар депутатлари Москва Совети депутатлигига сайланади.
30 март.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети кенгайтирилган V пленуми Чсхословакия кичик комиссияси мажлисида Чехословакия компартиясидаги аҳвол тўғрисида нутқлар сўзлайди.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети кенгайтирилган пленуми- нинг Югославия крмиссияси маждисида «Югославиядаги миллий масалага доир» нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Қирғизистон республикаси ва- киллари блан Қирғизистондаги аҳвол тўғриси- да суҳбат қилади.
И. В. Сталин «Беднота» газетаси редакцияси вакиллари блан газетанинг деҳқонлар бўлими иши масалалари тўғрисида суҳбат қилади.
1 апрель.
И. В. Сталин Шимолий темирйўл тяга хиз- мати 1-нчи участкаси ишчиларининг И. В. Сталинга Москва Совети депутатлиги манда- тини топширган вакиллари блан суҳбат қи- лади.
3 апрель.
И. В. Сталин Озарбайжон коммунистлар пар- тияси Марказий Комитетининг секретари


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА»ЛУМОТ
461
С. М. Кировга юборган телеграммасида Озар- байжон коммунистлар партиясини беш ёшга тўлиши муносабати блан табриклайди. Теле- грамма «Бакинский Рабочий» газетасининг 1925 йил 5 апрель, 75-нчи сонида босилган.
6 апрель.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитёти- нинг Ташкилот бюроси мажлисида «Қишлоқ- даги комсомол активи тўғрисида» нутқ сўз- лайди.
7 апрель.
И. В. Сталин Қоммунистлар Интернационали Ижроия Комитети мажлисида иштирок қи- лади.
13 апрель.
И. В. Сталин пролетар студентлар биринчи Бутуниттифоқ конференцияси делегацияси блан суҳбат қилади.
15 апрель.
И. В. Сталин сПролетар студентлар биринчи Бўтуниттифоқ конференциясигаэ мурожаатно- ма ёзади. Мурожаатнома сПравда» газетаси- нинг 1925 йил 16 апрель, 87-нчи сонида бо- силган.
23—30 апрель.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитати пленуми ишларига раҳбарлик қилади.
27—29 апрель.
И. В. Сталин РКП(б) XIV конференция иш- ларига раҳбарлик қилади.
1 май.
И. В. Сталин Москва Қизил майдонида қў- шинларнинг биринчи маЙ парадида ва меҳ- наткашлар намойишида ҳозир бўлади.
2 май.
И. В. Сталин «Правда Востока» газетаси ре- дакциясига (Тошкент) матбуот куни муноса- бати блан табрикнома юборади. Табрикнома


462 ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
«Правда Востока» газетасининг 1925 йил 6 май, экстрен сонида босилган.
5 май.
И. В. Сталин Октябрь темирйўли ишчи ва- киллари блан суҳбат қилади.
6 май.
И. В. Сталин «Под знаменем Ильича» газе- тасига (Шарқ меҳнаткашлари Қоммунистлар университети органи) табрикнома ёзади, бу табрикномада газета олдида турган вазифа- ларни белгилаб беради.
7—11, 16 май.
И. В. Сталин Бутунроссия Советлар XII с’езди ишларига қатнашади.
9 май.
И. В. Сталин РКП(б) Москва ташкилоти активлари мажлисида «РҚП(б) XIV конфе- ренцияси ишларининг якунига доир» доклад қилади.
11 май.
Бутунроссия Советлар XII с’езди И. В. Сталин- ни Бутунроссия Марказий Ижроия Қомитети а’золигига сайлайди.
Бутунроссия Марказий Ижроия Комитети XII чақириқ биринчи сессияси И. В. Сталинни Бутунроссия Марказий Ижроия Комитети Президиумига а’зо қилиб сайлайди.
13—20 май.
И. В. Сталин ССР Иттифоқи Советлар III с’езди ишларида иштирок қилади.
18 май.
И. В. Сталин Шарқ меҳнаткашлари Қомму- нистик Университети студентлари мажлисида «Шарқ халқлари Университетининг сиёсий вазифалари тўғрисида» доклад қилади.
20 май.
ССР Иттифоқи Советлар III с’езди И. В- Сталинни СССР Марказий Ижроия Комите-


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР КИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
463
21 май.
22 май.
23 май.
25 май.
29 май.
1 июнь.
2 июнь.
3 июнь.
тининг Иттифоқ Советига а’зо қилиб сай- лайди.
СССР Марказий Ижроия Комитетининг би- ринчи сессияси И. В. Сталинни СССР Мар- казий Ижроия Комитети Президиумига а’зо қилиб сайлайди.
И. В. Сталин СССР Советлар III с’ездига Туркманистон ва Ўзбекистон республикалари- дан борган делегатлар блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин Жанубий Осетия ва Шимолий Осетия автоном областьларининг партия ва совет органлари раҳбар ходимлари блан суҳ- бат қилади.
И. В. Сталин СССР Советлар III с’ездига Туркманистон ССР, Тожикистон ва Қозоғистон Автоном Совет Социалистик республикалари- дан борган делегатлар блан шу республикалар- даги аҳвол тўғрисида суҳбат қилади.
И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Ко- митети Президиуми мажлисида иштирок қи- лади.
И. В. Сталин Узбекистон ССР, Доғистон ва Тожикистон Автоном Совет Социалистик рес- публикалари раҳбар ходимлари блан суҳбат қилади.
И. В. Сталин, В. М. Молотов ва A. А. Андреев «Комсомольская Правда» газетаси редакция- сининг а’золарига хат юборадилар.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети ҳузуридаги уезд партия ходимлари курси ўқучилари блан суҳбат қилади.


464
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
5 июнь.
И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Ко- митети Президиуми мажлисида иштирок қи- лади.
9 июнь.
И. В. Сталин Я. М. Свердлов номидаги Ком- мунистлар университетида сўзга чиқиб, Уни- верситет ўқучиларининг саволларига жавоб беради.
13 июнь.
И. В. Сталиннинг «Я. М. Свердлов номидаги Университетга (Асосий ва профессионал курс- ларнинг иккинчи мартаба ўқучилар чиқариш кунига)» юборган табрикномаси сПравда» газетасининг 132-нчи сонида босилган.
27 июнь.
И. В. Сталин Тамбов, Орёл, Воронеж ва Курский губерналари губерна ижрокоми раис- лари блан қоратупроц областьларида халқ хўжалигини тиклаш чоралари тўғрисида суҳ- бат қилади.
30 июнь.
И. В. Сталиннинг «Яна миллий масалага доир (Семич мақоласи муносабати блан)» де- ган мақоласи «Большевик» журналининг 11—12 сонларида босилган.
3 июль.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети Президиуми мажлисида Польша масаласи юзасидан тузилган комис- сия составига сайланади.
4 июль.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитетининг Польша комиссияси мажлисида Польша коммунистлар партияси- даги аҳвол масаласи тўғрисида сўзлайди.
И. В. Сталиннинг «Ници-Ници» газетаси япон мухбири Фусе жаноблари блан «Шарқда- ги революцион ҳаракат тўррисида» қилган


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
465
мусоҳабаси «Правда» газетасининг 150-нчи со- нида босилган.
29 июль.
И. В. Сталин Коммунистлар Интернационали Ижроия Комитети Президиумида немислар масаласи юзасидан тузилган комиссия соста- вига сайланади.
18 август.
И. В. Сталин Горячеводский станицаси казак- ларига, шу станицанинг юз йиллиги куни муносабати блан И. В. Сталинни фахрий ка- зак қилиб кўтарганликлари хусусида фахрий ёрлиқ топширишларига жавобан, махсус хат блан мурожаат қилади. Бу хат «Терек» газе- тасининг 1925 йил 22 август, 189-нчи сонида босилган.
12 сентябрь.
И. В. Сталин Зиновьевнинг большевизмга қар- ши руҳда бўлган «Давр фалсафаси» номли мақоласи тўғрисида В. М. Молотовга хат ёзади.
15 сентябрь.
И. В. Сталин ўртоқ Ермаковскийнинг хатига жавоб ёзади.
19 сентябрь.
И. В. Сталиннинг Уч-Дара санаториясида дам олучиларга юборган табрикномаси «Со- ветский 10г» газетасининг 215-нчи сонида бо- силган.
24 сентябрь.
РКП(б) Марказий Комитетининг Сиёсий бю- роси И. В. Сталинни РКП(б) Марказий Ко- митети Урта Осиё бюросининг Ўрта Осиёда ер-сув ислоҳоти ўтказиш масаласи тўғриси- даги таклифини кўриб чиқиш учун тузилган комиссия составига сайлайди.
28сентябрь.
И. В. Сталин Қозоғистон Автоном Совет - Социалистик Республикаси вакиллари блан


466
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
3—10 октябрь.
10 октябрь
12 октябрь.
14 октябрь.
15 октябрь.
19 октябрь.
республиканинг миллий ва давлат қурилиши масалалари тўғрисида суҳбат қилади.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети пленуми ишларига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин Германия коммунистлар пар- тиясидаги аҳвол тўғрисида Клара Цеткинга хат ёзади.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети ҳузурида бўлган агитация-пропаганда бўлим мудирлари кенгашида иштирок қилган Тифлис ва Нижегород партия комитетлари агитация- пропаганда бўлимлари ходимлари блан суҳ- бат қилади.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитет» томонидан чақирилган агитпроплар кенгаши қатнашчилари блан суҳбат қилади.
РКП(б) XIV с’ездини чақириш тўғрисидз И. В. Сталин томонидан имзоланган билди- риш «Правда» газетасининг 236-нчи сонида босилган.
И. В. Сталин Жанубий Осетия ва Шимолии Осетия автоном областьлари вакиллари блаи Жанубий ва Шимолий Осетияни бирлашти- риш масаласи тўғрисида суҳбат қилади.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети нинг Ташкилот бюроси мажлисида тотор пар тия ташкилоти ишлари тўғрисида нутқ сўз лайди.-
И. В. Сталин Курский губерна ижроия коми тети раиси ва Курский губерна партия коми


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
467
тети секретари блан қишлоқда ишлаш маса- лалари тўғрисида суҳбат қилади.
И. В. Сталин Тула қурол-аслаҳа заводи бош- қаручиси блан завод иши масалалари тўғри- сида суҳбат қилади.-
23 октябрь.
29 октябрь.
31 октябрь.
И. В. Сталин Болтиқ кемасозлик заводи иш- чиларига «Товаршц Сталин» номли биринчи Совет лесовозининг сувга туширилиши муно- сабати блан табрикнома юборади. Табрик- нома «Известия» газетасининг 1925 йил 27 октябрь, 246-нчи сонида босилган.
«Комсомольская Правда» газетасининг 133- нчи сонида, И. В. Сталиннинг редакция томо- нидан комсомол вазифалари тўғрисида берил- ган саволга берган жавоблари босилган.
И. В. Сталин Боткинский (Солдатёнковский) касалхонасида бемор бўлиб ётган М. В. Фрунзени бориб кўради.
И. В. Сталин Боткинский касалхонасига бо- ради; марҳум М. В. Фрунзенинг жасади бу вақтда шу касалхонада эди.
2 ноябрь.
И. В. Сталин Большой театрда, М. В. Фрун- зе хотирасига бағишланган мотам мажлисида ҳозир бўлади.
3 ноябрь.
И. В. Сталин Қизил майдонда М. В. Фрунзе- нй кўмиш маросимида нутқ сўзлайди.
7 ноябрь.
И. В. Сталиннинг «Октябрь, Ленин ва тарақ- қиётимизнинг истиқболи» деган мақоласи «Правда» газетасининг 255-нчи сонида босил- ган.-


468
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
9 ноябрь.
И. В. Сталин РЛКСМ Марказий Комитети ва Москва Комитети раҳбар ходимлари блан комсомол иши масалалари тўғрисида суҳбат қилади.-
15 ноябрьдан олдин.
Октябрь темирйўлининг Сталинский мастерс- кой ишчилари партия мажлиси И. В. Сталин- ни Москва шаҳа.р Сокольнический район V партия конференциясига делегат қилиб сай- лайди.-
16 ноябрь.
И. В. Сталин металлистлар ва кон ишчилари касаба союзларининг Озарбайжон бўлими раҳбарлари блан ишчилар аҳволи тўғрисида суҳбат қилади.
18 ноябрь.
И. В. Сталин СССР Марказий Ижроия Коми- тети Президиуми мажлисида иштирок қи- лади.
И. В. Сталин Москва шаҳар Сокольнический район партия V конференциясига табрикнома блан мурожаат қилади. Табрикнома «Гўдок» газетасининг 1925 йил 20 ноябрь, 265-нчи сонида босилган.
29 ноябрь.
И. В. Сталин Ленинградга — ўртоқ Ярославс- кийга РКП(б) Ленинград ташкилоти XXII губерна конференциясини тайёрлаш тўғриси- да телеграмма юборади.
1 декабрь.
И. В. Сталин РКП(б) Ленинград ташкилоти- нинг XXII губерна конференциясида конфе- ренция президиумига фахрий- а’зо қилиб сай- ланади.
5 декабрь.
, И. В. Сталин РКП(б) Москва ташкилотининг XIV губерна конференцияси президиуми фах- рий а’зоси қилиб сайланади.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА’ МА'ЛЎМОТ
8 декабрь.
9 декабрь.
13 декабрь.
15 декабрь.
18—31 декабрь.
18 декабрь.
23 декабрь.
46’9
И. В. Сталиннинг «Беднота» газетаси редак- циясига ёзган хати «Беднота» газетасининг 2278-нчи сонида босилган.
И. В. Сталин РКП(б) Ленинград ташкилоти- нинг XXII губерна конференцияси президиу- мига хат ёзади. Бу хат «Красная Летопись» журналининг 1934 йил, 1 (58) сонида босил- ган.
РКП(б) Ленинград ташкилотининг XXII' гу- берна конференцияси И. В. Сталинни Ленин- град гўберна партия комитети составига сай- лайди.
РКП(б) Москва ташкилотининг XIV губерна конференцияси И. В. Сталинни РКП (б) XIV с’ездига делегат қилиб сайлайди.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети а’золарининг партия бирлигини сақлаш маса- ласи тўғрисида сянги оппозиция>га ёзган мурожаатини имзолайди.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети пленуми ишига раҳбарлик қилади ва РКП(б)- ни Бутуниттифоқ Коммунист (большевик)лар Партияси — ВКП(б) деб аташ туғрисида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) XIV с’езди ишларига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин ВКП(б) XIV с’ездига Марка- 8ий Комитетнинг сиёсий ҳисоботини беради.
И. В. Сталин ВКП (б) нинг XIV с’ездида Мар- казий Комитетнинг сиёсц^ ҳисоботи юзаси- дан охирги $ўз сўзлайдн^


470
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
28 декабрь.
31 декабрь.
И. В. Сталин ВКП(б)нинг XIV с’ездида Мар- казий Комитет ҳисоботи юзасидан резолюция лойиҳаси тўғрисида баёнот блан сўзга чиқа- ди. Баёнот «Правда» газетасининг 1925 йил 31 декабрь, 298-нчи сонида босилган.-
И. В. Сталин партия Марказий Комитетининг экстрен пленуми ишига раҳбарлик қилади; «янги оппозиция», «Ленинградская Правда» газетасини ўзининг партияга қарши фракция- чилик мақсадларида фойдалангани учун шу газета тўғрисида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин ВКП(б) XIV с’езди мажлисида ВКП(б) Марказий Комитети а’золигига сай- ланади.


471
МУНДАРИЖА
Бет
Сўзбоьии VII
ИШЧИ ВА ЦЕҲҚОН ХОТИН-ҚИЗЛАР, ИЛЬИЧ ВАСИЯТЛАРИ- НИ ЁДИНГИЗДА ТУТИНГ ВА БАЖАРИНГ! 3
ЎҚИТУЧИЛАР С’ЕЗДИГА 5
„КРАСНАЯ МОЛОДЁЖЬ- ЖУРНАЛИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА 6
РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ ВА МАРКАЗИЙ КОНТРОЛЬ КОМИССИЯСИ ПЛЕНУМИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ, 1925 йил 17 январь 8
РКП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ ПЛЕНУМИДА СЎЗЛАНГАН
нутқ, 1925 йил 19 январь 14
„РАБОЧАЯ ГАЗЕТА“ГА 19
ЎРТОҚ Д — ОВГА ХАТ 20
«димовкА- тўғрисида. РКП(б) Марказий Комите- ти Ташкилот бюросининг мажлисида сўзланган нутқ, 1925 йил 26 январь 23
ПРОЛЕТАРИАТ BA ДЕҲҚОНЛАР МАСАЛАСИГА ДОИР.
РКП(б) Москва ташкилотининг XIII губерна конфе- ренциясида сўзланган нутқ, 1925 йил 27 январь . 29
ГЕРМАНИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИНИНГ ИСТИҚБОЛИ ҲАҚИДА ВА БОЛЬШЕВИКЛАШТИРИШ ТЎҒРИСИДА- ГКП а'зоси Герцог блан суҳбат . ..., 38


472
МУНДАРИЖА
ЎРТОҚ ME—РТГА ХАТ 47
ХАЛҚАРО ХОТИН-ҚИЗЛАР КУНИ МУНОСАБАТИ БЛАН ... 54
РКП(б) МК ДАН—ГОМИНДАН МАРКАЗИЙ ИЖРОИЯ КОМИ-
ТЕТИГА 56
ХАЛҚАРО АҲВОЛ ВА КОМПАРТИЯЛАРНИНГ ВАЗИФАЛАРИГА
ДОИР 58
ЧЕХОСЛОВАКИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИ ТЎҒРИСИДА, Коммунистлар Интернационали Ижроия Комите- тининг Чехословакия комиссиясида сўзланган нутқ, 1925 йил 27 март 66
ЮГОСЛАВИЯДАГИ МИЛЛИЙ МАСАЛАГА ДОИР, КОММунист- лар Интернационали Ижроия Комитетининг Югославия комиссиясида сўзланган нутц, 1925 йил 30 март ’ 78
ҚИШЛОҚДАГИ КОМСОМОЛ АКТИВИ ТУҒРИСИДА, РКП(б) М К Ташкилот бюроси мажлисида сўзланган нутқ, 1У25 йил 6 апрель ...... 86
ПРОЛЕТАР СТУДЕНТЛАРНИНГ БУТУНИТТИФОҚ БИРИНЧИ КОНФЕРЕНЦИЯСИГА. Мурожаат 95
РКШб? XIV КОНФЕРЕНЦИЯСИ ИШЛАРИНИНГ ЯКУНИГА ДОИР,
РКП(б) Москва, тсицқилотпи активига цилинган доклад, 1925 йил 9 май ............. 101—149
I. 	Халқаро аҳвол . 102
II. 	Капиталистик мамлакатлардаги коммунистик партияларнинг навбатдаги вазифалари . . 114
III. Мустамлака ва қарам мамлакатлардаги ком-
мунистик элементларнинг навбатдаги вази- фалари 120
IV. Срвет Иттифоқида социализмнинг тақдири
тўғрисида ........... 123
V. Партиянинг қишлоқдаги сиёсати ..... 136
VI. 	Металл саноати тўғрисида 144
ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИНИНГ СИЁСИЙ ВАЗИФА- лари тўғрисида, Шарқ меҳнаткашлари Комму- нистик Университетининг студентлари йиғили- uiuda сўзланган нутқ„ 1925 йил18 май . . , . .150-171


МУНДАРИЖА
473
I. Шарқдаги Совет республикаларига нисбатан.
Шарқ меҳнаткашлари Коммунистик Универсй- тетинииг вазифалари . 152
II. Шарқдаги мустамлака ва қарам мамлакатлар- га нисбатан Шарқ меҳнаткашлари Коммунис-
тик Университетининг вазифалари 162
„КОМСОМОЛЬСКАЯ ПРАВДА- РЕДАКЦИЯСИНИНГ БАРЧА
А’ЗОЛАРПГА 172
саволлар ва жавоблар. Свердловуниверситетида сўз-
ланган нутқ, 1925 йил 9 июнь 176
Я. м. свердлов номидаги университетга. Асосий ва профессионал курсларнинг иккинчи мартаба ўқу-
чилар таиёрлаб чиқариш куни муносабати блан. 238 ЯНА миллий масалага доир. Семичнинг мақоласи му-
носабати блан 242
ШАРҚДАГИ РЕВОЛЮЦИОН ҲАРАК.АТ ТЎҒРИСИДА. „Ници-
Ници* япон мухбири Фусе жаноблари блан бўл-
ган мусоҳаба . 254
ЎРТОҚ ЕРМАКОВСКИЙГА ХАТ 260
АГИТПРОПЛАР КЕНГАШИ ҚАТНАШЧИЛАРИ БЛАН СУҲБАТ,
1925 йил 14 октябрь ........ 263
КОМСОМОЛНИНГ ВАЗИФАЛАРИ ТЎҒРИСИДА. „КОМСО- мольская Правда* редакцияси томонидан берилган саволларга жавоблар 270
М. В* ФРУНЗЕНИ КЎМИШ МАРОСИМИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1925 йил 3 ноябрь 279
ОКТЯБРЬ, ЛЕНИН ВА ТАРАҚҚИЕТИМИЗНИНГ ИСТИҚБОЛИ, 281 ЛЕНИНГРАД XXII ГУБЕРНА ПАРТИЯ КОНФЕРЕНЦИЯСИ ПРЕ-
ЗИДИУМИГА ХАТ 286
вкп(б) нинг XIV С’ езди 1925 йил 18—31 декабрь . . . 289—438
Марказий Комитетнинг сиёсий ҳисоби, 18 декабрь, 291—393
I. Халқаро аҳвол 291—332
1 Капитализм стабилизацияси 293
2« Империализм, мустамлакалар ва ярим мустамлакалар 300
31 И. В С т а л и н. том 7


474
МУНДАРИЖА
3. Енгганлар ва енгилганлар 302
4. Енган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятлар . . • 309
5. Капиталистик дун’ё ва Совет Иттифоқи . 313
6. СССРнинг ташқи аҳволи 321
7 Партиянинг вазкфалари . 329
II. Совет Иттифоқининг ички аҳволи 332—382
1. Бутун халқ хўжалши 332
2. Саноат ва қишлоқ хўжалиги 351
3. Савдо масалалари 355
4 Синфлар, уларнинг аюивлиги, уларнинг нис- бати 357
5. Деҳқонлар масаласнда Лениннинг уч шиорн . . . 362
6. Деҳқонлар масаласида икки хавф ва икки оғмачмлик 372
7. Партиянинг вазифалари 378
III. Партия 383
Марказий Комитетнннг сиёсий ҳисоботи юзасидан охирги сўз, 23 декабрь ... 394—438
1. Сокольников ва мамлакатимнзнн дауэслаштириш 395
2. Деҳқонларга ён беришларимиз ва Каменев . . . 398
3. Кимлар ҳисобда янглишди? 401
4. Сокольников камбағал деҳқонларни қандай ҳи-
моя қилади 403
5. Ғоявий курашми ски туҳматми? 404
6. Нэп тўғрисида 406
7. Давлат капитализми тўғрисида 408
8. Зиновьев ва деҳқонлар 415
9. Ихтилофлар тарихига доир 424
10. Оппозициянннг платформаси 433
11. Уларнинг „сулҳпарварлиги" 435
12. Партия бирликка эришади 436
Изоҳлар 439
Таржимаи ҳолга доир қисқача малумот (1925) . . . 454


Тиражи 20000.
Теришга берилди ljX 1949 й. Босишга pyxcam этилди. 21IXI 1949 й.
Ҳажми 30,25 печ. л. Зак. № 498 Баҳоси 6 сўм.
УзССР Министрлар Совети қарамоғидаги Ўзбекполиграфнашрнинг № 3 босмахонаси Тошкент. Ленинград кўчаси, № 15